ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍßÑÐÈ

ÀÍÒÎËÎÝÈÉÀÑÛ
ÁÅØ ÚÈËÄÄß

V ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2006
 Òÿðòèá åäÿíè: Çàìàí ßñýÿðëè

894.361’3’008-dc22
AZE
Àçÿðáàéúàí íÿñðè àíòîëîýèéàñû. Áåø úèëääÿ. Â úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,
2006, 352 ñÿù.

Êèòàáäà 1960-úû èëëÿðäÿí ñîíðàêû äþâð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí íöìàéÿíäÿ-

ëÿðèíäÿí Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâ, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ, ßêðÿì ßéëèñëè, Àíàð,
×èíýèç Ùöñåéíîâ, ßôãàí, ×èíýèç ßëÿêáÿðçàäÿ, Ôÿðìàí Êÿðèìçàäÿ, Ñàáèð
Àçÿðè, Âàãèô Íÿñèá, Åë÷èí, Ìþâëóä Ñöëåéìàíëû, Ìÿììÿä Îðóú, Ìÿíçÿð
Íèéàðëû, Ôèðóç Ìóñòàôà, Àãèë Àááàñ, Áàáà Âÿçèðîüëó, Ñàäàé Áóäàãëû, Àôàã
Ìÿñóä, Åë÷èí Ùöñåéíáÿéëè, Ðÿøàä Ìÿúèä âÿ Îðõàí Ôèêðÿòîüëóíóí íÿñð ÿñÿð-
ëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð âåðèëìèøäèð.

ISBN10 9952-34-107-5
ISBN13 978-9952-34-107-2
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2006
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÍßÑÐÈÌÈÇÈÍ ÉÅÍÈ ÌßÐÙßËßÑÈ

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà, î úöìëÿäÿí íÿñðèíäÿ áÿäèè ýåð÷ÿêëèéèí éåíè-

ëÿøìÿñè âÿ áèð ìÿðùÿëÿ õöñóñèééÿòè êÿñá åäèá âèúäàíà, ìèëëè îéàíûøà, øöóðà âÿ
ìåíòàëèòåòÿ õèäìÿò åòìÿñè ìèññèéàñû êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ éåíèäÿí
òÿúÿññöì òàïäû. ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ßáäöððÿùèì áÿé
Ùàãâåðäèéåâ, Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí ôîðìàëàøäûðäûüû
áÿäèè ÿíÿíÿëÿðè 60-úû èëëÿðäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëÿí íàñèðëÿð íÿñëè – Éóñèô Ñÿìÿäîüëó,
Àíàð, ßêðÿì ßéëèñëè, Åë÷èí, Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâ, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ, Èñè
Ìÿëèêçàäÿ, Ñàáèð Àçÿðè âÿ á. äàùà äà ÿëâàíëàøäûðäûëàð. Ìèðçÿ Úÿëèëèí “Âÿòÿí!
Âÿòÿí! Âÿòÿí! Ìèëëÿò! Ìèëëÿò! Ìèëëÿò! Äèë! Äèë! Äèë!” ìÿðàìûíû éåíè øÿðàèòäÿ
äàùà óúàäàí ñÿñëÿíäèðÿí áó éàçû÷ûëàð ñîâåò ðåæèìèíèí èäåîëîæè ïðèíñèïëÿðèíè
ïîçàðàã èíñàíà ìÿùÿááÿòèí, ùàããà, ùÿãèãÿòÿ ñÿäàãÿòèí éåíè íöìóíÿëÿðèíè
éàðàòäûëàð.
Ñîíðàëàð áó íÿñëèí ãàíàäûíäà ÿäÿáèééàòà áàøãà íàñèðëÿð – íèñáÿòÿí ýÿíú
éàçû÷ûëàð ýÿëäèëÿð: Ìþâëóä Ñöëåéìàíëû, Ìÿììÿä Îðóú, Àçÿð Àáäóëëà, Âàãèô
Íÿñèá, Áàáà Âÿçèðîüëó, Àôàã Ìÿñóä, äàùà ñîíðàëàð Ôèðóç Ìóñòàôà, Àãèë Àááàñ,
Ìóñòàôà ×ÿìÿíëè, Ñàäàé Áóäàãëû, íÿùàéÿò, Îðõàí Ôèêðÿòîüëó, Ñÿôÿð Àëûøàðëû,
Åë÷èí Ùöñåéíáÿéëè, Ìÿíçÿð Íèéàðëû, Ðÿøàä Ìÿúèä, Éàøàð, Åéâàç ßëëÿçîüëó âÿ
íå÷ÿ-íå÷ÿ áàøãàëàðû. Îíëàðûí ÷îõó, õöñóñèëÿ áó ýöí àðòûã íÿñðèìèçèí àüñàã-
ãàëëàðû ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèø Àíàð, ßêðÿì ßéëèñëè, Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâ,
Åë÷èí, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ êèìè íàñèðëÿð ÿäÿáèééàòà ñîâåò äþâðöíäÿ ýÿëìèø,
ÿñÿðëÿðèíèí ÷îõóíó úÿìèééÿòäÿ èäåîëîæè ãàäàüàëàðûí, éàñàãëàðûí ìþâúóä
îëäóüó äþâðäÿ éàçìûøäûëàð. Áóíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí éàðàäûúûëûüû ÿíÿíÿâè
“ñîâåò ÿäÿáèééàòû” äåéèëäè. Òÿíãèä÷è Éàçàð Ãàðàéåâèí äîüðó ãåéä åòäèéè êèìè:
“Ìþâúóä òîòàë ðåæèìè “äöíéàäà ÿí àçàä ðåæèì” êèìè âÿñô âÿ òÿðÿííöì åäÿí
êöëëè ìèãäàðäà “áÿäèè” ìÿùñóë ìåéäàíà ÷ûõñà äà, ÿäÿáè èãëèìè âÿ ìþâñöìö
ìöÿééÿí åäÿí àðòûã îíëàð äåéèëäè, èäåîëîæè áèð ÿðàçè êèìè “ñîñèàëèñò ðåàëèçìè”íèí
áÿäèè òÿúðöáÿñèíäÿí âÿ íÿçÿðè-åñòåòèê òÿëèìèíäÿí ÷îõ-÷îõ êÿíàðà ÷ûõàí
ÿñÿðëÿð éàðàíûðäû. Îíëàðà àðòûã ñþçöí ÿíÿíÿâè ìÿíàñûíäà õàëèñ “Ñîâåò ÿäÿáèé-
éàòû” âÿ “ñîñèàëèñò ðåàëèçìè” ùàäèñÿñè äåìÿê ùå÷ îëìàñà, éàëíûç îíà ýþðÿ ìöì-
êöí äåéèëäè êè, àðòûã áó éàðàäûúûëûã ìåòîäóíóí èêè ìöòëÿã ìåòîäîëîæè ïðèíñèïè
òÿêçèá âÿ èíêàð îëóíóðäó: ýåð÷ÿêëèéèí ìöòëÿã ïîçèòèâ ïàôîñó âÿ òîòàë ñèíôèëèê,
ïàðòèéàëûëûã ñòåðåîòèïè”.
Èíñàíà âÿ ùÿéàòà éåíè áàõûø, øÿõñèééÿòÿ, îíóí ïñèõîëîýèéàñûíà äàùà ùÿñ-
ñàñ ìöíàñèáÿò, ùóìàíèñò èäåàëûí ýöúëÿíìÿñè, ùÿéàò çèääèééÿòëÿðèíèí, èúòèìàè
4
ïðîáëåìëÿðèí òÿñâèðäÿ äàùà ÷îõ ìÿíÿâè-ÿõëàãè àëÿìÿ êå÷ìÿñè, èíñàíëà ìöùèò,
úÿìèééÿòëÿ ôÿðä àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ÷îõ çàìàí äàõèëè-ïñèõîëîæè ìöñòÿâèäÿ
ýþñòÿðìÿê áó íÿñðèí ýþðöíÿí êåéôèééÿòëÿðèäèð êè, òÿêúÿ éåíè íÿñðèí áàíèëÿ-
ðèíèí äåéèë, îíëàðäàí ñîíðàêû íÿñëèí äÿ ïîâåñò âÿ ùåêàéÿëÿðèíäÿ àéäûí äóéóëóð.
Ëàêèí ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà úÿìèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿäÿáèééàòûí äà èíêèøàôûíà
éåíè èñòèãàìÿò âåðäè; ìþâúóä òÿúðöáÿéÿ éåíè èíèêàñ öñóëëàðû, áÿäèè òÿñâèð ôîðìà-
ëàðûíûí ýÿòèðèëìÿñè òÿëÿá îëóíäó. Áó òÿëÿáëÿðÿ èëê ñÿíÿòêàð úàâàáû âåðÿíëÿð äÿ
åëÿ éåíè íÿñðèí áàíèëÿðè âÿ îíëàðûí äàâàì÷ûëàðû îëäóëàð. Àíàðûí “Îòåë îòàüû”,
“Âàùèìÿ”, “Ãûðìûçû ëèìóçèí”, ßêðÿì ßéëèñëèíèí “ßòèðøàù ìàñàì”, Åë÷èíèí
“Ãûðìûçû ãÿðÿíôèë”, “Ñàðû ýÿëèí”, Ìÿììÿä Îðóúóí “Ñóñóç ýþëöí ñîíàñû”,
“Àü ãàðüà”, ùàáåëÿ Ìþâëóä Ñöëåéìàíëû, Áàáà Âÿçèðîüëó, Ìÿíçÿð Íèéàðëû,
Àôàã Ìÿñóä êèìè ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí ñîíðàêû Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí
ìöõòÿëèô íÿñèëëÿðèíè òÿìñèë åäÿí éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðè ìåéäàíà ýÿëäè.
ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí ÿäÿáèééàòà ýÿíú âÿ èñòåäàäëû íàñèðëÿð ýÿëìèøëÿð. Áó
ýöí îíëàðûí éåðè ÿäÿáèééàòäà ëÿíý äÿ îëñà ìöÿééÿíëÿøìÿêäÿäèð. Ùÿð áèð ÿäÿáè
íÿñèë êèìè áó íÿñèë äÿ ÿäÿáèééàòäà þç ñþçöíö äåìÿéÿ, þç ñÿñèíè âÿ íÿôÿñèíè
ùèññ åòäèðìÿéÿ, äåìÿëè, áèð íÿñèë êèìè ôîðìàëàøìàüà úàí àòûð. Àíúàã îíëàðûí
àðàñûíäà ñå÷èëÿí, ôÿðãëÿíÿí, éàøûíäàí èðÿëèéÿ áàõàí, éàçûëàðû èëÿ ÿäÿáèééàòäà
áÿíçÿðñèç áèð ñÿñèí âàðëûüûíäàí õÿáÿð âåðÿí ìöÿëëèôëÿð ÷îõ äåéèë.
Ìÿí úàâàí íàñèðëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ Îðõàí Ôèêðÿòîüëóíó, Éàøàðû, Ôÿõðè
Óüóðëóíó, Èáðàùèì Èáðàùèìëèíè, Ñàìèð Ñÿäàãÿòîüëóíó, ßêáÿð Ãîøàëûíû, Õàí-
ÿìèðè, Ðàñèì Ãàðàúàíû, Ìåùðèáàí Êÿíàíû ôÿðãëÿíäèðìÿê èñòÿðäèì. Õöñóñèëÿ
Îðõàí Ôèêðÿòîüëó äàùà ìàðàãëû éàçûð. Îíóí ùåêàéÿëÿðèíäÿ ùÿð øåéÿ, ùÿòòà àäè
èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ áåëÿ áàø âóðìàã, ìàùèééÿòÿ âàðìàã èñòÿéè âàð. Î, äàíû-
øûã äèëèìèçèí èíúÿëèêëÿðèíÿ éàõøû áÿëÿääèð. Ýÿíú íàñèðëÿðèí ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè
áàøëûúà æàíð ùåêàéÿäèð. ×èíýèç Àéòìàòîâ ìÿãàëÿëÿðèíèí áèðèíäÿ éàçûá êè, “ùåêà-
éÿíè äàìëà èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð, ëàêèí áó äàìëàñûç îêåàí îëà áèëìÿç”.
Ôèêðèìèçúÿ, ùåêàéÿ äþâðöí ìîçàèêàñûäûð. Ìîçàèêà èñÿ, ìÿëóì îëäóüó êèìè,
õûðäà âÿ çÿðèô ùèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùåêàéÿ ùÿì÷èíèí ãðàâöðàéà áÿíçÿéèð.
Éàçû÷û ÿìÿéè äÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà ãðàâöðà÷û ñÿíÿòè èëÿ ñÿñëÿøèð, “èôàäÿ âàñèòÿ-
ëÿðèíäÿêè çÿðèôëèê, ìàêñèìóì éûüúàìëûã, äåòàëëàðûí äÿãèãëèéè ùÿð èêèñèíÿ àèääèð”.
ßëáÿòòÿ, áóðàäà ñþùáÿò ùåêàéÿíèí, äàùà äîüðóñó, áó æàíðûí ìÿõñóñèëèéèíäÿí
âÿ þçÿëëèéèíäÿí ýåäèð âÿ áó áàõûìäàí éàíàøñàã êèòàáûí áó úèëäèíÿ éàõøû ùåêà-
éÿëÿðèí äàõèë åäèëäèéèíè ñþéëÿìÿê îëàð...
Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà íÿñðÿ ìàðàã ïîåçèéàéà ìàðàüû öñòÿ-
ëÿìèøäèð. Éàëíûç íÿñðëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿëëèôëÿð õåéëè àðòûá, áó ñûðàéà èíäè øàèð-
ëÿð äÿ ãîøóëóá. Ìÿñÿëÿí, âàõòèëÿ Ðÿñóë Ðçàíûí ýþçÿë áèð øàèð êèìè õåéèð-äóà
âåðäèéè âÿ äîüðóäàí äà áèð øàèð êèìè áó àäû äîüðóëòìóø Âàãèô Íÿñèá, ùÿì äÿ
ïðîôåññèîíàë áèð íàñèð êèìè òàíûíûð. Îíóí ùåêàéÿ âÿ ïîâåñòëÿðèíäÿ ÿáÿäè áèð
5
ìþâçó âàð: èíñàí þç äîüìà êÿíäèíäÿí óçàãëàðäà, äöíéàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿ-
ðèíäÿ ýÿçèá äîëàíñà äà, ùÿéàòû øÿí êå÷ñÿ äÿ, éàõóä ÿêñèíÿ, ïó÷ëóüà, ìÿíÿâèé-
éàòñûçëûüà ñöðöêëÿíñÿ äÿ ñîí ìÿíçèëè éóðä éåðèäèð, êÿíä ãÿáèðèñòàíëûüûäûð...
Ýþðöíäöéö êèìè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíè ìöõòÿëèô íÿñèëëÿðèí íöìà-
éÿíäÿëÿðè òÿìñèë åäèðëÿð. Îíëàðûí ùàìûñûíûí ÿñÿðëÿðèíèí éàëíûç àäûíû ãåéä åòìÿêëÿ
áþéöê áèð êèòàá ùàçûðëàìàã îëàð. Òÿáèè êè, áåëÿ “÷îõëóü”óí è÷ÿðèñèíäÿí “òÿê”ëÿðè
àéûðìàã âÿ î “òÿê”ëÿðèí þçëÿðèíèí äÿ “òÿê”ëÿðèíè (éÿíè ÿí éàõøû ÿñÿðèíè)
ñå÷ìÿê àñàí äåéèë... Áóíà áàõìàéàðàã “Àçÿðáàéúàí íÿñðè àíòîëîýèéàñû”íûí
 úèëäèíÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüà ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ âÿ îíäàí ñîíðàêû äþâð-
ëÿðäÿ áàøëàìûø éàçû÷ûëàðûí ïîâåñò âÿ ùåêàéÿëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð äàõèë åòìÿêëÿ
ìèëëè íÿñðèí ñîí éàðûìÿñðëèê ìÿíçÿðÿñè úàíëàíäûðûëìûøäûð.

Âàãèô Éóñèôëè

6
 ÌÀÃÑÓÄ ÈÁÐÀÙÈÌÁßÉÎÂ
(1935)
Ýþðêÿìëè íàñèð âÿ êèíîäðàìàòóðã Èáðàùèìáÿéîâ Ìàãñóä Ìÿììÿä Èáðàùèì
îüëó 1935-úè èë ìàé àéûíûí 11-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð.
Îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòóíóí
èíøààò ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûø (1955-1960), Ìîñêâàäà Àëè ññåíàðè (1962-1964)
âÿ Àëè ðåæèññîðëóã êóðñëàðûíäà ìöäàâèì îëìóøäóð (1971-1973).
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ òÿëÿáÿëèê äþâðöíäÿ áàøëàìûø, õàì òîðïàãëàðäà òèêèíòèäÿ
÷àëûøìûøäûð (1958-1959). Èíñòèòóòó áèòèðäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Òèêèíòè Íàçèð-
ëèéèíäÿ ãóëëóã÷ó (1960-1962), Ìÿðêÿçè Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìè-
òÿñèíèí Àçÿðáàéúàí öçðÿ õöñóñè ìöõáèðè (1964-1971) îëìóø, 1995-úè èëäÿ Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíÿ äåïóòàò ñå÷èëìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ 1960-úû èëëÿðäÿ áàøëàìûø, íàñèð êèìè øþùðÿòëÿíìèøäèð. ßñÿð-
ëÿðè äÿôÿëÿðëÿ õàðèúè äèëëÿðäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. “Áàéãóø ýÿëìÿäè” âÿ “Áöòöí éàõ-
øûëûãëàðà þëöì” ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ 1976-úû èëäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòûíà
ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Áó êèòàáà äàõèë åäèëÿí “Áöòöí éàõøûëûãëàðà þëöì” ïîâåñòè
éàçû÷ûíûí åéíè àäëû êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

ÁÖÒÖÍ ÉÀÕØÛËÛÃËÀÐÀ ÞËÖÌ

Áó àíäûðà ãàëìûø àðõà ÷àíòàñû îëìàñàéäû, ùÿð øåé ëàï éàõøû îëàðäû.
Éàõøû äà ñþçäö? Ùÿð øåé äÿðùàë ýþçÿëëÿøÿð, ùÿòòà, ìÿí äåéÿðäèì,
ôöñóíêàð âÿ ìàðàãëû îëàðäû. Áèð éàíäàí äà áó èñòè. Ùàâà äà åëÿ áèë îä
òóòóá éàíûð. Áèð øåé âàð êè, áó ÷àíòà îëäó-îëìàäû, ýöíÿø îíñóç äà
áÿñ åëÿéèð. Åëÿ áèë êèìñÿ áþéöäöúö øöøÿíè áàøûíà, òÿïÿíèí îðòàñûíà
òóøëàéûá, ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèð, ýþçëÿéèð, ýþðñöí íÿ îëàúàã. Àäàìûí áàøû
î ãÿäÿð ãûçûð êè, áèðúÿ àüúàãàíàä äà éàõûí äöøÿ áèëìèð, éÿãèí éàí-
ìàãäàí ãîðõóð. Àììà ìÿí áàøãà øåéÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì: ýþðÿí
èíñàí íèéÿ áó ãÿäÿð ãÿðèáÿ éàðàíûá; áöòöí áÿäÿíèí áàéûðäàí òàìàì
ñó è÷èíäÿäèð, ýþçëÿðèíèí öñòöíö òîð áàñûá, áóðíóíóí óúóíäàí äàìúû-
äàìúû éåðÿ òþêöëöð, àììà äèëèí-àüçûí ãóïãóðóäóð. È÷èí-è÷àëàòûí î
ãÿäÿð ãóðóéóá êè, áîüàçûí ãîâóøóð. Íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøñÿí, áèð ãûðûã
9
òöïöðúÿêäÿí ñàâàéû ùå÷ íÿ ÿëèíÿ ýÿëìÿéÿúÿê, î äà êè àúû, éàïûøãàí
êèìè. Íåúÿ êè éåðÿ òöïöðìÿìèñÿí, åëÿ áèëèðñÿí, ðÿíýè éàøûëäûð. Áó
àíäûðà ãàëìûø úûüûðûí äà íÿ óúó âàð, íÿ áóúàüû, åëÿ ùåé éóõàðû ãàëõûð.
Äöøÿðýÿäÿí ÷ûõàíäàí áÿðè ùå÷ äöç éåðè îëìàéûá, ÿêñèíÿ, ýåò-ýåäÿ
äàùà äà ñûëäûðûìëàøûá! Åëÿ ùåé öçöéóõàðû, äàüëàðà äûðìàíìûøûã. Þçö
äÿ áèëèðñÿí ùàíñûíà: Êè÷èê Ãàôãàç ñûðà äàüëàðûíà. Éàõøû êè, ùÿëÿ
áþéöéö äåéèë, î éÿãèí áóíäàí äà ÷ÿòèí îëàðäû. Àøûðûìà èñÿ íÿ àç, íÿ
÷îõ, îí êèëîìåòð éîë ãàëûá. Àäàì àç ãàëûð ùÿð øåéÿ òöïöðñöí, áóðà-
äàúà éåðÿ äþøÿíèá, ýþçëÿðèíè éóìñóí. Àääûì àòìàüà ùåéèì ãàëìà-
éûá, àõû èíñàí íÿ ëèôòäèð, íÿ ôóíèêóëéîð! Àõ, íÿ áó ÷àíòàíû áó ñààò
÷èéíèìäÿí ÷ûõàðûá ñîëäàêû ó÷óðóìà òóëëàéàðäûì! Ýþð èíäè î, äÿðÿíèí
äèáèíäÿêè äàøëàðà äÿéèá íåúÿ äàíãûëäàéàúàãäû?! Íÿ ðÿíýëè ôÿíÿðÿ,
íÿ äÿ ôîòîàïàðàòà ùàéûôûì ýÿëÿðäè. Àõû, ìÿí íèéÿ áó óøàãëàðà ãîøóë-
äóì. Ýÿðÿê ùàìû êèìè àâòîáóñëà ýåäÿéäèì. Èêè ñààòäàí ñîíðà åâäÿ
îëàúàãäûì. Ùÿëÿ ýþð èíäè åâäÿ íÿ òîé òóòàúàãëàð ìÿíÿ. Àíàì î
äÿãèãÿ äåéÿúÿê êè, Áàêûéà éîëà äöøìÿéÿ áèð ýöí ãàëìûø, ìÿí îíóí
áöòöí èñòèðàùÿòèíÿ ñîüàí äîüðàìûøàì. Åëÿ àâòîáóñäà îëìàäûüûìû
ýþðÿí êèìè, ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõàúàã. Âÿ Äèìêà îíà, íàðàùàò îëìàñûí-
ëàð, àõøàìàúàí ýÿëÿúÿéèìè äåäèéèìè áèëäèðÿíäÿí ñîíðà òàìàì äèë-
õîð îëàúàã. Áàøëàéàúàã äåéèíìÿéÿ: ùàìûíûí óøàüû àâòîáóñíàí ýÿëèá,
áèðúÿ ìÿí þçöìäÿí ùîããà ÷ûõàðìûøàì, àòà-àíàìà éàçûüûì ýÿëìèð,
êåôèì íÿ èñòÿéèð, îíó äà åëÿéèðÿì. Áèð áàõûá ýþðÿéäè íÿ êåôäÿéÿì!
Àòàì, ñþçñöç, åòèðàç åëÿéÿúÿê áóíà, äåéÿúÿê êè, íÿ ïèñ èø îëóá àõû,
ãîé óøàã ìöñòÿãèë éàøàìàüû þéðÿíñèí âÿ ñ. Áåëÿ ùàëëàðäà î, ùÿìèøÿ
ìÿíÿ ãàùìàð ÷ûõûð. Àíàì èñÿ áèð àç äà ùèðñëÿíÿúÿê. Äåéÿúÿê êè, åëÿ
àòàìûí ìöñòÿãèëëèéè äåéèëìè îíóí úàíûíû áîüàçûíà éûüàí? Î äà ùàìû
êèìè áàøû ñàêèò, ãóëàüû äèíú éàøàìàã èñòÿéèð, òàé áó úöð ÿíäèøÿéíÿí
éîõ, îíóí äÿðäèíè ÷ÿêìÿêäÿí âàõòûíäàí òåç ãîúàëûá, òàé-òóøëà-
ðûíäàí èéèðìè éàø áþéöê ýþðöíöð. Îíäà àòàì ãàããàíàã ÷ÿêèá þçöí-
äÿí ýåäÿúÿê âÿ äåéÿúÿê êè, àíàì íÿ äåäèéèíè ùå÷ þçö äÿ áèëìèð,
÷öíêè î íÿèíêè ðÿôèãÿëÿðèíèí ùàìûñûíäàí, ùÿòòà Áàêûäà, Àçÿðáàé-
úàíäà, áÿëêÿ äÿ áöòöí ãîíøó þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí ãàäûíëàðûí ùàìû-
ñûíäàí ýþçÿëäèð. Äîüðóäàí äà àíàì ÷îõ ýþçÿëäèð âÿ ãîúà-çàä äà
äåéèë. Î þçö ãÿñäÿí áåëÿ äåéèð, èñòÿéèð êè, àòàì èíäèêè èøèíäÿí ÿë ÷ÿê-
ñèí, àõû î, íåôò÷èäèð, äÿíèçäÿ èøëÿéèð. Ùÿð äÿôÿ äÿíèçäÿ éåíè áèð ïîëàä
àäà òèêèëÿíäÿ àòàì þç áðèãàäàñû èëÿ îðà êþ÷öð, ãóéó ãàçûð, íåôò òàïàí-
äàí ñîíðà îíó èñòèñìàð÷ûëàðà òÿùâèë âåðèð. Èíäèéÿ êèìè áöòþâ áèð àðõè-
ïåëàã èøÿ ñàëûá. Ìÿí îíó õÿðèòÿäÿ äÿ ýþðìöøÿì. Àòàì ùÿð äÿôÿ ñþç
10
âåðèð êè, éàõøû ùàâà îëàí êèìè, ìÿíè äÿ þçö èëÿ îðà àïàðàúàã, àïàðàð
äà, àììà àíàì ãîéìóð, äåéèð, îâúóìóí è÷è êèìè áèëèðÿì êè, àòàì
ìÿíè îðà àïàðñà äÿíèçäÿ ýöúëö õÿçðè ÿñìÿéÿ áàøëàéàúàã, õÿçðè äÿ
áàøëàäû, íÿ âåðòîëéîòíàí, íÿ äÿ êàòåðíÿí ñàùèëÿ ãàéûòìàã ìöìêöí
äåéèë. Îëà áèëÿð àéëàðëà îðäà ãàëàñàí. Àíúàã ùàâàëàð ñàêèò îëàíäà
àòàì ùÿð îí ýöíäÿí áèð åâÿ ýÿëèð, áèð ùÿôòÿ ãàëûá äèíúÿëèð. Àòàìûí
ìààøû ÷îõäóð, àììà áó äà àíàìà òÿñèð åëÿìèð, äåéèð, òÿêè ýåúÿëÿð
ãóëàüû äèíú, ÿíäèøÿñèç éàòûì, î ïóëëàð ìÿíÿ ëàçûì-çàä äåéèë. Î åëÿ
äîüðóäàí äà áóíà ýþðÿ äåéèíýÿí îëóá, ÷öíêè àòàì äÿíèçäÿ îëàðêÿí
ùÿð äÿôÿ òóôàí áàøëàéàíäà ýåúÿëÿð ñÿùÿðÿ êèìè éàòìûð. Àòàì ùÿð øåéäÿ
àíàìëà ðàçûëàøñà äà, áó èøèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèð. Àíàì íÿ ãÿäÿð
éàëâàðûð, îíó äèëÿ òóòóð, ùå÷ úöð ðàçûëàøìûð.
Áèð äÿôÿ àòàì äÿíèçäÿéäè. Âàñèô äàéû àðâàäû Ñîíà õàëà èëÿ áèçÿ
ãîíàã ýÿëäè. Î äà íåôò÷èäèð, èíñòèòóòó àòàìëà áèð éåðäÿ ãóðòàðûá, àììà
Âàñèô äàéû ãóðóäà, Ñóðàõàíûäà èøëÿéèð. Îðäàí-áóðäàí ñþùáÿò åëÿ-
éèðäè, áèðäÿí äåäè êè, î âàõò àòàìà øÿùÿðäÿ éàõøû áèð èø – Íåôò Ñÿíà-
éåñè Íàçèðëèéèíäÿ øþáÿ ðÿèñè âÿçèôÿñèíè òÿêëèô åòäèëÿð, þçö ðàçû îëìàäû.
Äöçäö, Âàñèô äàéû áó ñþùáÿòè ïèñ íèééÿòíÿí áàøëàìàìûøäû, ÷öíêè î,
àòàìûí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèð. Áèëñÿéäè, àõûðû áó úöð ãóðòàðàúàã, ùå÷ àüçûíû
äà à÷ìàçäû, îíà ýþðÿ êè, áóíó åøèäÿí êèìè, àíàìûí ñèôÿòè àüàïïàã
àüàðäû âÿ áèðäÿí-áèðÿ ñóñäó, áàéàãäàí áÿðè äåéèá-ýöëÿí àäàìäàí
ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàäû. Âàñèô äàéû äà, àðâàäû äà éàìàí ïÿðò îëäóëàð.
Ñîíðà Âàñèô äàéû ñþùáÿòè äÿéèøìÿéÿ ÷àëûøäû, äåäè êè, áÿëêÿ îíà äöç
äåìÿéèáëÿð, áÿëêÿ äÿ ùå÷ áåëÿ øåé îëìàéûá, àòàìà ùå÷ êèì ùå÷ íÿ
òÿêëèô åëÿìÿéèá. Àììà ÷îõ ýåú èäè. Ùàìû áèëèðäè êè, áóíäàí ñîíðà
àíàìû èíàíäûðìàã ìöìêöí äåéèë. Äåéÿñÿí, Âàñèô äàéû äà áó ñþù-
áÿòè áàøëàäûüûíà éàìàí ïåøìàí îëìóøäó. Àíúàã àòàì åâÿ ãàéûäàí-
äàí ñîíðà áèçèì åâäÿ ãîïàí ùÿíýàìÿíèí éàíûíäà áóíëàðûí ùàìûñû
áîø øåé èäè. Îíëàðûí áó úöð ìþùêÿì äàëàøäûãëàðûíû þìðöìäÿ ýþðìÿ-
ìèøäèì. Î àõøàì ýåúÿéÿ êèìè áèð-áèðèéíÿí äåéèøäèëÿð. Éÿãèí îíëà-
ðûí íåúÿ ãûøãûðäûãëàðû êö÷ÿäÿ äÿ åøèäèëèðäè. Ñîíðà àíàì øåé-øöéëÿðèíè
÷àìàäàíà äîëäóðäó, ìÿíè äÿ ýþòöðöá íÿíÿìýèëÿ – þç àíàñûýèëÿ àïàðäû.
Àòàì àðàáèð îðà çÿíý âóðóðäó, àíúàã àíàì ùÿð äÿôÿ àòàìûí ñÿñèíè
åøèäÿí êèìè, äÿñòÿéè àñûðäû âÿ ùÿð äÿôÿ äÿ äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéàíäàí
ñîíðà ùþíêöðìÿéÿ áàøëàéûðäû. Äöç áèð àé àòàìûí öçöíÿ ùÿñðÿò ãàë-
äûì, îíñóç éàìàí äàðûõûðäûì î áèð àéû. Ñîíðà áàðûøäûëàð. Ñèôòÿ åëÿ
áèëäèì éóõó ýþðöðÿì, àíúàã òåçäÿí ìÿíÿ äåäèëÿð êè, àòàì äîüðóäàí
äà ýåúÿ áèçÿ ýÿëèáìèø. Áèð îíó áàøà äöøìÿäèì êè, àòàì àíàìû íåúÿ
11
éîëà ýÿòèðÿ áèëäè, àõû î, èø éåðèíè ùÿëÿ äÿ äÿéèøìÿéèá, ùÿëÿ äÿ äÿíèçäÿ
èøëÿéèð. Î âàõòäàí èë éàðûì êå÷èá, àíúàã áó ýöíÿúÿí áèð äÿôÿ äÿ
äàëàøìàéûáëàð. Åëÿ áóðäà, èñòèðàùÿò åâèíäÿ äÿ ùÿð øåé ñàêèò êå÷äè.
Àòàì áèðèíúè ýöíäÿí àõûðûíúû ýöíÿ êèìè éàíûìûçäà ãàëäû. ßââÿëëÿð
áåëÿ îëìóðäó, áèð äÿ ýþðöðäöí èêè-ö÷ ýöíëöéÿ ùàðàñà ÷ûõûá ýåòäè. Áó
äÿôÿ èñÿ àíúàã áèð-èêè äÿôÿ ãÿñÿáÿäÿí Êèñëîâîäñêà ýåòäè êè, Áàêûéà
çÿíý âóðñóí. Ãàëàí ýöíëÿðè ùÿìèøÿ éàíûìûçäà èäè.
Äàùà äþçìöðÿì. Ãû÷ëàðûì ãûðûëûð. Áÿëêÿ óøàãëàðà äåéèì. Äåéèì
êè, òàé ýöúöì ÷àòìûð, àääûìûìû àòà áèëìèðÿì. Éîõ, ùå÷ íÿ äåìÿê
ëàçûì äåéèë. Áèð äÿ êè, äåäèì íÿ õåéðè. “Äþðäýþç” – äåéÿ ìÿíè ëàüà
ãîéàúàãëàð, áÿëêÿ äÿ ëàï äþéÿúÿêëÿð. Þçö äÿ Êÿìàëÿíèí ýþçöíöí
ãàáàüûíäà. Áèëìèðÿì, íèéÿ ðàçû îëäóì áóíëàðíàí ýåòìÿéÿ? Ùå÷
êþíëöì éîõ èäè, åëÿ èñòÿéèðäèì ßëèéÿ äåéÿì êè, éîõ, ìÿí ýåòìÿê
èñòÿìèðÿì. Ñàáèð ñþç àòäû, ýóéà ìÿí áèðúÿ äÿðñÿ ýåäÿíäÿ àíàìäàí
èúàçÿ àëìûðàì. Ùå÷ áóíà äà ìÿùÿë ãîéìàéàúàãäûì, àíúàã áèðäÿí
Êÿìàëÿ äèëëÿíäè: “Íèéÿ îíà éàëâàðûðñûíûç, þçö áèçèìëÿ ýåòìÿê èñòÿ-
éèð”. Èñòÿéèðÿ áàõ åé! Èñòÿéèá-åëÿìèðäèì. Àììà ýåäèðÿì äåéÿíäÿ
þçöì äÿ ãóëàãëàðûìà èíàíìàäûì.
Áèð áóíëàðà áàõ, åëÿ áèë èíäèúÿ õîäà äöøöáëÿð. Äöçäö, òà áàéàãêû
êèìè äàíûøûá-ýöëìöðëÿð, ñÿñëÿðèíè óäóáëàð, áèð àçúà äà òþâøöéöðëÿð.
Éîõ, áóíëàð òà àøûðûìà ÷àòìàéûíúà äàéàíàí äåéèëëÿð. Áèð äÿ êè, ýÿðÿê
áèð àäàì áîéíóíà àëà êè, éîðóëìóøàì. Þëñÿëÿð äÿ áîéóíëàðûíà àëìàç-
ëàð. Íÿ ßëè, íÿ äÿ Ñàáèð. Ùàìûñû äÿ Êÿìàëÿéÿ ýþðÿ. ßí àõìàã àäàì
äà áèëÿð êè, èêèñè äÿ Êÿìàëÿéÿ âóðóëóá. Àíúàã áèð îíà ìÿÿòòÿëÿì êè,
áÿñ Êÿìàëÿ íèéÿ éîðóëìóð? ßñëèíÿ ãàëñà, éàìàí øóìàë, áîé-áóõóíëó
ãûçäû, àç ãàëà ßëèéíÿí áèð áîéäàäûð, áèð àç Ñàáèðäÿí ýþäÿêäèð. Ìÿí-
äÿí èñÿ äöç áèð áàø ùöíäöðäöð. Áó ñèçÿ ãÿðèáÿ ýÿëìÿñèí, ìÿí îíñóç
äà ñèíèôäÿ áîéúà ùàìûäàí êè÷èéÿì, îíà ýþðÿ êè, àëòû éàøûíäàí ýåòìè-
øÿì ìÿêòÿáÿ. Ñèôòÿ ýþòöðìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Ñîíðà áèðòÿùÿð ýþòöðäö-
ëÿð, èñòèñíà êèìè, ÐÕÌØ-íèí èúàçÿñè èëÿ. Îíà ýþðÿ êè, ñÿðáÿñò îõóéóð,
èêèíúè ñèíôèí ðèéàçèééàò ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åëÿéÿ áèëèðäèì. Èúàçÿ
âåðìÿìèøäÿí ãàáàã ìÿíè ÐÕÌØ-äÿ éîõëàäûëàð äà. Âÿ áó ãÿäÿð
äöçýöí îõóìàüûìà ùàìûñû ìÿÿòòÿë ãàëäû. Èíäè äÿ ñèíèôäÿ ùå÷ êèì
ìÿíäÿí òåç îõóéà áèëìèð. Àíúàã áóíó ùå÷ êèìÿ áèëäèðìèðÿì, ãÿñ-
äÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ éàâàø îõóéóðàì, ÷öíêè áó ãÿäÿð ñöðÿòëÿ îõóéà
áèëäèéèìÿ ùå÷ ìöÿëëèìëÿð äÿ èíàíìûð. Êèì èñòÿéèð êè, îíó éàëàí÷û
êèìè òàíûñûíëàð. Áèð äÿôÿ ìÿêòÿáäÿ Ñàáèðäÿí “Êàïèòàí Áëàäûí Îäèñ-
ñåéè” êèòàáûíû àëäûì âÿ ñàáàùû ýöí äÿ þçöíÿ ãàéòàðäûì. Ñèôòÿ åëÿ
12
áèëäè êè, êèòàá õîøóìà ýÿëìÿéèá, àíúàã ìÿí îíà “÷îõ éàõøû êèòàá-
äûð” äåéÿíäÿ, áÿðê ùèðñëÿíäè âÿ äåäè êè, îõóìàã èñòÿìèðñÿíñÿ, äöçöíö
äå, äàùà ýîïà áàñìàã íÿ ëàçûì, áó áîéäà êèòàáû äà áèð ýåúÿéÿ
îõóéóá ãóðòàðìàã îëàð? Àíä-àìàí åëÿäèì, èíàíìàäû. Áöòöí êèòàáû
áàøäàí-àéàüà ìÿíÿ äàíûøäûðäû. Ñîíðà þçöíäÿí ÷ûõäû, áîéíóìóí
êþêöíÿ áèð øàïàëàã èëèøäèðèá äåäè êè, èíäè äÿ ìÿíè äîëàìàã èñòÿéèð-
ñÿí, éÿãèí ÿââÿëëÿð îõóìóñàí áó êèòàáû. Ìÿí þçöì î êèòàáû îí ýöíÿ
ýöúíÿí îõóéóá ãóðòàðìûøàì. Î, êèòàá îõóéàíäà ñèôÿòè úîäëàøûð,
áèðúÿ äîäàãëàðû òÿðïÿíèð. Î ýöíäÿí áÿðè êèìäÿí êèòàá ýþòöðöðÿìñÿ,
îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà áèð íå÷ÿ ýöí äÿ þçöìäÿ ñàõëàéûá ñîíðà
éèéÿñèíÿ ãàéòàðûðàì. Áåëÿ äàùà éàõøûäûð, øàïàëàã-çàä âóðàí îëìóð.
Áèðäÿí Êÿìàëÿ äàéàíäû, íÿôÿñèíè äÿðèá ñîðóøäó:
– Éîðóëìàìûñàí êè?
– Éîõ, – áóíó ßëè äåäè, ùÿòòà áàøûíû äà áóëàäû. – Ìÿíúèéÿç
éîðóëóá-åëÿìÿìèøÿì. – Àíúàã ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ãàëìûøäû.
Ñàáèðñÿ äþíöá åëÿ áàõäû êè, åëÿ áèë äÿâÿäÿ áóéíóç ýþðìöøäö,
éÿíè áó íÿ ñþçäö?
– Áÿñ ñÿí? – Êÿìàëÿ öçöíö ìÿíÿ òóòäó. Ýþçöìöí è÷èíÿ áàõà-
áàõà ýöëöðäö.
Îíóí áó úöð ýöëäöéöíö ýþðÿíäÿ ÷ÿíÿìè ÿñìÿúÿ òóòäó. Ìÿíèì
äÿ ãÿðèáÿ ÷ÿíÿì âàð å, ùå÷ ýþçëÿìÿäèéèì áèð âàõòäà ñÿéðèìÿéÿ
áàøëàéûð; áèðúÿ äÿôÿ, þçö äÿ äþðä òÿðÿôÿ, àììà íÿ îëñóí, éÿãèí êÿíàð-
äàí áàõàí ùèññ åëÿéèð. Èñòÿéèðäèì äåéÿì êè, éîðóëìàìûøàì, Êÿìàëÿ
ìÿíè ãàáàãëàäû:
– Åëÿ ìÿí äÿ éîðóëìóøàì. Àéàãëàðûì ãûðûëûð. Î àüàúà ÷àòàã,
îðäà îòóðóá äèíúèìèçè àëàðûã.
Àüàúûí êþëýÿñèíäÿ, îòëóãäà óçàíäûã. Àäàìà åëÿ ëÿççÿò åëÿéèðäè
êè, äåìÿéÿ ñþç òàïìûðàì. Ñîíðà Êÿìàëÿ þç ÷àíòàñûíäàí áèð íå÷ÿ
áóòåðáðîä ÷ûõàðòäû âÿ áèç îíëàðû áèð àíäàúà óääóã. Àäàìà èêè äÿíÿ
ãàéüàíàã áóòåðáðîäó. Þç ÷àíòàìûçäàêûëàðû äà éåìÿê èñòÿéèðäèê,
àììà Ñàáèð ãîéìàäû, äåäè êè, éîõóøà ÷ûõìàçäàí ãàáàã ÷îõ éåìÿê
îëìàç. Áåëÿ éàõìàúûí îíóíó äà éåñÿì äîéìàçäûì. Àíúàã Ñàáèð-
íÿí ìöáàùèñÿ åëÿìÿñÿí éàõøûäû. Áàøãàñûíà äà ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì.
Íàùàðäàí ñîíðà àüàúûí àëòûíäà éàðûì ñààò äà îòóðóá, ÿìÿëëè-áàøëû
äèíúèìèçè àëäûã. Éîðüóíëóüóìóç òàìàì ÷ûõäû. Êÿìàëÿ äåäè êè, àøû-
ðûìà ÷àòàíäà éîëà ÷ûõàðûã. Áèð ìàøûí ñàõëàòäûðûá åâÿ ýåäÿðèê. Áó
òÿêëèô ìÿíèì öðÿéèìäÿí îëäó, àììà ìÿíúÿ Ñàáèðíÿí ßëèíèí î ãÿäÿð
äÿ õîøëàðûíà ýÿëìÿäè. Àíúàã áèð ñþç äåìÿäèëÿð, åëÿúÿ áàøëàðûíû
13
òÿðïÿòäèëÿð, ÷öíêè îíëàð îíñóç äà ñþçöìÿ ìÿùÿë ãîéàí äåéèëäèëÿð.
Ñîíðà íÿäÿíñÿ ñþùáÿò äöøäö – ÿââÿëèíÿ ãóëàã àñäûì, äàëûíà ôèêèð
âåðìÿäèì, ÷öíêè áèð øåèð éàäûìà äöøäö, î øåðè ìÿí òåç-òåç õàòûð-
ëàéûðàì, þçö äÿ éàäûìà äöøÿí êèìè ÿòèì öðïÿøèð, ùÿòòà áîüàçûì ãóðó-
éóð, íÿôÿñ àëà áèëìèðÿì, ãàðíûìû ñàíúû äîüðàéûð. Âÿ î øåèð ùÿð äÿôÿ
éàäûìà äöøÿíäÿ, õöñóñÿí äÿ òÿê îëàíäà, ùå÷ úöðÿ òÿêðàð åòìÿéÿ
áèëìèðÿì. Áèð äÿôÿ íåúÿ îëäóñà, áóíó àíàìà äàíûøäûì, î äà äåäè êè,
éÿãèí ìÿí ÷îõ ùÿññàñ àäàìàì, òåç òÿñèðÿ äöøöðÿì, îíà ýþðÿ äÿ áó
úöð øåèðëÿðè îõóìàã ìÿíèì ö÷öí ùÿëÿ ÷îõ òåçäèð. Ñîðóøäóì êè, àõû
íèéÿ? Íèéÿñèíè ìÿíÿ áàøà ñàëìàäû, äåäè: òåçäè, âÿññàëàì âÿ íàðà-
çûëûãëà áàøûíû áóëàäû.
– Íÿ ôèêðÿ ýåòìèñÿí? – Êÿìàëÿ ñîðóøäó.
– Ùå÷, åëÿ-áåëÿ, – äåäèì. – Éàäûìà áèð øåé äöøìöøäö.
Åëÿ áàõäû êè, åëÿ áèë íÿ ôèêèðëÿøäèéèìè ìÿíäÿí äÿ éàõøû áèëèðìèø,
àíúàã áèð ñþç äåìÿäè. Èíòÿùàñû, ßëèíèí äèëè à÷ûëäû. Ìÿí åëÿ ùèññ åëÿ-
ìèøäèì êè, î, áó äÿãèãÿ íÿ èñÿ õîøàýÿëìÿç áèð ñþç äåéÿúÿê.
– Ãîðõóñóíäàí èíäè îíóí éàäûíà ùå÷ íÿ äöøìÿç. Ôèêðè-çèêðè
áóäóð êè, àõøàì åâÿ ãàéûäàíäà àòà-àíàñûíà íÿ úàâàá âåðÿúÿê.
Ñàòàøûð äà ìÿíÿ. Éàõøû êè, îíóí áó ñþçëÿðèíÿ ùå÷ êèì ýöëìÿäè, ùå÷
äîäàüû ãà÷àí äà îëìàäû. Ñàáèð åëÿ òÿðñ-òÿðñ îíó ñöçäö êè, åëÿ áèëäèì
áó ñààò âóðàúàã. ×öíêè îíóí íÿ âàõò äàâà åëÿìÿê èñòÿäèéèíè äÿãèã áèëè-
ðÿì, àììà áó äÿôÿ éàíûëäûì. Éÿãèí Êÿìàëÿéÿ ýþðÿ þçöíö ñàõëàäû.
– Éàõøû, – Êÿìàëÿ äåäè âÿ àéàüà ãàëõäû. – Ýåòäèê, éîõñà ýåúÿ-
éÿúÿí äÿ åâÿ ýåäèá ÷àòìàðûã.
Éîëà äöçÿëäèê. Éàìàí òÿÿúúöá ãàëìàëû èø èäè, ùå÷ áèðè äèëëÿí-
ìèðäè. Àäÿòÿí, èêèñè äÿ Êÿìàëÿíè ýþðÿí êèìè, õîäà äöøöðäöëÿð, áèð-
áèðèíÿ àìàí âåðìèð, áèðè î áèðèíäÿí äàùà ìàðàãëû äàíûøìàüà ÷àëûøûð.
Ùÿëÿ áó íÿäè, âàé îäó éà ëÿòèôÿ äàíûøìàüà, éà äà çàðàôàò åëÿìÿéÿ
áàøëàéàëàð. Îíäà ÿùâàëûì òàìàì äÿéèøèð, áèëìèðÿì íåéíÿéèì, àõû
ýÿðÿê ýöëÿñÿí, áó áîéäà àäàì ëÿòèôÿ ñþéëÿéèð, àììà, íåéíÿéèðÿì,
ýöëìÿéèì ýÿëìèð. Êÿìàëÿ èñÿ óüóíóá þçöíäÿí ýåäèð. Ñèôòÿëÿð åëÿ
áèëèðäèì, îíëàð ýöëìÿëè äàíûøà áèëìèðëÿð, àíúàã Êÿìàëÿíèí íåúÿ óüó-
íóá þçöíäÿí ýåòäèéèíè ýþðÿíäÿí ñîíðà áó ãÿðàðà ýÿëìèøÿì êè, éÿãèí
ìÿíèì éóìîð ùèññèì êîðëàíûá.
Êÿìàëÿ äÿ ëàë-äèíìÿç éåðèéèðäè. Àäÿòÿí, î, “Îéé, ëàëÿéÿ áàõ”,
“Îéé, åäåëâåéñ” – äåéÿ ãûøãûðàðäû, èíäè èñÿ êåé êèìèéäè, ùå÷ ãàáàüûí-
äàí êÿðòÿíêÿëÿ ãà÷àíäà äà ãûøãûðìàäû. Éÿãèí áàøäàí õàðàá ùåéâàí
èìèø, éîõñà, àéàã àëòûíà ñîõóëìàçäû. Ñîíðà ãàáàüûìûçäàí áèð íå÷ÿ
14
êÿðòÿíêÿëÿ äÿ ãà÷äû. Áåëÿ øåé þìðöìäÿ ýþðìÿìèøÿì. Áóíëàð èñòè-
äÿí áàøëàðûíû èòèðèáëÿð, íÿäè?
– Éàìàí áöðêöäö, – Êÿìàëÿ äåäè âÿ äîäàãëàðûíû éàëàäû.
– Äåìÿëè, òóôàí ãîïàúàã, – äåéÿðÿê Ñàáèð ÿëèíäÿêè ñèãàðåòè êÿíàðà
òóëëàäû. Î äà äîäàãëàðûíû éàëàäû. – Êÿðòÿíêÿëÿëÿð þçëÿðèíÿ éåð òàï-
ìûðëàð, ãóøëàð äà ñóñóá. Ýþðÿðñèíèç, àõøàìà áÿðê òóôàí ãîïàúàã.
Áèðäÿí-áèðÿ ÿòðàôûí íåúÿ äÿðèí áèð ñöêóòà ãÿðã îëäóüóíó ùèññ
åëÿäèì. Ùå÷ áèðúÿ õûøûëòû äà åøèäèëìèðäè.
– Ñààò éàðûìà àøûðûìäàéûã, – Ñàáèð äåäè. – Ìÿí ñèçè ÿí êÿñÿ éîëëà
ýÿòèðìèøÿì. Äöçäö, ùÿð éåðäÿ éîõóø îëóá, àììà áóíäàí êÿñÿñèíè
òàïà áèëìÿçñÿí.
Ñàáèðèí éàõøû éàääàøû âàðäû. Áèð äÿôÿ ýþðäö, áÿñ åëÿéèð, ÿí ãàð-
ìàãàðûøûã éîë éàäûíäàí ÷ûõìûð. Åëÿ Áàêûäà äà ñÿíè ùàðäàí-ùàðà äåñÿí:
èñòÿéèð ñèðêÿ, èñòÿéèð êèíîòåàòðà, ýþçöéóìóëó àïàðàð. Âÿ þìðöíäÿ
ùàâàéû ñþç äàíûøìàç. Áóíà ýþðÿ îíóí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðÿì. Ùÿì
äÿ éàëíûç áóíà ýþðÿ éîõ. Ùàéûô êè, õàñèééÿòè ÷îõ òöíääöð. Áèð øåé
îëàí êèìè, äàâà-äàëàø ñàëûð. Ñèíèôäÿ ùàìû îíäàí ãîðõóð. ßëèäÿí äÿ
ãîðõóðëàð, àíúàã î ãÿäÿð éîõ. ßëè òóðíèêäÿ Ñàáèðäÿí ö÷ äÿôÿ ÷îõ äàð-
òûíñà äà, äÿõëè éîõäóð, äàëàøàíäà Ñàáèð îíóí ÿíýèíè ÿçèð. ×þðÿê çàâî-
äóíóí ùÿéÿòèíäÿ òóòàøìûøäûëàð, áöòöí ñèíèô òàìàøàéà éûüûëìûøäû.
ßëè áèçÿ 174 íþìðÿëè ìÿêòÿáäÿí ýÿëìèøäè, ÷öíêè áèçèì ðàéîíäà,
ìÿêòÿáèìèçèí ëàï áþéðöíäÿ òÿçÿ ìÿíçèëÿ êþ÷ìöøäöëÿð. Î ýÿëÿíÿ-
úÿí Ñàáèð ñèíèôäÿ ùàìûäàí ýöúëö ùåñàá îëóíóðäó. Áèð äÿôÿ, áèëìè-
ðÿì íÿéÿ ýþðÿñÿ, ñþçëÿðè ÷ÿï ýÿëäè, øÿðòëÿøäèëÿð êè, äÿðñäÿí ñîíðà
ýþðöøñöíëÿð âÿ éà áèðè áÿñäè äåéÿíÿúÿí, éà äà ãàí ÷ûõàíàúàí âóðóø-
ñóíëàð. Ñàáèð ßëèíèí áóðíóíó ÿçäè. Î äà àøàüû ÿéèëèá, úèá äÿñìàëû èëÿ
áóðíóíóí ãàíûíû ñèëÿ-ñèëÿ äåäè êè, åéáè éîõ, ñÿíèéíÿí áèð äÿ ýþðö-
øÿðèê. Ãÿôèë Ñàáèð ãîëóíó ãàëäûðûá âàð ýöúö èëÿ ßëèíèí òÿïÿñèíÿ áèð
éóìðóã èëèøäèðäè! Àõû áó úöð ãàéäà éîõ èäè. Óøàãëàð òþêöëöøöá îíëàðû
àðàëàøäûðäûëàð. Ñîíðà þçëÿðè áàðûøäûëàð, àíúàã ìÿí îâúóìóí è÷è êèìè
áèëèðÿì êè, îíëàðûí áèð-áèðèíäÿí çÿùëÿñè ýåäèð âÿ ùà÷àíñà áèð äÿ
äàëàøàúàãëàð. Áèðúÿ ìÿííÿí èøëÿðè éîõäó, äöçäö àðàäàáèð áîéíóìóí
êþêöíÿ áèð øàïàëàã ÷ÿêèðëÿð, àíúàã ùÿð øåé áóíóíëà äà ãóðòàðûð.
×öíêè ìÿííÿí äàëàøìàüû þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìûðëàð. ßñàñ äà îíà ýþðÿ
êè, ìÿíè áÿäÿí òÿðáèéÿñè äÿðñèíäÿí àçàä åëÿéèáëÿð. Ùå÷ êÿñ àçàä
åëÿìÿéèá, áèð áóíó äåéèáëÿð êè, áÿäÿí òÿðáèéÿñè äÿðñèíÿ äþðäöíúö
ñèíèôëÿ áèð éåðäÿ ýåäèì, ÷öíêè þç ñèíôèìèçäÿ ùàìû ìÿíäÿí èêè éàø
áþéöêäöð. Ìÿí äÿ î äÿðñÿ ýåäÿ áèëìèðÿì. Àõû, íåúÿ ýåäèì, áèðèíúè
15
ýöí îíëàðà áÿäÿí òÿðáèéÿñè îëàíäà, áèçäÿ ðèéàçèééàòäûð. Áèð äÿ îíà
ýþðÿ êè, åéíÿê òàõûðàì.
Ñàáèðèí íèéÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ ãàùìàð ÷ûõäûüûíû þçöì éàõøû áèëè-
ðÿì, àììà íÿ îëñóí, éåíÿ ìÿíèì ö÷öí õîøäóð. Áèð ïàðòàäà îòóðó-
ðóã. Ùÿð äÿôÿ éîõëàìà èøè éàçàíäà èñòÿéèð úÿáðäÿí, éà òàðèõäÿí, éà
äà ëàï òÿáèÿòøöíàñëûãäàí îëñóí – îíóí âàðèàíòûíû äà ìÿí éàçûðàì.
Äöçäö, ñèôòÿ þçöìöíêöíö, ñîíðà îíóíêóíó. Èêèñèíÿ äÿ âàõò ÷àòûð.
Îíà ýþðÿ éîõ êè, ìÿí éàõøû îõóéàíàì âÿ éà ÷îõ ÷àëûøãàíàì, éîõ,
ñàäÿúÿ áèçÿ âåðèëÿí éîõëàìà èøëÿðè ÷îõ àñàí îëóð. Ùÿòòà áÿçÿí áóíà
òàìàì òÿÿúúöá åäèðÿì.
Ñàáèð äåäèñÿ, äåìÿëè, àõøàì éÿãèí êè, òóôàí ãîïàúàã. Àììà áàõû-
ðàì êè, ýþéäÿ áèðúÿ áóëóä äà éîõäóð, ýþé öçö àïàéäûíäû. Ýöíäöçëÿð
éàòàí äåéèëÿì, àììà èíäè íÿäÿíñÿ éóõó ìÿíè áàñûð. Äåéÿñÿí, åëÿ
î áèðè óøàãëàðû äà. Êÿìàëÿíèí äÿ, ßëèíèí äÿ, Ñàáèðèí äÿ ýþçëÿðèíäÿí
éóõó òþêöëöð. Áèðúÿ àøûðûìà ÷àòñàéäûã, áèðúÿ áèð ìàøûíà îòóðñàéäûã...
áèð ñààòà åâäÿéèê!
Êöëÿê ÿñìÿéÿ áàøëàéàí êèìè, ùàâà ñÿðèíëÿøäè. Ùÿì äÿ àðõàäàí
ÿñäèéèíÿ ýþðÿ áó àíäûðà ãàëìûø éîõóøó ãàëõìàãäà éàìàí êàðûìûçà
ýÿëäè. Åëÿ áèë êèìñÿ éöíýöëúÿ êöðÿéèìèçäÿí ãàáàüà èòÿëÿéèðäè. Àíúàã
óçóí ñöðìÿäè áó. Áåø-îí äÿãèãÿ êå÷ìèøäè êè, êöëÿê ýöúëÿíìÿéÿ
áàøëàäû. Èíäè î áèçÿ, ÿêñèíÿ, ìàíå îëóðäó, àç ãàëûðäû àäàìû àïàðà.
Þìðöìäÿ áåëÿ øåé ýþðìÿìèøäèì. Ëàï êèíîëàðäàêû êèìè îëäó. Îíó
äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áàõûðñàí åêðàíäà ýåúÿäèð, àíúàã ùå÷ áèð äÿãèãÿ
êå÷ìèð, ñÿùÿð à÷ûëûð. Èíäèúÿ ýöíöí ýöíîðòà÷àüûéäû. Ýöí àäàìûí òÿïÿ-
ñèíè éàíäûðûðäû, áèðäÿí ãàðàíëûã ÷þêäö. Ýþéÿ áàõäûì, öðÿéèì ãîïäó.
Ñÿìàíû ãàðà áóëóäëàð þðòìöøäö âÿ áóëóäëàð î ãÿäÿð àøàüûäàí þòöá-
êå÷èðäèëÿð êè, ÿë óçàòñàí ÷àòàðäû. Äþðäöìöç äÿ äàéàíäûã, éåðèìÿê
ìöìêöí äåéèëäè. ßââÿëúÿ áèð-áèðèìèçäÿí éàïûøûá äóðäóã, ñîíðà êöëÿê
áèçè àïàðìàñûí äåéÿ, éåðÿ ÷þìáÿëèá áþéöðòêÿí êîëóíäàí éàïûøäûã.
Òèêàíëàðû ÿëèìèçÿ áàòñà äà, êþêö ìþùêÿìäè. Êÿìàëÿéÿ áàõäûì, ãîð-
õóäàí áÿíèçè àüàïïàã àüàðìûøäû. Ìÿí äÿ îíóí êèìè, ÷öíêè ãîðõóð-
äóì êöëÿê áèðäÿí áèçè àøàüûäàêû ó÷óðóìà àòàð. ×îõ óçàã äåéèëäè,
úûüûðäàí ó÷óðóìà èéèðìè ìåòð àíúàã îëàðäû. Ùàâà î ãÿäÿð ñîéóäó êè,
äèøèìèç äèøèìèçÿ äÿéäè. Ìÿíÿ äåñÿéäèëÿð êè, àâãóñòóí àõûðûíäà áó
úöð ñîéóã îëàð, þìðöìäÿ èíàíìàçäûì. Áþéöðòêÿí êîëóíäàí éàïûøà-
ðàã áèð-áèðèìèçÿ ãûñûëìûøäûã. Áèðäÿí àëòûìûçäà éåð òÿðïÿíäè, ñàíêè
áóðäà éîõ, âàãîíäà êóïåäÿ îòóðìóøäóã, ãàòàð éîëà äöøäö. Ñîíðà éåðèí
òÿêèíäÿí ãÿðèáÿ áèð óüóëòó ýÿëäè, áîüóã, çÿèô áèð óüóëòó. Äàëûíúà ãàð
16
éàüäû, ùå÷ éàí-éþðÿìèçÿ áîéëàíìàüà ìàúàë òàïìàìûø ùÿð òÿðÿô
àüàïïàã àüàðäû. Ñîéóãäàí ÿìÿëëè-áàøëû äîíìóøäóì, àíúàã áóíó
ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿäèì. Î áèðè óøàãëàð êèìè ìÿí äÿ áèð øîðòû – ãûñà
øàëâàð, áèð êþéíÿê ýåéìèøäèì. ×àíòàäà èñòè ïàëòàð àäûíà ùå÷ íÿ éîõ
èäè. Íÿ ãÿäÿð âàõò êå÷äè, áèëìÿäèì. Ñàáèð áàøûíû éåðäÿí ãàëäûðàíäà
ùÿëÿ äÿ ãàð éàüûðäû. Î, àéàã öñòÿ äóðìàäû, éîõñà êöëÿê àïàðàðäû, åëÿ
÷þìáÿëòìÿ äÿ ýöúíÿí äàéàíìûøäû.
– Ìÿí ýåäèì, – äåäè, – äàëäàëàíìàüà áèð éåð òàïìàã ëàçûìäû,
éîõñà áóðäà òÿìèç äîíàðûã, ãàáàãäàí ýåúÿ ýÿëèð.
– Ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèë, – ßëè äåäè. – Ýþðìöðñÿí íÿ ùÿíýàìÿäè?
Ó÷óðóìà-çàäà äöøÿðñÿí, îíäà âàé ùàëûíà. Éÿãèí äàëûìûçúà ýÿëÿí
îëàúàã.
– Áó ùàâàäà áóðà ùå÷ êèì ýÿëÿ áèëìÿç. Ñèç ìÿíè áóðäà ýþçëÿ-
éèí. Þçö äÿ ùå÷ éàíà òÿðïÿíìÿéèí. – Ñîíðà ýåðèéÿ äþíöá êîëëàðäàí
òóòà-òóòà ãàáàüà ýåòäè.
×îõ öðÿéèìäÿí êå÷äè êè, ìÿí äÿ äóðóá îíóíëà ýåäèì, þìðöìäÿ
ùå÷ íÿéè áó ãÿäÿð àðçóëàìàìûøäûì, àíúàã ÿëèìè áþéöðòêÿí êîëóí-
äàí áèð àíëûüà ÷ÿêÿí êèìè, ìÿíè åëÿ âàùèìÿ áàñäû êè, î äÿãèãÿ êîë-
äàí èêèÿëëè éàïûøäûì.
– Ñàáèð, – ßëè âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðäû. – Ñàáèð!
Àíúàã î, úÿìèñè îí ìåòð áèçäÿí àðàëûäà îëñà äà, åøèòìÿäè.
– Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäèðÿì, ýþçëÿ!
Áèëèðäèì êè, áó ñààò ìÿí äÿ äóðóá îíëàðëà ýåòñÿì, áó óøàãëàð
ùÿð øåéè ìÿíÿ áàüûøëàéàðäûëàð âÿ áèð äÿ ùå÷ âàõò ìÿíÿ éóõàðûäàí
àøàüû áàõìàçäûëàð, àíúàã áþéöðòêÿí êîëóíäàí ÿëèìè ùå÷ úöðÿ ÷ÿêÿ
áèëìèðäèì.
Êÿìàëÿéíÿí áèð-áèðèìèçÿ ãûñûëìûøäûã, äàùà îòóðìàüà äà ãîð-
õóðäóã, îíà ýþðÿ äÿ ÷àíòàëàðû éåðÿ àòûá öñòöíÿ óçàíìûøäûã, àíúàã
éåíÿ äÿ ñîéóã èäè, éåíÿ äÿ öøöéöðäöê. Áèðäÿí Êÿìàëÿ àüëàäû, ñèôòÿ
åëÿ áèëäèì éàíàãëàðûíäà ãàð ÿðèéèá, ñîíðà ýþðäöì è÷èí-è÷èí ùû÷ãûðûð.
Îíà éàçûüûì ýÿëäè, àììà ÷àøûá ãàëìûøäûì, áèëìèðäèì íåúÿ îâóí-
äóðóì îíó.
– Ãîðõìà, – äåäèì. – Èíäè ýþðÿðñÿí, ùÿð øåé éàõøû ãóðòàðàúàã.
Áó àíäûðà ãàëìûø êöëÿê äÿ èíäè êÿñÿð.
– Éÿãèí îíëàð àçäûëàð, – äåäè âÿ áÿðêäÿí ùþíêöðìÿéÿ áàøëàäû.
– Áåëÿ éåðäÿ àäàì àçìàç, – äåäèì. – Ñîë òÿðÿô äàüäû, èñòÿñÿí äÿ
îðà ÷ûõà áèëìÿçñÿí, ñàü òÿðÿô ó÷óðóì. – Ó÷óðóì éàäûìà äöøÿíäÿ
áîüàçûì ãóðóäó.
17
 Áóíäàí ñîíðà íÿ î äèíäè, íÿ äÿ ìÿí. Ñàäÿúÿ, éåðäÿ óçàíûá,
äîíìàüûìûçû ýþçëÿéèðäèê.
Äåéÿñÿí, ìöðýöëÿìèøäèì, ÷öíêè Ñàáèð ÷èéíèìäÿí éàïûøûá ìÿíè
ãàëäûðàíäà, ÷àøûá ãàëäûì, áèëìÿäèì ùàðäàéàì.
– Áóäó åé, áó éàõûíäà, – î, ãóëàüûìà ãûøãûðäû, – áèð ãàéà ÷àòäàüû
âàð, áèðòÿùÿð ùàìûìûç îðà ñûüûøàðûã! Äàëûìúà ýÿëèí!
– Áÿñ ßëè ùàíû? – Êÿìàëÿ ñîðóøäó.
– Îðäàäûð, ýþçëÿéèð êè, áèç î éåðè èòèðìÿéÿê. Òÿñàäöôÿí òàïäûã.
Åëÿ éåðäÿäèð êè, ùå÷ áèëèíìèð. ×àíòàëàðûíûçû ýþòöðöí. ßëèíèíêèíè ìÿí
àïàðàðàì.
Êîë-êîñäàí òóòà-òóòà ñöðöøêÿí éîõóøëà öçöéóõàðû ãàëõûðäûã,
òóòìàüà áèð øåé òàïìàéàíäà, ýåð÷ÿêúÿ äèçèí-äèçèí ñöðöíöðäöê. Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëäè êè, Ñàáèð î éåðè èòèðèá âÿ áó éîë ùå÷ âàõò ãóðòàðìàéàúàã,
äöç àøûðûìà ãÿäÿð åëÿ-áåëÿúÿ äèçèí-äèçèí, ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýåäÿúÿéèê.
Áèðäÿí ßëèíè ýþðäöì, äèâàð êèìè, ñûëäûðûì áèð ãàéàíûí äèáèíäÿ
äóðìóøäó âÿ î ãàéà îðòàñûíäàí ÷àòëàìûøäû.
– Ýÿëèá ÷ûõäûã, – Ñàáèð äåäè.
– Áÿñ òàïäûüûíûç éåð ùàíû? – Êÿìàëÿ ñîðóøäó.
– Áóäó ùà! – ßëè ãàéàäàêû åíñèç ÷àòû ýþñòÿðäè. – Ýèðèí ýþðÿê.
Èñòÿéèðñèíèç ãàáàãúà ìÿí ýèðèì. Ýÿëèí, ýÿëèí, ùÿëÿ éåð ÷îõäóð, ùàìûéà
÷àòàð.
Ñàáèð îëìàñà, íåéëÿéÿðäèê? Äöçäö, áó éàðûã ÷îõ åíñèç âÿ ÷îõ
íàðàùàò éåð èäè, îòóðìàüà äà éåð éîõ èäè, êöðÿéèìèç áèð äèâàðûíà, áóð-
íóìóç äà î áèðè äèâàðûíà äèðÿíìèø ùàëäà éàí-éàíà àéàã öñòÿ ýöúëÿ
äàéàíìûøäûã, àíúàã áàéûðäàêû êèìè ñîéóã äåéèëäè, ùÿòòà ìÿí äåéÿð-
äèì êè, èñòèéäè, áàøëûúàñû, î àíäûðà ãàëìûø êöëÿê áóðàíû òóòìóðäó. Âÿ
áó éàðûãäà ùàâàäàí òîðïàã ÿòðè ýÿëèðäè, þçö äÿ àäè òîðïàã éîõ, íÿì
òîðïàã ÿòðè. Òîðïàüûí àíúàã îíó àüàú ÿêìÿê ö÷öí ãàçûéàíäà áåëÿ ÿòðè
îëóð âÿ ìÿí áó ÿòðè ÷îõ ñåâèðÿì. Ùÿð éàç óøàãëàð ìÿêòÿáèí ùÿéÿòèíäÿ
àüàú ÿêÿíäÿ î éàäûìà äöøöð. Ãÿðèáÿäèð, áÿñ áóðäà áó èé ùàðäàí ýÿëèð.
– Éàòûðñàí, Êÿìàëÿ? – Ñàáèð ñîðóøäó.
– Éîõ.
– Áÿñ îíäà íèéÿ äèíìèðñÿí?
– Ôèêèðëÿøèðÿì, – Êÿìàëÿ äåäè. – Ôÿíÿðèìèç îëà-îëà íèéÿ áåëÿ
ãàðàíëûãäà ãàëìûøûã?
Ãàðàíëûãäà ãàëìàã ìèí äÿôÿ éàõøûäû. Òóòàã êè, ôÿíÿðèí èøûüûíû äà
éóõàðû, éà èðÿëèéÿ òóøëàäûí, äèø-äèø ãàéà äèâàðëàðûíäàí ñàâàéû íÿ òàïà-
úàãñàí áóðäà. Áàéûðà òÿðÿô éþíÿëòäèê – êöëÿê ãàðû äþðäíàëà ÷àïûðäû,
18
ñàü òÿðÿôäÿ ãàòû ãàðàíëûã, äåéÿñÿí, áó ÷àòäàüûí ëàï äÿðèíëèêëÿðèíÿ
ãÿäÿð èøëÿéèð.
– Ýþðÿí, èðÿëè ýåòñÿê, íÿ îëàð? – ßëè äåäè.
Íàùàã éåðÿ äåäè áóíó, äÿðùàë äàëàüûì ñàíúäû.
– Áèëìÿê èñòÿéèðñÿí, ýåò áàõ, – Ñàáèð äåäè. – Àíúàã òÿëÿñìÿ,
àéàüûíûí àëòûíà áàõà-áàõà éåðè, ýþçëÿ, ÷àëàéà-çàäà äöøÿðñÿí. Áåëÿ
äóð, éîë âåð ýþðöì. – Ñîíóíúó ñþç ìÿíÿ àèä èäè.
Ìÿí îíà íåúÿ éîë âåðÿ áèëÿðÿì? Éåíÿ äîâøàí áîéäà, òîéóã
áîéäà îëñàéäû, òÿùðè âàðäû, àõû î íÿ îíäàíäû, íÿ äÿ áóíäàí. Òóòàã
êè, áèðòÿùÿð ìÿíèì áþéðöìäÿí ñèâèøèá êå÷ÿ áèëäè. Áÿñ ñîíðà? Êÿìà-
ëÿíèí éàíûíäàí íåúÿ êå÷ÿúÿéäè? Î äà êè, ìàøàëëàù, èêè ìÿí áîéäà.
– Ýÿëèí, ö÷öìöç äÿ áèð äÿãèãÿëèéÿ áàéûðà ÷ûõàã, – Ñàáèð äåäè, –
ñîíðà áèðèíúè ìÿí ýèðèì. ßëèíèí äàëûíúà ýåäèì. Áÿëêÿ áó éàðûã
èðÿëèäÿ ýåíèøëÿíèð, éîõñà, ñàáàùà êèìè àéàã öñòÿ äàéàíìàëû îëàúàüûã.
– ßëè ýåòäè äÿ, – ìÿí äåäèì, – áèð øåé îëñà, ýÿëèá äåéÿúÿê.
– Éàõøûñû áóäóð, ñÿí ìóìëà. – Ñàáèð öñòöìÿ ÷ÿìêèðäè. – Ãûçûíäûí
äåéÿñÿí? Áàéàãäàí äèëèí áàòìûøäû, èíäè áàøëàìûñàí úöêêöëäÿìÿéÿ.
Áèëèð êè, Êÿìàëÿ åøèäèð, àììà âåúèíÿ äåéèë, áÿëêÿ äÿ ãÿñäÿí
ìÿíè îíóí éàíûíäà òÿùãèð åëÿéèð.
– Ìÿí ùå÷ éàíà ÷ûõàí äåéèëÿì, – Êÿìàëÿ äåäè, – éÿãèí òÿìèç
ñÿòÿëúÿì îëìóøàì.
– Äåäèì êè, áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ, – Ñàáèð áóðíóíóí àëòûíäà ìûçûë-
äàíäû. Î, Êÿìàëÿ èëÿ ùÿìèøÿ áåëÿ íÿçàêÿòëÿ äàâðàíûð. Îíäàí áàøãà
ùå÷ êÿñíÿí. Ùÿìèøÿ äÿ Êÿìàëÿíèí éàíûíäà þçöíö îäà-êþçÿ âóðóð.
ßí àõìàã àäàì äà áàøà äöøÿð êè, Ñàáèð îíà âóðóëóá. – Áóíäàí áèð
àç ýåíèø éåð òàïñàéäûã. Àéàã öñòÿ ÷îõ äàéàíà áèëìÿéÿúÿéèê.
– Îëñà, ßëè òàïàð, – Êÿìàëÿ þòêÿìëèêëÿ äåäè.
– Ùÿ, ùÿ, åëÿäè, ßëè òàïàð, – Ñàáèð éåíÿ ìûçûëäàíäû.
ßëèìèí è÷è êèìè áèëèðäèì êè, Ñàáèð èííÿí áåëÿ îí ýöí äÿ áóðàäà
áåëÿúÿ àéàã öñòÿ äàéàíìàüà ðàçû îëàð, òÿêè ßëè îíñóç ùå÷ íÿ òàïìàñûí.
Áèðäÿí ùèññ åëÿäèì êè, Ñàáèð àéàüûìäàí éàïûøäû.
Äåìÿëè, î ãÿðàðà ýÿëèá êè, àéàãëàðûìûí àðàñûíäàí ñèâèøèá êå÷ÿ
áèëÿð. Éÿãèí ýöìöø ÿñýÿð ùåéêÿëúèéè êèìè, éàíû öñòÿ éåðÿ òèðëÿíèá.
Éàâàø-éàâàø èðÿëè äöðòöëöð, ìÿí äÿ äèíèá åëÿìèðÿì, íÿ îëàð, ìÿíÿ
íÿ çèéàíû. Àíúàã ýþðöì Êÿìàëÿ äÿ ñóñàúàãìû? Àõû ìÿíäÿí ñîíðà
î ýÿëèð, äåéèá-åëÿìÿìèø áó ãàðàíëûãäà îíóí àéàãëàðû àðàñûíäàí íåúÿ
ñèâèøèá êå÷ÿ áèëÿð? Áèð ùàäèñÿäÿí ñîíðà ìÿí ãûçëàðíàí ÷îõ åùòèéàòëû
äîëàíûðàì. Áèð äÿôÿ Âàñèô äàéûíûí ãûçû Ìÿðéÿìëÿ áèð éåðäÿ äÿðñäÿí
19
åâÿ ãàéûäûðäûã. Åâëÿðè áèçèìêèíÿ éàõûíäû. Éîëáîéó îðäàí-áóðäàí
ñþùáÿò åëÿéèðäèê. Áèðäÿí îíà áèð ôîêóñ ýþñòÿðìÿê èñòÿäèì, î ôîêóñ
ùàìûíûí õîøóíà ýÿëèð âÿ äöçäö, ñèôòÿ áèð áàëàúà ãîðõóðëàð, àììà
ñîíðà þçëÿðèíÿ äÿ ëÿççÿò åëÿéèð. Ùÿ, äåìÿëè, Ìÿðéÿìíÿí ñþùáÿò
åëÿéÿ-åëÿéÿ åâÿ ãàéûäûðäûã. Î ìÿíäÿí ö÷ éàø áþéöêäöð, þçö äÿ ÷îõ
øóìàë, úàíëû-úÿñÿäëè ãûçäûð. Èëáîéó èøè-ýöúö Àçíåôò ìåéäàíûíäàêû
òåííèñ êîðòóíäà òåííèñ îéíàìàãäûð. Ìÿí äÿ ýåòìÿê èñòÿéèðäèì îðà,
àíúàã óçàüû ïèñ ýþðäöéöìÿ ýþðÿ ýþòöðìÿäèëÿð. Öçýö÷öëöê èñòÿéèð-
ñÿí, áóéóð, äåéèðëÿð. Êÿðèìîâ Âàãèôýèëèí ãàïûëàðûíà ÷àòäûã, áó ùÿéÿòäÿ
÷îõ éàìàí áèð èò âàð. Ùàìû äà îíäàí ãîðõóð, ùÿòòà î ùÿéÿòäÿ äîüó-
ëóá áþéöéÿí Âàãèô Êÿðèìîâóí þçö äÿ. Îðà éàõûíëàøàíäà Ìÿðéÿì
ñÿêèäÿí äöøöá, éîëóí êÿíàðû èëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Îíó éàðûìúà
àääûì ãàáàüà áóðàõäûì âÿ ôîêóñó èøëÿòäèì. ×îõ ñàäÿ øåéäè: èò êèìè
çèíýèëäÿéÿ-çèíýèëäÿéÿ éàíûíäàêû àäàìûí àéàüûíäàí éàïûøûðñàí. Î
äà ýåð÷ÿêäÿí åëÿ áèëèð êè, èò äöøöá öñòöíÿ. Ìÿðéÿìäÿí ÿââÿë áó
ôîêóñó îí àäàìà ýþñòÿðìèøäèì, îíó äà äîéóíúà ýöëìöøäö. Àíúàã
áèëñÿéäèì êè, îí áèðèíúè áó úöð ïèñ ãóðòàðàúàã, åëÿ îíóíúóäà äà
ãàëàðäûì, îí áèðèíúèéÿ êå÷ìÿçäèì. Âàð ýöúöìëÿ çèíýèëäÿéÿ-çèíýèë-
äÿéÿ áàðìàãëàðûìûí óúóéíàí Ìÿðéÿìèí áàëäûðûíäàí éàïûøäûì. Ãûç-
äàí áèð ãûøãûðûã ÷ûõäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ñîíðà äà áàøëàäû êö÷ÿíèí îðòà-
ñûíäà ùþíêöð-ùþíêöð àüëàìàüà. Áó äà ñÿíÿ ôîêóñ! Éàõøû êè, îíäà
Âàãèôèí àíàñû ãàïûéà ÷ûõìûøäû, áèçè ýþðäö, ýÿëèá Ìÿðéÿìè åâÿ àïàðäû.
Éîõñà, òÿìèç ïÿðò îëìóøäóì. Î ýöíäÿí Ìÿðéÿìíÿí äàíûøìûðûã.
ßââÿëëÿð ìÿí ñàëàì âåðèðäèì, ýþðäöì àëìûð, îíà ýþðÿ èíäè ìÿí äÿ
âåðìèðÿì. Èñòÿìèð, ùå÷ èñòÿìÿñèí, ìÿíÿ íÿ.
Ñàáèð àéàãëàðûìûí àðàñûíäàí òÿçÿúÿ ñèâèøèá êå÷ìèøäè êè, ßëèíèí
ñÿñèíè åøèòäèê. ßââÿëúÿ ñîðóøäó êè, îíó åøèäèðèêìè, áèç äÿ ùàìûìûç
áèð àüûçäàí ãûøãûðäûã: “Éàõøû åøèäèðèê”. Îíäà î áèçè éàíûíà ñÿñëÿäè,
äåäè êè, ÷îõ ðàùàò áèð ìàüàðà òàïûá. Äàëûíúà äà ÿëàâÿ åëÿäè êè, àðõà-
éûí îëà áèëÿðèê, éîëäà ùå÷ áèð ÷àëà-çàä éîõäóð, ùÿð éåðè éàõøû-éàõøû
éîõëàéûá. Êÿìàëÿ ãàáàüà äöøäö, îíóí äàëûíúà Ñàáèð, ÿí àõûðäà èñÿ
ìÿí éîëà äöçÿëäèê. Éàçûüûì ýÿëèðäè Ñàáèðÿ, áó ìàüàðàíû ýÿðÿê î
òàïàéäû. Éàìàí ÿäàëÿòñèç èø îëäó. Çàðàôàò äåéèë, î áèçèì ùàìûìûçû,
äåìÿê îëàð êè, þëöìäÿí ãóðòàðäû. Èíäè áóäóð, ìàüàðàíû þçýÿñè òàïûá.
Íèéÿ? Îíà ýþðÿ êè, Ñàáèð áÿëêÿ äÿ àëèúÿíàá, ãàéüûêåø àäàì îëäóüó
ö÷öí éàðûüà ýèðÿíäÿ Êÿìàëÿéíÿí ìÿíè èðÿëè áóðàõäû.
Áàéàã ßëè áèçè ñÿñëÿéÿíäÿ åëÿ áèëäèê, ùàðäàñà ëàï éàõûíäàäû, ùå÷
äåìÿ ÷îõ óçàã èìèø, õåéëè éîë ýåòìÿëè îëäóã. ßëè áèçè ìàüàðàíûí
20
ýèðÿúÿéèíäÿ ýþçëÿéèðäè. Ìàüàðàéà ýèðäèê, ñîíðà ìÿí ýåðè äþíöá ýÿë-
äèéèìèç éîëà èøûã ñàëäûì. Åëÿ áàéûðäàí ýþðöíäöéö êèìèéäè: äèâàðëàðû
äèø-äèø îëàí åíñèç áèð éàðûã. Þìðöìäÿ áèðèíúè äÿôÿéäè ìàüàðàéà
äöøìöøäöì, àíúàã ãÿòè äåéÿ áèëÿðÿì êè, áó ìàüàðà ÷îõ áþéöê
ìàüàðàéäû. Ïû÷ûëòûéíàí äàíûøàíäà áåëÿ, äÿðùàë ÿêñ-ñÿäà âåðèðäè.
×îõäàí ìàüàðà ýþðìÿéèí àðçóñóíäàéäûì, ùÿìèøÿ äÿ áåëÿ ôèêèð-
ëÿøèðäèì êè, îíäàí ìàðàãëû øåé îëà áèëìÿç. Òîì Ñîéåðèí Áåêêè Òå÷åðëÿ
ìàüàðàäà àçäûãëàðû éåðè äþíÿ-äþíÿ îõóìóøàì. Ñàéðóñ Ñìèòèí, îíóí
äîñòëàðûíûí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ùÿëÿ äåìèðÿì. Èíäè þçöì ìàüàðàéà
äöøìöøÿì, öìèäëÿðèì àëò-öñò îëóá, ùå÷ äåìÿ î ãÿäÿð äÿ ìàðàãëû
äåéèëìèø. Äþðä òÿðÿô ÷ûëïàã äèâàð âÿ áèð äÿ ãàòû ãàðàíëûã. Äþðäöìöç
äÿ ôÿíÿðëÿðèí èøûüûíû äàø äþøÿìÿéÿ ñàëûá äèâàðäàí òóòà-òóòà ãàáàüà
ýåäèðäèê. Áèðäÿí èøûüû éóõàðû òóøëàäûì, òàâàíäàí óçóíñîâ àü áóç ñûð-
ñûðàñû ñàëëàíûðäû. Íÿäÿíñÿ, áóíà éàìàí ñåâèíäèì.
– Ñòàëàêòèò, – äåéÿ ãûøãûðûá, òàâàíû ýþñòÿðäèì. – Áÿëêÿ äÿ ñòàëàã-
ìèòäèð. Íÿ ãÿäÿð åëÿéèðÿì, éàäûìäà ñàõëàéà áèëìèðÿì êè, áóíëàðûí
ùàíñû ñòàëàêòèòäèð, ùàíñû ñòàëàãìèò. Éàäûìäàäûð êè, èêèñè äÿ òÿãðèáÿí
åéíè øåéäèð: þçö äÿ ÿýÿð áèðè éóõàðûäàí öçöàøàüû ñàëëàíûðñà, åéíèëÿ î
úöð áàøãà áèðèñè äÿ ùþêìÿí àøàüûäàí öçöéóõàðû, îíà ñàðû ãàëõìàëûäûð.
Èíòÿùàñû ùàíñûíûí ñòàëàêòèò, ùàíñûíûí ñòàëàãìèò îëäóüóíó óíóòìóøàì.
– Ùþêìÿí äåéèðñÿí? – Ñàáèð òÿðñ-òÿðñ ìÿíÿ áàõäû. – Åëÿäèðñÿ,
áÿñ îíäà î áèðè, î àøàüûäàí éóõàðû ãàëõàí ùàíû?
– Íÿ áèëèì, – äåäèì, – éÿãèí êèìñÿ òàïäàéûá ÿçèá îíó.
– Áÿñ îíäà ÿçèéè ùàíû?
– Ùàðäàí áèëèì, éÿãèí þçëÿðèéíÿí àïàðûáëàð.
– Áó äàð äåøèêäÿí äåéèðñÿí?
– Îíäà ýþðöíöð, áóðäàí áàøãà ÷ûõûø éîëó äà âàð.
– Ýþçëÿ, áîüàçûíäà ãàëàð. – Ñàáèð éåíÿ öñòöìÿ ÷ÿìêèðäè. – Ýþð-
ìöðñÿí áóðà íåúÿ èñòèäè? Áàøãà éîë îëñàéäû, èíäè áèç áóðäà ñîéóãäàí
äîíìóøäóã. Éîõñà áàéûðäàêûëàð éàäûíäàí ÷ûõûá?! Ñÿí áóíëàðû ùàð-
äàí áèëèðñÿí, íÿäè îíóí àäû...
– Ñòàëàêòèò âÿ ñòàëàãìèò.
– Ùÿ, îíëàðû äåéèðÿì.
Èøÿ äöøìÿäèê, äåéÿí ýÿðÿê, íÿéèíÿ ëàçûì èäè áó ñûðñûðà ñÿíèí?
Áèëìèðñÿí, Êÿìàëÿíèí éàíûíäà Ñàáèð áèð øåéè áèëìÿéÿíäÿ òàìàì
þçöíäÿí ÷ûõûð.
– Ñÿí þçöí äÿ áèëèðñÿí äÿ, – äåäèì, – éÿãèí éàäûíäàí ÷ûõûá. Úîü-
ðàôèéàäàí êå÷ìèøèê.
21
 – Úîüðàôèéàäàí? – ßëè èðèøäè. – Áàà, úîüðàôèéàíû î ÿçáÿð áèëèð.
Íÿéè ñîðóøñàí, ýþçöéóìóëó äàíûøàð.
Ñàáèð äÿ èðèøäè, ÷öíêè éàõøû áèëèðäè êè, áó ñþùáÿòäÿí Êÿìàëÿ ùå÷
íÿ áàøà äöøìöð, àõû î áèçèì ìÿêòÿáäÿ îõóìóð.
– Ìÿí áèëÿí áèç îíëàðû êèìéàäàí êå÷ìèøèê, – Ñàáèð äåäè.
– ßùñÿí ñÿíÿ, áîø-áîø øåéëÿð éàõøû éàäûíäà ãàëûð. Êÿìàëÿ, ñÿí
íÿ äåéÿ áèëÿðñÿí áó áàðÿäÿ?
– Ìÿí ùå÷ íÿ áèëìèðÿì. – Êÿìàëÿ éàìàí äèëõîð èäè. – Ìÿíèì
éóõóì ýÿëèð.
– Áèð àç äà äþç, – Ñàáèð äåäè. – Áèç... – Î, ñþçöíöí äàëûíû ýÿòèð-
ìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, ÷öíêè ùÿìèí àíäà Êÿìàëÿ åëÿ ãûøãûðäû êè, åëÿ
áèë ÿòèíè êÿñäèëÿð.
Ùþâëíàê ßëèéíÿí ìÿíÿ ñàðû àòûëäû, áèç îíäà éàíàøû äóðìóøäóã
âÿ áÿðê-áÿðê áèçÿ ãûñûëäû. Òèð-òèð ÿñèðäè. Ùÿòòà úûüûðäà äîíàíäà òèòðÿ-
äèéèíäÿí äÿ ìþùêÿì. Ñèôòÿ åëÿ áèëäèì, ãàðàíëûãäà àéàüûíû èòè äàø-
çàä ïàð÷àëàéûá. Ìÿíúÿ, óøàãëàð äà åëÿ áó ôèêèðäÿéäèëÿð. Ñîðóøóðóã,
íÿ îëóá, äèíìèð êè, äèíìèð. Èíäè òèòðÿìÿê íÿäèð, áöòöí áÿäÿíè ó÷óì-
ó÷óì ó÷óíóðäó. Ãàðàíëûãäà ñèôÿòèíè ýþðìÿñÿê äÿ, äèøëÿðèíèí íåúÿ
øàããûëòûéíàí áèð-áèðèíÿ äÿéäèéèíè åøèäèðäèê. Ñîíðà áó øàããûëòû áèð
àíëûüà êÿñèëäè âÿ êèìñÿ îíó áîüóðìóø êèìè, ýöúÿíÿ-ýöúÿíÿ äåäè:
– Îðäà ñêåëåò ýèçëÿíèá! – Áàðìàüûíû óçàòñà äà, öçöíö î òÿðÿôÿ
÷åâèðìÿéÿ ãîðõóðäó. – Ìÿíÿ áàõûðäû.
Éàìàí ãîðõäóì. Äöçäö å, àüëûì êÿñèðäè êè, ùå÷ áèð ñêåëåò àäàìà
áàõà áèëìÿç, ìàüàðàäà ýèçëÿíìÿéè îíäàí áåòÿð. Áèëèðäèì êè, Êÿìà-
ëÿíè ãàðà áàñûá, àíúàã äÿõëè éîõäóð, ìÿíè åëÿ âàùèìÿ áàñäû êè, ñþçíÿí
äåéèëÿñè äåéèë. Éåðèìäÿ ãóðóìóøäóì. Ùèññ åëÿéèðäèì êè, ÿë-àéàüûì
ñîéóéóð. Ìÿíúÿ ßëè äÿ ãîðõäó, äàíûøûüûíäàí ùèññ åëÿäèì.
– Ñÿíÿ åëÿ ýþðöíöá. Äöç ñþçöìäö, éÿãèí ñÿíè ãàðà áàñûá, – äåñÿ
äÿ, þçöíöí äèëè òîïóã âóðóðäó.
Áèðúÿ Ñàáèð ãîðõìàäû. Ùå÷ ýþçöíö äÿ ãûðïìàäû.
– Èíäè áàõàðûã. Ýþðÿê áó íÿ ñêåëåòäè ñÿíè ãîðõóäóá. – Ñàáèð
ôÿíÿðèí èøûüûíû Êÿìàëÿíèí ýþñòÿðäèéè ñÿìòÿ òóøëàäû.
Î ñààò ö÷öìöç äÿ – Êÿìàëÿ, ìÿí âÿ áèð äÿ ßëè âàð ýöúöìöçëÿ
áàüûðäûã. Äîüðóäóð, ñîíðàëàð ßëè äåéèðäè ýóéà î áàüûðûá åëÿìÿäè,
àíúàã îíóí ãîðõóäàí íåúÿ çàðûäûüûíû ùàìûìûç åøèòäèê. Þç ãóëàüûì-
íàí åøèòäèì: ñèôòÿ ìþùêÿì ãûøãûðäû, ñîíðà äèëè äîëàøà-äîëàøà “àé àíà”
äåäè. Àäàì ýÿðÿê ñþçöí äöçöíö äåéÿ, ùàìûäàí áÿðê áàüûðàí ìÿí
þçöì îëäóì. Âÿ î àíäàúà ùàðàñà, áóðäàí ëàï óçàüà ãà÷ìàã èñòÿäèì,
22
ãà÷àúàãäûì äà, àíúàã ùàðà áàõäûìñà çèë ãàðàíëûã èäè, ìÿí äÿ êè ãà-
ðàíëûãäàí éàìàí ãîðõóðàì, îíà ýþðÿ äàéàíäûì, ùå÷ éàíà ãà÷à áèë-
ìÿäèì. Îíà ýþðÿ ãûøãûðäûã êè, ñêåëåòè áèç äÿ ýþðäöê, î äà áèçÿ áàõûá
ýöëöìñöíöðäö.
– Àé ñèçÿ íÿ äåéèì, – Ñàáèð äåäè, – àäàì äà ñêåëåòäÿí ãîðõàð?
Ýÿëèí, ýÿëèí áóðà. Ãîðõìàéûí. Áàõûí, áóíóí ÿéíèíäÿ íÿ èñÿ ùÿðáè
ôîðìà âàð.
Èñòÿð-èñòÿìÿç éàõûíà ýÿëäèê, ö÷öìöç äÿ èøûüû ñêåëåòèí öñòöíÿ
ñàëäûã. Éåðäÿ îòóðóá, êöðÿéèíè äèâàðà ñþéêÿìèøäè, ñÿí äåìÿ áàéàã
áèç îíóí àíúàã êÿëëÿñèíè ýþðìöøöê, ÷öíêè éàõûíëàøàíäàí ñîíðà áàõûá
ýþðäöê êè, áó ñêåëåòèí ÿéíèíäÿ íÿ èñÿ ÷èéíè ïàãîíëó êîìáèíåçîíà
îõøàð áèð ïàëòàð âàð. Ãîëëàðûíäàí àü ÿë ñöìöêëÿðè ñàëëàíûðäû. Éàí-
éþðÿéÿ èøûã ñàëäûã, áóðà ìÿíúÿ åìàëàòõàíàéà îõøàð áèð éåð èäè.
Äèâàðëàðäà ñòåëëàæëàð äöçÿëäèëìèøäè, äþøÿìÿäÿ èñÿ úöðáÿúöð éåøèêëÿð
äöçöëìöøäö. Áöòöí éåøèêëÿðèí öñòöíäÿ áàøà äöøìÿäèéèìèç áèð äèëäÿ
ìöõòÿëèô éàçûëàð âàðäû. Ìÿêòÿáäÿ áèç èíýèëèñúÿ êå÷èðèê. Êÿìàëÿ
ôðàíñûçúà. Àíúàã ùå÷ áèðèìèç áó éàçûëàðäàí ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäèê.
Òÿê-òöê òàíûø ñþçëÿð âàðäû: “ìàñúùèíå” âÿ “ìîòîð” êèìè. Áó úöð
ñþçëÿðñÿ áöòöí äèëëÿðäÿ åéíèäèð. Ñîíðà ßëè áèð òàíûø ñþç äÿ òàïäû, îíó
ñêåëåòäÿí áèð íå÷ÿ àääûì àðàëû, äèâàðäàí àñûëìûø èðè áèð øêàôûí ãàïû-
ñûíà éàçìûøäûëàð “Ùàâàðèåñúùðàíê”. ßëè äåäè êè, áó ãÿçà àâàäàíëûüû
øêàôûäûð. Áåëÿ øåéëÿðè î éàõøû áèëèð, ÷öíêè àòàñû òàêñîìîòîð ïàðêûíäà
áàø ìöùÿíäèñ èøëÿéèð. Øêàôû à÷äûã, è÷èíäÿ ùå÷ áèð ãÿçà àâàäàíëûüû-
çàäû éîõ èäè. Áèð íå÷ÿ ýþçäÿí èáàðÿò èäè, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû äà
áîìáîø. Éàëíûç ëàï àøàüûäàêû ýþçäÿí êàðòîí øàì ãóòóëàðû òàïäûã.
Ùÿìèí ýþç áó úöð êàðòîí ãóòóëàðëà äîëóéäó. Ùàìûñûíûí äà öñòöíÿ
“100 Êåðçå” éàçûëìûøäû: “Êåðç”èí øàì äåìÿê îëäóüóíó äÿðùàë áàøà
äöøäöê. Ãóòóëàð áåø-áåø, îí-îí áèð-áèðèíÿ éàïûøìûøäû, àììà
è÷èíäÿêè øàìëàðà áóíäàí åëÿ áèð õÿòÿð äÿéìÿìèøäè, ÷îõ éàõøû éàíûð-
äûëàð. Øêàôûí áàøãà áèð ýþçöíäÿí îí-îí áåø êîíñåðâ ãóòóñó òàïäûì.
Îíëàðûí öñòöíÿ áàøà äöøìÿäèéèìèç äèëäÿ éàçûëìûø éàðëûãëàð éàïûø-
äûðûëìûøäû, àíúàã áàëûã êîíñåðâëÿðè îëäóüóíà øöáùÿ éîõ èäè. ×öíêè
ùÿðÿñèíèí öñòöíÿ áèð áàëûüûí øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè. Ùàìûñû õàðàá îëìóøäó,
ùÿì öñò, ùÿì äÿ àëò ãàïàãëàðûí êÿíàðëàðû äîìáàëìûøäû. Êàðòîí ãóòó-
ëàðûí áèðèíè à÷äûã, è÷èíäÿêè øàìëàðûí ùàìûñûíû áèðäÿí éàíäûðäûã âÿ
äåìÿê îëàð êè, ìàüàðàíûí ùÿð éåðè ÿìÿëëè-áàøëû èøûãëàíäû.
Øêàôäàí ñîíðà ýþçöìöçÿ ñàòàøàí èëê øåé éåíÿ ñêåëåò îëäó. Þçö
äÿ áó äÿôÿ ö÷ö áèðäÿí. Îíëàðû ýþðÿí êèìè éàçûëàðûí ùàíñû äèëäÿ
23
îëäóüóíó áàøà äöøäöì. Åëÿ ÿââÿëäÿí äÿ áó, öðÿéèìÿ äàììûøäû,
àíúàã ñêåëåòëÿðè ýþðÿíäÿí ñîíðà òàìàì ÿìèí îëäóì. Ö÷öíöí äÿ
ýåéèìè ÿââÿëêè ñêåëåòäÿí ôÿðãëè èäè: ãîëëàðû éàçûëû, ãàðà ðÿíýëè êþé-
íÿê ýåéèíìèøäèëÿð. Ùÿð áèðèíèí þíöíäÿ éåðÿ áèð àâòîìàò äöøöá ãàë-
ìûøäû. Ñÿí äåìÿ, åëÿ êîìáèíåçîíëó ñêåëåòèí äÿ þíöíäÿ áèð àâòîìàò
âàð èìèø, áèç ýþðìÿìèøèê. Èíäè áèçÿ ùÿð øåé àéäûí îëäó, äåìÿëè, áó
ö÷ö, éÿíè åñåñ÷èëÿð î áèðè êîìáèíåçîíëó èëÿ àòûøûðëàðìûø âÿ ùàìûñû äà
éåðèíäÿúÿ þëöá.
ßëè äåäè êè, éÿãèí êîìáèíåçîíëó áèçèì êÿøôèééàò÷ûéìûø, éîõñà
íÿéÿ ýþðÿ åñåñ÷èëÿðëÿ àòûøìàëûéìûø. Ìÿí þçöì ßëèäÿí äÿ ãàáàã áó
ôèêèðäÿéäèì, ñîíðà ôèêèðëÿøäèì êè, áóíó ñöáóò åëÿìÿê ÷ÿòèí îëàúàã,
àõû î âàõòäàí íÿ àç, íÿ ÷îõ, äöç îòóç èë âàõò êå÷èá. ×îõ öðÿéèìäÿí
êå÷èðäè êè, îíëàðûí úèáëÿðèíè éîõëàéûì, ýþðöì ñÿíÿäëÿðè ãàëìàéûá
öñòëÿðèíäÿ, àììà ñêåëåòÿ òîõóíìàüà úÿñàðÿòèì ÷àòìûðäû.
– Ùàéûô êè, ñÿíÿäëÿðè-çàäû ãàëìàéûá, éîõñà êèì îëäóãëàðûíû
þéðÿíÿ áèëÿðäèê, – ìÿí áóíó ãÿñäÿí Êÿìàëÿéÿ áÿðêäÿí äåäèì êè,
Ñàáèð äÿ åøèòñèí.
– Íÿäè, éîõñà ñÿí àëìàíúà äà áèëèðñÿí? – Î, èñòåùçà èëÿ ñîðóøñà
äà, ñêåëåòÿ éàõûíëàøäû, ÿéèëèá ÿëèíè êîìáèíåçîíóí äþø úèáèíÿ ñîõäó
âÿ îðäàí öçöíÿ ñÿëèãÿ èëÿ ñåëëîôàí ÷ÿêèëìèø áèð âÿñèãÿ ÷ûõàðòäû. Àäû
äÿðùàë îõóéà áèëäèì. “Êóðò Øòèììåð” âÿ îíóí ëåéòåíàíò îëäóüóíó äà
áàøà äöøäöì, àíúàã “Ïàíçåðýðóïïåí” ñþçöíöí íÿ äåìÿê îëäóüóíó
ùå÷ úöð àíëàìàäûì. Âÿñèãÿäÿêè ôîòîøÿêèëäÿ ýöëÿðöç áèð ñèôÿò äöç
àäàìûí öçöíÿ áàõûðäû, ýöëìÿñÿ äÿ, ùèññ åëÿéèðäèí êè, ýöëìÿê èñòÿ-
éèð. Øÿêèë áàøûà÷ûã ÷ÿêäèðèëìèøäè, ÿéíèíäÿ ÷èéíè ïàãîíëó âÿ ñèíÿñè
îðäåíëè êèòåë âàðäû. Îðäåíëÿðäÿí áèðè – õà÷ îðäåíè èñÿ äöç îðòàäà,
÷ÿíÿñèíäÿí áèð àç àøàüûäà ëåíòäÿí àñûëìûøäû. Áöòöí áóíëàðäàí –
ôîòîäàí äà, éàçûëàðäàí äà éóõàðûäà øàùèíäèìè, ÷àëàüàíäûìû, áèëìè-
ðÿì, úàéíàüûíäà ñâàñòèêà òóòìóøäó. Ìÿí ùÿëÿ äÿ âÿñèãÿéÿ áàõûð-
äûì. Ñàáèð àâòîìàòû éåðäÿí ýþòöðäö. Ëöëÿñèíè ìàüàðàíûí óçàã ãàðàíëûã
êöíúöíÿ òóøëàéûá òÿòèéè ÷ÿêäè. Àâòîìàòûí è÷èíäÿí íÿ èñÿ éàâàøúà õûðûë-
äàäû. Àììà à÷ûëìàüûíà à÷ûëìàäû. Êÿìàëÿéíÿí ßëè éàíûìà ýÿëäè âÿ
ìÿí âÿñèãÿíè îíëàðà ýþñòÿðäèì. Áèð éåðäÿ äàéàíûá, íÿäÿíñÿ ñþùáÿò
åëÿéèðäèê, – èíäèéÿ êèìè äÿ éàäûìà ñàëà áèëìèðÿì, ÷öíêè î âàõò ãÿôèë
à÷ûëàí àâòîìàò ãàòàðûíûí ñÿñèíäÿí ãóëàãëàðûìûç áàòäû. Àüëûìà ýÿòèð-
ìÿçäèì êè, àâòîìàò àòÿøèíèí ñÿñè áó ãÿäÿð ýóð ÷ûõàðìûø, ëàï ãóëàã-
ëàðûìûç úèíýèëäÿäè. Åëÿ áèëäèì ìÿíè ãàðà áàñûð, ñîíðà ìÿëóì îëäó êè,
ýåð÷ÿêìèø, ýöëëÿëÿð äîüðóäàí äà ëàï éàíûìûçäàí þòöøöá, ÷öíêè
24
Ñàáèð éàçûã åñåñ÷èëÿðèí áèðèíèí þíöíäÿí ýþòöðäöéö àâòîìàòûí ùàðà
òóøëàíäûüûíà ùå÷ ôèêèð äÿ âåðìÿéèá. Åëÿ áèëèá êè, áó äà à÷ûëìàéàúàã.
Äÿðùàë éàíûìûçà ãà÷äû, ÿëèíè ñöðòÿ-ñöðòÿ áèð-áèð ùàìûìûçû éîõëàäû
âÿ ùå÷ úöð èíàíà áèëìèðäè êè, ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð, ùå÷ êèìè éàðà-
ëàéûá åëÿìÿéèá. Ñàáèðè þìðöìäÿ áó ãÿäÿð äèëõîð ýþðìÿìèøäèì. Áèç
ùå÷ ãîðõìàäûã äà. Àõû, áèëìèðäèê êè, àâòîìàòûí ëöëÿñè áèçÿ òÿðÿôäèð,
ùÿð øåé éàõøû ãóðòàðàíäàí ñîíðà èñÿ íèéÿ ãîðõàñàí.
– Èíäè áèð éåð äöçÿëäèá éàòàðûã, – Ñàáèð Êÿìàëÿéÿ äåäè. – Èíòÿ-
ùàñû, àëòûìûçà ñàëìàüà áèð øåé ëàçûìäû. Ùå÷ îëìàñà òàõòàäàí-çàääàí.
Àììà îíó äà äåéèì êè, Êÿìàëÿ ñêåëåòè ýþðÿíäÿí áÿðè “éóõó”
ñþçöíö áèð äÿôÿ äÿ äèëèíÿ ýÿòèðìÿìèøäè.
Ðÿíýèíÿ ýþðÿ, îíó äÿðùàë ýþðÿ áèëìÿìèøäèê. Çèðåùëè àâòîìîáèëè
äåéèðÿì. Áó ìàøûíà åëÿ ðÿíý ÷ÿêìèøäèëÿð êè, ìàüàðà äèâàðëàðûíäàí
ùå÷ úöð ñå÷èëìèðäè. Éàëíûç éàí òÿðÿôèíäÿêè ñâàñòèêà çèë ãàðà ðÿíý-
äÿéäè, åëÿ îíà ýþðÿ, îíó ýþðÿ áèëäèê. Ìàüàðàíûí î áàøûíà, ýÿëäèéè-
ìèç éàðûüûí éàíûíà ãàéûòìàã, áöòöí áó ñêåëåòëÿðäÿí, ëàçûìñûç éåðÿ
ãÿôèë à÷ûëàí àâòîìàòëàðäàí óçàã îëìàã èñòÿéèðäèê, îíäà ýþðäöê Êÿìàëÿ
äåäè, áó òàíêäûð. Áÿëêÿ ùå÷ çèðåùëè àâòîìîáèë äÿ äåéèëäè, çèðåùëè
àìôèáèéà-çàä èäè, àíúàã òàíê îëìàäûüûíà øöáùÿì éîõ èäè. Äþðä òÿðÿ-
ôèíÿ ôûðëàíûá, ùÿð éåðèíè ÿòðàôëû ýþçäÿí êå÷èðäèê. Éàìàí éåêÿéäè, áèð-
ìÿðòÿáÿëè åâ áîéäà, áèð ïÿíúÿðÿëÿðè ÷àòûøìûðäû, òûðòûëëàðûí öñòÿ
äàéàíìûøäû, ùÿð òÿðÿôäÿí êèï áàüëûéäû, áèðúÿ þí òÿðÿôäÿêè äåøèêäÿí
âÿ éàíëàðûíäàí ïóëåìéîò ëöëÿëÿðèíèí óúëàðû ýþðñÿíèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ
áó úöð çèðåùëè àâòîìîáèë òàïìàüûìûçà ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûã. Äÿðùàë
áàøà äöøäöì êè, áÿõòèìèç éàìàí ýÿòèðèá. Ùÿëÿ äÿ éåðèìäÿ äàéàíûá,
ýþçëÿðèìè îíäàí ÷ÿêÿ áèëìèðäèì, àíúàã Ñàáèð î âàõòàúàí ãàáàã ãàïûíû
àõòàðûá òàïäû âÿ à÷äû. ßëèíè îíóí äÿñòÿéèíÿ ýöúëÿ ÷àòäûðäû, ñîíðà îíó
þçöíÿ ñàðû äàðòäû âÿ ãàïû äÿðùàë à÷ûëäû. Êÿìàëÿéíÿí ßëè òÿëÿñèê
îíóí éàíûíà ãà÷äûëàð. Ìÿí èñÿ ùå÷ úöð àíëàéà áèëìèðÿì êè, íèéÿ
ýþçöìö áó àâòîìîáèëÿ çèëëÿìèøÿì, íèéÿ îíäàí àéðûëà áèëìèðÿì.
Ìÿíäÿ áÿçÿí áåëÿ øåéëÿð îëóð, ãÿðèáÿ áèð øåé ýþðÿíäÿ îíóí ãÿðèáÿ-
ëèéèíèí íÿäÿ îëäóüóíó ùå÷ úöð äÿðê åäÿ áèëìèðÿì. Ùèññ åëÿìÿéèíÿ,
ùèññ åëÿéèðÿì, àììà áàøà äöøÿ áèëìèðÿì.
Ñîíðà áó ôèêèðëÿðäÿí âàç êå÷äèì âÿ óøàãëàðûí éàíûíà ýåòäèì.
Ýèðèøèí àøàüû ãûðàüûíäàí òóòóá, ïèëëÿêÿíëÿðëÿ éóõàðû äûðìàøäûì. Îðà
ùÿì ÷îõ ãàðàíëûã èäè, ùÿì äÿ äàð. Ñàáèð ßëèéÿ äåäè êè, ýåäèá øàì
ýÿòèðñèí. ßëè äóðìóøäó êè, ýåòñèí, áèðäÿí äàéàíäû. Äåäè êè, Ñàáèðÿ
øàì ëàçûìäûðñà, ýåäèá þçö ýÿòèðñèí. Äåäèì, èíäè äàâà äöøÿúÿê, àììà
25
éàõøû ãóðòàðäû. ßââÿëúÿ Ñàáèð äèíìÿäè, ñîíðà àúûãëû-àúûãëû äåäè êè,
î, ßëèäÿí éîõ, ìÿíäÿí õàùèø åëÿéèð. Î äÿãèãÿ àøàüû äöøöá ãÿçà
øêàôûíà ñàðû éîëëàíäûì. Ùÿð÷ÿíä, î ñêåëåòëÿðèí éàíûíäàí êå÷ìÿê ùå÷
öðÿéèìäÿí äåéèëäè.
Øàìëàðû éàíäûðûá äþðä éàíûìûçà ñàíúäûã. È÷ÿðèäÿêè ïóëåìéîòëàðû,
áèð äÿ þí òÿðÿôäÿ ïÿíúÿðÿ ÿâÿçèíÿ ÷îõ åíñèç äåøèéè íÿçÿðÿ àëìàñàã,
áóðäà ùÿð øåé “ÌÀÇ” êèìè èðè éöê àâòîìîáèëëÿðèíèí êàáèíÿñèíè
õàòûðëàäûðäû. Åéíè éóìøàã îòóðàúàãëàð, ñöðÿòè äÿéèøìÿê ö÷öí äþøÿ-
ìÿäÿ ãîéóëàí åéíè ïåäàëëàð âÿ ëèíýëÿð. ßëè ñöðöúöíöí éåðèíäÿ îòó-
ðóá, à÷àðû àõòàðìàüà áàøëàäû. Î, ìàøûí ñöðìÿéè áèëèð, àòàñû þéðÿäèá,
ùÿòòà øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõàíäà – ÷èìÿðëèéÿ-çàäà ýåäÿíäÿ, þçö
éàíûíäà îòóðóá ñöêàíû âåðèð îíà. Áèç äÿ àõòàðìàüà áàøëàäûã, áèðäÿí
ýþçöì ãàáàã ïàíåëèí öñòöíäÿêè áèð ôîòîøÿêèëÿ ñàòàøäû. Áèð åâèí, ÷îõ
ýöìàí êè, áàü åâèíèí åéâàíûíäà ãûñàãîë êþéíÿêëè áèð êèøèéíÿí ÿéíèíÿ
ñàðàôàí ýåéìèø áèð ãàäûí äóðìóøäó, îðòàëàðûíäà äà áàëàúà áèð ãûç
óøàüû. Èêèñè äÿ áó óøàüûí ÿëèíäÿí òóòìóøäó. Ö÷ö äÿ ýöëöìñÿéèðäè.
Êèøèíè äÿðùàë òàíûäûì, âÿñèãÿäÿ øÿêëè îëàí àäàìäû. À÷àðû òàïäûã, ñàü
òÿðÿôäÿ, ñöêàíûí ëàï àëòûíäàéäû. ßëè à÷àðäàí éàïûøäû, àíúàã îíó áóðìà-
ìûøäàí ãàáàã äåäè êè, ìîòîð ÷ÿòèí õîäà äöøÿð, ÷öíêè àêêóìóëéàòîð
÷îõäàí éàòûá. Áåëÿ øåéëÿðäÿí îíóí éàõøû áàøû ÷ûõûð. Êÿìàëÿ î
äÿãèãÿ ÷èéíèìäÿí éàïûøäû, ìÿí äÿ åëÿ áèëäèì ìîòîð èøÿ äöøÿúÿê.
Êàáèíÿäÿ ùÿð øåé þç éåðèíäÿéäè âÿ î ãÿäÿð ñÿëèãÿ-ñàùìàíäàéäû êè,
äåéèðäèí, ñöðöúö èíäèúÿ áèð äÿãèãÿëèéÿ áàéûðà ÷ûõûá, ùå÷ à÷àðû äà
öñòöíäÿí ýþòöðìÿéèá. ßëè à÷àðû áèð íå÷ÿ äÿôÿ áóðäó, àíúàã þçö äåäèéè
êèìè, áóíäàí áèð øåé ÷ûõìàäû. Áèðäÿí áó çèðåùëè àâòîìîáèëèí íèéÿ
ìÿíÿ áó ãÿäÿð ãÿðèáÿ ýÿëäèéèíèí ñÿáÿáèíè áàøà äöøäöì. Îíóí ùÿð
éåðè ùÿì áàéûðäàí, ùÿì äÿ è÷ÿðèäÿí òÿðòÿìèç èäè, áèðúÿ òîç äà òàï-
ìàçäûí, åëÿ áèë áèð ñààò áóíäàí ÿââÿë ÿñýè èëÿ ñèëèá-òÿìèçëÿìèøäèëÿð.
Éàäûìà äöøäö êè, áèç áó ìàüàðàíûí ùå÷ éåðèíäÿ òîç áàñìûø éåðÿ ðàñò
ýÿëìÿäèê. Âÿ ôèêèðëÿøäèì: éÿãèí îíà ýþðÿ áóðà òîç äöøìöð êè,
ìàüàðà äþðä òÿðÿôäÿí ãàïàëûäûð, áèç ýÿëäèéèìèç éàðûãäàí èñÿ áóðà
÷ÿòèí òîç äöøÿ. ×öíêè î ùÿì ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ åíñèç âÿ óçóíäóð,
ùÿì äÿ ÿéðè-öéðö.
Èñòÿð-èñòÿìÿç êàáèíÿäÿ îòóðìàãäàí áåçäèê, êå÷äèê àðõà ùèññÿéÿ.
Áóðäà îòóðìàã ö÷öí áèð íå÷ÿ ñêàìéà ãóðóëìóøäó âÿ ùÿð éàí äèâàðäà
èêè ïóëåìéîò âàð èäè. Ùÿì ñêàìéàëàðûí öñòöíÿ, ùÿì äÿ îðòàëàðûíà
ñÿëèãÿéëÿ òàõòà éåøèêëÿð éûüûëìûøäû, ïîìèäîð, ãàðïûç éåøèêëÿðè êèìè.
Ùàìûìûçû ìàðàã áöðöäö: ýþðÿí áóíëàðûí è÷èíäÿ íÿ âàð. ßëè äåäè:
26
éÿãèí êè, äþéöø ñóðñàòû. Ñàáèð èñÿ î âàõòàúàí éåøèêëÿðèí áèðèíÿ éàõûí-
ëàøûá öñò òÿðÿôäÿí áèð áàðìàãëûüû ãîïàðäû. Îíóí àëòûíäàí êàüûç ÷ûõäû,
øåé áöêìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ñàðû êàüûç. Òàõòà áàðìàãëûãëàðûí áèð
íå÷ÿñèíè äÿ ãîïàðäû, îíëàð ÷îõ àñàí ãîïóðäó. Ùÿðÿñèíèí ùÿð áàøûíà
èêè õûðäàúà ìûõ âóðóëìóøäó. Ñîíðà î êàüûçû úûðäû. Éåøèê ïóë áàüëûëàðû
èëÿ äîëóéäó. Ùàìûñû ñîâåò ïóëó îëñà äà, þìðöìäÿ áåëÿ ïóë ýþðìÿ-
ìèøäèì. Áèð-èêè áàüëû ýþòöðöá øàì èøûüûíäà áàõäûã; ãûðìûçû ðÿíýëè
êàüûçëàðûí áèð ãèñìèíèí öñòöíÿ ùÿì ðÿãÿìëÿ, ùÿì äÿ ñþçëÿ “îòóç
ìàíàò”, áèð ãèñìèíÿ èñÿ “éöç” éàçûëìûøäû. Ñàáèð äåäè: áóíëàð êþùíÿ
ïóëäóð âÿ èíäè ùå÷ íÿéÿ ýÿðÿê äåéèë, àììà áóíëàðû òàïìàüûìûç ÷îõ
éàõøû îëäó, éàòàíäà àëòûìûçà äþøÿéÿðèê, ÷àíòàëàðû èñÿ áàøàëòû åëèéÿðèê,
äàø êèìè ÷ûëïàã ãàéàíûí öñòÿ óçàíìàãäàí áó éàõøûäûð. Î áèðè éåøèê-
ëÿðè äÿ à÷ìàüà áàøëàäûã, ýþðäöê êè, ÷îõóíäàêû õàðèúè ïóëäó. Áÿçè-
ëÿðèíÿ èíýèëèñúÿ “ôóíò-ñòåðëèíã” âÿ éà “äîëëàð”, áÿçèëÿðèíÿ èñÿ, ýöìàí
êè, àëìàíúà “ðåéõñìàðêà” éàçûëìûøäû. Âÿ ùàìûñûíûí äà öñòöíäÿ
úöðáÿúöð ðÿãÿìëÿð – èéèðìè, ÿëëè, éöç âàð èäè. Þçö äÿ ùÿð ïóëó – ìàíàòû,
äîëëàðû, ôóíò-ñòåðëèíãè âÿ éà ðåéõñìàðêàíû àéðû-àéðû éåøèêëÿðÿ éûü-
ìûøäûëàð. Ñàáèð äåäè êè, éÿãèí áó ïóëëàð äà êþùíÿëèá. Òàðèõëÿðèíÿ
áàõäûã. ßí ýåú áóðàõûëàíû 1935 âÿ 1937-úè èëÿ àèä èäè, àììà öñ-
òöíäÿ 1901, ùÿòòà 1899-úó èë éàçûëàíëàðà äà ðàñò ýÿëäèê. Äàëáàäàë áèð
íå÷ÿ éåøèê äÿ à÷äûã âÿ è÷èíäÿêè ïóëëàðû ïÿíúÿðÿ ÿâÿçèíÿ ãîéóëàí
åíñèç äåøèêäÿí ÷þëÿ òóëëàäûã. Àëòûìûçà ñÿðìÿéÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ïóë
ýþòöðÿíäÿí ñîíðà çèðåùëè àâòîìîáèëè òÿðê åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûã êè,
áèðäÿí ìÿí à÷äûüûì éåøèêäÿí ïóë ÿâÿçèíÿ ùÿð áèðè ÿðýèí ïåíäèð âÿ
ìàðãàðèí áöêöìö áîéäà îëàí ñàðû àüûð ïëèòêàëàð ÷ûõäû. Ùÿð áèðèíèí
öñòöíÿ áèð ðÿãÿì áàñûëìûøäû. Î ñààò áèëäèê êè, áó ãûçûëäûð. Ñàáèð äåäè
êè, àâòîìîáèëäÿí äÿ ãèéìÿòëè òàïûíòûäûð âÿ áó òàïûíòûéà ýþðÿ, ùàìû-
ìûçû “Àðòåê”ÿ ýþíäÿðÿð, ìöêàôàòëàíäûðà äà áèëÿðëÿð.
Îíà ýþðÿ äÿ áöòöí éåøèêëÿðè à÷äûã, àíúàã ö÷öíäÿí ãûçûë ÷ûõäû,
ãàëàíëàðû ïóë éåøèêëÿðèéäè.
Àâòîìîáèëäÿí àçúà àðàëû þçöìöçÿ éåð ñàëäûã. Ïóë áàüëûëàðûíû ùÿð
êÿñ þç áîéóíà ýþðÿ, èêèãàò éåðÿ äöçäö, ÷àíòàëàðûìûçû äà áàøàëòûìûçà
ãîéäóã. ßââÿëúÿ, îíëàðûí è÷èíäÿêè áÿðê øåéëÿðèí ùàìûñûíû – ôîòîàïà-
ðàòëàðû, ìèíåðàë êîëëåêñèéàëàðû, ãàëàí éåìÿêëÿðè ÷ûõàðòäûã. Êÿìàëÿ
ãîëóíäàêû ñààòà áàõûá, ýåúÿ ñààò îí èêèíèí éàðûñû îëäóüóíó äåñÿ äÿ,
ùå÷ êÿñèí éóõóñó ýÿëìèðäè. Ìàüàðàäà áèð ãÿäÿð äÿ âåéëëÿíäèê, ùàìû-
ìûç øèðèí õÿéàëëàðà äàëìûøäûã: úàìààò áèçèì áó êÿøôèìèçäÿí õÿáÿð
òóòàíäà ýþð íÿ ùÿíýàìÿ ãîïàúàã! Ìàüàðàíû ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäèê – áèð
27
éåðäÿ, àíáàðäà äèâàðäàí áèð ãàïû à÷ûëìûøäû, îðäàí è÷ÿðè ýèðäèê, ùå÷
äåìÿ áóðà òóàëåò èìèø, åëÿ ùÿìèí îòàãäà ñåìåíò íîâ÷àäàí ñó àõûðäû,
áó ñó äèâàðäàêû äåøèêäÿí òþêöëöðäö, ýþç éàøû êèìè äóìäóðó âÿ áóì-
áóç. Éÿãèí áó éà éåðàëòû áóëàã èäè, éà äà ñûñãà âÿ êèì èñÿ äþøÿìÿíè
îéóá îíóí ö÷öí ñåìåíòäÿí íîâ÷à äöçÿëòìèøäè: óçóíëóüó áåø ìåòð
îëàðäû, íîâ÷à ãóðòàðäûüû éåðäÿ ñó øûðûëòûéëà åíëè áèð ÷àëàéà òþêöëöðäö.
Î ÷àëàéà èøûã ñàëäûã, àíúàã äèáèíè ýþðÿ áèëìÿäèê.
Éåðèìèçÿ óçàíäûã, “äþøÿéèìèç” éóìøàã îëìàñà äà, î ãÿäÿð áÿðê
äÿ äåéèëäè. Ñàáèð Êÿìàëÿäÿí ñààòû àëûá þç éàíûíà ãîéäó, äåäè, ñÿùÿð
òåç îéàíûá ùàìûìûçû äóðüóçàúàã. Áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèê êè, ñàáàù ùàâà
éàõøû îëñà, èêèìèç åâÿ ýåäÿð, èêèìèç ìàüàðàäà ãàëûá êåøèê ÷ÿêÿðèê.
Ìÿíúÿ, êèìèí áóðäà ãàëàúàüûíû áèëìÿê ùàìûíûí öðÿéèíäÿí êå÷èðäè,
àíúàã íÿäÿíñÿ áó áàðÿäÿ ùå÷ êèì ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû. Éÿãèí êè, Ñàáèð
ßëèéëÿ ìÿíè áóðäà ñàõëàéûá, þçö Êÿìàëÿéëÿ ãÿñÿáÿéÿ ýåäÿúÿêäè.
Áèð òÿðÿôäÿí áó ÷îõ éàõøû îëàðäû, ÷öíêè áèðäÿí-áèðÿ àíàìëà öç-öçÿ
ýÿëìÿêäÿí ãîðõóðäóì, àììà Êÿìàëÿéíÿí Ñàáèð îíà ùÿð øåéè äàíû-
øàíäàí ñîíðà î ãÿäÿð äÿ ãîðõóñó îëìàçäû, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ îíó
ñàêèòëÿøäèðìÿêäÿí þòðö èñòÿéèðäèì, ìöìêöí ãÿäÿð åâÿ òåç ÷àòûì.
Éÿãèí äåéÿúÿêñèíèç áåëÿ øåé îëìàç, áèð àäàì åéíè âàõòäà èêè øåéè áèð-
äÿí èñòÿéÿ áèëìÿç, àíúàã áåëÿ øåéëÿð ìÿíäÿ òåç-òåç îëóð âÿ îëàíäà
äà áóíäàí ùå÷ áèð ëÿççÿò àëìûðàì.
Ùàìû ñóñìóøäó, äåéÿñÿí, éóõóëàéûðäûã. Áèðäÿí Êÿìàëÿ éåðèí-
äÿí äóðäó âÿ “éåðèíè” éûüûøäûðûá ìÿíèì ëàï áþéðöìäÿ äþøÿìÿéÿ
äöçìÿéÿ áàøëàäû. Äÿðùàë ùàìûìûç ãàëõûá îòóðäóã. Êÿìàëÿ äÿ äà-
éàíäû âÿ áèçÿ äåäè:
– Íÿ ýþçöíöçö äþéöðñöíöç, áÿëêÿ áèðèíèç êþìÿê åëÿéÿñèíèç,
òÿêáàøûíà ìÿí áóíó ùå÷ áèð ñààòà äà äàøûéûá ãóðòàðà áèëìÿðÿì.
Ñàáèðíÿí ßëè éåðëÿðèíäÿí äèê àòûëäûëàð âÿ áàüëûëàðû îðäàí äàøûéûá
áþéðöìÿ äöçìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùå÷ íÿ ñîðóøìàñàëàð äà, ùèññ åëÿéè-
ðÿì êè, êåéèêÿ-êåéèêÿ ãàëûáëàð.
Äàøûéûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Êÿìàëÿ óçàíäû âÿ äåäè:
– Áó äÿùøÿòëè ñêåëåòëÿð îëàí éåðäÿ òÿê ùå÷ úöð ýþçöìÿ éóõó
ýåòìÿç. – Âÿ ñîíðà öçöíö ìÿíÿ òóòäó: – Õàùèø åëÿéèðÿì, ñÿí áèð
éàíû öñòÿ, öçö ìÿíÿ ñàðû éàò, ÿëèíèí áèðèíè äÿ âåð ìÿíÿ, áÿëêÿ áó úöð
áèð àç ñàêèòëÿøÿì.
ßëáÿòòÿ, ìÿí ÿëèìè îíà óçàòäûì. Óçàíìûøàì, ýþçëÿðèìè éóì-
ñàì äà, éàòìàìûøàì. Êÿìàëÿíèí ýÿëèá ìÿùç ìÿíèì éàíûìäà éàò-
ìàñûíäàí, ÿëèìè ÿëèíÿ àëìàñûíäàí éàìàí õîøùàëëàíìûøàì. Î ãÿäÿð
28
õîøùàëëàíìûøàì êè, íÿôÿñèìè ÷ÿêìÿéÿ áåëÿ öðÿéèì ýÿëìèð. Ôèêèð-
ëÿøèðÿì êè, Êÿìàëÿíèí áó ùÿðÿêÿòè éÿãèí ßëèéíÿí Ñàáèðèí î ãÿäÿð
äÿ öðÿéèíúÿ îëìàäû. Ýþðÿñÿí, íèéÿ îíëàðûí éîõ, ìÿùç ìÿíèì éàíûìû
ñå÷äè? Áàøëàäûì áó áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ âÿ î ñààò äà áàøëàäûüûìà
ïåøìàí îëäóì, ÷öíêè ùÿð øåéè áàøà äöøäöì. Áàøà äöøäöì êè, Êÿìàëÿ
ßëèíèí âÿ éà Ñàáèðèí éàíûíäà îíà ýþðÿ éàòìàã èñòÿìÿéèá êè, îüëàí
êèìè îíëàðäàí óòàíûá, ìÿíÿ èñÿ åëÿ-áåëÿ, ìÿí áèçèì Ïàêèçÿéÿ éàíàø-
äûüûì êèìè éàíàøûð. Àõû ìÿí äÿ àíàì àõøàìëàð ãîíøóéà ýåäÿíäÿ
îíó þç éàíûìäà éàòûçäûðûðäûì. Äöçäöð, ìÿí åâäÿ òÿê ãàëìàãäàí
ãîðõóá åëÿìèðäèì, àíúàã Ïàêèçÿéíÿí éàòìàã õîøóìà ýÿëèð: éîðüà-
íûí àëòûíà ýèðÿí êèìè, åëÿ õîðóëäàìàüà áàøëàéûð êè, åëÿ áèëèðñÿí òÿêúÿ
áîüàçû éîõ, òÿïÿäÿí-äûðíàüà áöòöí áÿäÿíè õîðóëäàéûð.
Ñîíðà àíàì éàäûìà äöøäö.
Îíóí èíäè íåéëÿäèéèíè ùå÷ àüëûìà äà ñûüûøäûðà áèëìèðäèì. Àòàì
îíó ñÿùÿðÿúÿí ýþçëÿìÿéÿ ðàçû ñàëà áèëñÿéäè éàõøû îëàðäû, éîõñà
àõøàì äà ýÿëìÿäèéèìèçè ýþðöá, ýåúÿéíÿí äöøÿðýÿéÿ éîëëàíàúàã.
Àíúàã ùÿð ùàëäà öìèä åëÿéèðÿì, àòàì îíó ñàêèòëÿøäèðÿúÿê. Î, öìó-
ìèééÿòëÿ àíàìû éîëà ýÿòèðìÿêäÿ óñòàäûð. Îíñóç áÿçÿí ÷îõ ÷ÿòèí
îëóð. Èíäè î íÿèíêè àíàìû, åëÿ î áèðè âàëèäåéíëÿðè äÿ – éÿãèí îíëàð äà
èíäè áèçÿ éûüûøûáëàð – áàøà ñàëûð êè, áèçÿ ùå÷ íÿ îëà áèëìÿç, áÿä
àéàãäà äþðä íÿôÿð àç ýöú äåéèë, ëàï àçûá-åëÿñÿê äÿ, áàøûìûçà áèð èø
ýÿëìÿç; áó äàüëàðäà ùÿð îí-îí áåø êèëîìåòðäÿí áèð éà áèð êÿíääèð,
éà äà êóðîðò ãÿñÿáÿñè, ùÿëÿ òóðèñò äöøÿðýÿëÿðèíè äåìèðÿì, èëèí áó
÷àüûíäà îíëàð ýþáÿëÿê êèìè, ùÿð éàíà ñÿïÿëÿíèáëÿð. Ñþçñöç, àíàì
áóíà åòèðàç åëÿéÿúÿê, äåéÿúÿê êè, áèçèì ùÿëÿ ýöú îëìàüûìûçà ÷îõ
âàð, áèç ÷îõ êþðïÿéèê. Îíäà àòàì ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõàúàã, äåéÿúÿê êè,
áó éàøäà äà áèç ùÿëÿ êþðïÿéèêñÿ, âàé ùàëûìûçà, åëÿ êþðïÿ îëàðàã äà
ãàëàúàéûã. Áó éåðäÿ áöòöí âàëèäåéíëÿð þç óøàãëàðûíû õàòûðëàéàúàã,
úöðáÿúöð ìàðàãëû ÿùâàëàòëàð äàíûøìàüà áàøëàéàúàãëàð. Êàø åëÿ áó
úöð îëàéäû. Êàø àíàì ýåúÿ âàõòû äöøÿðýÿéÿ ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøìÿ-
éÿéäè. Ýåòñÿ, ëàï äÿëè îëàúàã, ÷öíêè îðäà þéðÿíÿúÿê êè, áèç òóôàí
áàøëàéàíäàí ñîíðà ýåðè ãàéûòìûøûã. Îíäà ùå÷ àòàì äà îíó ñàêèòëÿø-
äèðÿ áèëìÿç. Àõû, êèìèí àüëûíà ýÿëÿð êè, áèç áóðäà, ìàüàðàäà þçö-
ìöç ö÷öí ñàêèòúÿ óçàíìûøûã. ×öíêè áó ìàüàðàäàí áèðúÿ àäàìûí
õÿáÿðè îëñàéäû, áó ãûçûëëû-ïóëëó àâòîìîáèëè, ñèëàùëàðû áóðäàí ÷îõäàí
àïàðìûø, áó àëìàíëàðû ÷îõäàí áàñäûðìûøäûëàð. Ñàáàù áóðäàí ÷ûõìà-
ìûø, áó àâòîìîáèëèí ìàüàðàéà ýèðäèéè ãàïûíû àõòàðûá òàïìàã ëàçûìäû.
Éÿãèí àëìàíëàð áàéûðäàí î ãàïûíû åëÿ þðò-áàñäûð åëÿéèáëÿð êè, îíóí
29
ãàïûìû, ãàéàìû îëäóüóíó áèëìÿçñÿí. Àíúàã ÷îõ ãÿðèáÿäèð, íåúÿ
îëóá êè, îíëàð áèç ýèðÿí éàðûüû áàüëàìàéûáëàð, áÿëêÿ äÿ ùå÷ îíó ýþð-
ìÿéèáëÿð, àõû î ÷îõ åíñèçäèð. Áÿñ ýþðÿñÿí áèð-áèðëÿðèíè íèéÿ ãûðûáëàð?
Îëà áèëñèí, åñåñ÷èëÿð, íÿùàéÿò, áàøà äöøöáëÿð êè, êîìáèíåçîíëó ùÿðáè÷è
áèçèì êÿøôèééàò÷ûäûð âÿ îíó åëÿ îðàäàúà þëäöðìÿê èñòÿéèáëÿð. Áÿëêÿ
äÿ î, êÿøôèééàò÷û-çàä äåéèëìèø, åëÿ îíëàð êèìè ôàøèñòèí áèðèéìèø âÿ
áèð-áèðëÿðèéíÿí áó ïóëëàðûí, ãûçûëëàðûí öñòÿ àòûøûáëàð, àõû ùàðäàí áèëÿé-
äèëÿð êè, áèð âàõò áó ïóëëàð äÿéÿðäÿí äöøÿúÿê.
Ùÿð ùàëäà áÿõòèìèç éàìàí ýÿòèðäè: ýþð ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà áó
ãÿäÿð âàõò êå÷èá, àììà áó ýöíÿúÿí áó ìàüàðàíû ùå÷ êèì òàïà áèë-
ìÿéèá, áèç òàïìûøûã. Ýþð íå÷ÿ èëäè áó àëìàí ìåéèòëÿðè áóðàäà êèì-
ñÿñèç ãàëûá. Èíäè, îòóç èëäÿí ñîíðà áóðà úàíëû àäàì ýÿëèá ÷ûõûá. Ùÿòòà
áó áàðÿäÿ äöøöíìÿéèí þçö äÿùøÿòëèäèð. Îòóç èë! Î âàõò àòàì ìÿí-
äÿí êè÷èêìèø, áóíëàðñà áóðäà áèð-áèðëÿðèíè ãûðûðëàðìûø. Ãÿðèáÿ äÿðääè:
ýþðÿí î êîìáèíåçîíëó çàáèòèí ãûçû èíäè ùàðàëàðäàäûð? Ùå÷ àüëûíà äà
ýÿëìÿç êè, àòàñûíûí ìåéèòè îòóç èëäè Ãàôãàç äàüëàðûíäà, áèð ìàüàðàäà
éèéÿñèç ãàëûá. Ùàðäà éàøàéûð-éàøàñûí, àòàñûíûí áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè
áèëìèð. Àììà ìÿí áèëèðÿì, áÿñ áó ãÿðèáÿ äåéèë? Ùÿð ùàëäà áó
àëìàíëàðûí êèì îëäóãëàðûíû áèëìÿê ìàðàãëû îëàðäû. Áÿëêÿ åëÿ ÷îõäàí
àõòàðûëàí ìöùàðèáÿ úàíèëÿðèäèðëÿð? Áó êè, ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð, åñåñ-
÷èäèðëÿðñÿ, äåìÿëè, éàëíûç ùÿðáè÷è êèìè âóðóøìàéûáëàð, ùÿì äÿ äèíú
ÿùàëèíèí áàøûíà îëìàçûí îéóíëàð à÷ûáëàð. Ýöíàùñûç éåðÿ ýöëëÿëÿ-
éèáëÿð. Ìèí úöð èøýÿíúÿ âåðèáëÿð... Áèðäÿí ìÿíèì áàáàìû, àíàìûí
àòàñûíû áóíëàðäàí áèðè þëäöðìöø îëàð, àõû îíó åëÿ áó òÿðÿôëÿðäÿ, Øèìàëè
Ãàôãàç ÿòðàôûíäà þëäöðöáëÿð. Àììà ìÿùç êèìèí îíó þëäöðäöéöíö
èíäÿí áåëÿ ùå÷ êèì äÿãèã þéðÿíÿ áèëìÿç. Àíàì áèçÿ äàíûøìûøäû êè,
áàáàìû ìöùàðèáÿéÿ ýåäÿíäÿí èêèúÿ àé ñîíðà âóðóáëàð. Êþíöëëö
ýåäèáìèø. Àíàì ùÿìèøÿ áó áàðÿäÿ éàíà-éàíà äàíûøûð, äåéèð, îíó
ùå÷ âàõò ÷àüûðìàéàúàãäûëàð, ÷öíêè î âàõò íåôò÷èëÿðè úÿáùÿéÿ àïàð-
ìûðäûëàð, áàáàì èñÿ ùå÷ êÿñ îíó ÷àüûðìàéà-÷àüûðìàéà, ÿðèçÿ éàçûá
þçö ýåòäè. Îíà ýþðÿ äÿ éàçûã àíàì àòàñûç áþéöäö. Áèð äÿôÿ àíàì
áóíëàðû àòàìà äàíûøàíäà ìÿí åøèòäèì. Äåéÿñÿí, áàáàìûí úÿáùÿéÿ
êþíöëëö ýåòìÿñè àíàìû éàìàí äèëõîð åëÿéèá, ÷öíêè î, áåëÿ äÿ äåäè:
îíóí þëìÿéè êèìèí íÿéèíÿ ëàçûì èäè? Îíóí áöòöí éîëäàøëàðû –
ìÿäÿíäÿ èøëÿìÿéÿ ãàëàíëàð äà, úÿáùÿäÿí ãàéûäàíëàð äà èíäè êåôè
êþê, äàìàüû ÷àü éàøàéûðëàð, ùÿëÿ áàáàìûí éàõûí äîñòëàðûíäàí áèðè
ùÿòòà íàçèð îëóá, î èñÿ ùÿì þçöíö ìÿùâ åëÿäè, ùÿì äÿ íÿíÿìèí ùÿéà-
òûíû ãàðà ýöíÿ úàëàäû. Óøàãëàð – àíàìûí þçöíäÿí áàøãà èêè áàúûñû âàð
30
– áèð íÿíÿìèí öìèäèíÿ ãàëûá, áàáàì þëÿíäÿí ñîíðà áÿðê êîðëóã
÷ÿêèáëÿð, ÷öíêè íÿíÿìèí ùå÷ áèð ñÿíÿòè éîõ èìèø, ìÿúáóð îëóá ãÿí-
íàäû ôàáðèêèíäÿ èøÿ ýèðèá, ñèôòÿ ÷åøèäëÿéèúè, ìöùàðèáÿ ãóðòàðàíäàí
ñîíðà ôàáðèê ìîíïàñû âÿ øèðíèäÿí áàøãà àéðû øèðíèééàò ìÿùñóëëàðû äà
èñòåùñàë åòìÿéÿ áàøëàéàíäà óñòà âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí îëóíóá, ÷öíêè
íÿíÿìèí áèøèðäèéè ïàõëàâàíû, íîüóëó âÿ ñ. ùå÷ êÿñ áèøèðÿ áèëìÿçäè.
Àíàì äåäè, î ÷îõ àüûëñûç ùÿðÿêÿò åëÿéèá, ýÿðÿê áàáàì áåëÿ áèð
àääûì àòìàìûøäàí ãàáàã þç àèëÿñè áàðÿäÿ äöøöíÿéäè. Áàáàì úÿá-
ùÿéÿ ýåäÿíäÿ àíàìûí âóð-òóò èêè éàøû îëóá. Î, ùÿð äÿôÿ þç àèëÿëÿ-
ðèíäÿí ñþùáÿò ñàëàíäà, ìÿí äÿðùàë áàøà äöøöðäöì êè, áöòöí áóíëàðûí
ùàìûñû àòàìà ýþðÿäèð. Àíàì èñòÿéèð êè, áó éîëëà àòàìû äÿíèçäÿêè
èøèíäÿí ÷ÿêèíäèðñèí, ãóðóéà ãàéòàðñûí. Áÿçÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè,
àíàì åëÿ áàáàìà ýþðÿ àòàìûí, ìÿíèì áó úöð áÿðê íèýàðàí÷ûëûüûìûçû
÷ÿêèð. Ùÿòòà åâèìèçäÿ áèð éàõøû ùàäèñÿ îëàíäà äà: êèìèíñÿ àä ýöíöíäÿ
âÿ éà áàùàëû áèð øåé – ïèàíîäàí, ðÿíýëè òåëåâèçîðäàí-çàääàí àëàíäà
äà àíàì þçöíö ñàõëàìûð: ùàìûñû ýþçÿëäè, àíúàã òÿêè ñàüëûã îëñóí,
òÿêè Àëëàù ùå÷ êÿñèí úàíûíà ãûéìàñûí. Áó, íÿíÿìèí ñþçëÿðèäè, àíàìûí
äà äèëèíÿ äöøöá, íÿíÿì ùÿð ýöí î ñþçëÿðè þç-þçöíÿ ìûçûëäàíûð, åëÿ
áèë êè, íàìàç ãûëûð. Àòàì äà úàâàáûíäà äåäè êè, Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí,
ýþðöíöð, êèøèíèí àéðû ÿëàúû îëìàéûá. Àíàì òÿÿúúöáëÿíäè, äåäè:
– Àüçûìäà ñÿíÿ äåìèðÿì êè, ìÿäÿíäÿ èøëÿéÿíëÿðè úÿáùÿéÿ àïàð-
ìûðäûëàð, ùå÷ àëìàíëàð Ìîñêâàéà éàõûíëàøàíäà äà îíëàðà òîõóíìà-
äûëàð. Ñÿí äÿ áàøëàìûñàí êè, àéðû ÿëàúû îëìàéûá.
Àíúàã ìÿí äÿðùàë áàøà äöøäöì êè, áàáàìûí àéðû ÿëàúû îëìàéûá
äåìÿêëÿ àòàì òàìàì áàøãà øåéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àõûð âàõòëàð äåéÿ-
ñÿí, àíàì àòàìëà äàíûøàíäà áÿçÿí ÷îõ øåéè áàøà äöøìöð.
– Ìÿí ñÿíèí àòàíû òàíûìûðäûì, – àòàì äåäè, – àíúàã ìÿíúÿ, î,
úÿáùÿéÿ îíà ýþðÿ êþíöëëö ýåäèá êè, þçöéíÿí áàúàðìàéûá. Áàúàð-
ñàéäû, ýåòìÿçäè.
– Áåëÿ äå äÿ, – àíàìûí ãàíû ãàðàëäû, – áóíó î ñààò ùèññ åëÿäèì,
– äåéíÿí êè, ìöùàðèáÿ áàøëàéûá-åëÿñÿ, ñÿíèí äÿ éàäûíà íÿ áó óøàã
äöøÿúÿê, íÿ äÿ ìÿí.
– Áèð äÿ ìöùàðèáÿ îëìàéàúàã, – àòàì ýöëÿ-ýöëÿ äåäè.
– Áèðäÿí îëäó?
×îõ èñòÿðäèì êè, àòàì áóíóí úàâàáûíäà îíà äåñèí êè, ùå÷ áèð
ìöùàðèáÿéÿ-çàäà ýåäÿí äåéèë, î êè ãàëäû êþíöëëö îëà. Òÿêè áèð äÿ
äàëàøìàéàéäûëàð. Àõû, áÿëêÿ äîüðóäàí äà ùå÷ çàìàí áàøëàìàéàúàã
áèð ìöùàðèáÿíèí öñòöíäÿ éîõ éåðäÿí äàëàøìàã ýöëöíú èøäèð. Ùÿëÿ
31
ùå÷ ìÿëóì äåéèë, áó ìöùàðèáÿ êèìíÿí îëàúàã, àíúàã áóíëàð åëÿ
èíäèäÿí áèð-áèðëÿðèéíÿí äàëàøìàüà ùàçûðäûëàð. Éàìàí öìèäèì âàð
èäè êè, áóíó àòàì þçö áàøà äöøÿúÿê âÿ êþíöëëö ýåòìÿéè ãÿðàðà àëñà
äà, àíàìà áó áàðÿäÿ ùå÷ íÿ äåìÿéÿúÿê.
– Áèëèðñÿí íÿ âàð, – àòàì äèëëÿíäè. – ßñëèíÿ ãàëñà, ìÿí î ãÿäÿð
äÿ íöìóíÿâè âÿòÿíäàø äåéèëÿì. Ôÿàë èúòèìàèééÿò÷èëèéèì äÿ éîõäóð,
ùå÷ îëìàüûíû äà èñòÿìèðÿì. Ùÿð÷ÿíä êè, ùå÷ áèð ìÿñÿëÿäÿ þç ôèêðèìè
à÷ûã äåìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðÿì. Áèðúÿ èñòåùñàëàò ìöøàâèðÿëÿðèíäÿ, î äà
êè, áèçèì èäàðÿíèí èøè èëÿ áàüëû îëàíäà èøòèðàê åëÿéèðÿì. Ùÿòòà
ñîíóíúó äÿôÿ íÿ âàõò íöìàéèøÿ ÷ûõäûüûìû äà òàìàì óíóòìóøàì...
Áàõ, áóíó äöç äåéèð, áàéðàì ýöíëÿðè ìÿí íöìàéèøÿ ÷ûõìàã ö÷öí
ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ àòàì ùÿìèøÿ éàòìûø îëóð. Ùÿð äÿôÿ äÿíèçäÿí ãàéû-
äàíäàí ñîíðà èêè-ö÷ ýöí ýöíîðòà ñààò îí èêèéÿúÿí éåðèíäÿí ãàëõìûð.
– Àììà Àëëàù åëÿìÿñèí, ÿýÿð ìöùàðèáÿ îëñà, åëÿ áèðèíúè ýöí-
äÿí ÿñýÿð ýåäÿðÿì. ×öíêè èíñàí áó äöíéàéà áèð äÿôÿ ýÿëèð âÿ áó
ìöääÿò ÿðçèíäÿ áóðàõäûüû ÿí àüûð ñÿùâè äÿ äöçÿëäÿ áèëÿð. Áèðúÿ
áóíäàí áàøãà. Áó úöð ñÿùâè àäàì þìðö áîéó þçöíÿ áàüûøëàéà áèë-
ìÿç. Íåéíÿìÿê îëàð, ñÿíèí àòàíûí ñàäÿúÿ îëàðàã áÿõòè ýÿòèðìÿéèá,
òåç ùÿëàê îëóá, àììà î áèðè òÿðÿôäÿí ÷îõ äöç èø ýþðöá: ÿñë êèøèëèê
åëÿéèá. ßí äÿùøÿòëè øåé äÿ áóäóð: þâëàäëàðûí ñÿíèí éåðèíÿ ùàìûíûí
éàíûíäà õÿúàëÿòëè îëà.
Àòàì òÿê-òöê ùàëëàðäà àíàìíàí áó úöð úèääè äàíûøûð, öìóìèé-
éÿòëÿ î ÷îõ àç äàíûøàí àäàìäûð, àììà èíäè ýþð íåúÿ úèääè, ùþêìëö,
ùÿòòà ìÿí äåéÿðäèì, òÿìòÿðàãëû äàíûøûð. Î ãÿäÿð òÿìòÿðàãëû äàíûøûð
êè, ñÿñèíèí òîíóíäàí ÿòèì öðïÿøäè. Ñîíðà àíàì î áèðè îòàüà êå÷ÿíäÿ
ìÿíÿ ýþç âóðäó, àíúàã íÿäÿíñÿ áó äÿôÿ ùÿìèøÿêè êèìè ýöëöì-
ñÿìÿäè âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, î áöòöí áóíëàðû ùÿì äÿ ìÿíèì àäûì-
äàí äàíûøûðìûø. Ñàíêè îâúóíóí è÷è êèìè áèëèð êè, äèíèá-åëÿìÿñÿì äÿ,
îíóí äåäèêëÿðè ìÿíèì äÿ öðÿéèìäÿíäèð.
Íåúÿ éóõóéà ýåòäèéèìäÿí ùå÷ õÿáÿðèì äÿ îëìàäû. Îéàíàíäà äà
ãÿôèë îéàíäûì, ÷öíêè éóõóäà ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, àëòûìäà éåð òÿðïÿ-
íèð. Äåéÿñÿí, áó òÿêúÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëìÿìèøäè, ýþçöìö à÷àíäà ýþð-
äöì, Êÿìàëÿ äÿ îéàíûá. Î, éóõóäà äà ÿëèìè áóðàõìàìûøäû. Ãîðõà-
ãîðõà ÿòðàôà áîéëàíäû âÿ ñîíðà äåäè:
– Îéé, ìÿí ùàðäàéàì? – Ñîíðà äåéÿñÿí ùàðäà îëäóüó éàäûíà
äöøäö, ÷öíêè þçö ñàêèòëÿøäè. Âÿ áèð äàùà ñîðóøìàäû êè, ùàðäàéàì.
– Ñààò íå÷ÿäèð?
Äóðóá Ñàáèðèí éàòäûüû éåðÿ ýåòäèì. ×îõ áÿðê éàòìûøäû, àíúàã
éóõóäà íÿ èñÿ äàíûøûðäû. ßëè äÿ îéàíìàìûøäû. Ñààò ö÷ èäè.
32
 – Ñÿùÿð òåç à÷ûëñàéäû, – Êÿìàëÿ ïû÷ûëòû èëÿ äåäè âÿ î éàí-áó éàíà
áîéëàíäû, äåéÿñÿí, éåíÿ ñêåëåòëÿð éàäûíà äöøìöøäö. – Éåíÿ îðäà-
äûëàð? – Ýóéà áèç éóõóäà îëàíäà ñêåëåòëÿð ùàðàñà ýåòìÿëèéìèø.
Éàíûìûçäàêû øàìëàðûí èêèñè ãóðòàðìàã öçðÿéäè, îíëàðûí îäóíà òÿçÿ-
ëÿðèíè éàíäûðûá éàí-éàíà äöçäöì. Ñîíðà éåðèìÿ óçàíäûì, éàòìàã
èñòÿéèðäèì, ùÿòòà ýþçëÿðèìè äÿ éóìäóì, áèðäÿí ùèññ åëÿäèì êè, Êÿìàëÿ
ÿëèìè àõòàðûð. Î, èêèÿëëè ÿëèìäÿí éàïûøûá îíó þçöíÿ ñûõäû âÿ äÿðèí-
äÿí êþêñ þòöðäö. Ùÿòòà ÿëèìäÿí äàùà ðàùàò òóòà áèëñèí äåéÿ áèð àç äà
ìÿíÿ ñàðû ãûñûëäû. Áèðäÿí-áèðÿ åëÿ õîøùàëëàíäûì êè, äöíéàäà ùÿð øåé
éàäûìäàí ÷ûõäû. Î ýåúÿ Êÿìàëÿ ìàüàðàäà áèð ÿëèìè ñèíÿñèíÿ ñûõûá
éóõóéà ýåäÿíäÿ ñåâèíäèéèìäÿí åëÿ áèëäèì êè, ýþéöí éåääèíúè ãàòûí-
äàéàì. Íÿôÿñèíèí èñòèñè îâúóìó éàëàéûðäû. Áÿëêÿ î ùå÷ ìÿíè Ïàêèçÿ
êèìè óøàã ñàéìûð, áèð ãûðûã äà îëñà, ìÿíÿ äÿ îüëàí êèìè éàíàøûð?
Åëÿ éóõóéà ýåòùàýåòäÿ, àëà-éóõóëó éåíÿ äÿ óüóëòó ñÿñè åøèòäèì,
äåéÿñÿí, ùàðäàíñà, éåðèí àëòûíäàí ýÿëèðäè.
Ñÿùÿð òåçäÿí ùàìûìûçû Ñàáèð éóõóäàí îéàòäû. Ùå÷ äóðìàüûì
ýÿëìèðäè, àììà íåéíÿéÿñÿí. Ñàáèð ÷èéíèìäÿí éàïûøûá ìÿíè åëÿ ñèë-
êÿëÿäè êè, éóõóì òÿìèç ãà÷äû. Ñààò éåääèéäè. Ñàáèð áèçÿ åëàí åëÿäè
êè, äöç ñààò ñÿêêèç òàìàìäà ìàüàðàäàí ÷ûõûðûã, åëÿ áåëÿúÿ äÿ äåäè:
äöç ñààò ñÿêêèç òàìàìäà. Î âàõòà êèìè èñÿ ìàüàðàíûí ùÿð éåðèíè
éàõøû-éàõøû ýÿçèá éîõëàìàëûéäûã.
Ñàáèð éåêÿ êèøèëÿð êèìè, ÷îõ úèääè òÿðçäÿ ùÿð áèðèìèçäÿí àéðûúà
ñîðóøäó êè, þçöìöçö íåúÿ ùèññ åëÿéèðèê, ñîéóãëàéûá-åëÿìÿìèøèê?
Ñîíðà äåäè: “Ùàìûìûç áèðäÿí ýåòìÿéÿúÿéèê, áèð íÿôÿð ãàëìàëûäûð,
îíà ýþðÿ êè, áèç áóðäà îëìàéàíäà ùå÷ êÿñ áóðà éàõûí äöøìÿñèí”.
Ñàáèð áèçè áàøà ñàëäû êè, áèç áóðäà îëìàéàíäà áóðà ýÿëèá ÷ûõàí
îëñà, îíäà áó ìàüàðàíû áèç éîõ, î òàïìûø ùåñàá îëóíàúàã. Áèçÿ ùå÷
ãóëàã àñàí äà îëìàéàúàã. Äåéÿúÿêëÿð, áóðäà ýåúÿëÿìèñèíèç, ÷îõ ÿúÿá,
àììà áó àäàì ìàüàðàíû òàïàí êèìè, äÿðùàë õÿáÿð âåðèá. Îíäà áöòöí
øàí-øþùðÿò áèçÿ éîõ, þçýÿ àäàìëàðà ÷àòàúàã.
Êÿìàëÿ äåäè êè, áóðà êèì ýÿëèá ÷ûõàúàã, íå÷ÿ èëäè ýÿëÿí îëìà-
éûá, èíäè äåéèðñÿí, åëÿ áó áèð ýöíöí è÷èíäÿ áóðà áèçäÿí áàøãà àéðû
àäàìûí äà éîëó äöøÿð? Áåëÿ øåé îëà áèëìÿç.
Ñàáèð äÿ îíà úàâàá âåðäè êè, äöçäö, Êÿìàëÿ ùàãëûäûð, àììà î, áèð
øåéè óíóäóð. Àüëûíà ýÿëìèð êè, èíäè éÿãèí áèçè àõòàðûðëàð âÿ îíëàð
ùþêìÿí áèç ýÿëäèéèìèç úûüûðëà ýÿëÿúÿêëÿð, àõû éåðëè àäàìëàðûí ùàìûñû
áó úûüûðà éàõøû áÿëÿääè. Äöçäö, áó úûüûðà îíëàðûí éîëó àç-àç äöøöð,
äöøÿíäÿ äÿ êèìäèð äàø-ãàéàéà áàõàí, àíúàã èíäè áèçè àõòàðäûãëàðûíà
33
ýþðÿ, áöòöí äÿëìÿ-äåøèêëÿðè áèòäÿ-áèòäÿ ýþçäÿí êå÷èðÿúÿêëÿð âÿ ÷îõ
ýöìàí êè, àéðû âàõò ôèêèð âåðìÿäèêëÿðè áó éàðûüà äà ýèðèá áàõìàã
èñòÿéÿúÿêëÿð. Þç-þçöìÿ ôèêèðëÿøäèì êè, Ñàáèð äöç äåéèð, êèìèíñÿ
áóðäà èêè-ö÷ ñààò àðòûã ãàëìàüûíäàí þòðö ðèñê åëÿìÿéÿ äÿéìÿç.
Êÿìàëÿ ñîðóøäó êè, áÿñ ùàíñûìûç áóðäà ãàëìàëûéûã? Ãîðõäóì êè, áèð-
äÿí Ñàáèð ìÿíè áóðäà ñàõëàéàð, ùå÷ öðÿéèìäÿí äåéèëäè áó; ÿââÿëÿí,
îíà ýþðÿ êè, àíàì áèðúÿ ìÿíäÿí áàøãà óøàãëàðûí ùàìûñûíûí ýÿëäè-
éèíè ýþðöá, îíëàð àüûçëàðûíû à÷àíàúàí, åëÿ áèëÿúÿê, áàøûìà áèð èø ýÿëèá,
éà ãàéàäàí ó÷ìóøàì, éà äà ÷àéäà áîüóëìóøàì; èêèíúèñè äÿ, ñþçöí
äöçö, áó ñêåëåòëÿðíÿí áèð éåðäÿ òÿê ãàëìàã èñòÿìèðäèì. Éåíÿ óøàã-
ëàð éàíûíäà îëàíäà úÿùÿííÿì, òÿê ãàëìàã èñÿ äÿùøÿòäèð. Ñàáèð äåäè êè,
áó áàðÿäÿ äÿ ôèêèðëÿøèá âÿ áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèá êè, ìàüàðàäà ßëè ãàëàúàã.
– Áèð áóíà áàõ, êèøè ãÿðàðà ýÿëèá, – ßëè äåäè. – Ìÿí äÿ ãÿðàðà ýÿë-
ìèøÿì êè, ñÿí ãàëàñàí. Ñÿí íèéÿ áàøãàñûíûí ÿâÿçèíÿ ãÿðàðà ýÿëèðñÿí?
– Îíà ýþðÿ êè, áåëÿ éàõøûäûð. Þçöí ôèêèðëÿø. Êÿìàëÿíè áóðäà ãîéà
áèëìÿðèê, ãûç óøàüûäûð. – Ñîíðà áàøûéíàí ìÿíè ýþñòÿðäè. – Î äà ãàë-
ìàüà ãîðõóð. Ãàëñà, ãîðõóäàí äÿëè îëàð. Àç ãàëäû ãûøãûðàì êè, ìàüà-
ðàäà þçöì ãàëàðàì. Àíúàã Ñàáèð ùÿëÿ äàíûøûðäû, î äàíûøàíäà, ýÿðÿê
îíóí ñþçöíö êÿñìÿéÿñÿí. Äåäèì, ãîé ãóðòàðñûí, ñîíðà äåéÿðÿì.
– Ìÿí þçöì äÿ ãàëà áèëÿðÿì, àíúàã áó äöçýöí îëìàç, ÷öíêè áó
éîëó ùàìûíûçäàí éàõøû òàíûéûðàì, áó úûüûðäàí àëòû äÿôÿ êå÷ìèøÿì,
äþðä äÿôÿ êå÷ÿí èë, èêè äÿôÿ äÿ áó èë, ñÿí èñÿ úÿìèñè áèðúÿ äÿôÿ, î äà
êå÷ÿí èë. Éîõ, ÿýÿð ãàëìàüà ãîðõóðñàíñà, áó áàøãà ìÿñÿëÿ, áóíó
à÷ûã äå, îíäà ùå÷ áàøãà ñþç äÿ ëàçûì äåéèë, áóíó öçðëö ùåñàá åëÿ-
éÿðèê âÿ ìÿí þçöì ãàëàðàì.
ßëè ìûçûëäàíäû êè, ùå÷ íÿäÿí ãîðõóá-åëÿìèð, ñàäÿúÿ îëàðàã, èñòÿ-
éèð êè, ùÿð øåé ÿäàëÿòíÿí îëñóí. Àíúàã ùàìûìûç áèëäèê êè, ãàëìàüà
ðàçûäûð.
– Áàøãà òÿêëèôèíèç-çàäûíûç éîõäó êè? – Ñàáèð äåäè âÿ íþâáÿ èëÿ
áèð-áèð öçöìöçÿ áàõäû.
Ùå÷ êÿñ äèíìÿäè, è÷è ìÿí ãàðûøûã. Ôèêèðëÿøäèì: äåñÿì êè, ãàë-
ìàã èñòÿéèðÿì, Ñàáèð ìÿíè ëàüà ãîéàúàã. Áóíóñà èñòÿìèðäèì, þçö
äÿ Êÿìàëÿíèí ýþçö ãàáàüûíäà. Ùÿì äÿ ùÿð äÿôÿ ìÿíÿ ëàü åëÿ-
éÿíäÿ, åëÿ òèêàíëû ñþçëÿð òàïûá äåéèð êè, åøèäÿíëÿðèí ýöëìÿêäÿí ãàðíû
úûðûëûð. ßëáÿòòÿ, áèðúÿ ìÿíäÿí áàøãà.
– Èíäè èñÿ àõòàðûøà áàøëàéàã, – Ñàáèð äåäè. – Î áàøäàí áàøëàéàã.
Ìàüàðàíûí î áàøûíà éîëëàíäûã, äöíÿí îðà ùå÷ áàõìàìûøäûã. Ñàáèð-
íÿí ßëè ÿëëÿðèíäÿ ôÿíÿð ãàáàüà äöøìöøäöëÿð. Êÿìàëÿéíÿí ìÿí äÿ
34
ÿëèìèçäÿ øàì îíëàðûí äàëûíúà ýåäèðäèê – Ñàáèð áåëÿ ÿìð åëÿìèøäè.
ßëè íÿ äåéèð-äåñèí, àíúàã àôÿðèí Ñàáèðÿ, îíñóç áèç òÿìèç áàòàðäûã.
Éàðûüû äà î òàïäû, àõû ÷îâüóíà äöøöá ãàëàíäà, áèðèíúè î äóðóá ýåòäè âÿ
áóðäà äà þçöíö ÷îõ àüûëëû àïàðûð. Ùÿòòà áó ñÿùÿð, äöíÿí ñþç âåðäèéè
êèìè, äöç éåääèäÿ îéàíäû. Õàñèééÿòè ïèñ îëñà äà, ÷îõ ãî÷àã àäàìäû.
Íÿèíêè ìàüàðàíûí î áàøûíà, ùå÷ éàðûñûíà äà ÷àòìàìûøäûã, áèðäÿí-
áèðÿ î ãÿäÿð ìàðàãëû øåé òàïäûã êè, íÿ ñåâèíìÿéÿ, íÿ äÿ òÿÿúúöá-
ëÿíìÿéÿ ìàúàëûìûç îëäó.
Ùå÷ èíàíìàã îëìóðäó êè, áóíëàðûí ùàìûñûíû áèç òàïìûøûã. Áåëÿ
øåé áèð äÿôÿ ìÿíèì áàøûìà ýÿëèá, áó èë ìàðòûí 21-äÿ, àä ýöíöìäÿ.
Áèð ýåúÿíèí è÷èíäÿ ìÿíÿ ùÿì äóðáèí, ùÿì âåëîñèïåä, ùÿì äÿ
åëåêòðîìåõàíèêè êîíñòðóêñèéà áàüûøëàäûëàð. ×îõäàí öðÿéèì ýåäèðäè
áó øåéëÿðäÿí þòðö. Àíúàã ùå÷ ýþçëÿìÿçäèì êè, ùàìûñûíû áèð ýöíäÿ
áàüûøëàéàúàãëàð. Äåñÿéäèëÿð äÿ, èíàíìàçäûì, àììà áàüûøëàäûëàð,
äóðáèíè âàëèäåéíëÿðèì, âåëîñèïåäè íÿíÿì, êîíñòðóêñèéàíû èñÿ Ñîíà
õàëàéíàí Âàñèô äàéû ýÿòèðìèøäè.
Áó ýöí äÿ ùÿð øåé îýöíêöíÿ áÿíçÿéèðäè. Ùÿëÿ áèð àç äà îíäàí
éàõøûéäû. ßââÿëúÿ äèâàðäà ãàðà áèð äÿìèð ãàïû ýþðäöê. Î åëÿ êèï
þðòöëìöøäö êè, ãîðõäóã áàüëû îëà. Ñàáèð ãàïûíûí äÿñòÿéèíè áóðäó,
ñîíðà îíó þçöíÿ ñàðû ÷ÿêäè, ãàïû éàâàø-éàâàø, ýþðöíöð, éàìàí àüûð
øåé èäè, à÷ûëäû. È÷ÿðè ýèðèá áèð äÿùëèçÿ äöøäöê, îðäà áèð íå÷ÿ ãàïû âàðäû.
Áèðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áèç éåðèí àëòûíäà, ìàüàðàäà éîõ, àäè áèð
èäàðÿíèí äÿùëèçèíäÿéèê. Áóðäà äþøÿìÿéÿ ÿìÿëëè-áàøëû ïàðêåò
äþøÿíìèø, äèâàðëàðà éàüëû áîéà ÷ÿêèëìèøäè. Áèðúÿ ôÿðãè âàð èäè êè, áó
äÿùëèçÿ à÷ûëàí ãàïûëàðûí ùàìûñû äÿìèðäÿí èäè. Ìÿí ùÿëÿ èñòÿäèì èøûüû
äà éàíäûðûì, äöéìÿíè ÷àããûëäàòäûì, àíúàã òàâàíäàêû ëàìïàëàðûí
áèðè äÿ éàíìàäû. Áèð ãàïûíûí öñòöíÿ àëìàíúà íÿ èñÿ éàçûëìûøäû, îíó
à÷ûá è÷ÿðè ýèðäèê, ÷îõ ýåíèø áèð îòàüûéäû, áèçèì ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó-
íóí êàáèíåòè áîéäà. Áèð áàøäà öñòöíäÿ àüûð áöðöíú ìöðÿêêÿáãàáû
îëàí èðè éàçû ñòîëó âàð èäè. Ñòîëóí áàø òÿðÿôèíäÿ äèâàðäàí Ùèòëåðèí ïîð-
òðåòè, öçáÿöç äèâàðäà èñÿ áþéöê áèð õÿðèòÿ àñûëìûøäû. Î õÿðèòÿ áöòöí
Øèìàëè Ãàôãàçû âÿ Õÿçÿð äÿíèçèíè, ùÿòòà Ãàðà äÿíèçèí ëàï áÿðè óúó
èëÿ áèðëèêäÿ áöòöí Çàãàôãàçèéàíû ÿùàòÿ åäèðäè. Ö÷ òÿðÿôäÿí – Òöðêè-
éÿäÿí, äàüëàðû êÿñÿðÿê øèìàëäàí âÿ áèð äÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí úÿíó-
áóíäàí ÷ÿêèëÿí ãûðìûçû îõ èøàðÿëÿðè Áàêûéà òóøëàíìûøäû. Õÿðèòÿäÿêè
éàçûëàðûí ùàìûñû àëìàíúàéäû. Îòàãäà áèð ñåéô äÿ âàð èäè, àììà íÿ
ãÿäÿð åëÿäèê, äÿñòÿéèíè éåðèíäÿí òÿðïÿäÿ áèëìÿäèê. Ñåéô äÿ õÿðèòÿ
êèìè, áöòöí éàí äèâàðû òóòìóøäó âÿ ùå÷ àäè äÿìèð ñåéôëÿðÿ îõøà-
35
ìûðäû, òàìàì äèâàðà ùþðöëìöøäö. Îíóí ëàï áþéðöíäÿ èñÿ äÿñòÿéè
ãûðìûçû ðÿíýëÿ áîéàíìûø éåêÿ áèð ãàïàéûúû ýþðäöê. Î, áöòþâëöêäÿ
åëÿ áèë øöøÿ ãóòóíóí è÷èíÿ ñàëûíìûøäû. Áó ãóòóäàí éóõàðûäà äèâàðà
àëìàíúà íÿ èñÿ éàçûëìûøäû. Éàçû íèäà èøàðÿñè èëÿ ãóðòàðûðäû. Àõûðûíúû
ñþç äÿ áþéöê ùÿðôëÿ áàøëàéûðäû. ×îõ ãûñà îëäóüóíäàí òåç éàäûìäà
ãàëäû: “Òîä!” Áó éàçûíûí ãàëàí ñþçëÿðè èñÿ êè÷èê ùÿðôëÿ áàøëàéûðäû,
áèðúÿ áèðèíúè ñþçäÿí áàøãà âÿ ÿí ãÿðèáÿñè äÿ áó èäè êè, ùÿìèí øöøÿ
ãóòóíó ÷îõ àñàíúà âóðóá ñûíäûðìàã ìöìêöí îëäóüó ùàëäà, îíóí
àüçûíäàí êèëèä àñûëìûøäû. Ãóòó êèëèäëè èäè!
Ñàáèð äåäè êè, áóðäà òÿÿúúöáëö ùå÷ íÿ éîõäóð, àäè øåéäèð. Áåëÿ
øåéëÿðè î, êèíîäà ÷îõ ýþðöá. Áó ãûðìûçû äÿñòÿê âÿ áèð äÿ íèäà èøàðÿñè
èëÿ ãóðòàðàí î éàçûéà ýþðÿ, áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, ãàïàéûúû îíäàí
þòðöäöð êè, ìàüàðàéà ãÿôèë ùöúóì îëñà âÿ éà ýåðè ÷ÿêèëìÿëè îëñàëàð,
è÷èíäÿ ñåéô ñàõëàíàí îòàüû òÿúèëè ïàðòëàòìàã ìöìêöí îëñóí. Ýþðö-
íöð, áöòöí ãèéìÿòëè øåéëÿð âÿ ìÿõôè ñÿíÿäëÿð î ñåéôäÿ ñàõëàíûðìûø.
Ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ãûðìûçû ðÿíý ùÿìèøÿ ÿí òÿùëöêÿëè øåéëÿðè áèëäè-
ðèð. Áó øöøÿ ãóòóíóí äà àüçû îíà ýþðÿ êèëèäëèäèð êè, ùå÷ êÿñ àüûëñûçëûã
åëÿéèá, áó éàçûíû îõóìàìûø ãàïàéûúûéà ÿë âóðìàñûí. ßëáÿòòÿ, áèç äÿ
ÿë âóðìàã ôèêðèíÿ äöøìÿäèê, áàøëàäûã éàçû ñòîëóíóí ýþçëÿðèíè àðàøäûð-
ìàüà. Îíëàð úöðáÿúöð ñÿíÿäëÿðëÿ äîëóéäó âÿ ùàìûñû äà àëìàíúàéäû.
Î áèðè îòàüà ýèðèá àñòàíàäà äàéàíäûã. Áó îòàã êîìåíäàíòûí
êàáèíåòèíäÿí äÿ áþéöê èäè âÿ áàøäàí-àéàüà ñèëàùëà äîëó èäè. Éÿãèí
áóðäà ñèëàù àíáàðû éåðëÿøèðìèø. Õöñóñè òàõòà éóâàëàðäà ñûðàéíàí àâòî-
ìàòëàð, òöôÿíýëÿð âÿ áèð äÿ ãûðìûçû áàøëûãëû, àðõàñûíäà óçóí äÿñòÿéè
îëàí, ìÿðìèéÿ âÿ éà ðàêåòÿîõøàð øåéëÿð äöçöëìöøäö. Äèâàð áîéó
ðÿôëÿðäÿ ïàòðîí éåøèêëÿðè éûüìûøäûëàð âÿ áèð äÿ õöñóñè éóâàëàðäà áèð
íå÷ÿ ãóìáàðà ãàëìûøäû. Ñàáèð äåäè êè, áóíëàð òàíê ïàðòëàòìàã ö÷öí-
äöð. Ùå÷ êèì îíóíëà ìöáàùèñÿ åëÿìÿäè, àíúàã ìÿí ôèêèðëÿøäèì êè,
àõû ùàðäàí áèëèð òàíê ö÷öíäöð, éîõñà éîõ, àõû êèíîäà áóíó ñå÷ìÿê î
ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèë.
Ö÷öíúö îòàüà äà ýèðäèê, áóðäà ÿñàñÿí êàüûç ãîâëóãëàðû ñàõëà-
íûðäû. Áó âàõò Ñàáèð äåäè êè, ñààò äîããóçà ëàï àç ãàëûá, òåç éûüûøûá
ýåòìÿê ëàçûìäûð. Ýåúÿ éàòäûüûìûç éåðÿ ãàéûòäûã. Áàøëàäûã ßëèéíÿí
âèäàëàøìàüà. Ñàáèð äåäè, éöêöìöç éöíýöë îëñóí äåéÿ, þçöìöçëÿ
ôÿíÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ýþòöðìÿéÿê, ÷àíòàëàðû äà áóðäà ãîéàã. ×öíêè
îíäà éàðûãäàí êå÷ìÿéèìèç äÿ àñàí îëàð. ßëèéÿ äÿ òàïøûðäû êè, áèçñèç
áèð àâòîìàòà äà ÿë âóðìàñûí. Î, áöòöí áóíëàðû åëÿ úèääè øÿêèëäÿ äåéèðäè
êè, ùÿòòà ßëè äÿ äèããÿòëÿ îíà ãóëàã àñûðäû. Äåéÿñÿí, î äà áàøà äöø-
36
ìöøäö êè, Ñàáèðíÿí ìöáàùèñÿ åëÿìÿéèí õåéðè éîõäó. Ñàáèð àõûðäà
áèð äÿ îíó äåäè êè, áèç áóðà ãàéûäàíàúàí ßëè áó àäàìëàðûí âÿ ìàøû-
íûí áóðàéà ùàðäàí ýÿëäèéèíè òàïà áèëñÿ, ÿëà îëàð. Î, áóíó äåéÿíäÿ
ßëè òåç ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè. Íþâáÿ èëÿ áèð-áèð ÿëèíè ñûõûá, éàðûüà ñàðû
éîëëàíäûã, àíúàã ßëè äÿ ôÿíÿðè ýþòöðöá äàëûìûçúà äöøäö âÿ äåäè êè,
áèçè ÷ûõàúàüà êèìè þòöðÿúÿê, ÷öíêè áèëìÿê èñòÿéèð êè, ýþðñöí áàéûðäà
ùàâà íåúÿäè. Àììà ìÿí áèëäèì êè, ßëè ýöí èøûüû ö÷öí ãÿðèáñÿéèá,
÷öíêè øàìëàð íÿ ãÿäÿð ýöúëö èøûã ñà÷ñàëàð äà, áóðäàêû éàðûãàðàíëûã
àðòûã àäàìû ÿñÿáèëÿøäèðìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Éîëáîéó ùÿð ö÷öìöç – ìÿí, Êÿìàëÿ âÿ Ñàáèð ñþùáÿò åëÿéèðäèê,
ßëè èñÿ äèíìèðäè. Ëàë-äèíìÿç äàëûìûçúà ýÿëèðäè âÿ ùÿòòà ìÿíÿ åëÿ
ýÿëäè êè, î áó äÿãèãÿ áóðäà òÿê ãàëìàãäàí áîéóí ãà÷ûðàúàã. Éîõ,
ìÿí äåìÿê èñòÿìèðÿì êè, î, ãîðõàãäûð, ãîðõàã-çàä äåéèë. Äöçäö,
÷îõäàí òàíûìàñàì äà, ùèññ åëÿéèðÿì êè, èýèä àäàìäûð. Ñèíôèìèçäÿ
áóíó ùàìû áèëèð âÿ îíà áþéöê ùþðìÿòëÿ éàíàøûðëàð, ÿëáÿòòÿ, Ñàáèð
ãÿäÿð îëìàñà äà, ùþðìÿòèíè ñàõëàéûðëàð. Äåìÿê îëàð êè, áó úÿùÿòäÿí
î, ñèíèôäÿ Ñàáèðäÿí ñîíðà èêèíúè àäàìäûð. Áèçèì ñèíôÿ èë éàðûì áóí-
äàí ãàáàã ýÿëèá, î âàõòäàí áÿðè õåéëè äÿéèøèá, òàìàì àéðû àäàì îëóá.
Ñèôòÿëÿð ÷îõ íÿçàêÿòëè, ëàë-äèíìÿç óøàãäû, ùå÷ êèìÿ äÿéèá-äîëàøìûðäû,
àììà ÿôÿë äÿ äåéèëäè, îíà ñàòàøàíûí úàâàáûíû âåðìÿéÿ î äÿãèãÿ
ùàçûðäû, àììà þçöíöí ùå÷ êèìíÿí èøè éîõ èäè. Ñîíðà òàìàì äÿéèøäè,
Ñàáèðèí ýöíöíÿ äöøäö. Ìÿí ÿââÿëëÿð àðàáèð îíëàðà ãîíàã äà ýåäÿð-
äèì, ñîíðà òÿðýèòäèì, èíäè ßëèýèëÿ ãîíàã ýåòìÿê àüëûìà äà ýÿëìèð.
Ñÿáÿáèíè áèëìèðÿì. Îíëàð áèçèì åâëÿ öçáÿöç áèíàéà, Âèäàäè, 156-éà
êþ÷öáëÿð, áèçèìêè – 149-äóð. Î åâ åëÿ ýåú òèêèëèðäè êè, íÿ áèð ýöí îíóí
ãóðòàðàúàüû, íÿ äÿ îðäà ìÿíÿ òàíûø àäàìëàðûí éàøàéàúàüû àüëûìà äà
ýÿëìÿçäè. Èíäèñÿ, ÿêñèíÿ, òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ áèëìèðÿì êè, áèð âàõò-
ëàð áóðäà ùå÷ áèð áèíà îëìàéûá. Âÿ ßëèýèë äÿ îðäà éàøàìàéûáëàð. Èëê
äÿôÿ îíëàðà ýåäÿíäÿ ßëèýèë î áèíàéà ö÷ àé èäè êþ÷ìöøäöëÿð. Ìÿíçèë-
ëÿðè ÷îõ éàõøûäûð, áþéöê, ýåíèø îòàãëàðû âàð, àììà è÷èíÿ î ãÿäÿð ìåáåë
äîëäóðóáëàð êè, òÿðïÿíìÿéÿ äÿ éåð òàïìûðñàí, îòàãëàðûí áèðèíÿ èñÿ
èêè éåêÿ øèôîíåðè áèðäÿí ãîéóáëàð, ùÿëÿ èêè åíëè ÷àðïàéûíû âÿ ùÿð
÷àðïàéûíûí éàíûíäàêû áèð òðèëéàæ âÿ èêè òóìáàíû äåìèðÿì. Ùå÷ úöð
áàøà äöøÿ áèëìèðäèì êè, áó åâäÿ ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëÿí íÿäèð – ÿââÿë
åëÿ áèëäèì ýöíàù ßëèíèí ôîòîøÿêèëëÿðèíäÿäèð, áöòöí îòàãëàð îíóí ëàï
êþðïÿëèéèíäÿí òóòìóø áó ýöíÿ êèìè ÷ÿêäèðäèéè øÿêèëëÿðëÿ äîëóéäó:
ßëè ÷àðïàéûäà, ùàìàì âàííàñûíäà âÿ ùÿòòà ãàðøîêäà îòóðäóüó ùàëäà.
Þçö äÿ ùÿð øÿêëèí àëòûíäà òàðèõè âÿ ÷ÿêèëäèéè éåðèí àäû ýþñòÿðèëìèøäè:
37
Áàêû, Êèñëîâîäñê, Ëÿíêÿðàí, Ìîñêâà, Ñî÷è... ßýÿð ßëè áèð âàõò ìÿø-
ùóð àäàì îëà áèëñÿ, áó øÿêèëëÿð îíóí éàìàí êàðûíà ýÿëÿúÿê. Ñîíðà
ýþðäöì êè, éîõ, ìÿñÿëÿ øÿêèëëÿðäÿ äåéèë, íÿ èñÿ áàøãà øåéäèð ìÿíÿ
ãÿðèáÿ ýÿëÿí. ßëèéëÿ äàíûøà-äàíûøà åëÿ ùåé áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèðäèì.
Î ìÿíè þç íÿíÿñè èëÿ òàíûø åëÿäè, îíóí ìÿíèì íÿíÿìäÿí èêè äÿôÿ
ãîúà îëäóüóíà ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäûì. Àììà ßëèíèí àòà-àíàñûéíàí
òàíûø îëàíäàí ñîíðà ýþðäöì êè, îíëàð äà õåéëè éàøëûäûðëàð. Ùå÷ äåìÿ,
ßëè ÷îõ ýåú äîüóëóá, ùÿòòà áèð âàõò âàëèäåéíëÿðè þâëàä ñàðûäàí ÿëëÿ-
ðèíè öçöáëÿðìèø. Áóíó ìÿíÿ ßëèíèí þçö äàíûøäû, î âàõò ùÿëÿ îíóé-
íàí íîðìàë ñþùáÿò åëÿìÿê ìöìêöí èäè, èíäèêè êèìè ùÿð øåéäÿí þòðö
áèð øèëëÿ èëèøäèðìèðäè àäàìà, øèò-øèò çàðàôàòëàð åëÿìèðäè. Àäàìà åëÿ
ñþçëÿð äåéèð êè, óòàíäûüûíäàí áèëìèðñÿí áàøûíû ùàíñû êîëà ñîõàñàí,
þçö èñÿ ñûðòûã-ñûðòûã ùûðûëäàéûð. Íÿíÿñè áèçè ìöðÿááÿëè ÷àéà, ïèðîãà
ãîíàã åëÿäè. Ñîíðà äà áèð ãÿçåò ýÿòèðèá õàùèø åëÿäè êè, èñòèãðàç âÿðÿ-
ãÿëÿðèíè éîõëàéàã, áÿëêÿ áèð øåé óääóã. Ëàï ãîúàéäû, àéàãëàðûíû ýöú-
íÿí àòûðäû, àììà ñÿí áóíóí ùÿâÿñèíÿ áàõ, ïóë óäìàã ôèêðèíäÿäèð.
Ñÿùâ åëÿéÿðèê äåéÿ, äöç èêè äÿôÿ éîõëàäûã, ùå÷ áèð ðÿãÿìè äÿ äöç
ýÿëìÿäè, íÿ ñåðèéàäàí, íÿ äÿ íþìðÿäÿí. ßëè îíà åëÿ áåëÿ äÿ äåäè.
Ñîíðà äà àüçûíäàí åëÿ áèð ñþç ÷ûõàðòäû êè, ìÿí ìàò ãàëäûì; ÷îõ úèääè
òÿðçäÿ äåäè: “Íÿíÿ, ñÿíèíêè áó äÿôÿ ÷àëìàäû, ÿêñèíÿ, óäóçäóí”.
Íÿíÿñè ìþùêÿì ïÿðò îëäó, äåäè êè, áó èñòèãðàçëàðûí ùàìûñû áàøäàí-
àéàüà òàìàì ïóë òÿëÿñèäèð, ñîíðà äà ñîðóøäó êè, áÿñ áó äÿôÿ íÿ
ãÿäÿð óäóçóá? ßëè äåäè ö÷ ìàíàò, ñîíðà äà ìÿíÿ ýþç âóðäó. Àðâàä
ýåäèá ãàðà ìöúðöñöíö ýÿòèðäè, îíóí è÷èíäÿêè ïóëäàí ö÷ ìàíàò ýþòö-
ðöá ßëèéÿ âåðäè. ßëè îíà òÿñÿëëè âåðìÿéÿ áàøëàäû, äåäè êè, íèéÿ íàðà-
ùàò îëóðñàí, êå÷ÿí èë ãûðõ ìàíàò óäìàäûí, îíäàí áÿðè íÿ óäóçìóñàí
êè, úÿìè-úöìëÿòàíû îí èêè ìàíàò. Ñîíðà ìÿíÿ äàíûøäû êè, ùÿð òèðàæ
âàõòû áó éîëëà ö÷ ìàíàò èðÿëè äöøöð. ßââÿëëÿð àòà-àíàñûíäàí ÷ÿêèíèð-
ìèø, àììà ùÿð øåé éàõøû ãóðòàðûá. Áèð ýöí íÿíÿñè îíëàðà åëÿ ùåé óäóç-
äóüóíäàí ýèëåéëÿíÿíäÿ îíëàð áóíà óøàã êèìè ñåâèíèáëÿð âÿ îíóí áó
ôÿðàñÿòèíäÿí àüûçäîëóñó äîñò-òàíûøëàðûíà äàíûøìàüà áàøëàéûáëàð. Áèç
î ýöí î ö÷ ìàíàòûí áàøûíà éàõøûúà äàø ñàëäûã. Äÿíèçêÿíàðû áóëâàðà
ýåòäèê, áèð ãàéûã ïðîêàòà ýþòöðöá, áóõòàäà õåéëè ýÿçäèê, ëàï “Èíòóðèñò”ÿ
êèìè öçöá ýåðè ãàéûòäûã. Áÿõòèìèçäÿí ãàéûã÷û äà éàõøû àäàì ÷ûõäû,
áèçÿ àíä è÷äèðèá þéðÿíÿíäÿí ñîíðà êè, öçìÿéè áèëèðèê, áèçè òÿê áóðàõäû.
Àíúàã ãàéûüà èêè õèëàñåäèúè êàìåðà ãîéäó. ßñëèíäÿ áóíà ùå÷ áèð
åùòèéàú äà éîõ èäè, ÷öíêè îíóí ÿëèíèí àëòûíäà ùàçûð õèëàñåäèúè ãëèññåð
âàð, èêèúÿ äÿãèãÿéÿ áóõòàíûí ùàðàñûíà äåñÿí ÷àòà áèëÿð. Áåëÿ ÷ûõäû
38
êè, î ö÷ ìàíàò ßëèíèí íÿíÿñèíäÿí ÷îõ áèçÿ ëàçûììûø, àõû, ïóë îíóí
íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð, åâäÿí áàéûðà ÷ûõûá-åëÿìèð, ùÿð øåéè ùàçûð ýÿëèð: ùÿð
ýöí ãóëëóã÷ó ýÿëèá éûð-éûüûø åäèð; àíúàã äÿõëè éîõäóð, ìÿí îíó
õàòûðëàéàíäà áàïáàëàúà áîéó, áöêöê áåëè, ìåùðèáàí ýþçëÿðè ýÿëèá
äóðóðäó ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà. Âÿ î ýöíö ùå÷ ýþçëÿðèìèí ãàáàüûí-
äàí ýåòìÿäè, íÿäÿíñÿ ãÿùÿð ìÿíè áîüóðäó, îíà éàçûüûì ýÿëèðäè.
Éÿãèí Ñàáèð ùàãëûäûð, áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí äà ìÿí íîðìàë àäàì
äåéèëÿì. Ñîíðà áàøà äöøäöì êè, ßëèýèëèí ìÿíçèëèíäÿ ìÿíÿ ãÿðèáÿ
ýÿëÿí íÿéìèø; áóíó áàøà äöøÿíÿúÿí èêè äÿôÿ äÿ îíëàðà ýåòìÿëè îëäóì:
áó åâäÿ áèð äÿíÿ äÿ êèòàá øêàôû éîõ èäè! Îòàãëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ! Øêàô
íÿäè, ùå÷ áèð äÿíÿ êèòàá ðÿôè äÿ éîõ èäè, áèðúÿ ßëèíèí îòàüûíäà, éàçû
ñòîëóíóí öñòöíäÿêè äÿðñëèêëÿðäÿí áàøãà! Ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëÿí äÿ åëÿ
áóéìóø. Àíúàã ùÿìèøÿêè êèìè, áó äÿôÿ äÿ ùÿð øåéè ÷îõ ýåú áàøà
äöøäöì. Î âàõò êè, îíäà áó áàðÿäÿ ùå÷ äöøöíìöðäöì äÿ.
Ìÿí áóíó ßëèéÿ äåéÿíäÿ ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäè, äåäè, áóðäà ãÿðèáÿ
íÿ âàð êè, îíëàðûí ùå÷ ãàáàãêû ìÿíçèëëÿðèíäÿ äÿ êèòàá îëìàéûá. Ùàíñû
êèòàá îíà ëàçûì îëñà, åâëÿðèíèí áþéðöíäÿêè êèòàáõàíàäàí ýþòöðÿ áèëÿð.
Àõû îíñóç äà íÿ ãÿäÿð åëÿñÿí, áöòöí êèòàáëàðû àëûá åâÿ éûüà áèëìÿç-
ñÿí. Î áóíó äåéÿí êèìè, äÿðùàë ìÿíè øöáùÿ áöðöäö: áÿëêÿ åëÿ äîü-
ðóäàí äà áóðäà ãÿðèáÿ ùå÷ íÿ éîõäóð, êèòàáäûð äà, åâäÿ îëà äà áèëÿð,
îëìàéà äà. Àììà íÿäÿíñÿ áó, ñèôòÿ ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëèðäè.
Ñþçñöç êè, ßëè ãîðõàã îëäóüóíà ýþðÿ ñóñìàìûøäû. Êèìÿ äåñÿí
êè, áó ãàðàíëûã ìàüàðàäà òÿê-òÿíùà ãàëìàëûñàí, èñòÿð-èñòÿìÿç þçöíö
ïèñ ùèññ åëÿéÿð, áàøãàñû ùå÷ úöð ðàçûëàøìàçäû. Àíúàã ßëè ðàçûëàøäû.
Éàðûüûí ýèðÿúÿéèíÿ ëàï àç ãàëìûøäû, î èñÿ ùÿëÿ äÿ ôèêðèíè äÿéèøìÿ-
ìèøäè, åëÿúÿ ñóñóðäó, àíúàã ãàøãàáàüûíû éàìàí òóðøóòìóøäó. Áÿñ
íåéëÿìÿëè èäè, îíó áó äÿùøÿòëè ñêåëåòëÿðíÿí áàø-áàøà ãîéóá ýåòìÿ-
éèìèçÿ ñåâèíìÿéÿúÿêäè êè?
Ëàï ôÿíÿðèìèç-çàäûìûç îëìàñà äà, ÿí ãàòû ãàðàíëûãäà áåëÿ î
éàðûüà ÷àòäûüûìûçû ýþçöéóìóëó áèëÿðäèì, èéèíÿ ýþðÿ. Íÿì òîðïàüûí
ÿòðèíÿ ýþðÿ. Íÿèíêè íÿì, ùÿì äÿ òÿçÿ-òÿð òîðïàüûí. Åëÿ áèë èíäèúÿ
ãàçìàüà áàøëàìûøäûëàð. Ìàüàðàäà áóðäàí áàøãà ùå÷ éåðäÿí áó úöð èé
ýÿëìèðäè. Î éàðûüûí ýèðÿúÿéèíÿ ÷àòäûüûìûçû äÿðùàë ùèññ åëÿäèì. Àíúàã
áàõ áó éåêÿ ãàéà ïàð÷àñû, ìÿíúÿ äöíÿí áóðäà äåéèëäè. Éàìàí çûðïû
äàø èäè áó, ëàï ìÿíèì ãóðøàüûìàúàí, ãûðàãëàðû äà êÿëÿ-êþòöð. Øöá-
ùÿñèç, áó äàø äöíÿí áóðäà éîõ èäè. Îíà ýþðÿ äÿãèã éàäûìäà ãàëûá
êè, äöíÿí Ñàáèð ö÷öí ñàëàêòèòèí ãàëûãëàðûíû àõòàðàðêÿí áó ùÿíäÿ-
âÿðäÿ áèð äÿíÿ äÿ äàø-êÿñÿê ýþðìÿäèì, ùÿð éåð äöìäöç èäè.
39
 – Áÿñ áó éàðûã íåúÿ îëäó? – Ãàáàãäàí Ñàáèðèí ñÿñè ýÿëäè âÿ
áóíó íÿ èñÿ, òÿÿúúöáëö àäàì êèìè ñîðóøäó.
Áó àíäà äàø äà éàäûìäàí ÷ûõäû, òîðïàã äà, òåç ãàáàüà ãà÷äûì.
Áàõäûì êè, ùÿð éàí äèâàðäûð, åëÿ áèë ùå÷ áóðäà ÷àòëàã-çàä îëìàéûá.
Éóõóäà ýþðìöøäöê, íÿäèð? Àé ýþòöðöëäöê ùà! Î éàíà, áó éàíà ãà÷ûð,
ùÿð éàíû áèòäÿ-áèòäÿ éîõëàéûðûã, àììà ùå÷ íÿ òàïà áèëìèðèê. Äåéÿ-
ñÿí, ùàìûìûç áÿðê ãîðõìóøäóã, ùÿòòà ìÿíèì àéàãëàðûì ñîéóìóø,
éöïéöíýöë îëìóøäó. Áèð áÿðê ãîðõàíäà, áèð äÿ áÿðê ùÿéÿúàí êå÷è-
ðÿíäÿ ìÿí ùÿìèøÿ áåëÿ îëóðàì. Îíó ùå÷ éåðäÿ òàïà áèëìÿäèê. Àììà
áèð øåé áèçÿ ìÿëóì îëäó êè, äöíÿí äîüðóäàí äà áóðäà éàðûã îëóá,
÷öíêè íÿùàéÿò, äèâàðäà äþøÿìÿäÿí òàâàíà êèìè óçàíàí, ýþçëÿ ýöúëÿ
ñåçèëÿí íàçèê áèð ÷àò òàïäûã. Îðäàí ùå÷ êèáðèò äÿ êå÷ìÿçäè. Áàøà äöø-
äöê êè, áó, åëÿ áèç áóðà ýÿëäèéèìèç éàðûüûí éåðèäèð. Î ãÿäÿð ãîðõìóø-
äóì êè, ÿââÿëúÿ àüëûì ùå÷ íÿ êÿñìÿäè, àììà áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà
ýåúÿ éåðèí àëòûíäà ãÿðèáÿ óüóëòó åøèòäèéèì éàäûìà äöøäö. Áÿëêÿ áó
ùå÷ éóõó äåéèëìèø, éåð ùÿãèãÿòÿí òÿðïÿíèðìèø. Éÿãèí éåðàëòû òÿêàí
îëóá, îíà ýþðÿ äÿ éàðûã þðòöëöá, àõû î ÷îõ åíñèç èäè.
Áàøûìûçû òàìàì èòèðìèøäèê. Êÿìàëÿ ñàêèòúÿ àüëàéûðäû. Ìÿí äÿ
îíóí éàíûíäà äóðìóøäóì, ñþç äåìÿéÿ ãîðõóðäóì, áèëèðäèì êè, àüçûìû
à÷ñàì, àüëàìàã ìÿíè òóòàúàã. ßëè äÿ äèíìèðäè, éÿãèí î äà àüëàìàã-
äàí ãîðõóðäó. Áèëìèðÿì, Ñàáèð îëìàñàéäû, áèç íåéëÿéÿðäèê. Ñþçñöç
êè, î äà ãîðõìóøäó, àììà äèëëÿíÿíäÿ áóíó ùå÷ áèðèìèç ùèññ åëÿìÿ-
äèê. Ùÿìèøÿêè êèìè, ñàêèò äàíûøûðäû. Äåäè êè, èíäè áóðäàí ÷ûõìàüà
éîë àõòàðìàã ëàçûìäû. Î áèçÿ áàøà ñàëäû êè, áó ìàüàðàäàí ùþêìÿí
áþéöê ÷ûõûø éîëó îëìàëûäûð, ÷öíêè íÿ áó çèðåùëè ìàøûí, íÿ äÿ áó àäàì-
ëàð áó ìàüàðàéà î ìöâÿããÿòè éàðûãäàí êå÷èá ýÿëÿ áèëìÿçäèëÿð. ßí
àõìàã àäàì äà áóíà èíàíìàç. Ùÿëÿ îíëàð úÿùÿííÿì, î îòàãëàðà íÿ
äåéÿñÿí? Àõû, îíëàðû áóðàéà ùàðàäàíñà ýÿòèðèáëÿð. Áåëÿäèðñÿ, äåìÿëè,
÷ûõûø éîëó âàð. Î äàíûøûá ãóðòàðàíàúàí áèç éàâàø-éàâàø þçöìöçÿ
ýÿëäèê, ãîðõóìóç ñîâóøäó. Ìÿí þçöìäÿí ýþòöðöðÿì, ãîðõóì òÿìèç
÷ÿêèëìèøäè âÿ àðòûã áó ÷ûõûøûí ùàðäà îëà áèëÿúÿéè áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ
áàøëàìûøäûì. Êÿìàëÿ äÿ àüëàìàüûíû êÿñäè. Êÿñäè äåéÿíäÿ, èíäè
ñÿñè ÷ûõìûðäû, àíúàã àðàáèð ëàï éàâàøúà è÷èíè ÷ÿêèðäè.
Ýåðèéÿ, ýåúÿëÿäèéèìèç éåðÿ ãàéûòäûã. Ñàáèð ãàáàüà äöøìöøäö âÿ
äåéèðäè, îíà åëÿ ýÿëèð êè, ÷ûõûø éîëó î òÿðÿôëÿðäÿ, çèðåùëè ìàøûíûí äóð-
äóüó éåðäÿ îëìàëûäûð. Ñîíðà ýåðè ÷åâðèëèá, áèçÿ òàïøûðäû êè, ôÿíÿð-
ëÿðèìèçè ñþíäöðÿê, îíóíêó éàíûð, áÿñäè, áàòàðåéàëàðà ãÿíàÿò åëÿìÿê
ëàçûìäû. Ýþð ùà, áèðèìèçèí äÿ àüëû áóíó êÿñìÿéèá. Éåíÿ äÿ Ñàáèð!
40
Ôèêèð âåðäèì êè, ßëè äÿ þç ôÿíÿðèíè äÿðùàë ñþíäöðäö, äàùà ÿââÿëêè
êèìè ñþç ýöëÿøäèðìÿäè.
ßñàñ ÷ûõûøû î ñààò òàïäûã. Äàùà äîüðóñó, îíó áàüëàéàí íÿùÿíý
ñàë äÿìèð äàðâàçàíû. Éàìàí ùöíäöð èäè, èêè çèðåùëè ìàøûí áîéäà, îíäàí
äà åíëè. Âÿ ùÿð éåðäÿ êÿíàðëàðû ãàéàéà åëÿ êèï áèòèøäèðèëìèøäè êè, ÿë
òóòàúàã áèð ñàíòèìåòð äÿ éåð ãàëìàìûøäû. Äÿìèðäÿí îëäóüóíó äà
îíäàí áèëäèê êè, äàøëà îíó äþéÿúëÿéÿíäÿ äàíãûëäàìàüà áàøëàäû,
àììà áóíóíëà áåëÿ äàíãûëòû î ãÿäÿð áîüóã ÷ûõûðäû êè, äåéèðäèí áÿñ
ãàëûíëûüû áèð ìåòðäè. Ùÿòòà áóíà ýþðÿ àç ãàëìûøäû, ôèêðèìèçè äÿéèøÿê,
ÿñàñ ÷ûõûøû áàøãà éåðäÿ àõòàðàã, àììà áèðäÿí äþøÿìÿäÿ ìàøûí òûðòûë-
ëàðûíûí èçëÿðèíè ýþðäöê. Îíëàð ãàïûíûí ëàï àüçûíäà ãóðòàðûðäû. Ñàáèð
äåäè êè, èíäè áèðúÿ øåé ãàëûð: áó äàðâàçàíûí ùàðäàí áàüëàíäûüûíû òàïìàã
âÿ îíà à÷àð àõòàðìàã. À÷àðëàð ùàðäàñà áó ìàüàðàäà, ÷îõ ýöìàí êè,
áó ñêåëåòëÿðèí áèðèíèí úèáèíäÿ îëìàëûäûð. Äÿìèð äàðâàçàíûí ùÿð éåðèíè
ãàðûø-ãàðûø äèããÿòëÿ àõòàðäûã; ÿââÿëúÿ àøàüû ùèññÿñèíè, îðäà áèð øåé
òàïìàéàíäàí ñîíðà, éåøèêëÿðè àéàüûìûçûí àëòûíà ãîéóá éóõàðûñûíû
áèòäÿ-áèòäÿ àðàäûã. Àíúàã îíóí ùàðäàí êèëèäëÿíäèéèíè ùå÷ úöð òàïà
áèëìÿäèê. Îíäà Ñàáèð äåäè êè, áàøãà áèð ÷ûõûø éîëó àõòàðìàã ëàçûìäû.
Âÿ àõòàðìàüà áàøëàäûã. Äèâàðáîéó áöòöí ìàüàðàíû ÿëÿê-âÿëÿê åëÿ-
äèê, îòàãëàðû âÿ äÿùëèçè òÿçÿäÿí ýþçäÿí êå÷èðäèê, íÿ ãàïû òàïäûã, íÿ
äÿ îíà îõøàð áèð øåé. Îíäà ãÿòè ñóðÿòäÿ áó ãÿðàðà ýÿëäèê êè, ìàüàðà-
äàí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëóíó ùÿìèí äÿìèð äàðâàçà áàüëàéûá.
Éàìàí éîðóëìóøäóã, àõòàðûøû ãóðòàðàíäà Êÿìàëÿíèí ñààòûíäà
èêè òàìàì èäè. Äåìÿëè, ñààò äîããóçäàí áÿðè, äöç áåø ñààò äàëáàäàë
áó àíäûðà ãàëìûø ìàüàðàäàí ÷ûõûø éîëó àõòàðìûøûã.
Ñàáèð äåäè êè, ýÿëèí áèð àç äèíúÿëÿê âÿ áóíäàí ñîíðà íÿ åäÿúÿ-
éèìèçè éàõøû-éàõøû ýþòöð-ãîé åëÿéÿê. Áèðäÿí Êÿìàëÿ ãûøãûðäû! Åëÿ
ñåâèíúÿê ãûøãûðäû êè, äÿðùàë îíà ñàðû àòûëäûã. ×îõ óçàãäà äåéèëäè,
ñîðóøóðóã íÿ îëóá, àììà þçöìöç äÿ áèëèðèê êè, íÿ èñÿ éàõøû áèð èø
îëóá, àõû ÷îõ ñåâèíúÿêäè. Î èñÿ áèçÿ äèâàðû ýþñòÿðäè: îðäà, äèâàðäà
äàéàç áèð îéóüà áàëàúà, ãóðó ãóòó áÿðêèäèëìèøäè, öñòöíäÿ äÿ èêè éàñòû
äöéìÿ âàðäû: áèðè ãûðìûçû, áèðè ýþé. Âÿ éóõàðûäàêûíûí – ãûðìûçûíûí
öñòöíÿ àëìàíúà íÿ èñÿ éàçûëìûøäû. Ñàáèð ùå÷ ôèêèðëÿøìÿéÿ äÿ àìàí
âåðìÿäè, äÿðùàë éóõàðûäàêû äöéìÿíè áàñäû, ùå÷ íÿ îëìàäû, àøàüûäà-
êûíû áàñäû, î äà ùÿìèí úöð. Î äöéìÿëÿðè áàðìàãëàðûìûç êåéèéÿíÿ
ãÿäÿð áàñäûã-áóðàõäûã, áàñäûã-áóðàõäûã, àíúàã áèð øåé ÷ûõìàäû.
Äåäèì éÿãèí êè, áó äöéìÿëÿð ÿââÿëëÿð èøëÿéèá, ÷öíêè îíäà áóðäà
åëåêòðèê åíåðæèñè îëóá, èíäè èñÿ éîõäóð, îíà ýþðÿ äÿ èøëÿìèð. Ñàáèð ùèðñ-
ëÿíäè öñòöìÿ, äåäè êè, ñÿí éóì àüçûíû, îíó ñÿíñèç äÿ áèëèðèê.
41
 Êàüûç ïóëäàí äöçÿëòäèéèìèç äþøÿêëÿðèí öñòöíäÿ îòóðóá áóíäàí
ñîíðà íåéëÿéÿúÿéèìèçè ôèêèðëÿøèðäèê. Ñàáèð äåäè êè, âÿçèééÿò ÷îõ
úèääèäèð, þçöìöç ùþêìÿí áèð ÷ûõûø éîëó àõòàðûá òàïìàëûéûã, àéðû ùå÷
íÿéÿ öìèä åëÿìÿéÿ èõòèéàðûìûç éîõäóð. Ùå÷ êèì áóðäà ýÿëèá áèçÿ
êþìÿê åëÿìÿéÿúÿê. Áèð äÿ ýÿðÿê þç àðàìûçäàí áèð íÿôÿðè áàø÷û –
êîìàíäèð ñå÷ÿê âÿ ùÿð øåéäÿ ùàìûìûç îíà ñþçñöç òàáå îëàã, ÷öíêè
áó âÿçèééÿòäÿ ùÿð êÿñ þç áèëäèéèíè åëÿñÿ, áàòäûã, ùå÷ áèð èø ýþðÿ
áèëìÿéÿúÿéèê. Áàõ îíäà ßëèéÿ ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäûì, î äÿðùàë äåäè êè,
áàø÷û Ñàáèð îëìàëûäû. Áó äà îíóí éàìàí õîøóíà ýÿëäè, ñèôÿòèíÿ áàõàí
êèìè áèëäèì, àíúàã éåíÿ äÿ ñîðóøäó êè, áÿëêÿ áàøãà òÿêëèôè îëàí âàð?
Áèç äÿ äåäèê êè, áàøãà òÿêëèôèìèç éîõäó. Áóíà áàõìàéàðàã î, ùÿð
ùàëäà ñÿñÿ ãîéìàüû õàùèø åòäè. Áàøãà úöð ýóéà î, ðàçû îëàí äåéèë.
Ñîðóøäó: êèì ðàçûäûð? – Îíäàí áàøãà ùàìû ÿëèíè ãàëäûðäû. Ñîíðà
ñîðóøäó êè, êèì ÿëåéùèíÿäèð, ùå÷ êÿñ ÿëèíè òÿðïÿòìÿäè, áÿñ êèì áèòÿ-
ðÿô ãàëûð, áèðúÿ þçö ÿëèíè ãàëäûðäû. Ñÿñâåðìÿäÿí ñîíðà äåäè êè, ÿýÿð
èñòÿéèðèêñÿ, ùÿð øåé éàõøûëûãëà ãóðòàðñûí, ýÿðÿê áó àíäàí åòèáàðÿí
ùàìûìûç îíà òàáå îëàã. Ýóéà áèç áèëìèðäèê êè, ñÿñ âåðäèê, ñÿñ âåð-
ìÿäèê, áóðäà îíäàí áþéöéö éîõäóð.
Ñîíðà î äåäè êè, ýÿðÿê ãàëàí éåìÿéèìèçèí äÿãèã ùåñàáûíû áèëÿê.
Î ñààò äà êèìèí ÷àíòàñûíäà íÿ âàðäû ÷ûõàðûá áèð éåðÿ éûüäûã; ö÷ êîë-
áàñà áóòåðáðîäó, éàðûì øîêîëàä ïëèòêàñû, áèð äÿíÿ äÿ ïåíäèð áöêöìö.
Îëóá-ãàëàí éåìÿéèìèç áóéäó. Î âàõòàúàí ùå÷ êÿñ àúäûì äåìÿ-
ìèøäè, ñÿùÿð-ñÿùÿð àäàìà áèð éàõìàú éåäèéèìèç èäè, àììà èíäè
ãàëàí éåìÿéèí íÿ ãÿäÿð àç îëäóüóíó ýþðÿíäÿ àüçûìûç ñóëàíäû. Ñàáèð
äåäè, ýÿðÿê èíäÿí áåëÿ éåìÿéÿ ìþùêÿì ãÿíàÿò åëÿéÿê, áóòåðáðîä-
ëàðûí áèðèíè õûðäà-õûðäà äþðä éåðÿ áþëöá ïàéëàäû. Ñàáèð áèëäèðäè êè, áó,
áèçèì ñàáàùà ãÿäÿðêè íîðìàìûçäûð. Êèì ùà÷àí èñòÿñÿ, éåéÿ áèëÿð, –
î, ùÿëÿ ñþçöíö ãóðòàðìàìûøäû, àììà áèç ÿëèìèçäÿêèëÿðè î àíäàúà
óääóã, ãàëàí éåìÿéè èñÿ î þçöíäÿ ñàõëàéàúàã âÿ ìöÿééÿí ñààòëàðäà
àðàìûçäà áþëöøäöðÿúÿê. Êèáðèò äÿíÿëÿðèíè äÿ ùåñàáëàäû, ñèãàðåòëÿðè äÿ,
ñÿêêèç êèáðèò ÷þïö ãàëìûøäû, áåø ñèãàðåò, ùàìûñûíû úèáèíÿ ãîéäó, äåäè
êè, îíëàðû äà áèð-áèð ïàéëàéàúàã. Àíúàã áóíó éÿãèí õàëà-õÿòðèí ãàë-
ìàñûí äåéÿ äåäè, àõû îíäàí áàøãà ùå÷ áèðèìèç ñèãàðåò ÷ÿêÿí äåéèëäèê.
Ñîíðà ìÿíÿ ÿìð åëÿäè êè, ãÿçà øêàôûíäàêû êîíñåðâëÿðè äÿ ýÿòèðèì.
Ýåäèá ýÿòèðäèì. Ùàìûñû ñàëàìàò îëìàüûíà ñàëàìàòäû, äè ýÿë, ùÿð èêè
òÿðÿôäÿí ãàïàãëàðû õåéëè äîìáàëìûøäû, åëÿ áèë è÷èíÿ ùàâà âóðìóøäóëàð.
Êîíñåðâëÿðè ýÿòèðÿí êèìè, äåäèì êè, áóíëàðû éåìÿê îëìàç, ýþð-
ìöðñöç íåúÿ äîìáàëûáëàð, äåìÿëè õàðàáäûëàð. Áàëûã êîíñåðâèíäÿí
42
àäàì éàìàí ïèñ çÿùÿðëÿíèð, ëàï þëÿí äÿ îëóð. Áèçèì ùÿéÿòäÿ Âèòéà
Øåãëîâ áóíäàí þëäö. Þçö äÿ î, ùÿëÿ èäìàí óñòàñûéäû, âîëåéáîë öçðÿ
Àçÿðáàéúàí éûüìà êîìàíäàñûíûí öçâöéäö.
Áèð àõøàì àü áàëûã éåìèøäè, ñàáàùû ýöí àüðûäàí ãûâðûëà-ãûâðûëà
þëäö. Îíà ýþðÿ êè, ýåú ùÿêèì ÷àüûðìûøäûëàð. Îíó õÿñòÿõàíàéà àïàð-
äûëàð, áöòöí ýöíö ìÿäÿñèíè éóäóëàð, ìèí úöð èéíÿ âóðäóëàð, ùå÷ áèð
êþìÿê åëÿìÿäè – þëäö. Áèç áóðäà çÿùÿðëÿíñÿê, áèçÿ ùå÷ êþìÿê åëÿ-
éÿí îëìàéàúàã. Ùàìûñû ìÿíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû. Ìÿí ñþçöìö
ãóðòàðàíäà, ùÿòòà Ñàáèð þçö äÿ äåäè êè, ùå÷ êèì áó ñààò áó êîíñåðâ-
ëÿðè éåìÿê íèééÿòèíäÿ äåéèë, ñîíðàñûíà èñÿ áàõàðûã. Áàõ, î àíäà áèð
ñÿùâ åëÿäèì. Ýÿðÿê åíñèêëîïåäèéà ñþùáÿòèíè àðàéà ñàëìàéàéäûì.
Îðäà îõóìóøäóì êè, ãàïàüû ãàáàðìûø êîíñåðâëÿðè éåìÿê îëìàç,
÷öíêè áó îíó ýþñòÿðèð êè, îíëàðäà ÷îõ êÿñêèí çÿùÿð ÿìÿëÿ ýÿëèá âÿ
îíà áîòóëèçì äåéèðëÿð. Áó ñþç äÿãèã éàäûìäàéäû. Ìÿí åëÿ áó ñþçö
äèëèìÿ ýÿòèðÿí êèìè, Ñàáèð éåíÿ ùèðñëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõäû: îíóí áèë-
ìÿäèéè áèð øåéäÿí äàíûøäûí, äÿëè îëóð.
– Êèòàá ñè÷îâóëó! – Áó îíóí ÿí àüûð ñþéöøöäö. – Îõóìàäûüûí
øåé ãàëìàéûá. ßëèíäÿí áèð èø ýÿëìèð áóíäàí áàøãà. Éàëàí äåéèðñÿí
ùàìûñûíû, áèëèðñÿí êè, áóðäà äåäèêëÿðèíè éîõëàìàã ìöìêöí äåéèë,
ýîïà áàñûðñàí. Áóðà ýèðÿíäÿí ÿëëàìÿëèê åëÿìÿéÿ áàøëàìûñàí – ñòàëàê-
òèò ñþùáÿòèíÿ åéùàì âóðóð – àìàí âåð, ôèêèðëÿøÿê, ýþðÿê áàøûìûçà íÿ
ýÿëèð. Éóì àüçûíû, åëÿ åò êè, áèð äÿ ñÿíèí ñÿñèíè åøèòìÿéèì.
Àüçûìû éóììàüûíà éóìäóì, íåéëÿéÿ áèëÿðäèì, àììà öðÿ-
éèìäÿ ãÿòè ãÿðàðà ýÿëäèì êè, àúûíäàí þëñÿì äÿ î êîíñåðâëÿðÿ ÿë
âóðìàéàúàüàì. Ñàáèð öñòöìÿ ãûøãûðàíäà îíëàð ìÿíÿ áàõûá, äèøëÿ-
ðèíè àüàðäûðäûëàð. Äöçäö, áåëÿ øåéëÿð ìÿíèì î ãÿäÿð âåúèìÿ äåéèë,
îíñóç äà þéðÿíúÿëèéÿì, àíúàã èñòÿð-èñòÿìÿç àäàìûí õÿòðèíÿ äÿéèð.
Àõû, îíëàðûí õåéðè ö÷öí äåéèðÿì. Èñòÿìèðñèç, þçöíöç áèëÿðñèíèç, éåéèí,
çÿùÿðëÿíèí. Ñîíðà Ñàáèð äåäè êè, áèð äÿãèãÿ äÿ âàõò èòèðìÿê îëìàç,
äóðóá ìàüàðàíû àõòàðìàüà áàøëàìàã ëàçûìäû. Ìÿíÿ ÿìð åëÿäè êè,
áöòöí ñêåëåòëÿðèí úèáëÿðèíè àõòàðûì, íÿ òàïñàì, ýÿòèðèá îíà âåðèì.
Áèëäèì êè, ãÿñäÿí äåéèð. Ãÿñäÿí äåéèð êè, ìÿí åòèðàç åëÿéèì, î äà
ìÿíè ëàüà ãîéñóí. Ìÿí äÿ åòèðàç åëÿìÿäèì, îíóí àúûüûíà. Ýåäèá
ñêåëåòëÿðè àõòàðäûì âÿ õåéëè øåé òàïäûì: ùàìûñûíûí öñòöíäÿ áèð òàïàí÷à
âÿ áèð âÿñèãÿ, ùÿð ö÷ åñåñ÷èíèí úèáèíäÿ èñÿ àðâàä-óøàãëàðû èëÿ áèð
éåðäÿ øÿêèëëÿðè âàðäû. Îíëàðûí úèáëÿðèíäÿí íÿéèíñÿ à÷àðû, úöðáÿúöð
úèá äÿñìàëëàðû âÿ òàïàí÷à âÿ áèð âÿñèãÿ, ùÿð ö÷ åñåñ÷èíèí úèáèíäÿí
èñÿ êàðòîí úèëäëè êè÷èê áèð êèòàá÷à òàïäûì. Âÿ îíó à÷àí êèìè, ýþðäöì
43
êè, òàïäûãëàðûìûí è÷èíäÿ ÿí ìàðàãëû øåé åëÿ áóäóð, ÷öíêè î, àëìàíúà-
ðóñúà äàíûøûã êèòàá÷àñû èäè. ßââÿëäÿí áèð íå÷ÿ âÿðÿãè áèð-áèðèíÿ
éàïûøìûøäû, ùå÷ íÿ îõóìàã îëìóðäó, àíúàã ãàëàíëàðû ïèñ äåéèëäè.
Îõóìàã îëàðäû. Äÿðùàë áàøëàäûì âÿðÿãëÿìÿéÿ, àíúàã Ñàáèð àìàí
âåðìÿäè, éàíëàðûíà ÷àüûðäû. Ö÷ö äÿ àðòûã äÿùëèçäÿéäèëÿð. Òàïäûüûì
øåéëÿðèí ùàìûñûíû îíëàðà ýþñòÿðäèì. Ñàáèð à÷àðëàðû – áèð ùàëãàéà ñàëûí-
ìûø èêè éîüóí à÷àðû ýþðÿí êèìè, ñåâèíäè âÿ äÿðùàë îíëàðû ãàïûá ÿëèì-
äÿí àëäû. Àììà éåíÿ äÿ þçöíö åëÿ àïàðûðäû êè, ýóéà íÿäÿíñÿ íàðàçû
ãàëûá âÿ ùèðñëÿ ñîðóøäó êè, éàõøû-éàõøû àõòàðäûíìû? Äåäè êè, áóíëàð
ñåéôèí à÷àðû îëàúàã, ÷öíêè ÷ûõûíòûëàðû èêèòÿðÿôëèäèð, ùþêìÿí îíóí
à÷àðëàðûäûð. Åëÿ äÿ îëäó. À÷àðëàðûí ùÿð èêèñè ñåéôÿ äöøäö âÿ áèç îíó
à÷äûã. È÷è êàüûç-êóüóçëà äîëóéäó. Ùàìûñû äà àëìàíúà. Éàìàí ïÿðò
îëìóøäóã. Äþðäöìöç äÿ ñàâàäëû àäàì, àììà áó êàüûçëàðûí áèðèíè
äÿ îõóéà áèëìèðèê. Ëàï êèíîäàêû êèìè. Åëÿ áèë àéðû ïëàíåòäÿí ýÿëìè-
øèê. Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðäöê.
Ñîíðà Ñàáèð öñòäÿêè ðÿôäÿí äþðä ãàòëàíìûø áþéöê áèð âÿðÿã
÷ûõàðòäû. À÷ûá ýþðäöê êè, áèçèì ìàüàðàíûí ïëàíûäû, äÿðùàë òàíûäûã.
Áó ïëàíäà ùÿð øåé âàðäû: ìàüàðà äà, äÿùëèç äÿ – ùÿð øåé. Àíúàã òÿçÿ
ùå÷ íÿ éîõ èäè. ×îõ ÿòðàôëû ïëàí èäè. Äèâàðëàðäà ýþðäöéöìöç áöòöí
øêàôëàð, äÿìèð äàðâàçàíûí éàíûíäàêû åëåêòðèê äöéìÿëÿðè, áó äÿùëèç,
áó îòàãëàð, ùÿòòà êîìåíäàíòûí îòàüûíäàêû ãûðìûçû ãàïàéûúû, ñåéô, áèð
ñþçëÿ, ùÿð øåé áóðäà èøàðÿ îëóíìóøäó. Âÿ ìàüàðàäàí ÷ûõûø éîëó äà
åëÿ áèç òàïäûüûìûç éåðäÿéäè, ùÿòòà ùàðà – äåéÿñÿí, äàü éîëëàðûíäàí
áèðèíÿ ÷ûõäûüû äà ãåéä îëóíìóøäó. Àíúàã îíóí äà éàçûëàðû áèçèì
ö÷öí òàìàì àíëàøûëìàç èäè. Áóíóí áèçÿ íÿ ôàéäàñû! Ñàáèð äàíûøûã
êèòàá÷àñûíû ÿëèíäÿ î éàí-áó éàíà ÷åâèðèá, þçöìÿ ãàéòàðäû êè, ñàõëà-
éûì, áÿëêÿ áèð øåéÿ éàðàäû ñîíðà.
Ýåúÿ äöøÿíÿúÿí ùÿð éåðè ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäèê, äûðìàøìàäûüûìûç
éåð ãàëìàäû, ùÿòòà äèâàðëàðäàêû ïîðòðåòëÿðèí àëòûíà äà áàõäûã, äåäèê,
áÿëêÿ îíëàðûí àëòûíäà ýèçëè ñàõëàíú-çàä îëäó. Ýåúÿäÿí êå÷ìèø ãóðòàð-
äûã èøèìèçè. Ëàï éîðóëóá ÿëäÿí äöøìöøäöê.
Àðòûã Ñàáèð äÿ ðóùäàí äöøìöøäö, àíúàã ùÿëÿ äÿ þçöíö î éåðÿ
ãîéìóðäó. Äåäè êè, ñàáàù ùþêìÿí áèð øåé ôèêèðëÿøèá òàïàðûã. Ñîíðà
àüëûíà íÿ ýÿëäèñÿ, áèð áóòåðáðîä äà áþëöøäöðäö. Þìðöìäÿ ùå÷ íÿéè
îíóí êèìè, áó úöð äÿãèã áþëöøäöðÿ áèëìÿçäèì. Ïàéëàðûìûçû þçö-
ìöçÿ âåðÿíäÿí ñîíðà äåäè: áó ÿëàâÿ éåìÿê ïàéûíû îíà ýþðÿ âåðèð
êè, áó ýöí áèç ÷îõ ìþùêÿì èøëÿìèøèê âÿ îíà ýþðÿ äÿ ãàðíûìûçû áÿð-
êèòìÿëèéèê. Âÿ ùàìûìûçà øèðèí éóõó àðçóëàäû, ÷îõ ðÿñìè øÿêèëäÿ, ëàï
44
ÿñë êîìàíäèðëÿð êèìè. Äÿðùàë éåðèìèçÿ óçàíäûã. Áó ýåúÿ Êÿìàëÿ
éàòàíäà ÿëèíäÿí òóòìàüû õàùèø åëÿìÿäè, ýþðöíöð, äàùà ñêåëåòëÿðäÿí
ãîðõìóð, éÿãèí þéðÿøèá. Áÿëêÿ äÿ Ñàáèð îíóí ýþçö ãàáàüûíäà öñòöìÿ
÷ûüûðäûüûíà ýþðÿ, ìÿíäÿí çÿùëÿñè ýåäèð. Àíúàã áó, àüëàáàòàí øåé äåéèë,
÷öíêè Ñàáèð ÿââÿëëÿð äÿ îíóí éàíûíäà ìÿíèì öñòöìÿ ãûøãûðûá. Òÿù-
ãèð ãàãàø äåéèð ìÿíÿ. Ùÿð äÿãèãÿ ùå÷ êÿñ åøèòìÿñèí äåéÿ ïû÷ûëòûéëà
ñîðóøóð êè, þç âàðèàíòûìû ùÿëÿ ãóðòàðìàìûøàì êè? Àõûðûíúû ðöáäÿ ùÿì
ìÿíÿ ìàíå îëìàñûí, ùÿì äÿ þçö íàðàùàò÷ûëûã êå÷èðìÿñèí äåéÿ, ñèôòÿ
îíóí âàðèàíòûíû éàçûðäûì, ñîíðà þçöìöíêöíö. Àíúàã áóíóí äÿõëè
éîõäó, éåíÿ ìÿíÿ éóõàðûäàí-àøàüû áàõûð. Ñàü îë äåìÿéèíÿ äåéèð,
àììà ùÿì äÿ çÿùëÿñè ýåäèð.
Ùÿëÿ äÿ àëìàíúà-ðóñúà äàíûøûã êèòàá÷àñûíû îõóéóðäóì. Ùàéûô êè,
ëöüÿò äåéèë, äàíûøûã êèòàá÷àñûäûð. Ëöüÿò äàùà ÷îõ êàðûìûçà ýÿëÿðäè...
– Ñÿí íèéÿ éàòìûðñàí? – Ñàáèð éåðèíäÿí äèêÿëèá ñîðóøäó. Ýþðö-
íöð, ÿñèë êîìàíäèð êèìè, ýåúÿ äÿ ùàìûíûí ìÿñóëèééÿòèíè þç áîéíóíà
ýþòöðìÿê èñòÿéèð.
Äåäèì êè, éóõóì ýÿëìèð, îíà ýþðÿ äÿ áó êèòàá÷àéà áàõûðàì.
– Éåíÿ ñè÷îâóëëóã åëÿéèðñÿí ùà! – Î áó ñþçö åëÿ òèêàíëû-òèêàíëû
äåéèð êè, ùèðñèíäÿí áèëìèðñÿí íåéëÿéÿñÿí. ßëèíè éåëëÿäèá éåðèíÿ
óçàíäû. Áó êèòàá÷àíû àðòûã áèð äÿôÿ îõóéóá ãóðòàðìûøäûì, èíäè èñÿ
åëÿ áèë áàøûìû ãàòìàã ö÷öí îõóéóðàì. ×öíêè îõóìàñàì, î äÿãèãÿ
åâèìèç éàäûìà äöøöð. Ýþð èíäè îðäà íÿ ùÿíýàìÿ ãîïóá. Àíàì éÿãèí
òÿìèç àüëûíû èòèðèá! Áó äÿãèãÿ îíóí íÿ ùàëà äöøäöéöíö òÿñÿââöðöìÿ
ýÿòèðìÿéÿ áåëÿ ãîðõóðàì. Íåéíÿéèì, þçöìíÿí áàúàðìûðàì äà!
Îõóéà-îõóéà éåíÿ áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèðÿì. Äöçöíÿ ãàëñà, áó êèòàá-
÷àíû îíà ýþðÿ îõóéóðàì êè, âÿðäèø åëÿìèøÿì, îõóìàñàì, äóðà áèëìè-
ðÿì. Îíà ýþðÿ äÿ àíàì àäûìû êöðò òîéóã ãîéóá. Áÿçÿí ùÿòòà êèòàáû
ÿëèìäÿí àëûá àòûð, ìÿñÿëÿí, ÷þðÿê éåéÿíäÿ. Äåìÿê îëàð êè, õîøóìà
ýÿëÿí êèòàáëàðûí ùàìûñûíû èêè-ö÷ äÿôÿ îõóìóøàì... Áó êèòàá÷àäà èñÿ
ùÿì ãÿðèáÿ âÿ ùÿì äÿ ýöëìÿëè øåéëÿð ÷îõäóð; ÿââÿëúÿ, àëìàíúà ìÿòí
âåðèëèð, ñîíðà ðóñúà. Áöòþâëöêäÿ èñÿ áó êèòàá÷à “Íÿãëèééàò”, “Ùÿðáè
ÿñèð âÿ éà ïàðòèçàíëà ñþùáÿò”, “Åéø-èøðÿò”, “Éåðëè ÿùàëè íöìàéÿí-
äÿñèíèí úÿçàëàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã” âÿ ñ. êèìè ôÿñèëëÿðÿ
àéðûëìûøäû. Öìóìèééÿòëÿ, áöòöí ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìûøäû.
Ìÿñÿëÿí, “Àëìàí çàáèòè ôðåéëåíè ãÿùâÿõàíàéà äÿâÿò åäèð”. Ìþòÿ-
ðèçÿäÿ èñÿ “êèíîéà, òåàòðà, ðåñòîðàíà” ñþçëÿðè ÿëàâÿ îëóíìóøäó. Éàìàí
ôÿíäýèð èìèøëÿð, äåìÿëè, ùàðà ýåòìÿê èñòÿñÿ, î ñþçö éåðèíÿ ãîéóð,
âÿññàëàì. Âÿ éà: “Áó êè÷èê ùÿäèééÿìè ãÿáóë åäèí”, ìþòÿðèçÿäÿ èñÿ
45
“ÿòðèééàò, êîíôåò, ýöë äÿñòÿñè, çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû”. Áèð ñþçëÿ, áó
êèòàá÷àäà íÿ äåñÿí âàðäû, ÿí ìàðàãëû øåéëÿðÿ èñÿ “Úÿçà áàðÿäÿ
õÿáÿðäàðëûã”, “Ùÿðáè ÿñèð âÿ éà ïàðòèçàíëà ñþùáÿò” ôÿñèëëÿðèíäÿ ðàñò
ýÿëäèì. Áàøäàí-àéàüà ùÿäÿ-ãîðõóéäó, ùÿð øåéäÿí þòðö þëöì úÿçàñû
– ýöëëÿëÿíìÿ, éà äàð àüàúûíäàí àñûëìà èëÿ ãîðõóäóðäóëàð. “Àõøàì
ñààò îíäàí ñîíðà êö÷ÿéÿ ÷ûõàíëàð éåðèíäÿúÿ ýöëëÿëÿíìÿëèäèð”, “Åâèíäÿ
êîììóíèñò – ìþòÿðèçÿäÿ “ïàðòèçàí, äþéöø÷ö” – ýèçëÿäÿíëÿð þëöìÿ
ìÿùêóì îëóíàúàãëàð”. Ùå÷ äåìÿ, ùÿð øåéÿ þëöì äöøöðìöø, ùÿòòà
èøÿ ÷ûõìàüà äà. Èíäè áàøà äöøäöì êè, ãûðìûçû ãàïàéûúûíûí éàíûíäàêû
éàçûäà ýþðäöéöì “Òîä” íÿ äåìÿê èìèø. Îíóí “þëöì” äåìÿê îëäóüó
áó êèòàá÷àäàí àéäûí áèëèíèðäè, ÷öíêè ùàðäà þëöì úÿçàñûíäàí ñþùáÿò
ýåäèðäèñÿ, áó ñþç äÿ îðäà èøëÿíèðäè. Ùÿð õûðäà øåéèí öñòöíäÿ àäàìû
þëöì úÿçàñû ýþçëÿéèðìèø, ñàíêè áóíëàð ö÷öí èíñàí ùÿéàòûíûí áèð ãàðà
ãÿïèêúÿ äÿ ãèéìÿòè éîõ èìèø. Äåìÿëè, áèðèíèí ñààòû õàðàá îëóáñà, î
äà áóíäàí õÿáÿðñèç ùàëäà îí áèðèí éàðûñûíäà êö÷ÿéÿ ÷ûõûáñà, ïàòðóë
îíó éåðèíäÿúÿ ýöëëÿëÿéÿ áèëÿðìèø. Áó êèòàá÷àäà îõóäóãëàðûìäàí
áåëÿ ÷ûõûðäû. Áèð àç äà îõóäóì, þçöì äÿ áèëìÿäÿí éóõóéà ýåòäèì.
Ñÿùÿð òåçäÿí ùÿð øåé òÿêðàð îëóíäó. Ùÿð êöíúÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ
àéàã äþéäöê. Èíäè ìÿí î ìàüàðàíûí ùàðàñûíà äåñÿí, ýþçöáàüëû ýåäÿ-
ðÿì, ùÿð éàíû ãàðûø-ãàðûø, ùÿòòà áàðìàãëàðûìûçëà éîõëàäûã, àììà áó
äÿìèð äàðâàçàäàí áàøãà ùå÷ éåðäÿ ÷ûõûø éîëó òàïà áèëìÿäèê. Îíó äà
à÷ìàüà ýöúöìöç ÷àòìûðäû. Ñàáèð äåäè êè, êàø áó éàðàðñûç àâòîìàò-
ëàðûí, ïóëåìéîòëàðûí ÿâÿçèíäÿ áóðäà áèðúÿ äÿíÿ òîï îëàéäû, îíäà î
òîï àòÿøè èëÿ áó äàðâàçàíû äÿðùàë âóðóá ïàðòëàäàðäû. Ñþçäö äÿ, äàíû-
øûð, ÿââÿëà, îíà ýþðÿ êè, áóðäà òîï-çàä éîõ èäè, éîõäóðñà, îíäà ùå÷
îíäàí äàíûøìàüà äà äÿéìÿç. Èêèíúèñè, ëàï îëñàéäû äà, Ñàáèð îíó
àòìàüûí òÿùÿðèíè áèëìèðäè àõû. Áöòöí ýöíö – ñÿùÿð òåçäÿí ýåúÿ êå÷ÿíÿ
ãÿäÿð – ìàüàðàäà òÿïèê äþéäöê, äåìÿê îëàð êè, äàùà äàíûøûá åëÿìèð-
äèê, ÷öíêè áàøà äöøìöøäöê êè, èøèìèç ôûðûãäû. Àõøàì ãàëàí éåìÿéèí
ùàìûñûíû – ÿðýèí ïåíäèð áöêöìöíö äþðä éåðÿ áþëöá éåäèê âÿ ñîíðà
íÿ åäÿúÿéèìèçè ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäûã. Éåíÿ ùå÷ áèð ãÿðàðà ýÿëÿ
áèëìÿäèê âÿ ìÿí áåêàð÷ûëûãäàí êèòàá÷àíû ýþòöðöá îõóìàüà áàøëàäûì.
Áó ùÿðÿêÿòèì Ñàáèðè ëàï ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõàðòäû âÿ î ÿìð åëÿäè êè,
áó äÿãèãÿ îíó þðòöá êÿíàðà ãîéóì. Äÿðùàë îíóí äåäèéè êèìè åëÿ-
äèì, äàùà ÿñÿáèëÿøäèðìÿê èñòÿìèðäèì. Î, òÿìòÿðàãëû áèð òîíäà áèë-
äèðäè êè, ñàáàù äà ÷ûõûø éîëóíó àõòàðàúàéûã, ÿýÿð òàïìàñàã, îíäà î,
éà ñàáàù àõøàì, éà äà áèðè ýöí òåçäÿí äÿìèð ãàïûíû ãóìáàðà èëÿ
ïàðòëàòìàüà ÷àëûøàúàã. Áàøãà ÿëàú éîõäóð. Ôèêèðëÿøäèì êè, þìðöíäÿ,
46
êèíîäàí áàøãà, ùå÷ éåðäÿ ãóìáàðà ýþðìÿéÿí áó àäàì îíó íåúÿ
ïàðòëàäà áèëÿð?
– Ñÿí ùå÷ îíó ïàðòëàòìàüûí òÿùÿðèíè áèëèðñÿí?
– Îíà íÿ âàð, òóëëàìàçäàí ãàáàã äÿñòÿéèíè þçöíÿ ñàðû ÷ÿêèá, áóð-
ìàã ëàçûìäû, – äåäè. – Àíúàã ìÿí òóëëàìàéàúàüàì, ýÿðÿê ãàïûíûí
äàáàíûíäà áàëàúà áèð ÷àëà ãàçàã, ãóìáàðàíû îðà ãîéóá, çèðåùëè àâòî-
ìîáèëèí àðõàñûíà ãà÷àã. Ìÿíúÿ, ùÿð øåé éàõøû îëàúàã. Îíñóç äà
áàøãà ÿëàúûìûç éîõäóð. Éåìÿéèìèç äÿ ãóðòàðäû, ñàáàùäàí êîíñåðâÿ
êå÷ìÿëè îëàúàüûã.
– Ñàáàù íèéÿ? – ßëè äåäè. – Åëÿ áó ýöí äÿ éåìÿê îëàð.
Î áó ñþçö äåéÿí êèìè, ùàìûíûí ýþçö èøûëäàäû. Àüûçëàðûíûí ñóéó
àõäû. Ùàìûìûç àúûíäàí þëöðäöê. Åëÿ ÿââÿëäÿí äÿ áÿðê àúìûøäûã,
àíúàã áó ïåíäèð ãûðûüûíäàí ñîíðà ëàï àú úàíàâàðà äþíäöê. Ëàêèí Ñàáèð
äåäè êè, ñàáàùàúàí êîíñåðâëÿðÿ ÿë âóðìàéàúàéûã, ýÿðÿê áèð àç ãàáàüû
äà ôèêèðëÿøÿñÿí. Êîíñåðâëÿðèí õàðàá îëäóüóíó îíëàðûí éàäûíà ñàëìàã
èñòÿäèì, àíúàã åëÿ àüçûìû à÷ìàìûø ö÷ö äÿ áèðäÿí öñòöìÿ ãûøãûðäû.
– Ñÿí èñòÿìèðñÿí, éåìÿ, – Êÿìàëÿ äåäè. – Ùå÷ êèì ñÿíÿ éàëâàð-
ìûð. Áèçèì èøèìèçÿ äÿ ãàðûøìà.
Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ îíóí àüçû ÿéèëäè, ñèôÿòè ïèñ ùàëà äöøäö, ñÿñè
äÿ, ñèôÿòè äÿ. Õöñóñÿí äÿ, ñèôÿòè éàä âÿ åéáÿúÿð øÿêèë àëäû. Ñèôÿòèíèí
áó ýöíÿ äöøÿ áèëÿúÿéè éóõóìà äà ýèðìÿçäè. Êÿìàëÿíèí áó ñþçëÿ-
ðèíäÿí åëÿ áÿðê äèëõîð îëäóì êè, ßëèéíÿí Ñàáèðèí íÿ äåäèéèíÿ ùå÷
ãóëàã äà àñìàäûì.
Ùàìû éåðèíÿ óçàíäû. Êèòàá÷àíû áèð àç äà âÿðÿãëÿéÿíäÿí ñîíðà ìÿí
äÿ éàòìàã èñòÿäèì. Éàíû öñòÿ óçàíûá ýþçëÿðèìè éóìäóì. Åëÿ áó
âàõò Êÿìàëÿ – ùå÷ äåìÿ, î äà éàòìàéûáìûø – ìÿíÿ äåäè:
– Èíúèäèí ìÿíäÿí?
Áàøûìû áóëàäûì, ýóéà êè, éîõ.
– Èíúèìèñÿí, èíúèìèñÿí, áÿéÿì ýþðìöðÿì!
– Èíúèìÿìèøÿì.
– Åëÿäèðñÿ, ÿëèíè ìÿíÿ âåð, ÿëèí ÿëèìäÿ îëàíäà ðàùàò éóõóéà ýåäè-
ðÿì, – ÿëèìè ÿëèíÿ àëûá ñóñäó.
Áàõäûì êè, éóõóëàéûá. Ìÿíñÿ î ýåúÿ ùå÷ úöð éóõóëàéà áèëìèð-
äèì. Åëÿ ùåé ñàáàù Ñàáèðèí áèçÿ êîíñåðâ ïàéëàéàúàüû áàðÿäÿ äöøö-
íöðäöì. ßëáÿòòÿ, ìÿí éåéèá-åëÿìÿéÿúÿéÿì, àíúàã íÿ îëñóí, óøàã-
ëàðûí ö÷ö êè, éåéÿúÿê. Ñþç åøèòìÿê äÿ èñòÿìèðëÿð. Òÿìèç äèëõîð÷óëóã,
ùå÷ íÿ ãàíìûðëàð. Àõû, áîòóëèçì ùàããûíäà íÿ éàçûëäûüû ìÿíèì äÿãèã
éàäûìäàäûð. Áåëÿ øåéëÿðÿ ìÿíèì éàääàøûì ÷îõ ýöúëöäöð. Áöòöí
47
øåéëÿðè, ùÿòòà ïèñëÿðèíè äÿ áèð äÿôÿ îõóéàí êèìè, ÿçáÿð áèëèðÿì. Íÿèíêè
øåèð, èñòÿíèëÿí ôîðìóë – íÿ ãÿäÿð óçóí îëóð îëñóí – áèðäÿôÿéÿ éàäûìäà
ãàëûð. Îðäà, åíñèêëîïåäèéàäà éàçûëìûøäû êè, áó úöð õàðàá, éÿíè ãàïàã-
ëàðû äîìáàëìûø êîíñåðâëÿðäÿí çÿùÿðëÿíÿí àäàìû òÿúèëè õÿñòÿõàíàéà
ýþòöðìÿê ëàçûìäûð. Éîõñà þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð. Àõû, Âèòéà Øåãëî-
âóí äà íåúÿ þëäöéö éàäûìäàí ÷ûõìàéûá; î áîéäà ñàüëàì àäàì áèð
ýåúÿíèí è÷èíäÿ úàí âåðäè. Ùÿëÿ îíó, ýåú äÿ îëñà, õÿñòÿõàíàéà àïàð-
ìûøäûëàð. Áèç èñÿ ùàìûìûç áèðäÿí çÿùÿðëÿíèá þëÿúÿéèê âÿ áó ñêå-
ëåòëÿð êèìè ùÿìèøÿëèê áóðäà ãàëàúàéûã. Àõû îíëàð íèéÿ ìÿí äåéÿíÿ
ãóëàã àñìûðëàð? Àõû áóíó Ñàáèð äåñÿéäè, îíëàð î ñààò ðàçûëàøàðäûëàð.
Äîüðóäàíìû áèð àäàìûí ñþçö, éàëíûç î òóðíèêäÿ îòóç äÿôÿ äàðòûíà
áèëÿíäÿí ñîíðà áàøãàëàðû ö÷öí êå÷ÿðëè îëìàëûäûð?!
Ñàáèðèí ñàáàù êîíñåðâèí áèðèíè à÷ûá îíëàðà íåúÿ ïàéëàäûüûíû âÿ
îíëàðûí þç ïàéëàðûíû íåúÿ éåäèêëÿðèíè òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðäèì. Éåéÿ-
úÿêëÿð âÿ áèð ñààòäàí, éà äà ñààò éàðûìäàí ñîíðà, ÿëáÿòòÿ, áàøëàðûíà
äþéÿúÿêëÿð êè, íèéÿ ìÿí äåéÿíÿ ãóëàã àñìàäûëàð, àíúàã îíäà ýåú
îëàúàã. Ö÷ö äÿ – Êÿìàëÿ äÿ, ßëè äÿ, Ñàáèð äÿ – àüðûäàí ÷ûüûðà-÷ûüûðà
þëÿúÿêëÿð. Íÿäÿíñÿ áóíó ôèêèðëÿøÿíäÿ öðÿéèì áóëàíäû.
Åùìàëúà ÿëèìè Êÿìàëÿíèí îâúóíäàí ÷ÿêèá ÷ûõàðòäûì, àéàüà ãàëõ-
äûì, áàðìàãëàðûìûí óúóíäà éåðèéÿ-éåðèéÿ Ñàáèðèí éàíûíà ýÿëäèì.
Ùå÷ ýåòìÿê èñòÿìèðäèì, àíúàã áàøãà ÿëàúûì éîõ èäè. Îíó îéàòäûì,
ýþçëÿðèíè à÷ûá òÿÿúúöáëÿ ìÿíÿ áàõäû. Ïû÷ûëòûéëà îíà äåäèì êè, ñàáàù
î êîíñåðâëÿðè éåñÿê, ùàìûìûç þëÿúÿéèê. ßââÿëúÿ, äèíìÿçúÿ ãóëàã
àñûðäû, ýþðöíöð, íÿ äåäèéèìè áàøà äöøìöðäö, ÷öíêè ñîíðà áàøà äöøÿíäÿ
áÿðê ãÿçÿáëÿíäè.
– ßýÿð áó ñààò ýåäèá éàòìàñàí, ñÿíÿ åëÿ áèð òÿïèê èëèøäèðÿúÿì êè,
þìðöí áîéó øèêÿñò ãàëàúàãñàí! – Äÿðùàë ýåðè äþíöá þç éåðèìÿ
ãàéûòäûì. Î èñÿ äàëûìúà ãûøãûðäû: – Éàõøû, ñàáàù äàíûøàðàì ñÿíèíëÿ,
– âÿ ñîíðà åëÿ áèð ñþç ÿëàâÿ åëÿäè êè, Êÿìàëÿ éàòìûø îëìàñàéäû, îíó
ùå÷ úöð äèëèíÿ ýÿòèðìÿçäè.
Ýÿëèá þç éåðèìäÿ óçàíäûì. Áèð àç óçàíàíäàí ñîíðà, Ñàáèðèí
éóõóéà ýåòäèéèíÿ ÿìèí îëàí êèìè, äóðäóì, êîíñåðâëÿðèí ñÿêêèçèíè
äÿ ýþòöðöá, àéàüûìû éåðÿ åùìàë áàñà-áàñà ìàüàðàíûí î áèðè, äÿùëèç
âÿ êîìåíäàíò îòàüû îëàí êöíúöíÿ éîëëàíäûì. ßââÿëúÿ îíëàðû äàëäà
áèð éåðäÿ ýèçëÿòìÿê èñòÿäèì, ñîíðà ôèêèðëÿøäèì êè, Ñàáèð îíñóç äà
éåðèíè äåìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿê... Âÿ ùàìûñûíû áèð-áèð íîâ÷àäàêû
ñóéóí òþêöëäöéö ãóéóéà àòäûì. Âÿ ùÿð ãóòóíó àòàíäàí ñîíðà, äàéàíûá
ãóëàã âåðèðäèì, äåéèðäèì ýþðöì, ãóéóíóí äèáèíÿ ÷àòàíäà íåúÿ ñÿñ
÷ûõàúàã, àíúàã ùå÷ íÿ åøèäÿ áèëìÿäèì, áó ãóéóíóí äèáè éîõäó, íÿäè?
48
 Ñÿùÿð ùàìûäàí òåç îéàíäûì. Îéàíäûì âÿ äèíìÿçúÿ éåðèìäÿí
òÿðïÿíìÿäèì. Ýþçëÿðèìè à÷ìàã èñòÿìèðäèì. Åøèäèðÿì êè, Ñàáèð äóðäó,
ÿââÿëúÿ Êÿìàëÿíè, ñîíðà ßëèíè äóðüóçäó, ñîíðà ìÿíèì áàøûìûí
öñòöíäÿ äàéàíûá ÷èéíèìè äàðòûøäûðäû: “Äóð, ñÿùÿð à÷ûëûá”. Éóéó-
íàíäàí ñîíðà áèð éåðÿ éûüûøäûã. Ùàìûíûí ãàíû ãàðàäûð, ñèôÿòëÿðèíäÿí
áèëèíèð. ßí ÷îõ äà ìÿíèì. Áèðúÿ îíó ôèêèðëÿøèðÿì êè, ýþð èíäè íÿ
îëàúàã? Ñàáèð äàíûøûðäû:
– Ýåúÿéàðûñû áó àüúèéÿð ìÿíè äóðüóçóá êè, áÿñ ìÿí êîíñåðâ
éåìÿéÿ ãîðõóðàì, ãàðíûì àüðûéàúàã. Äåéèð êè, áó äöíéàíûí áöòöí
åíñèêëîïåäèéàëàðûíû áàøäàí-àéàüà îõóìóøàì... Éåðè, êèòàá ñè÷îâóëó,
éåðè î êîíñåðâëÿðè áóðà ýÿòèð.
Ýåòäèì. Äöíÿí àõøàì îíëàðû éûüäûüûìûç éåðÿúÿí, áåø àääûì.
Éàâàø-éàâàø, ñîíðà ýåðè äþíäöì, äåäèì:
– Êîíñåðâëÿð îðäà éîõäóð.
– Áÿñ ùàðäàäûð?
– Ùàìûñûíû òóëëàäûì.
Ö÷ö äÿ ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè.
– Áÿñ ùàðà òóëëàäûí? – Áóíó Ñàáèð ñîðóøäó. Ùÿëÿ èíàíìûðäû.
– Íîâ÷àäàêû ñóéóí òþêöëäöéö ãóéóéà, – î äÿãèãÿ ùèññ åòäèì êè,
Ñàáèð èíàíäû. Åëÿ î áèðèëÿðè äÿ. Îíà ýþðÿ Ñàáèðè äåéèðÿì êè, ìÿí îíäà
ýþçëÿðèìè àíúàã îíóí ñèôÿòèíÿ çèëëÿìèøäèì.
– Ùàìûñûíû òóëëàäûí?
– Ùÿ.
Ö÷ö äÿ ùèðñèíäÿí úèëîâ ýÿìèðèðäè.
– ßúëàô, – ßëè äåäè, – ñÿíèí íÿ èõòèéàðûí âàðäû?
Î, ÿëèíè ãàëäûðäû, ìÿí ùÿòòà áîéíóìó äà ãûñäûì, äåäèì èíäè âóðà-
úàã, àíúàã âóðìàäû, òöïöðäö âÿ êÿíàðà ÷ÿêèëäè. Êÿìàëÿ äÿ ùèääÿò âÿ
íèôðÿòëÿ ìÿíÿ áàõûðäû, î äà äåäè êè, ìÿí ýèúáÿñÿðÿì, ùåéâÿðÿíèí,
éåêÿõàíàíûí áèðèéÿì. Áèðúÿ Ñàáèð ùå÷ íÿ äåìÿäè, ëàë-äèíìÿç äàéà-
íûá íèôðÿòëÿ ìÿíè ñöçöðäö. Èêè àääûì ìÿíäÿí àðàëûéäû, àðàìûçäà áèðúÿ
ìÿíèì “äþøÿéèì” äóðìóøäó. Áèðäÿí îíóí öñòöíäÿí öñòöìÿ ñû÷ðàäû.
Éóìðóüó ñèôÿòèìäÿí òóòäó, àüçûì äóç äàäû âåðäè, áàøûì ýèúÿë-
ëÿíäè. Åéíÿéèì ýþçöìäÿí äöøäö, îíó ÷ûõàðòìàäûüûìà ïåøìàí îëäóì.
Éÿãèí äþøÿìÿéÿ äÿéÿíäÿ øöøÿëÿðè ãûðûëäû. Äåäèì, èíäè áèð-èêèñèíè
âóðàíäàí ñîíðà ÿë ÷ÿêÿð, àíúàã î, ÿë ÷ÿêÿíÿ îõøàìûðäû, äàëáàäàë
âóðóðäó, ùàìûñûíû ñèôÿòèìÿ. Öçöìö ÿëëÿðèìëÿ þðòäöì, î äà âàð ýöúö
èëÿ ãàðíûìà âóðäó, ÿëèìè öçöìäÿí ÷ÿêäèì, éåíÿ ñèôÿòèìè éóìðóã-
ëàìàüà áàøëàäû. Ñîíðà ùå÷ öçöìö äÿ þðòÿ áèëìÿäèì, ÿëëÿðèì ñþçöìÿ
49
áàõìûðäû, îíëàðû éóõàðû ãàëäûðà áèëìèðäèì. Èíäèéÿúÿí äÿ áàøà äöøÿ
áèëìèðÿì êè, ìÿí íèéÿ éûõûëìûðäûì. Î éàí-áó éàíà ñÿíäÿëÿéèðäèì,
àììà éûõûëìûðäûì. Éÿãèí Ñàáèðè äÿ úèíäÿí-äîíäàí åëÿéÿí åëÿ áó èäè.
Éûõûëñàéäûì, áÿëêÿ äÿ öðÿéè ñîéóéàðäû. Åéíÿêñèç îíñóç äà ïèñ ýþðö-
ðÿì, èíäè èñÿ åëÿ áèë ýþçöìÿ òîð ýÿëäè, åëÿ áèë äþðä éàíà ãàòû äóìàí
÷þêäö. Îíà ýþðÿ äÿ äèçëÿðèì ãàòëàíäû, àììà òàìàì éûõûëìàäûì, äèçè
öñòÿ äàéàíäûì. Ñàáèð ùÿëÿ äÿ éóìðóãëàéûðäû. Àíúàã äàùà ùå÷ áèð àüðû
ùèññ åëÿìèðäèì, îíóí ñèôÿòèíè èñÿ àðàáèð ýþðÿ áèëèðäèì – éàíûá-ñþíÿí
èøûã êèìè. Åëÿ áèë êèìñÿ èøûãëà îéíàéûðäû, ÿëèíè äöéìÿéÿ áàñûá ÷ÿêèðäè.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó éóìðóãëàðûí àðäû-àðàñû ùå÷ çàìàí êÿñèëìÿ-
éÿúÿê, àíúàã äàùà ãîðõóì-çàäûì ãàëìàìûøäû. Áó éóìðóãëàðûí ùàìû-
ñûíà áèýàíÿéäèì, åëÿ áèë ìÿíè éîõ, áàøãàñûíû äþéöðäöëÿð. Áèð äÿ îíó
ýþðäöì êè, Êÿìàëÿ Ñàáèðèí öñòöíÿ àòûëäû. Î äà ýåðè ÷åâðèëèá âàð ýöúö
èëÿ èêèÿëëè Êÿìàëÿíèí ñèíÿñèíäÿí èòÿëÿäè. Êÿìàëÿ áèð íå÷ÿ àääûì
ýåðèéÿ ñÿíäèðëÿéèá äþøÿìÿéÿ éûõûëäû. Áèð äÿ ýþðäöì ßëè “Áÿñäè!” –
äåéÿ ÷ûüûðàðàã Ñàáèðèí öñòöíÿ àòûëäû. Åëÿ áó àíäà î, âàð ýöúö èëÿ
ñèôÿòèìÿ áèð òÿïèê èëèøäèðäè âÿ îíäàí ñîíðà ùå÷ íÿ éàäûìäà ãàëìà-
éûá. Äåéÿñÿí éûõûëàíäà ùÿì äÿ áàøûì äþøÿìÿéÿ ìþùêÿì äÿéèá.
Ñÿí äåìÿ î, ßëèíè äÿ äþéöá, ìÿíèì ãÿäÿð îëìàñà äà, ìÿíèìëÿ
î áèð äåéèëäè, àíúàã ßëè ìÿíÿ äåäè êè, Ñàáèð îíó äà ìþùêÿì äþéöá.
Áóíó åøèäÿíäÿ ìÿÿòòÿë ãàëäûì, àõû úûüàëëûã åëÿäè, êþéíÿéèíäÿí
òóòóá þçöíÿ ñàðû ÷ÿêèá, ñèôÿòèíÿ áèð êÿëëÿ èëèøäèðèá, ñîíðà áàäàëàã
àòûá, îíó éûõûá éåðäÿ äþéöá. Âÿ áó âàõò Êÿìàëÿ àâòîìàòû ýþòöðöá
úóìóá îíóí öñòöíÿ. ßëè äåéèðäè êè, îíäà éàìàí ãîðõäóì. Ãîðõóá
êè, Êÿìàëÿ áèðäÿí îíó þëäöðÿð. Ñàáèð þçö äÿ ãîðõóá, î äÿãèãÿ ÿëèíè
ñàõëàéûá, äàë-äàëû ÷ÿêèëèá. Êÿìàëÿ èñÿ àâòîìàòû ãûøãûðà-ãûøãûðà îíà
óçàäûá: “Àëà, âóð, þëäöð ùàìûìûçû, ôàøèñò êþïÿéîüëó!”.
Áóíëàðû þçöìÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà ßëè ìÿíÿ äàíûøäû. Êÿìàëÿ àüëàéà-
àüëàéà ñèôÿòèìÿ ñîéóã êîìïðåñ ãîéóðäó. Þçöìÿ ýÿëäèì, åëÿ îíà
ýþðÿ ùèññ åëÿäèì êè, íÿ èñÿ ñèôÿòèì öøöéöð. Àíúàã áó êîìïðåñëÿðÿ
áàõìàéàðàã, ñèôÿòèì éàìàí ýöíäÿéäè. ßëè åéíÿéèìè ýÿòèðèá éàíûìà
ãîéäó. Øöøÿñèíèí áèðè ñàëàìàò èäè, î áèðè èñÿ õûíúûì-õûíúûì îëìóøäó.
Áöòöí áÿäÿíèì ñûçûëäàéûðäû: õöñóñÿí äÿ ñèôÿòèì. Ùå÷ ÿíýèìè òÿð-
ïÿäÿ áèëìèðäèì: ÿçÿëÿëÿðè åëÿ àüðûéûðäû êè. Àõû î ìÿíè íèéÿ áåëÿ
äþéäö? Áèðèí âóðàéäû, èêèñèí âóðàéäû! Áÿñ áåëÿ âÿùøèëèê îëàð? Àõû î
ìÿíäÿí õåéëè èðèäè, ùÿì äÿ ñàüëàì. Äåìÿëè, êèì êèìäÿí ýöúëö-
äöðñÿ, î áèðèñèíè äþéìÿëèäè? Îíäà áóíóí íÿ õåéðè? ßýÿð ìÿí äÿ
îíäàí éàøéàðûì áþéöê îëñàéäûì, îíäà áàõàðäû ùàëûíà! Íåéëÿéèì êè,
50
ñèíèôäÿ ùàìûäàí áàëàúàéàì? Ùàìû áóíó áèëèð, îíà ýþðÿ äÿ ìÿííÿí
ùå÷ êèì äàëàøìûð. Ñàáèð þçö íå÷ÿ äÿôÿ äåéèá êè, ìÿííÿí èøëÿðè
îëìàñûí. Áèðúÿ äÿôÿ äàëàøìûøàì, î äà áåøèíúè “À” ñèíôèíäÿ îõóéàí
Àëèê Ñõåòñêè èëÿ. Áóôåòäÿ î ìÿíè èòÿëÿäè, ìÿí äÿ îíó. Ñîíðà î äåäè:
“Äÿðñäÿí ñîíðà ãàëàðñàí, äàëàøàðûã”. Áàñêåòáîë ìåéäàí÷àñûíà ýåò-
äèê, äÿðñäÿí ñîíðà îðäà àäàì îëìóð, ÷àíòàëàðûìûçû éåðÿ ãîéóá áàøëà-
äûã äàëàøìàüà. Äÿðùàë îíà èêè éóìðóã âóðäóì, àììà î, ëàë-äèíìÿç
äàéàíûá öçöìÿ áàõûðäû. Ìÿí äÿ äàéàíäûì, ñîðóøäóì êè, íÿéè ýþç-
ëÿéèð. Î èñÿ àúûãëû-àúûãëû äåäè: “Ìÿí ñÿííÿí íåúÿ äàëàøûì, àõû ñÿí
åéíÿêëèñÿí?” Âÿ ñèôÿòèíäÿ åëÿ ïÿðòëèê âàðäû êè, ùå÷ íÿäÿí éàçûüà èêè
éóìðóã âóðäóüóìà ïåøìàí îëäóì, àõû äåìÿê îëàð êè, ùå÷ äàâà
åëÿìÿéÿ áàøëàìàìûøäûã. Äÿðùàë åéíÿéè ýþçöìäÿí ÷ûõàðûá, äåäèì
êè, î äà ìÿíÿ èêè éóìðóã âóðñóí, ñîíðà êèøè êèìè äàëàøàã. Î, ðàçû
îëìàäû, äåäè, ñàäÿúÿ îëàðàã ìÿíè âóðìàã èñòÿìèð. Ùèññ åëÿäèì êè,
äàùà äàëàøìàã íèééÿòèíäÿ äåéèë. Åëÿ ìÿí äÿ ùÿâÿñäÿí äöøìöøäöì.
Áèð ìöääÿò ëàë-äèíìÿç öç-öçÿ äàéàíäûã, ñîíðà îíäàí ñîðóøäóì êè,
îí ãÿïèéè âàðìû, úèáëÿðèíè àõòàðäû, òàïäû. Âÿ ñîðóøäó êè, íÿéèìÿ
ëàçûìäû? Þçöìäÿ îòóç ãÿïèê âàðäû, îíó ýþòöðöá áèð éåðäÿ êèíîéà
ýåòäèê. Èêè áèëåò àëûá “Áÿõòèéàð úåíòëìåíëÿð” ôèëìèíÿ áàõäûã. ×îõ
éàõøû ôèëì èäè. Î âàõòäàí Àëèêíÿí áÿðê äîñòëàøäûã. Ùÿòòà áóðà ýÿ-
ëÿíäÿ, áèçèìëÿ îëìàäûüûíà ÷îõ òÿÿññöôëÿíäèì. Âàëèäåéíëÿðè èëÿ Êóáàíà
éàé èñòèðàùÿòèíÿ ýåòìèøäè.
Ùÿëÿ äÿ Àëèê Ñõåòñêèíè äöøöíöðäöì, áèðäÿí áàøûì ôûðëàíäû, áàø-
ëàäûì þéöìÿéÿ. Äàëáàäàë áèð íå÷ÿ äÿôÿ. Àäè ãóñìàã ÿâÿçèíÿ àüçûì-
äàí ãàðà ãóñóíòó òþêöëöðäö. Îíà ýþðÿ êè, ìÿäÿì áîøäó, àõûðûíúû äÿôÿ
áèð òèêÿ ïåíäèð éåìèøäèì, ñóäàí áàøãà íÿ ýÿëÿúÿêäè êè? Êÿìàëÿé-
íÿí ßëè éàìàí ãàéüûêåø îëìóøäóëàð. Éàíûìäà ÿéëÿøèá òåç-òåç ñîðó-
øóðäóëàð êè, áèð øåé ëàçûì äåéèë ìÿíÿ? Áîéíóìà àëûì êè, îíëàðûí áó
ãàéüûêåøëèéè éàìàí õîøóìà ýÿëèðäè.
Ñàáèð èñÿ ùÿëÿ äÿ ìàüàðàíû ýÿçèð, ÷ûõûø éîëó àõòàðûðäû, àíúàã
ìÿíúÿ, î äà àðòûã áóíäàí ÿëèíè öçìöøäö, ñàäÿúÿ îëàðàã áèçÿ ýþðÿ,
þçöíö î éåðÿ ãîéìóðäó. Ùå÷ áèðèìèçëÿ äàíûøìûðäû, éà þçö èñòÿìèðäè,
éà äà ãîðõóðäó êè, áèç îíó äèíäèðìÿéÿê. Êÿìàëÿéíÿí ßëè ýåúÿ
êå÷ÿíÿ ãÿäÿð éàíûìäàí ÷ÿêèëìÿäèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè
êè, áó ýöí ÷îõ òåç þòöøäö. Åëÿ èíäèúÿ ñÿùÿð à÷ûëìûøäû, áèð äÿ áàõûðàì
êè, ùàìû éàòìàüà ùàçûðëàøûð. Ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûì áóíà.
Ñàáàùû ùàìû ýåú îéàíäû. Ìÿíñÿ ùàìûäàí ýåú. Àéûëìûøàì, ùå÷ úöð
éàäûìà ñàëà áèëìèðÿì ùàðäàéàì, áó óøàãëàð – Êÿìàëÿ, ßëè, Ñàáèð
51
íèéÿ áàøûìà òîïëàøûáëàð, íèéÿ áóíëàð ìÿíÿ áåëÿ öðêÿê-öðêÿê áàõûðëàð?
Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì! Ùÿëÿ äÿ áó àíäûðà ãàëìûø ìàüàðàäà îëäó-
üóì éàäûìà äöøÿíäÿí ñîíðà Ñàáèð ìÿíÿ äåäè:
– Ñÿí àëëàù, áàüûøëà ìÿíè. Äöíÿíêèíÿ ýþðÿ. ×îõ õàùèø åëÿéèðÿì,
áàüûøëà ìÿíè!
Êÿìàëÿ îíà àúûãëàíäû:
– Íÿéè áàüûøëàñûí? Áèð ýþð éàçûüû íÿ ùàëà ñàëûáñàí. Ñÿíäÿí èéðÿíú
àäàì ýþðìÿìèøÿì.
– Éàõøûñû áóäó, ÷ûõ ýåò, – áóíó äà îíà ßëè äåäè. – Èòèë áóðäàí,
éîõñà ÿíýèíè ÿçÿðÿì.
Ñàáèð åëÿ áèë îíëàðû åøèòìèðäè, åëÿ áèð ñþçäÿí òóòìóøäó:
– Áàüûøëà. Ãÿëÿò åëÿìèøÿì, áàüûøëà!
Áóíëàðûí ùàìûñû ýöëìÿëè ýÿëèðäè àäàìà. Ìÿíèì áàüûøëàìàüûì
áóíóí íÿéèíÿ ëàçûìäû? Áèðäÿí ýþðäöì Ñàáèð àüëàéûð. Ùå÷ àüëàäûüûíû
ýþðìÿìèøäèì. Ùå÷ âàõò áåëÿ øåé îëìàéûá. Àììà èíäè îòóðóá ýþçö-
ìöçöí ãàáàüûíäà, çàð-çàð àüëàéûð. Ìÿíèì äÿ éàìàí ãàíûì ãàðàëäû,
ùÿòòà éàäà ñàëìàã áåëÿ èñòÿìèðÿì, ãàíûì î ãÿäÿð ãàðàëäû êè, áàøëà-
äûì îíó êèðèòìÿéÿ: éàõøû, áÿñäè àüëàäûí, àíúàã ýÿëÿí äÿôÿ ÿëèíè ãàë-
äûðìàìûø, éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø! Áàøãà íÿ äåéÿ áèëÿðäèì êè?
ßëè èñÿ òóòäóüóíó áóðàõìûðäû: ðÿää îë, éîõñà ñÿíèí ö÷öí ïèñ îëà-
úàã! Àõûðäà Êÿìàëÿ äÿ îíó èéðÿíú òèï àäëàíäûðàíäà äóðóá ýåòäè. Åëÿ
ñóéó ñöçöëÿ-ñöçöëÿ ýåòäè êè, éàçûüûì ýÿëäè îíà. Î ýåäÿíäÿí ñîíðà
ßëèéíÿí Êÿìàëÿ óçóí-óçàäû îíóí ãàðàñûíà äàíûøäûëàð, ëàêèí ìÿíèì
îíà àúûüûì òàìàì ñîéóìóøäó. Óøàãëàðà áóíó äåìÿäèì, äåñÿéäèì,
éÿãèí êè, ìÿíÿ ãÿçÿáëÿðè òóòàúàãäû, àíúàã ìÿíèì ùèðñèì òàìàì
ñîéóìóøäó âÿ íèéÿñèíè þçöì äÿ áèëìèðäèì!
Ö÷öìöç äÿ éàíàøû óçàíìûøäûã, ö÷öìöç äÿ ñóñóðäóã, íÿ èñÿ ñöñò-
ëÿøìèøäèê, éÿãèí êè, àúûíäàí èäè. Ñàáèð ÿëèíäÿ ãóìáàðà ýÿëèá äåéÿíäÿ
êè, äóðóá êîìåíäàíòûí îòàüûíà êå÷ÿê, ùå÷ áàøûìûçû äà ãàëäûðìàäûã.
Î, áàøà ñàëäû êè, ÷ûõûø éîëóíäàêû äÿìèð äàðâàçàíû ïàðòëàòìàã èñòÿéèð.
Éåðèìÿéèíÿ, éåðèéÿ áèëèðäèì, àììà ñÿðõîø àäàì êèìè, àéàãëàðûì
áèð-áèðèíÿ äîëàøûðäû. Éàõøû êè, ßëèéíÿí Êÿìàëÿ ãîëóìäàí òóòìóøäó-
ëàð. Îòàüà ýèðÿí êèìè, ßëè áèçè ñàõëàäû âÿ Ñàáèðèí éàíûíà ãàéûòäû. Êöñöëö
îëñàëàð äà, äåéÿñÿí ßëè èñòÿìèðäè êè, Ñàáèð ãóìáàðàíû òÿê ïàðòëàòñûí.
Áèç Êÿìàëÿéíÿí îòàãäà îòóðóá, íÿ îëàúàüûíû ýþçëÿéèðäèê. Áóðà
î ãÿäÿð ñàêèò èäè êè, åëÿ áèëèðäèí áó îòàã ùàíñû áèð èäàðÿíèíñÿ êàáèíåòè
èäè âÿ áó äÿãèãÿ ìöäèð è÷ÿðè ýèðÿúÿêäè. Ãûðìûçû äÿñòÿéèí áþéðöí-
äÿêè éàçûéà áèð äÿ áàõäûì. Êèòàá÷àíû îõóéàíäàí ñîíðà áèëèðäèì êè,
52
“Òîä” þëöì äåìÿêäèð. Î ñþç êèòàá÷àäà òåç-òåç òÿêðàð îëóíóðäó. Áèð äÿ
“Åðñúùèå Áåí” – ýöëëÿëÿíìÿ ñþçö. Áó äà éàõøû éàäûìäà ãàëìûøäû,
÷öíêè ùÿð èêè ñþçÿ äåìÿê îëàð êè, ùÿð ñÿùèôÿäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóðäó.
Ñîíðà ýöúëö ïàðòëàéûø ñÿñè åøèäèëäè, îòàüûí ãàïûñû êèï þðòöëöéäö,
ïàðòëàéûø îëàí êèìè, çÿðáëÿ à÷ûëûá äèâàðà äÿéäè. Øàìëàðûí ùàìûñû áèð-
äÿí ñþíäö.
ßëè áèçÿ äàíûøäû êè, Ñàáèð ãóìáàðàíûí äÿñòÿéèíè þçöíÿ ñàðû ÷ÿêäè,
éàíà áóðäó, ãàïûíûí äèáèíäÿêè ÷àëàéà ãîéäó, ñîíðà èêèìèç äÿ äÿðùàë
ãà÷ûá çèðåùëè ìàøûíûí äàëûíäà ýèçëÿíäèê. Àíúàã ïàðòëàéûøûí ôàéäàñû
îëìàäû, éàëíûç ãàïûíûí öçö áèð-èêè éåðäÿí úûçûëäû.
Êîìåíäàíòûí îòàüûíäà ùÿëÿ õåéëè îòóðäóã. Ùÿðÿ áèð ñþç äåéèðäè,
ùàìûñû äà áîø-áîøóíà, ÷öíêè àðòûã à÷ûã-àéäûí áèëèðäèê êè, èøèìèç ÷îõ
ïèñäè. Éàâàø-éàâàø, þçöìöç äÿ ùèññ åëÿìÿäÿí, Ñàáèðíÿí äàíûøìàüà
áàøëàäûã. Àììà òà î áèçèì áàø÷ûìûç äåéèëäè. Ñàáèðíÿí êöñöëö îëñàã
äà, îëìàñàã äà, îíñóç äà èíäÿí áåëÿ áèçÿ áàø÷û ëàçûì äåéèëäè.
Ùàìûìûç äóðóá îòàãäàí ÷ûõäûã.
Éàìàí àúìûøäûã. Ùå÷ êèì áó áàðÿäÿ ùå÷ íÿ äåìÿñÿ äÿ, àúûí-
äàí þëöðäöê. Áèðúÿ ôèêðèìèç âàðäû, î äà éåìÿê. Àéðû ùå÷ íÿéè äöøöí-
ìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Äþðäöìöç äÿ þç éåðèìèçäÿ óçàíûá àíúàã îíó
ôèêèðëÿøèðäèê. Éàõøû êè, áó êèòàá÷àíû òàïìûøàì, éîõñà ëàï äÿëè îëàð-
äûì. Ùå÷ êÿñ äèíèá-åëÿìèð, ÿòðàôà åëÿ áèð ñöêóò ÷þêöá êè, åëÿ áèë áó
äöíéàäà áèçäÿí áàøãà úàíëû àäàì ãàëìàéûá. Áó ñêåëåòëÿð äÿ áèð
éàíäàí àäàìû ÿñÿáèëÿøäèðèð. Òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøäûì êè, áèð
âàõò îíëàð äà ñàü-ñàëàìàò îëóáëàð, àíúàã áèð øåé ÷ûõìàäû.
Êèòàá÷àíû âÿðÿãëÿéèð, î âàõòëàðûí íåúÿ ãÿðèáÿ áèð äþâð îëäóüóíà
ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûðäûì. Äåìÿê îëàð êè, ùÿð ñÿùèôÿ ìöäùèø ùÿäÿ-ãîð-
õóéëà äîëóéäó, ùÿð øåéèí äÿ áèð úÿçàñû âàðäû – î äà þëöì! Îõóéàíäà
àäàìû öøöòìÿ òóòóðäó: “...ýöëëÿëÿíìèøëÿð”, “...þëöì úÿçàñûíà ìÿù-
êóì îëìóøëàð”. Éÿãèí êè, áóíó ðÿíýàðÿíýëèê õàòèðèíÿ åëÿìèøäèëÿð:
áèð éåðäÿ ýöëëÿëÿíìÿ, î áèðè éåðäÿ þëöì úÿçàñû. “Òîä”, éà äà
“Åðñúùèå Áåí”. Áÿëêÿ äÿ þëöì úÿçàñû äåéÿíäÿ ýöëëÿëÿíìÿê éîõ,
àäàì þëäöðìÿéèí áàøãà öñóëó – äàð àüàúûíäàí àñìàã âÿ éà áîé-
íóíó âóðäóðìàã – íÿçÿðäÿ òóòóëóðìóø. Þçö äÿ ýþð íÿéÿ ýþðÿ?!
Ôèêèðëÿøÿíäÿ àäàì àç ãàëûð äÿëè îëñóí; êîììóíèñòè âÿ éà äþéöø÷öíö
ýèçëÿòìÿéÿ ýþðÿ. Ïàðòèçàíëàðëà ÿëàãÿ ñàõëàìàüà ýþðÿ. Àëìàíèéàéà
ýåòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàüà ýþðÿ. Äåìÿëè, áèðè åâèíäÿ þç éàðàëû
éîëäàøûíû ýèçëÿäèðìèøñÿ, îíó ýöëëÿëÿéèðëÿðìèø. Áÿñ î ýèçëÿòìÿéèá, íåé-
íÿìÿëèéìèø? Ýÿðÿê ñàòàéìûø, ùÿ? Äîüðóäàíìû, áó êèòàá÷àíû òÿðòèá
53
åëÿéÿíëÿð áàøà äöøìöðëÿðìèø êè, áåëÿ øåéäÿí þòðö àäàì þëäöðìÿê
îëìàç? Àõû, áó êèòàá÷àíûí ùÿð ñÿùèôÿñèíäÿ èíñàíûí åëÿéÿ áèëÿúÿéè
áöòöí éàõøûëûãëàð þëöìëÿ ùÿäÿëÿíèðäè. Äåìÿëè, éàõøûëûüà þëöì, ùÿ?!
Ùå÷ òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìèðÿì êè, þëöì íÿ îëàí øåéäè. Áèëìÿéèíÿ
áèëèðÿì êè, ùàìû àõûð áèð ýöí þëöð, àíúàã ùå÷ úöð èíàíà áèëìèðÿì êè,
áèð ýöí ìÿí äÿ þëÿúÿì. Ùÿð øåé îëäóüó êèìè ãàëàúàã, áèð ìÿí îëìà-
éàúàüàì. Áóíó ýþçöìöí ãàáàüûíà ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøûðàì – ùÿð øåé
éàõøû àëûíûð, áèðúÿ þëöìö òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìèðÿì. Èíàíà áèëìèðÿì,
âÿññàëàì. Áèð äÿ áó ùÿéàòäà îëìàéàúàüûì ýöíö òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ
áèëìèðÿì. ×îõ ãÿðèáÿ èøäè.
Êÿìàëÿ ìÿíÿ ñàðû ñöðöíäö, óøàã êèìè áàøûìû ãóúàãëàäû âÿ ñîðóøäó:
– Áÿðê àüðûéûð?
Áàøûìû áóëàäûì. Ùÿëÿ äÿ äàíûøìàüà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðÿì, àüçûìû
à÷àíäà ÷ÿíÿì ñàíúûð.
– Ùàìûìûç þëÿúÿéèê áóðäà, – Êÿìàëÿ äåäè. – Âÿ ùå÷ êÿñ ùå÷
âàõò áèçè òàïìàéàúàã. – Áó çàìàí îíóí ñèôÿòè òàìàì ñÿðòëÿøäè, ñàíêè
ãÿòè èíàíìûøäû êè, áèçè äàùà ùå÷ íÿ ãóðòàðà áèëìÿç.
...Éóõóäàí àéûëàíäà áèëìÿäèê êè, ñÿùÿðäè, éîõñà ýåúÿ, ëàï åëÿ
ýöíîðòà äà îëà áèëÿðäè. ×öíêè Êÿìàëÿ ñààòûíû ãóðìàìûøäû. Éàäûíäàí
÷ûõìûøäû. Îíñóç äà èíäè áóíóí ÿùÿìèééÿòè éîõ èäè. Éåðèìèçäÿí äóð-
ìàüà äà ÿðèíèðäèê. Éàõøû êè, àúëûüûìûç òàìàì êå÷ìèøäè, ùå÷ éàäû-
ìûçà äà äöøìöðäö. Àììà éàìàí çÿèôëÿìèøäèê.
Êÿìàëÿ ëàï ùåéäÿí äöøìöøäö, ýþçëÿðè à÷ûã îëñà äà, áàøà äöø-
ìöðäöí êè, éàòûá, éîõñà ëàë-äèíìÿç óçàíûá. Éàìàí éàçûüûì ýÿëäè.
Áàõ, èíäè áèëäèì êè, îíó ñåâèðÿì. ßââÿë äÿ àüëûìà ýÿëìèøäè, àíúàã
èíäè áóíà ãÿòè èíàíäûì. Êÿìàëÿéÿ ãÿäÿð ÷îõóíà âóðóëìóøàì. Åëÿ
êè, êèíîéà âÿ éà òåàòðà ýåäèðäèì, ìöòëÿã áèðèíÿ âóðóëìàëû èäèì.
Àììà áó ñåâýèìèí þìðö ÷îõ ãûñà îëóðäó: àíúàã èêè-ö÷ ýöí äàâàì
åäèðäè. Áèð äÿôÿ ùÿòòà áèðúÿ ýöí ÷ÿêèá. Êèòàáäàêûëàðà äà òåç-òåç âóðó-
ëóðäóì. Ùàìûäàí ÷îõ êðàëè÷à Ìàðãîéíàí ìàäàì Áîíàñéå õîøóìà
ýÿëèðäè. Õÿéàëÿí îíëàðûí éàíûíäà îëìàã ìÿíÿ ëÿççÿò åëÿéèðäè. Þçö
äÿ õÿéàëà äàëàíäà þçöìö ö÷öíúö øÿõñ êèìè ôèêèðëÿøèðÿì. Õÿéàëÿí
äÿ îëñà, ùå÷ âàõò “Ìÿí ýåäèá î ýþçÿëè õèëàñ åëÿéèðÿì” – äåìèðÿì,
íÿäÿíñÿ! “Î ýåäèð î ýþçÿëè õèëàñ åëÿéèð” – äåéèðÿì. Àéðû úöð, íÿ
ãÿäÿð åëÿéèðÿì, áàúàðìûðàì. Õÿéàëà äàëàíäà þçöì áàðÿäÿ ùÿìèøÿ
ö÷öíúö øÿõñ êèìè ôèêèðëÿøèðÿì. Éÿãèí áóíà áèøìèø òîéóüóí äà ýöëìÿéè
òóòàð, àíúàã íÿ ýèçëÿäèì, áèð äÿôÿ ùÿòòà Èôðèòÿéÿ äÿ âóðóëìóøäóì.
Úàíûì ùàããû, äöç äåéèðÿì. Âóðóëìóøäóì, âÿññàëàì.
54
 Éàëíûç áó ýöí áàøà äöøäöì êè, áóíëàðûí ùàìûñû áîø øåé èìèø.
Êÿìàëÿíè ñåâäèéèì ãÿäÿð ùå÷ êÿñè ñåâìÿìèøÿì. Ùÿëÿ èñòÿäèì
þçöíÿ äÿ äåéÿì. Äåéÿúÿêäèì äÿ, íÿäÿíñÿ èíäè íÿ ßëèäÿí óòàíûð-
äûì, íÿ äÿ Ñàáèðäÿí. Áèðäÿí ÿí ÷îõ ñåâäèéèì áèð øåèð éàäûìà äöøäö
âÿ îíó Êÿìàëÿéÿ ñþéëÿäèì. Î äà àõûðàúàí ãóëàã àñäû, àììà áèð ñþç
äåìÿäè. Ñîðóøäóì êè, õîøóíà ýÿëìÿäè, î äåäè êè, íèéÿ, “ïèñ äåéèë,
øåèðäè äÿ”. Áó äà ìÿíèì éàìàí õÿòðèìÿ äÿéäè, “õîøóìà ýÿëìèð”
äåñÿéäè, áóíäàí éàõøûéäû. Áèð äÿ êè, íÿ äÿõëè âàð, áó øåèð, ùþêìÿí
ùàìûíûí õîøóíà ýÿëìÿìÿëèäèð êè! Àíúàã íÿ èñÿ, ìÿí åëÿ áèëäèì
Êÿìàëÿíèí õîøóíà ýÿëÿúÿê.
Àôÿðèí Ñàáèðÿ, âàëëàù! Áèçäÿí àç çÿèôëÿìÿìèøäè, àììà éåíÿ î,
ÿë-àéàã åëÿéèðäè. Õàùèø åëÿäè êè, äóðóá áèð éåðäÿ äàëäàëàíàã, ÷öíêè
áèð äÿ î àíäûðà ãàëìûø äÿìèð äàðâàçàíû ïàðòëàòìàã èñòÿéèð. Áó äÿôÿ
ãóìáàðàíû ÷îõ åëÿéÿúÿê. Éåíÿ äÿ êîìåíäàíòûí êàáèíåòèíÿ éîëëàí-
äûã, áó äÿôÿ éîë áèçÿ éàìàí óçóí ýÿëäè. Îðà ÷àòàíäà íÿôÿñèìèç
êÿñèëìèøäè. Åëÿ áèë ñûëäûðûì ãàéàéà äûðìàøìûøäûã. ßëè éåíÿ äÿ Ñàáèð-
íÿí ýåòìÿê èñòÿäè, åëÿ äóðìàã èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí ýöíàùêàð àäàì êèìè
ýöëöìñöíäö âÿ éåðÿ ÷þêäö. Áàøà äöøäöê êè, òàé ýöúö ãàëìàéûá.
Áó ïàðòëàéûøûí äà ñÿñè åëÿ ÿââÿëêè êèìè ÷ûõäû. Ñîíðà áèëäèê êè, àëòû
ãóìáàðàäàí áèðè ïàðòëàéûá. Éÿãèí î áèðèëÿðè õàðàá èìèø. Éåíÿ äÿ
õåéðè îëìàäû. Õåéèð íÿäè, ÿêñèíÿ, ùÿì äÿ çÿðÿð ÷ÿêäèê.
Ñèôòÿ ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäèê. Êàáèíåòäÿ îòóðóá Ñàáèðè ýþçëÿéèðäèê.
Íÿ ãÿäÿð âàõò êå÷äè, áèëìèðÿì, î ùÿëÿ äÿ ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Äåéÿí,
ùàìûìûç ìöðýöëÿìèøäèê. Áèð äÿ àéûëäûì êè, Ñàáèð ùÿëÿ äÿ éîõäó,
òåç îòàãäàí áàéûðà ÷ûõäûì. Êÿìàëÿéíÿí ßëè äÿ äàëûìúà. Ñàáèð ýþçÿ
äÿéìèðäè. Àíúàã îíäà áàøà äöøäöê êè, íÿ èñÿ áÿäáÿõò ùàäèñÿ îëóá.
Î, çèðåùëè àâòîìîáèëèí äàëûíäà óçàíìûøäû, ãàí è÷èíäÿéäè. Ñèôòÿ
åëÿ áèëäèì þëöá, àíúàã ÿëèìèçè âóðàíäà áÿðê çàðûäû. Ãóìáàðà ãÿë-
ïÿñè äèðñÿéèíäÿí àçúà éóõàðûäà ÿòèíè ãîïàðìûøäû. ßëè ãàíû ýþðÿí êèìè,
ñÿíäèðëÿäè, éåðÿ ÷þêäö. Êÿìàëÿíè ÿñìÿúÿ òóòäó, äèøè-äèøèíÿ äÿéäè.
ßéèëèá éàðàéà áàõäûì, ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ÷îõ äÿðèíäè, áÿëêÿ äÿ ëàï
ñöìöéÿ ÷àòûá. Êþéíÿéèìè ÷ûõàðäûì, îíäàí áèð øûðûì úûðûá Ñàáèðèí
ãîëóíó éàðàäàí áèð àç éóõàðû áÿðê-áÿðê áàüëàäûì. Ùàðäàñà îõó-
ìóøäóì êè, áó éîëëà ãàíû äàéàíäûðìàã îëàð. Áàüëàìàüûíà áàüëà-
ìûøäûì, àììà ýþðäöì êè, ùå÷ êÿñÿíÿ îõøàìûð. Áèðäÿí àüëûìà ýÿëäè
êè, éÿãèí ýöúöì ÷àòìàéûá, áÿðê ñûõà áèëìÿìèøÿì. Éàõøû êè, Êÿìàëÿ
êþìÿê åëÿäè. Ùÿëÿ äÿ ÿëëÿðè ÿñèð, äèøëÿðè øàããûëäàéûðäû, àíúàã àôÿðèí
îíà, éàìàí äàäûìà ÷àòäû. Ãàí äàéàíäû âÿ áèç éàðàíû ñàðûäûã. Àììà
55
þçöìöç äÿ éàõøû áèëèðäèê êè, êèðëè êþéíÿê úûðûüûéíàí áàüëàäûüûìûç áó
ñàðüûíûí åëÿ áèð ôàéäàñû îëìàéàúàã. Áÿëêÿ äÿ ÿêñèíÿ, çèéàí åëÿäè.
Þçöìöçÿ äÿ çèðåùëè àâòîìîáèëèí éàíûíäà éåð ñàëäûã. Ïóë áàüëû-
ëàðûíû îðà äàøûìàüà àçû áèð ñààò âàõò ñÿðô åëÿäèê. Äàøûéûá ãóðòàðàíäàí
ñîíðà òàìàì ÿëäÿí äöøäöê. Ñàáèð ñèôòÿ ñàêèò èäè, áèðäÿí ñàéûãëàìàüà
áàøëàäû. Áèð-áèð àäëàðûìûçû ÷ÿêèðäè, ùàìûäàí äà ÷îõ ìÿíèì. Áèð äÿ
òåç-òåç àíàñûíû ÷àüûðûðäû. Þçöíÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà èñÿ åëÿ ùåé ñó
èñòÿäè. Íþâáÿ èëÿ îíà ñó äàøûäûã. Äàùà ñêåëåòëÿðäÿí ãîðõìóðäóì, ñó
ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿíäÿ ÿââÿëêè êèìè, äîëàéû éîëëà éîõ, äöç îíëàðûí áþé-
ðöíäÿí êå÷èá ýåäèðäèì. Þçöì áèëèðÿì êè, î âàõò ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðìèø,
àììà ùÿð äÿôÿ îíëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ öçöìÿ áàõûá ýöëöðäöëÿð.
Î ýåúÿ éóõóìà äà ýèðäèëÿð, åëÿ éåðÿ óçàíàí êèìè. Áèð äÿ î äàíûøûã
êèòàá÷àñû, è÷èíäÿêè ìöäùèø ùÿäÿ-ãîðõóëàðíàí áèð éåðäÿ. Ýþðäöì, åëÿ
ùåé îõóéóðàì, ùå÷ úöð îíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìèðÿì. Éóõóäà äà òÿÿúúöá
åëÿéèðäèì êè, íèéÿ áó êèòàá÷àäà ùÿð øåéÿ ýþðÿ, àäàìà þëöì äöøöð-
ìöø... Þçö äÿ éàõøû øåéëÿðÿ ýþðÿ.
Ñîíðà þëìÿéÿ áàøëàäûã. Èíäè þç þëöìöìö äÿ òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ
áèëèðÿì. Ùÿð øåé íåúÿ âàð åëÿ ãàëàúàã, áèðúÿ ìÿí îëìàéàúàüàì.
Áèðäÿí-áèðÿ áó íåúÿ àëûíäû, áèðäÿí-áèðÿ íåúÿ äÿéèøäèì, þçöì äÿ
áàø à÷ìûðàì, àíúàã áèð îíó äÿãèã áèëèðÿì êè, ìÿí äÿ þëÿ áèëÿðÿì.
Óçàíûëû ôèêèð ìÿíè ýþòöðìöøäö. Åëÿ øåéëÿð ôèêðèìäÿí ÷ûõìûðäû êè,
ÿââÿëëÿð ùå÷ åéíèìÿ äÿ ýÿëìÿçäè. Àõû ÿââÿëëÿð þëöì áàðÿäÿ ùå÷
äöøöíìÿìèøäèì. Íèéÿ äÿ äöøöíÿéäèì? Òàíûäûüûì àäàìëàðäàí òÿê
áèðúÿúèéè, Íàèëÿ àäëû áèð ãûç þëöá. Áèçèì êö÷ÿäÿ éàøàéûðäû. Ìàøûí
âóðìóøäó. Äÿôíèíÿ áöòöí êö÷ÿ éûüûëìûøäû. Óøàãëàðûí ùàìûñûíà ÿêëèë
ïàéëàäûëàð. Áèç îíëàðû àääûì-àääûì òàáóòóí äàëûíúà àïàðìàëûéäûã.
Àíúàã áèçè ãÿáèðèñòàíëûüà áóðàõìàäûëàð. Íÿðèìàíîâ ïðîñïåêòèíÿ
÷àòàíäà åâÿ ãàéòàðäûëàð. Éÿãèí ùàìû àüëàøûðäû, îíà ýþðÿ äÿ áþéöêëÿð
èñòÿìèðäèëÿð êè, óøàãëàð áóíó ýþðñöíëÿð. Íàèëÿíèí àíàñû þçöíö þëäö-
ðöðäö, àììà àòàñû àüëàìûðäû. Òàáóòóí äàëûíúà áèðèíúè î ýåäèðäè. Ãîí-
øóëàðûíäàí èêèñè ãîëóíà ýèðìèøäè. Àòàñû àðàáèð ñîðóøóðäó: “Íåúÿ îëóá
àõû áó? Áó íÿéäè áàøûìûçà ýÿëäè?” Àíúàã ùå÷ êèì îíà úàâàá âåð-
ìèðäè. Ìÿí äÿ þç-þçöìÿ ôèêèðëÿøèðäèì: “Äîüðóäàíìû áèð äÿ Íàèëÿíè
ýþðìÿéÿúÿéèê”. Áåëÿ øåé îëàð ýþðÿí? Ùÿëÿ îíäà, äÿôí ýöíö, áèð
ýöí þëÿúÿéèìè òÿñÿââöðöìäÿ úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøìûøäûì, àììà
ùå÷ íÿ àëûíìàìûøäû. Åëÿ áèë áàøûì õàðàá îëóðäó, äàùà äîüðóñó, þëÿ-
úÿéèìè âÿ áèð äÿ áó äöíéàäà ìÿí àääà àäàì îëìàéàúàüûíû òÿñÿâ-
âöðöìÿ ýÿòèðìÿéÿ áàøëàéàí êèìè, èøëÿìèðäè, äàéàíûðäû. Ùÿòòà áó
56
ãÿäÿð ñàäÿ áèð øåéè áàúàðìàäûüûìà ýþðÿ, þçöìÿ àúûüûì äà òóòóðäó.
ßââÿëúÿ, ùÿð øåé éàõøû àëûíûðäû, ëàï äÿôíèìè äÿ, àüëàéà-àüëàéà ãÿáè-
ðèñòàíëûüà éîëëàíàí àäàìëàðû äà ýþçöìöí ãàáàüûíà ýÿòèðÿ áèëèðäèì,
àììà åëÿ êè, òàìàì éîõ îëàúàüûìû, íÿ åøèäÿ, íÿ äÿ ýþðÿ áèëÿúÿéèìè
òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéÿíäÿ ùÿð øåé ïîçóëóðäó. Íÿ ãÿäÿð åëÿ-
éèðäèì áèð øåé ÷ûõìûðäû. Àììà èíäè ùèññ åëÿéèðÿì êè, áåëÿ øåé îëà áèëÿð.
Ùå÷ áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê ôèêðèíäÿ äÿ äåéèëäèì, àììà ùèññ åëÿäèì.
Ùàìûìûç äèíìÿçúÿ óçàíìûøäûã, áèðúÿ Ñàáèð çàðûéûðäû. Àéûã îëàíäà
î äà äèíìèðäè, àíúàã ýþçöíÿ éóõó ýåäÿí êèìè áàøëàéûðäû çàðûìàüà.
Ãîëó éàìàí øèøìèøäè, åëÿ áèë öôöðöá äîëäóðìóøäóëàð. Ãûçäûðìàäàí
îä òóòóá éàíûð, ãûïãûðìûçû ãûçàðìûøäû. Éàðàñûíû ñàðûìûøäûã. Àììà
áóíóí õåéðè àç èäè, ýåò-ýåäÿ ãàðàëûðäû. Áàøà äöøäöê êè, äàâà-äÿð-
ìàíñûç ùþêìÿí ùîâëàéàúàã.
Óçàíûá ôèêèðëÿøèðäèì êè, áó àíäûðà ãàëìûø éàðûüà ýèðìÿñÿéäèê,
ùå÷ áó áÿëàéà äà äöøìÿçäèê. Èíäè ùàìûìûç Áàêûäàéäûã, áÿëêÿ äÿ
ìÿêòÿáÿ ýåäèðäèê. Ìÿêòÿáè, åâèìèçè áó ãÿäÿð øèðèí-øèðèí õàòûðëàäû-
üûìà þçöì äÿ òÿÿúúöá ãàëäûì. ßââÿëëÿð ùå÷ îðàëàðäà åëÿ áèð øèðèíëèê
äóéìàìûøäûì. Ùÿð øåéäÿí ÷îõ àíàìëà àòàì éàäûìà äöøöðäö, úöð-
áÿúöð ùàäèñÿëÿðè, þçö äÿ ÿëàìÿòäàð éîõ, ÿí àäè ùàäèñÿëÿðè õàòûðëà-
éûðäûì, ìÿñÿëÿí, áèð äÿôÿ ìÿêòÿáäÿí ýÿëÿíäÿ àíàì ïèëëÿêÿíäÿ
äàéàíûá ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ ìÿíè ýþçëÿéèð âÿ éà àõøàì îòóðóá
òåëåâèçîðà áàõûðàì, àíàì àòàìà íÿ èñÿ äåéèð, ùå÷ íÿ äåäèéèíè äÿ áèë-
ìèðÿì, àììà ùå÷ äåìÿ, ùàìûíûí áèð éåðäÿ îëìàüû ÷îõ éàõøû øåéìèø,
ùÿòòà òîé-áàéðàì îëìàñà äà. Áöòöí áóíëàðû õàòûðëàéàíäà ãÿùÿð ìÿíè
áîüäó âÿ éåíÿ êèòàá÷àíû ýþòöðöá âÿðÿãëÿìÿéÿ áàøëàäûì.
Áó êèòàá÷àäà áèð øåé ìÿíè éàìàí íàðàùàò åäèðäè, àììà íÿ? Ùå÷
úöð àíëàéà áèëìèðäèì. Ñîðóøñàëàð, ñÿòèðáÿñÿòèð ÿçáÿð äåéÿðäèì. Íÿéÿ
ýþðÿ àäàìà þëöì úÿçàñû, ëàï èñòÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ äàð àüàúûíäàí àñûëìà,
íÿéÿ ýþðÿ ýöëëÿëÿíìÿ äöøäöéöíö äÿãèã äåéÿ áèëÿðäèì. Þçöì äÿ äóé-
ìóøäóì êè, î âàõòëàð ÿýÿð èíñàí àíúàã þçöíÿ éàõøûëûã åëÿéèðìèøñÿ,
äåéÿê êè, áèðè êîììóíèñò âÿ éà ãûçûë ÿñýÿð îëäóüó ö÷öí àëìàíëàðäàí
ýèçëÿíèðìèøñÿ, îíó ýöëëÿëÿéèðëÿðìèø, éîõ ÿýÿð áàøãàñûíà éàõøûëûã åëÿ-
éèðìèøñÿ, éÿíè éàðàëûíû þç åâèíäÿ ýèçëÿäèðìèøñÿ âÿ éà ïàðòèçàíëàðà
êþìÿê åäèðìèøñÿ, àñûðëàðìûø. Áóíëàðû îõóéàíäà áåëÿ, àäàìûí úàíûíà
öøöòìÿ äöøöð. Íå÷ÿ äÿôÿ îõóñàì äà, ùå÷ úöð þéðÿøÿ áèëìèðäèì. Ùÿð
äÿôÿ áó ùÿäÿ-ãîðõóäàí éàìàí âàùèìÿéÿ äöøöðäöì. Âÿ áèð äÿ ùèññ
åëÿéèðäèì êè, áó êèòàá÷àéëà áàüëû íÿ èñÿ ìöùöì áèð øåé îëìàëûäû, àíúàã
îíóí íÿ îëäóüóíó ùå÷ úöð äÿðê åäÿ áèëìèðäèì. Éàëíûç ùèññ åëÿéèðäèì.
57
 ßëè äóðóá ñó ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè. Àääûìëàðûíû ÷îõ ëÿíý àòûð, ñÿðõîø
àäàì êèìè àéàãëàðû áèð-áèðèíÿ äîëàøûðäû. Ùàìûìûçà ôëéàãàäà ñó ýÿòèðäè.
ßââÿëúÿ âåðäèê Ñàáèð äîéóíúà è÷äè, ñîíðà Êÿìàëÿ áèð-èêè ãóðòóì
àëäû. Ìÿí äÿ è÷äèì, î ñààò äà ãàðíûì ñàíúäû, àììà àðòûã áóíà þéðÿø-
ìèøÿì, áèð ãóðòóì è÷ÿí êèìè, àäàìûí ãàðíû àüðûìàüà áàøëàéûðäû. Îíà
ýþðÿ äÿ ÷àëûøûðäûã ìöìêöí ãÿäÿð ýåú-ýåú, ëàï äþçÿ áèëìÿéÿíäÿ
è÷ÿê. ßëè éàíûìäà îòóðìóøäó, ñèôÿòè àüàïïàã àüàðìûøäû. Áèðäÿí ìÿí-
äÿí ñîðóøäó:
– Áèç äÿ áó ñêåëåòëÿð êèìè, áóðäà ãàëàúàéûãìû? – Î áàøû èëÿ ñêå-
ëåòëÿðè ýþñòÿðäè.
Êÿìàëÿ áóíó åøèäÿí êèìè ùþíêöðäö. Áàøûíû ÷èéíèìÿ ãîéóá
àüëàäû, ýóéà ìÿíèì îíà áèð êþìÿéèì-çàäûì äÿéÿ áèëÿðäè.
Ìÿíÿ èñÿ ùÿð øåé îâúóìóí è÷è êèìè àéäûí èäè. Áó ñêåëåòëÿð êèìè,
áèç äÿ ùÿìèøÿëèê áóðäà ãàëûá ÷öðöéÿúÿéèê. Ùå÷ êèì áèð âàõò áèçèì
áóðäà îëäóüóìóçäàí õÿáÿð òóòìàéàúàã. Ëàï ìèí èë êå÷ñÿ äÿ, ùå÷
êèì áèëìÿéÿúÿê êè, áèç áóðäà òàìàì ùàâàéû éåðÿ þëìöøöê. Âÿ
áóíëàð êèìè, áèç äÿ ñêåëåòÿ äþíÿúÿéèê. Àíúàã áèð øåé âàð êè, áèç áóðà
òÿñàäöôÿí äöøìöøöê, àììà îíëàð þçëÿðè ýèðèá, þçö äÿ ñàü-ñàëàìàò
÷ûõûá ýåäÿ áèëäèêëÿðè ùàëäà, þçëÿðè áèð-áèðèíè ãûðûáëàð. Áèð äÿ êè, áó úöð
êèòàá÷à ÷ûõàðäàí àäàìëàðäàí áóíäàí àðòûã íÿ ýþçëÿéÿñÿí?! Áÿëêÿ
äÿ ùÿð øåéÿ ýþðÿ, àäàì þëäöðìÿéè åëÿ áóíëàðäàí áèðè óéäóðóá. Ñèôòÿ
áàøãàëàðûíû þëäöðöáëÿð, ñîíðà äà íþâáÿ þçëÿðèíÿ ÷àòûá.
Áó ôèêèðëÿð ìÿíè ðàùàò áóðàõìûðäû. Áó ôèêèðëÿð, áèð äÿ íÿ èñÿ áàøãà
øåé. Ìÿíäÿ áÿçÿí áåëÿ ùàëëàð îëóð êè, áèð äÿ ýþðöðñÿí ôèêèð ìÿíè
àïàðûá, àììà íÿ ôèêèðäè, áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Àììà îíäà áÿëêÿ äÿ
îíà ýþðÿ, äÿðùàë áàøà äöøÿ áèëìÿäèì êè, Êÿìàëÿ àüëàéà-àüëàéà ìÿíè
ãóúàüûíäàí áóðàõìûðäû. Ãîðõóäàí ýþçëÿðè ùÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõìûøäû
âÿ ìÿí áèðäÿí äåäèì:
– Ñÿí ãîðõóá-åëÿìÿ, Êÿìàëÿ, îíñóç äà áóðäàí ÷ûõàúàüûã, – áèð
éàíäàí áóíó äåäèéèìÿ ýþðÿ, þçöìäÿí õîøóì ýÿëäè, ÷öíêè î éàìàí
ñåâèíäè áóíà, âàëëàù, äöç ñþçöìäö, åëÿ èíäèúÿ ãîðõóäàí ýþçëÿðè áÿðÿëÿ
ãàëìûøäû, åëÿ áèë îíó âóðàúàãäûëàð, àììà ìÿí áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí
ñîíðà ýþðäöì êè, ðÿíýè à÷ûëäû, ýþçëÿðè ýöëäö.
Î ñààò ìÿíÿ èíàíäû âÿ äåäè:
– Äîüðóäàí? Ñÿí ùå÷ ñèôòÿ áåëÿ äåìèðäèí? Äåìèðäèí êè, ÷ûõà áèëÿ-
ðèê! – Åëÿ áàõûðäû êè, åëÿ áèë ùÿð øåé ìÿíäÿí àñûëûéìûø, î áèðè éàíäàí
äà Êÿìàëÿíè áó úöð ùàâàéû éåðÿ àëäàòäûüûìà áÿðê ïåøìàí îëäóì.
ßí òÿÿúúöáëöñö äÿ áóéäó êè, ßëè äÿ ìÿíÿ èíàíìûøäû. Î äà ñåâèí-
úÿê ìÿíäÿí ñîðóøäó:
58
 – Äåéÿñÿí, áèð øåé ôèêèðëÿøèá òàïìûñàí? – Âÿ îíóí äà ýþçëÿðè
ýöëäö. Êÿìàëÿíèíêè êèìè. Àðòûã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ùå÷ íÿ åëÿéÿ
áèëìÿçäèì, îíà ýþðÿ äåäèì êè, ùÿ, òàïìàüûíà òàïìàìûøàì, àììà
ýÿðÿê ÿòðàôëû ýþòöð-ãîé åëÿéÿì.
Ñîíðà áèçè éóõó àïàðäû. Ñàáèð éàðàëàíàí ýöíäÿí áÿðè ñîí ö÷
ýöíö åëÿ ùåé éàòìûøûã, àéûëàíäà äà áèð-èêè ñààòëûüà àéûëûð, ñîíðà áèð
äÿ éàòûðäûã.
Áó àíäûðà ãàëìûø êèòàá÷à éóõóäà äà ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèðäè. Åëÿ áèë,
áåéíèìÿ ùÿêê îëóá! Éàòàíäà äà, äóðàíäà äà, åëÿ ùåé îíó ôèêèðëÿøè-
ðÿì, íÿ èñÿ âàð îíäà, éàõàìû ðàùàò áóðàõìûð, àììà íÿäè? – ùå÷ úöð
àíëàéà áèëìèðÿì. Ñÿòèðáÿñÿòèð ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ÷ÿêèëìèð. ßí ãÿðè-
áÿñè äÿ áóäó êè, òÿê ðóñúà éàçûëàíëàðû éîõ, àëìàíúà éàçûëàíëàðû äà.
Àëìàíúà áèð êÿëìÿ äÿ áèëìèðÿì, àììà ñþçëÿð, õöñóñÿí äÿ “Òîä”
âÿ “Åðñúùèå Áåí” ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ýåòìèð. Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, î
êèòàá÷àäà áó ñþçëÿðÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèðäèì. Àðòûã ìÿòíÿ ýþðÿ ìöÿééÿí
åëÿìèøäèì êè, îíëàð “àñìàã”, “ýöëëÿëÿìÿê”, “þëäöðìÿê” äåìÿêäè.
Ùÿëÿ éóõóäàí àéûëìàìûøäûì, áèðäÿí ãûøãûðûã ñÿñè åøèòäèì. Àéû-
ëàíäà ýþðäöì ãûøãûðàí Ñàáèðäè. Î éåðèíäÿí äèê àòûëûá, íÿ èñÿ ãûøãû-
ðûðäû, àììà àíûøäûðà áèëìèðäèì. Ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿ-áÿðÿëäÿ àäàìà
áàõñà äà, õåéðè éîõ èäè, ùå÷ áèðèìèçè òàíûéà áèëìèðäè. Àéàã öñòÿ äàéà-
íûá õûðûëäàéà-õûðûëäàéà íÿ èñÿ ãûøãûðûðäû. Áèð ñþçöíö äÿ àíëàìàã
îëìóðäó. Áó äà áèð úöð ñàéûãëàìàéäû. Ö÷ëöêäÿ îíó áèðòÿùÿð éåðÿ
óçàòäûã. Áöòöí áÿäÿíè îä òóòóá éàíûðäû, ùÿòòà äîäàãëàðû äà ãàðàëìûø,
÷àò-÷àò îëìóøäó. Îíà ñó âåðäèì, ñîíðà áèð ãÿäÿð äÿ ìûçûëäàíäû âÿ
íÿùàéÿò, éóõóéà ýåòäè.
Áóðäàí áåëÿñèíè ïèñ õàòûðëàéûðàì. Íÿ ãÿäÿð âàõò êå÷äèéè äÿ
éàäûìäà ãàëìàéûá. Àéûëäûì, áàõäûì êè, ùàìû óçàíûá, ÿí óçàãäàêû
øàìäàí ñàâàéû ùàìûñû ñþíöá, î äà ãóðòàðùàãóðòàðäàäûð, ýþðöíöð,
÷îõäàí áÿðè ùå÷ áèðèìèç îéàíìàìûøûã âÿ îíà ýþðÿ äÿ øàìëàðû òÿçÿ-
ëÿéÿí îëìàéûá.
Äóðóá øàì äàëûíúà ýåòäèì. Ìÿí óçàíäûüûì éåðäÿí ÷îõ äà óçàã
äåéèëäè, àíúàã ýþðäöì êè, îíëàðà ÷àòàíàúàí ìÿíèìêè ìÿíÿ äÿéÿ-
úÿê. Éîëäà ö÷ äÿôÿ äàéàíûá íÿôÿñèìè äÿðäèì, îòóðìàüà ãîðõóðäóì,
ãîðõóðäóì êè, îòóðñàì ãàëõà áèëìÿéÿì.
Øàìû àëûøäûðäûì, àíúàã îíó éåðÿ ãîéóá î áèðèëÿðèíè éàíäûðìàã
ÿâÿçèíÿ äóðäóüóì éåðäÿ ôèêðÿ ýåòäèì. ßëèìäÿ éàíàð øàì îðàäàúà
õåéëè äàéàíìàëû îëäóì, ÷öíêè ôèêðèìè ýöúëÿ áèð éåðÿ éûüà áèëèðäèì.
Ýöúëÿ, éàâàø-éàâàø âÿ áèðäÿí ùÿð øåé äàüûëûðäû, òÿçÿäÿí áàøëàéûð-
59
äûì. Áèð äÿ îíà ýþðÿ ÷ÿòèí èäè êè, “Òîä” ñþçö éàìàí ìàíå îëóðäó
ìÿíÿ. Ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ýåòìèðäè êè, ýåòìèðäè. Áèð õåéëè áåëÿúÿ
äóðàíäàí ñîíðà éåðèìäÿí òÿðïÿíäèì.
Àììà óøàãëàð éàòàí éåðÿ ñàðû éîõ, òàìàì ÿêñ òÿðÿôÿ. Áåéíèìÿ
ñÿñ äöøìöøäö: “Òîä” ñþçö ùÿëÿ äÿ éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìèðäè, àììà éåíÿ
äÿ ôèêðèìè áèð éåðÿ úÿìëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûì.
Éÿãèí êè, ÷îõ ëÿíý ýÿëìèøäèì, ÷öíêè êîìåíäàíòûí îòàüûíà êå÷-
ìÿê ö÷öí äÿùëèçÿ ýèðÿíäÿ ýþðäöì ÿëèìäÿêè øàìûí éàðûñû ýåäèá âÿ
àüëûìà ýÿëäè êè, áÿëêÿ ýåðè ãàéûòìàüà ÷àòìàäû, àíúàã áó ôèêèð áèðúÿ
àíëûüà éàäûìà ýÿëäè âÿ î àíäàúà éàäûìäàí ÷ûõäû, ÷öíêè ùÿìèí âàõò
âàð ýöúöìö òîïëàéûá àíúàã âÿ àíúàã áèðúÿ øåé áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèðäèì.
Êîìåíäàíòûí îòàüûíäà ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìèéäè. Àõûðûíúû äÿôÿ
÷ûõàíäà íåúÿ èäèñÿ, åëÿ äÿ ãàëìûøäû. ßëáÿòòÿ, ùå÷ íÿ äÿéèøìÿìèøäè
âÿ äÿéèøÿ äÿ áèëìÿçäè, àììà ùÿð ùàëäà ìÿí áóðà ýÿëìèøäèì.
Áöòöí êàáèíåòè áèð äÿ äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå÷èðäèì, òÿçÿ ùå÷ íÿ òàï-
ìàäûì. Êå÷ÿí äÿôÿêè êèìè, Ùèòëåð ïîðòðåòäÿí ìÿíÿ áàõûðäû. ×îõ
ìåùðèáàí ýþçëÿðè âàðäû, áûüëàðû äà áèçèì ãîíøó Ìÿììÿä äàéûíûí
áûüûíà îõøàéûðäû. Îíóí äà áóðíó áó úöð óçóí èäè. ßýÿð ãàáàãúàäàí
áèëìÿñÿéäèì êè, áó ïîðòðåò Ùèòëåðèíäè, ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿçäè êè, áó
àäàì áöòöí áó ìöäùèø ñêåëåòëÿðÿ – àäàìëàðû êè÷èúèê áèð éàõøûëûã åëÿ-
ìÿéèí öñòöíäÿ ýöëëÿëÿéÿí âÿ àñàí áó ñàáèã èíñàíëàðà êîìàíäàíëûã
åëÿéèá. Ìöùàðèáÿ ùàããûíäà ÷îõ êèòàá îõóìóøàì, ÷îõ äà êèíîéà
áàõìûøàì, àíúàã ìÿíÿ ùÿìèøÿ åëÿ ýÿëèá êè, áó ìöùàðèáÿ ÷îõäàí
îëóá, ÿëáÿòòÿ, íÿ Øàù Èñìàéûëûí, íÿ äÿ Êâåíòèí Äîðâàðäûí âàõòûíäà,
ìÿíè î ãÿäÿð êöò áèëìÿéèí. Î ìÿíàäà ÷îõäàí îëóá êè, ìÿí áó ìöùà-
ðèáÿäÿí äàíûøàí êèòàáëàðà äà, êèíîëàðà äà ÷îõ ìàðàãëû áèð øåé êèìè
éàíàøìûøàì. Àüëûìà äà ýÿëìÿéèá êè, áó ãÿäÿð ãîðõóíú øåé èìèø.
Âÿ èñòÿð êèòàáäà îõóéóì âÿ èñòÿð êèíîäà ýþðöì, ùÿìèøÿ ôàøèñòëÿðÿ
îëàí íèôðÿòèì íÿ Òåàòîí úÿíýàâÿðëÿðèíÿ, íÿ êàðäèíàëûí ãâàðäèéà÷ûëà-
ðûíà, íÿ äÿ Øàù Ãàúàðûí ñÿðáàçëàðûíà îëàí íèôðÿòèìäÿí ÷îõ îëìàéûá.
Àõû áóíëàðûí ùå÷ áèðèéíÿí ìÿí ùå÷ áèð òÿìàñäà îëìàìûøàì. Áóðäà
èñÿ ëàï éàõûíäàí ùèññ åëÿäèì êè, íåúÿ äÿùøÿòëè àäàìëàðìûø âÿ íåúÿ
ãîðõóíú áèð äþâð îëóá. Èíäè Ùèòëåðèí ñèôÿòèíÿ äÿ áàõàíäà ìÿíè âàùèìÿ
áàñûðäû. Äàùà ìÿíèì ö÷öí î ñèôÿòíÿí áó ñêåëåò êÿëëÿëÿðèíèí ùå÷ áèð
ôÿðãè éîõ èäè. Ýþçëÿðèìè Ùèòëåðèí ïîðòðåòèíÿ çèëëÿéèá äóðìóøäóì, ùå÷
úöð àðàëàíà áèëìèðäèì. Îíà ýþðÿ êè, ÷ÿòèíëèéíÿí ôèêèðëÿøèðäèì. Ñîíðà
éàäûìà äöøäö êè, ìÿí áóðà áàøãà øåé ö÷öí ýÿëìèøÿì âÿ ïîðòðåòëÿ
öçáÿöç äèâàðà ñàðû éîëëàíäûì.
60
 Áóðäà äà ùÿð øåé ÿââÿë íåúÿ âàðäû, åëÿ äÿ ãàëìûøäû. Øöøÿ ãóòó-
íóí öñò òÿðÿôèíäÿ éåíÿ ùÿìèí î àíëàøûëìàç éàçûéäû äóðìóøäó, àíúàã
èíäè áó éàçûäà áèð øåé ìÿíÿ àéäûí èäè – “Òîä”. Ýþð ùà, áóðäà äà
àäàìû þëöìëÿ ùÿäÿëÿéèðìèø!
Éàçû ñòîëóíà éàõûíëàøûá, àüûð ìÿðìÿð êöëãàáûíû ÿëèìÿ ýþòöðäöì.
Áó äÿôÿ î ìÿíÿ ëàï àüûð ýÿëäè. ßñëèíäÿ éÿãèí õåéëè éöíýöë îëàðäû,
àíúàã îíäà ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ãàíòåë êèìè, àçû ñÿêêèç êèëî îëàð.
Î êöëãàáûíû ýþòöðöá ãàïàéûúûíû þðòÿí øöøÿ ãóòóéà ÷ûðïäûì, î úèí-
ýèëòèéëÿ ñûíûá éåðÿ òþêöëäö. Ñîíðà ñòóëó àéàüûìûí àëòûíà ãîéóá, ÿëèìè
ãûðìûçû äÿñòÿéÿ óçàòäûì. Þëöìäÿí õÿáÿð âåðÿí àíëàøûëìàç éàçû äà
åëÿ áó äÿñòÿéèí öñòöíäÿéäè.
Èíäè áèëäèì êè, áó, ãàïàéûúû äåéèëìèø, ÷öíêè íÿ àëòûíäàí, íÿ éóõà-
ðûñûíäàí ùå÷ áèð åëåêòðèê õÿòòè ÷ûõìûðäû. Äÿñòÿéè äÿ äÿìèðäÿíäè âÿ
þçö äÿ, äåéÿñÿí, éàìàí àüûð èäè. Îíó þçöìÿ ñàðû ÷ÿêìÿìèøäÿí
ãàáàã ôèêèðëÿøäèì êè, íàùàã óøàãëàðà äåìÿäèì, ýÿðÿê îíëàð äà áóðäà
îëàéäûëàð. Ùÿòòà èñòÿäèì ýåäèá îíëàðû ÷àüûðûì, àììà íÿ ôèêèðëÿø-
äèìñÿ, ýåòìÿäèì. Ñîíðà ùÿð øåé éàäûìäàí ÷ûõäû, ÷öíêè äÿñòÿê ùå÷
úöð ñþçöìÿ ãóëàã àñìûðäû, ÷öíêè íÿ ãÿäÿð ýöú åëÿñÿì äÿ, éåðèíäÿí
òÿðïÿíìèðäè. Àéðû ÿëàú éîõ èäè, ñòóëó àéàüûìëà èòÿëÿéèá, äÿñòÿêäÿí
àñûëû ãàëäûì. Î ñààò äà áàðìàãëàðûì áîøàëìàüà áàøëàäû, äåéÿñÿí ìÿíè
ñàõëàìàüà ýöúö ÷àòìûðäû. Íÿ ãÿäÿð ñûõñàì äà, õåéðè éîõ èäè, áó äÿãèãÿ
ÿëëÿðèì äÿñòÿêäÿí áóðàõûëàúàãäû. Áàõ, åëÿ îíäà äÿñòÿê éåðèíäÿí
òÿðïÿíäè, öçöàøàüû ýÿëäè. Éåðÿ äÿéùàäÿéäÿ áîüóã ïàðòëàéûø ñÿñè åøèò-
äèì, åëÿ áèë ãàéàíûí ëàï þçÿéèíäÿ èëäûðûì ÷àõäû.
Áèð ìöääÿò îòóðäóüóì éåðäÿí äóðà áèëìÿäèì, ñîíðà ÿëèìäÿ øàì
áèðòÿùÿð àéàüà ãàëõûá äÿùëèçÿ ÷ûõäûì. Èíäè ùå÷ éåðèéÿ áèëìèðäèì,
òåç-òåç àéàã ñàõëàéûá íÿôÿñèìè äÿðìÿê ö÷öí äèâàðà ñþéêÿíèðäèì.
Äÿùëèçäÿí ÷ûõàíäà ÿââÿëúÿ ýþçëÿðèìÿ èíàíìàäûì – ìàüàðà òÿìèç
èøûãëàíìûøäû. Èøûã áóðà äÿìèð äàðâàçàíûí äóðäóüó éåðäÿí, íÿùÿíý
áèð äþðäáóúàãëû äåøèêäÿí äöøöðäö.
Îíëàðû ýöúíÿí äóðüóçäóì. Êÿìàëÿéíÿí ßëèíè äåéèðÿì. Ùå÷
îéàíìàã èñòÿìèðäèëÿð. Ùÿòòà îéàíàíäàí ñîíðà äà, íÿ äåäèéèìè áàøà
äöøìöðäöëÿð, áèðòÿùÿð áàøà ñàëäûì.
Ñàáèðè äÿ äóðüóçäóã. Ãîëóíà ýèðèá àïàðäûã. Àéàãëàðû èøëÿñÿ äÿ,
ùå÷ íÿ äÿðê åëÿìèðäè, ÷öíêè ùóøóíó èòèðìèøäè.
Äàðâàçà éåðÿ àøìûøäû, áàéûð òÿðÿôÿ. Ìàüàðàäàí ÷ûõûá àüàú-óüàú,
êîë-êîñ áàñìûø áèð äÿðÿéÿ äöøäöê. Àììà ÿí ñèôòÿ ýþðäöéöì øåé ìàâè
ñÿìà îëäó, áèð äÿ ùàâàíûí, éàðïàãëàðûí ÿòðèíè úèéÿðëÿðèìÿ ÷ÿêäèì âÿ
áóíäàí ñîíðà áàøûì åëÿ ïèñ ýèúÿëëÿíäè êè, àç ãàëäû éûõûëàì.
61
 Êîë-êîñëàðûí àðàñûéëà éàâàø-éàâàø èðÿëè ýåòäèê. Áèð-èêè äÿôÿ éûõûë-
äûã. Ùÿð äÿôÿ äÿ éûõûëàíäà ùå÷ äóðìàüûìûç ýÿëìèðäè. Õöñóñÿí äÿ
ßëè àõûðûíúû äÿôÿ éûõûëàíäà äåäè êè, éåðèíäÿí äóðàí äåéèë. Äåéÿí êèìè
äÿ éóõóëàäû. Îíäà ôèêèðëÿøäèì êè, áèçèì áèðúÿ ÷ûõûø éîëóìóç âàð.
Êÿìàëÿéíÿí ìÿí ýöúöìöç ÷àòàíàúàí èðÿëè ýåäÿê, àäàì òàïàã, ßëèé-
íÿí Ñàáèðÿ êþìÿéÿ ýþíäÿðÿê. Àíúàã Êÿìàëÿ äÿ ýåòìÿêäÿí áîéóí
ãà÷ûðäû, äåäè êè, ãöââÿì, ýöúöì ãàëìàéûá. Äèëè äÿ ùå÷ ñþç òóòìóðäó,
ýöúíÿí äàíûøûðäû. Þçöì òÿê ýåòìÿëè îëäóì. Îíà äåäèì êè, ãîðõ-
ìàñûí, ýåäèá àäàì ýþíäÿðÿúÿì, àììà î, ìÿí äåéÿíè àðòûã åøèòìèðäè.
Éîëà äöøäöì, þçöì äÿ áèëìèðäèì ùàðà ýåäèðÿì, íåúÿ ýåäèðÿì.
Àüàú ýþâäÿëÿðèíäÿí, àüàú áóäàãëàðûíäàí ñàâàéû ùå÷ íÿ ýþðìöð-
äöì. Ñîíðà à÷ûãëûüà ÷ûõäûì. Ùå÷ äåìÿ, áó äÿðÿ ýåíèø øîñå éîëóíà
÷ûõûðìûø. Ýÿëèá éîëóí ãûðàüûíäà îòóðäóì, ìàøûí ýþçëÿìÿéÿ áàø-
ëàäûì. Ýþçëÿäèì, ýþçëÿäèì, àììà øîñå ùÿëÿ äÿ áîø èäè. Áèð äÿ ýþð-
äöì êè, éàíûìäà áåø-àëòû ìàøûí äàéàíûá, àäàìëàð áàøûìà éûüûøûá,
ùàìûñû äà ãîðõà-ãîðõà ìÿíÿ áàõûðäû. Î éàäûìäàäûð êè, áèðè ñîðóøäó:
“Àé îüëàí, ñÿíÿ íÿ îëóá? Íåúÿ ýÿëèá ÷ûõìûñàí áóðàëàðà?” Ìÿí äÿ
äÿðÿíè ýþñòÿðèá äåäèì êè, óøàãëàð îðäà þëöð. Áóíäàí ñîíðà íÿ áèð øåé
ýþðäöì, íÿ äÿ áèð øåé åøèòäèì.
Ýþçöìö à÷àíäà þçöìö èøûãëû áèð îòàãäà ýþðäöì âÿ ýþçöìÿ
äÿéÿí áèðèíúè àäàì àíàì îëäó. Àòàì äà îðäàéäû. Àíúàã àíàìû ñèôòÿ
ýþðäöì. ×àðïàéûìûí áþéðöíäÿ îòóðóá, ýþçöíö ìÿíÿ çèëëÿìèøäè âÿ
äÿãèã äåéÿ áèëÿðÿì êè, þìðöìäÿ ùå÷ êèì ìÿíÿ áåëÿ áàõìàéûá.
Ñÿí äåìÿ, áóðà õÿñòÿõàíàéìûø. Áóíó ìÿíÿ ñîíðà äåäèëÿð, èëê ýöí-
ëÿð íÿ þçöìÿ äàíûøìàüà èúàçÿ âåðèðäèëÿð, íÿ äÿ ìÿíÿ áèð øåé äàíû-
øûðäûëàð. Ùå÷ î áèðè óøàãëàðûí äà áó õÿñòÿõàíàäà îëäóãëàðûíû äåìÿ-
ìèøäèëÿð. Ùàìûñûíû ñîíðà äàíûøäûëàð, äåäèëÿð êè, ìÿí ùàìûäàí ýåú
þçöìÿ ýÿëìèøÿì. Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, ìÿí ÿí áàëàúàñûéàì âÿ áÿ-
äÿíúÿ ùàìûñûíäàí çÿèôÿì. Îíäà éåìÿêäÿí áàøãà ùå÷ íÿ éàäûìà
äöøìöðäö. Åëÿ àúìûøäûì êè, áàëûøû ÷åéíÿìÿéÿ ùàçûð èäèì. Àíúàã èëê
ýöíëÿð øèðÿäÿí, áèð àç êÿñìèê âÿ äóìäóðó áóëéîíäàí ñàâàéû íÿ ãÿäÿð
åëÿñÿì äÿ, ùå÷ áèð øåé âåðìèðäèëÿð. Éàëíûç áåøèíúè ýöí áèð òèêÿ ïàøòåò
âåðäèëÿð. Áóíäàí äàäëû øåé éåìÿìèøäèì!
Îí ýöí ñîíðà ýþðöøäöê – ßëè, Êÿìàëÿ, áèð äÿ ìÿí. Ñàáèðè ñîðóø-
äóì, ìÿíÿ äàíûøäûëàð êè, Ñàáèðèí ùàëû ÷îõ õàðàá èìèø, ùÿòòà ñèôòÿ åëÿ
áèëèáëÿð êè, äàùà éàøàìàç. Ùå÷ äåìÿ, îíäà ãàíãðåí áàøëàéûáìûø, ùÿòòà
ãîëóíó êÿñìÿê èñòÿéèáëÿð àíúàã ñîí èêè ýöíäÿ ùÿêèìëÿð áóíäàí ãÿòè
âàç êå÷èáëÿð. Îíóí ïàëàòàñûíà ýåòìÿê èñòÿäèê, áóðàõìàäûëàð, äåäèëÿð
62
êè, áó ýöí ýÿçäèéèíèç áÿñäè. Äÿùëèçäÿ úÿìè-úöìëÿòàíû îí-îí áåø
äÿãèãÿ îëìóøäóã, àììà ïàëàòàéà ãàéûäàíäà éàìàí éîðóëìóøäóì,
àéàãëàðûì ñþçöìÿ áàõìûðäû. Êÿìàëÿéíÿí ßëè þçëÿðèíè ìÿíäÿí äàùà
ýöìðàù ùèññ åëÿéèðäèëÿð.
Éóõóäàí àéûëàíäà ÷àðïàéûìûí áþéðöíäÿ èêè íÿôÿð îòóðìóøäó,
áèðè ìàéîðäó. Èêèñè äÿ æóðíàëèñò èäè. Áèðè ùÿðáè ãÿçåòäÿí, áèðè øÿùÿð
ãÿçåòèíäÿí ýÿëìèøäè. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, éàìàí ãî÷àãëûã åëÿìèøèê âÿ
áèçÿ ìöêàôàò âåðÿúÿêëÿð. Ìÿíÿ èñÿ, áèð áàø÷û, êîìàíäèð êèìè îðäåí,
éà äà ìåäàë äöøöð. Åëÿ áèëäèì, íÿ èñÿ ãàðûøûã ñàëûáëàð âÿ ñîíðà ùå÷ áèð
àíëàøûëìàçëûã éàðàíìàñûí äåéÿ, îíëàðà äåäèì êè, ìÿí áàø÷û äåéèëÿì
âÿ ùå÷ âàõò äà îëìàìûøàì. Áèð-áèðëÿðèíèí öçëÿðèíÿ áàõäûëàð âÿ áèð-
äÿí ùÿðá÷è ìÿíÿ åëÿ áèð ñþç äåäè êè, òàìàì ìàò ãàëäûì. Ñÿí äåìÿ,
áóíó îíëàðà óøàãëàð äåéèáëÿð, þçö äÿ ùÿð ö÷ö – ßëè äÿ, Êÿìàëÿ äÿ,
Ñàáèð äÿ – áèð àüûçäàí. Äåéèáëÿð êè, îíëàðûí àðàñûíäà áàø÷û, êîìàíäèð
ìÿí îëìóøàì. Þìðöìäÿ èíàíìàðàì éà ßëè, éà äà Ñàáèð ìÿíè, ùÿëÿ
áàø÷û îëìàã úÿùÿííÿì, ùå÷ îëìàñà þçëÿðèíÿ òàé ùåñàá åëÿñèíëÿð, àõû
èêèñèíèí äÿ ùÿìèøÿ ìÿíäÿí çÿùëÿñè ýåäèá. ßí ãÿðèáÿñè äÿ áóéäó êè, î
äÿãèãÿ îëìàñà äà, ìàéîð äåéÿíÿ èíàíäûì. Èíàíäûì êè, çàðàôàò åëÿìèð.
Îíëàð ìÿíÿ áèð íå÷ÿ ñóàë âåðäèëÿð. Ñîíðà ìàéîð ñîðóøäó êè,
àëìàíúà áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ, ôþâãÿëàäÿ ïàðòëàéûø úèùàçûíû èøÿ ñàëìàã
ùàðäàí àüëûìà ýÿëèá. Àõû îíà ýþðÿ áèç àçàäëûüà ÷ûõà áèëìèøèê. Î, øöøÿ
ãóòóíóí öñòöíäÿêè éàçûíû òÿðúöìÿ åëÿäè: îðà éàçûëûáìûø êè, êîìåí-
äàíòûí éàçûëû ýþñòÿðèøè îëìàäàí ôþâãÿëàäÿ ïàðòëàéûø úèùàçû èøÿ ñàëàí
éåðèíäÿúÿ þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëûð! Áó úèùàç ïàðòëàéûø âàñèòÿñè èëÿ àâòî-
ìàòèê ÷ûõûø éîëóíó óçóí ìöääÿòÿ ñûðàäàí ÷ûõàðûðìûø, éÿãèí åëÿ îíà
ýþðÿ äÿ ôþâãÿëàäÿ àäëàíûðìûø âÿ îíó èøÿ ñàëìàã áó úöð úèääè ãàäàüàí
îëóíóðìóø. Áèð ñþçëÿ, ÿí ìöñòÿñíà ùàë ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóáìóø.
Ôèêèðëÿøäèì êè, áó ìöñòÿñíà ùàë íÿùàéÿò êè, áàø âåðäè!
Ìàéîð èñÿ ìÿíè ýþçëÿéèðäè. Ýþçëÿéèðäè ýþðñöí, îíà íÿ úàâàá âåðÿ-
úÿì. Ùÿòòà ãÿëÿì-êàüûçûíû äà ÿëèíäÿ ùàçûð òóòìóøäó. Äåäèì, àüëûìà
ýÿëäè, âÿññàëàì! Áàøãà íÿ äåéÿ áèëÿðäèì? Àíúàã ìàéîð ÿë ÷ÿê-
ìèðäè, ìèí úöð ñóàë âåðèð, ÷ûõûø éîëóíäàí òàìàì óçàã îëàí áó úèùàçû
áèðäÿí-áèðÿ íèéÿ èøÿ ñàëäûüûìû þéðÿíìÿê èñòÿéèðäè. Éàõøû êè, åëÿ áó
âàõò éîõëàìà áàøëàäû, áàø ùÿêèì è÷ÿðè ýèðäè. Âÿ îíëàðäàí áàéûðà
÷ûõìàüû õàùèø åëÿäè. Îíëàð äÿðùàë ìÿíèìëÿ ýöëÿðöçëÿ ýþðöøäöëÿð âÿ
“áèð äÿ ýÿëÿúÿéèê” – äåéèá ýåòäèëÿð.
Îíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà ôèêèðëÿøäèì êè, îíñóç äà ýåú-òåç ìÿí áó
ñóàëà úàâàá âåðìÿëèéÿì. Éîõñà áó ìàéîð ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿí äåéèë.
63
Áÿëêÿ äÿ äÿðùàë úàâàá âåðìÿäèéèìÿ ýþðÿ, ìÿíäÿí èíúèäè. Áóíà äÿð-
ùàë úàâàá âåðìÿê îëàð? Áóíäàí þòðö ýÿðÿê ùÿð øåéè áàøäàí-àéàüà
äàíûøàñàí; î áèð-áèðèíè ãûðàí åñåñ÷è ñêåëåòëÿðäÿí òóòìóø áöòöí éàõøû-
ëûãëàðà þëöì âÿä åëÿéÿí äàíûøûã êèòàá÷àñûíà êèìè. Äàíûøàñàí êè,
ýÿðÿê ÿââÿëúÿ áó éàõøûëûãëàðû åëÿéÿí àäàìëàð ùàããûíäà óçóí-óçàäû
äöøöíÿéäèí, àõû îíëàð þëöìö ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíà àëà-àëà áó éàõøû-
ëûãëàðû åëÿìèøäèëÿð... âÿ äàùà íÿëÿð, íÿëÿð áàðÿäÿ... Áåéíèìäÿ ùÿð
øåéè þë÷öá-áè÷èðäèì êè, ýÿëÿí äÿôÿ ìàéîðà áóíëàðû íåúÿ èçàù åëÿ-
éèì, îíà íåúÿ áàøà ñàëûì. Áèðäÿí àüëûìà ýÿëäè êè, ÿýÿð ôàøèñò þëöì
âÿä åëÿéèðñÿ, äåìÿëè, ùþêìÿí íÿ èñÿ éàõøû øåéÿ ýþðÿ âÿä åëÿéèð...
Áó áàðÿäÿ ùÿëÿ ÷îõ ôèêèðëÿøÿúÿêäèì, àíúàã áèðäÿí àíàìëà àòàì è÷ÿðè
ýèðäè âÿ áàøëàäûì îíëàð ùàããûíäà ôèêèðëÿøìÿéÿ.
Ùÿì îíëàðëà äàíûøûð, ùÿì äÿ äöøöíöðäöì êè, áó äöíéàäà ìÿíÿ
áóíëàðäàí ÿçèç àäàì éîõäóð.
Îíëàð ìÿíÿ çÿëçÿëÿäÿí ñþùáÿò à÷äûëàð. Ùå÷ äåìÿ, ìÿí îíäà
ñÿùâ åëÿìÿìèøÿì, – éåðàëòû òÿêàí ùÿì ýöíäöç îëóá, ùÿì ýåúÿ. Ùÿì
áèçèì ãÿñÿáÿäÿ, ùÿì ãîíøó ãÿñÿáÿäÿ áèð íå÷ÿ åâ ó÷óá, õîøáÿõò-
ëèêäÿí, þëöì-èòèì îëìàéûá. ßââÿëëÿð ùå÷ áåëÿ øåé áàøûìà ýÿëìÿ-
éèá: îíëàð éàíûìäà îëà-îëà àíúàã îíëàðû ôèêèðëÿøèðÿì.

1976

64
 ÐÖÑÒßÌ ÈÁÐÀÙÈÌÁßÉÎÂ
(1939)
Ìÿøùóð íàñèð âÿ äðàìàòóðã Èáðàùèìáÿéîâ Ðöñòÿì Ìÿììÿä Èáðàùèì îüëó
1939-úó èë ôåâðàë àéûíûí 5-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð.
Áóðàäà îðòà ìÿêòÿáè, ñîíðà Àçÿðáàéúàí Íåôò âÿ Êèìéà Èíñòèòóòóíóí èñòåùñàë
ïðîñåñëÿðèíèí àâòîìàòëàøäûðûëìàñû ôàêöëòÿñèíè, Ìîñêâàäà ÑÑÐÈ Òåõíèêè Êèáåð-
íåòèêà Èíñòèòóòóíóí àñïèðàíòóðàñûíû áèòèðìèø, ÑÑÐÈ Êèíåìàòîãðàô÷ûëàð Èòòèôàãû
íÿçäèíäÿêè Àëè ññåíàðè êóðñóíäà îõóìóøäóð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, “Ìöðÿááÿñèç ÷þðÿê”
àäëû èëê ùåêàéÿñè 1962-úè èëäÿ “Ìîëîäéîæ Àçåðáàéäæàíà” ãÿçåòèíäÿ ÷àï åäèëìèø-
äèð. Ñîíðàëàð äðàìàòóðã, ññåíàðè÷è âÿ ðåæèññîð êèìè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.
“Ñÿùðàíûí àü ýöíÿøè” âÿ “Ãóì öñòöíäÿ åâ” ôèëìëÿðèíÿ ýþðÿ Öìóìèòòèôàã Ëåíèí
êîìñîìîëó ìöêàôàòûíà, “Àä ýöíö” âÿ “Èñòèíòàã” ôèëìëÿðèíÿ ýþðÿ ÑÑÐÈ Äþâëÿò
ìöêàôàòûíà, “Ýöíÿøäÿí óñàíìûøëàð” ôèëìèíÿ ýþðÿ “Îñêàð” ìöêàôàòûíà ëàéèã
ýþðöëìöøäöð. ßñÿðëÿðè áèð ñûðà õàðèúè äèëëÿðäÿ íÿøð åäèëìèøäèð.
“Íÿüìÿ äÿðñè” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Ïàðê” àäëû ïîâåñòëÿð âÿ ùåêàéÿëÿð êèòà-
áûíäàí (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1987) ýþòöðöëìöøäöð.

ÍßÜÌß ÄßÐÑÈ

Àë÷àãáîé, àðûã, îòóç áåø éàøëàðûíäà, ãàðàýöë äÿðèñèíäÿí éàõàëûãëû

äÿðè ýþäÿêúÿ ýåéìèø, øàëâàðûíûí áàëàãëàðû õðîì óçóíáîüàçëàðûíà
ñàëûíìûø áèð êèøè Áàêû èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèíäÿí áèðèíèí ùÿéÿòèíè êå÷äè,
ãàð àëòûíäàí ãàðàëàí ïàðòà ãàëàüûíû þòöá, ö÷ìÿðòÿáÿëè ìÿêòÿá áèíà-
ñûíûí ãàïûñûíà àïàðàí ïèëëÿêÿíëÿ ãàëõäû.
Âåñòèáöëäÿ îòóðìóø õàäèìÿ ãàäûí îíó ýþðöá éåðèíäÿí ãàëõìàã
èñòÿäè, àììà êèøè ãàïûäàí ýèðìÿê ôèêðèíè äÿéèøäè, èêè úÿðýÿéëÿ ìÿê-
òÿáè ÿùàòÿéÿ àëìûø êîëëóüà àòûëäû âÿ àéàã äÿéìÿìèø ãàðûí öñòöéëÿ
ìÿêòÿáÿ äþâðÿëÿìÿ ýåòäè. Ãàðû ãàïûíû àçúà àðàëàéûá, êèøèíè òÿÿú-
úöáëö áàõûøëàðëà èçëÿäè... Êèøè êîëëàðäàí øàëâàðûíà, óçóíáîüàçëàðûíà
ñÿïèëÿí ãàðà ôèêèð âåðìÿäÿí éåéèí àääûìëàðëà ýåäèðäè. Àðàáèð äàéà-
íûá ìÿêòÿáèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ áîéëàíûðäû. Áîéó ÷àòìàäûüûí-
65
äàí áÿçÿí éåðèíäÿí àòëàíûá ïÿðâàçäàí éàïûøûð âÿ ãîëëàðûéëà ïÿíúÿ-
ðÿéÿ òÿðÿô äàðòûíûðäû...
Ñèíèôëÿðèí áèðèíäÿ – ö÷öíúö, éà äþðäöíúö ñèíèôäè – úàâàí ìöÿë-
ëèìÿ õîøóíà ýÿëäè, èíàìëû, ãûðïûëìàç ýþçëÿðèíè òà éîðóëàíàäÿê îíà
çèëëÿäè, íÿ ìöÿëëèìÿíèí êàðûõìàñû, íÿ øàýèðäëÿðèí ýöëöøö îíà òÿñèð
åëÿìÿäè.
Éåðÿ àòûëàíäàí ñîíðà ýþðäö êè, õàäèìÿ ãàðû òèíäÿí îíó èçëÿéèð.
Ýöëöìñÿäè, øàëâàðûíûí ãàðûíû ÷ûðïäû âÿ ìÿêòÿáèí ÿòðàôûíà äþâðÿ âóð-
ìàãäà äàâàì åëÿäè. Ãàðû îíó ñåçäèéèíè àíëàéûá äàùà ýèçëÿíìÿäè,
òèíäÿí ÷ûõäû âÿ áàðìàüûéëà îíó ùÿäÿëÿäè...
Çÿíý ÷àëûíàí êèìè ìÿêòÿáèí ãàïûëàðû òàéáàòàé à÷ûëäû âÿ áàëà-
úàëàð ùàé-êöéëÿ ùÿéÿòÿ úóìäóëàð. Àü ãàð ôîíóíäà ùÿéÿò îíëàðûí
ãàéíàøàí, ãàðà ôèãóðëàðû èëÿ äîëäó. Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ áóíäàí ÿââÿë
ñàêèò, òÿðê îëóíìóø êèìè ýþðöíÿí ùÿéÿò èíäè ÷îõùöúåéðÿëè îðãàíèç-
ìè õàòûðëàäûðäû âÿ áó ùöúåéðÿíèí ùÿð áèðè èõòèéàðûíäà îëàí áåø äÿãè-
ãÿíè íÿ åëÿéÿúÿéèíè äÿãèã áèëèðäè.
Áåëÿ áèð ìöãàéèñÿ ýþäÿêúÿëè êèøèíèí àüëûíà ýÿëÿ áèëìÿçäè – î,
îðãàíèçìèí ùöúåéðÿëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëìèðäè. ×èéíèíè
ìÿêòÿá áèíàñûíûí òèíèíÿ ñþéêÿéèá äóðìóøäó, áó éåðäÿ äàø ùàñàð áè-
íàéà ëàï éàõûí èäè âÿ áèíàíûí î òÿðÿôèíäÿêè ùÿéÿòÿ äàð áèð êå÷èä
ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. Ùÿéÿòäÿ ãà÷ûøàí ìÿêòÿáëèëÿð îíó ìàðàãëàíäûðìûð-
äû, î, ìÿêòÿáèí ãàïûñûíäàí ÷ûõìàãäà îëàí óøàãëàðà áàõìàãäà
äàâàì åäèðäè. Ìÿùç ùÿìèí óøàãëàðûí àðàñûíäà èñòÿäèéèíè – ñÿéëÿ
ýåéèíìèø, äîëüóí, äöéìÿëÿðèíèí ùàìûñû áàüëû, åéíÿêëè áèðèíúè ñèíèô
øàýèðäèíè ýþðäö âÿ îíó ùàéëàäû.
Áèðèíúè ñèíèô øàýèðäè êèøèíè ýþðöá ñåâèíäè, ãàïûäàí áèðëèêäÿ ÷ûõäû-
üû èêè äîñòóíó ãîéóá, êèøèéÿ òÿðÿô àääûìëàäû.
Êèøè îüëàíûí éûðüàëàíà-éûðüàëàíà îíà òÿðÿô íåúÿ ýÿëìÿéèíÿ
ãûìûøà-ãûìûøà áàõûðäû.
– Íÿäè, ãà÷à áèëìèðñÿí éîõñà? – îüëàí éàõûíëàøàíäà ñîðóøäó.
– Î ãÿäÿð éåäèðäèáëÿð êè, þçöíö ýöúëÿ ÷ÿêèðñÿí...
Êèøè îüëàíû äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäè.
– Ïðîôåññîðà îõøàéûðñàí, – ùàíäàí-ùàíà äåäè âÿ ìÿëóì äåéèëäè,
îüëàíû ìÿçÿììÿò åäèð, éà îíóí ýþðêÿìèíäÿí ðàçûäû. – Åéíÿéè ùÿ-
éÿòäÿ äÿ ÷ûõàðìûðñàí?
– Îëìàç, – îüëàí èçàù åëÿäè. – Ýþçëÿðèì îíäà ïèñ ýþðÿð.
– Áèð äÿãèãÿëèéÿ ÷ûõàðò åéíÿéèíè.
Îüëàí åéíÿéèíè ÷ûõàðòäû. Êèøè áèð íå÷ÿ àääûì êÿíàðà ÷ÿêèëäè.
66
 – Íå÷ÿ áàðìàãäû? – î, èêè áàðìàüûíû ýþñòÿðÿðÿê ñîðóøäó.
– Èêè.
– Áÿñ èíäè?
– Ö÷.
– Ýþðìÿí éàõøûäû! – êèøè ðàçû ùàëäà äåäè. – Íàùàã åéíÿêëÿ ýþç-
ëÿðèíè êîðëàéûðëàð.
– Éàõûíû ïèñ ýþðöðÿì, – îüëàí äåäè.
– Éàõûíûí åéáè éîõäó, òÿêè óçàüû éàõøû ýþðÿñÿí, – êèøè îíó ñàêèò-
ëÿøäèðäè. – Ùÿ, ìÿíäÿí íÿ äàíûøûðëàð? Ñþéöðëÿð?
– Éîõ.
– Ñþéöðëÿð, – êèøè èíàìëû ñÿñëÿ äåäè. – Áÿñ î íÿ äåéèð? Íåúÿ ÷à-
üûðûðñàí îíó?
– Ùöñåéí äàéû.
– Î íÿ äåéèð?
– Äåéèð êè, äÿðñëÿðèìÿ ôèêèð âåðèì.
– Äöç äåéèð, – êèøè ðàçûëàøìàüà ìÿúáóð îëäó, – äÿðñëÿðÿ úèääè
áàõìàã ëàçûìäû...
Î éåíÿ íÿñÿ ÿëàâÿ åëÿìÿê èñòÿéèðäè, àììà ñóñäó, ÷öíêè äÿðñÿ
÷àüûðàí çÿíý ÷àëûíäû.
Ùÿéÿòäÿêè âóðíóõìà ãÿôèë áàøëàíäûüû êèìè ãÿôèë äÿ ãóðòàðäû.
– Èíäè ùàíñû äÿðñäè? – êèøè ñîðóøäó.
– Íÿüìÿ äÿðñè.
Êèøè þçëÿðèíè ìÿêòÿá ãàïûñûíäàí åéíè âàõòäà è÷ÿðè äöðòöøäöðìÿ-
éÿ ÷àëûøàí áàëàúàëàðà þòÿðè áèð íÿçÿð ñàëäû.
– Ýÿë àðõàìúà, – î, åéíÿêëè îüëàíà äåäè âÿ ìÿêòÿáèí àðõàñûí-
äàêû ùÿéÿòÿ òÿðÿô àääûìëàäû.
– Çÿíý îëäó, – îüëàí áóðíóíóí àëòûíäà ãÿòèééÿòñèç ùàëäà äåäè,
àììà èòàÿòëÿ êèøèíèí àðõàñûíúà ýåòäè.
Îíëàð áèíà èëÿ ùàñàðûí àðàñûíäàêû äàð êå÷èäëÿ êå÷èá, òèêèëìÿêäÿ
îëàí èäìàí ìåéäàí÷àñûíà ÷ûõäûëàð.
– Îòóð, – êèøè ìåéäàí÷àíûí êÿíàðûíäà èêè ãàëàã òþêöëìöø êóáèê
äàøëàðû ýþñòÿðäè. Îüëàí äàøëàðûí öñòöíö þðòìöø ãàðà øöáùÿéëÿ áàõäû.
– Íÿäè? – êèøè ñîðóøäó.
– Ãàðà îòóðìàã îëìàç, – îüëàí èçàù åëÿäè.
– Ãîðõóðñàí éàíûí äîíàð? – êèøè èñòåùçàéëà äåäè. – Îòóð.
Îüëàí âèëâåò øàëâàðûíà áàõäû, àììà äàùà ùå÷ íÿ äåìÿäè âÿ îòóðäó.
– ßùñÿí, – êèøè äåäè. – ßñë êèøè ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàìàëûäû.
67
 Êèøè ùàñàðà éàõûíëàøäû, êö÷ÿéÿ áîéëàíäû âÿ îüëàíûí éàíûíà ãà-
éûäûá îòóðäó...
Îüëàí ýþäÿêúÿëè êèøèéÿ âÿúäëÿ, àììà áèð àç åùòèéàòêàðëûãëà áàõûðäû
– àüûëëû éàøëû àäàì ýþçëÿíèëìÿäÿí ùÿð áèð îéóí ÷ûõàðà áèëÿí äîñòóíà
áåëÿ áàõûð.
– Êþéíÿéèí ÷ûõûá, – îüëàí äåäè. Î, êèøèíèí ýþäÿêúÿñèíèí àëòûí-
äàí ÷ûõìûø çîëàãëû êþéíÿéèíèí ÿòÿéèíè ýþñòÿðäè.
– Áèëèðÿì, – êèøè äåäè. – Ñÿíè àõòàðàíäà ÷ûõûá, – î, êþéíÿéèíè
øàëâàðûíà ñàëäû.
Áàøëàðû ñþùáÿòÿ ãàðûøäûüûíäàí àðõàäàí éàõûíëàøàí õàäèìÿ ãàðûíû
ñåçìÿäèëÿð.
– Ùÿ, ÿëèìÿ êå÷äèç! – ãàðû êèøèíèí ãîëóíäàí éàïûøûá, ãàëèáàíÿ
òÿðçäÿ äåäè. – Óøàãëà íåéëèðñÿí áóðäà?
Êèøè ãîëóíó àçàä åëÿìÿê èñòÿäè, àììà ãàðû áÿðê-áÿðê éàïûøìûøäû.
– Ýåäÿê äèðåêòîðóí éàíûíà, – ãàðû ãÿòèééÿòëÿ äåäè. – ×îõäàíäû
èçëÿéèðäèì ñÿíè.
– Ùàðà èñòÿéèðñÿí ýåäÿê, – êèøè ãîëóíó áèð äÿ äàðòäû. Ãàðû àç ãàëà
éûõûëàúàãäû, àììà êèøèíèí ÿòÿéèíè áóðàõìàäû.
– Íèéÿ äÿðñäÿ äåéèëñÿí? – ãàðû îüëàíäàí ñîðóøäó.
– Áó ìÿíèì àòàìäû, – îüëàí äåäè. – Áóðàõûí îíó.
Ãàðû òÿÿúúöáëÿíäè âÿ êèøè íÿùàéÿò, ýþäÿêúÿñèíèí ÿòÿéèíè ãàðûíûí
ÿëèíäÿí äàðòûá ÷ûõàðà áèëäè.
– Ãàðû, ñÿíèí àõûðûí ïèñ îëàúàã, – î ãàøãàáàãëà äåäè. – Ñÿíèí êè-
ìèëÿðèíè áÿëÿêäÿúÿ áîüìàã ëàçûìäû êè, àäàìëàðà ðàùàò éàøàìàãäà
ìàíå îëìàñûíëàð.
– Ñÿíè áîüìàã ëàçûìäû, – ãàðû úàâàá ãàéòàðäû, àììà ýþäÿêúÿëè
êèøèéÿ áàø ãîøìàüûí éåðñèç îëäóüóíó àíëàéûá, áèð íå÷ÿ àääûì êÿ-
íàðà ÷ÿêèëäè.
– Ýåò, ýåò, – êèøè ãàðûéà äåäè. – Ýåò çÿíýèíè äûíãûëäàò. Áó ìÿíèì
îüëóìäó, áèçèì èøëÿðèìèçÿ áàøûíû ñîõìà...
Ãàðû ìÿñëÿùÿòÿ ãóëàã àñûá ýåòäè...
Áó ùàäèñÿäÿí îüëàíûí ýþçëÿðè éàøàðäû.
– Ôèêèð âåðìÿ, – àòàñû îíó ñàêèòëÿøäèðäè, – ùÿéàòäà áåëÿ øåéëÿð
òåç-òåç îëóð. Áàõ, ýþð ñÿíÿ íÿ ýÿòèðìèøÿì, – ãÿôèë éàäûíà äöøäö âÿ
ÿëèíè ãîëòóüóíà àïàðûá, òöêëÿðè ñÿëèãÿéëÿ äàðàíìûø áàëàúà áèð áîëîíêà
÷ûõàðòäû. – Àë, îéíàò.
Îüëàí èòè ýþðöá ñåâèíäè.
68
 – Èñòÿéèðñÿí, âåðèì ñÿíÿ? – àòà ñîðóøäó. – Áîø âàõòûíäà îéíà-
éàðñàí îíóíëà.
– Àíàì èúàçÿ âåðìÿç, – îüëàí èòè òóìàðëàéà-òóìàðëàéà äåäè.
– Èúàçÿ âåðÿð.
– Èò äþøÿìÿíè áóëàéàð àõû.
– Åéáè éîõ, òÿìèçëÿéÿðñÿí.
– Áÿñ ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ íåúÿ?
– Áóðàõàðñàí ùÿéÿòÿ.
Îüëàí èíàìñûçëûãëà àòàñûíà áàõäû, àììà áèð ñþç äåìÿäè. Îíà àéäûí
îëäó êè, àòàñûíûí ìÿèøÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí ãÿòè áàøû ÷ûõìûð, àììà îíóíëà
ìöáàùèñÿ åëÿìÿê èñòÿìèðäè.
– Áàëàúà èòëÿðè õîøëàìûðàì, – îüëóíóí èòëÿ íåúÿ îéíàäûüûíà áàõàí
àòà äåäè. – Ôÿðñèç ùåéâàíäû! Êåøèê ÷ÿêÿììèð, îâà ýåòìÿê ìöìêöí
äåéèë îíóíëà...
Ùÿéÿòÿ óøàã õîðóíóí áîüóã ñÿñè éàéûëäû – íÿüìÿ äÿðñè áàøëàí-
ìûøäû.
– Ìöÿëëèìÿ äàíëàéàúàã ìÿíè, – îüëàí äåäè.
– Åéáè éîõ, – àòàñû îíó ñàêèòëÿøäèðäè. – Áèð äÿôÿ îëàð... Äåéÿðñÿí
êè, àòàì ýÿëìèøäè...
Îíëàð áèð ìöääÿò äèíìÿäèëÿð.
– Ñÿíè èíúèäèá åëÿìèðëÿð êè? – àòàñû ñîðóøäó.
– Éîõ, – îüëàí îíó èíàíäûðäû.
– Ñàâàøà ýèðìÿ, – àòàñû úèääè òÿðçäÿ äåäè, – àììà ñÿíèí öñòöíÿ
úóìñàëàð, î ñààò âóð. Àíëàäûí?
Îüëàí áàøûéëà òÿñäèãëÿäè.
– Áèðèíúè âóðàíäà ùåñàá åëÿ êè, èøèí éàðûñû ùÿëë îëóíóá, – àòàñû èçàù
åëÿäè, – àäàìëàðûí ÷îõó çÿðáÿ àëàí êèìè àüûëëàðû áàøëàðûíà ýÿëèð. Àììà
åéíÿéèíè ÷ûõàðòìàüû óíóòìà. Ñàâàøàíäà åéíÿéè ùÿìèøÿ ÷ûõàðòìàã
ëàçûìäû... Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, íèéÿ ýþçëÿðèí áåëÿ çÿèôäè? – Àòà òÿÿñ-
ñöôëÿ ÿëëÿðèíè éåëëÿäè. – Áèçèì íÿñèëäÿ åéíÿê òàõàí îëìàéûá. Áàáà-
íûí ñÿêñÿí áåø éàøû âàð, ùÿëÿ äÿ îâà ýåäèð.
– Íèýàð íÿíÿ åéíÿê òàõûð, – îüëàí äåäè.
– Ùÿ, àíà òÿðÿôäÿí ÷îõëàðû åéíÿê òàõûð, – àòà ðàçûëàøäû. – Öøö-
ìöðñÿí êè?
– Éîõ.
Êèøè éåíÿ éåðèíäÿí ãàëõäû, ùàñàðà éàõûíëàøäû âÿ êö÷ÿéÿ áîé-
ëàíäû. Ìÿùÿëëÿíèí àõûðûíäà áîðó éöêëÿíìèø ÃÀÇ-51 äàéàíìûøäû.
69
Öçáÿöç ñÿêèäÿ ïèðîæíàñàòàí éåøèéèíè àðõàñûíúà äàðòûðäû: àü õÿëÿòèíèí
ãàðûí òÿðÿôèíäÿ èðè áèð éàü ëÿêÿñè äÿ âàðäû.
– Åé, – êèøè îíó ùàéëàäû.
– Íÿäè? – ñàòûúû ñîðóøäó.
– Ïèðîæíà âàðûíäû?
– Âàð.
– Îí äÿíÿ ýÿòèð áóðà...
Êèøè ïèðîæíà àëûá, îüëàíûí éàíûíà ãàéûòäû.
– Èòè éåäèðò, – î äåäè âÿ ïèðîæíà áöêäöéö ãÿçåòè ãàðûí öñòöíÿ
ãîéäó. – Þçöí äÿ éå, – áèðèíè ýþòöðöá äèøëÿäè.
– Àíàìñà äåéèð êè, äàëàøìàã îëìàç, – îüëàí ïèðîæíà éåéÿ-éåéÿ
äåäè.
– Àíàí ãàäûíäû. Ãàäûíëàðûí áåëÿ øåéëÿðäÿí áàøû ÷ûõìûð. Áÿñ, íÿäè
î, Ùöñåéí äàéû íÿ äåéèð?
– Äåéèð êè, äÿðñëÿðèìÿ ôèêèð âåðèì.
– Äöç äåéèð, – àòà áèð äÿ ðàçûëàøäû.
– Èíäè øÿùÿðäÿ ãðèï åïèäåìèéàñûäû, – îüëàí óçàäà-óçàäà äåäè.
– Õÿñòÿëèêëÿðäÿí äàíûøìàüû íèéÿ áåëÿ õîøëàéûðñàí åé?! – àòà
òÿÿúúöáëÿíäè. – Íÿéèíÿ ëàçûìäû øÿùÿðäÿ åïèäåìèéà îëìàüû? Ñÿí éàøäà
îëàíäà ãûøäà àéàãéàëûí ýÿçèðäèì, ãðèï íÿäè, áèëìèðäèì... Ìöùàðèáÿ
èäè. Ìöùàðèáÿíèí íÿ îëäóüóíó áèëèðñÿíìè?
– Áèëèðÿì.
– Ìöùàðèáÿ áàøëàíàíäà åëÿ ñÿí éàøäà èäèì. Áàáàíû úÿáùÿéÿ àïàð-
äûëàð. Áèç ãàëäûã – íÿíÿíëÿ ñÿêêèç óøàã... Ãàðíûìûçû äîéóðìàã÷öí
äàé íÿëÿð åëÿìèðäèê. Áàçàðäà ãÿçåò ñàòûð, êþðïöäÿ êþìöð éöêëÿéèð,
“Ïàðàïåò”äÿ êàðóñåë ùÿðëÿéèð, íþâáÿ ñàòûðäûã – ýåúÿëÿð ìàüàçà ãàáà-
üûíäà íþâáÿ òóòóð, ñÿùÿðëÿð êèìÿñÿ ïóëëà íþâáÿìèçè ñàòûðäûã. Ùÿ...
÷îõ øåéëÿ ìÿøüóë îëóðäóã. Îüóðëóãäàí áàøãà, – àòà ãÿôèë îüëóíà úèääè
áèð íÿçÿð ñàëûá ÿëàâÿ åëÿäè. – Áó éîëëà ùå÷ âàõò ïóë ãàçàíìàìûøûã...
Ùÿìèøÿ îüóðëóüóí ÿëåéùèíÿ îëìóøàì, þìðöì áîéó ùå÷ íÿ îüóð-
ëàìàìûøàì. Àòàì, áàáàí úÿáùÿéÿ ýåäÿíäÿ äåäè: “ßýÿð áèëñÿì êè,
óøàãëàðûì ïèñ éîëà äöøöáëÿð åâÿ ãàéûòìàéàúàüàì. Ùàúûáàëàíûí óøàã-
ëàðû îüðó îëà áèëìÿçëÿð...” Ùÿòòà íÿíÿí àúëûãäàí êþïÿíäÿ áåëÿ –
àúëûãäàí àäàìëàð òîõëóãäàí êþïÿí êèìè êþïöðëÿð – íÿ ìÿí, íÿ äÿ
ñÿíèí ÿìèëÿðèí îüóðëóã åëÿìèðäèê. Áóíó ùàìû áèëèðäè... Áèð äÿôÿ áåëÿ
ùàäèñÿ îëäó: êèìñÿ ãîíøóìóç Ðàìèçèí ìàøûíûíà ýèðìèøäè, î îíäà
éöê ìàøûíûíäà èøëÿéèðäè, “áàðäà÷îê”äà íÿ âàðäû ùàìûñûíû îüóðëàìûø-
äûëàð... Áèëèðñÿí “áàðäà÷îê” íÿäè?
70
 Îüëàí áóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìèðäè.
– Áàëàúà áèð éåøèêäè, – àòà èçàù åëÿäè, îðà éîë âÿðÿãÿëÿðèíè, úöð-
áÿúöð àëÿòëÿð ãîéóðëàð...
Îüëàí éîë âÿðÿãÿñèíèí íÿ îëäóüóíó ñîðóøäó. Àòàñû èçàù åëÿäè:
– Ùÿ, Ðàìèçèí “áàðäà÷îê”óíäà íÿ âàðäû îüóðëàäûëàð. Ðàìèç áåëÿ
øåéëÿðÿ äþçÿí àäàì äåéèë, àäàìû ùå÷ íÿéèí öñòöíäÿ î äöíéàëûã åëÿðäè
(ñîíðà éàçûã þçö úÿáùÿäÿ ùÿëàê îëäó). Êèøè ìàøûíû åâèíèí éàíûíäà
ãîéóá ýåäèð ÷þðÿê éåìÿéÿ, þçöíêöëÿðäÿí êèìñÿ ìàøûíäàí îüóðëóã
åäèð... Ùÿ, åâäÿí ÷ûõûá äåéèð: “Ìàøûíà êèì ìèíìèøäè?” Ùàìû ñóñóð.
Òèíäÿ áèð èéèðìèéÿäÿê àäàì äàéàíìûøäû âÿ ùàìû äà äèëèíè ñàíêè
óäìóøäó. Áèð äÿ ñîðóøóð: “Êèì ìàøûíà ìèíìèøäè?” Ùèðñèíäÿí ãûï-
ãûðìûçû îëìóøäó. Ìÿí î âàõò ñÿí áîéäà èäèì, äþçÿììÿäèì, áîé-
íóìà àëäûì. “Ìÿí ìèíìèøäèì”, – äåéèðÿì. “Ùÿ, ñÿí ìèíìèñÿí,
ýÿë áóðà”. Ýÿëäèì. “Óçàí éåðÿ”, – äåéèð. Óçàíäûì. Êå÷äè ðóëóí àð-
õàñûíà, ãàçû áàñäû, äöç öñòöìÿ ýÿëèðäè. Áèð ÿëèéëÿ ìàøûíû ñöðöð, î áèðè
ÿëèéëÿ ãàïûíû à÷ìûøäû êè, ìÿíÿ ãÿäÿð íå÷ÿ ìåòð ãàëäûüûíû ýþðñöí.
Ìÿíñÿ óçàíìûøäûì. Ùàðà ãà÷àúàãñàí? Îíñóç äà ãîâóá òóòàúàã.
Óçàíìûøàì, î èñÿ äåéèð: “Éàõøûñû áóäó äå êè, “áàðäà÷îêà” êèì ýèðèá,
éîõñà ñÿíè áàñûá ÿçÿúÿì”. “Áèëìèðÿì, – äåéèðÿì, – ùàðäàí áèëèì?
Ìàøûíà ìÿí ìèíìèøäèì, àììà êèì îüóðëàéûá, áèëìèðÿì”. “Áèëìèð-
ñÿí, îíäà èò êèìè ýÿáÿðÿúÿêñÿí”, – éåíÿ öñòöìÿ ñöðöð. Éàõøû êè,
àíàñûíû èìêàí òàïûá ÷àüûðà áèëäèëÿð. ßýÿð àíàñû ãà÷ûá ýÿëìÿñÿéäè,
ìÿíè áàñàúàãäû. Áèðúÿ àíàñûíûí ñþçöíÿ ãóëàã àñûðäû. Àíàñû áàëàúà,
àðûã, àììà ÷åâèê ãàäûí èäè. Áÿçÿí îëóðäó êè, è÷èá ìàøûíûí éàéûíû
ÿëèíÿ àëûðäû âÿ ãàáàüûíà êå÷ÿíè âóðóðäó. Éàõøû êè, àäàìëàð àðàäàí
÷ûõà áèëèðäèëÿð, éîõñà éåðëÿðèíäÿúÿ úàíëàðûíû àëàðäû. Ùå÷ êèì îíóí
ãàðøûñûíû àëà áèëìèðäè. Áèðúÿ àíàñûíäàí áàøãà. Î ñààò äàëûíúà áèð àäàì
ýþíäÿðèðäèëÿð, ýÿëèá ãóëàüûíäàí éàïûøûá àïàðàðäû åâÿ. Àíàñûíû ýþðÿí
êèìè éàéû àòûá, ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäÿí éîëëàíûðäû åâÿ. Àíàñûíû ÷îõ
ñåâèðäè... Áàøãà úöð îëà äà áèëìÿç. Àíàíû ùÿìèøÿ ñåâìÿê ëàçûìäû,
àíàäàí éàõûí àäàìà êèì âàð? Äöçìö äåéèðÿì? – Îüëàí áàøûíûí
ùÿðÿêÿòè èëÿ úàâàá âåðäè. – ßùñÿí! – àòàñû îíó òÿðèôëÿäè âÿ ùåêà-
éÿòèíÿ äàâàì åëÿäè. – Ùÿ, àíàñû ñàü îëñóí, ãàíûìûí àðàñûíà ýèðäè.
Ðàìèçèí ìàøûíûíäàí êèìèí îüóðëóã åëÿäèéèíè äåéÿ áèëìÿçäèì àõû.
– Áèëèðäèí êèì èäè î?
– ßëáÿòòÿ áèëèðäèì. Ùàìû áèëèðäè... – Êèøè èñòåùçàéëà ýöëöìñÿäè,
ñóñäó âÿ áîëîíêàíûí àüçûíà ïèðîæíà ñîõìàüà ÷àëûøäû.
71
 – Áèð áó èòÿ áàõ à! – î, òÿÿúúöáëÿ äåäè. – ßòëè ïèðîæíàíû éåìÿê
èñòÿìèð. ßýÿð ïèðîæíà éåìèðñÿ, îíäà îíóí ñàùèáëÿðè íÿ éåéèð?! Ñÿí
íèéÿ éåìèðñÿí?
– Éåéèðÿì, – îüëàí äåäè. Î äîüðóäàí äà áèð íå÷ÿ ïèðîæíà éåìèø-
äè. Èøòàùû éàõøû èäè, àòàñûéëà ïèðîæíà éåìÿê õîøóíà ýÿëìèøäè.
– Ýÿðÿê áèð äÿôÿ ñÿíè åâÿ àïàðàì. Áèçèìëÿ ãàëàðñàí. Ãîé íÿíÿíëÿ
áàáàí ñåâèíñèíëÿð. Óøàãëûãäà îéíàäûüûì éåðëÿðè, êö÷ÿìèçè, ùÿéÿòè-
ìèçè ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì, îðàëàðäà èíäè äÿ óøàã-ìóøàã ãàéíàøûð, îéíà-
éàðñàí îíëàðëà.
– Àíàì èúàçÿ âåðÿð?
– Èúàçÿ âåðÿð. Áóðäà ïèñ íÿ âàð êè? Ìÿíèìëÿ ãàëìàã èñòÿéèðñÿíìè?
– Ùÿ, èñòÿéèðÿì... – îüëàí ìåùðèáàíëûãëà àòàñûíà áàõäû, ñîíðà áàõûø-
ëàðûíû ÷àøãûíëûãëà ìÿêòÿáèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿ ýÿçäèðäè, óøàã õîðóíóí
ñÿñè äàùà ýÿëìèðäè. Áó âàõò çÿíý ÷àëûíäû. Áó, íÿüìÿ äÿðñèíèí ãóðòàð-
äûüûíû áèëäèðèðäè.
– Àõûðûíúû äÿðñäè? – àòàñû áèð ìöääÿò ñóñàíäàí ñîíðà ñîðóøäó.
– Ùÿ, – îüëàí òÿÿññöôëÿ äåäè.
– Ïîðòôåëèí ùàíû?
– Ñèíèôäÿ ãàëûá.
– Äè ýåò ýþòöð...
Îíëàð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äóðäóëàð, äàð êå÷èäëÿ ùÿéÿòèí î áèðè òÿðÿ-
ôèíÿ êå÷äèëÿð. Ìÿêòÿáèí ãàïûñûíäàí éåíÿ óøàãëàð àõûøûá ÷ûõäûëàð, àììà
ùàìûñûíûí ÿëèíäÿ èíäè ïîðòôåë âàðäû. Êèøè îüëàíû äöìñöêëÿäè, îüëàí
áàøûíû ÷èéèíëÿðèíÿ ãûñûá àòûëà-àòûëà ìÿêòÿáëèëÿðèí àðàñûíäàí ñèâèøÿðÿê
ïîðòôåëèíèí äàëûíúà ãà÷äû. Ãàïûéà ÷àòàíäà äþíäö. Àòàñû ÿëèíäÿ áîëîíêà
ùÿéÿòèí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû. Îüëàí ãàïûäàí ýèðäè.
Áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿìèøäè êè, ÿëèíäÿ ïîðòôåë äÿùëèçëÿ ýåðè ãà÷ûðäû.
Àììà àòàñûíû áàéàãêû éåðèíäÿ ýþðìÿäè. Ìÿêòÿáèí ùÿéÿòèíèí äàð-
âàçàñûíäà àíàñûíû ýþðäö, àòàëûüû ùÿìèøÿêè êèìè îíóíëà éàíàøû èäè…
Ýþäÿêúÿëè êèøè äÿ îíëàðû ýþðìöøäö (î ýèçëÿíìèðäè, àììà ìÿê-
òÿáèí òèíèíäÿ åëÿ äàéàíìûøäû êè, ýþçÿ äÿéìèðäè) îüëàíûí àíàñûíûí
ÿéíèíäÿ ãàðà õÿç ïàëòî âàðäû. Áîéúà ùöíäöð îëàí àòàëûüûíûí ýþçö
åéíÿêëè èäè, áàøûíà øëéàïà ãîéìóøäó...
Îíëàð ÿòðàôûíà áîéëàíàí îüëàíû ùÿéÿòäÿí ÷ûõàðàíäàí ñîíðà êèøè
ýèçëÿíäèéè éåðè òÿðê åòäè âÿ áîøàëìûø ùÿéÿòèí îðòàñûíà àääûìëàäû.
Ãàáàüûíúà áîëîíêà ãà÷ûðäû.
Êèøè èõòèéàðñûç ïèðîæíà éåìÿéèíäÿéäè...
72
 Àç êå÷ìÿìèø ìÿêòÿáèí äàðâàçàñûíäàí ÷ûõäû âÿ ìÿùÿëëÿíèí î
áàøûíäà ãîéäóüó ìàøûíûíà éàõûíëàøäû. Ìàøûíûí àðõàñû à÷ûã èäè âÿ îðäàí
þç àüûðëûãëàðûíäàí ÿéèëìèø àëòûäöéìÿëè ãàçìà áîðóëàðû ñàëëàíìûøäû.
Ýþäÿêúÿëè êèøè ìàøûíûí ãàïûñûíû à÷äû, õàë÷à ñÿðèëìèø îòóðàúàüà
ãàëõäû âÿ ìöùÿððèêè èøÿ ñàëìàçäàí ÿââÿë áîëîíêàíû êàáèíÿäÿ éàò-
ìûø êåïêàëû, áûüëû îüëàíûí äèçèíèí öñòöíÿ ãîéäó.
– Íèéÿ áåëÿ ýåú ýÿëäèí? – î, ýþçëÿðèíè à÷ìàäàí ñîðóøäó.
– Ñþùáÿò åäèðäèê.
– Ùÿ, íåúÿäè îüëóí?
– Éàõøûäû.
– Èòè íèéÿ ýþòöðìÿäè?
– Íåéíèð åé èòè?
– Áÿñ èíäè áèç èòè ùàðà àïàðàã?
– Ùàðäàí ýþòöðìöñÿí, îðà äà ãàéòàð, – ýþäÿêúÿëè êèøè ìöùÿððèêè
èøÿ ñàëäû, ìàøûí éàâàøúà éåðèíäÿí òÿðïÿíäè âÿ áîðóëàðû éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ
ìÿêòÿáèí áþéðöíäÿí þòöá-êå÷äè...

1974

73
 ßÊÐßÌ ßÉËÈÑËÈ
(1937)
Õàëã éàçû÷ûñû ßêðÿì ßéëèñëè 1937-úè èë äåêàáðûí 6-äà Îðäóáàä ðàéîíóíóí
Éóõàðû ßéëèñ êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð. Äîüìà êÿíäèíäÿ îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàð-
äûãäàí ñîíðà ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûø, ñîíðà Ìîñêâàäà
Ì.Ãîðêè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿñð áþëìÿñèíè áèòèðìèøäèð. “Àçÿðíÿøð”èí
òÿðúöìÿ øþáÿñèíäÿ ðåäàêòîð, “Ýÿíúëèê” íÿøðèééàòûíäà, “Ìîçàëàí” ñàòèðèê æóð-
íàëûíäà, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Êèíåìàòîãðàôèéà Êîìèòÿñèíäÿ, “Àçÿðáàéúàí” æóð-
íàëûíäà áàø ðåäàêòîð, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí êàòèáè, “Éàçû÷û” íÿøðèé-
éàòûíûí äèðåêòîðó âÿçèôÿëÿðèíäÿ èøëÿìèøäèð.
Áÿäèè ôÿàëèééÿòÿ ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà áàøëàìûø, èñòåäàäëû íàñèð âÿ
äðàìàòóðã êèìè ìÿøùóðëàøìûøäûð. Õöñóñèëÿ “Àäàìëàð âÿ àüàúëàð” òðèëîýèéàñû
îíà áþéöê øþùðÿò ýÿòèðìèøäèð. Õèäìÿòëÿðèíè äþâëÿò éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
Î, “Øÿðÿô” íèøàíû âÿ “Øþùðÿò” îðäåíè èëÿ òÿëòèô îëóíìóø, Àçÿðáàéúàí Õàëã éàçû÷ûñû
ôÿõðè àäû àëìûø, 2005-úè èëäÿ ðåñïóáëèêàíûí Ìèëëè Ìÿúëèñèíÿ öçâ ñå÷èëìèøäèð.
“Öðÿê éàìàí øåéäèð...” ïîâåñòè éàçû÷ûíûí “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”íäÿí (Áàêû, 2005)
ýþòöðöëìöøäöð.

ÖÐßÊ ÉÀÌÀÍ ØÅÉÄÈÐ...

Û
Ñÿðâÿð ÿñýÿðëèêäÿí áèð àéðû âàõò ýÿëìèø îëñàéäû, áÿëêÿ êÿíääÿ
áåëÿ òåç äàðûõìàéàúàãäû. Àíúàã î, ïàéûçäà ýÿëäè. Ïàéûçûí ëàï àõûðëà-
ðûíäà. Ýÿëèá ýþðäö êè, ÷þë-áàéûðäàí ÿë-àéàã êÿñèëèá, àòàñûíûí ùÿð èë
êîëõîçà ÿêäèéè áîñòàí ñîâóøóá... Äàüëàðäà àéðû âàõò àäàì áîéóíúà
ãàëõàí îò-ÿëÿô ñîí ÷þïöíÿúÿí áè÷èëèá-äàøûíìûøäû; áàüëàðûí ìåð-
ìåéâÿñè ÷îõäàí äÿðèëìèøäè, õÿçÿëè éàíäûðûëìûøäû; Ñÿðâÿðýèëèí ùåéâà
àüàúëàðûíäàêû áåø-àëòû ùåéâà âÿ äþøëÿðäÿ, êîëõîç õûðìàíëàðûíäà ñàðà-
ëàí ö÷-äþðä òàéà ñàìàí – ìåøÿëè, áàüëû-áàü÷àëû Áóçáóëàã êÿíäèíèí
áèð äöíéà ïàéûçûíäàí ãàëàí õûðäàúà õàòèðÿ èäè, þçýÿ áèð øåé äåéèëäè.
ßñýÿðëèêäÿí ýÿëÿí ýöíö Ñÿðâÿð êÿíä àðàñûíà ÷ûõûá ö÷ èë ýþðìÿ-
äèêëÿðèíèí ùàìûñûíû áèð íåúÿ ñààòäà íÿ êè âàð ýþðäö. Ýþðäö êè, éåíÿ
74
ãûçëàð, ãàäûíëàð ÷åøìÿëÿðäÿí ñó äàøûéûð, êèøèëÿð ÷àéõàíàäà ÷àé è÷èð,
óøàãëàð êëóáäà äîìèíî îéíàéûð. Ýþðäö êè, àõøàìöñòö àäàìëàð éåíÿ
÷èíàðûí äèáèíÿ éûüûøûðëàð, ôóòáîëäàí, ñèéàñÿòäÿí äàíûøûðëàð, ñîíðà êö÷ÿ-
êö÷ÿ ìÿùÿëëÿ-ìÿùÿëëÿ åâëÿðèíÿ äàüûëûøûðëàð âÿ ö÷ èë áóíäàí ãàáàãêû
êèìè, éåíÿ äÿ ýåäÿ-ýåäÿ, éîë óçóíó åéíè ñþçëÿð äåéèá, åéíè ãàéäà
èëÿ áèð-áèðëÿðèíè àõøàì ÷àéûíà-÷þðÿéèíÿ äÿâÿò åëÿéèðëÿð.
Î àõøàì åâÿ ãàéûäàíäà êö÷ÿíèí áèð éåðèíäÿ Ñÿðâÿð òÿçÿúÿ ïàïè-
ðîñ ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéàí áèð äÿñòÿ îüëàí ýþðäö; êö÷ÿíèí áàøãà áèð
éåðèíäÿ, òÿçÿúÿ ïûããûëäàøìàüà áàøëàéàí áèð äÿñòÿ ãûç ýþðäö. Ýþðäö
êè, éåíÿ êÿíääÿ àòàñûíà Ïèøèê Àüàëàð äåéèðëÿð, àíàñûíà Úöúÿëè Õàíûì
äåéèðëÿð. Âÿ áèðäÿí-áèðÿ ùèññ åëÿäè êè, äàðûõûð.
Ñÿðâÿð áèðäÿí-áèðÿ éÿãèí åëÿäè êè, ãûøû êÿíääÿ êå÷èðìÿê îíóí
ö÷öí ÷ÿòèí îëàúàã: íÿ áèð ùÿðÿêÿò, íÿ áèð ìàøûí äûðûëòûñû; ãàðëû äàüëàð
òàì ö÷-äþðä àé ýþéöí ÿòÿéèíÿ äèðÿíèá äóðàúàãäûëàð – Áóçáóëàüûí
äöíéàäàí ÿëè öçöëÿúÿêäè... Åâ – ÷àéõàíà, ÷àéõàíà – åâ... Ãûø Ñÿð-
âÿðè ãîðõóòäó, äÿùøÿòÿ ýÿòèðäè âÿ Ñÿðâÿð áó äÿùøÿòëÿ éàòûá, éóõó-
ñóíäà èñòè âÿ èøûãëû áèð éàé ýåúÿñè ýþðäö.
Î, àòàñûíûí áîñòàíûíäà èäè, ÷àëàíûí öñòöíäÿ éàòûðäû, ùÿì äÿ åëÿ áèë
îíó éåðäÿí-áîñòàíäàí ÷àëàãàðûøûã áèð õåéëè éóõàðû ãàëäûðìûøäûëàð âÿ
áóðàäàí Ñÿðâÿð áöòöí áîñòàíû ðàùàòúà ýþðÿ áèëèðäè. Áîñòàíûí öñòöíäÿ
ñöä êèìè àé èøûüû âàðäû âÿ èðè-èðè, àü-àü ãîâóíëàð áó èøûãäà, ãîéóí
ñöðöñö òÿêè éàòûøìûøäûëàð. Ñÿðâÿð ãîâóíëàðà áàõûðäû, ùÿì äÿ áîñòàí-
äàí àðàëûäà, äàüûí äèáèíäÿ áþéöðòêÿí êîëëàðûíà îõøàéàí ãàðà êþëýÿ-
ëÿð ýþðöðäö. Êþëýÿëÿð ãûìûëäàøûðäûëàð, ïû÷ûëäàøûðäûëàð – íÿñÿ ãîðõóëó
áèð èø ýþðìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûëàð. Ñîíðà êþëýÿëÿð ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿë-
äèëÿð, áîñòàíûí öñòöíÿ éåðèäèëÿð âÿ áþéöðòêÿí êîëóíà îõøàéàí áó
êþëýÿëÿðèí è÷èíäÿí çèë ãàðà éàïûíúûëû íÿùÿíý áèð ÷îáàí ÷ûõûá, ÷îìà-
üûíû éóõàðû ãàëäûðàí êèìè òàüëàðäà, áîñòàí áîéóíúà éàòìûø èðè-èðè,
àü-àü ãîâóíëàð òÿðïÿøèá ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð âÿ î ñààòúà áèð àü ãîéóí
ñöðöñö îëóá, ñöðÿòëÿ äàü ñÿìòÿ ýåäÿí ãàðà éàïûíúûëû íÿùÿíýèí àðõà-
ñûíúà òþêöëöøäöëÿð. Ñÿðâÿð ãûøãûðìàã èñòÿäè, ãûøãûðà áèëìÿäè, éåðèí-
äÿí äóðìàã èñòÿäè, äóðà áèëìÿäè. Ñîíðà áèðäÿí ùàâà èøûãëàíäû, ñÿùÿð
à÷ûëäû âÿ Ñÿðâÿð ùÿìèí ãàðà éàïûíúûëû àäàìûí ßæäÿð îëäóüóíó ýþðäö.
ßæäÿð äàüûí ëàï êÿëëÿñèíäÿ äàéàíìûøäû; Ñÿðâÿðÿ ÿë åëÿéèðäè: “Áàêûéà
ýÿë... Áàêûéà ýÿë... Áàêûéà... Áàêûéà... Áàêûéà...”

Ùÿëÿëèê éóõó éóõóëóüóíäà, ßæäÿð ßæäÿðëèéèíäÿ ãàëñûí, ÿñàñ ìÿò-

ëÿá áóðàñûíäàäûð êè, ñÿùÿðèñè éàòàãäàí äóðàíäà Ñÿðâÿð, þçëöéöíäÿ,
75
ãûøûí ìÿñÿëÿñèíè òàìàì ùÿëë åëÿéèá ãóðòàðìûøäû. ßë-öçöíö ñåâèíÿ-
ñåâèíÿ éóäó, ÷þðÿéèíè òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ éåäè, êö÷ÿéÿ ÷ûõûá ãîíøóëóãäàêû
÷îõäàí êèìñÿñèç ãàëìûø áèð åâèí ãàïûñûíäà áèð ìöääÿò àéàã ñàõëàäû...
Áó åâ ßæäÿðèí èäè: ùÿéÿòèíè ãàíãàë áàñìûøäû, äàìûíû îò áàñìûøäû...
ßæäÿðèí Áàêûäà îëäóüóíó Ñÿðâÿð ÷àéõàíàäà þéðÿíäè. Áèð äÿ Òåéìóð
Áàêûäà èäè; Êþìöð÷ö áàçàðûíäà àëâåð åëÿéèðäè. Òåéìóð Ñÿðâÿðèí ñèíèô
éîëäàøû èäè, áóíà ýþðÿ Ñÿðâÿð äàùà äà öðÿêëÿíäè, ùÿòòà î ãÿäÿð öðÿê-
ëÿíäè êè, àòàñûíà áèð ñþç äåìÿìèø, àíàñûíäàí ïóë àëìàìûø, ãàéûäàí-
áàø, ìÿùÿëëÿäÿ þçöíöí éîë òÿäàðöêöíö äÿ åëÿäè. Î ùå÷ âàõò ùå÷ éåðÿ
àëâåðÿ ýåòìÿìèøäè, àíúàã àëûø-âåðèø ö÷öí áèð ãîçóí, áèð äÿ áàäàìûí
áàøãà ìåéâÿëÿðäÿí ñÿðôÿëè îëäóüóíó êèìäÿíñÿ åøèòìèøäè. Áóíà ýþðÿ
äÿ Ñÿðâÿð áàüûíäà, áàü÷àñûíäà ãîç àüàúû, áàäàì àüàúû îëàí áèð íå÷ÿ
àäàìûí ãàïûñûíû äþéäö. Áèð íå÷ÿ åâèí äàðâàçàñûíäà äàéàíûá åâ éèéÿ-
ëÿðè èëÿ ÿñë àëâåð÷èëÿð êèìè äàíûøäû, ñþâäÿëÿøäè; àõûðäà, Øþâêÿò àðâàääà
îòóç-ãûðõ êèëî áàäàì éåðè åëÿäè, Ýöëýÿç àðâàääà ÿëëè-àëòìûø êèëî úþâöç
éåðè åëÿäè; ñîíðà åâÿ ýÿëäè, àíàñûíû éîëà ýÿòèðäè, ñîíðà îíëàð èêèñè áèð
éåðäÿ Àüàëàð êèøèíè äÿ áèðòÿùÿð éîëà ýÿòèðäèëÿð... Âÿ áöòöí áóíëàðû
åëÿéÿ-åëÿéÿ Ñÿðâÿð õÿéàëûíäà áþéöê Áàêûíû ýþðäö, îðàäà àëâåð åëÿ-
éèá, ïóë ãàçàíûá, ÿéíèíäÿ òÿçÿ êîñòéóì, òÿçÿ ïàëòî Ëåíèíãðàäûí áèð
çàìàí éàëíûç “óâîëíåíèéå” âàõòû åùòèéàòëà ýÿçÿ áèëäèéè êö÷ÿëÿðèíè
õÿéàëûíäà äîéóíúà âÿ ëÿççÿòëÿ ýÿçäè. Âÿ åéíè âàõòäà äà î, ßæäÿðè âÿ
ßæäÿðëÿ áàüëû îëàí ÿùâàëàòû õàòûðëàäû.
ßùâàëàò èñÿ ÷îõäàíûí ÿùâàëàòû èäè, éåääè-ñÿêêèç èëèí ÿùâàëàòû...
Éàé èäè, ãîâóíóí òÿçÿúÿ àüàðàí âàõòû èäè. Âÿ î éàé ãîâóíóí
òÿçÿúÿ àüàðäûüû âàõò, ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ Õàíûì àðâàäûí áîñòàíäà,
äÿìèð òîð àðàñûíäà ñàõëàäûüû ôÿðÿëÿðäÿí áèðè éîõà ÷ûõäû. Ôÿðÿíèí éîõà
÷ûõìàüû ñÿùÿð áèëèíäè âÿ î ñÿùÿð Àüàëàð êèøè èëÿ Ñÿðâÿð áîñòàíûí
äþðä éàíûíû ýÿçèá àéàãäàí ñàëäûëàð, àíúàã ùå÷ éåðäÿ òîéóã òöêö, òîéóã
íèøàíÿñè òàïìàäûëàð. Î áèðè ýåúÿ áèð ôÿðÿ äÿ éîõà ÷ûõäû. Áó äÿôÿ
Àüàëàð êèøè ýåúÿíè éàòìàéûá, ñÿùÿðÿúÿí ùèíÿ êåøèê ÷ÿêìÿéè ãÿðàðà
àëäû. ßëèíäÿ òöôÿíý, êîëëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíäè, àüàúëàðûí äàëûíäà
ïóñäó, àíúàã îíóí ñÿùÿðÿ éàõûí äþçìÿéèá, îòóðäóüó éåðäÿ áèð áàëàúà
ìöðýöëÿìÿéè èëÿ ñÿùÿð ùèíäÿí áèð òîéóã äà ãåéá îëóá, ÿëëè-àéàãëû
ýþéÿ ÷ÿêèëäè. Àüàëàð êèøè ìþùêÿì äèëõîð îëäó, ÷öíêè áó, éàõøû ÿëà-
ìÿò äåéèëäè; ÷öíêè áó èø, ùå÷ øöáùÿñèç, àäàì èøè èäè – éåð öçöíöí ùå÷
áèð ùåéâàíû î äÿìèð òîðóí àðàñûíäàí òîéóã àïàðà áèëìÿçäè. Áèð äÿ áó
ñþùáÿò òÿêúÿ òîéóã ñþùáÿòè äåéèëäè, áóðàäà àäàìà ñàòàøìàã ìÿñÿ-
ëÿñè âàðäû. Âÿ áó úöð àäàìà ñàòàøìàüûí àõûðû ÷îõ ïèñ ãóðòàðà áèëÿðäè,
76
÷öíêè áó ýöí-ñàáàù ãîâóí éåòèøèðäè. Àüàëàð êèøè ÷îõ ôèêèðëÿøäè, êÿíä-
äÿêè äöøìÿíëÿðèíè ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ùÿòòà ö÷-äþðä ãîíøó êÿíäèí
øöáùÿëè ùåñàá åëÿäèéè úàâàíëàðûíû äà öðÿéèíäÿ áèðáÿáèð ñàéûá-ñàäàëàäû,
àíúàã ùå÷ áèð äöðöñò ãÿíàÿòÿ ýÿëÿ áèëìÿäè. Àüàëàð êèøè î ôÿðÿ îüðó-
ñóíó ùå÷ âàõò ýþðÿ áèëìÿäè, îíó Ñÿðâÿð ýþðäö; ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ îüðó
þçö þç àéàüû èëÿ ýÿëèá ÷ûõäû. Þçö äÿ áîñòàíûí ëàï îðòàñûíà, ÷àðäàüûí
ëàï éàíûíà... Àüàëàð êèøè éàòìûøäû, õîðóëäàéûðäû, àíúàã Ñÿðâÿð éàòìà-
ìûøäû, ÷àðäàãäà öçöãîéëó óçàíìûøäû, àøàüûäà Àéûí ñöä êèìè èøûüûíäà
áîçóìòóë òàüëàð áîéóíúà àüàðà-àüàðà ñÿïÿëÿíèá ýåäÿí éåìèøëÿðÿ
áàõûðäû. Áèðäÿí Ñÿðâÿð àðõà òÿðÿôäÿí þç àäûíû åøèòäè. Äèêñèíäè, ãîðõäó
âÿ åëÿ äèêñèíäè, åëÿ ãîðõäó êè, ãûøãûðûá àòàñûíû îéàòìàüà äà ñÿñè-
íÿôÿñè ýÿëìÿäè. Ñîíðà î, àøàüûäàí, äèðÿéèí äèáèíäÿí ïû÷ûëòû åøèòäè:
“ß, ñÿñ ñàëìà, àøàüû äöø, ìÿíÿì, ßæäÿðÿì, ãîðõìà...” Àíúàã Ñÿð-
âÿð åëÿ ãîðõìóøäó êè, ùå÷ òÿðïÿíìÿéÿ äÿ ùàëû ãàëìàìûøäû. Î,
ùàíäàí-ùàíà áèðòÿùÿð äèêÿëÿ áèëäè, ÷àðäàüûí áó òÿðÿôèíÿ êå÷èá àëòäà,
äèðÿéèí äèáèíäÿ ÿëèíè àüçûíà ãîéóá, áöòöí âöúóäó èëÿ Ñÿðâÿðÿ “ñóñ”
äåéèá äàéàíìûø óçóí âÿ àðûã ßæäÿðè ýþðäö. Ñîíðà ßæäÿð ãîëëàðûíû
óçàäûá Ñÿðâÿðè ÷àðäàãäàí åùìàëúà äöøöðäö. ×àëàäàí óçàãëàøûá, òà
áîñòàíäàí ÷ûõàíàúàí îíëàð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éåðèäèëÿð; áîñòàíûí ãóð-
òàðàúàüûíäà áèð ãîç àüàúûíûí äèáèíäÿ ßæäÿð äàéàíäû.
– Îòóð.
Ñÿðâÿð îòóðäó.
– Ìàëàäåñ, îüóëñàí, ñÿñ-êöé ñàëìàäûí. – ßæäÿð ýöëöìñÿäè, ÿëèíè
Ñÿðâÿðèí ÷èéíèíÿ âóðäó.
Áèð ìöääÿò áèð-áèðëÿðèíÿ áàõäûëàð.
– Áÿðê ãîðõäóí?
Ñÿðâÿð äèíìÿäè.
– Äóð áèð òèêÿ ÷þðÿê òàï ýÿòèð, àúûíäàí ëàï íÿôÿñèì êÿñèëèð... Àììà,
áóðà áàõ, êèøè îë, Ïèøèê Àüàëàðû îéàòìà.
Ñÿðâÿð äóðóá ÷þðÿê äàëûíúà ýåòäè. Èêè ëàâàø ýÿòèðäè, áèð ãàú ïåí-
äèð ýÿòèðäè âÿ ßæäÿð ÷þðÿéèíè éåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà î, åùìàëúà,
åùòèéàòëà ñîðóøäó:
– Òîéóãëàðû àïàðàí ñÿí èäèí?
– Ìÿí èäèì...
– Êÿíääÿ ñÿíè áÿðê àõòàðûðäûëàð.
– Áèëèðÿì.
– Áåø-àëòû ìèëñÿíåð ýÿëìèøäè.
– Ùÿ?..
77
 – Áèçäÿí äÿ ñîðóøäóëàð. Äÿäÿì äåäè êè, Áàêûäàñàí. Áÿñ ñÿí
Áàêûäà äåéèëäèí?
– Áàêûäàéäûì.
– Áÿñ íèéÿ îðäà ãàëìàäûí êè?..
– Éåðèìè áèëìèøäèëÿð. Áèð ÿúëàô ñàòìûøäû ìÿíè.
– Áÿñ èíäè íåéëÿéÿúÿêñÿí?
– Ýèçëÿíèá, àðà ñîéóéàíäà éåíÿ ýåäÿúÿéÿì.
Áó éåðäÿ Ñÿðâÿð ñóàëëàðûí àðàñûíû êÿñäè, ÷öíêè ãàëàí øåéëÿð îíñóç
äà ìÿëóì èäè. Úÿìèñè ö÷-äþðä àé áóíäàí ãàáàã ðàéîíäàêû êîíñåðâ
çàâîäóíóí ìåéâÿ ãÿáóëó ìÿíòÿãÿñèíäÿ èøëÿéÿíäÿ, ýöíëÿðèí áèð ýöíö
ßæäÿð ùþêóìÿòèí ö÷ ìèí ìàíàò ïóëóíó ýþòöðöá àðàäàí ÷ûõìûøäû; áó
ÿùâàëàòû Áóçáóëàãäà ùàìû áèëèðäè... Ñîíðà ßæäÿðè êèìñÿ Áàêû áàçàð-
ëàðûíûí áèðèíäÿ àëâåð åëÿéÿí ýþðìöøäö. Áó õÿáÿð äÿ ÷îõ òåçëèêëÿ
êÿíäÿ éàéûëìûøäû. Áó ö÷-äþðä àéäà Ñÿðâÿð ßæäÿðèí áàðÿñèíäÿ éöç
úöð ðÿâàéÿò åøèòìèøäè. ßââÿëëÿð ãîíøóëóãäà ùÿð ýöí ýþðäöéö ßæäÿð
Ñÿðâÿðèí òÿñÿââöðöíäÿ éàâàø-éàâàø äÿéèøìèøäè, ãÿðèáÿ, íàüûëâàðè
áèð àäàì îëìóøäó. Èíäè áóðäà, ýåúÿíèí áó âàõòûíäà, ÷þëöí äöçöíäÿ
áó àäàìëà éàíàøû îòóðìàã äà Ñÿðâÿð ö÷öí, ÿëáÿòòÿ, ãÿðèáÿ èäè...
Ñÿðâÿð ñóñäó, ßæäÿðèí áàðÿñèíäÿ õåéëè âàõò þç-þçöíÿ äöøöíÿí-
äÿí ñîíðà, éåíÿ äÿ åùìàëúà, åùòèéàòëà ñîðóøäó:
– Áÿñ ýåúÿëÿð ùàðäà ãàëûðñàí?
Áó äÿôÿ, úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, ßæäÿð óçóí ìöääÿò Ñÿðâÿðèí
ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû, îíó ÷àøäûðàíàúàí, ùÿòòà ùöðêöäöá ãîðõóäà-
íàúàí áàõäû âÿ áó óçóí-óçàäû áàõûøäàí ñîíðà íÿùàéÿò êè, äèëëÿíäè:
– Ýåäèá ñàòìàçñàí êè?
– Éîõ, ÿ... Íÿ äàíûøûðñàí, ùå÷ êÿñÿ äåìÿðÿì!..
– Àíä è÷!
– Íÿéÿ àíä è÷èì?
– Íÿéÿ èíàíûðñàí?
Ñÿðâÿð ÷îõ ôèêèðëÿøäè, àíúàã àíä è÷ìÿéÿ áèð øåé òàïìàäû. ßæäÿð
ýþéäÿêè Àéû ýþñòÿðèá:
– Îíà èíàíûðñàíìû? – äåäè.
Ñÿðâÿð áàøûíû ãàëäûðûá Àéà áàõäû. Îýåúÿêè Àé èñÿ åëÿ áþéöê èäè,
åëÿ ãÿðèáÿ èäè êè, î Àéà èíàíìàìàã äîüðóäàí äà ìöìêöí îëàí øåé
äåéèëäè... Áóíà ýþðÿ äÿ Ñÿðâÿð ëàï öðÿêäÿí:
– Èíàíûðàì! – äåäè.
– Àíä è÷.
– Î Àé ùàããû, ùå÷ êÿñÿ äåìÿðÿì!
78
 – Äè äóð äàëûìúà ýÿë...
Âÿ îíëàð áèð õåéëè éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá äàüûí äèáèíÿ, Áóç-
áóëàã úàìààòûíûí “Èëàíìÿëÿøÿí” äåäèéè éåðÿ ÷ûõäûëàð. Áóðàäà – ñàéñûç-
ùåñàáñûç áþéöðòêÿí êîëëàðûíûí àðõàñûíäà – öñòöíö, äþðä éàíûíû êîë
áàñìûø, òèêàí áàñìûø ÿçýèë àüàúûíûí ñàëëàã áóäàãëàðû àëòûíäà ßæäÿð
þçöíÿ éåð åëÿìèøäè. Áóðàéà ýèðìÿê ö÷öí öçöãîéëó éåðÿ ñÿðèëèá áþéöðò-
êÿí êîëëàðûíûí äèáè èëÿ óçóí ìöääÿò ñöðöíìÿê ëàçûì èäè. Öñòÿëèê,
êîëëàðûí äèáèíÿ Àé èøûüû äà äöøìöðäö. ßæäÿðèí úèá ôÿíÿðè, êîë-êîñ
éûüíàüû îëàí áó ñåùðëè àëÿìè àçúà èøûãëàíäûðà áèëèðäè. Î ýåúÿ Ñÿðâÿð,
ùÿð øåéäÿí ÷îõ, Áóçáóëàã úàìààòûíûí èëàí éûüíàüû ùåñàá åëÿäèéè áó
éåðäÿ áèð äÿíÿ äÿ èëàí ýþðìÿìÿéèíÿ òÿÿúúöáëÿíäè. Õåéëè ñöðöíÿí-
äÿí ñîíðà îíëàð íèñáÿòÿí à÷ûãëûüà ÷ûõäûëàð. Âÿ ßæäÿðèí, íÿùÿíý
ùþðöì÷ÿê òîðóíà áÿíçÿéÿí êîìàñû ãàáàüûíäà Ñÿðâÿð ùåéðÿòèíäÿí
äîíóá ãàëäû: êîìàíûí ãàáàüûíäàêû õåéëè ñàùÿíèí êîë-êîñóíó ßæäÿð
ñîí ÷þïöíÿúÿí áè÷èá òÿìèçëÿìèøäè, éåðè ãàçìûøäû, ùàìàðëàìûøäû,
ùÿòòà ùàìàðëàíìûø éåðÿ ñó äà ñÿïìèøäè. Êîìàíûí äàë òÿðÿôèíäÿ
äàüûí äèáèíäÿ áèð ñûñãà áóëàã ñöçöëöðäö. Áóëàüûí ãàáàüûíäà ßæäÿð
ÿìÿëëè-áàøëû áèð ùîâóç äà äöçÿëòìèøäè âÿ ùîâóçóí è÷èíäÿêè ñó, Àé
èøûüûíäà, ÿðèíìèø ãóðüóøóí êèìè ïàðûëäàéûðäû; êîìàíûí ãàáàã òÿðÿ-
ôèíäÿ – îúàã, îúàüûí éàíûíäà – ùèñëè, ãàðà ÷àéäàí; ßæäÿðèí áîñòàí-
äàí îüóðëàäûüû òîéóãëàðûí ñöð-ñöìöéö äÿ áóðàäà èäè.
Ñàíêè Ñÿðâÿðè äàùà äà òÿÿúúöáëÿíäèðìÿêäÿí þòðö ßæäÿð, ùÿëÿ
è÷ÿðè ýèðìÿìèø, êîìàíûí àüçûíäà äàéàíûá, àñòàäàí áèð ôèò äÿ âåðäè:
åëÿ áèë êö÷öê ÷àüûðûðäû, àíúàã è÷ÿðèäÿí êö÷öê ÷ûõìàäû, êèðïè ÷ûõäû.
Ñÿðâÿð êèðïèéÿ òÿÿúúöáëÿíìÿäè, áóðàäà êèðïèíèí, áàøûíû ÷ûõàðûá, ÷îõ
àñóäÿ äîëàíìàüûíà òÿÿúúöá åëÿäè. ×öíêè êèðïèíèí áàøûíû ÷ûõàðìà-
üûíäàí þòðö îíó óøàãëàð ñóéà ñàëûðäûëàð, ùîâóçà àòûðäûëàð, éàçûã ùåé-
âàíûí áàøûíà ìèí úöð îéóí à÷ûðäûëàð. Êèðïèíèí àäàì ãàáàüûíäà áåëÿ
ýÿçìÿéèíè Ñÿðâÿð áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðäö. Åëÿ áèë êèðïè äÿ áóíó ùèññ
åëÿäè, Ñÿðâÿðèí èéèíè àëàí êèìè éóìóðëàíäû, áàøûíû ýèçëÿòäè âÿ îíóí
áó ùÿðÿêÿòè, íÿäÿíñÿ, ßæäÿðèí áÿðê õîøóíà ýÿëäè.
– Ãàðäàøûìäûð, – äåäè. – Ìÿíèì êèìè éåòèìèí áèðèäèð, þçö äÿ ÷îõ
âèúäàíëû êèðïèäèð, èëàíëàðà ýþç âåðèá èøûã âåðìèð... Éàòàíäà ãàðîâó-
ëóìó ÷ÿêèð.
È÷ÿðèäÿêè øåéëÿð èñÿ Ñÿðâÿðÿ òàíûø èäè: ßæäÿðèí ñûðûãëûñû, íåôò ãàáû,
íåôò ÷ûðàüû, ðÿùìÿòëèê Õàâÿð àðâàäûí ñó âåäðÿñè, õþðÿê ãàçàíû...
(áöòöí áóíëàðû ßæäÿð áèð ýåúÿ õÿëâÿòúÿ êÿíäÿ ýèðèá, þç åâëÿðèíäÿí
ýÿòèðìèøäè).
79
 Î ùþðöì÷ÿê òîðóíà îõøàéàí êîìàíû, î ñûñãà áóëàüû, î êèðïèíè,
ùÿòòà î ãàðà ÷àéäàíû âÿ ùèñëè ÷ûðàüû äà Ñÿðâÿð ÿñýÿðëèêäÿ îëäóüó âàõò
ùÿð ýöí õàòûðëàìûøäû. Çàðàôàò äåéèë, áèð àé, àé éàðûì ñÿðàñÿð î, àòàñûíû
éóõóéà âåðèá, éàõóä îíó – áîñòàíû ýÿçìÿê áÿùàíÿñè èëÿ àëäàäûá, ùÿð
ýåúÿ î äàüûí äèáèíÿ ãà÷ìûøäû – ßæäÿðÿ éåìÿê àïàðìûøäû. Áèð àé,
àééàðûì ñÿðàñÿð îíëàð ýåúÿ êîëõîç çÿìèëÿðèíäÿí áóüäà éûüûá, íîõóä
éûüûá, ëîáéà éûüûá ùÿäèê áèøèðìèøäèëÿð âÿ Ñÿðâÿð þìðöíäÿ î ùÿäèê-
äÿí äàäëû áèð øåé éåìÿìèøäè. Âÿ Ñÿðâÿð þìðöíäÿ î ýöíëÿðäÿí ýþçÿë
ýöíëÿð ýþðìÿìèøäè, – íÿ îëñóí êè, öðÿêäÿ ãîðõó âàðäû, ùöðêö âàðäû.
Áó áîéäà ñèððè ñàõëàìàã, ÿëáÿòòÿ, àñàí äåéèëäè, öñòÿëèê, ßæäÿðè ùÿëÿ
äÿ àõòàðûðäûëàð. Ùÿëÿ äÿ îíóí äàëûíúà êÿíäÿ ìèëèñ ýÿëèðäè. Ìÿêòÿáäÿ,
õöñóñÿí Çèíéÿò Øÿêÿðÿê ãûçûíûí äÿðñëÿðèíäÿ Ñÿðâÿðèí âÿçèééÿòè äàùà
÷ûõûëìàç îëóðäó. ×öíêè ùÿð äÿðñäÿ äèðåêòîð èýèäëèêäÿí, úÿñàðÿòäÿí
âÿ ùÿð úöð äöøìÿíÿ ãàðøû ùÿìèøÿ àéûã-ñàéûã îëìàãäàí äàíûøûðäû.
Çèíéÿò Øÿêÿðÿê ãûçûíûí òÿëèìèíÿ ýþðÿ, ßæäÿð äÿ, ùå÷ øöáùÿñèç êè,
äöøìÿí èäè, ÿñë “øïèîí” èäè. Öñòÿëèê, Ñÿðâÿð äÿ î âàõò óøàã äåéèëäè,
àëòûíúû ñèíèôäÿ îõóéóðäó, ùþêóìÿòèí î ãÿäÿð ïóëóíó ãà÷ûðìàüûí íÿ
îëäóüóíó áèëèðäè. Áóíà áàõìàéàðàã, î ñèððè à÷ìàã, î éåðè ìèëñÿíåðëÿðÿ
íèøàí âåðèá, ßæäÿðè òóòäóðìàã úÿìèñè áèðúÿ äÿôÿ Ñÿðâÿðèí öðÿéèíäÿí
êå÷äè. Àíúàã åëÿ ùÿìèí ýåúÿ îðàäà, î êîëëóüóí-òèêàíëûüûí àðàñûíäà,
î ùþðöì÷ÿê òîðóíà îõøàéàí êîìàíûí ãàáàüûíäà ßæäÿðèí öçöíö ýþðÿí
êèìè Ñÿðâÿð þçö þç ôèêðèíäÿí èéðÿíäè. ×öíêè îðàäà, î ùþðöì÷ÿê òîðóíà
áÿíçÿéÿí êîìàíûí ãàáàüûíäà, î Àéûí èøûüûíäà ßæäÿð “äöøìÿí”,
“øïèîí” äåéèëÿí øåéÿ ãÿòèééÿí îõøàìûðäû; àäèúÿ ßæäÿð èäè – óçóí,
àðûã, ùÿòòà, áèð ñóéóìó äà ðÿùìÿòëèê Õàâÿð õàëàíû éàäà ñàëûðäû...
Î èë áöòöí ñåíòéàáð àéûíû Ñÿðâÿð ùÿì ãîðõó-òÿëàø, ùÿì äÿ ãÿðèáÿ
áèð ñåâèíú è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èðäè. Åëÿ âàõòëàð îëóðäó êè, î, ýåúÿäÿ áèð-èêè
ñààò äà éàòà áèëìèðäè. Àíúàã ßæäÿð áåêàð÷ûëûãäàí áöòöí ýöíö éàòûðäû,
éàòìàãäàí ßæäÿðèí ýþçëÿðè øèøìèøäè. Áåêàð÷ûëûãäàí ßæäÿð äàüëàðäàí
îò éîëóá, ñÿáÿòÿ, âåäðÿéÿ, êóçÿéÿ îõøàéàí ãÿðèáÿ øåéëÿð ãàéûðûðäû;
ñûñãà áóëàüûí ãàáàüûíäàêû ùîâóçó òåç-òåç ñþêöðäö, òÿçÿäÿí äöçÿë-
äèðäè, ùÿòòà àðàäà áèð øåèð äÿ ãóðàøäûðûðäû:
“Éåòèì êèðïè, ÷ÿê ìÿíèì êåøèéèìè,
Äîüìà éóðäà ãà÷àã äöøöá ýÿëìèøÿì.
Áóðàõìûøàì åâèìè-åøèéèìè,
Òöëêö êèìè êîë äèáèíÿ ýèðìèøÿì”.
“Çàëûì äöíéà, ýþéëÿðÿ áàõ, Àé ÷ûõûá... Çàëûì äöíéà, ýþéëÿðÿ áàõ,
Àé ÷ûõûá...” ßæäÿðèí ëàï àõûðûíúû øåðèíèí ÿââÿëè áåëÿ èäè. Þç êîìàñûíûí
80
ãàáàüûíäà îòóðóá, ýþéäÿêè Àéà áàõà-áàõà ßæäÿð î ñþçëÿðè áåø-îí
äÿôÿ òÿêðàð åëÿäè. Àíúàã øåðèí äàëûñû ýÿëìÿäè. Øåðèí ñîíóíúó ñþçëÿ-
ðèíäÿí Ñÿðâÿðèí õÿáÿðè îëìàäû. Ïàéûç äöøÿíäÿ, éàüûøëàð áàøëàéàíäà
ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ îíëàð î êîìàíûí ãàáàüûíäàúà ñþçñöç-ñþùáÿòñèç
âèäàëàøäûëàð. Ýåäÿíäÿ ßæäÿð òÿêúÿ ñûðûãëûñûíû ýþòöðìöøäö, áèð äÿ êèð-
ïèíè ãóúàüûíà àëìûøäû. Âÿ íÿ ãÿäÿð ãÿðèáÿ îëñà äà, Ñÿðâÿðÿ åëÿ ýÿëèðäè
êè, ßæäÿð êèðïèíè äÿ Áàêûéà àïàðìàã èñòÿéèð. Ñîíðà ßæäÿð êèðïèíèí
éàø áóðíóíäàí þïöá îíó åùìàëúà éåðÿ ãîéäó. Ñîíðà ßæäÿð Ñÿðâÿðè
ãóúàãëàäû, íÿäÿíñÿ Ñÿðâÿðèí äÿ ìÿùç áóðíóíäàí þïäö âÿ ñûñãà áóëà-
üûí éàíûíäàúà äàüà äûðìàøûá ãóø êèìè, ãûðüû êèìè éóõàðû øûüûäû âÿ
áèð ýþç ãûðïûìûíäà äàüûí òÿïÿñèíÿ ãàëõûá, îðàäàí Ñÿðâÿðÿ ÿë åëÿäè:
“Áàêûéà ýÿë... Áàêûéà ýÿë... Áàêûéà... Áàêûéà... Áàêûéà...”

ÛÛ

Èíäè îíëàð Áàêûäà Òÿçÿ áàçàðûí ãàïûñû ãàáàüûíäà öç-öçÿ äàéàí-

ìûøäûëàð. ßæäÿð àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êþêÿëìèøäè, ãàðûí áàüëàìûøäû,
áóõàã ñàëëàìûøäû. Áîüóëà-áîüóëà íÿôÿñ àëûðäû, ùèðñëè-ùèðñëè Ñÿðâÿðèí
öçöíÿ áàõûðäû âÿ áó ùèðñèí ñÿáÿáèíè Ñÿðâÿð ùå÷ úöð àíëàéà áèëìèðäè.
– Íÿéÿ ýÿëìèñÿí? – ßæäÿðèí áèðèíúè ñóàëû áó îëäó.
Ñÿðâÿð äåäè:
– Àëâåðÿ ýÿëìèøÿì. Áèð àç øåé-øöé ýÿòèðìèøÿì. Ñàòûá, ñîíðà
Ëåíèíãðàä òÿðÿôÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
Ñÿðâÿðèí öòöëÿíìèø øàëâàðûíà âÿ îíóí ãàðà ïåíúÿê àëòäàí ýåé-
äèéè, áó äöíéàäà éàëíûç Áóçáóëàã ãàðûëàðûíûí òîõóéà áèëäèéè, ãûðìûçû
íàõûøëû àüàïïàã éóí êþéíÿéèíÿ ßæäÿð ÷îõ áàõäû. Áàõûá íÿñÿ ôèêèð-
ëÿøäè, íÿéèñÿ ýþòöð-ãîé åëÿäè:
– Áó âèä-ôàñîíëà, – äåäè, – áàçàðäà îòóðàúàãñàí?
ßæäÿð úèáèíäÿí ãóðó îòà îõøàéàí áèð øåé ÷ûõàðòäû. Îíó èéëÿéèá
õåéëè þñêöðÿíäÿí ñîíðà áîüóëà-áîüóëà ñîðóøäó:
– Íÿ ýÿòèðìèñÿí?
– Áàäàìäûð, áèð äÿ úþâöç. Úÿìèñè éöç îí áåø êèëîäóð.
– Ùàðäà ãîéìóñàí?
– Êþìöð÷ö áàçàðûíäà, Òåéìóðóí éàíûíäàäûð.
Áèð ìöääÿò ßæäÿð ôèêèðëè-ôèêèðëè éîëà áàõäû. Ñîíðà éîëäàí êå÷ÿí
áèð áîø òàêñèíè ñàõëàéûá Ñÿðâÿðè îòóðòäó:
– Ýåò, ãîé ìàøûíà ýÿòèð! – äåäè.
×îõ êå÷ìÿäè êè, îíëàð èêè íÿùÿíý êèñÿíè ùÿìèí òàêñèäÿíúÿ äöøö-
ðöá, áàçàðäà Ñÿðâÿðèí òàíûäûüû áèð àäàìûí éàíûíäà ãîéäóëàð. Þçëÿðè
81
áàçàðûí éóõàðû ãàïûñûíäàí ÷ûõûá, éàâàø-éàâàø Áàñèí êö÷ÿñèíÿ åíäè-
ëÿð... Ãàð éàüûðäû, éàüäûãúà ÿðèéèðäè, éåðäÿí áóõàð ãàëõûðäû âÿ áó íÿì
ùàâàäà ßæäÿð, áèð êÿëìÿ äÿ äèíèá-äàíûøìàäàí, áàøûíû àøàüû ñàëûá, òðàì-
âàé õÿòòè áîéóíúà Ñÿðâÿðè ùàðàñà àïàðûðäû. Ñÿðâÿð ùàðà ýåòäèêëÿðèíè
ñîðóøìàã èñòÿéèðäè, àíúàã ñîðóøìàüà öðÿê åëÿìèðäè. Èñòÿéèðäè òîéóã
ÿùâàëàòûíû éàäà ñàëñûí, î éàéäàí, î êîìàäàí, î êèðïèäÿí äàíûøñûí, î
øåðè äåéèá, ßæäÿðèí êåôèíè äÿéèøñèí, öçöíö ýöëäöðñöí. Àíúàã ñóñóðäó,
äåìÿê èñòÿäèêëÿðèíè äèëèíèí óúóíäàí áèðáÿáèð ýåðè ãàéòàðûðäû: ãîð-
õóðäó êè, áó ñþùáÿòè ßæäÿð àéðû úöð áàøà äöøÿð, åëÿ áèëÿð êè, Ñÿðâÿð
îíóí áîéíóíà ìèííÿò ãîéóð, åëÿäèéè éàõøûëûüû éàäà ñàëûá, áó éàõøû-
ëûüà ÿâÿç èñòÿéèð. Àéðû áèð ñþùáÿò èñÿ Ñÿðâÿðèí àüëûíà ýÿëìèðäè... Áåëÿúÿ
– äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíëàð áèð õåéëè äÿ éîë ýåòäèëÿð âÿ ùÿëÿ ìÿíçèë-
áàøûíà ÷àòìàìûø Ñÿðâÿð äþçìÿéèá, áèðäÿí-áèðÿ äèëÿ ýÿëäè:
– Áóðà áàõ, ßæäÿð, – äåäè, – ìÿí ñÿíÿ ÿíýÿë-çàä îëìàüà ýÿëìÿ-
ìèøÿì ùà! Èøèí âàð ýåò... Øÿùÿðäÿ áèðèíúè äÿôÿ äåéèëÿì êè, ö÷ èë Ëåíèí-
ãðàääà îëìóøàì.
ßæäÿð:
– ßúÿá åëÿìèñÿí, – äåäè. Âÿ áàøãà ùå÷ íÿ äåìÿäè.
Îíëàð áèð òèíäÿí áóðóëóá, áèð õûðäàúà ùÿéÿòÿ ýèðäèëÿð. Êþùíÿ åâ èäè,
ãàáàüûíäà àéíàáÿíäè âàðäû âÿ àùûë, àüñà÷ëû áèð ãàäûí î àéíàáÿíääÿ
ïàëòàð öòöëÿéèðäè.
ßæäÿð Ñÿðâÿðè ùÿéÿòäÿ ãîéóá, ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõäû, ãàðû èëÿ
õåéëè ñþùáÿò åëÿäè, ñîíðà Ñÿðâÿðè äÿ éóõàðûéà ÷àüûðäû.
– Áÿðè ýÿë, áóðäà ãàëàúàãñàí, – äåäè âÿ àéíàáÿíäÿ à÷ûëàí èêè ãîíøó
ãàïûäàí áèðèíè èòÿëÿéèá à÷äû. – Áó ñÿíèí îòàüûí, î äà ãûðàâàòûí... ×àé
è÷, éàò, äèíúÿë. ×ûõ ýÿç, êèíîéà ýåò... Áó äà Ìàðãîäóð, òàíûø îë, ýöð-
úöäöð. Òÿê àðâàääûð... Ïóë-çàä ëàçûì îëñà, áóíäàí àëàðñàí... Ñÿíèí
áàçàðíàí èøèí îëìàñûí, áàçàðûí èøèíÿ ìÿí áàõàúàüàì.

Áåëÿ ýþðöø øöáùÿñèç êè, Ñÿðâÿðèí öðÿéèíäÿí îëà áèëìÿçäè: åëÿ áèë
ßæäÿð îíó ùÿëÿ äÿ óøàã ùåñàá åëÿéèðäè. Òåéìóð áàçàðäà îëà-îëà, ßæäÿ-
ðèí îíó áàçàðà áóðàõìàìàüû Ñÿðâÿðÿ òîõóíäó, áÿðê òîõóíäó, àíúàã
Ñÿðâÿð ßæäÿðèí ìÿñëÿùÿòèíäÿí ÷ûõà áèëìÿäè, îíóí öçöíÿ äóðìàüà
öðÿê åëÿìÿäè. Î ýöí Ñÿðâÿð àõøàìàúàí øÿùÿðè äîëàíäû, àõøàì åâÿ
ãàéûäûá ßæäÿðèí éîëóíó ýþçëÿäè, ÷öíêè îíóí ôèêðèíúÿ, ßæäÿð î àõøàì
ìöòëÿã áó åâÿ ýÿëìÿëè èäè. Àíúàã î àõøàì ßæäÿð î åâÿ ýÿëèá ÷ûõìàäû;
îíóí ñÿùÿðèñè äÿ ßæäÿð î òÿðÿôëÿðäÿ ýþðñÿíìÿäè. Ñÿðâÿð ýöíîðòàéà-
úàí ýþçëÿäè. Ýöíîðòà áàçàðà úóìäó, àíúàã îðàäà äà ßæäÿðè òàïìàäû.
82
Î, áàçàðäà þç øåéëÿðèíè äÿ òàïìàäû; áàçàðû ÿëäÿí-àéàãäàí ñàëäû;
äöíÿí øåéëÿðèíè òàïøûðäûüû î àäàì äà åëÿ áèë ÿëëè-àéàãëû ýþéÿ ÷ÿêèë-
ìèøäè... ßæäÿðèí éåð-éóðäóíó þéðÿíìÿê ö÷öí áàçàðäàí Ìàðãî àðâà-
äûí åâèíÿ ãàéûäàíäà éîëáîéó Ñÿðâÿð ÷îõ ôèêèðëÿøäè, ÷îõ áàø ñûíäûðäû,
àíúàã áó èøäÿí ùå÷ íÿ àíëàéà áèëìÿäè. Öñòÿëèê, Ìàðãî àðâàä äà
ßæäÿðèí éåðèíè äåìÿäè. Åëÿ áèë ãÿñäÿí äåìÿäè. ßëàú áèðúÿ Òåéìóðà
ãàëäû âÿ î ýöí àõøàìöñòö – áàçàð áàüëàíàíà éàõûí – Êþìöð÷ö áàçà-
ðûíäà Ñÿðâÿð Òåéìóðóí öñòöíö êÿñäèðäè:
– ß, Òåéìóð, ßæäÿðè ýþðìÿìèñÿí êè?
– Ýþðìöøÿì. Ñÿùÿð òåçäÿí Òèôëèñÿ ýåòäè.
– Íåúÿ éÿíè Òèôëèñÿ ýåòäè?
– Ýåòäè äÿ. Íåúÿñè éîõäó êè.
Ñÿðâÿð àç ãàëäû êè, óøàã êèìè àüëàñûí.
– Áÿñ ìÿíèì áàðÿìäÿ áèð ñþç äåìÿäè?
– Äåäè. Äåäè êè, ýÿçèá-äîëàíñûí, ÷ûõûá ýåòñèí êÿíäÿ. Äåäè, îíäàí
àëâåð åëÿéÿí ÷ûõìàç.
Ñÿðâÿð ñÿñè ýÿëäèêúÿ áàüûðäû:
– Áÿñ ìÿíèì ïóëëàðûì, áÿñ ìÿíèì øåéëÿðèì?!
Òåéìóð ùå÷ ùàëûíû äà ïîçìàäû:
– Ìÿí ïóë èøèíè áèëìÿðÿì, – äåäè, – îíó þçöíöç áèëÿðñèç. Ìÿíÿ
ñþç òàïøûðûáëàð, ìÿí äÿ ñÿíÿ äåéèðÿì... Äåäè êè, òÿê ýöí ýåòñèí, úöò ýöí
ýåòìÿñèí. Î ýöíëÿð ßæäÿðèí òàíûø ïðàâàäíèêè âàð – éåääèíúè âàãîíäà.
Äåäè êè, áèëåò-çàä àëìàñûí, âàãîíóí ïðàâàäíèêèíÿ ñÿíè òàïøûðûáäûð.
Ïîéåç ýåúÿ áèð òàìàìäà ýåäèð, ïðàâàäíèêÿ ßæäÿðèí àäûíû âåðÿúÿê-
ñÿí... Éåääèíúè âàãîí, éàäûíäàí ÷ûõìàñûí...
ßýÿð îíëàð îí èë áèð éåðäÿ îõóìóø îëìàñàéäûëàð, áÿëêÿ ñþùáÿò
áóðàäàúà áèòÿúÿêäè. Àíúàã ñþùáÿò áóðàäà áèòìÿäè, ÷öíêè îíëàð îí èë
áèð éåðäÿ îõóìóøäóëàð. ×öíêè ñþùáÿòèí ëàï àõûðûíäà, þçö äÿ ëàï àõû-
ðûíúû ñþçö äåéÿíäÿ Òåéìóð àçúà åùòèéàòñûçëûã åëÿìèøäè, áèð áàëàúà
ãûìûøìûøäû âÿ áó àíäà îíóí ýþçöíöí è÷èíäÿí íÿéèíñÿ ãà÷ûá ýèçëÿí-
äèéèíè Ñÿðâÿð àøêàð ñåçÿ áèëìèøäè âÿ ãà÷ûá ýèçëÿíÿí î áàïáàëàúà
èøàðòûäà Ñÿðâÿð ùà÷àíûíñà ôûðûëäàã Òåéìóðóíó ýþðìöøäö. Áóíà ýþðÿ
äÿ î, ãÿôèëäÿí Òåéìóðó éàõàëàäû:
– ßæäÿð Òèôëèñÿ-çàäà ýåòìÿéèá, – äåäè. – Ñÿí ìÿíÿ éàëàí äåéèð-
ñÿí. Ñÿí ßæäÿðèí éåðèíè áèëèðñÿí, ìÿíäÿí ýèçëÿäèðñÿí!..
Òåéìóð ÿë-àéàüà äöøäö:
– ßæäÿðèí éåð-éóðäó íÿ ýÿçèð. Îí èëäèð êè, ßæäÿð íèçàêîííû éàøà-
éûð, ùå÷ éåðäÿ ïðîïèñêàñû-çàäû éîõäóð.
83
 – Äåéèðñÿí, Òèôëèñÿ ýåäèá, ùÿ?.. Àäàì îë, ÿ, âèúäàíûí îëñóí!..
Àõû ýþðöðÿì êè, éàëàí äåéèðñÿí, ýþçëÿðèíèí è÷èíäÿí ýþðöðÿì!
Áèð ìöääÿò Òåéìóðóí ñÿñè ýÿëìÿäè. Ñÿðâÿð ùèññ åëÿäè êè, Òåé-
ìóð éóìøàëûá, þçö äÿ éóìøàã äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Ìÿí îíó àäàì áèëèðäèì, – äåäè. – Íÿ áèëÿéäèì êè, ÿúëàôûí, äèëÿí-
÷èíèí áèðèäèð... Éöç êèëî øåéè ýþòöðöá ÷ûõûá àðàäàí... Áåëÿ äÿ âèúäàí-
ñûçëûã îëàð?!
Òåéìóð äåäè:
– Òàõñûð þçöíäÿäèð, þçöí îòóðóá ñàòàéäûí.
Âÿ Ñÿðâÿð éåíÿ äÿ þçöíäÿí ÷ûõäû:
– Âèúäàíñûç ãîéäó êè, ñàòûì?! Ìÿí ùàðàäàí áèëÿéäèì êè, áó àäàì
àôèðèñòäèð, àë÷àüûí, æóëèêèí áèðèäèð.
Òåéìóð éåíÿ äÿ ñÿñèíè ÷ûõàðìàäû. Áåëÿúÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç äÿ
îíëàð ïèøòàõòàíûí öñòöíäÿêè øåéëÿðè éûüûøäûðäûëàð. Áèð éåðäÿ êèñÿëÿðèí
àüçûíû áàüëàéûá, áàçàðûí ãàðîâóë÷óñóíà òàïøûðäûëàð. Áàçàðäàí ÷ûõäû-
ëàð âÿ áèð ìöääÿò ßæäÿðèí ñþùáÿòèíè åëÿìÿäèëÿð.
– Ùàâàíû ýþðöðñÿí?
– Éàìàí ñîéóãäóð!
– Àììà òÿìèçäèð, ýþðöðñÿí?.. Ëàï Áóçáóëàüûí ùàâàñûíà îõøàéûð.
Ñÿðâÿð äåäè:
– Áóçáóëàüà äà ãàð éàüûáìû ýþðÿñÿí?.. Ìÿí ýÿëÿíäÿ éàüûø éàüûðäû.
Áó éåðäÿ Òåéìóð þçö ßæäÿð ñþùáÿòèíèí öñòöíÿ ýÿëäè:
– Áåëÿ ùàâàëàðäà ßæäÿðèí ïðèñòóïó òóòóð, – äåäè.
– Íÿ ïðèñòóï?
– Áÿñ áèëìèðñÿí? ßæäÿð íàõîøäóð äà... Àñìàäûð, íÿäèð, áèð àõìàã
íàõîøëóãäóð. Ùàâà ñîéóã îëàíäà éàçûã íÿôÿñ àëà áèëìèð. Ùàâà êè áåëÿ
îëäó, ßæäÿðè áàçàðäà-çàääà ýþðìÿçñÿí, äÿíèç òÿðÿôäÿ áèð ðåñòîðàí
âàð, áàäâàëäûð, ýåäèá îðäà îòóðóð.
– Äåéèðñÿí, èíäè äÿ îðäà îëàð?
– Áÿëêÿ îëàð, íÿ áèëèì, àíúàã ìÿí þëöì, ìÿíèì àäûì îëìàñûí!
Äàùà Ñÿðâÿð ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû. Òåéìóðó éîëäà ãîéóá, äÿíèç òÿðÿôÿ
ãà÷äû âÿ î, “áàäâàë” ðåñòîðàíûí ãàðàíëûã áèð êöíúöíäÿ ßæäÿðè òàïäû.
– Ïàùî!.. Òèôëèñÿ ýåäÿí áóðäà èìèø!.. Àôèðèñò!.. ßúëàôûí áèðè, ÿúëàô!..
– Îòóð ýþðöì, Ïèøèê Àüàëàðûí îüëó, àðòûã-ÿñêèê ÷ÿðÿíëÿìÿ.
Ñÿðâÿð äåäè:
– Äóð ýåäÿê ìÿíèì øåéëÿðèìè âåð, ìÿí ñÿíèí êèìè ÿúëàôíàí
îòóðìàðàì.
ßæäÿð îíóí ÿëèíäÿí äàðòûá îòóðòäó:
84
 – Øåéëÿðèíè ñàòìûøàì, – äåäè. – Ýþðöðñÿí äÿ – áàëà-áàëà þòöðö-
ðÿì è÷ÿðè, – äåéèá, ãàáàüûíäàêû àðàã øöøÿñèíè ýþñòÿðäè.
– Ïóëëàðûìû âåðìÿñÿí... – Ñÿðâÿð éóìðóüóíó ßæäÿðèí öñòöíÿ òóøëàäû.
ßæäÿð åùìàëúà îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû:
– ×ûõàðûã áàéûðäà âóðàðñàí, – äåäè, – áóðäà îëìàç, Ïèøèê Àüà-
ëàðûí îüëó!..
– Äåìÿëè, äÿäÿìÿ äÿ ñàòàøûðñàí! Éàõøû, áàõàðûã, ÷þëäÿ äàíûøàðûã!
ßæäÿð äåäè:
– Ìÿí î Ïèøèê Àüàëàðûí õàéàñûíäàí þïÿðÿì, ñÿíèí êèìè îüóë
áþéöòäöéöíÿ ýþðÿ!
Î, Ñÿðâÿð ö÷öí äÿ àðàã ñöçäö. Îôèñèàíòû ÷àüûðûá éåìÿê ñèôàðèø
åëÿäè. Àíúàã Ñÿðâÿð íÿ î àðàüû è÷äè, íÿ î éåìÿéÿ ÿë âóðäó.
– Ýÿðÿê î âàõò ìÿí ñÿíè òóòäóðàéäûì, – äåäè. – ßýÿð î âàõò ñÿíè
òóòäóðìóø îëñàéäûì, èíäè áåëÿ ÿúëàô îëìàçäûí.
ßæäÿð ùèðñëÿíìÿäè, ýöëäö. Ñîíðà ýþçëÿíèëìÿäÿí ñîðóøäó:
– Ëåíèíãðàäà íÿéÿ ýåäèðäèí?.. Äöçöíö äå, ãûçûí-çàäûí âàð, éîõñà
ýåäèá àëâåð åëÿéÿúÿêäèí?
Ñÿðâÿð äåäè:
– Ñÿíÿ äÿõëè éîõäóð, ñÿí ìÿíèì ïóëëàðûìû âåð!
ßæäÿð áèð ìöääÿò ñóñäó. Ñîíðà áèð úèáèíäÿí áåø-àëòû áàäàì ÷ûõàðòäû,
î áèðè úèáèíäÿí ö÷ äÿíÿ úþâöç ÷ûõàðòäû âÿ îíëàðû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá
àëòäàí-àëòäàí Ñÿðâÿðèí öçöíÿ áàõäû:
– Òàíûéûðñàí?
– Òàíûéûðàì! Ùàìûñûíû ñÿíèí õèðòäÿéèíäÿí ÷ûõàðäàúàüàì!
– Àðàüûíû è÷.
– È÷ìèðÿì!
– ×þðÿéèíè éå.
– Éåìèðÿì!
ßæäÿð ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäóüó áàäàìäàí áèðèíè ýþòöðäö:
– Øþâêÿòèí áàäàìûíäàíäûð, äöç òàïìûøàì?
Ñÿðâÿð òÿÿúúöáëÿíäè.
– Áó äà Ýöëýÿç àðâàäûí áèçèì áàðûíûí éàíûíäàêû úþâöçöíäÿíäèð,
ñèçèí äàë ùÿéÿòäÿêè ïèøïèøÿíèí áó òÿðÿôèíäÿ. Î ïèøïèøÿíèí áþéðöíäÿ
áèð ÿíúèð àüàúû âàðäû, éàðïàãëàðû ïàéûçäà äà ýþìýþé îëóðäó. Áèð äÿ áèð
àë÷à âàðäû, òþâëÿ òÿðÿôäÿ, äèâàðûí ëàï äèáèíäÿ, ïàéûçäà ÷è÷ÿê à÷ûðäû...
Î àë÷à äóðóðìó ùÿëÿ?..
Ñÿðâÿð äåäè:
– Äóðóð, íèéÿ äóðìóð... Ñÿí ìÿíèì áàøûìû áèøèðìÿ. Ìÿíèì ïóë-
ëàðûìû âåð.
85
 – Ïèøïèøÿ äÿ äóðóð?
– Ìÿíè äîëàéûðñàí?
– Äîëàìûðàì, ñîðóøóðàì, äóðóðìó î ïèøïèøÿ?
– Äóðóð, íÿ îëñóí êè?
– Ìÿí î ïèøïèøÿíèí äèáèíäÿ ßëè îüëó Ìöðñÿëèí ãûçûíû þïìöøÿì.
Ñÿðâÿð äåäè:
– Ñÿí ïèéàíñàí, àüçûíà ýÿëÿíè ÷ÿðÿíëÿéèðñÿí!
ßæäÿð ñóñäó, õåéëè âàõò êþðöê êèìè ôûñûëäàäû, ñîíðà þñêöðäö, ñèíÿ-
ñèíäÿí äÿùøÿòëè õûðûëòû ãîïäó âÿ áèðäÿí áó õûðûëòûíûí è÷èíäÿí ãÿðèáÿ,
âàùèìÿëè áèð ñÿñ ÷ûõäû:
– Î ïèøïèøÿéÿ äåéÿðñÿí êè, ßæäÿð þëöð!..
Âÿ áèðäÿí-áèðÿ Ñÿðâÿð áàõûá ýþðäö êè, ßæäÿðèí ýþçëÿðè äîëóá,
ýþðäö êè, ßæäÿð àüëàéûð, ýþçëÿðèíèí ýèëäèð-ýèëäèð éàøû ïåíúÿéèíèí éàõà-
ñûíà òþêöëöð. Îíóí ßæäÿðÿ éàçûüû ýÿëäè, áÿðê éàçûüû ýÿëäè, áèð õîø
ñþç äåìÿê èñòÿäè, äåéÿ áèëìÿäè, áóíóí éåðèíÿ ãàáàüûíäàêû àðàüû ýþòö-
ðöá áàøûíà ÷ÿêäè...
– ×þðÿéèíè éå.
– Ìåéëèì ÷ÿêìèð.
– Áèð àðàã äà ýÿëñèíìè?
– Þçöí áèëÿðñÿí.
Âÿ ñòîëóí öñòöíÿ áèð àðàã äà ýÿëäè.
Î àðàüûí ÷îõóñóíó Ñÿðâÿð è÷äè, ãÿñäÿí è÷äè. È÷äè êè, ßæäÿð ÷îõ
è÷èá ëàï ñÿðõîø îëìàñûí. Àíúàã ßæäÿð îíñóç äà ñÿðõîø èäè.
– Áó ýöí àéûí íå÷ÿñèäèð?
– Îí ö÷öäöð.
– Áó ýöí ìÿíèì ÿí õîøáÿõò ýöíöìäöð.
Ñÿðâÿð äåäè:
– Äóð ýåäÿê, ðåñòîðàíû áàüëàéûðëàð.
Âÿ ðåñòîðàíûí èøûãëàðû ñþíÿíäÿí ñîíðà îíëàð àéàüà äóðäóëàð.
ßæäÿð ñòîëóí öñòöíÿ ö÷ äÿíÿ îíëóã ãîéóá, îôèñèàíòà ùå÷ íÿ äåìÿäÿí
áàéûðà ÷ûõäû. Áàéûð ñîéóã èäè: éåð äîíìóøäó, êö÷ÿ Àé èøûüûíäà áîì-
áîø èøàðûðäû.
– Ñààò íå÷ÿäèð?
– Îí èêèéÿ ãàëûð.
– Áó ýöí ñÿí ýåäÿúÿêñÿí.
– Íèéÿ àõû?
ßæäÿð áóëâàð òÿðÿôÿ äþíäö âÿ öçöíö äÿíèçÿ ñàðû òóòóá õåéëè âàõò
òÿíýèéÿ-òÿíýèéÿ ýåòäè âÿ íÿùàéÿò:
86
 – Ñÿíäÿí àëâåð÷è ÷ûõìàç, – äåäè.
– Ìÿí àëâåð÷è îëìàüà ýÿëìÿìèøÿì.
– Áÿ íèéÿ ýÿëìèñÿí?
– Äåìÿäèì? Ýÿçìÿéÿ ýÿëìèøÿì, èñòÿéèðÿì Ëåíèíãðàäà ýåäèì.
ßæäÿð äåäè:
– Ìÿí äÿ ýÿçìÿéÿ ýÿëìèøäèì, ýþðöðñÿí äÿ – ùÿëÿ äÿ ýÿçèðÿì.
– Àõû ñÿíäÿí ìÿíÿ íÿ?.. Ìÿí êè ùþêóìÿòèí ïóëóíó ãà÷ûðòìà-
ìûøàì.
Âÿ ìÿùç áó éåðäÿ ßæäÿðèí ñèíÿñèíäÿí ãîïàí äÿùøÿò î ñþçëÿðè
äåìÿéèíÿ Ñÿðâÿðè ïåøìàí ãîéäó. ßæäÿð äþøöíö òóòóá ÿéèëÿ-ÿéèëÿ
þçöíö äÿíèçèí ëàï ãûðàüûíäàêû äÿìèð ìÿùÿúúÿðèí öñòöíÿ ñàëäû. Î
þñêöðäö, Ñÿðâÿð äåäèéè ñþçëÿðèí ïåøìàí÷ûëûüûíû ÷ÿêäè; àðàäàí õåéëè
âàõò êå÷äè âÿ áèð õåéëè êå÷ÿíäÿí ñîíðà ßæäÿð áèð àç äèêÿëÿ áèëäè.
Äèêÿëäè, àíúàã äèíèá äàíûøìàäû. Îíëàð ýþçëÿðèíè äÿíèçÿ çèëëÿéèá äóð-
äóëàð... Àé èøûãëû èäè, Àé ýþéöí òÿí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû âÿ îíóí
ýóð èøûüûíäà äÿíèç ñîéóã-ñîéóã àëûøûá-éàíûðäû...
– Äåéÿí, ñþçöì áÿðê äÿéäè ñÿíÿ... Áàüûøëà, ìÿí åëÿ äåìÿê èñòÿ-
ìèðäèì.
– Éîõ, ÿøè, î íÿ ñþçäö êè, ìÿí àéðû øåé ôèêèðëÿøèðÿì.
– Íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí?
– Áó ýöí áàçàðäà áèð ãÿðèáÿ øåé ýþðìöøÿì. Ñÿùÿðäÿí áåéíèì-
äÿí ÷ûõìûð. Áèð õûðäàúà åâ êþïÿéè áèð éåêÿ êö÷ÿ èòèíè ãàáàüûíà ãàòûá
ãîâóðäó... Àüàïïàã, ÿë áîéäà áèð øåé. Ùå÷ òöëëàá, èòÿ äÿ îõøàìûðäû...
– Íÿ îëñóí êè?
– Íåúÿ íÿ îëñóí? Òîï áîéäà áèð øåé, î áîéäà èòè!.. Þçö äÿ ýþðÿé-
äèí íåúÿ ãîâóðäó. Úàìààò äà áàõûá ùûðûëäàøûðäû.
Ñÿðâÿð:
– Ñÿí ïèéàíñàí, – äåäè, – ñàéûãëàéûðñàí.
ßæäÿð äåäè:
– Áèëèðñÿí, î èò íèéÿ ãà÷ûðäû?
Ñÿðâÿð äåäè:
– Áèëìèðÿì, ýÿë ÷ûõàã ýåäÿê.
– Ùàðà ýåäÿê?
– Ùàðà äåéèðñÿí.
ßæäÿð äåäè:
– Îíäà âàüçàëà òÿðÿô ýåäÿúÿéèê.
Îíëàð áàø àëûá, âàüçàë ñÿìòÿ éîëëàíäûëàð âÿ áèð àç ýåäÿíäÿí ñîíðà
éåíÿ ßæäÿð èò áàðÿäÿêè î ñþùáÿòèí öñòöíÿ ãàéûòäû.
87
 – Ìÿí î èòèí ãà÷ìàüûíà òÿÿúúöá åëÿìèðÿì. – äåäè – Áàøãà øåéÿ
òÿÿúúöá åëÿéèðÿì: î ãÿäÿð àäàìûí è÷èíäÿ ùå÷ êÿñ áèëìèðäè êè, î éåêÿ-
ëèêäÿ èò î ñè÷îâóëà îõøàéàí òöëëàáûí ãàáàüûíäàí íèéÿ ãà÷ûð...
– Ñÿí áèëèðäèí?
– Áèëèðäèì, ÿëáÿòòÿ áèëèðäèì! Î èò ýþçÿë áàøà äöøöðäö êè, úàìà-
ùàòûí ùàìûñû î ñè÷îâóë òöëëàáûíàí ÿëáèðäèð... Îíà ýþðÿ äÿ ãà÷ûðäû.
– Áóíäàí, éÿíè íÿ ìÿíà ÷ûõûð êè!
– Ùå÷ áèð ìÿíà-çàä ÷ûõìûð! – ßæäÿð ùèðñëè-ùèðñëè äèëëÿíäè. – Îíó
äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ìÿíèì î èòÿ éàçûüûì ýÿëäè.
Äîíìóø ñàùèë éîëóíó õûð÷ûëäàäà-õûð÷ûëäàäà îíëàð áèð ìöääÿò äÿ
ñÿññèç-ñÿìèðñèç éåðèäèëÿð. Ñîíðà ßæäÿð þçöíö áèð ñêàìéàíûí öñòöíÿ
ñàëäû:
– Ñààò íå÷ÿäèð?
– Áèðèí éàðûñûäûð.
– Àç ãàëûá êè!
– Íÿéÿ àç ãàëûá?
– Ïîéåçäèí ýåòìÿéèíÿ.
– Àõû ñÿí ìÿíè íèéÿ ãîâóðñàí áóðäàí?.. Ïóëëàðûìû õÿðúëÿäèéèí
ö÷öí?
– Õåéð, áèëèðÿì êè, ñÿí áóðäà èëèøÿðñÿí, þçö äÿ òåç èëèøÿðñÿí.
– Áÿñ Òåéìóð íèéÿ èëèøìèð?
– Òåéìóð ùå÷ âàõò èëèøìÿéÿúÿê.
– Áÿñ ìÿí íèéÿ èëèøèðÿì êè?
– ×öíêè ñÿí ñàòãûí äåéèëñÿí!
Éåíÿ ùÿìèí õûðûëòûëû íÿôÿñ, éåíÿ ùÿìèí ôûñûëòû, ùÿìèí äèëõîð÷óëóã.
Öñòÿëèê, ßæäÿðèí ýþçëÿðè äÿ ãûçàðûá, ýåò-ýåäÿ ãàí ÷àíàüûíà äþíöðäö.
Âÿ Ñÿðâÿðèí ßæäÿðÿ áÿðê éàçûüû ýÿëèðäè. Ñÿðâÿð ÷àøûá ãàëìûøäû: ÷ûõûá
ýåòñèíìè, íåúÿ ýåòñèí? Ãàëñûí, íÿäÿí þòðö ãàëñûí? ßæäÿðäÿí àëà áèëÿ-
úÿéè ïóëäàí î, ùÿëÿ ðåñòîðàíäà öìèäèíè öçìöøäö.
Ñÿðâÿð áèðäÿí-áèðÿ ñààòûíà áàõûá:
– Ýåäèðÿì, – äåäè.
– Äöç äåéèðñÿí?
– Ìÿí ñÿíè áèðäÿí-èêèéÿ àëäàòìûøàì?
ßæäÿð àéàüà äóðäó:
– Ïóëëàðûí ïðàâàäíèêäÿäèð, – äåäè. – Éåääèíúè âàãîí – Òåéìóð
äåéèá ñÿíÿ. Áåø éöç ìàíàòäûð, ðàéîíà ÷àòàíäà àëàúàãñàí. Áó êö÷ÿ èëÿ
äöç ýåäèá, âàüçàëûí ãàáàüûíà ÷ûõàúàãñàí. Äè, éåðè ýåò. Ìÿí õàðà-
áàì, ÷îõ õàðàáàì, ìÿí ñÿííÿí âàüçàëà ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì...
88
 ÛÛÛ
Áèð äÿñòÿ îíëóã èäè. Áèð ãîøà äÿôòÿð âàðàüûíûí àðàñûíà ãîéóë-
ìóøäó âÿ âàðàüûí îðòàñûíäà õûðäà, ñîëüóí êàðàíäàø éàçûñû âàðäû:
– “Èñòÿìÿäèì áó øÿùÿðäÿ ãàëàñàí,
Ãàëûá áóðäà ìÿíèì êèìè îëàñàí.
Âàõò ýÿëÿð êè, áó ñþçöìö áèëÿðñÿí,
Ýÿëèá ãÿáðèì öñòäÿ ðÿùìÿò äåéÿðñÿí”.

Ñÿðâÿð ïóëëàðû ïðàâàäíèêäÿí àëûá, úèáèíÿ ãîéäó, î éàçûíû ïðàâàä-

íèêèí éàíûíäàúà îõóäó, ñîíðà êàüûçû äà ñÿëèãÿ èëÿ áöêöá, úèáèíÿ ãîéäó.
...Âÿ î ñþçëÿðè ßæäÿðèí øåèðëÿ éàçìàüûíà Ñÿðâÿð ãÿòèééÿí òÿÿú-
úöáëÿíìÿäè, ÷öíêè ùà÷àíñà, ìÿêòÿáäÿ îõóéàíäà, î þçö äÿ áèð ãûçà
øåèðëÿ ìÿêòóá éàçìûøäû âÿ î âàõòäàí áèëèðäè êè, äöíéàäà åëÿ øåéëÿð
âàð êè, îíëàðû éàëíûç øåèðëÿ äåìÿê îëóð...

1972

89
 ÀÍÀÐ
(1938)
Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû òÿêúÿ þëêÿäÿ éîõ, îíóí ùöäóäëàðûíäàí ÷îõ-
÷îõ óçàãëàðäà äà ëÿéàãÿòëÿ òÿìñèë åäÿí âÿ ñåâäèðÿí Õàëã éàçû÷ûñû Àíàð êëàññèê
áèð ñÿíÿòêàðäûð, áþéöê èúòèìàè õàäèì, ìèëëÿòèí ùàãã ñÿñèíè áöòöí äöíéàéà
éàéàí ãöäðÿòëè çèéàëûäûð. Î, 1938-úè èëèí ìàðò àéûíûí 14-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ øàèð
Ðÿñóë Ðçàíûí àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð. Äîüìà øÿùÿðèíäÿ îíèëëèê ìóñèãè ìÿêòÿ-
áèíè (1955), ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíè (1960), Ìîñêâàäà Àëè ññåíàðè (1964)
âÿ Àëè ðåæèññîðëóã êóðñëàðûíû áèòèðìèøäèð (1972).
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ 1960-úû èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Íèçàìè àäûíà Àçÿð-
áàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíäÿ åëìè èø÷è êèìè áàøëàìûø, ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ
Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ ðåäàêòîð, “Ãîáóñòàí” èíúÿ-
ñÿíÿò òîïëóñóíóí áàø ðåäàêòîðó èøëÿìèø, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí Áèðèíúè
êàòèáè îëìóøäóð. 1991-úè èëäÿ ùÿìèí ãóðóìóí ñÿäðè ñå÷èëìèø, ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ
ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí âÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí äåïóòàòû îëìóøäóð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, èëê ùåêàéÿëÿðè 1960-úû èëäÿ
“Àçÿðáàéúàí” æóðíàëûíäà (¹12) ÷ûõìûøäûð. Ñîíðàëàð éàçäûüû “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí-66” ùåêàéÿëÿð ñèëñèëÿñè, “Àü ëèìàí”, “Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿð-
òÿáÿñè”, “ßëàãÿ”, “Ìàúàë” êèìè ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðè, “Àäàìûí àäàìû”, “Ãàðà-
âÿëëè”, “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè”, “Ñÿùðà éóõóëàðû”, “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð” âÿ ñ.
äðàìàòèê ÿñÿðëÿðè îíà áþéöê ÿäÿáè øþùðÿò ýÿòèðìèøäèð. Áó ÿñÿðëÿð äöíéàíûí áèð
÷îõ äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã Ðóñèéà, Àëìàíèéà, Èñâå÷ðÿ, ×åõîñëîâàêèéà,
Ìàúàðûñòàí, Áîëãàðûñòàí, Ïîëøà, Òöðêèéÿ, ùàáåëÿ Þçáÿêèñòàí, Ìîëäîâà, Òöðê-
ìÿíèñòàí, Òàòàðûñòàí âÿ á. þëêÿëÿðäÿ áþéöê òèðàæëà áóðàõûëìûø, òàìàøàéà ãîéóë-
ìóø, äöíéà õàëãëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà ìàðàã âÿ ñåâýèñèíè àðòûðìûøäûð.
“Âàùèìÿ” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “ßñÿðëÿðè”íèí Û úèëäèíäÿí (Áàêû, Íóðëàí,
2004) ýþòöðöëìöøäöð.

90
 ÂÀÙÈÌß
(ùåêàéÿ)

Èëê ãûøãûðûã
Ýÿëÿúÿê ýöíëÿðèí âàùèìÿñèäèð áÿëêÿ,
Ñîí ñöêóò –
Þìðöí éîðüóíëóüóíà ìÿëùÿì –
Ñàêèò, ñÿðèí áèð êþëýÿ.
Ðÿñóë Ðçà

Ùÿêèì Îðóú ùÿéàòûíäàí ðàçû èäè. Ñÿùùÿòèíäÿí øèêàéÿòè éîõäó.

Ãûðõ áåø éàøûí è÷èíäÿéäè, èíäèéÿúÿí ùå÷ çþêÿì äÿ îëìàìûøäû. Àèëÿñè
ñàðûäàí äà àðõàéûíäû. Þçöíäÿí àëòû éàø áþéöê àðâàäû Ïàêèçÿ åâäàð
ãàäûí èäè. Åâ-åøèéè ùÿìèøÿ ñÿëèãÿ-ñàùìàíëû, áèøèðèá-äöøöðäöéö õþðÿê-
ëÿð ëÿççÿòëè, þçö èääèàñûç, òÿìÿííàñûç, äèëñèç-àüûçñûç. Ùå÷ âàõò ÿðèíè:
ùàðà ýåòäèí, ùàðäàí ýÿëäèí, òåç ýÿëäèí, ýåú ýÿëäèí – äåéÿ, äûü åëÿìÿçäè.
Îðóú ùÿð ñÿùÿð éóõóäàí äóðóá ìÿòáÿõäÿ òÿçÿ äÿìëÿíìèø ïöð-
ðÿíý ÷àéûíû, ñîéóòìà éóìóðòàñûíû, éà ãàéüàíàüûíû (áèð ýöí ñîéóòìà
éóìóðòà, áèð ýöí ãàéüàíàã), éàü-÷þðÿéèíè, ïåíäèð-÷þðÿéèíè ùàçûð
ýþðÿðäè. Êþéíÿéè, êîñòéóìó, ãàëñòóêó òÿçÿúÿ öòöëÿíìèø, ÷ÿêìÿëÿðè
ñèëèíìèø, ïàëòàðûíûí, éà ïëàøûíûí äöéìÿëÿðè äöíÿí áèð áàëàúà áîøàë-
ìûøäûñà, ñÿùÿð éåíèäÿí áÿðêèäèëìèø îëàðäû.
Îüëóíäàí äà ðàçû èäè – îðòà ìÿêòÿáè ãûçûë ìåäàëëà áèòèðìèøäè. Àëè
ìÿêòÿáÿ äÿ ÿñàñÿí þç ýöúöíÿ ýèðìèøäè (ÿëáÿòòÿ, Îðóú äà áèð áàëàúà
ñàããàë òÿðïÿòìèøäè). Èêèíúè êóðñäàí, éåíÿ äÿ Îðóúóí áèð áàëàúà ñÿéèëÿ
Ìîñêâàéà Èêèíúè Òèáá Èíñòèòóòóíà êå÷èðèëìèøäè. Ùÿð ùÿôòÿ àòà-àíà-
ñûéëà òåëåôîíëà äàíûøûð, ùÿð áàéðàìäà òÿáðèê ìÿêòóáëàðû ýþíäÿðèðäè.
Îðóú äà ùÿð àéûí áàøûíäà îüëóíà ÿââÿëúÿäÿí ñþçëÿøèá ìöÿééÿí-
ëÿøäèðäèéè ìÿáëÿüäÿ ïóë êå÷èðÿðäè.
Èøèíè ñåâèðäè. Øÿùÿðèí òàíûíìûø ïñèõèàòðëàðûíäàí èäè. Õÿñòÿëÿðèí
ãÿðèáÿëèêëÿðèíÿ, áÿçÿí ùÿòòà ÿúàèá ùàëëàð àëàí ñàïûíòûëàðûíà ÷îõäàí
àëûøìûøäû, áóíäàí äàðûëìûðäû, êèìÿñÿ éàðäûì åäÿ áèëÿíäÿ ìÿìíóí
îëóð, öìèäñèç, ñàüàëìàç õÿñòÿëèêëÿðèí àãèáÿòèíè èñÿ öðÿéèíÿ ñàëìûðäû
– àõû áåëÿ äÿðäëÿðèí ÷àðÿñè îíäàí, ùÿêèì Îðóúäàí àñûëû äåéèëäè...
ßëáÿòòÿ, ìÿñÿëÿíèí ìàääè òÿðÿôè äÿ âàðäû âÿ ùÿêèì Îðóú ðèôàùûíû
þçýÿëÿðèí áÿäáÿõò÷èëèéè öçÿðèíäÿ ãóðäóüóíäàí âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêÿñè
äåéèëäè – áó îíóí ñÿíÿòè èäè. Ñÿíÿòèíÿ, ïåøÿñèíÿ éàõøû éèéÿëÿíìèø
ìöòÿõÿññèñ èäè. Êèìèíñÿ âÿçèééÿòèíè éöíýöëëÿøäèðÿ áèëìèøäèñÿ, êèìèñÿ
91
ñàüàëòìûøäûñà, éà ìöàëèúÿ åòìèøäèñÿ, éà àíúàã åëÿ ìöàéèíÿ åäèá ÷àðÿ-
ñèçëèéèíè òÿñäèã åòìèøäèñÿ, áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ùàëàë ùàããûíû àëìàñû
òÿáèè èäè. Ùàëàë ñàéäûüû ùàãã ðÿñìè ìààøûíäàí þë÷öéÿýÿëìÿç äÿðÿ-
úÿäÿ àðòûã îëóðäóñà, áóíó äà ÿäàëÿòëè ùåñàá åäèðäè. Àõû ÷ûõàðäûüû àä,
òÿúðöáÿñè, áèëèéè îíóí ãÿäÿð ìààø àëàí áèð ÷îõ áàøãà êîëëåãàëà-
ðûíäàí, èøäàøëàðûíäàí äÿôÿ-äÿôÿ öñòöí èäè. Õÿñòÿëÿðèí, äàùà äîüðóñó,
õÿñòÿ éèéÿëÿðèíèí áàøãàñûíû éîõ, ìÿùç ùÿêèì Îðóúó àõòàðìàñû, îíóí
ãÿáóëóíà äöøìÿê úÿùäëÿðè, áóíóí ö÷öí èñòÿíèëÿí ìÿáëÿüè âåðìÿéÿ
ùàçûð îëäóãëàðû äà äàíûëìàç ùÿãèãÿòäè. Î äà âàðäû êè, õÿñòÿõàíàäàêû èø
ñààòëàðûíäàí ÿëàâÿ ùÿôòÿíèí èêè ýöíö, àõøàìëàð ùÿêèì Îðóú ïàñèéåíò-
ëÿðè þç åâèíäÿ äÿ ãÿáóë åäèðäè. Áèð ñþçëÿ, ñîí îí-îí áåø èëäÿ ùÿêèì
Îðóúóí ùå÷ áèð ìàääè ñûõûíòûñû éîõ èäè. Ïÿíúÿðÿëÿðè äÿíèçÿ áàõàí
êîîïåðàòèâ åâäÿ äþðäîòàãëû ìÿíçèë àëìûøäû, îíó òàìàìèëÿ éåíèäÿí
òÿìèð åòäèðìèøäè, éåíè, áàùàëû, íàõûøëû ïàðêåòëÿ äþøÿòìèø, ãàïû-ïÿíúÿ-
ðÿëÿðèíè ïàëûä àüàúûíäàí äöçÿëòäèðìèø (ùÿì äÿ îòàãëàðûí àðàñûíäàêû
ãàïûëàðû éàðûìäàèðÿâè òàü øÿêëèíÿ ñàëìûøäû), òàâàíà âÿ äèâàðëàðà
ãàáàðòìà áÿçÿêëÿð âóðäóðìóø, ùÿð îòàã÷öí, ìÿòáÿõ âÿ åéâàí÷öí
õàðèúè ìåáåë äÿñòëÿðè àëìûøäû. Îòàãëàðû, äÿùëèçè õðóñòàë âàçàëàð, áÿðã
âóðàí ÷èë÷ûðàã èøûãëàíäûðûðäû. Ö÷ òåëåâèçîðó, èêè ìöõòÿëèô ñèñòåìëè
âèäåîñó (áèðè äÿ áàüäà èäè), ëàçåð äèñêëÿðè ÷àëäûðàí úèùàçëàðû âàðäû.
Õàðèúè ñÿôÿðëÿðÿ âèäåîêàìåðàéëà ÷ûõàðäû. Þçöíöí ñöðäöéö è÷è ìàãíè-
òîôîíëó, ñòåðåîäèíàìèêëè “Âîëãà”ñû âÿ Ìÿðäÿêàíäà áàüû âàðäû.
Åëÿ áöòöí ðàùàòñûçëûãëàð äà áó áàüäàí áàøëàäû. Äàùà äîüðóñó,
ÿââÿë ùÿð øåé ñîí äÿðÿúÿ óüóðëó âÿ õîø èäè. Áàüû áåø èë áóíäàí ãàáàã
àëìûøäû. Îðóúäàí ÿââÿë áó áàü 88-úè èëèí ìÿëóì ùàäèñÿëÿðèíäÿí
ñîíðà Áàêûäàí Ìîñêâàéà êþ÷ìöø áèð åðìÿíè ùÿêèìèí èìèø. Åðìÿ-
íèäÿí ãàëìà áèðìÿðòÿáÿëè åâèí èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíè âÿ ýåíèø åéâàíûíû
Îðóú òèêäèðäè. Ùàìàìû ýåíèøëÿíäèðèá ñàóíà ãóðäóðäó, éåíè ìåáåë
àëäû. Èéóë, àâãóñò àéëàðûíû áàüäà Ïàêèçÿéëÿ ãàëàðäû. Éàé òÿòèëëÿðèíäÿ
Ìîñêâàäàí ýÿëÿí îüëó äà áèð-èêè ùÿôòÿíè áàüäà êå÷èðÿðäè. Èëèí ãàëàí
àéëàðûíäà èñÿ ùÿð ùÿôòÿíèí ñîíóíäà Îðóú áàüà òÿê ýÿëÿðäè. “Òÿê”
äåéÿíäÿ, éÿíè êè...
Úöìÿ ýöíö àõøàìòÿðÿôè àõûðûíúû ïàñèéåíòëÿðèíè ãÿáóë åäèá åâèíÿ
ýåäÿð, ïàëòàðûíû äÿéèøÿð, “Âîëãà”ñûíà ìèíèá áàüà éîëëàíàðäû. Ñîí ö÷
èëäÿ – Îôåëéàéëà ÿëàãÿëÿðè áàøëàíàíäàí áÿðè – èêè ùÿôòÿäÿí áèð –
ÿââÿëúÿäÿí ñþçëÿøäèêëÿðè êèìè – øÿíáÿ ýöíö Îôåëéà áàüà, Îðóúóí
éàíûíà ýÿëÿðäè. Áöòöí ýöíö áèð éåðäÿ îëàðäûëàð. Îôåëéà áÿðàáÿð éàøà-
äûãëàðû àòà-àíàñûíà: – “Íþâáÿò÷èéÿì”, – äåéèá ýåúÿíè äÿ Îðóúóí
92
éàíûíäà ãàëàðäû. Èëê âàõòëàð Îðóú áèð àç âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêèðäè êè,
Ïàêèçÿíèí áåëÿ ñÿëèãÿ-ñàùìàíëà ùàçûðëàäûüû éåìÿêëÿðè – ãûçàðäûëìûø
ÿòè, êàðòîôó, äîëìàíû, éà òîéóüó, ýþéÿðòèíè, òóðøóíó, ïîìèäîð-õèéàðû,
ìåéâÿñèíÿúÿí àéðû áöêäöéö òÿàìëàðû Îôåëéàéëà áèðëèêäÿ ùÿçìè-
ðàáåäÿí êå÷èðèð, áàëà-áàëà øÿðàáäàí, êîíéàêäàí âóðà-âóðà. Ñîíðàëàð
áó âÿðäèø ùàëûíû àëäûãúà äàùà ùå÷ áèð âèúäàí ñûçûëòûëàðûíû äà âåúèíÿ
àëìûðäû. Áàçàð ýöíö ñÿùÿð Îôåëéà îíäàí ãàáàã îéàíàð, ÷àé äÿìëÿ-
éÿðäè, áÿðàáÿð ãÿëéàíàëòû åäÿðäèëÿð. Ñîíðà Îôåëéà ÷ûõûá ýåäÿðäè.
Îðóú áåë ýþòöðöá ìåéíÿëÿðèí äèáèíè áåëëÿéÿðäè, øëàíãû ýþòöðöá áîñ-
òàíà ñó âåðÿðäè.
Ñààò 12-äÿ – 1-äÿ äîñòëàðû ýÿëÿðäè. Ìåùäèíèí ñöðöúöñö àõøàìäàí
áàñäûðìà åäèëìèø òèêÿëÿðè øèøÿ ÷ÿêÿíäÿ, îúàã ãàëàéàíäà Îðóú äîñòëà-
ðûéëà ñàóíàäà ïèâÿëÿéÿð, ÷ûõûá íÿðä àòàðäû. Ñîíðà ãàáûðüà êàáàáûíû
äèøëÿðèíÿ ÷ÿêèá áèð-áèðëÿðè ùàããûíäà áÿëàüÿòëè òîñòëàð äåéÿðäèëÿð.
Àõøàìà éàõûí òîñòëàð òöêÿíÿð, äîñòëàð éîðóëàð âÿ Ìåùäèíèí ìàøû-
íûíà ìèíèá Áàêûéà éîëëàíàðäûëàð. Îðóú èñÿ áàüäàêû âèäåîñóíó ãóðóá
Àìåðèêà äåòåêòèâëÿðèíÿ áàõàðäû. Ïîðíî ôèëìëÿðè (îíëàðûí êîëëåêñèéà-
ñûíû áóðäà, áàüäà ñàõëàéûðäû, áèð î ÷àòìûðäû êè, Ïàêèçÿ áåëÿ ôèëìëÿðÿ
áàõñûí) èñÿ øÿíáÿ ýöíö àõøàì Îôåëéàéëà áèðýÿ ñåéð åäÿðäè. Åêðàíäà
ýþðäöêëÿðè îíëàðûí éàòàã äàâðàíûøëàðûíû äàùà äà úîøäóðóðäó.
Áàçàð åðòÿñè òåçäÿí Îðóú øÿùÿðÿ ýÿëÿðêÿí ùèññ åäÿðäè êè, áó èêè
ýöí éàðûìäà ÿìÿëëè-áàøëû äèíúÿëèá, áöòöí ñòðåññëÿðäÿí óçàãëàøûá âÿ
éåíè áèð ùÿôòÿíèí ýÿðýèíëèêëÿðèíè éàøàìàüà ùàçûðäûð. Åâäÿ ïàëòàðûíû
äÿéèøèá èøÿ ýåäÿð âÿ éåíè áèð ùÿôòÿ äÿéèøìÿç úÿäâÿë öçðÿ ýöíäÿí-
ýöíÿ êå÷èðäè: ýöíäöçëÿð èø, áàçàð åðòÿñè âÿ õàñ ýöíö àõøàìëàð åâäÿ
õÿñòÿëÿðèí ãÿáóëó, ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö àõøàì Ìåùäèýèëäÿ ïðåôåðàíñ.
Óääóüó äà îëóðäó, óäóçäóüó äà. ×îõ äà áþéöê ìÿáëÿüÿ îéíàìûð-
äûëàð, åëÿ-áåëÿ ìÿøüóëèééÿò ö÷öí. Úöìÿ àõøàìëàðû, äåìÿê îëàð êè,
ùÿð ùÿôòÿ ïÿñ-ìÿçàðà ýåäÿðäè. Áÿçÿí ùÿòòà èêè-ö÷ éåðÿ. Òàíûøëàðû
÷îõäó âÿ õåéèð-øÿð, íåúÿ äåéÿðëÿð, áîðúäó.
Òàíûøû ÷îõ, äîñòó àçäû. Èêè-ö÷ äîñòóéëà íàäèð ùàëëàðäà ñèéàñÿòäÿí
äàíûøàðäûëàð. Ìàðàãëàðû – ïåøÿëÿðè âÿ ïåøÿëÿðèíèí éàðàòäûüû ìàääè
èìêàíëàð, àèëÿëÿðèíèí ðèôàùû èäè. Áèð äÿ ãàäûíëàð. Ùàìûñû ùÿëÿ úàâàí
åðêÿêëÿð èäè âÿ ùàìûñûíûí ùÿéàòûí çþâã-ñÿôàñûíà àëóäÿëèéè, ùÿéàòäàí
êàì àëìàã èñòÿéè òÿáèè èäè.
Áèð-áèðèíè ñöðÿòëÿ òÿãèá åäÿí ýÿðýèí èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðäÿí
óçàã îëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Òåç-òåç äÿéèøÿí èãòèäàð-ìöõàëèôÿò õàäèì-
ëÿðèíèí ùå÷ áèðèíÿ èíàìëàðû éîõäó. Íÿ îíëàðûí ñÿìèìèééÿòèíÿ èíàíûð-
93
äûëàð, íÿ äàâàëàðûíûí äîüðóäàí-äîüðóéà õàëã éîëóíäà îëäóüóíà...
ßìèíäèëÿð êè, ùàìûñûíûí ìÿãñÿäè éàëíûç èø áàøûíà ýÿëìÿê, ãàïûøäûð-
ìàëûíû ãàïûøäûðìàã, ãàìàðëàíìàëûíû ãàìàðëàìàã, ÿëÿ êå÷èðìÿëèíè
ÿëÿ êå÷èðìÿê èäè. Îðóúóí èíäèéÿúÿí ÿëäÿ åòäèêëÿðè áÿñè èäè, àðòûüûíû
èñòÿìèðäè, áèëèðäè êè, àðòûã òàìàù áàø éàðàð.
Ùÿéàòûí øþâãöíö, ëÿççÿòèíè äàäìàã ö÷öí äÿ ñó ïÿðèñèíÿ îõøàéàí
èéèðìè áåø éàøëû Îôåëéàñû âàðäû.
Îôåëéà Îðóúýèëèí õÿñòÿõàíàñûíäà øÿôãÿò áàúûñûéäû. Áåø èë ãàáàã
ÿðÿ ýåòìèø, àéðûëìûøäû. Õàñèééÿòëÿðè òóòìàìûøäû, áèð èëäÿí äÿ àç ñöðÿí
íèêàùëàðû óüóðñóç îëìóøäó.
Îðóúóí ýþçö Îôåëéàíû ÷îõäàí òóòìóøäó, àììà Îôåëéàäàí äà
ýþçÿë, ýÿíú ãûçëàðû ÿëèíÿ àëìàã ö÷öí ùÿð èìêàíû âàðäû – áîé-áóõóíó,
éàðàøûüû, ýåéèíèá-êåúèíìÿñè, òÿúðöáÿñè, äèëëÿ òîâëàìàã ìÿùàðÿòè, ïóëó,
áàüû, ìàøûíû. Ìÿùç Îôåëéàíû ñå÷ìÿñè áÿëêÿ äÿ ýÿíú ãàäûíûí Øöâÿ-
ëàíäà – Îðóúóí áàüûíà íèñáÿòÿí éàõûí éåðäÿ éàøàìàñû îëäó. Áèð
äÿôÿ áàüäàí øÿùÿðÿ ãàéûäàðêÿí Îôåëéàíû åëåêòðèê ãàòàðû ñòàíñèéàñûíà
òÿðÿô àääûìëàéàí ýþðäö, ìàøûíû ñàõëàäû âÿ éàëíûç îíäà áèëäè êè,
Îôåëéà áóðäà éàøàéûð. Îðóúóí áàüû Îôåëéàíûí àòà-àíàñûéëà éàøàäûã-
ëàðû åâëÿ åëåêòðèê ãàòàðëàðûíûí äàéàíàúàüû, áàçàð, äöêàíëàðûí àðàñûíäà
èäè, îäóð êè, ýÿíú ãàäûíûí ìÿùç áó éîëëà ýåäèá-ýÿëìÿñè ùå÷ êÿñäÿ
ùå÷ áèð øöáùÿ îéàòìàçäû. Áàü ãàïûñûíà ýåäÿí éîë èñÿ êîð äàëàíûí
äèáèíäÿ èäè, áóðà áóðóëàíäàí ñîíðà äà, éà áóðäàí ÷ûõàíäà äà êèìñÿ
ýþðöá äóéóã äöøÿ áèëìÿçäè. Îðóú áîéíóíà àëìàã èñòÿìÿñÿ äÿ, Îôåë-
éàéëà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíäà áó ìöëàùèçÿëÿðèí äÿ ðîëó âàðäû.
Ùÿð ùàëäà, ÿëàãÿëÿðè ö÷ èëÿ éàõûí äàâàì åäèðäè âÿ èøäÿ ýþðöøñÿëÿð
äÿ, ñåâýè ýåúÿëÿðè àéäà èêè, éà ö÷ äÿôÿ îëäóüó ö÷öí áèð-áèðèíäÿí
äîéóá óñàíìàìûøäûëàð, áèð-áèðèíèí ïèñèí âóðìàìûøäûëàð. ßëáÿòòÿ,
Îðóú áèð àç îíäàí íàðàùàò èäè êè, îíóí þçöé÷öí éàëíûç õîø áèð ìàúÿðà
îëàí áó ÿëàãÿ Îôåëéà ö÷öí äàùà áþéöê áèð ùèññÿ, äóéüóéà ÷åâðèëÿ
áèëÿð... Àììà äåéÿñÿí, Îôåëéà éåòÿðèíúÿ àüëûáàøûíäà áèð ãàäûí èäè âÿ
÷ûëüûí, õîø êå÷ÿí áó øÿíáÿ ýþðöøëÿðè, Îðóúóí âàõòàøûðû áàùàëû ùÿäèé-
éÿëÿðè îíó òàìàìèëÿ òÿìèí åäèðäè, áÿñè èäè. Àéðû áèð øåé èñòÿìèðäè,
àéðû áèð øåé ýþçëÿìèðäè âÿ àéðû áèð óìàúàüû éîõäó.
Ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ, ìàääè èìêàíëàð, àèëÿ ñàêèòëèéè âÿ ñàáèòëèéè,
îüëóíóí ýÿëÿúÿê éöêñÿëèøè, áàüûí à÷ûã ùàâàñû, áåëëÿ àüàúëàðûí äèáèíè
èøëÿìÿñè, Îôåëéàëû øÿíáÿëÿð, äîñò ìÿúëèñëÿðè, ïðåôåðàíñ, íÿðä, âèäåî-
ôèëìëÿð – äÿãèã þìöð úÿäâÿëè Îðóúó ÷ÿïÿð è÷èíÿ ñàëûá ãîðóéóðäó âÿ
áó ÷ÿïÿðèí, áó äèâàðûí äàëûíäà ãàéíàéàí, ÷àëõàëàíàí, êöêðÿéÿí, ãàí
94
àõûäûëàí, ýþç éàøû òþêöëÿí äöíéàíûí îíà åëÿ áèë, ùå÷ äÿõëè éîõäó.
Áÿëêÿ áó åëÿ þçö äÿ äöíéàäàí ìöùàôèçÿ îëóíìàã, ãîðóíìàã âÿ õèëàñ
îëìàã éîëó èäè, äöíéàíûí îíñóç äà ùå÷ âàõò, ùå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí
äöçÿëìÿéÿúÿê äÿðäëÿðèíè Îðóúóí þç è÷èíÿ ñàëìàìàñû ö÷öí áèð öñóë,
âàñèòÿ èäè. Þç õîøóìóçëà ýÿëìÿäèéèìèç áó áåøýöíëöê äöíéàíûí áåø
ýöíöíö äÿ ãàðà ýþðìÿìÿê, äÿðä-áÿëà è÷èíäÿ éàøàìàìàã úÿùäè èäè.
Ñÿùùÿòèíäÿí øèêàéÿò÷è îëìàäûüû êèìè, éóõóñóíäàí äà øèêàéÿò÷è
äåéèëäè. Àäÿòÿí 11-äÿ, 12-íèí éàðûñûíäà éóõóëàéàð, ñÿùÿð 7-äÿ, ÿí
ýåúè ñÿêêèçèí éàðûñûíäà äóðàð, èäìàí åäÿð, éàé-ãûø äóøóí àëòûíà ýèðÿðäè.
Àììà ñîí âàõòëàð ùÿðäÿíáèð éóõóñó ãà÷àðäû. ßëÿëõöñóñ äà, àõøàì-
äàí éàòûá ýåúÿéàðûñû ãÿôëÿòÿí îéàíàíäà, ñÿùÿðÿúÿí éàòà áèëìÿéèá
éàòàãäà ãóðúóõà-ãóðúóõà ãàëàíäà ùàëû éàìàí îëóðäó. Èëàí-ãóðáàüà
ýèðÿðäè áåéíèíÿ. Éàøûíûí õîôó áàñûðäû îíó – ÿëëèéÿ íÿ ãàëûá êè...
ßëëèäÿí ñîíðà èñÿ íÿ ùÿéàòäû éàøàéàñàí? Õÿñòÿëèêëÿð, ãàðøûäàí ýÿëÿí
ãîúàëûüûí ñîéóã íÿôÿñè, þëöìöí ùÿíèðè... Íÿ ãàëûá, ëàï àç. Ñîíðà íÿ
îëàúàã? Ùå÷ íÿ... Îðóú àòåèñò òÿðáèéÿ àëìûøäû, íÿ î äöíéàéà èíàíûðäû,
íÿ úÿííÿòÿ, íÿ úÿùÿííÿìÿ. Ùÿêèì êèìè èíñàíûí ùàíñû ìàääÿëÿðäÿí
èáàðÿò îëäóüóíó âÿ áåéíè ñþíÿíäÿí ñîíðà áó ìàääÿëÿðèí ùàíñû
ñöðÿòëÿ, ùàíñû àðäûúûëëûãëà ÷öðöéöá äàüûëìàñûíû òÿñÿââöð åäèðäè. Êþùíÿ
òÿáèðëÿ äåéèëñÿ, ðóù ùÿêèìè èäè, ðóùóí äà ìÿùç ìöÿééÿí ìàääè
ôóíêñèéàëàðëà, áåéíèí ñàü âÿ ñîë éàðûìäàèðÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèëÿ áàü-
ëàíäûüûíû áèëèðäè. Áåéèí ñþíÿí êèìè ùå÷ áèð ðóù-ôèëàí äà ãàëìûð, ùå÷
ùàðà äà ó÷óá ýåòìèð, ãàéûòìûð. Áó áàðÿäÿêè áöòöí ñþùáÿòëÿð, ñîí
çàìàíëàð ùÿòòà åëìè äîí ýåéèíäèðèëÿí ñþùáÿòëÿð äÿ àíúàã íàüûëäûð,
ÿôñàíÿäèð, õàì õÿéàëëàðäûð, õóðàôàòäûð, âÿññàëàì. Áèðúÿ áó éàøàäû-
üûìûç ùÿéàò âàð. Áèðúÿ áó ýþðäöéöìöç, åøèòäèéèìèç, äóéäóüóìóç
äöíéà âàð. Î äà áåø ýöíäöð âÿ áåøè äÿ ãàðà. Ùöíÿð áó ãàðà ýöíëÿðè
èñòÿäèéèí ðÿíýÿ áîéàìàã âÿ î ðÿíýäÿ éàøàìàãäûð. Ñîí âàõòëàðà ãÿäÿð
Îðóúà åëÿ ýÿëèðäè êè, áóíó áàúàðûá. Àììà èíäè, îíóí ÷ÿïÿð ÷ÿêèá
äöíéàíûí ãèëö-ãàëûíäàí àéðûëäûüû ùÿéàò ìöõòÿëèô ùÿìëÿëÿðÿ ìÿðóç
ãàëûðäû âÿ ÷ÿïÿðèí, äèâàðûí äàëûíäàêû ñåë áó ñÿäëÿðè ëàõëàäûá éûõà, éà
ãàáàðûá àøà áèëÿðäè. Ãÿôëÿòÿí ñÿâèééÿñè ãàëõìàüà áàøëàéàí Õÿçÿð
ãàáàðûá äàìáàëàðû, êþðïöëÿðè, áóëâàð ìÿùÿúúÿðëÿðèíè àøàí êèìè.
Èúòèìàè ùÿéàòûí òÿëàòöìëÿðè – ìèòèíãëÿð, òÿòèëëÿð, Ãàðàáàü äàâàñû,
ùàêèìèééÿò ÷ÿêèøìÿëÿðè âÿ ùàêèìèééÿò äÿéèøìÿëÿðè ùÿòòà Îðóúóí
ïåøÿñèíÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Ðóùè õÿñòÿëèêëÿð àðòìûø, áåéèí ñàïûíòû-
ëàðû ÷îõàëìûø, éåíè ìàíèéàëàð âÿ ôîáèéàëàð ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Ãîùóì-
ëàðûíûí, àèëÿ öçâëÿðèíèí ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ òîâëàéûá Îðóúóí ãÿáó-
95
ëóíà ýÿòèðäèéè àäàìëàðûí àçû ÿëëè ôàèçè Ãàðàáàü ïðîáëåìèéëÿ õÿñòÿ èäè.
×îõó “ìÿíÿ èìêàí âåðèí, èêè ñààòà Ãàðàáàü ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäèì”
– äåéèðäè. 20 äÿãèãÿ äåéÿí, éà èéèðìè ýöí ìþùëÿò èñòÿéÿíëÿð äÿ
îëóðäó, àììà ìÿñÿëÿíèí ìàùèééÿòè äÿéèøìèðäè. Éåíè áèð ïñèõîç
ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè, ùÿð áàõûìäàí òàìàì íîðìàë îëàí àäàìëàð éàíëûø
áèð õÿéàëà ãàïûëìûøäûëàð: Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíÿ, äàùà äîü-
ðóñó, áó ùÿëëèí òÿê áèð éåýàíÿ ñèððèíÿ âàãèô îëäóãëàðûíû ñàíûðäûëàð.
Áóíóíëà äà áàüëû ìàíèéàëàð âàðäû. Áÿçèëÿðèíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ìÿùç
áó ñèðäÿí àýàù îëäóãëàðûíà ýþðÿ òÿãèá åäèëèðëÿð – åðìÿíèëÿð òÿðÿôèí-
äÿí, þçöìöçöíêöëÿð òÿðÿôèíäÿí, Ìîñêâà òÿðÿôèíäÿí, ÊÃÁ òÿðÿôèí-
äÿí. Ùÿòòà áèðè èääèà åäèðäè êè, Ñòàðàâîéòîâàíûí êîñìèê ãöââÿëÿðëÿ
ÿëàãÿñè âàð, îíëàðû åðìÿíèëÿðèí òÿðÿôèíÿ êå÷èðèá âÿ îíóí þçöíö äÿ áó
ñèððè áèëäèéèíÿ ýþðÿ êîñìîñäàí èçëÿéèð, ýöäöð, òÿãèá åäèðëÿð. Ôîáè-
éàëàðà, ãîðõóëàðà ãàïûëàíëàð äà àç äåéèëäè. Áèðèñè èääèà åäèðäè êè, éàõûí
çàìàíëàðäà Ìèíýÿ÷åâèð áÿíäè ïàðòëàäûëàúàã, ñó Àçÿðáàéúàíûí éàðû-
ñûíû áàñàúàã, Áàêûäà ÿëéàçìàëàðû ôîíäó éàíäûðûëàúàã – îäóð êè, áó
õàëãûí íÿ þçö ãàëàúàã, íÿ êå÷ìèøè... Áàøãà áèðèñè ùàðäàíñà þéðÿí-
ìèøäè êè, Îðóúóí áàüû ÿââÿëëÿð åðìÿíèíèí îëóá âÿ ìÿõñóñè îëàðàã
ãÿáóëà ýÿëìèøäè (ãîùóìëàðû ýÿòèðìÿìèøäè, þçö ýÿëìèøäè). Îðóúó
õÿáÿðäàð åäèðäè êè, åðìÿíè áàü åâèíèí äèâàðëàðûíà, àüàúëàðûí áóäàã-
ëàðûíà, ìåéíÿëÿðÿ õöñóñè êèìéÿâè ìàääÿëÿð àøûëàéûá. Áó ìàääÿëÿðè
íÿ ýþðìÿê îëóð, íÿ äóéìàã – àììà îíëàð áàüäà éàøàéàíëàð âÿ ãîíàã
ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñûíû éàâàø-éàâàø çÿùÿðëÿéèð, èêè-ö÷ àéà þëöìúöë
õÿñòÿëèéÿ ñàëûð. Îðóú î áàüäà àðòûã áåø èë éàøàäûüûíû õàòûðëàäàíäà
ãÿáóëà ýÿëÿí: íÿ îëñóí, – äåäè, – áÿçÿí îðãàíèçìèí õöñóñèééÿòëÿ-
ðèíäÿí àñûëû îëàðàã õÿñòÿëèéèí àøêàð åäèëìÿñè äþðä-áåø èë äÿ ÷ÿêÿ
áèëÿð. Àììà ýåú-òåç áó õÿñòÿëèê ñèçè éàõàëàéàúàã, íÿ ãÿäÿð ýåú äåéèë
éàíäûðûí î áàüû, åâè, àüàúëàðû, ìåéíÿëÿðè, ùÿð øåéè. Þçöíöç äÿ ùå÷
âÿäÿ î òÿðÿôëÿðÿ àéàã áàñìàéûí.
Áàëÿìèíè èëê äÿôÿ ýþðÿíäÿ, äàùà äîüðóñó, íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè áè-
ëÿíäÿ Îðóú äöøöíäö êè, áó äà àüëû ÷àøìûø ïàñèéåíòëÿðäÿí áèðèäèð.
Îðóúóí ãÿáóë ñààòëàðûíäà õÿñòÿõàíàéà ýÿëìèøäè. Ãÿáóëà éàçûëìûøäû.
Íþâáÿñè ÷àòàíäà îòàüà ãûñàáîéëó, åíëèêöðÿê, ãàïãàðà áèð êèøè ýèðäè.
Îðòà éàøëàðûíäà èäè, ùÿääèíäÿí çèéàäÿ äàð àëíû âàðäû. Ïûðïûç ãàøëàðû
ãàí äàììûø ýþçëÿðèíèí öñòöíäÿí àüûð òàü êèìè àñûëìûøäû. Áàõûøû äà
àüûð èäè. Ïðîôåññèîíàë ñÿðèøòÿéëÿ Îðóú “îëèãîôðåíèéà” äåéÿ äöøöíäö
âÿ îíó äà äöøöíäö êè, áåëÿ äàðàëûíëû âÿ àüûð áàõûøëû àäàì èäåàë ãàòèë
òèïèäèð. Îðóú:
96
 – Áóéóðóí, íÿäÿí øèêàéÿòèíèç âàð? – äåéÿ ùÿìèøÿêè ñþçëÿðèíè
äåäè.
– Ñöçäÿí...
– Íÿ?
– Ñöçäÿí øèêàéÿòèì âàð.
Áåëÿ ñþçëÿðëÿ Îðóúó ÷àøäûðìàã ìöìêöí äåéèëäè, ÷öíêè òåç-òåç
øÿõñÿí îíóí þçöíÿ ãàðøû éþíÿëìèø ìàíèéàëàðëà äà ðàñòëàøûðäû.
Ñþùáÿòè àéðû ñÿìòäÿí áàøëàìàã ö÷öí:
– Àäûíûç íÿäèð? – äåäè, ùàëáóêè, ãàðøûñûíäàêû êàüûçäà àäû éàçûëìûøäû.
– Àäûì Áàëÿìè, ôàìèëèì Äàäàøîâ. Ñöçöí äÿ éàíûâóçà ýÿëìè-
øÿì îíóí÷öí éîõ êè, õÿñòÿéÿì. Õÿñòÿ-ôèëàí äåéèëÿì. Ñöçäÿí øèêà-
éÿò÷èéÿì. Ñöç ìÿíèì áàüûìû òóòìóñóç.
Îðóú ñèôÿòèíè éàõøû õàòûðëàäûüû åðìÿíè ùÿêèìè éàäûíà ñàëäû âÿ:
– Éàíûëûðñûíûç, – äåäè, – î áàü áèð åðìÿíèíèí èäè, ùÿêèì èäè, áåø
èë ãàáàã Ìîñêâàéà êþ÷äö, î áàüû äà ìÿíÿ âåðäèëÿð.
– Ìÿí éîõ, ñöç ñÿùâ åäèðñèç. Åðìÿíèäÿí ãàáàã î áàü ìÿíèì
àòàìûí îëóá, îíäàí ãàáàã äà áîáàìûí. Î éåð áèçèì äÿäÿ-áàáà éåð-
ìèçäö. Ýàâàð åøèòìèø îëàðñûç: Ìÿøÿäè Äàäàø ìÿíèì áîáàìäûð. Ýÿë-
ìèøÿì ùàëàë ùàããûìû èñòÿìÿéÿ ñöçäÿí. Èíäè, Àëëàùà ÷îõ øöêöð, åëÿ
âàõòäûð êè, ùÿðÿ þç êþùíÿ ìöëêöíö, ìàëûíû ãàéòàðûð, ñöç äÿ ùàëàë õîø-
ëóãëà ãàéòàðûí áèçèì áàüûìûçû êè, àðàäà àðòûã-ÿñêèê ñþç-ñþùáÿò îëìà-
ñóí. Áóðäà àëàéû ìÿñÿëÿ îëà áèëìÿç. Íþøöí êè, òÿìèç ñþùáÿòäèð.
Îðóú áèð ìöääÿò êàðûõûá ãàëäû. Ãàðøûñûíäàêû àäàì õÿñòÿëèéèí
ìöÿééÿí ÿëàìÿòëÿðèíè áöðóçÿ âåðñÿ äÿ, ùÿð ùàëäà, õÿñòÿ äåéèëäè âÿ
äåäèêëÿðè äÿ áÿëêÿ ùÿãèãÿòÿ óéüóí èäè; îëà áèëñèí êè, åðìÿíèäÿí ÿââÿë
ùà÷àíñà áó áàü îíóí äÿäÿ-áàáàñûíûí îëóá. Àììà èíäè ìÿñÿëÿíèí
áó ñàéàã ãîéóëóøó íÿ äÿðÿúÿäÿ àüëàáàòàí ñþùáÿò èäè.
– Áèëìèðÿì ÿââÿë êèìèí îëóá, – äåäè, – àììà ìÿíÿ îðàíû
Áàüëàð èäàðÿñè âåðèá. Ñèç äÿ îðà ìöðàúèÿò åäèí.
– Ìÿí îðà ìöðàúèÿò-ôèëàí åòìÿéÿúÿéÿì. Áèðìèíúèñè îíà ýþðÿì
êè, ÿëèìäÿ ùå÷ áèð êàüûç-ôèëàí, êóï÷à-ôèëàí éîõäó. Èêèìèíúèñè äÿ, ñöç
èçâåñòíè àäàìñóç, ñèçäÿí àëûá áàüû ìÿíÿ âåðìÿéÿúÿêëÿð êè...
– Áÿñ îíäà ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèç?
– Åëÿ îíó èñòÿéèðÿì äÿ... Èñòÿéèðÿì êè, þçöâöç êþíöë õîøëóüóéëà
î áàüû ìÿíÿ ãàéòàðàñûç.
Îðóúóí äèëèíèí óúóíà ýÿëäè êè, äåñèí “áàøûí õàðàá îëóá?”, àììà
âàõòûíäà éàäûíà äöøäö – áó èôàäÿíè êèì èøëÿòñÿ äÿ, ïñèõèàòðûí èøëÿò-
ìÿéÿ ùàããû éîõäóð.
97
 – Éàõøû, – äåäè, – ìÿí áåø èëäèð êè, î áàüäàéàì. Èêèíúè ìÿðòÿáÿ-
ñèíè òèêäèðìèøÿì, áàøãà àáàäëûã èøëÿðè ýþðìöøÿì. Áó áåø èëè ùàðäàé-
äûí? Áöòöí áóíëàðû ìÿí åëÿéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà íèéÿ àéûëìûñàí?
Áàëÿìè:
– Áóíóí ñÿáÿáè àéðóäó, – äåäè. – Àììà äÿõëè éîõäó. Õÿðú ÷ÿê-
ìèñÿí, îíó äàíûøàðûã – õÿðúèâè ãàéòàðàðûã. Àììà ñÿí äÿ î áàüû ìÿíÿ
ãàéòàðìàëûñàí. Àòàìûí áþéöê îüëó ìÿíÿì, î áàü ìÿíÿ äöøöð. Íÿ
äåéèðñÿí, ìÿí þëöì, òÿìèç ñþùáÿòäèð?
– Éîõ, òÿìèç ñþùáÿò äåéèë, – ñààòûíà áàõäû, – ìÿíèì äÿ áóðäà
ñèçèíëÿ áîø éåðÿ ÷ÿíÿ äþéìÿéÿ âàõòûì éîõäóð. Õÿñòÿëÿð ýþçëÿéèð.
Ñèçè äÿ õÿñòÿ áèëèá ãÿáóë åëÿäèì. Õîø ýÿëäèí.
– Äåìÿëè, áàüû ìÿíÿ ãàéòàðìûðñóç?
– Éîõ.
– Íþøöí?
– Áó áàðÿäÿ äàíûøìàüûí ìÿíàñû éîõäóð. Áàüû ìÿíÿ âåðèáëÿð,
ìÿíèìäèð, ìÿí äÿ éàøàéàúàüàì îðäà.
– Éîõ, ìÿí ãîéìàéàúàüàì ñèç îðäà éàøàéàñóç. Áóíäàí ñîíðà
áèð ýöí äÿ îðäà ãàëà áèëìÿéÿúÿêñöç.
– Íèéÿ?
– Îíó ìÿí þçöì áèëÿðÿì.
– Éàíäûðàúàãñàí áàüû, éà ãàïûñûíà òàíê ãîéàúàãñàí?
– Î ìÿíèì þç èøèìäè.
– Éàõøû, ñÿíèí áó øàíòàæûíû ìèëèñÿ õÿáÿð âåðñÿì, íåúÿ?
– Åëÿ ìÿí äÿ îíó èñòÿéèðÿì äÿ... Èñòÿéèðÿì êè, ìÿíè òóòñóíëàð,
þçö äÿ ñöç òóòäóðàñóç. Ñöçö ùàìû òàíûéûð. Èíäè äÿ î ÿââÿëêè âàõò äåéèë,
ãÿçåòäÿ, ìèòèíãäÿ, ùÿð éåðäÿ ñÿíè éàø éóéóá ãóðó ñÿðÿúÿêëÿð êè, ïÿñ
ôèëàíêÿñ, áþéöê àëèì, ùÿêèì, àäè áèð êÿíä÷è áàëàñûíûí áàüûíû ìÿíýèð-
ëÿéèá, þçöíö äÿ òóòäóðóá, áàñäûðûá ãàçàìàòà, áàëàëàðûíû éåòèì ãîéóá.
Îðóúóí àðòûã ùþâñÿëÿñè ÷àòìûðäû.
– Áèëèðñÿí íÿ âàð? – äåäè. – ßëèì-àéàüûì ñÿíÿ äÿéìÿìèø, äóð áó
ñààò ÷ûõ áàéûðà, éîõñà þçöì ãóëàüûíäàí òóòóá àòàðàì. ßëèíäÿí ýÿëÿíè
äÿ áåø ãàáà ÷ÿê. Àììà áèð äÿ áóðà àéàã áàñìà, ýþçöì ñÿíè ýþðìÿñèí.
Áàëÿìè àðàìëà àéàüà äóðäó, ñèôÿòè ÿââÿëêè êèìè òóòãóí, áàõûøëàðû
àüûðäû.
– Íåéíÿê, – äåäè. – Èêè îüëóì âàð, áþéöéö Ùöñåéíàüàäûð –
èéèðìè áèð éàøûíäà, êè÷èéè Ùÿñÿíàüà – îí äîããóç éàøûíäà. Ìÿí äÿ àëà
áèëìÿñÿì î áàüû, îüëàíëàðûì àëàúàã. Àììà þçýÿíèí ìàëûíà ñàùèá ÷ûõ-
ìàã Àëëàùà äà õîø ýåòìÿç. Àäàìëàðäàí ãîðõìóðñàí, Àëëàùäàí ãîðõ.
98
 Éàâàø-éàâàø ãàïûéà òÿðÿô àääûìëàäû, ÷ûõäû.
Úöìÿ ýöíö èäè, ñàáàù áàüäà Îôåëéàéëà ýþðöøìÿëè èäè. Îðóú Îôåë-
éàíû ÷àüûðäû.
– Ñàáàù òÿúèëè èøèì ÷ûõäû, – äåäè. – Áàüà ýåäÿ áèëìÿéÿúÿì.
Ãàëñûí ýÿëÿí ùÿôòÿéÿ.
Îôåëéà äèíìÿäè.

***
Ýÿëÿí ùÿôòÿ äÿ áèð áÿùàíÿ òàïûá Îôåëéàíû õÿáÿðäàð åòäè. Áàüà
ýåòìÿéÿúÿéèíè äåäè. Ýåòìÿäè äÿ. Íÿèíêè øÿíáÿíèí ìÿùÿááÿò ýåúÿ-
ñèíäÿí, áàçàðûí äîñò ìÿúëèñèíäÿí äÿ èìòèíà åòìèøäè. Áóíäàí òÿÿú-
úöáëÿíÿí äîñòëàðûíà: – Áàüûí èøûüûíû, ãàçûíû êÿñèáëÿð, – äåìèøäè, – áó
ñîéóãäà èøûãñûç, ãàçñûç îðäà íåéëÿéÿúÿéèê?
Ìåùäè:
– ßøøè áó ñààò Ñåéèäàüàéà òåëåôîí åäèì, – äåéèðäè, – ãàçûíû äà
à÷äûðñûí, àäàì ýþíäÿðèá èøûüû äà äöçÿëòñèí...
Îðóú:
– Éîõ, ëàçûì äåéèë, – äåäè, – áèð óñòàéëà äàíûøìûøàì, ýÿëÿí
ùÿôòÿ ýÿëèá äöçÿëäÿúÿê. Î áèðè ùÿôòÿ äÿ èíøàëëàù ýþðöøÿðèê.
Ìåùäè:
– Éåðè ýÿëìèøêÿí, î éöêñÿê úÿðÿéàíëû õÿòòè äÿ äàíûø, – äåäè, –
áàüäàí êÿíàðà ÷ûõàðñûíëàð.
Îðóúóí áàüûíûí öñòöíäÿí êå÷ÿí éöêñÿê úÿðÿéàíëû ìÿôòèëëÿðè äå-
éèðäè. “Áèð ýöí, Àëëàù åëÿìÿìèø, êöëÿêäÿ ãûðûëûá äöøÿð, õÿòà ÷ûõàðäàð”.
Îðóúóí þçöíöí äÿ ôèêðè âàðäû êè, ìîíòéîð ÷àüûðûá áó õÿòëÿðè áàü-
äàí êÿíàðà ÷ûõàðòäûðñûí, àììà ùå÷ ìàúàë òàïûá áó èøè ýþðäöðÿ áèëìèðäè.
Áàüà ýåòìÿìÿéèíèí ñÿáÿáè ãîðõó äåéèëäè. Áàëÿìèäÿí ãîðõóá
åëÿìèðäè. Ãîðõäóüó î èäè êè, Áàëÿìè ýÿëèá áàüäà Îôåëéàéëà îíó ïóñà
áèëÿð, ãûçûí âàëèäåéíëÿðèíÿ õÿáÿð âåðÿð, áèð ñþç, ùÿíýàìÿ, äàâà-
ìÿðÿêÿ ãàëõàð, ùÿð èêèñè – Îðóú äà, Îôåëéà äà áèàáûð îëàð. Éîõ, èøäè-
øàéÿò, øÿíáÿíè èõòèñàð åäèá áàçàðëàð äîñòëàðû áàüà éûüñàéäû, áóíäàí
äà Îôåëéà õÿáÿð òóòà, ïÿðòëÿøÿ áèëÿðäè. Åëÿ äöøöíÿðäè êè, Îðóú îíäàí
ñîéóéóá, áåçèá, ÿëàãÿëÿðèíÿ ñîí âåðìÿê èñòÿéèð.
Ùÿð íÿéñÿ, èêè ùÿôòÿ áàüûí éîëóíó òàíûìàäû. Àììà áèð áÿùàíÿ
òàïûá Îôåëéàäàí ñîðóøäó êè, áÿëêÿ ñÿí òàíûéàñàí, êÿíääÿí Áàëÿìè
Äàäàøîâ àäëû áèð õÿñòÿ ýÿëìèøäè éàíûìà. Ìöàëèúÿéÿ åùòèéàúû âàð, àììà
áèð äÿôÿ ýÿëèá ñîíðà èëèì-èëèì èòäè. Îôåëéà: – ßëáÿòòÿ, òàíûéûðàì, –
äåäè. – Áåø èëäè ãàçàìàòäà éàòûðäû, òÿçÿ ÷ûõûá.
99
 – Íÿ öñòÿ?
– Äåéÿñÿí, þëöì ùàäèñÿñèéäè, áóôåò÷èêè þëäöðìöøäöëÿð. Àììà
ñöáóò åëÿéÿ áèëìÿäèëÿð. Áàëÿìèýèë áóôåòäÿ è÷èá äàëàøûáëàð, áóôåò÷èêè
õóá äþéöáëÿð. Èø îíäàäûð êè, áóôåò÷èê îðäà þëìÿéèá, åâèíÿ ýÿëèá, ùÿìèí
ýåúÿ öðÿêäÿí þëöá. Ùÿì äÿ áóôåò÷èêè, ÿñàñÿí, áåø áàðìàãëà Àüàýöë
âóðóáìóø. Áàëÿìè úÿìèñè èêè-ö÷ äÿôÿ êÿëëÿ àòûá. Ùÿð íÿéñÿ, áåø èë
âåðäèëÿð, äþðä èë éàòäû, ÷ûõäû. Î âàõò áöòöí êÿíä äàíûøûðäû áó ÿùâàëàòû.
Èêè ùÿôòÿ ñîíðà Îðóúà åëÿ ýÿëèðäè êè, ãàðìàãàðûøûã áèð éóõó ýþðöá
– Áàëÿìè-ôèëàí àääà àäàì äà ùå÷ éåðëè-äèáëè éîõäóð, éóõóñóíà ýèðèá.
Îäóð êè, íàùàã éåðÿ áàüäàêû õîø ýöíëÿðäÿí, ñààòëàðäàí ÿë ÷ÿêèá.
Ñàáàù, úöìÿ ýöíö ùþêìÿí Îôåëéàéëà ñþçëÿøÿúÿê, øÿíáÿ îíóíëà áàüäà
ýþðöøÿúÿê, áàçàð ýöíö èñÿ äîñòëàðûíû êàáàáà äÿâÿò åëÿéÿúÿê.
Áó õîø íèééÿòëÿðëÿ éàòàüûíà òÿçÿúÿ ýèðìèøäè êè, òåëåôîí çÿíý ÷àëäû.
ßëèíè óçàäûá ÷àðïàéûñûíûí éàíûíäàêû òåëåôîí äÿñòÿéèíè ãàëäûðäû.
– Àëëî.
– Ñàëàì-ÿëåéêöì. Áàëÿìèäèð.
– Êèì?
– Áàëÿìè. Êå÷ÿí àé éàíûâà ýÿëìèøäèì, éàäóíäà? Àòàìûí áàüû
ìÿñÿëÿñèé÷öí. Áèð ôèêðÿ ýÿëäöí?
Îðóú ÿââÿë äÿðùàë äÿñòÿéè àñìàã èñòÿäè, ñîíðà íÿäÿíñÿ, àñìàäû.
– Ìÿíèì åâ òåëåôîíóìó ùàðäàí áèëèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– ×ÿòèí èø èìèø áÿýÿì? Àäðåñèâö äÿ áèëèðÿì. Éàõøû íÿ îëäó,
ñþçöí íÿäè?
– Ñþçöì ÿââÿëêè ñþçäö. Ýåò þçöíÿ èø òàï. Áèð äÿ ìÿíÿ çÿíý åëÿìÿ.
– ×îõ ÿúÿá. Àììà áèðúÿ õàùèøèì âàð ñÿíäÿí.
– Íÿ õàùèø?
– Áèð ãÿëÿì-êàüûç ýþòöðöá éàç.
– Íÿ éàçûì?
– Èíäè äåéÿúÿéÿì. Éàçàðñàí.
Àëòû íþìðÿ äåäè âÿ Îðóú äà þç-þçöíÿ òÿÿúúöá ãàëàðàã éàçäû.
– Éàçäóí?
– Áó íÿ ðÿãÿìëÿðäèð áåëÿ?
– Ìÿíèì òåëåôîíóìäó. Ùà÷àí êè, áèð ôèêðÿ ýÿëäöí, éÿíè ùà÷àí
êè, áàüû ìÿíÿ ãàéòàðìàã èñòÿäöí, áó òåëåôîíëà çÿíý åëÿ, áèð ñààòà
ãóëëóüóíäà ùàçûðàì.
Îðóú ùèðñëÿ äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéäó, èíäèúÿ òåëåôîí íþìðÿñè éàç-
äûüû êàüûçû úûðìàã èñòÿäè, àììà ùÿð åùòèìàëà ãàðøû úûðìàäû, ãàòëàéûá
úèáèíÿ ãîéäó.
100
 Ñÿùÿð Îôåëéà þçö îíà éàíàøäû. Äÿùëèçäÿ î éàí-áó éàíà áîé-
ëàíûá ùå÷ êÿñèí ýþðöíìÿäèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿíäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ
ïû÷ûëòûéëà:
– Äàðûõìàìûñàí? – äåäè. – Ñàáàù ýþðöøÿê?
– Ñàáàù éîõ. Ýÿëÿí ùÿôòÿ ìöòëÿã.

***
Ýÿëÿí øÿíáÿ äÿ áèð áÿùàíÿ òàïäû. Éåíÿ áàüà ýåòìÿäè.
Ñîíðàêû ùÿôòÿ úöìÿ àõøàìû èñÿ Îôåëéà èçèí èñòÿäè êè, èøäÿí èêè
ñààò òåç ÷ûõñûí.
– Àíàìëà ùöçöð éåðèíÿ ýåäÿúÿì, – äåäè.
Îðóú èçèí âåðäè:
– Ðÿùìÿòÿ ýåäÿí êèìäèð?
– Àðâàäû àíàìëà òàíûøäû, ìÿí äÿ ãûçûíû òàíûéûðàì, – áèðäÿí
Îôåëéàíûí àüëûíà íÿ èñÿ ýÿëäè. – Âàõñåé, – äåäè, – òàìàì éàäûìäàí
÷ûõûá. Àõû îíó ñÿí äÿ... ñèç äÿ òàíûéûðäûíûç?
– Êèìè?
– Ðÿùìÿòÿ ýåäÿíè. Ñèçèí éàíûâûçà äà ýÿëèáìèø áèð äÿôÿ. Ùÿëÿ
ìÿíäÿí äÿ ñîðóøäóíóç.
Îðóú ùèññ åòäè êè, öðÿéè áÿðêäÿí äþéöíìÿéÿ áàøëàäû.
– Áàëÿìè? – äåäè.
– Ùÿ äÿ... Áàëÿìè... Îáøèðíè èíôàðêò îëóá, þëöá.

***
Ùå÷ êÿñèí þëöìöíÿ ñåâèíìÿê îëìàç, ýöíàùäû. Àììà î ýöí
èøäÿí ÷ûõûá åâÿ ãàéûäàíäà Îðóú, åëÿ áèë, áèð éöíýöëëöê ùèññ åäèðäè,
áèð àðõàéûíëûã, ñàêèòëèê äóéóðäó. Ñÿùÿð èøäÿ èñÿ Îôåëéàéà:
– Áàüà ýåäèðÿì, – äåäè. – Ñàáàù ýþçëÿéèðÿì.

***
Ïàêèçÿéÿ:
– ×îõäàí áàüà äÿéìÿìèøÿì, – äåäè. – Ñàáàù ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
Ïàêèçÿ èøèíè áèëèðäè. Øÿíáÿ ýöíö Îðóú áàü ïàëòàðûíû – ìàâè úèíñ
êîñòéóìóíó, “Àäèäàñ” àéàããàáûëàðûíû ýåéèíÿíäÿ Ïàêèçÿ äÿ äàüëû
÷þðÿéèíèí àðàñûíà ñÿëèãÿéëÿ äöçöëìöø êîòëåòëÿðè, àéðûúà ñåëëîôàí ïàêåò-
ëÿðÿ éûüûëìûø ãûçàðäûëìûø êàðòîôó, âÿçÿðèíè, ðåéùàíû, òÿðõóíó, ãûðìûçû
òóðïó, øîðàáàíû, ñîéóòìà éóìóðòàëàðû, ïåíäèðè, éàüû, àëìàíû, àðìóäó,
101
øàôòàëûíû èðè çÿíáèëÿ ãàáëàéûðäû. Ìèíåðàë âÿ øèðÿëè ñóëàðû, àëêîãîëëó è÷êè-
ëÿðè ýþòöðÿñè äåéèëäè, áàüäà áóíëàðûí ùàìûñûíûí áîëëó åùòèéàòëàðû âàðäû.
Ïàêèçÿéëÿ âèäàëàøûá, çÿíáèëè ýþòöðöá ùÿéÿòÿ äöøäö, ãàðàæûí ãàïû-
ñûíû à÷ûá “Âîëãà”ñûíû êö÷ÿéÿ ñöðäö âÿ éîëà äöçÿëäè. Ìàøûíûí ìàã-
íèòîôîíóíäàí Àæäà Ïåêêàíûí, Èáðàùèì Òàòëûñÿñèí, Ñåçåí Àêñóíóí
ùÿçèí ìàùíûëàðû ñÿñëÿíäèêúÿ Îðóúóí õÿéàëûíäà èêè-ö÷ ñààòäàí ñîíðà
áàü åâèíäÿ úÿðÿéàí åäÿúÿê ùàäèñÿëÿð úàíëàíûð, áöòöí áÿäÿíèíäÿí õîø
áèð ýèçèëòè êå÷èð, ýÿðýèíëÿøìèø ÿçàëàðûíûí ëÿççÿò ñÿáèðñèçëèéèíè äóéóðäó.
Áèð ñààòäàí, ñààò éàðûìäàí ñîíðà àëàãàïûéà éàõûíëàøàúàã, ãàïûíû
àçàúûã àðàëàéûá äàëàíà áîéëàíàúàãäû, ýþðöøãàáàüû ñîí äÿãèãÿëÿðèí
ùþâñÿëÿñèçëèéèíè éàøàéàúàãäû. Äàëàíûí áàøûíäà Îôåëéàíûí éàøûë ïëàøû
ýþðöíÿúÿêäè, òÿëÿñèê àääûìëàðû ãàïûíûí àüçûíäà àâàçûéàúàãäû, áèð
àääûì äà àòûá ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿúÿê âÿ Îðóúóí áîéíóíà àòûëàúàãäû.
Îðóú áèð ÿëèéëÿ Îôåëéàíûí ñà÷ëàðûíû, áîéíóíó òóìàðëàéàúàãäû, ñîíðà
îíó ãóúàüûíà àëûá è÷ÿðè, îòàüà àïàðàúàãäû. Ñîíðà þïöøÿúÿêäèëÿð,
ñîíðà ñîéóíóá áèðëèêäÿ ñàóíàéà ýèðÿúÿêäèëÿð. Ñàóíàíûí áóüëàíàí
èñòèñèíäÿí ñîíðà ñîéóã äóøóí àëòûíäà ãóúàãëàøàúàãäûëàð. Ñàóíà
ùÿðàðÿòèíèí òÿðëÿðè, äóøóí ñîéóã äàìúûëàðû, ÿòèðëè øàìïóí – ùàìûñû
áèð-áèðèíÿ ãàðûøàúàãäû âÿ èêè áÿäÿí áèðëÿøèá áèð áöòöí îëàúàãäû.
Ñîíðà êîíéàê è÷ÿúÿêäèëÿð, ìóñèãè äèíëÿéÿúÿêäèëÿð, àéûã âàõòû
ïîðíî ôèëìëÿðÿ áàõìàãäàí óòàíàí Îôåëéà è÷êèíèí òÿñèðèéëÿ àáðûíà-
ùÿéàñûíà ãûñûëìàéàúàãäû âÿ åêðàíäà áèðëèêäÿ ñåéð åòäèêëÿðè øÿùâÿò
ñÿùíÿëÿðèíè ñîíðà þçëÿðè éàòàãäà úàíëàíäûðàúàãäûëàð.
Áèð àéëûã Îôåëéàñûçëûüûí âÿ äÿëè øåéòàíûí Îðóúóí áåéíèíÿ ãàëà-
äûüû áó ôèêèðëÿð, èñòÿêëÿð, ñÿùíÿëÿð, õàòèðÿëÿð âÿ àç ñîíðà áàø âåðÿúÿê-
ëÿð îíó åëÿ ùÿéÿúàíëàíäûðûð, ùàëëàíäûðûð, òÿëÿñäèðèðäè êè, úèíñ øàëâàðû-
íûí äàðëûüûíû ùèññ åäèð âÿ áèð íå÷ÿ êèëîìåòðëèê ìÿñàôÿíè äàùà òåç ãÿò
åòìÿéÿ, âàõòûí þçöíö éåéèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû – ýóéà êè, âàõòû
éåéèíëÿøäèðìÿê îëàðäû, ýóéà êè, áèð-èêè ñààò ñîíðà úÿðÿéàí åäÿúÿê
ùàäèñÿëÿðÿ äàùà òåç ÷àòìàã ìöìêöí èäè.
Ìàøûíûí è÷èíäÿ Îôåëéàíûí ÿòðèíè äóéóð, òîõóíóøëàðûíû, íÿâàçèøëÿ-
ðèíè ùèññ åäèð, õûñûí ïû÷ûëòûëàðûíû, èíèëòèëÿðèíè åøèäèð âÿ òÿëÿñèð, òÿëÿñèðäè.
Ãÿñÿáÿíèí è÷èíäÿ ìàøûíûíû Îôåëéàýèëèí åâëÿðèíèí ãàáàüûíäàí
êå÷èðÿíäÿ åëÿ áèë áó áèðìÿðòÿáÿëè åâäÿ, áó ãîøà ïÿíúÿðÿíèí àðõàñûíäà
Îôåëéàíûí ýþðöøÿ íåúÿ ùàçûðëàøäûüûíû, àëò ïàëòàðûíû, úîðàáëàðûíû äÿéèø-
äèéèíè, ÿòèðëÿíäèéèíè ýþðöðäö. Ìàøûíû äàëàíà äþíäÿðäè, äöøöá àëàãà-
ïûíûí èðè ãûôûëûíû à÷äû, äàðâàçà ëàéëàðûíû àðàëàäû âÿ ìàøûíû è÷ÿðè ñàëäû.
102
 Äàðâàçàíû è÷ÿðèäÿí áàüëàäû, åâèí áèðèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿêè îòàüûí
ãàïûñûíû à÷äû. Çÿíáèëè ýÿòèðäè, è÷ÿðèäÿêèëÿðè ñîéóäóúóéà äöçäö, ñîáàíû
ãàëàäû, èøûãëàðû éàíäûðäû, òåëåâèçîðó ãóðäó. Ñîíðà èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ
ãàëõäû; éàòàã îòàüû, áàð, âèäåî îðàäà èäè.
Èëûã áèð àïðåë ýöíöéäö âÿ Îðóú ïëàøûíû ñîéóíóá àøàüûäà ãîé-
ìóøäó. Åéâàíäà áèð ìöääÿò ýÿçèøäè, ÿòðàô áàüëàðà, ÷îõ óçàãëàðäà
ýþðöíÿí äÿíèçÿ áàõäû, ñîíðà éàòàã îòàüûíà òÿðÿô àääûìëàäû âÿ ãàïû-
íûí ãàðøûñûíäà ãóðóéóá ãàëäû: ãàïûíûí öñòöíäÿ à÷àð âàðäû.
Îðóú ýþçëÿðèíÿ èíàíìûðäû. Áàü åâèíèí – äàðâàçàíûí äà, àøàüû-
äàêû âÿ éóõàðûäàêû îòàãëàðûí äà úÿìèñè èêè à÷àðû âàðäû, èêèñè äÿ îíäà,
Îðóúäà èäè. Áèðè øÿùÿðäÿ, ñåéôèíäÿ, áèðè úèáèíäÿ. Èíäè áóðäà, ãàïûíûí
öñòöíäÿ éóâàñûíà êèï ýèðìèø à÷àð ùàðäàí ÷ûõìûøäû? Àììà ùÿëÿ áó
ùàðàñûéìûø. Îðóú áèð äÿ ýþðäö êè, à÷àð éàâàø-éàâàø äþíìÿéÿ áàø-
ëàäû, éÿíè è÷ÿðèäÿí êèìñÿ ãàïûíûí ãûôûëûíû áóðóðäó. Ùèññ åëÿäè êè, àëíûíû
ñîéóã òÿð áàñûð. Áó íÿ îëàí øåéäè áåëÿ?
À÷àð ñîíà ãÿäÿð áóðóëóá äàéàíäû. Îðóú ÿëèíè óçàäûá ãàïûíû à÷äû
âÿ è÷ÿðè ýèðäè. Ýèðÿí êèìè äÿ äèêñèíäè, è÷ÿðèäÿ àäàì âàðäû. Ãÿðèáÿ
ìÿõëóã èäè è÷ÿðèäÿêè. Ñàïñàðû. Ñà÷û, ãàøû, öçöíöí òöêö – ùàìûñû ñàïñàðû.
Ýþçëÿðèíèí áÿáÿêëÿðè äÿ ñàðûìòûë ðÿíýäÿ èäè. Àëáèíîñ èäè áó àäàì.
Îðóú þçöíö ÿëÿ àëûá:
– Êèìñÿí? – äåäè. – Áóðäà íåéíèðñÿí?
Àëáèíîñ:
– Ùöñåéíàüàéàì, – äåäè. – Áàëÿìèíèí áþéöê îüëó. Áàáàìûí,
àòàìûí åâèíÿ ýÿëìèøÿì. Ñÿíèí áóðäà íÿ èøèí âàð?
Úèí âóðäó Îðóúóí áàøûíà. Ùöñåéíàüàíûí þçöíö áåëÿ éåêÿõàíà,
ñàéìàçéàíà, ùÿéàñûç àïàðìàüûíäàí äàùà ÷îõ Îðóúó úèí àòûíà ìèí-
äèðÿí î èäè êè, áèð àí áóíäàí þíúÿ áó åéáÿúÿð ìÿõëóã îíóí ÷àðïà-
éûñûíäà, Îôåëéàéëà ñÿàäÿò àíëàðû éàøàäûãëàðû âÿ éàøàéàúàãëàðû éàòàãäà
éàéõàíûá óçàíûáìûø – ÷ÿêìÿñèíè áåëÿ ÷ûõàðìàäàí ñÿðÿëÿíèáìèø –
ÿçèê áàëûøëàð, àäéàëûí ãûðûø-ãûðûø îëìàñû áóíà äÿëàëÿò åäèðäè.
– Èòèë áóðäàí, ÷ûõ ýåò, – äåäè Îðóú. Þçö äÿ íàðàçû ãàëäû êè, ÿñÿá-
ëÿðèíè úèëîâëàéà áèëìèð, óøàã êèìè ùèðñëÿíèð, ãûøãûðûð.
Ùöñåéíàüà éåðèíäÿí òÿðïÿíìèðäè.
– Àòîâóí, áàáîâóí åâè ùàðäàí îëäó áóðà? Áóðàíû ìÿí òèêäèð-
ìèøÿì å. Ìÿí þçöì, þç ïóëóìà.
Ùöñåéíàüà äóðäóüó éåðäÿ äóðìóøäó.
Îðóú ôèêèðëÿøäè êè, ýöú èøëÿòìÿëè îëñà, ùÿð ùàëäà áó àðûã, ÷ÿëèìñèç
úàâàíû öñòÿëÿéÿ áèëÿð. Éàøúà èêè äÿôÿ áþéöê îëñà äà, êþùíÿ ýöëÿø÷è
103
èäè, ùÿëÿ äÿ ôîðìàñûíû ñàõëàìûøäû. Àììà áèð î ãàëìûøäû êè, î, Îðóú,
øÿùÿðèí ìþòÿáÿð àäàìëàðûíäàí áèðè, òàíûíìûø ùÿêèì, éîëäàí êå÷ÿíèí
áèðèéëÿ éóìðóã-òÿïèê äàâàñûíà áàøëàñûí.
Âàõò äà ýåäèðäè – áèð àçäàí Îôåëéà ýÿëÿñèéäè. Ùöñåéíàüàíû áóðäà
ýþðìÿñè, èëëàù äà êè, Ùöñåéíàüàíûí Îôåëéàíû áóðäà ýþðìÿñè ìöì-
êöí îëàí èø äåéèëäè. Îôåëéà ýÿëÿíÿúÿí áó ÷àüðûëìàìûø ãîíàüû áóðäàí
ðÿää åëÿìÿëèäèð. Ìöìêöí ãÿäÿð éóìøàã äàíûøìàüà ÷àëûøàðàã:
– Áàëà, – äåäè, – áó ìÿñÿëÿëÿð áåëÿ ùÿëë îëóíìóð. Àòàí äà éàíûìà
ýÿëìèøäè. Ôèêðèìè îíà äà äåäèì. Áóðàíû ìÿíÿ Áàüëàð èäàðÿñè âåðèá,
îðà ýåäèí, ìÿùêÿìÿéÿ, íÿ áèëèì ùàðà ìöðàúèÿò åäèí, ùÿëë îëóíñóí.
Éîõñà äÿðÿáÿéëèê äåéèë êè, ùÿðÿ èñòÿäèéè éåðÿ ýèðèá îòóðñóí. Ìÿí áó
ñààò ìèëèñ ÷àüûðñàì, ñÿíè òóòóá äàìà áàñàðëàð. Íÿ ùÿäëÿ þçýÿíèí åâèíÿ
ñîõóëìóñàí. Ùÿëÿ äå ýþðöì à÷àðû ùàðäàí òàïûá äöçÿëòìèñÿí?
Ùöñåéíàüà äèíèá-äàíûøìûðäû, éåðèíäÿúÿ ùÿðÿêÿòñèç äàéàíìûø,
ñàðûìòûë ýþçëÿðèíè Îðóúóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ çèëëÿìèøäè. Îðóú äà äàíûø-
äûãúà áó èéíÿ êèìè, áèç êèìè àäàìû äåøÿí áàõûøëàðûí òÿñèðè àëòûíäà
ñþçöíö ÷àøäûðûð, äèëè òîïóã ÷àëûðäû.
– Äè éàõøû, ùÿâÿñäè áÿñäè. ×ûõ ýåò áó îòàãäàí, à÷àðû äà ýþòö-
ðöðÿì. Áàõ ìÿáàäÿ áóðàëàðà éàõûí äöøÿñÿí – âÿ ñîí ýöçÿøò êèìè –
øÿùÿðäÿ éàíûìà ýÿëÿðñÿí, äàíûøàðûã, – äåäè.
Àììà ÿëèíè óçàäûá à÷àðû ÷ûõàðòìàã èñòÿéÿíäÿ Ùöñåéíàüàíûí áèð-
äÿí ñèôÿòè äÿéèøäè. Ñîéóã ýþçëÿðèíäÿ, åëÿ áèë, ãûüûëúûì ïàðëàäû, àüçû
ÿéèëäè âÿ ÿëèíè ÷àðïàéûíûí àëòûíà óçàòäû.
Îðóú éàëíûç èíäè ýþðäö êè, ìåéíÿëÿðèí äèáèíè èøëÿäèéè áåë áóðäà,
÷àðïàéûíûí àëòûíäà èìèø. Êèì ýÿòèðèá îíó áóðà, êèì ýèçëÿäèá ÷àðïàéû-
íûí àëòûíäà? Êèì? Êèì ýÿòèðÿúÿê, ÿëáÿòòÿ, Ùöñåéíàüà. Íÿ ìÿãñÿäëÿ?
Ìÿãñÿäè èíäè àéäûíëàøûðäû. Áåëè ÷àðïàéûíûí àëòûíäàí ÷ûõàðûá ãóë-
ïóíäàí éàïûøäû, êÿíàðëàðû áöëþâëÿíìèø èòè àüûçëû äÿìèðèíè èñÿ Îðóúóí
áàøûíà òóøëàéûá èðÿëè ýÿëäè.
Ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð Îðóúà éóõó êèìè, éà êàäðëàðû ùÿääÿí çèéàäÿ
éåéèí äÿéèøÿí, ýþç ãûðïûìûíäà áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿí ôèëì êèìè ýÿëäè.
Ðåàêñèéàñû úÿëä èäè. Ùöñåéíàüàíûí çÿðáÿñèíè ýþçëÿìÿäÿí èðÿëè àòûëäû,
ðÿãèáèíèí áèëÿéèíäÿí éàïûøäû, î áèðè ÿëèéëÿ áåëèí ñàïûíû òóòäó. Ñàü
äèçèéëÿ àëáèíîñóí ïà÷àëàðûíûí àðàñûíà ìþùêÿì èëèøäèðäè. Àüðûäàí
Ùöñåéíàüà ãûøãûðäû, ÿëè áîøàëäû. Îðóú áåëè îíäàí àëäû. Àììà åëÿ áó
âàõò Ùöñåéíàüà þçöíö òîïëàéûá âàð ýöúöéëÿ Îðóúà áèð éóìðóã èëèø-
äèðäè. Äöíéà-àëÿì Îðóúóí ýþçöíäÿ ãàðàëäû âÿ áöòöí ùàäèñÿëÿðèí
òàì ìÿíàñûçëûüûíäàí, ìÿíòèãñèçëèéèíäÿí, àáñóðäëóüóíäàí òÿíýÿ ýÿëÿ-
104
ðÿê, èëëàù äà òàìàìèëÿ ùàãñûç, éåðñèç éåäèéè éóìðóüóí àúûüûíäàí Îðóú
ëàï äÿëè îëäó. Àðòûã ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿòè èòèðÿðÿê ÿëèíäÿêè áåëè
ùèðñëÿ Ùöñåéíàüàíûí òÿïÿñèíÿ åíäèðäè...
...âÿ áó àí ñàíêè ôèëìäÿéìèø êèìè éåéèí äÿéèøÿí êàäðëàð, èíäè
ÿêñèíÿ àðàìëà, àüûð-àüûð, éàâàø-éàâàø àõìàüà áàøëàäû. Ùöñåéíàüà
éåðÿ ÷þêäö, éàðûëìûø áàøûíäàí ãàí àõìàüà áàøëàäû, ýþç áÿáÿêëÿðè
ùÿðÿêÿòñèçëÿøäè, áèð íþãòÿéÿ çèëëÿíèá ãàëäû, áàõûøû äîíäó. Îðóú ùÿêèì
îëäóüó ö÷öí áóíóí ìÿíàñûíû äÿðùàë äÿðê åòäè. Ùöñåéíàüà þëìöøäö.
Îíó Îðóú þëäöðìöøäö. Ùÿì äÿ þç åâèíäÿ. Þç åâèíäÿ, éÿíè Îðóúóí
åâèíäÿ, Îðóúóí áàü åâèíäÿ, ùÿð ùàëäà áó áàü, éà ÿí àçû èêèíúè
ìÿðòÿáÿäÿêè áó îòàã Ùöñåéíàüàýèëèí äåéèë, Îðóúóíäó, Îðóú þçö
òèêäèðìèøäè. Âÿ èíäè áóðäà, áó îòàãäà ìåéèò âàðäû. Ýÿðÿê êè, âóð-òóò
èéèðìè áèð éàøû îëàí áèð ýÿíúèí ìåéèòè. Ãàíû äà äþøÿìÿíè ëÿêÿëÿìèø,
éàòàüà ñû÷ðàìûøäû. Áåëèí äÿìèðèíäÿ ãàí ëÿêÿëÿðè, ñàïûíäà Îðóúóí
áàðìàã èçëÿðè âàðäû. Ñîí èëëÿð Îðóúóí ìöòàëèÿñè éàëíûç äåòåêòèâ
ðîìàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Âèäåîäà äà õåéëè äåòåêòèâ ôèëì ýþðìöøäö.
Îäóð êè, áó äÿùøÿòëè âÿ ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿ áàø âåðÿíäÿí ñîíðà èëê
èøè úèá äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá áåëèí ñàïûíû äþíÿ-äþíÿ ìþùêÿì ñèëìÿñè
îëäó. äåòåêòèâ ÿñÿðëÿðäÿ ìÿùç áåëÿ åäèðëÿð. Áåëèí äÿìèðèíäÿêè ãàíû
äà ñèëìÿê èñòÿäè, àììà ñèëìÿäè; áåë ñàïûíûí öñòöíäÿ áàðìàã èçëÿðè
éîõäóðñà, öñòöíäÿêè ãàíûí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð? Îíñóç äà áèëÿúÿêëÿð
êè, Ùöñåéíàüà áó áåëëÿ þëäöðöëöá. Àììà êèì þëäöðöá? Ãîé áóíó
òàïñûíëàð. ßââÿëúÿ áàøãà áèð ñóàëà úàâàá òàïñûíëàð. Ùöñåéíàüàíûí
áóðäà íÿ èøè âàðìûø? Þçýÿíèí áàüûíà íÿ éîëëà êå÷èá, áóðà, îòàüà
íåúÿ ýèðèá, îòàüûí à÷àðûíû íåúÿ ÿëäÿ åäèá? Îüóðëàéûá? Áó ìöìêöí
äåéèë, ùÿð èêè à÷àð Îðóúäàäûð. Ãÿëèáèí ÷ûõàðäûá, äöçÿëòäèðèá? Îëà áèë-
ñèí. Àììà íÿ ìÿãñÿäëÿ? Þçýÿíèí åâèíÿ ñîõóëìàãëà, éàéõàíûá éàòà-
üûíäà óçàíìàãëà áó åâÿ ñàùèá îëìàã ìöìêöíäöðìö? Äöíéà äÿðÿ-
áÿéëèê äåéèë àõû, ãàíóí âàð, ãàéäà âàð.
Ìÿñÿëÿ äÿ áóíäà èäè. Áó àíà ãÿäÿð ãàéäà-ãàíóí Îðóúóí òÿðÿ-
ôèíäÿ èäè, àììà áó àíäàí åòèáàðÿí, éÿíè ùÿð ùàíñû ñÿáÿáäÿí, ùÿð
ùàíñû øÿêèëäÿ, øÿðàèòäÿ îëóð îëñóí, àäàì þëäöðÿíäÿí ñîíðà ãàíóíóí,
ÿäàëÿòèí, úÿçàíûí ùÿäÿôè î, Îðóú èäè. Úèíàéÿò òþðÿòìèøäè. Ìöòòÿùèì,
ìöãÿññèð, ýöíàùêàð î èäè. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð úèíàéÿòè à÷à áèëñÿëÿð, ñöáóò
åäÿ áèëñÿëÿð.
Ãà÷ûá õèëàñ îëìàëûéäû. Èøèí öñòö à÷ûëàíäà ùÿð øåéè äàíìàëûéäû.
“Ùå÷ áàüäà îëìàìûøàì. Î ýöí (õÿéàëè ìöñòÿíòèãèí ñóàëû: íÿ áèëèðñèç
ùàíñû ýöí?), éîõ, î ýöí äåìÿê îëìàç. Áèð àéäûð áàüäà îëìàìûøàì
105
– äåìÿê ëàçûìäûð. ßñëèíäÿ äÿ áåëÿäèð äÿ. Áèð àéäûð áàüà ýÿëìÿéèá.
Áó ýöíö ñàéìàñàí. Áó ýöí äÿ îëìàìûøàì. Êèì áèëèð ìÿíèì áàüäà
îëäóüóìó? Ïàêèçÿ? Èíäèúÿ åâÿ ãàéûäûá: ôèêðèìè äÿéèøäèì, – äåéÿ-
ðÿì, – áàüà ýåòìÿäèì. Éàäûìà äöøäö êè, àõøàì øÿùÿðäÿ èøèì âàð.
Äàùà êèì áèëèð? Îôåëéà. Àìàí Àëëàù, éàðûì ñààòäàí ñîíðà Îôåëéà
ýÿëÿúÿê. Òåç ÷ûõûá ýåòìÿê ëàçûìäûð áóðäàí. Ýÿëÿð, áèð àç ãàïûíû
äþéöá ÷ûõûá ýåäÿð. Áàçàð åðòÿñè áèð áÿùàíÿ òàïûá öçðõàùëûã åäÿðÿì.
Ýÿëÿí ùÿôòÿ ýþðöøÿðèê – äåéÿðÿì. Àììà ýÿëÿí ùÿôòÿ ýþðöøÿ áèëÿ-
úÿêëÿðìè? Ýÿëìÿñÿ, áó èø íåúÿ à÷ûëàúàã? Ìåéèòèí ìÿùç îíóí áàüûíäà,
åâèí èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿ îëäóüó êèìèí àüëûíà ýÿëÿúÿê? Ùÿð ùàëäà,
áèð øåé àéäûíäû – áó ñààòúà áóðäàí ýåòìÿê ëàçûìäûð. Áåëèí ñàïûíäàí
áàðìàã èçëÿðèíè ñèëäè – éåòÿð, ãàïûäàí, áàøãà éåðëÿðäÿí ñèëìÿê ëàçûì
äåéèë – áóðà îíóí åâèäèð, þç åâèíäÿ Îðóúóí áàðìàã èçëÿðè îëìàëûäûð
äà, áóðäà íÿ âàð êè? Áó èçëÿðèí èñÿ êþùíÿ, éà òÿçÿ îëäóüóíó òÿéèí
åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Àéðû áèð èçè éîõäóð êè, áóðäà – áÿëêÿ äàâà
åëÿéÿíäÿ äöéìÿñè ãîïóá äöøäö, éà úèáèíäÿí áèð øåé äöøöá. Éà áàøû-
íûí òöêö... Äèããÿòëÿ îòàüà íÿçÿð ñàëäû. Ùöñåéíàüà ÷àðïàéûíûí éàíûíäà
éåðÿ ñÿðÿëÿíèá ãàëìûøäû. Àëûí éàðàñûíäàí ñûçàí ãàí äþøÿìÿíèí öñ-
òöíäÿ ýþëëÿíèð, ëåùìÿëÿíèð, ìåéèòèí ýèúýàùûíäà, ñàïñàðû áèð÷ÿêëÿ-
ðèíäÿ ëàõòàëàíûá ãóðóéóðäó. Ãàí ÷àïðàéûíûí öñòöíäÿêè ÷ÿùðàéû àäéàëû
äà ëîïà-ëîïà ëÿêÿëÿìèøäè. Ìåéèòèí éàíûíäà ãàíëû áåë àòûëûá ãàëìûøäû.
Îòàãäà äàâà-äàëàøûí âÿ úèíàéÿòèí àéðû èçè-ñîðàüû éîõäó. Ùÿð ùàëäà
Îðóúóí ýþçöíÿ äÿéìèðäè.
Îòàüà ñîí äÿôÿ ýþç àòûá åéâàíà ÷ûõäû. Îòàüûí ãàïûñûíû ÷ûðïäû, ïèë-
ëÿêÿíëÿ òÿëÿñèê àøàüû äöøäö, òåëåâèçîðóí äöéìÿñèíè áàñäû, øíóðóíó
äàðòûá øÿáÿêÿäÿí ÷ûõàðòäû, èøûãëàðû êå÷èðäè, ñîáàíû ñþíäöðäö, ãàïûíû
à÷àðëà áàüëàéûá äàðâàçàéà òÿðÿô ýåòäè, äàðâàçàíû à÷äû, ìàøûíû äàëàíà
÷ûõàðòäû, ãàéûäûá äàðâàçàíû áàüëàäû. “ßñàñ îäóð êè, áàøûíû èòèðìÿéÿñÿí.
Ùÿëÿ êè, ìÿíè áóðäà ýþðÿí îëìàéûá. Òåç àðàäàí ÷ûõìàã ëàçûìäûð”.
Âÿðäèø ùàëûíû àëìûø ìåõàíèêè ùÿðÿêÿòëÿ ìàøûíû èøÿ ñàëäû, äàð
äàëàíäàí ýåíèø éîëà ÷ûõàðäû, éîëáîéó êèëîìåòð èðÿëèëÿäèêúÿ áåéíèíäÿ
ôèêèðëÿð áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëàíûð, áèð-áèðèíè èòÿëÿéèð, áèð-áèðèíÿ èëèøèá
äöéöí äöøöðäöëÿð. Áó ôèêèðëÿð òöíëöéöíäÿ, ôÿðçèééÿëÿð, ýöìàíëàð
áàñà-áàñûíäà äöéöíö ÷þçìÿê, à÷ìàã ìöìêöí äåéèëäè. Ýþðÿí áèð
ñÿùâ áóðàõìàéûá êè, úèíàéÿòèí à÷ûëìàñû ö÷öí áèð èï óúó, áèð èç-ñîðàã
ãîéìàéûá êè? Áó áàðÿäÿ äöøöíÿðêÿí àüëûíà ýÿëäè êè, éóõàðûäàêû
îòàüûí ãàïûñû öñòöíäÿêè à÷àðû íàùàã ýþòöðìÿäè. Êèìÿ ñöáóò åäÿ
áèëÿðäè êè, áó à÷àð îíóíêó äåéèë... Èêè à÷àðû âàðñà, ö÷öíúöñö äÿ îëà
106
áèëìÿçäèìè? Áÿëêÿ ãàéûäûá ýþòöðñöí? Éîõ, ðèñêäèð, èëèøÿ áèëÿð. Ëàï
åëÿ Îôåëéàíûí þçöíÿ ðàñò ýÿëÿ áèëÿð âÿ îíäà ùÿð øåé ãàò-ãàò ÷ÿòèíëÿøÿð.
Àììà Áèíÿ ùàâà ëèìàíûíûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ àüëûíà ýÿëäè êè,
áàüäà áàøãà áèð èï óúó äà ãîéóá – áóç äîëàáûíäàêû éåìÿêëÿð, ìåé-
âÿëÿð. Åêñïåðòèçà ùÿìèí éåìÿêëÿðèí, ìåéâÿëÿðèí ìÿùç áó ýöí ýÿòè-
ðèëäèéèíè âÿ äåìÿëè, Îðóúóí äà áàüäà îëäóüóíó òÿéèí åäÿ áèëÿð. Òÿðñ
êèìè ýþéÿðòèíè áöêäöéö ãÿçåòëÿð äÿ áóýöíêö ãÿçåòëÿð èäè. Îäóð êè,
Îðóúóí ìÿùç àïðåëèí áó ýöíöíäÿ áàüäà îëäóüóíó òàìàìèëÿ äÿãèã
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöíäö.
Áó ôèêðÿ ýÿëÿí êèìè ìàøûíû ýåðè äþíäÿðäè. Áàüà ãàéûòìàüûí ðèñêè
áþéöê èäèñÿ, ãàéûòìàéûá ÿøéàéè-äÿëèëëÿðè îðäà ãîéìàñûíûí òÿùëöêÿñè
äàùà àðòûãäû. Áèðúÿ Îôåëéàéà ðàñò ýÿëìÿéÿéäè.
Ñÿêêèç äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìàøûíû äàëàíà ñàëûðäû. Äàðâàçàíû òàéáà-
òàé à÷ìàäû, ìàøûíû ÷þëäÿ ãîéóá þçö è÷ÿðè ýèðäè, ñîéóäóúóéà ãîéäóüó
áöòöí éåìÿêëÿðè, ìåéâÿ-òÿðÿâÿçè òÿçÿäÿí çÿíáèëÿ éûüäû. Ãàçàí-
äàêû ÷þðÿéè äÿ ÷ûõàðûá çÿíáèëÿ ãîéäó âÿ ùÿòòà çèáèë òîðáàñûíäàí éàø
ãÿçåòëÿðè – áóýöíêö ãÿçåòëÿðè äÿ áèðúÿ-áèðúÿ ÷ûõàðûá òóàëåòäÿí àõûòäû.
Éóáàíìàñûíûí ÿí òÿùëöêÿëè äÿãèãÿëÿðè èäè. Îôåëéà ýÿëèá ìàøûíû
÷þëäÿ ýþðÿúÿêäè. Îðóúóí è÷ÿðèäÿ îëäóüóíó áèëèá äàðâàçàíû òûããûëäà-
äàúàãäû. Îíäà éà äàðâàçàíû à÷ûá ùÿð øåéè Îôåëéàéà èçàù åòìÿëèéäè
(èçàù åòìÿê ìöìêöíäöðìö?), éà äà äàðâàçàíû à÷ìàéûá Îôåëéàíû
íèýàðàí ãîéìàã îëàðäû. Íèýàðàí÷ûëûüûí ñîíó íåúÿ îëàúàãäû? Íÿ ãÿäÿð
ýþçëÿéÿúÿêäè Îôåëéà ãàïû ãàáàüûíäà? Áÿëêÿ Îðóú ñàðûäàí íèýàðàí-
÷ûëûüû, òÿøâèøè, áÿä ýöìàíëàðû – ñèðð ñàõëàìàã åùòèéàúûíû öñòÿëÿéÿ-
úÿêäè, ãîíøóëàðà, éà ìèëèñÿ õÿáÿð âåðÿúÿêäè...
Áèðúÿ Îôåëéà ýÿëìÿéÿéäè. Ùÿìèøÿ ìÿøóãÿñèíèí ýÿëèøèíè ñÿáèð-
ñèçëèêëÿ ýþçëÿéÿí Îðóú èíäè íÿéè âàðñà âåðÿðäè – òÿêè Îôåëéà ýÿëìÿ-
ñèí. Àììà áÿëêÿ Îðóú éîëäà îëàíäà ýÿëèá ýåäèá. Îðóúóí áàüäàí
àéðûëûá Áèíÿ ùàâà ëèìàíûíûí éàíûíäàí ýåðè ãàéûòìàñû, éåíèäÿí áàüà
÷àòìàñû îí áåø-èéèðìè äÿãèãÿ ÷ÿêìèøäè. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ Îôåëéà
ýÿëèá-ãàéûäà áèëÿðäèìè? Áÿëêÿ äÿ. Êàø åëÿ îëàéäû, éà Ðÿááèì!
Îðóú çÿíáèëè ÷þëÿ ÷ûõàðûá àøàüû îòàüûí ãàïûñûíû áàüëàäû, éöéöðÿ-
éöéöðÿ èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõäû, àç ãàëà àéàüû áöäðÿéèá ïèëëÿêÿíäÿí
êÿëëÿ-ìàéàëëàã àøàúàãäû. “Áèðúÿ éûõûëûá ãû÷ûìû ñûíäûðìàüûì ÷àò-
ìûðäû”, – äåéÿ äöøöíäö. Éóõàðûäàêû îòàüûí ãàïûñûíà éàíàøûá öñòöí-
äÿêè à÷àðû ÷ûõàðäû. Àéàããàáûñûíûí óúóéëà ãàïûíû àðàëàéûá îòàüûí è÷èíÿ
áàõäû. Ùÿð øåé åéíÿí áàéàãêû êèìè èäè – ìåéèò, áåë, ÷àðïàéû... éàëíûç
ãàí ýþëìÿ÷ÿñè áþéöìöøäö...
107
 Îðóú òÿëÿñèê ãàïûíû ÷ûðïäû, éåíÿ äÿ àéàüûéëà ÷ûðïäû, àììà áó
÷ûðïìàíûí ñÿñè áàüûí âÿ ÿòðàôëàðûí ñàêèòëèéèíäÿ ÷îõ áÿðê ñÿñëÿíäè âÿ
Îðóúó ùöðêöòäö. Éóõàðû îòàüûí à÷àðûíû – “ö÷öíúö” à÷àðû ãóéóéà àòäû.
“Ùöñåéíàüàíûí àèëÿñè ùÿëÿ ôàúèÿäÿí áèõÿáÿðäè”, – äåéÿ äöøöíäö.
Áèëÿíäÿ ýþð íÿ âàé-øèâÿí ãîïàúàã. Áàëÿìèíèí éåääèñè ÷ûõìàéûá,
áþéöê îüëó äà áåëÿ ýåòäè. Äîüðóäàí, ìöñèáÿòäè. Áó ìöñèáÿòèí, ùÿð
ùàëäà, ÿí àçû Ùöñåéíàüàíûí þëöìöéëÿ áàüëû òÿðÿôèíÿ áàèñêàð þçö
îëäóüóíó àüëûíà ýÿòèðìÿê èñòÿìèðäè, ôèêðèíäÿí ãîâóðäó. Àõû îíóí,
Îðóúóí íÿ òÿãñèðè âàðäû? Áó ìÿíàñûç ùàãã-ùåñàá ÷öðöòìÿéè îìó
áàøëàìûøäû? Îìó ýåòìèøäè Áàëÿìèíèí åâèíÿ, éà Ùöñåéíàüà èäè ýÿëèá
Îðóúýèëèí åâèíÿ ñîõóëàí? Äàâàíû êèì áàøëàäû, êèì ùöúóì åëÿäè?
Îðóú áåëèí ãóëïóíäàí éàïûøìàñàéäû, ùÿìèí áó áåëè Îðóúóí òÿïÿñèíÿ
åíèðÿúÿêäè Ùöñåéíàüà âÿ èíäè éóõàðû îòàãäà, ÷àðïàéûíûí éàíûíäà
Ùöñåéíàüàíûí éîõ, Îðóúóí ìåéèòè ñÿðÿëÿíèá ãàëàúàãäû. Îðóúóí úèíà-
éÿò ÿìÿëè éîõäó, åòäèéè ùÿðÿêÿò éàëíûç ãàíóíè þçöíöìöäàôèÿ èäè.
Éàõøû, èíäè êè, áåëÿäèð, áÿñ íÿäÿí åëÿ èíäèúÿ ìàøûíû ìèëèñèí ãàáà-
üûíà ñöðìöðñÿí, ùÿð øåéè îëäóüó êèìè äàíûøìûðñàí îíëàðà? Ùàäè-
ñÿëÿðèí ìÿùç áåëÿ úÿðÿéàí åòäèéèíÿ ÷ÿòèí èíàíàðäûëàð. Áöòöí ùþð-
ìÿòèìÿ, èççÿòèìÿ áàõìàéàðàã, ùå÷ úöð èíàíìàéàúàãëàð. Éà òóòàëûì
ëàï èíàíäûëàð, ùÿð øåéèí ìÿùç ìÿíèì ñþéëÿäèéèì êèìè îëäóüóíó
ãÿáóë åòäèëÿð. Èø ìÿùêÿìÿéÿ ÷ûõñà, îðäà äà áÿðàÿò ãàçàíäûì. Áó
ùàëäà áåëÿ ãàòèëëèê äàìüàñû þìöðëöê àëíûìà éàïûøàúàãäû. Áó èñÿ áöòöí
÷àëûøìàëàðûìûí, èøèìèí, êàðéåðàìûí ñîíó äåìÿêäèð.
Äàðâàçàíû áàüëàéûá ìàøûíû èøÿ ñàëàíäà, äàëàíäàí ÷ûõûá äöç éîëëà
ñöðÿíäÿ áàøûíäà äîëàøàí ìèí áèð ôèêðèí ìÿíòèãè íÿòèúÿñè áèðäè: ùÿð
ùàëäà, äöç èø ýþðöð êè, ìèëèñÿ ýåòìèð. Úèíàéÿò, úèíàéÿò íèéÿ äåéèðÿì,
ùàäèñÿ, áÿëè ùàäèñÿ éåðèíäÿ ùå÷ áèð èçè-ñîðàüû ãàëìàéûá. Èï óúó éîõ-
äóð. ßýÿð þçöíö äöçýöí àïàðà áèëñÿ, ùå÷ êÿñ îíóí, Îðóúóí áîéíóíà
ùå÷ áèð øåé ãîéà áèëìÿç. Þçöíö äöç àïàðñà, éÿíè ùå÷ âÿäÿ ùå÷
âÿúùëÿ, ùå÷ áèð øÿðàèòäÿ, äèíäèðìÿäÿ òÿìêèíèíè ïîçìàñà, þçöíö ùå÷
áèð øåéäÿí õÿáÿðè éîõìóø êèìè ñàêèò òóòñà... àïàðà áèëÿúÿêäè þçöíö,
íåúÿ êè ëàçûìäûð, òóòà áèëÿúÿêäè... Ùÿð ùàëäà ïåøÿêàð ïñèõèàòð èäè –
ÿñÿáëÿðèíè, äàâðàíûøûíû, êåôèíè, îâãàòûíû èäàðÿ åòìÿéè, þçöíö ÿëÿ àëìàüû
âÿ ýÿðÿê îëäóüó êèìè àïàðìàüû áàúàðûðäû. Ùå÷ áèð òÿúðöáÿëè, ìàùèð
ìöñòÿíòèã îíó ùàëûíäàí ÷ûõàðà áèëìÿçäè. Ýåú-òåç ìöñòÿíòèãëÿ öçëÿ-
øÿúÿéèíÿ èñÿ øöáùÿñè éîõäó. Àõû úèíàéÿò (ùàäèñÿ!) îíóí áàüûíäà áàø
âåðìèøäè, àõûð-ÿââÿë îíóí öñòöíÿ ýÿëÿúÿêäèëÿð. Ùå÷ îëìàñà èçàùàò
àëìàã ö÷öí. Î ýöí áàüäà êèì îëóá, à÷àð äàùà êèìäÿ îëà áèëÿðäè, áó
108
àäàìû (ìåéèòè) òàíûéûðñûíûçìû, ýþðìöñöíöçìö, àèëÿëÿðèéëÿ áèð ìöíà-
ñèáÿòèíèç îëóáìó? Áöòöí áó ñóàëëàðà äÿãèã úàâàáëàð ùàçûðëàìàëûéäû.
Áèð éåðäÿ ÷àøìàäàí, êàðûõìàäàí äöðöñò èçàùëàð âåðìÿëèéäè.
Éåíÿ ýþðäöéö äåòåêòèâëÿðè õàòûðëàäû – þçöíÿ àëèáè äöçÿëòìÿëè èäè.
Õÿñòÿõàíàéà ñöðäö. Òÿÿúúöáëÿíìèø ãàïû÷ûéà: – êàüûçëàðûì ãàëûá, –
äåäè, – ýþòöðìÿëèéÿì. Ñÿùÿðäÿí îòóðóá èøëÿéèðäèì, áèð äÿ ýþðäöì
êè, êàüûçëàðûìûí áÿçèëÿðè èøäÿ ãàëûá.
Ãàïû÷ûíûí ñààòû ñîðóøìàñû ëàï öðÿéèíäÿí îëäó. Ùÿãèãè âàõòû éîõ,
áèð ñààò ÿââÿëè äåäè. Î âàõòû äåäè êè, î âàõò áóðàäàí 42 êèëîìåòð àðàëû
áåëëÿ Ùöñåéíàüàíûí áàøûíû éàðûðäû.
Õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõûá äöêàíà äÿéäè. Äèø ïàñòàñû àëûá ñàòûúûéëà ùàë-
ÿùâàë äà òóòäó. Àïòåêÿ ýèðäè, âàëîêîðäèí èñòÿäè, “éîõóìóçäóð”,
úàâàáûíû àëàíäà ùàðàé-ùÿøèð ãàëäûðäû. “Ùà÷àí ñèçäÿí áèð ëàçûì îëàí
äÿðìàí àëìàã ìöìêöíäöð êè, áèð ñààò áóíäàí ãàáàã äà ýÿëìèøäèì,
äèâàðäàêû ñààòû ýþñòÿðäè – àñïèðèí èñòÿìèøäèì, Àëëàùûí àñïèðèíè äÿ
éîõóíóçäó”.
Îðóúó ñèôÿòäÿí òàíûéàí ñàòûúû:
– Äîêòîð, – äåäè, – àñïèðèíèìèç âàð, ñèçÿ êèì äåäè êè, éîõäóð?
– Íÿ áèëèì, úàâàí áèð ãûçäû, áèð ñààò áóíäàí ãàáàã ýÿëìèøäèì.
Äåäè éîõóìóçäó.
Åâÿ ýÿëäè. Ãàïûíû þç à÷àðûéëà à÷ûá çÿíáèëëÿ è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ïàêèçÿ
ìàò ãàëäû.
– Áÿñ ñÿí áàüäà äåéèëäèí?
– Ýåòìÿäèì, – äåäè, – éîëäà éàäûìà äöøäö êè, áèðèñè ýöí ìÿðó-
çÿì âàð, ìàòåðèàëëàðûí ùàìûñû åâäÿ âÿ õÿñòÿõàíàäàäûð. Áó ýåúÿ
îòóðóá ñàáàùà ãÿäÿð èøëÿìÿëèéÿì. Áó çÿíáèëäÿêèëÿðè äÿ ãîé õîëîäèë-
íèêÿ, õàðàá îëìàñûí.
Áó ñÿùíÿíè èíàíäûðûúû îéíàìûøäû. Þçö äÿ ðàçû ãàëäû. Àììà
úàíûíäà áèð âèúâèúÿ âàðäû, áöòöí áÿäÿíè õûðäà-õûðäà òèòðÿéèðäè. Ùå÷
úöð þçöíö ÿëÿ àëà, ñàêèòëÿøÿ áèëìèðäè. Èêè ñààò þíúÿ áàø âåðìèø ùàäè-
ñÿëÿð ôèêðèíäÿí ÷ûõìûð êè, ÷ûõìûð, äàüûëìûð êè, äàüûëìûðäû.
Ùàìàìà ýèðäè, ÿââÿë èñòè, ñîíðà ñîéóã äóø ãÿáóë åòäè. Âàííàíû
ñóéëà äîëäóðóá áèð ìöääÿò îðäà óçàíäû. Éàäûíà ñàëäû êè, èñòè ñóéóí
è÷èíäÿ óçàíûá äàìàðëàðûíû êÿñÿíäÿ áó ÿí ðàùàò èíòèùàð öñóëóäóð.
“Ùàíñû øåéòàí áåëÿ ôèêèðëÿðè áàøûìà ñàëûð” – äåéÿ þçöíö ìÿçÿììÿò
åëÿäè. Îòóç-îòóç áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ùàìàìäàí ÷ûõäû. Ôåíëÿ ñà÷ëà-
ðûíû ãóðóòìàüà áàøëàäû. Åëÿ áèë, àçàúûã òîõòàìûøäû. Ïàêèçÿ ýÿòèðèá
ãàáàüûíà ïöððÿíýè ÷àé ãîéäó, ëèìîíóéëà, ìöðÿááÿñèéëÿ.
109
 – Ñÿíÿ òåëåôîí åëÿìèøäèëÿð, – äåäè, – äåäèì êè, ÷èìèð, áèð àçäàí
çÿíý åëÿéèí.
Îðóú ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè.
– Êèì èäè çÿíý åëÿéÿí?
– Òàíûìàäûì, äåäè êè, àäûì Áàëÿìèäèð.
– Êèì?
– Áàëÿìè.
Îðóú ùèññ åëÿäè êè, öðÿéè ãîïóá äöøöð. Áàëÿìè! Íå÷ÿ ýöí áóíäàí
ÿââÿë ðÿùìÿòÿ ýåòìèø Áàëÿìè. Ö÷ ñààò áóíäàí ãàáàã þëäöðöëìöø
Ùöñåéíàüàíûí àòàñû.
Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, áó çÿíý èêè-ö÷ ñààò áóíäàí ãàáàãêû ùàäè-
ñÿéëÿ áàüëûäûð. Áÿëêÿ “Áàëÿìè” éîõ, “Áàëÿìèýèëäÿíäèð” äåéèáëÿð.
Éà áÿëêÿ Áàëÿìè àäëû áàøãà áèð ãîùóìëàðû äà âàð. Ùÿð ùàëäà áó ýöí,
áó ñààò Áàëÿìè àäûíûí òåëåôîíäà ñÿñëÿíìÿñè ãóðó áèð òÿñàäöô îëà áèë-
ìÿç, øÿêñèç êè, áàéàãêû ùàäèñÿéëÿ áàüëûäûð.
Ïàêèçÿ Îðóúóí ñîéóìóø ÷àéûíû òÿçÿëÿäè.
– Àú äåéèëñÿí? – äåäè.
Ïàêèçÿíèí áó äèããÿòúèëëèéè, ãàéüûñû, öìóìèééÿòëÿ, îíóí äàâðà-
íûøû, ðÿôòàðû, ìöëàéèìëèéè âÿ äèëñèç-àüûçñûçëûüû íÿ ãÿäÿð âàúèá èìèø
îíóí÷öí, Îðóú÷öí íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëèéìèø – áó áàðÿäÿ äöøöíäö âÿ
îíó äà ãÿòè áèëèðäè êè, ùàäèñÿíèí (úèíàéÿòèí!) ìÿüçè áèð ýöí à÷ûëñà âÿ
ùÿòòà Îðóú ìöòòÿùèì îëñà, ìÿùêóì îëóíñà (áó äà ìöìêöíäö), Ïàêèçÿ
îíóí éåýàíÿ ïÿíàùû, ýöâÿíú éåðè, àðõàëàíäûüû ñîí äàéàã íþãòÿñè
îëàúàã. Áåëÿ åòèáàðû âÿ ôÿäàêàðëûüû ùå÷ îüëóíäàí äà ýþçëÿìèðäè, î êè
ãàëñûí áàøãà ãîùóìëàðà âÿ äîñòëàðà. Áó àí Îôåëéà ùå÷ éàäûíà äöø-
ìöðäö. Éàõøû êè, áó ýöí áàüäà ðàñòëàøìàäûã – Îôåëéà ùàããûíäà éàë-
íûç áó áàõûìäàí ôèêèðëÿøÿ áèëÿðäè èíäè.
– Àúëûüûí éîõäó? Ñÿùÿðäÿí áèð øåé äèëèíÿ äÿéìÿéèá àõû. –
Ïàêèçÿ ñóàëûíû òÿêðàð åòäè.
Äîüðóäàí äà, ñÿùÿðäÿí áÿðè ùå÷ íÿ éåìÿìèøäè. Àììà èøòàùû äà
éîõäó. Ùå÷ íÿ éåìÿê èñòÿìèðäè. Ùå÷ íÿ ùàããûíäà äöøöíìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Êöðöë-êöðöë áÿä õÿáÿðëÿð ýÿòèðÿí òåëåâèçîðà áàõìàã èñòÿ-
ìèðäè. Ñÿùèôÿëÿðè íèôðÿò, ùèääÿò, þëöì, ãàí ñà÷àí ãÿçåòëÿðè âÿðÿãëÿìÿê
èñòÿìèðäè. Ùå÷ íÿ èñòÿìèðäè. Ýþçëÿðèíè éóììàã, ùå÷ íÿ äóéìàìàã,
ùå÷ íÿ åøèòìÿìÿê, êèìñÿíè ýþðìÿìÿê èñòÿéèðäè. Äöíéàäàí òàìà-
ìèëÿ àéðûëìàã, ñàêèò, ñÿðèí áèð êþëýÿäÿ òÿê-òÿíùà äèíúÿëìÿê èñòÿéèðäè.
Ñÿñëÿðäÿí, ñèôÿòëÿðäÿí, ñþçëÿðäÿí, úöðáÿúöð ôèêèðëÿðäÿí éîðóëìóøäó.
Èíñàíëàðäàí éîðóëìóøäó. Íîðìàë àäàì êèìè äàâðàíàí õÿñòÿëÿðäÿí
110
âÿ õÿñòÿ êèìè äàíûøàí íîðìàë èíñàíëàðäàí éîðóëìóøäó. Þçö þçöí-
äÿí éîðóëìóøäó. Óçóí, ñîíñóç áèð ñöêóòóí, ñÿññèçëèéèí òàìàðçûñû èäè.
Ñîí ñöêóòóí. Èíòèùàð-ôèëàí éîõ. Áóíà èðàäÿñè, ýöúö ÷àòìàçäû. Ùÿòòà
èñòè âàííàäà äàìàðëàðûíû êÿñèá ðàùàòúà þëìÿéè äÿ áàúàðìàçäû. Àììà
éóõóäà àíè áèð þëöì – ÿçèééÿòñèç, àüðûñûç, ãîðõóñóç, âàùèìÿñèç... íÿ
éàõøû îëàðäû. Ñàäÿúÿ éàòìàã, éóõóëàìàã, áèð äÿ àéûëìàìàã. Ùå÷
âàõò, ùå÷ âàõò...
×àéäàí áèð ãóðòóì àëûá ýþçëÿðèíè éóìäó. Áåéíèíÿ äîëàí ôèêèð-
ëÿðè, õÿéàëûíäà úàíëàíàí î ìÿøóì ñÿùíÿíè ñèëèá àòìàã èñòÿäè, áàøãà
øåéëÿð ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ úÿùä åòäè. Ùÿòòà Îôåëéàéëà îéíàäûãëàðû
úèíñÿë îéóíëàðû õÿéàëûíäà úàíëàíäûðìàã èñòÿäè, è÷è áóëàíäû. Óøàãëû-
üûíû, ÷àéãîâóøàíäà, ñûõ ìåøÿ è÷èíäÿêè áóëàüû éàäûíà ñàëäû, áèð àí àéàã-
ëàðûíäà î ñóéóí ñÿðèíëèéèíè äóéäó, ãóëàãëàðûíà øûðûëòûñû äîëäó âÿ éóìøàã
êðåñëîäà éàâàø-éàâàø õóìàðëàíàðàã éöíýöëúÿ ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ãàïûíûí çÿíýè ÷àëûíäû. Ãàïû çÿíýè ùÿìèøÿ àùÿíýäàð, ùÿçèí áèð
ìåëîäèéà ÷àëàðäû (Òöðêèéÿäÿí ýÿòèðìèøäè áó çÿíýè), àììà èíäè Îðóú
éóõóäà îëäóüóíäàíìû, òàðûì ÷ÿêèëìèø ÿñÿáëÿðèíèí ýÿðýèíëèéèíäÿí-
ìè, îíà åëÿ ýÿëäè, ëàï ãóëàüûíûí äèáèíäÿí áèð ñöðÿò ãàòàðû þòöá-êå÷èð,
ùÿì äÿ çèë ôèò ñÿñèéëÿ.
Ñû÷ðàéûá àéàüà äóðäó, ãàïûéà ýåòäè. Àäÿòÿí, ãàïûíû ñîðóøóá, éà
áàëàúà ýþçúöêäÿí áàõûá à÷àðäûëàð. Îðóú íÿ ñîðóøäó, íÿ ýþçúöéÿ
áàõäû. Åëÿúÿ à÷äû ãàïûíû.
Ãàïû ãàáàüûíäà äàéàíàí àäàì Áàëÿìè èäè.

***
Ñîíðàëàð Îðóú þçö äÿ òÿÿúúöáëÿíèðäè: íåúÿ îëäó öðÿéè ýåòìÿäè,
áàéûëûá éûõûëìàäû. Àõû ãàðøûñûíäà þëö áèëäèéè áèð àäàì äàéàíìûøäû.
Ùÿì äÿ ö÷ ñààò áóíäàí ãàáàã îüëóíó þëäöðäöéö àäàì. Î äöíéà-
äàíìû ýÿëìèøäè? Îüëóíóí ãèñàñûíû àëìàüàìû ýÿëìèøäè?
Àììà Áàëÿìè ãèñàñ, èíòèãàì àëàí àäàìà îõøàìûðäû. Öçöíäÿ õîø,
àðõàéûí, äèíú áèð èôàäÿ âàðäû. Ùÿòòà ýöëöìñÿéèðäè. Èëê âÿ éåýàíÿ
ýþðöøëÿðè çàìàíû Îðóú áó ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäè êè, áó àüûð áàõûøëû àäàì
þìðöíäÿ ýöëöìñÿìÿéèá. Èíäè ãàðøûñûíäàêû àäàìûí ñèôÿòè ùÿìèí ñèôÿò
èäè: èêè ãàáàã äèøè ãûçûë. ßââÿëêè ýþðêÿìèíäÿí èêèúÿ øåéëÿ ôÿðãëÿ-
íèðäè – ñàããàë ñàõëàìûøäû, áèð äÿ öçöíöí èôàäÿñè äÿéèøìèøäè – ìöëà-
éèì, ìåùðèáàíäû. Òÿáÿññöìëöéäö.
– Áàéàã òåëåôîí åòäèì, áîúû äåäö ÷èìèðñÿí, äåäèì, ùÿ, ÷èìèðñÿ
åâäÿ îëàúàã, áèð éåðÿ ýåòìÿéÿúÿê. Ùàâà áèðäÿí ñîéóãëàøäû. Õÿçðè
111
ÿñèð éàìàí, áåëÿ ùàâàäà ÷èìèá ÷ûõñàí, ñÿòÿëúÿì îëàðñàí. Áèð ñþç ùÿ-
ìèøÿ òÿìèçëèêäÿ, ñÿùùÿòè-âöúóä. Äåäèì ùÿêèìÿ áèð áàø ÷ÿêèì, ãàïû-
äàí ãîâìàéàúàã êè... È÷ÿðè ýèðìÿê îëàð?
– Áóéóð.
Áàëÿìè äÿùëèçäÿ ýþäÿêúÿñèíè, ñîíðà äà ÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðòäû.
Îðóúóí áàøûíäà ôèêèðëÿð èëäûðûì ñöðÿòèéëÿ áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè. “Áó
íÿ îëàí èøäèð áåëÿ? Àõû áó þëìöøäö. Àììà êèì äåìèøäè êè, þëöá?
Îôåëéà. Áÿëêÿ Îôåëéà òàìàì áàøãà àäàìû äåéèðìèø. Äöíéàäà Áàëÿìè
òÿê áèð áóäóð ìÿéÿð? Éàõøû, òóòàëûì, ìÿñÿëÿíèí áó òÿðÿôè ìÿëóì.
Þëìÿéèá, þëÿí áàøãàñûäûð, áó äà äèïäèðè äóðóá ýÿëèá áóðà. Äåìÿëè,
îüëóíóí ìöñèáÿòèíäÿí äÿ ùÿëÿ õÿáÿðè éîõäóð. Õÿáÿðè îëñàéäû, ùÿòòà
Îðóúäàí øöáùÿëÿíìÿñÿéäè áåëÿ, áó ñàéàã ýöëöìñÿìÿçäè êè... ö÷úÿ
ñààò ãàáàã î áîéäà îüëóíó èòèðèá... Áÿëêÿ áàøûíà ùàâà ýÿëèá. Îðóú ïðî-
ôåññèîíàë êèìè Áàëÿìèíèí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû, ÿëëÿðèíèí ùÿðÿêÿ-
òèíè èçëÿäè. Éîõ ùàâàëû àäàìà îõøàìûðäû. Ùÿð ùàëäà, ëàï éÿãèí, îüëó-
íóí ôàúèÿñèíäÿí ùÿëÿ êè, áèõÿáÿðäè. Î çàìàí Îðóúýèëÿ íèéÿ òÿøðèô
ýÿòèðìèøäè? Ìÿãñÿäè íÿäèð?
Îòàüà êå÷äèëÿð. Áàëÿìè ÿââÿëêè õîø òÿáÿññöìëÿ îòàüà ýþç ýÿç-
äèðèð, ñóñóðäó. Îðóú: “Áÿëêÿ èíäè áó ìÿíçèëèìÿ øÿðèê ÷ûõìàã èñòÿ-
éèð”, – äåéÿ äöøöíäö. – “Áÿëêÿ áó ïñèõè ñàïûíòûíûí éåíè áèð øÿêëèäèð,
þçýÿíèí áàüûíà, åâèíÿ îðòàã ÷ûõìàã”.
Ïàêèçÿ ÷àé ýÿòèðäè, Áàëÿìèíèí ãàáàüûíà ãîéäó. Áàëÿìè áàøûíû
ãàëäûðûá Ïàêèçÿéÿ áàõìàäàí:
– Ñàü îë, áîúû, – äåäè, – áàëàëàðóâóí òîéóíäà è÷ÿê. – ×àéûíäàí
ãóðòóì àëäû, îòàüû áèð äÿ ÿìÿëëè-áàøëû ýþçäÿí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà:
– Áÿëè éà, Îðóú ãÿäåø, – äåäè, – úàíûì ñÿíÿ ñþéëÿñèí, áó äöíéà
÷îõ èíòåðåñíè äöíéàäû. Îñîáû äöíéàäû, ßòàüà úÿääè. Úàíûì ñÿíÿ äåñèí,
èêè ùÿôòÿäè áóðäà éîõäóì, Èðàíà ýåòìèøäèì. Àëëàù-òÿàëà ñÿíÿ äÿ ãèñ-
ìÿò åëÿñèí, Ìÿøùÿäÿ, èìàìûí çèéàðÿòèíÿ ýåòäèì. Áó ýöí ãàéûòìû-
øàì. Ïèðàõîäíàí. Îðäà ÿùä åëÿäèì êè, åâÿ, óøàãëàðûí éàíûíà ýåòìÿê-
äÿí ãàáàã áèð ñÿíÿ áàø ÷ÿêèì. Íèééÿòèì âàðäû, íèééÿò åëÿìèøäèì
îðäà, ãóðáàí îëäóüóìóí ãÿáðè öñòöíäÿ, ùèíäö íèééÿòèìè äåéèì ñÿíÿ.
Ãÿäåø, ýÿëäèì äåéèì ñÿíÿ êè, ùàëàë åëÿäèì î áàüû ñÿíÿ, äàé ñÿíäÿí
ùå÷ áèð õàùèøèì, èëòèìàñûì éîõäó, èääÿàì-ôèëàí äà éîõäó äàé. Åëÿ
áèë, çèéàðÿòèíÿ ýåòäèéèì î ãóðáàí îëäóüóì ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò åëÿäè êè,
Áàëÿìè, ÿë ÷ÿê áó èøäÿí, ãîé ùàëàë õîøëàðû îëñóí, íå÷ÿ èë åðìÿíè éàøàäû,
áèð øåé äåìÿäöí êè, èíäè þç ìóñóðìàíûìûç éàøàéàíäà íþø ìÿðÿêÿ
ñàëûðñàí? Ãîé êèøè úàíñàüëûüûéëà, ðàùàòëûãëà äîëàíñûí, ñÿíèí äÿ êè,
112
ìàøàëëàù þç åâèí-åøèéèí, îüóë-óøàüûí âàð. Äàé îëàí-îëóá, êå÷ÿí-
êå÷èá. Áèð ñþç, ãÿäåø, ýÿëäèì ñÿíÿ äåéèì êè, ùàëàë õîøóí îëñóí. Éàøà
î áàüäà, êåô-äàìàü è÷èíäÿ. Âàùèä ðÿùìÿòëèê äåìèøêÿí:

Âàùèä! Úàùàíäà áàãè ãàëàí åøãè ìöëêöäöð,

Îíäàí ãàëàí íÿ âàðñà äà, âèðàíÿäèð ìÿíÿ.

Îðóú äöøöíöðäö êè, Áàëÿìè èíäè êÿíäÿ ýåäÿúÿê, ùÿð ùàëäà ÿí

éàõûí çàìàíäà îüëóíóí èòäèéèíäÿí äóéóã äöøÿúÿê, àõòàðûá ýåú-òåç
ìåéèòè òàïàúàãëàð. Ìöñèáÿò îíäà áàøëàíàúàã.
Áàëÿìè ÷àéûíû è÷èá àéàüà äóðäó. Îðóú þçöíÿ äÿ ãÿðèáÿ ýÿëÿí áèð
àðñûçëûãëà:
– Îòóð, – äåäè, – ùàðà òÿëÿñèðñÿí? Áèð ñòÿêàí äà ÷àé è÷. Áÿëêÿ
àúëûüûí âàð?
– Éîõ, ñàü îë, Àëëàù àðòûã åëÿñèí. Ýåòìÿëèéÿì. Óøàãëàð ýþçëÿéèð.
– Íå÷ÿ óøàüûí âàð? – áÿëêÿ áó ñóàëëàðû áîøóíà âåðìèðäè. Ùöñåéí-
àüàíûí ãÿòëèíÿ äÿõëè îëìàäûüûíû áåëÿ òÿáèè ñóàëëàðëà áèð äàùà òÿñäèã
åäèðäè.
– Äåìèøäèì êè, ñÿíÿ, èêè îüëóì âàð, áèð ãûçûì. Áþéöéö Ùöñåéí-
àüàäûð, êè÷èéè Ùÿñÿíàüà.
Îðóú þç-þçöíÿ “Ùöñåéíàüà èäè” – äåéÿ äöøöíäö, – “äàùà éîõ-
äóð áþéöéö, àíúàã êè÷èéè ãàëûá”.
Áàëÿìè ùÿëÿ áóíó áèëìèðäè. Ýöëöìñöíöðäö. Îðóú áèëèðäè, àììà
Áàëÿìèíèí òÿáÿññöìöíöí ãàðøûëûüûíà î äà ýöëöìñÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Áàëÿìè âèäàëàøûá ýåòäè. Î ýåúÿ Îðóú ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòà áèëìÿäè.
Ñÿùÿðèñè ýöí – áàçàð ýöíö äÿ åëÿ áèë èéíÿ öñòÿ îòóðìóøäó. Ùÿð òåëå-
ôîí çÿíýèíäÿí ùöðêöá äèêñèíèðäè. Ùåé ýþçëÿéèðäè êè, ãàïû äþéöëÿ-
úÿê, ýÿëèá îíó àïàðàúàãëàð. Àììà áöòöí ýöíö ãàïûíû äþéÿí îëìàäû.
Èêè-ö÷ ÿùÿìèééÿòñèç òåëåôîí çÿíýèíèí äÿ ùå÷ áèð òÿùëöêÿñè éîõäó.
Ãîíøóéäó, ñóéóí ýÿëèá-ýÿëìÿìÿñèíè ñîðóøóðäó, òàíûøëàðûéäû, ùàë-
ÿùâàë òóòóðäó, êÿíàð áèð øÿõñäè, íþìðÿíè ñÿùâ ñàëìûøäû. Àõøàìà éàõûí
Îðóú òàìàì öçöëöá ÿëäÿí äöøìöøäö, éàòàüûíà óçàíûá áèð-èêè ñààò
ìöðýöëÿäè, ñîíðà îéàíûá éåíÿ ñÿùÿðÿúÿí éàòà áèëìÿäè.
Ñÿùÿð àëòûäà äóðóá äóø ãÿáóë åëÿäè, “Ôèëèïñ” äÿçýàùûéëà öçöíö
ãûðõäû, áèð ëîüìà ÷þðÿê ãîéäó àüçûíà, áîüàçûíäàí ýåòìÿäè, áèð ñòÿêàí
÷àé è÷èá ïàé-ïèéàäÿ èøÿ ýåòäè.
Õÿñòÿõàíàéà ÷àòàíäà ãàïûíûí àüçûíäà òàíûø ôèãóðó ýþðäö. Îôåë-
éàéäû, Îðóúà òÿðÿô ýåäèá: – Ïðîôåññîð, ñèçÿ ìÿêòóá âàð, – äåäè, –
113
ÿëèíäÿêè çÿðôè óçàòäû. Çÿðô à÷ûã èäè âÿ è÷èíäÿ ùå÷ íÿ éîõäó. Îðóú
Îôåëéàíûí áåëÿ ñàäÿëþâù êîíñïèðàñèéà ôÿíäëÿðèíÿ áÿëÿä èäè. Îôåëéà
ñÿñèíè ãûñàðàã:
– Áàüûøëà, ñÿí àëëàù, – äåäè, – î ýöí ýÿëÿ áèëìÿäèì. Àíàìûí òÿç-
éèãè ãàëõìûøäû, íå÷ÿ èéíÿ âóðäóì, ãîéóá ýÿëìÿéÿ öðÿê åëÿìÿäèì.
Ùèðñëÿíìèðñÿí êè?
– ßëáÿòòÿ, éîõ, – äåäè Îðóú âÿ öðÿéèíäÿ ñåâèíäè êè, íÿ éàõøû
áåëÿ îëóá, òÿçÿ áèð ïðîáëåì ÷ûõìàéûá îðòàéà. Ñîíðà éàäûíà äöøäö êè,
àëèáèñèíè Îôåëéàéà äà òÿëãèí åòìÿëèäèð – áÿñ ìÿí ñÿíäÿí öçð èñòÿìÿê
èñòÿéèðäèì, – äåäè, – òÿúèëè èøèì ÷ûõäû, áàüà ýåäÿ áèëìÿäèì. Íÿ øÿíáÿ,
íÿ áàçàð. Öðÿéèìÿ ñàëìûøäûì, äåéèðäèì èíäè Îôåëéà ýÿëèá ãàïûíû áàüëû
ýþðÿúÿê. Éàõøû êè, ýÿëìÿìèñÿíìèø, – éåíÿ äÿ ñþçöíÿ äöçÿëèø âåðìÿëè
îëäó, – ÿëáÿòòÿ, àíàíûí òÿçéèãèíèí ãàëõìàñû éàõøû äåéèë. Èíäè íåúÿäèð?
– Ñÿùÿð þë÷äöì, íîðìàë èäè, – Îôåëéà ïÿðò êèìè ýþðöíöðäö. –
Äåìÿëè, ñÿí äÿ ýÿëìÿéèáñÿíìèø. Ìÿí äÿëè äÿ þçöìÿ éåð òàïìûðäûì
êè, íèýàðàí ãàëàúàãñàí...
Îíëàðûí ñþùáÿòëÿðè óçàíûðäû âÿ ýÿëèá êå÷ÿíëÿð ìÿíàëû áàõûøëàðëà
ùÿð èêèñèíè ñöçöðäö. ßëàãÿëÿðè ýöìàí êè, ÷îõëàðûíà áÿëëè èäè.
Îðóú èêè-ö÷ ïàñèéåíò ãÿáóë åäèá ÷àøãûíëûüûíûí ôÿðãèíÿ âàðûðäû, ùå÷
úöð ôèêðèíè úÿìëÿéÿ-òîïëàéà áèëìèðäè. Àññèñòåíòèíÿ:
– Íÿäÿíñÿ, éàìàí áàøûì àüðûéûð, – ýÿðÿê åâÿ ýåäÿì.
Åâÿ ýÿëÿí êèìè áóðäà ùàëûíûí äàùà äà ïèñ îëàúàüûíû àíëàäû. Õÿñ-
òÿõàíàíûí àäàì ÷îõëóüóíäà, ïàñèéåíòëÿðèí ìèí áèð äÿðäè éåíÿ áèð àç
áàøûíû ãàòûðäû, áóðäà åâèí òÿêëèéèíäÿ – äèëñèç-àüûçñûç Ïàêèçÿíèí âàðëûüû
òÿêëèéèíè, éàëãûçëûüûíû àðàäàí ãàëäûðìûðäû – Îðóú äàùà ÷îõ ñûõûëûð, äàðû-
ëûðäû. Öðÿéè äàðûõûðäû. Ñÿêñÿêÿëèéäè. Ùÿð àí íÿ èñÿ äÿùøÿòëè áèð øåé
ýþçëÿéèðìèø êèìè áÿäÿíè íàðûí-íàðûí ýèçèëäÿéèðäè.
Ùàäèñÿäÿí ö÷ ýöí êå÷èðäè. Íèéÿ áÿñ Áàëÿìè ùàé-êöé ãàëäûðìà-
ìûøäû. ßí àçû îíà ýþðÿ êè, îüëó èëèì-èëèì èòìèøäè. ßýÿð ùàé-êöé ãàë-
äûðûáñà, ìèëèñÿ õÿáÿð âåðèáñÿ, ìèëèñ ýåú-òåç èçÿ äöøöá ýÿëèá Îðóúóí
áàüûíà ÷ûõàúàãäû. Àõû øöáùÿñèç, Ùöñåéíàüà àòàñûíûí áàü èääèàñûíäàí
õÿáÿðäàð èäè, åëÿ Îðóúóí öñòöíÿ äÿ áó èääèàëàðëà ýÿëìèøäè. Ìÿøùÿäÿ
çèéàðÿòäÿí ñîíðà Áàëÿìèíèí ôèêðèíè äÿéèøäèéèíè äÿ áèëÿ áèëìÿçäè.
Áàëÿìè ãàéûäàíäàí ñîíðà îüëóéëà ýþðöøìÿìèøäè. Åâäÿ äÿ áó ñþù-
áÿòëÿð éÿãèí êè, ÷îõ îëóá. Áàëÿìè Ùöñåéíàüàíûí ìÿùç Îðóúóí éàíûíà
ýåäÿ áèëìÿñè åùòèìàëûíû íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàçäû âÿ ìèëèñÿ äÿ áó áàðÿäÿ
ìÿëóìàò âåðÿðäè. Âÿ áó çàìàí èç, øöáùÿñèç, ýÿòèðèá Îðóúà ÷ûõàðà-
114
úàãäû âÿ Îðóúó ùå÷ îëìàñà äèíäèðÿúÿêäèëÿð. Àììà áöòöí áóíëàð áó
ýöí äÿ, ñàáàù äà, áèð ùÿôòÿ, áèð àé ñîíðà äà îëà áèëÿðäè. Ùÿì äÿ áèð
àéäàí ñîíðà ùÿôòÿëèê àäÿòè öçðÿ áàüà áàø ÷ÿêìÿñÿéäè, áóíóí þçö äÿ
øöáùÿëè ýþðöíÿ áèëÿðäè. Ýåú-òåç Îðóú àõûð-ÿëáÿò áó áàüà ýåòìÿëè âÿ î
çàìàí ìåéèòè þçö àøêàð åòìÿëèéäè. ×öðöìÿéÿ áàøëàìûø, öôóíÿòè áöòöí
áàüà éàéûëìûø ìåéèòè. Àøêàð åäèá þçö õÿáÿð âåðìÿëèéäè. Î âàõòàúàí
úèíàéÿòèí èçèíÿ äöøìÿñÿéäèëÿð, áèð àé, ÿí óçàüû èêè àéäàí ñîíðà áó
úèíàéÿòè þçö õÿáÿð âåðìÿëèéäè. ßëáÿòòÿ, úàíèíè à÷ìàäàí. Àììà áó áèð
àéû, àé éàðûìû, èêè àéû ùÿð ýöí öðÿéèíèí è÷èíè éåéÿ-éåéÿ éàøàìàëûéäû.
Áóíà äþçÿ áèëÿúÿêäèìè? Ãåéðè-ìöÿééÿíëèêäÿí àüûð áèð øåé éîõäóð
äöíéàäà. Íåúÿ äåéÿðëÿð, “äÿùøÿòëè ñîí, ñîíñóç äÿùøÿòäÿí éàõøûäûð”.
Áèðäÿí àüëûíà ýÿëäè êè, òåëåôîíó ýþòöðöá Áàëÿìèéÿ çÿíý åëÿéÿ áèëÿð.
Òåëåôîí íþìðÿñèíè éàçäûüû êàüûçû íÿ éàõøû êè, àòìàìûøäû, ñàõëàìûøäû.
Àõòàðûá òàïäû. Éàõøû, çÿíý åëÿäèì, ñîíðà? Íÿ äåéÿúÿì, íÿ ñîðóøà-
úàì? Íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøñÿ äÿ, áèð áÿùàíÿ òàïà áèëìèðäè. Áàëÿìèéëÿ
íÿ àëâåðè âàðäû, íÿ ñþùáÿòè îëà áèëÿðäè? Àüëûíà ýÿëäè êè, çÿíý åëÿéèá
àñà áèëÿð. Åøèòäèéè ñÿñäÿí äÿ ÷îõ øåéè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð. Çÿíý
åëÿéèá àññà, ýþðÿí áóíäàí äà áèð èø ÷ûõìàç êè... Áÿëêÿ Îðóúóí òåëåôîíó
àðòûã íÿçàðÿò àëòûíäàäûð. “Ñÿí äÿ ëàï âàñâàñûíûí áèðèñÿí, âàëëàù”.
Äÿñòÿéè ãàëäûðûá íþìðÿíè ÷åâèðäè. Àç ñîíðà êèøè ñÿñè åøèäèëäè.
Áàëÿìèíèí ñÿñèéäè, òàíûäû. Ñÿñ ñàêèò âÿ ýöìðàùäû.
– Áÿëè, áÿëè, åøèäèðÿì. Êèìäèð?
Îðóú ñóñóðäó. Áàëÿìè áèð äÿ:
– Áÿëè, àëî, – äåéèá òåëåôîíó àñäû.
Éàñëû, äÿðäëè àäàì ñÿñè äåéèëäè ñÿñ. Áÿñ îíäà Ùöñåéíàüàíûí éîõ-
ëóüóíäàí íèéÿ òÿëàøëàíìûð, íàðàùàò ãàëìûð ýþðÿñÿí?
Àõøàìà ôèêèðëÿøèá áÿùàíÿ òàïäû. Áàëÿìèéÿ òåëåôîí åäèá Èðàí ñÿôÿðè
ùàããûíäà ñîðóøàúàã, äåéÿúÿê êè, áèð äîñòóì Èðàíà ýåòìÿê èñòÿéèð,
ñÿíäÿí áÿçè ìÿñëÿùÿòëÿð àëìàã èñòÿéèð. Ìÿñÿëÿí, î áàø-áó áàø ýåäèá-
ýÿëìÿéèí õÿðúè íÿ ãÿäÿð ÷ûõûð? Áîø áÿùàíÿ èäè, àììà èíäè äöøöíöá
äàùà òóòàðëûñûíû òàïìàã ùàëûíäà äåéèëäè.
Àõøàì 9-äà çÿíý åëÿäè. Éåíÿ Áàëÿìèíèí þçö ÷ûõäû. Îðóú ùÿéÿ-
úàíûíû áîüóá:
– Ñàëàì, Áàëÿìè, – äåäè, – ùÿêèì Îðóúäó.
– À... Îðóú ìöÿëëèì, õîø ýþðäöê ñÿíè, íÿ âàð, íÿ éîõ? Ñÿíäÿí
íÿ ÿúÿá áåëÿ? – ñÿñ ýöìðàùäû, ùÿòòà øÿíäè. Ùå÷ áèð íèýàðàí÷ûëûüà éåð
ãàëìûðäû.
115
 Îðóú äîñòóíóí Èðàíà ñÿôÿð åòìÿê íèééÿòè ùàããûíäà óéäóðìàñûíû
äàíûøäû, ñóàëëàð âåðäè, úàâàáëàð åøèòäè âÿ éàëíûç ñþùáÿòèí àõûðûíà éàõûí
ãÿðàðà ýÿëèá:
– Óøàãëàðûí íåúÿäèð? – äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Áàëÿìè:
– Ñàü îë, äóà÷ûäûðëàð, – äåäè, – Ùÿñÿíàüà áàüäà-áîñòàíäà ÿëëÿ-
øèá âóðóøóð, Ùöñåéíàüà äà Ìîñêâàéà áàçàðà ýöë àïàðûá.
Îðóú äöøöíäö êè, éÿãèí Áàëÿìè äÿ áàøãà êÿíä÷èëÿð êèìè ïàð-
íèêäÿ ãÿðÿíôèë éåòèøäèðèð âÿ Ìîñêâà áàçàðëàðûíà ýþíäÿðèð. Èíäè éÿãèí
Ùöñåéíàüàíû äà Ìîñêâàäà áèëèðëÿð, îíà ýþðÿ àðõàéûíäûðëàð, èòèðèá
àõòàðìûðëàð. Îðóú äÿðê åäèðäè êè, âåðÿúÿéè ñóàë ñîíðàëàð îíà áàùà
áàøà ýÿëÿ áèëÿð, øöáùÿëÿð îéàäàð, àììà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, áó
òÿùëöêÿëè ñóàëû äà âåðäè:
– Ùöñåéíàüà ùà÷àí ýåäèá êè, Ìîñêâàéà?
Áàëÿìè:
– Äöíÿí ýåòäè, – äåéÿíäÿ òåëåôîí äÿñòÿéè àç ãàëà Îðóúóí ÿëèí-
äÿí äöøäö. Òÿëÿñèê ñàüîëëàøûá äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéäó.
Ãÿðèáÿ ùèññëÿð êå÷èðèðäè. Áèëìèðäè ñåâèíñèí, ñåâèíìÿñèí? Ñåâèí-
ìÿéÿ ÿñàñû âàðäû. Áàëÿìèíèí áöòöí àèëÿñè ñàü-ñàëàìàò èäè, îíëàðûí
àèëÿñèíÿ Îðóúóí ùå÷ áèð ïèñëèéè äÿéìÿìèøäè. Áåëëÿ þëäöðäöéö àëáè-
íîñ (ùå÷ àüëûíà ýÿëìÿéèá êè, Áàëÿìè êèìè ãàðàáóüäàéû àäàìûí îüëó
íèéÿ ñàïñàðû îëñóí) Ùöñåéíàüà äåéèëìèø. ßýÿð î àäàì Ùöñåéíàüà
îëñàéäû, þëìÿìèø (þëäöéöíÿ Îðóúóí ùÿêèì êèìè ùå÷ áèð øÿêê-øöá-
ùÿñè éîõ èäè), éàðàëàíìûøäûñà, ñîíðà þçöíÿ ýÿëèá äóðóá åâèíÿ ýåòìèø-
äèñÿ, ùÿð ùàëäà þëöìúöë çÿðáÿíèí îíà Îðóú òÿðÿôèíäÿí âóðóëäóüóíó
óíóòìàìûøäû êè... Äåìÿëè, î áàüäàêû ìåéèò Ùöñåéíàüàíûí ìåéèòè
äåéèëìèø. Ìèí øöêöð. Àììà áÿñ îíäà êèìèí ìåéèòè èìèø? Íèéÿ
þçöíö Áàëÿìèíèí îüëó Ùöñåéíàüà êèìè ãÿëÿìÿ âåðìèøäè? Áó áàü
ìÿñÿëÿñèíè ùàðäàí áèëèðäè? Ìÿãñÿäè íÿéäè?
Ùöñåéíàüàíûí ñàü îëìàñûíà íÿ ãÿäÿð ñåâèíèðäèñÿ, áó ìöÿììà-
íûí ñèððè îíó áèð î ãÿäÿð ùÿéÿúàíëàäûðûðäû. Êèìè þëäöðöá? Íÿ ñÿáÿáÿ,
íÿ ìÿãñÿäëÿ ñîõóëóá î àäàì Îðóúóí åâèíÿ? Ùÿð íÿ ñÿáÿá îëóðñà
îëñóí, ùÿð ùàëäà, Îðóú àäàì þëäöðìöøäö. Þìðöíäÿ èëê âÿ éåýàíÿ
äÿôÿ àäàì þëäöðìÿéèí ñàðñûíòûñû áèð éàíà, áó úèíàéÿòèí à÷ûëìàñû ãîð-
õóñó, öìóìÿí, áó ãÿðèáÿ, èçàùñûç îëàéûí âàùèìÿñè Îðóúó ÿñèì-
ÿñèì ÿñäèðèðäè. Ùÿéÿúàíûíû, õîôóíó, ãîðõóíú ôÿðçèééÿëÿðèíè êèìëÿñÿ
ïàéëàøà, êèìëÿñÿ áþëöøÿ áèëÿðäèìè? Ùå÷ êÿñëÿ!
116
 Î ýåúÿ äÿ ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè âÿ ñÿùÿð öçöíö ãûðõàðêÿí ýöçýö-
äÿí îíà áàõàí ãûïãûðìûçû ãûçàðìûø áàòûã ýþçëÿðè, ýþçëÿðèí àëòûíäàêû
ãàðà ùàëÿëÿðè, ñàïñàðû ñàðàëìûø ñèôÿòè ýþðÿíäÿ áèëäè êè, äàùà áåëÿ áèð
ýåúÿíè éàøàìàüà òàáû-òàãÿòè ãàëìàéûá. Áó ùàëäà èøÿ äÿ ýåäÿ áèë-
ìÿçäè. Ïàêèçÿ äÿ ýåú-òåç îíóí ùàëûíû áàøà äöøÿúÿêäè, ùÿëÿ áàøà äöø-
ìÿéèáñÿ. (Ùÿëÿ êè, “éàìàí áàøûì àüðûéûð” – äåéÿ úàíûíû ãóðòàðûðäû,
ùÿêèì ÷àüûðìàãäàí èìòèíà åäèðäè âÿ éàëàíäàí áàøàüðûñû ùÿáëÿðè àòûðäû.)
Ö÷ ýåúÿíèí éóõóñóçëóüó Îðóúó ùàëñûçëàøäûðìûø, áåéíèíè éîð-
ìóø, ÿñÿáëÿðèíè ïîçìóøäóñà äà, ùÿð ùàëäà, äöøöíúÿëÿðèíè, àòìàã
èñòÿäèéè àääûìëàðû ìöÿééÿí áèð ìÿíòèã ÿñàñûíäà äöçìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Àéäûíäûð êè, þëäöðäöéö àäàì Áàëÿìèíèí îüëó äåéèëäè âÿ öìóìèé-
éÿòëÿ, î àèëÿéÿ äÿõëè éîõäó. Äåìÿëè, øÿõñè-ãÿðÿçëèê, äöøìÿí÷èëèê
ìîòèâëÿðè àðàäàí ãàëõûð. Ùöñåéíàüà þëäöðöëñÿéäè, øöáùÿñèç, Áàëÿìè
Îðóúó ýöíàùëàíäûðà áèëÿðäè, ùÿð âÿúùëÿ îíäàí ãèñàñ àëìàüà ÷àëû-
øàðäû. Þëäöðöëÿí èñÿ íàìÿëóì áèð øÿõñäè. ßëáÿòòÿ, áó úèíàéÿòè äÿ
Îðóú áîéíóíà àëìàìàëûéäû. Àììà îíóí à÷ûëìàñûíû àéëàðëà ýþçëÿéÿ
äÿ áèëìÿçäè. Áÿëêÿ àëáèíîñ ñÿðñÿðèíèí áèðèäèð, ùå÷ êÿñ, ùå÷ áèð âàõò
îíó èòèðèá àõòàðìàéàúàã...
Àììà àõû éàé ìþâñöìö ýÿëèðäè, èñòèëÿð äöøÿúÿêäè, òóò äÿéÿ-
úÿêäè, îíñóç äà ýåú-òåç áàüà ýåòìÿëè îëàúàãäûëàð âÿ î çàìàí áó
úèíàéÿò äàùà ìóðäàð, èéðÿíú øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõàúàãäû. Ìåéèòè éàðûá þëäö-
ðöëìÿ òàðèõèíè äÿ òÿãðèáè òÿéèí åäÿ áèëÿðëÿð âÿ î çàìàí áèð øöáùÿéÿ
äÿ äöøÿðëÿð êè, íåúÿ îëóá Îðóú èêè-ö÷ àéäûð áàüà ýåòìèð. Àõû îíóí
ùÿð ùÿôòÿ, éà èêè ùÿôòÿäÿí áèð áàüà ýåòäèéèíè ÷îõ àäàì áèëèðäè... åëÿ
Ïàêèçÿ äÿ áèëèðäè, äîñòëàðû äà áèëèðäè... Ùÿëÿ Îôåëéà áèð éàíà äóðñóí.
Îôåëéàéëà óçóí ìöääÿò ýþðöøäÿí èìòèíà åòñÿéäè, áó äà òÿçÿ ïðîá-
ëåìëÿð ÷ûõàðàúàãäû.
Éîõ, ùà òÿðÿôäÿí áàõûðñàí áàõ, ìÿñÿëÿíè óçàòìàã îëìàç. Åëÿ
ýöíö áó ýöí áàüà ýåòìÿëèäèð, ìåéèòè “àøêàð åòìÿëèäèð”, äÿðùàë ìèëèñÿ
õÿáÿð âåðìÿëèäèð. Èøèí è÷èíäÿí ãóðó ÷ûõìàã ö÷öí áèðúÿ øåé ëàçûìäûð
– þçöíö èòèðìÿìÿê, þçöíö ÿëÿ àëìàã, áöòöí èðàäÿíè òîïëàéûá þçöíö
ñàêèò âÿ øàõ òóòìàã. Éÿíè òàìàìèëÿ ýöíàùñûç, òÿãñèðñèç êèìè. Ñàðñûí-
òûäàí ùÿéÿúàíëàíäûüû, þçöíö áèð àç èòèðäèéè èñÿ òÿáèè ýþðöíÿúÿê –
ýÿëèá þç åâèíäÿ êèìèíñÿ ìåéèòèíè ýþðÿñÿí – ÿëáÿòòÿ, ùÿéÿúàíëàíà-
úàã, ñàðñûëàúàãñàí, þçöíö èòèðÿúÿêñÿí.
Éîõ, ìöòëÿã åëÿ áó ýöí ýåòìÿëèäèð. Áó ãåéðè-ìöÿééÿíëèéÿ áèð
ñîí ãîéìàã ëàçûìäûð. Ïàêèçÿéÿ äÿ áèð øåé äåìÿê ëàçûì äåéèë. Ýåäèá
ãàéûäàíäàí ñîíðà ùÿð øåéè îíà äàíûøàð. ßëáÿòòÿ, ìèëèñÿ äàíûøàúàüû
øÿêèëäÿ. Î âåðñèéàíû. Íèéÿ ìÿùç áó ýöí áàüà ýåòäèéèíÿ áèð áÿùàíÿ
117
òàïàð. “Ìàøûíà òÿçÿ òÿêÿð àëûá áàüäà ãîéìóøäóì, – äåéÿð, äîüðó-
äàí äà, áåëÿ èäè – îíóí äàëûíúà ýåòìèøäèì”. Éóõàðû îòàüà ÷ûõäûì êè,
îðäàí êàñåò ýþòöðöì. Îíäà ýþðäöì...” âÿ ñ. âÿ è.à.
Ñîéóã, êöëÿêëè áèð ýöíäö. Áàüà éàõûíëàøäûãúà éàüûø äà ÷èñÿëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ìàøûíû è÷ÿðè ñàëìàäû, äàëàíäà ñàõëàäû. Ùÿéÿòÿ êå÷äè.
ßòðàôà ýþç ýÿçäèðäè. Ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê éîõäó. Ùÿð øåé ùÿìèøÿêè
êèìè èäè. Òóò àüàúû, ÿíúèð àüàúëàðû, áàüûí öñòöíäÿí êå÷ÿí éöêñÿê
úÿðÿéàíëû åëåêòðèê õÿòëÿðè, ãóéó, ùîâóç, ìåéíÿëÿð, ãàðàæ, ñàóíà, èêè-
ìÿðòÿáÿëè åâ. Áèðèíúè ìÿðòÿáÿíèí ãàïûñûíû à÷ìàäû. Èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ
ãàëõäû, åéâàíà ÷ûõäû, îòàã ãàïûñûíà éàíàøäû.
Îòàã ãàïûñûíûí öñòöíäÿ éåíÿ à÷àð âàðäû. Îðóúóí ýþçëÿðè áÿðÿëäè,
àõû áó ö÷öíúö à÷àðû ãóéóéà àòìûøäû, éà áÿëêÿ áó ö÷öíúö éîõ, äþð-
äöíúö à÷àðìûø. À÷àð þç-þçöíÿ äþíìÿéÿ áàøëàäû, àõûðàúàí äþíäö,
äàéàíäû. Èíäè ãàïû à÷ûãäû.
Îíñóç äà øèääÿòëÿ äþéöíÿí öðÿéè àç ãàëà ñû÷ðàéûá êþêñöíäÿí
÷ûõàúàãäû. Ãàïûíû àðàëàéûá è÷ÿðè ýèðÿíäÿ èñÿ öðÿéè, åëÿ áèë, áèðäÿí-
áèðÿ äàéàíäû. Ñàíêè ãîïóá äöøÿúÿêäè.
Îðóúóí ýþçëÿðè ãàðàëäû, áàøû ýèúÿëëÿíäè, àç ãàëà ãÿøø åäÿúÿêäè.
Áöòöí èðàäÿñèíè òîïëàìàüà, áàøûíû èòèðìÿìÿéÿ ÷àëûøäû.
Îòàüûí äþøÿìÿñèíäÿ íÿ ãàí èçëÿðè âàðäû, íÿ ãàíëû áåë, íÿ àëáè-
íîñóí ìåéèòè. Àëáèíîñ – òÿáèè êè, ìåéèòè éîõ, þçö, ùÿì äÿ ñàïïàñàü
÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ óçàíìûøäû. Àëíûíäà, áàøûíäà, ýèúýàùûíäà éàðà,
÷àïûã, ãàí èçëÿðè-ôèëàí éîõäó. Îðóúó ýþðöá òÿëÿñìÿäÿí òÿíáÿë-òÿí-
áÿë àéàüà äóðäó.
Îðóú:
– Ñÿíñÿí? – äåäè, – éåíÿ áóðäàñàí?
Àëáèíîñ:
– Ìÿíÿì, – äåäè. – Ùöñåéíàüà. Áàëÿìèíèí áþéöê îüëó. Áàáà-
ìûí, àòàìûí åâèíÿ ýÿëìèøÿì.
Îðóú áó ñþçëÿðè àðòûã áèð äÿôÿ äÿ åøèòìèøäè, éåíèäÿí åéíÿí òÿê-
ðàðûíû åøèäèðäè. Ùöñåéíàüàíûí – ÿýÿð áó, äîüðóäàí äà, Ùöñåéíàüà èäèñÿ
– áàõûøû, ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ åéíÿí îýöíêöëÿðèí òÿêðàðû èäè. ßí äÿùøÿòëèñè
î èäè êè, Îðóú ùàäèñÿëÿðèí íåúÿ úÿðÿéàí åäÿúÿéèíè äÿ áèëèðäè. Ôÿùìëÿ
äóéìóøäó áóíó âÿ ùàäèñÿëÿðèí áó ñàéàã ýåäèøèíèí ùå÷ úöð ãàðøûñûíû
àëìàã ìöìêöí äåéèëäè – áóíó äà áèëèðäè.
Äàíûøàí, åëÿ áèë, Îðóú äåéèëäè, åëÿ áèë, êèìñÿ îíóí ñÿñèéëÿ äþðä
ýöí áóíäàí ãàáàãêû ñþçëÿðè åéíÿí òÿêðàð åäèðäè:
– Èòèë áóðäàí, ÷ûõ ýåò. – Îðóú þçö, þç õîøóéëà éàëíûç áèð éåíè
úöìëÿ ÿëàâÿ åòäè, – ìÿíè ãàíà ñàëìà.
118
 Ùöñåéíàüà – ÿýÿð áó îéäóñà – ëàë-äèíìÿç äóðóá äàéàíìûøäû.
Ùÿðÿêÿòñèçäè, ýþçëÿðèíè äÿ Îðóúóí öçöíÿ çèëëÿìèøäè âÿ Îðóú äà ãóðóëó
ìàøûí êèìè îýöíêö ñþçëÿðèíè áèðúÿ-áèðúÿ òÿêðàð åäèðäè: “Áóðàíû ìÿí
òèêäèðìèøÿì... Áàüëàð èäàðÿñè... àòàí äà éàíûìà ýÿëìèøäè...”
Àëáèíîñ ñóñóðäó. Ùåé ñóñóðäó. Äÿùøÿòëè äÿãèãÿ, äÿùøÿòëè ùàäèñÿ
ñöðÿò ãàòàðû êèìè éàõûíëàøûð, àíáààí éàõûíëàøûð, ùàðäàíñà àõûá îíëà-
ðûí öñòöíÿ ýÿëèðäè.
Îðóú ÷àðïàéûíûí àëòûíà áàõìàìàã ö÷öí ýþçëÿðèíè ãà÷ûðûðäû, ÷öíêè
÷àðïàéûíûí àëòûíäà íÿ îëäóüóíó áèëèðäè âÿ ÷àðïàéûíûí àëòûíäàêû áåëèí
áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà úÿðÿéàí åäÿúÿê äàëàøäà íÿ ðîë îéíàéà-
úàüûíû äà áèëèðäè. Äÿùøÿòëè ñîíëóüà áèð íå÷ÿ àí ãàëûðäû âÿ âàõò éåòÿíäÿ
Ùöñåéíàüà ÷àðïàéûíûí àëòûíäàí áåëè ÷ûõàðûá Îðóúà ùöúóì åòäè. Îðóú
áó ùöúóìäàí ãîðõìóðäó, ÷öíêè íÿòèúÿñèíè áèëèðäè, áèëèðäè êè, îíà,
Îðóúà ùå÷ áèð øåé îëìàéàúàã. Àììà áó ùàäèñÿíè áèëäèéè ö÷öí ãîð-
õóðäó, ùÿì äÿ áèëèðäè êè, èñòÿñÿ äÿ, èñòÿìÿñÿ äÿ ãàðøûñûíäàêû ýÿíúè
– êèì îëóð îëñóí, ôÿðãè éîõäóð – þëäöðìÿëè îëàúàã.
Áèð àç ñöïöðëÿøäèëÿð, áåëèí ñàïûíäàí éàïûøûá ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ
÷ÿêäè, àììà ìÿãàì ýÿëÿíäÿ áåë Îðóúóí ÿëèíäÿ èäè âÿ àëáèíîñ Îðóúà
éóìðóã èëèøäèðÿíäÿ Îðóú äà áåëè îíóí òÿïÿñèíÿ åíäèðäè. Àëáèíîñ éåðÿ
ñÿðèëäè. Ãàí äà åéíÿí îýöíêö êèìè àäéàëûí öñòöíÿ ñû÷ðàäû, éåðÿ àõäû.
Îðóú îòàãäàí ÷ûõäû, äÿñìàë ÷ûõàðûá áàðìàã èçëÿðèíè ñèëìÿäè áó
äÿôÿ. Áóíóí ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäó. Àðòûã ùå÷ áèð øåé ùàããûíäà
äöøöíÿ, ùå÷ áèð ìÿíòèãè íÿòèúÿéÿ ýÿëÿ áèëìèðäè. Ïåøÿ òÿúðöáÿñèéëÿ
áàüëû ÿí ãÿðèáÿ, ÿí èçàùñûç ïñèõè ñàïûíòûëàðû éàäà ñàëäû. Äÿãèã áèëèðäè
êè, äÿëè îëìàéûá, áåéíè ïîçóëìàéûá. Àììà áó èçàùñûç îëàéëàðûí ìÿí-
òèãè àðäûúûëëûüûíäàí äà áàø à÷à áèëìèðäè. Ùà÷àíñà ùàðäàñà îõóäóüó
éàðûôàíòàñòèê áèð ôÿðçèééÿíè õàòûðëàäû – áÿçÿí èíñàí ôÿùìëÿ ýÿëÿ-
úÿêäÿ áàø âåðÿúÿê ùàäèñÿíè þíúÿäÿí ÿí ÿéàíè øÿêèëäÿ äóéà, ýþðÿ,
éàøàéà áèëèð. Áÿëêÿ áó åëÿ ùÿìèí ãÿðèáÿ ùàäèñÿëÿðäÿí áèðèäèð. Áó
ýöí, èíäèúÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿíè äþðä ýöí áóíäàí ãàáàã áåëÿ àéäûíúà,
ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðöá, éàøàéûá. Äåìÿëè, î ýöí áàø âåðÿí úèíàéÿò
õÿéàëè èìèø, òÿñÿââöð èìèø... Åëÿéñÿ, áÿëêÿ áóýöíêö úèíàéÿò äÿ åéíè
úöð õÿéàëèäèð, òÿñÿââöðäöð...
Î äà éàäûíà äöøäö êè, õÿñòÿëÿðäÿí – ïàñèéåíòëÿðäÿí áèðè îíó
õÿáÿðäàð åòìèøäè – åðìÿíè î áàüû òèëñèìëÿéèá, éÿíè åâèí äèâàðëàðûíà
çÿùÿðëè ìàääÿëÿð ùîïäóðóá. Áÿëêÿ áó äÿëè ñàéûãëàìàëàðûíäà áèð ùÿãè-
ãÿò âàðìûø – ãàëéóòñèíîýåí ìàääÿëÿð ìþâúóääóð àõû... Îíëàðûí áåéíÿ
òÿñèðè äÿ åëìÿ ìÿëóìäóð. Öìóìÿí, áó ñîí èëëÿðèí ùàäèñÿëÿðè ùàìû-
ìûçûí áåéèíëÿðèíè àç, éà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ÷àøäûðìàéûáìû, ñàïäûðìà-
119
éûáìû, ìÿùâÿðèíäÿí ÷ûõàðìàéûáìû? Áèð äÿ àõû êèì äåéèá êè, èíñàí
òÿáèÿòèí áöòöí ñèðëÿðèíäÿí, ÿôñóíëàðûíäàí àýàùäûð. Äöíéàíûí î ãÿäÿð
à÷ûëìàìûø ñèððè, òèëñèìëÿðè âàð êè... îòàüà òÿðÿô áîéëàíäû – áó äà
îíëàðäàí áèðè.
Ïèëëÿêÿíëÿ àøàüû åíäè. Êöëÿê ýöúëÿíìèø, éàüûø øèääÿòëÿíìèøäè.
Áèð àí Îðóúà åëÿ ýÿëäè êè, áàüäà íÿ èñÿ áàøãà áèð èø äÿ îëóá âÿ áó èø
ñîí äÿðÿúÿ âàúèáäèð, îíóí ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòè âàð – áó Îðóúóí ùÿéàò
âÿ þëöì ìÿñÿëÿñèäèð.
Àììà áóíóí íÿ îëäóüóíó, íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ùå÷ úöð òÿéèí
åäÿ áèëìèðäè. Íÿ ãÿäÿð ñÿé åäèðäèñÿ, ùå÷ úöð òÿéèí åäÿ áèëìèðäè, áàøà
äöøÿ áèëìèðäè.
Áàøà äöøÿ áèëÿúÿéè àí ýÿëÿíäÿ èñÿ àðòûã ýåú èäè – áåëÿúÿ ñîíàúàí
íÿ áàø âåðäèéèíè äÿðê åòìÿäè...

***
Êöëÿéèí ýöúöíäÿí éöêñÿê úÿðÿéàíëû åëåêòðèê õÿòòè ãûðûëûá ùÿéÿòÿ
äöøìöøäö. Ùÿéÿò éàüûøäàí éàìéàø èäè. ×àðäàã àëòûíäàêû åéâàí
ãóïãóðóéäó.
Îðóú áèðèíúè ìÿðòÿáÿíèí åéâàíûíäàí éàìéàø òîðïàüà àéàã áàñàí
àí éàíûá êþñþâÿ äþíäö.

***
Îðóúóí ìåéèòèíè þëöìöíäÿí èêè ýöí ñîíðà àøêàð åëÿäèëÿð. Ìöùöì
ìöøàâèðÿ âàðäû. Îðóú åâäÿ, èøäÿ îëìàäûüûíäàí òÿáèè êè, äàëûíúà áàüà
àäàì ýþíäÿðäèëÿð. Äàëûíúà ýÿëÿí Ìåùäèíèí ñöðöúöñö èäè.
Ìåùäèíèí ñöðöúöñö ãàïûíûí àüçûíäà Îðóúóí ìàøûíûíû ýþðäö,
äàðâàçàíû õåéëè äþéäö, à÷ûëìàéàíäà áàðûíû àøûá ùÿéÿòÿ äöøäö. Ùÿéÿò
èíäè ãóïãóðóéäó âÿ Ìåùäè éåðÿ ñÿðèëìèø ãàïãàðà úÿñÿäèí Îðóú îëäó-
üóíó ÿââÿë-ÿââÿë ùå÷ áàøà äöøìÿäè. Ñîíðà áàøà äöøäö, àììà þëöìö-
íöí, èëëàù äà áåëÿ ãàïãàðà ãàðàëìàñûíûí ñÿáÿáèíè éåíÿ äÿ àíëàéà áèë-
ìèðäè. Ùÿð íÿéñÿ õÿáÿð åëÿäè, ýÿëèá Îðóúóí ìåéèòèíè øÿùÿðÿ àïàðäûëàð.
Ãÿçåòëÿðäÿ íåêðîëîã ÷ûõäû, ìàòÿì ìÿðàñèìè õÿñòÿõàíàëàðûíäà
êå÷èðèëäè. Èêèíúè ôÿõðè õèéàáàíäà äÿôí åòäèëÿð. Äÿôíäÿ àèëÿ öçâëÿðè
(îüëó äà ó÷óá ýÿëìèøäè), äîñòëàðû, èø éîëäàøëàðû, ãîùóìëàðû, ãîíøóëàðû,
òàíûøëàðû èøòèðàê åäèðäè. Îôåëéà áèð áóúàüà ÷ÿêèëèá õûñûí-õûñûí àüëà-
éûðäû. Áàëÿìè äÿ èêè îüëóéëà – Ùöñåéíàüà âÿ Ùÿñÿíàüàéëà – ãÿáèð-
öñòöíÿúÿí ýåòäèëÿð.
4 éàíâàð 1993, Áàêû

120
 ×ÈÍÝÈÇ ÙÖÑÅÉÍÎÂ
(1929)
Ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ ×èíýèç Ùöñåéíîâ 1929-úó èë àïðåë àéû-
íûí 20-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ äîüóëìóøäóð. Áóðàäà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà
ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëìóø, èêèíúè êóðñäà Ìîñêâà Äþâëÿò
Óíèâåðñèòåòèíÿ äÿéèøèëìèø, îðàíû ãóðòàðìûøäûð. ÑÑÐÈ ÅÀ Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòó-
òóíóí àñïèðàíòóðàñûíäà òÿùñèë àëìûø, íàìèçÿäëèê âÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàëàðû
ìöäàôèÿ åòìèøäèð.
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ àñïèðàíòóðàíû áèòèðäèêäÿí ñîíðà – 1955-úè èëäÿ ÑÑÐÈ
Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíäà ìèëëè ÿäÿáèééàòëàð öçðÿ ìÿñëÿùÿò÷è êèìè áàøëàìûø, ñîíðà
Èúòèìàè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíäà ÷àëûøìûøäûð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ ÕÕ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, íàñèð âÿ òÿíãèä÷è êèìè
øþùðÿòëÿíìèøäèð. Îíóí “Ëàáöäëöê”, “Ôÿòÿëè Ôÿòùè”, “Íîâðóçãóëó”, “Ìÿùÿì-
ìÿä, Ìÿììÿä, Ìÿìèø”, “Àèëÿ ýèçëèëÿðè” êèìè ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðè ìÿøùóðäóð.
Éàçû÷ûíûí áÿäèè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó ÿêñ åòäèðÿí “Àäàëàð” ùåêàéÿñè îíóí
åéíè àäëû êèòàáûíäàí (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1980) ýþòöðöëìöøäöð.

ÀÄÀËÀÐ

Àíàì Ìÿõôèðÿò Ìÿëèêìÿììÿä ãûçûíûí

óíóäóëìàç õàòèðÿñèíÿ

Èëê ñÿñ – ÷ûüûðòû... Ùàìûéà ìÿëóì ùÿãèãÿòäèð – äîüóëàíûí ÷ûüûð-

òûñû: ìÿíèì äÿ, ñÿíèí äÿ. Äåéèð, àé úàìààò, àé äöíéà, ýÿëìèøÿì,
ñÿñèìäÿí ìÿíè òàíûéûí. Äàùà íÿëÿð ýèçëÿíèð? Éàç, éîç, ïîç, éåíÿ
éàç – óéäóðìà ìÿùàðÿòè: íÿ áèëÿí âàð, íÿ äåéÿí-äàíûøàí.
Èëê ýþç éàøëàðû íÿ ìÿíèì éàäûìäàäûð, íÿ äÿ ñÿíèí. Àììà äåéèð-
ëÿð êè, éóìóëó ýþçëÿðäÿí àõûá ÷ûüûðòûíû éóéàí áó ýþç éàøëàðû ÷àé
ñóéó êèìè øèðèíäèð, ñîíðàëàð äÿíèç ñóéó êèìè àúûëàøûð.
Èëê ýöëöø... Áó äà éàäûìûçäà äåéèë. Àììà äåéèðëÿð êè, ÷îõ äà
äåéèðëÿð?! Ãàðà áóëóäëàðäàí ýþçëÿíèëìÿäÿí áîéëàíàí ýöíÿø êèìè,
ýþç éàøëàðûíäàí äîüóëàí ýöëöø ùÿìèí èëê ýöëöøëÿðäÿíäèð: ùÿëÿ äîäàã-
121
ëàð ÿçèê-öçöê, ýþçëÿðäÿ èñÿ ýöëöø ãûüûëúûìëàðû... Òÿëõÿéÿ, îéóíáàçà,
ìÿçÿëè ñþçÿ – ùàíñû ýöëöø èëêèíäèð?
Íÿ âàõòäàí éàäûìäàéàì?
Äöøöí, ôèêðÿ ýåò, öìèäëÿí êè, áÿëêÿ éóõóäà ýþðäöí, – éîõ, éàäûìà
ýÿëìèð: ãÿäèìäÿí-ãÿäèì òàðèõèì, ãåéðè-àäè äþâðöì, ÿôñàíÿâè çÿ-
ìàíÿ, áÿëêÿ äÿ ùå÷ îëìàéûá... Éàääàøûìäà õûðäà, èøûëòûëû àäàëàð, ÿòðàô
èñÿ áîøëóã, ãàðàíëûã, ùàíñû àäà ÿââÿëêèäèð, ÿí éàõûíäûð.
Áåø? Ùÿ, äåéÿñÿí áåø éàøûíäàéàì.
ßìèîüëóì ßíâÿðëÿ ãà÷ûðûã. Åëÿ ãà÷ûðûã êè, äàéàíàíäà öçöìöç
èñòèäÿí éàíûð, ãàéíàð òÿð äîäàüûìûçû ýþéíÿäèð, ñàíêè öðÿéèìèç åëÿ áó
äÿãèãÿ àüçûìûçäàí ÷ûõûá øàïïûëòû èëÿ éåðÿ äÿéÿúÿê, ãÿíáÿð êèìè. Îòà-
üûìûçäàí ãûçûë ãöëëÿñè ýþðöíÿí Àëåêñàíäð Íåâñêè áàø êèëñÿñèíèí øèø
óúëó, îõâàðû äÿìèð ìèëëÿðè àðàñûíäàí ÷ûõûá öçöéóõàðû ãà÷ûðûã... Èíäè
íÿ ÿìèîüëóì ñàüäûð, íÿ ùÿìèí ùàñàð äóðóð, íÿ äÿ áàø êèëñÿ âàð: äÿíèç
óääó, ãàéíàð àëîâ ÿðèòäè, çÿìàíÿ éûõäû.
Ãà÷ûðûã... Âÿ èëê äÿôÿäèð êè, ìÿí òÿêúÿ þçöì åíëè ãîçáåë êö÷ÿäÿ-
éÿì. Áîéëàíìàäàí, – èíäèúÿ òóòàúàãëàð! – ãà÷ûðûã. ßìèîüëóìëà êèëñÿ
áàüûíäà ÿéíèíäÿ àü ïàëòàð, áàøûíäà ãûðìûçû ëåíò îëàí ýþéýþç áèð ãûç
òóòóá ñàõëàìûøûã, ìÿí áèð éàíàüûíäàí þïöðÿì, ÿìèîüëóì î áèðè
éàíàüûíäàí, ãûç èñÿ ùÿðÿêÿòñèç äóðóá ÷ûüûðûð, ùàðàé ãîïàðûð: “Ìàààà...”
Áûüëû êèøè ùàñàðûí î òÿðÿôèíäÿ ãàëäû, ìèëëÿð ãîéìàäû êè, áèçè òóòñóí.
Ùàñàð àðõàäàäûð. Ùåé ãà÷ûðûã. Åâÿ! Ùÿéÿòèìèçÿ!.. Èðè, ýþé, éóìðó-
éóìðó ãÿíáÿðëÿð éàäûìäàäûð... ßìèîüëóì ìÿíè þòäö, òèíè áóðóëóá
ýþçäÿí èòäè. Òåç îë, òåç!.. Óúà, äÿìèð ãàïûëàð, äàø ïèëëÿëÿð, àéíàáÿíä...
“Íÿ îëóá, íÿ õÿáÿðäèð? Áèð äàéàí!..” Ñîíðà èñÿ – éàääàø ó÷óðóìó.
Áÿëêÿ áàøãàäûð èëê éàääà ãàëìàüûì?
Ùÿìèí áàø êèëñÿíèí ùÿéÿòè. ×ÿìÿíëèê, ýþìýþé òÿð îò ìÿí áîé-
äàäûð, ìÿíäÿí äÿ óúà. Àòàì êÿíääÿí ýÿëèá, ãóçó ýÿòèðèá, ãóçóíó
òîçëó øÿùÿðèí ÷ÿìÿíëèê àäàñûíäà îòàðûðàì. Ãóçó òÿëÿñìÿäÿí, – áèð
þçöäöð, áèð ÷ÿìÿíäèð, áèð äÿ ìÿí, – îòó õûðäà-õûðäà ãîïàðûá éåéèð,
àü äÿðèëè, éóìðóýþçëö, àëíû òÿïÿë ãóçó... Íÿ êÿñèëäèéè éàäûìäàäûð,
íÿ äàäû – ó÷óðóì!..
Éîõ, äåéÿñÿí èëê-ÿââÿë áó éàäûìäàäûð: ãîíøóìóç îüëóíó ÿçèç-
ëÿéèð, ñèíÿñèíäÿ îòóðäóá ñþéöø ñþéìÿéè þéðÿäèð. “Àé ñÿíèí äèëèíÿ
ãóðáàí!” – äåéèð. – “Ñþé êèìè èñòÿéèðñÿí!.. Ìÿíè?! Ñþé, äèëèíÿ ãóð-
áàí! Ëàï ìÿíèì þçöìö äÿ ñþé!..” Èñòè ýöíäöð, ìÿíè âÿ îüëóíó ýÿç-
ìÿéÿ àïàðûð, øÿêëèìèçè ÷ÿêäèðìÿê èñòÿéèð. Äàð îòàãäà, ãàðàíëûãäà
122
øÿêëèìèçè ÷ÿêèðëÿð: îüëóíóí äàìàüûíäà óçóí ïàïèðîñ, ëàï ÿìÿëëèñèí-
äÿí, ìÿíèì ÿëèìäÿ èñÿ êèáðèò, ýóéà éàíäûðûðàì, î äà ÷ÿêèð; ïàïèðîñ
äà éàëàí, êèáðèò äÿ, òÿêúÿ øÿêèë ùÿãèãÿòäèð. Áèð äÿ àòà, ÷öíêè ñàüäûð,
îüóë èñÿ – ãàéûòìàç äöíéàñûíäà...
Áÿëêÿ äÿ áó äåéèë, áóäóð: ïàòåôîí ÷àëûíûð. ×àëàíëàð åëÿ áèë éåøè-
éèí è÷èíäÿ îòóðóá ÷àëûðëàð, öçÿ ÷ûõñàëàð èíàíàðàì, ÷öíêè òÿÿúúöá íÿ
îëäóüóíó áèëìèðÿì – õîðóç áåëèíäÿ áîñòàí ÿêÿí úûðòäàíäàí àç åøèòìÿ-
ìèøÿì. Ìÿíè êÿòèë öñòöíäÿ îòóðäóáëàð, àéàãëàðûì íÿèíêè éåðÿ, ùå÷
êÿòèëèí èêè àéàüûíû áèðëÿøäèðÿí òèðÿ ÷àòìûð. Ìèëèñ îòàüûíäàéàì, ö÷öíúö
øþáÿ... Ìèëèñ èäàðÿñè âÿ ïàòåôîí!.. Ìÿíÿì, áèð äÿ êèøèëÿð – óúàáîé,
åíëèêöðÿê áþéöêëÿð... Àòàì òåç-òåç äåéèðäè, ìÿí îíóí ñþçëÿðèíè àíëà-
ìûðäûì: “Ìÿí ôÿùëÿ-êÿíäëè ìèëèñèéÿì!” Ïàòåôîí ëÿçýèíêà ÷àëûðäû,
êèøèëÿð äÿ áóðàäà – ìèëèñ ðÿèñèíèí äàðûñãàë, êè÷èê îòàüûíäà àòûëûá-
äöøöð, éåéèí-éåéèí îéíàéûðäûëàð. Àøûðìà ãàéûøëàð úûðûëäàéûð, ãàëèôå
øàëâàðëàð äàùà äà ãàáàðìûø, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ÷ÿêìÿëÿð ÿòðàôà èøûã
ñà÷ûð. Àòàì îéíàìàüû õîøëàéûð, îéíàìàãäàí äîéìóð, ïàòåôîí äà
ùåé ÷àëûð, éîðóëìàã áèëìèðäè... Àòàì ùÿðäÿí àéàüûíûí áóðíóíäà îéíà-
éûð, ãîëëàðû ùàâàíû ãûëûíú êèìè êÿñèá-äîüðàéûð... Ùÿìèí áó ëÿçýèíêàíû
áÿçÿí åøèäèðÿì, ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà; î âàõòäàí ñàíêè ÿñðëÿð êå÷èá,
áÿëêÿ éàäûìäà ãàëàí ùå÷ îëìàéûá, õÿéàëäûð?.. Ëÿçýèíêà âÿ îéíàéàí
êèøèëÿð!.. ßêñÿðèééÿòè, àòàì êèìè, êÿíääÿí ýÿëèá, êþíöëëö, “ôÿùëÿ-
êÿíäëè” ìèëèñ ëèáàñûíû ýåéèá, åëÿäèêëÿðèíÿ ãÿëáÿí èíàíûð âÿ èíàíäûüûíû
åëÿéèðëÿð... Äîäàãëàðäà, ñèôÿòëÿðäÿ, ýþçëÿðäÿ ñåâèíú, ýöëöø... Õîø
÷ûüûðòûëàð, øÿí ñÿñëÿð... Ýþçöì êèøèëÿðäÿäèð!.. Îíëàðûí àðõàñûíäàêû
äöíéàíû èøûãëû ýþðöðÿì âÿ ùå÷ êèìäÿí, ùå÷ íÿäÿí ãîðõóì éîõäóð.
Îéíàéàí êèøèëÿð!.. Òÿíÿôôöñ èäèìè, áàéðàì èäèìè?.. Òÿêúÿ áó äàíûø-
äûüûì éàäûìäàäûð – êèøèëÿðèí ðÿãñè... Êèøèëÿð... Îíëàðûí éàøû íÿ èäè êè?
Èéèðìè, óçàã áàøû îòóç... Ìÿíèì èíäèêè éàøûìäàí ÷îõ-÷îõ àç... Ìÿí-
äÿí ÷îõ-÷îõ úàâàí èäèëÿð î çàìàíêû îéíàéàí êèøèëÿð... Àììà éàäûìäà
íÿùÿíý ãàëûáëàð, óúàáîé åíëèêöðÿê êèøèëÿð.
Áÿëêÿ áó äà äåéèë èëê éàäûìäà ãàëàí?
Áÿñ èëê íÿ èäè?
Áèðèíè äàíûøäûì, î áèðèñèíäÿí äåäèì, àììà äóéóðàì: íÿ îäóð, íÿ
áóäóð, íÿ äÿ ö÷öíúöñö... Èëê éàäûìäà ãàëàíû ãîâìàüà ÷àëûøäûì –
îëìàäû êè, îëìàäû! Àììà äàíûøñàì, ùå÷ êèì èíàíìàç, äåéÿðëÿð: “Îëà
áèëìÿç! Óéäóðìàäûð!..” Ùÿãèãÿòÿí: áó “èëêèì” ãåéðè-òÿáèè áèð ùàëäûð,
äîüóìäàí ÿââÿë éàääà ãàëìàã êèìè áèð øåéäèð – äåñÿì, ýöëÿðëÿð.
123
 Àììà äàíûøàúàüàì. Ãîé èíàíàí èíàíñûí, èíàíìàéàí ÷èéèíëÿðèíè
÷ÿêèá ýöëöìñÿñèí, ùå÷ öñòöíö âóðìàñûí. Àõû õûðäà úèçýèëÿðÿ ãÿäÿð
éàäûìäàäûð!.. Àíàì ìÿíè ýöíäöç àñìà íÿííèäÿ éàòûçäûðäû, þçö èñÿ
èðèýþâäÿëè, ãàðà òóò àüàúûíûí êþëýÿñèíäÿ éåðÿ ñÿðèëìèø õàë÷àíûí öñòöíäÿ
óçàíäû. Áèðäÿí éóõóäàí îéàíûá ìÿíè íÿííèäÿ ýþðìÿäè, òåç ãàëõäû.
“Âàõñåé!..” Ìÿí íÿííèäÿí éåðÿ äöøöá ãóì éåéèðäèì. Ãóìóí äàäû
èíäè äÿ éàäûìäàäûð: äóçñóç, äàäñûç, éåéèëìèð êè, éåéèëìèð – õûð÷ûë-
äàéûð, äÿíÿ-äÿíÿ éûüûëûá àüûçäà ãàëûð, äèøëÿð àðàñûíäà... éîõ, ùÿëÿ äèø-
ëÿðèí ÷ûõìàñûíà õåéëè âàð, áöòþâ áèð òàðèõè ÿñð êå÷ìÿëèéÿì – ñöðöíÿ-
ñöðöíÿ, éûõûëà-éûõûëà, äèëèì ñþç òóòà-òóòà...
Éàäûìäà ãàëàí àäàëàð...
Èëê, áèðèíúè, ÿââÿëêè...
Èíäèéÿ ãÿäÿðêè – áàøëàíüûú èäè, ÿñàñ ìÿòëÿá èñÿ èðÿëèäÿäèð.

ÛÛ

Éàäûìäà ãàëàí èëê ñåâèíúèì...

Äöøöí, äöøöí!..
Áÿëêÿ áóäóð:
Ìÿí Ïèðøàüû áàüûíäàéàì.
Åâèí äàë òÿðÿôèíäÿ äèâàðà éàïûøìûø ãóì òÿïÿñè; áó ãóìó Àáøå-
ðîíäà òåç-òåç ÿñÿí øèìàë êöëÿéè ýÿòèðèá, äèâàð äèáèíÿ éûüà-éûüà òÿïÿ
äöçÿëäèá.
Áèç äàìäàí òÿïÿéÿ ùîïïàíûá òÿìèç ãóìà éûõûëûðûã, ãóìà áàòûðûã.
Áèðäÿí åëÿ áèë êèì èñÿ äåäè: “Àíàì ýÿëèð!”
ßñëèíäÿ ùå÷ êèì áèð ñþç äåìÿäè, öðÿéèìÿ äàìäû.
Àíàì èñòèðàùÿò åâèíäÿí ýÿëèðäè.
Îíóí èëê âÿ ñîíóíúó èñòèðàùÿòè.
Ãóì òÿïÿñèíäÿí àéàüûìû ýöúëÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ òèëñèìäÿí ãóðòàðàíëàð
êèìè òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ÷ûõäûì âÿ àéàãéàëûí, èëûã òîçà áàòà-áàòà éóìøàã,
ñàêèò êÿíä êö÷ÿñè èëÿ éöéöðäöì.
Êö÷ÿíèí ëàé-ëàé òîçóíäàí àéàãëàðûìà äèçÿúÿí àüûìòûë ïÿðäÿ
÷þêäö, åëÿ áèë òîç áàòàãëûüûäûð, êö÷ÿíè òîçà áöðöéÿ-áöðöéÿ ùåé éöéö-
ðöðÿì, åëÿ ãà÷ûðàì êè, îõ äà àòñàí ÷àòìàç, – àõû öçöíö ÷îõäàí – áèð
àéäàí áÿðè ýþðìÿäèéèì àíàìû ãàðøûëàìàüà òÿëÿñèðÿì.
Óçàãäàí éàëíûç àíàìûí ñèôÿòèíè ýþðöðÿì.
Öçöíÿ ýöëöø éàéûëûá, àõû î äà ñåâèíèð – àéðû úöð îëà áèëÿðìè?..
– Áóäóð – àíàì!
124
 Ãà÷à-ãà÷à ãóúàüûíà ùîïïàíûðàì, ìÿíè òóòóð, áàüðûíà áàñûð,
ãóúàüûíäà àïàðûð, – ñàüëàì, ýöúëö, ÿí ÿçèç... Éåýàíÿ. ßâÿçîëóíìàç.
Ìÿíèì...
Áÿëêÿ...
Éîõ, äåéÿñÿí, èëê ñåâèíúèì éàëíûç áóäóð...
Àììà éîõ, áèðè äÿ éàäûìà äöøäö: îäóìó èëê ñåâèíúèì, áóìó?..
Õàëàì – ìÿíèì úÿëä, ãî÷àã, äèëëè-äèëàâÿð õàëàì ìÿíè àðàáà÷ûéà
òàïøûðäû.
Êÿíääÿí øÿùÿðÿ ýÿëèðÿì. Ìÿí âÿ àðàáà÷û.
Àðàáà ùåé ýåäèð, àõøàì äöøöð, áèç èñÿ ùÿëÿ äÿ éîëäàéûã, ìÿíçèëÿ
÷àòà áèëìèðèê.
ßââÿë ãóìëó-òîçëó éîëëà ýåäèðèê, ñîíðà äàø éîëà ÷ûõûðûã, áèçè
äàëáàäàë åëåêòðèê ãàòàðëàðû þòöð... Àðõàäàí ýÿëäèéèíè åøèäèðèê, ãóëà-
üûìûçà äàëüà-äàëüà äîëàí óçóí ôèò âåðèá îõ êèìè êå÷èð, ÿòðàôà èñòèëèê
éàéà-éàéà... Áèç èñÿ ùåé éîë ýåäèðèê. Éàõûíäà-óçàãäà âûøêàëàð ýþðö-
íöð, ÿòðàôà íåôò èéè éàéûëûá – ìÿíèì óøàãëûüûìûí, ìÿíèì áöòöí ùÿéà-
òûìûí ãàíûíà êå÷ìèø, úàíûìà ùîïìóø íåôòèí èéè, íþéöò ãîõóñó: áó
ãîõóäà – éîëëàðûì, äîüìà øÿùÿðèì, äÿíèç âÿ ìÿíè êå÷ìèøèìÿ, äîüìà
éóðäóìà áàüëàéàí ìèí-ìèí òåëëÿð.
– Áóäóð, òÿïÿ, áóðàäàí ãÿíáÿð éîëó áàøëàíûð. Áóðàäàí, áó ùöí-
äöðëöêäÿí øÿùÿð ýþðöíöð, ÷ûðàãëàð è÷èíäÿ, åâ-åâ, ìöëê-ìöëê. Àç
ãàëûá, ÷àòìûøûã...
Àðòûã øÿùÿðäÿéèê.
Àðàáà÷û àðàáàíû áèðáàø êö÷ÿìèçÿ ñöðöð.
“Åâèíèçè òàïàðñàí?” – ñîðóøóð. Öçö ãàïãàðàäûð, òöêëö-ñàããàëëû.
Ãàïãàðà ýþçëÿðèíè ìÿíÿ, “øÿùÿð óøàüû”íà äèêèá, äåéÿñÿí ýöëöìñöíöð.
Áó íÿ ñþçäöð? Íåúÿ éÿíè òàïàðñàí?! Îäóð – åâèìèç äÿ, êö÷ÿìèç
äÿ, ùÿéÿòèìèç äÿ.
Ìÿí àðàáàäàí äöøöðÿì âÿ âèäàëàøìàäàí óçàãëàøûðàì. “Áÿñ ÷îõ
ñàü îëóí ùàíû?!” – ñîðóøóð. Ìÿí èñÿ àðòûã ùÿéÿòèìèçèí äÿìèð ãàïû-
ëàðûíäàí êå÷èá åâèìèçÿ òÿëÿñèðÿì. Áàüû äà ÷îõäàí óíóòìóøàì, éîëó
äà, àðàáà÷ûíû äà... Åâèìèçÿ! ×îõäàí áÿðè ãîéóá ýåòäèéèì åâèìèçÿ!..
Ãàïûëàð!..
Áèð àíëûüà äàéàíäûì, èêèíúè ìÿðòÿáÿìèçÿ áàõäûì – îòàãëàðûìû-
çûí ùàìûñûíäà èøûã éàíûðäû. Áàëêîíóìóç äà èøûã è÷èíäÿéäè. Òÿðòÿìèç
ñèëèíìèø øöøÿñè ïàð-ïàð ïàðûëäàéûð, ãàéíàð åëåêòðèê ëàìïàëàðû ÿòðàôà
ýóð-ýóð, áîë-áîë èøûã ñà÷ûðäû. Áó èøûãäà î ãÿäÿð èñòèëèê, äîüìàëûã,
ñåâèíú âàð èäè êè!.. Áèðúÿ ñþç: åâèìèç!
125
 Ùàìû ñàü èäè – àòàì äà, àíàì äà... Ýÿíú, ñàüëàì, ýöúëö... Õîø-
áÿõòëÿð, áÿõòÿâÿðëÿð... Éàõûíëàøàí, åâèí êàíäàðûíäà äóðàí ìöùàðè-
áÿäÿí õÿáÿðñèç... Èøûüû ñþíäöðÿí ìöùàðèáÿäÿí... Áÿëêÿ äÿ äóéóðëàð,
áèëèðëÿð, áÿëêÿ ìÿíÿ èíäè åëÿ ýÿëèð êè, áèëìèðäèëÿð... Àììà áàøãà
ôàúèÿäÿí ùÿãèãÿòÿí õÿáÿðñèç èäèëÿð, áèëìèðäèëÿð êè, éàøàìàëàðûíà ÷îõ
àç âàõò áóðàõûëûá.
Áó èøûã èñÿ ùåé éàíûð âÿ éàíûð, èëê ñåâèíú èøûüûì.
Êèì áèëèð, íÿ ãÿäÿð éàíàúàã, àõû ìÿíèì, éàëíûç âÿ éàëíûç ìÿíèì
èøûüûìäûð, èëê âÿ ÿáÿäè... Áó ñþçöí ìÿíàñûíû èíäèéÿ ãÿäÿð äÿðê åòìèð-
äèì, èíäè-èíäè éàâàø-éàâàø äÿðê åòìÿéÿ áàøëàìûøàì... âÿ éàíûëäû-
üûìà çÿððÿúÿ øöáùÿì éîõäóð.

ÛÛÛ

Éàäûìäà ãàëàí èëê êÿäÿðèì...

Ùå÷ éàäà ñàëìàüà åùòèéàú éîõäóð.
×ûüûðòû!
Ãîíøó ãûçûí ÷ûüûðòûñû!
Åéâàíûìûçûí î óúóíäà éàøàéàí âÿ àíàäàíýÿëìÿ èêè àéàüûíäàí
òîïàë, ìÿíèì éàøûäûì, èíäè èñÿ áîéúà ìÿíè þòöá-êå÷ÿí áåø îüóë
àíàñû ãîíøó ãûçûí ãûøãûðòûñû!..
Áàêûíûí ãûçìàð àâãóñò ýöíö èäè. Ãàïûëàð, ïÿíúÿðÿëÿð – ùÿì åéâàíà
à÷ûëàí, ùÿì äÿ êö÷ÿéÿ – òàéáàòàé, à÷ûã. Öìèäèìèç áóëóäñóç, ðÿùì-
ñèç ýþéÿäèð: àé ñÿìà, àé òÿáèÿò, – äåéÿ éàëâàðûðûã, – áÿëêÿ àçúà äà
îëñà éåëÿáÿíçÿð, êöëÿêâàðè íÿôÿñëÿ áó äóðüóí, àëîâ äîëó ùàâàíû
òÿðïÿäÿñÿí?..
Ãûç åëÿ ãûøãûðûðäû êè!.. Òåëåôîí òÿêúÿ îíëàðäàäûð âÿ éàëíûç ãîí-
øóëàðûìûç ãûçûí ÷ûüûðòûñûíà ñÿáÿá îëàí áó ôàúèÿíè èëê ÿââÿë åøèäÿ áèëÿð-
äèëÿð. Âÿ ãûç åøèòäè! Âÿ åøèäèá èíàíìàäû, àììà ÷ûüûðäû, åøèòäèéè ñþç
ãûøãûðòûéà ãàðûøäû, ãûøãûðòû è÷èíäÿ òÿêðàð îëóíäó.
Âÿ áó òÿêúÿ ñþçäÿí ìÿí ãóðóäóì, àéàãëàðûì éåðÿ ìûõëàíäû.
Àüàðäûì, öðÿéèì ñîéóäó, ñàíêè íàçèê áèð ñàïäàí àñûëäû.
Ãîíøóì åøèòäèéèíÿ ãûøãûðäû. Áó õÿáÿð äöíéàäà ùàìûäàí ÷îõ,
ùàìûäàí ÿââÿë éàëíûç âÿ éàëíûç ìÿíÿ àèääèð, ìÿí ÷ûüûðìàëûéàì,
ìÿí áàüûðìàëûéàì.
“Þëäö?!”
Àíàì þëäö.
126
 Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ìÿí ùÿëÿ èíäè-èíäè éàøàéûðàì, ùÿëÿ ùÿéàòû-
ìûí ÿñàñ èëëÿðè èðÿëèäÿäèð, ùÿëÿ þìöð óçàíàúàã... Àíàì èñÿ ìÿíèì
èíäèêèìäÿí äÿ àç éàøàäû, ÷îõ-÷îõ àç.

ÛÂ

Ìÿíäÿ áàø ãàëäûðàí èëê ãîðõàãëûã...

– Ìÿí îíó – áó ãîðõàãëûüû, ùå÷ âàõò óíóòìóðàì. Èñòÿñÿì äÿ
óíóäà áèëìèðÿì...
Õàëàìûí ýþçëÿðè ãûçàðìûøäû, ñÿñè êàëëàøìûø, åëÿ áèë äÿðèí ãóéó-
äàí ýÿëèðäè.
Ìÿíè ÷àüûðûá äåäè:
– Ýåò õÿñòÿõàíàéà! Àíàí ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð!
Ìÿí áèëèðäèì, åøèòìèøäèì êè, äöíÿí àíàìû ïàëàòàäàí ÷ûõàðûáëàð,
÷àðïàéûñûíû õÿñòÿõàíàäà äÿùëèçèí áèð êöíúöíÿ ñöðöéöáëÿð êè, î áèðè
õÿñòÿëÿð þëÿí àäàìû ýþðìÿñèíëÿð...
Õàëàìûí ñþçëÿðèíäÿ ìÿí: “Àíàí þëöð, ýåò àíàíëà âèäàëàø!”
åøèòäèì.
Âÿ ýåòìÿäèì.
Ýåòìÿäèì!
Ãîðõäóì!
Þëÿí àäàìû ýþðìÿéÿ ãîðõäóì.
Ïÿíúÿñè èòè, ÿëè ñöìöêëö ýþðöðäöì ìÿí îíó, áó þëöìö. Éàïûøñà
– áóðàõìàç.
Áó þëöì èíäè àíàìûí ÿòðàôûíäà ôûðëàíûð, àíàìûí éàíûíäàäûð – ùÿì
ðóùäóð, ùÿì ÿòëè-ñöìöêëö úàíëû.
Ýåòìÿéÿúÿéÿì!
Äóðäóì – âÿ éåðèìäÿí òÿðïÿíìÿäèì.
Äàø êèìè ñóñäóì, ãàéà êèìè ëàë îëäóì.
Áèðäÿí î (êèì “î”? Þëöììö? Àíàììû?.. “Ùÿì “î”, ùÿì äÿ “î”.
×öíêè “îíëàð” ìÿíèì ãîðõóìäà áèðëÿøìèø) éàõàìäàí éàïûøäû?! Áèð-
äÿí ìÿíÿ: “Ñÿí äÿ ýåäÿê” – äåäè?!
Èñòÿìèðÿì!
Ýåòìÿéÿúÿéÿì!
Áÿëè, ãîðõóðàì!!!
Êöò, ùåéâàíè ãîðõó!
Äàø äþâðö...
127
 Â

Èëê ãàéüûì...
Áèðèëëèê þìöð ñöðäö, ìÿíèì áó èëê ãàéüûì...
Êö÷ÿìèçèí éîõóøó àíàìà ÿçèééÿò âåðìÿéÿ áàøëàäû, èøäÿí ñîíðà
òÿêáàøûíà ãàëõà áèëìèðäè.
Áèð äÿ – ãàðàíëûã.
Êö÷ÿëÿð àõøàìäàí çöëìÿò è÷èíäÿ áàòûð – èøûã ýþçÿýþðöíìÿç îëóá,
ýèçëÿíèá, ÷öíêè ìöùàðèáÿäèð.
Ãàðàíëûã êö÷ÿ òÿùëöêÿñèç äåéèë, âàùèìÿ äÿ áàñà áèëÿð – ÷öíêè
ìöùàðèáÿäèð... ßí ÿñàñ èñÿ – öðÿê, öðÿéèí ýöíäÿí-ýöíÿ øèääÿòëÿíÿí
õÿñòÿëèéè. Àíàìëà éàíàøû ýåäÿíäÿ öðÿéèíèí äþéöíòöñöíö åøèäèðÿì;
ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, àíàìûí öðÿéèíè ùÿòòà ýþðöðÿì: éåêÿëèá, ñèíÿéÿ ñûü-
ìûð âÿ òÿìèç ùàâàéà ìþùòàúäûð, ùàâàñû ÷àòûøìûð, ãàíû áÿäÿíäÿ ãîâóá
äîëàíäûðìàüà ýöúö ãàëìàéûá, àç ãàëà öðÿê äàéàíàúàã éà ïàðòëàéàúàã...
Êþêñ äÿ äàðëûã åäèð, öðÿéè ñûõûð, öðÿê áó êþêñÿ ñûüûøìûð êè, ñûüûøìûð!..
Àíàì, ìàìà èøëÿäèéè äîüóì åâèíäÿí ÷ûõàíäà ìÿí îíó ãàïûäà
ãàðøûëàéûðàì. Ãîëóìäàí éàïûøûá, ìÿíÿ àðõàëàíûá, éàâàø-éàâàø ýåäè-
ðèê. ßââÿë äàøûíäàí áåëÿ éîä èéè ýÿëÿí äîüóì åâè áèíàñûíû âÿ êè÷èê
áàü÷àñûíû ÿùàòÿ åäÿí äÿìèð ùàñàðûí áþéðöíäÿí êå÷èðèê, òèíÿ ÷àòûá
äàðûñãàë Áàñèí êö÷ÿñèíäÿ òðàìâàéà ìèíèðèê âÿ áó ö÷ íþìðÿëè òðàìâàé
áèçè ýÿòèðèá ñÿñ-êöéëö, òîçëó-òîðïàãëû Áàçàð êö÷ÿñèíäÿ äöøöðöð.
Âÿ áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿð òðàìâàéäàí ñîíðàäûð: êö÷ÿìèçèí éîõóøó.
Àüûð-àüûð, àñòà-àñòà öçöéóõàðû ãàëõûðûã. Êîð ïÿíúÿðÿëè, áèðìÿð-
òÿáÿëè åâëÿðèí àðàñû èëÿ. Êö÷ÿ äàðäûð. Äèâàðà òîõóíà-òîõóíà, äèâàð-
äàí òóòà-òóòà áèð òèí êå÷äèê. Ãÿäèì èêèìÿðòÿáÿëè åâèí ãàïûñûíäà àíàì
àéàã ñàõëàéûð. Çöëìÿò ýåúÿäÿ îíóí ýþéÿðÿí, ðÿíýèíè èòèðÿí äîäàã-
ëàðûíû ñàíêè ýþðöðÿì. Íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿéèð, íÿôÿñè ÷àòìûð êè, ñþçëÿðè
èòÿëÿñèí, ÷þëÿ ÷ûõàðòñûí. ßëàúñûç ãàëûá áàøûíû àøàüû ñàëûð, ÿëèíè åâèí
îâóëìóø, êöëÿêäÿí-çàìàíäàí ÷îïóðëàøìûø äèâàðûíà éàïûøäûðûð, ìÿí
äÿ éàíûíäà äóðìóøàì, àçúà ýåðè ÷ÿêèëìèøÿì êè, ùàâàñû áîë îëñóí,
ìÿíèì éàõûíëûüûì îíó äàðûõäûðìàñûí, öðÿéèíè ñûõìàñûí... Öðÿéèíèí
äþéöíòöñöíö äÿ àéäûí åøèäèðÿì... Àç ãàëà àüçûíäàí ÷ûõûá äöøÿúÿê...
Àììà äàùà ÷àòìûøûã, åâèìèçÿ ÷àòìàüà áèðúÿ òèí âàð. Àíàì áàøûíû
àøàüû ñàëûð, ùèññ åäèðÿì êè, þçöíö äàíëàéûð, öðÿéèíè öðÿêëÿíäèðèð,
öðÿéèíÿ öðÿê-äèðÿê âåðèð, îíà êå÷ìèøè õàòûðëàäûð: “Àõû, ñÿí áåëÿ
äåéèëäèí, àé öðÿê!” – äåéèð. – “Àõû áèð çàìàíëàð ñÿí áó éîõóøó áèð-
128
íÿôÿñÿ ãàëõàðäûí, èíäè íÿ îëóá ñÿíÿ, àé öðÿê? Ìÿíè íèéÿ áåëÿ èíúè-
äèðñÿí, àõû ìÿíèì ýöíàùûì íÿäèð, àé öðÿê!” Äàíëàéûð, àììà ôèêðè
àðòûã áó éîõóøäà äåéèë, – ïèëëÿêÿíäÿäèð, èêèíúè ìÿðòÿáÿìèçÿ ãàëõàí
ïèëëÿëÿðäÿ!.. Åéáè éîõäóð, – àíàìà äåéèðÿì, – îíó äà êå÷ÿðèê, ùå÷
äàðûõìà, òÿêè åâèìèçÿ ÷àòàã!..
Éåíÿ éàâàø-éàâàø, àñòà-àñòà ýåäèðèê. Ìÿí ãÿñäÿí áèð àääûì
ýåðèäÿ äóðóðàì, ãÿñäÿí àääûìëàðûìû éàâàøûäûðàì êè, î äà òÿëÿñìÿ-
ñèí, åëÿ áèëñèí êè, ìÿí äÿ éîðóëìóøàì, åëÿ áèëñèí êè, òÿëÿñÿí éàëíûç
þçöäöð, àéàã ñàõëàéûá áèð àç äèíúÿëÿ áèëÿð, íÿ õÿáÿðäèð, íèéÿ òÿëÿñèð?..
Èêèíúè âÿ ñîíóíúó êö÷ÿíè êå÷èðèê, áóäóð – êö÷ÿìèç!.. Äèâàðû
äàèðÿâè, äàøëàðû ÷ÿùðàéû, ðÿíýè ãàðàíëûãäà áåëÿ ýþðöíÿí åâèìèç, óúà,
äÿìèð àëàãàïûìûç, – Áàêûäà íÿ ÷îõ äÿìèð âàð: ãàïûëàð, ùàñàðëàð,
ïÿíúÿðÿ äÿìèðëÿðè!.. Áó ãàïûäàí ïèëëÿëÿðÿ ãÿäÿðêè éîë, éÿíè ùÿéÿòèí
è÷è, î ãÿäÿð äÿ ðàùàò-ùàìàð äåéèë, ãîðõóëóäóð, àäàì éûõàí ÷þêÿê-
ëÿðè, òÿùëöêÿëè äþíýÿ – ó÷óðóìëàðû âàð, îäóð êè, òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë,
àéàãëàðûíû åùòèéàòëà àò... Àììà ìÿí áó ãûñà éîëóí áöòöí ñèðëÿðèíÿ
áÿëÿäÿì, ýþçöéóìóëó êå÷ÿðÿì, áèëèðÿì êè, ùàðàäà àääûìûì óçóí,
ùàðàäà èñÿ ãûñà îëìàëûäûð áàõ áóðàñû ÷þêÿêäèð, áóðàäà èñÿ çèðçÿìèéÿ
ýåäÿí ïèëëÿêÿí âàð, àüçûíà äàø ãîéóáëàð êè, éûõûëàí îëìàñûí; áóðà ñó
ñöçöëöá, ÷öíêè êðàíû áÿðê áàüëàìàéûáëàð, àõ, áèçèì áó êðàíûìûç!
Àääàéûá êå÷ìÿê ëàçûìäûð: áóðàäà èñÿ àçúà ñàüà äþíìÿê, ÷öíêè òÿïÿ-
úèê âàð, ñîíðà èñÿ – ñîëà âÿ èêè àääûì ñàéûá ÿëèíè óçàò – ÿëèí ïèëëÿ-
êÿíèí ìÿùÿúúÿðèíÿ òîõóíàúàã... Àììà ïèëëÿêÿíÿ ùÿëÿ õåéëè âàð:
ùÿéÿòäÿêè éåðàëòû ñó éîëóíóí äÿìèð ãàïàüû àçúà äèêäèð, îíó åëÿ êå÷-
ìÿê ëàçûìäûð êè, àéàã èëèøìÿñèí...
Áóäóð, íÿùàéÿò, ïèëëÿêÿí ìÿùÿúúÿðè. Àíàì áó òèðäÿí éàïûøûð âÿ
éåíÿ äàéàíûð, òåç-òåç íÿôÿñ àëûð, ñàíêè ãöââÿ òîïëàéûð. Îòóç äàø ïèëëÿ!
Ñîí ùöúóì!.. Äöç îòóç! Íÿ àç, íÿ ÷îõ... Äàøëàðûí îðòàñû ÷óõóð-
÷óõóðäóð, áèçèì àääûìëàðûìûç, áèçäÿí ÿââÿëêèëÿðèí àääûìëàðû èëáÿèë,
ýöíáÿýöí áó äàøëàðû éàëàéà-éàëàéà, ñöðòÿ-ñöðòÿ îâóá...
Åâäÿ àíàì þçöíÿ òåç ýÿëÿðäè, àõû åâäèð!.. Õîøëàäûüû öñòö ìåøèí
“êóøåòêàéà” îòóðóá, ýþçëÿðèíè àçúà éóìàð, äèíúÿëÿðäè; àéàãëàðûíäàí
àüûðëûã ÷ÿêèëÿð, áöòöí áÿäÿíè öðÿéÿ õèäìÿò åäÿðäè êè, öðÿê òîõòàñûí,
êþêñö âóðóá äàüûòìàñûí... Ãàáûðüàëàð èíúÿ, äÿðèñè äÿ êàüûç êèìè íàçèê,
à÷ûã øàáàëûäû ðÿíýäÿ, àçúà ÿñìÿð, ìÿíèìêè êèìè.
Öðÿê íåéëÿñèí – öðÿéÿ ñàô ùàâà ëàçûìäûð, øèðÿ ëàçûìäûð...
Ìÿýÿð òÿêúÿ áóíëàðìû?..
129
 ÂÛ

Èëê àúûüûì.
Èíäè äÿ – êöòëÿøñÿ äÿ, àçúà ñîéóñà äà – êå÷ìÿéèá ìÿíèì èëê
àúûüûì, áÿëêÿ èíäè ùå÷ àúûã äåéèë, éàëíûç äöøöíúÿäèð? Èíñàí çÿèôëèéè
áàðÿäÿ àúûüàáÿíçÿð äóéüóäóð? Ùèññäèð?..
Ùÿðäÿí àíàìûí äàéûñû Àáäóë êèøè èëÿ ðàñòëàøûðàì. Ãîúàëûã îíó
ãóïãóðó ãóðóäóá. Òåç-òåç þñêöðöð, þñêöðÿéè äÿ ãóïãóðó. Éàçûüûì
ýÿëèð: åëÿ ãîúàëûá êè, úàíûíû ýöúëÿ ýÿçäèðèð. Ùàë-ÿùâàë òóòóðóã – íåúÿ
îëñà, éåíÿ äÿ ãîùóìäóð, àíàìûí éåýàíÿ äàéûñû, ñÿêñÿí éàøëû êèøè...
Øÿùÿðÿ ÷îõ íàäèð âàõòëàðäà ýÿëèð, áàüäà îëóð, àòàäàíãàëìà ìöëêäÿ...
Ìåéíÿëèêëÿð, ÿíúèð àüàúëàðû, ãóì âÿ áàüûí îðòàñûíäà – íÿùÿíý ãàðà
òóò àüàúû; àüàúûí þìðö ÿñðè êå÷èá, àììà éåíÿ äÿ ñàüëàìäûð; áó éåð-
ëÿðèí ÿí ãîúàìàí àüàúû... Òóòó äà øèðèí, äàäëû. Èíäè äÿ äàäû äàìà-
üûìäàäûð: èðè äÿíÿëÿð, è÷è øèðÿ äîëó... Äàùà ÷îõ àíàìûí äàéûñû îüëóíó
ýþðöðÿì, – Àêèôè. Èøè-ïåøÿñè ìÿëóì äåéèë, ýàù òþð-òþêöíòö ñèôÿ-
òèíäÿ, ýàù äà êè, òÿçÿáÿé êèìè, êåôè êþê, äàìàüû ÷àü. Ýþðöðÿì âÿ
àòàñû éàäûìà äöøöð, ãÿëáèìäÿ àúûüàáÿíçÿð íÿ èñÿ òÿðïÿíèð. Ãîùóì-
ëàð êèìè ñàëàìëàøûðûã, îíäàí-áóíäàí ùàë-ÿùâàë âÿ – õóäàùàôèç!
Ýÿëÿí äÿôÿéÿ ãÿäÿð, ýÿëÿí ýþðöøÿ ãÿäÿð!..
Î èëè ìöùàðèáÿ àõûð êè, ãÿëÿáÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè... Úèáèìèç áîø, àíàìà
èñÿ äèíúÿëìÿê ùàâà-ñó êèìè ëàçûìäûð! Éàéû øÿùÿðäÿ ãàëìàã îëìàç
– èñòèäÿí áèøèá éàíàð, õÿñòÿ öðÿêëÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã äà ÷ÿòèíäèð, ùàðàéà
ýåäÿñÿí? Íÿ úöð?.. Öðÿéÿ öçöì ëàçûìäûð, òóò ëàçûìäûð – àü, éà ãàðà!
Äîüìàúà äàéûñûíà àüûç à÷äû. Ïèñ äîëàíìûðëàð, ýÿëèðè éàõøûäûð –
øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ áàããàë äöêàíûíäà èøëÿéèð, êå÷ÿí èë ìöùàðèáÿíèí
ãûçüûí ÷àüûíäà áàüäàêû åâèíè – ýþçÿë, èêèìÿðòÿáÿëè, óúà áèíàäûð –
òÿìèð åëÿòäèðäè.
Àüûç à÷äû.
Éîõ, éîõ, ñþùáÿò èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿêè îòàãëàðäàí ýåòìèð; òóòó äà
ïóëñóç éåìÿéÿúÿéèê, ÿíúèðè äÿ. Áèçÿ êè÷èê îòàã ëàçûìäûð, þçö äÿ
áèëèðñèíèç ùàíñû îòàã? Ïèëëÿêàíûí àëòûíäàêû, êö÷ÿéÿ áàëàúà ïÿíúÿðÿñè
îëàí, ãóéóéà éàõûí îòàã; áó îòàãäà áèíÿäÿí ùå÷ êèì éàøàìûð, áóðàäà
éàëíûç òÿñÿððöôàòà àèä äÿìèð-äöìöð, õûðäà-õóðóø øåéëÿð ñàõëàíûð,
îíëàðû îäóí àíáàðûíà äà éûüìàã îëàð...
Àáäóë êèøè ãàøãàáàüûíû ñàëëàäû, àðâàäûíà áàõäû... Àðâàäûíûí öçöíäÿ
îíñóç äà ÿáÿäè íàðàçûëûã ùÿêê îëóíìóøäó – åëÿ áèë èíäèúÿ éà òóðøó
áàäûìúàí éåéèð, éà ýþçö ëèìîí äèëèìèíäÿäèð; éà äà êè, ïèé áàñìûø
130
áîéíóíó àüúàãàíàä ñàíúûá... Ñÿñè äÿ öçöíöí èôàäÿñèíÿ óéüóíäóð –
äàíûøàíäà åëÿ áèë èíäèúÿ àüëàéàúàã, ñûçûëòûëû, èíúèê, øèêàéÿòëè.
Àíàì ùèññ åëÿäè êè, äàéûñû àðâàäû àüçûíû à÷ñà, õàùèøèìèçè ðÿää åäÿ-
úÿê, îäóð êè, îíó ãàáàãëàéûá äåäè êè, îòàüû ùàâàéû èñòÿìèðÿì; ïóë
ñþùáÿòèíè åøèäÿíäÿ òÿÿúúöáëÿíäèì, àõû áèëèðäèì êè, ïóëóìóç éîõäóð.
Ãîùóì äàíûøìàüà áàøëàäû: àíàìûí äàéûñû.
Äåäè êè, îòàüû áàøãàñûíà ñþç âåðìèøèê (àäûíû äåäè, óçóí-óçàäû îíóí
ùàããûíäà äàíûøäû, “àüñàããàë àäàìäûð”, “ìþìèí êèøèäèð”, “êÿáëåéèäèð”
âÿ ñàèðÿ...). Ùÿòòà ïóëóíóí áèð ùèññÿñèíè àëìûøûã (ö÷ðÿãÿìëè ìÿáëÿü
äåéèëèð), “ÿëáÿòòÿ, î ãÿäÿð äÿ áþéöê ïóë äåéèë, àììà éåíÿ äÿ ïóëäóð,
ùÿð ùàëäà àëûíûá äà, õÿðúëÿíèá äÿ, ìÿâàúèáÿ èñÿ ùÿëÿ õåéëè âàð...”
Àíàì: “Ïóëóíó ãàéòàðàðûã” – äåéèð, éÿíè àíàìûí âåðäèéè ïóëó
äàéûñû ùÿìèí ìþìèí êèøèéÿ ãàéòàðàð.
Äàéû ãóðòàðûá, äàéûñû àðâàäû áàøëàéûð: äåéèð êè, ñþùáÿò “áåù”äÿ
äåéèë, áöòöí ìÿáëÿüäÿäèð; àõû àëàúàüû ïóëó èíäèäÿí áîðúà ýèðèá õÿðú-
ëÿìèøèê, áàüáàí òóòóá ÿââÿëúÿäÿí ïóëóíó âåðìèøèê êè, ãà÷ìàñûí,
áàü èøè àüûð èøäèð, ìåéíÿëÿð, ôèëàí, ìÿýÿð îíëàðûí öçöìöíö àëìàéàúà-
üûã!”, òóò àüàúû, òóòó, ÿëáÿòòÿ, ïóëñóç äà éåéÿ áèëÿðèê, “àõû ãîùóìóã...”
Àíàì äåéèð êè, áöòöí ìÿáëÿüè þäÿéÿðèê...
“Âàðìû ïóëóìóç?! Íèéÿ äåìèð êè, àõû äàéûìñàí, áåëÿ ãîùóìëóã
îëìàç?!”
Àíàì äà ïóëó ôèêèðëÿøèðäè: áàùàëû òèðìÿ øàëûíû, àòàìûí èëê ùÿäèé-
éÿñèíè ñàòàð, öçöéöíö ëîìáàðäà ãîéàð, áèðòÿùÿð òîïëàéàð áó ïóëó,
òÿêè ðàçûëàøñûíëàð.
Ñóñóá ñþùáÿòÿ ãàðûøìàã èñòÿìèðÿì, ÷öíêè àíàì ÿñÿáèëÿøÿð, áàõû-
øûìëà ãàéíàéàí ãÿçÿáèìè ãîùóìëàðûìûçà éàüäûðûðàì, àììà àíàìûí
äàéûñû ýþðìöð, ñàéìûð, ãÿçÿáèìè ùå÷ âåúèíÿ àëìûð.
Î éàé àíàìûí ñîíóíúó éàéû èäè...
Àììà èëê ýöíëÿð áàü ùàâàñû àíàìà äöøäö: þçöíö áèðäÿí-áèðÿ
éàõøû ùèññ åòìÿéÿ áàøëàäû, ùÿòòà áèð äÿôÿ þçö, ìÿíèì êþìÿéèì îëìà-
äàí àëïèíèñòñàéàüû èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ äûðìàøäû; ïèëëÿëÿðëÿ éîõ, ïèëëÿ-
íèí áþéðöíäÿí àçúà êÿíàðà ÷ûõàí äàøëàðäàí éàïûøà-éàïûøà, ìÿí
ýþñòÿðäèéèì êèìè, òÿëÿñìÿäÿí éóõàðû äûðìàøäû, ñîíðà ÿëèíè óçàäûá
åéâàíûí ìÿùÿúúÿðèíäÿí àäëàäû, î òÿðÿôÿ, åéâàíà àøäû. Åëÿ ñåâèíèðäè
êè!.. Åéâàíäàí äÿíèçÿ ñàðû áàõäû – ýþìýþé, èïÿê êèìè èøûëäàéàí
äÿíèçÿ ùÿñðÿòëÿ, öìèäëÿ áàõäû!.. Ñîíðà áàøûíû ÿéèá éóõàðûäàí àøàüû
ìÿíè ñöçäö, ýöëöìñöíäö, ñà÷ûíû äöçÿëäèá, éåíÿ äÿ öçöíö äÿíèçÿ
ñàðû òóòäó, óçàã, ìåùðèáàí, èëûã ñóëó, éóìøàã ãóìëó äÿíèçèí ñåéðèíÿ
äàëäû, äîéìàäû êè, äîéìàäû.
131
 Öðÿéè äÿ ñþçöíäÿí ÷ûõìàäû, èñòÿéèíÿ ãóë îëäó, äÿúÿëëèê åòìÿäè,
– ãóçó êè, ãóçó!..
Äåìÿ, òÿùëöêÿ êÿíàðäà äóðóá àúû-àúû ýöëöìñöíöðìöø. Áèð ùÿôòÿ-
äÿí ñîíðà, àâãóñòóí ÿââÿëëÿðèíäÿ öðÿê àüðûëàðû òÿêðàðëàíäû, õÿñòÿëèéè
øèääÿòëÿíäè, òåçëèêëÿ øÿùÿðÿ äþíäöê, àíàì þç àéàüû èëÿ õÿñòÿõàíà
ãàïûëàðûíäàí êå÷äè, òðàìâàé çÿíýèíÿ áîéëàíûá ãàéíàéûá-ãàðûøàí
êö÷ÿéÿ õåéëè áàõäû...
Áàüà êþ÷ìÿìèøäÿí ÿââÿë ïóëó àíàìûí äàéûñû Àáäóë êèøèéÿ àïà-
ðûá âåðìèøäèì. Î çàìàí È÷ÿðèøÿùÿðäÿ îëóðäóëàð, èíäè êþ÷öáëÿð: þçö
ñÿêñÿí íå÷ÿ éàøûíäà, îäóí êèìè ãóïãóðó ãóðóìóø âÿ àðâàäû, – öçö
òóðøóìóø, ñÿñè ñûçûëòûëû, àüëàìñûíàí, åëÿ áèë àüúàãàíàä ñàíúûá, éàõóä
ëèìîí äèëèìèíÿ ýþçö äöøöá, èíäèúÿ îíó éåéÿúÿê.

ÂÛÛ

Èëê èíúèêëèéèì...
Àòàìäàí èäè ìÿíèì èëê èíúèêëèéèì: áîüàçûì éàíäû, àüðû öðÿéèìè
ñûõäû, ãÿùÿðëÿíäèì. ßôñóñ êè, àüëàéà áèëìÿäèì, àüëàñàéäûì – éàø
àúûíû éóéóá àïàðàðäû; èíúèêëèéè áÿñ íåúÿ, ÿðèäÿðäèìè?..
Âÿ àòàìäàí èíúèêëèéèì – îíóí ñàüëûüûíäà éîõ, îíó áàñäûðàíäàí
ñîíðà.
Åëÿ àúû èíúèêëèê êè, íÿ åäèðñÿí åò – êå÷ìèð êè, êå÷ìèð!..
Èíäè èñÿ èíúèêëèêäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàéûá – àúûñû ÿðèéèá, çÿìàíÿ
àõûíû îíó àïàðûá äÿíèç ñóéóíà ãàðûøäûðûá, ñàäÿúÿ ãöññÿ ãàëûá.
Êö÷ÿ èëÿ ýåäèðäèê: àíàì, áèçèì “æåíñîâåò” ãîíøóìóç âÿ ìÿí.
Áèðäÿí àíàì äàéàíäû, àüàïïàã àüàðäû, äîäàãëàðû ÿñäè.
– Äÿëèñÿí åé! – ãîíøóìóç àíàìûí öñòöíÿ ãûøãûðäû. – Öç öðÿéèíè,
÷öðöò þìðöíö, âóð þëäöð þçöíö!.. Àé äÿëè, àäàì äà åëÿñèíäÿí þòðö
öðÿéèíè éåéÿð? Áèð öçöíÿ áàõ, ýþð íÿéÿ îõøàéûðñàí... Àë, áàõ!
– ãîíøóìóç úÿëä ÿë ÷àíòàñûíäàí áàëàúà ýöçýö ÷ûõàðûá àíàìà óçàòäû.
– Àë! Áàõ!
Àíàì èñÿ ãàáàüà, èðÿëèéÿ áàõûðäû. Ãîíøóìóç äà î òÿðÿôÿ áàõäû.
– Èñòÿéèðñÿí, áàõ, áó ñààò ýåäèì, äèçèìëÿ îíó äàëäàí âóðóì, éûõûá
áàõ áó äàáàíëàðûìëà î êè âàð ÿçèøäèðèì!.. Ýåäèì? Íèéÿ äèíìèðñÿí?
Ýåäèì? Äå “ýåò!” âÿ áàõ ýþð àíàëàð íåúÿ ãûçëàð äîüóá!..
Àíàì ñóñóðäó. Àüàïïàã àüàðìûøäû. Ñàíêè áó ñààò éûõûëàúàã, öðÿéè
ýåäÿúÿê... ßëè èëÿ öðÿéèíè òóòäó, ñîí ýöíëÿð öðÿéè îíó íàðàùàò åäèðäè,
õöñóñÿí î ýöíäÿí ñîíðà êè, àòàì...
132
 Àòàì åâÿ ýåú ýÿëìÿéÿ áàøëàäû.
Òåç-òåç ÿñÿáèëÿøèðäè, þúÿøêÿí îëìóøäó, àíàìû ñàíúûð, ãÿëáèíÿ
òîõóíóðäó.
Êèì èñÿ àíàìà äåäè: îíó ñàðûøûí àðâàäëà ýþðöáëÿð. Ùÿòòà ãàäûíûí
öíâàíûíû äåäèëÿð. Ñþçýÿçäèðÿíÿ íÿ âàð êè?..
Áèð àõøàì àòàì åâÿ ãàéûòìàäû.
Ñÿùÿð îáàøäàí àíàì ýåéèíèá åâäÿí ÷ûõäû.
Ýþñòÿðäèêëÿðè öíâàíà ýåòäè.
Âÿ ãàïûíû äþéìÿäÿí èòÿëÿéèá à÷äû.
Àòàì àéàãëàðûíû ÷àðïàéûäàí ñàëûá ãàëèôå øàëâàðûíû ýåéèðäè; ÷àðïà-
éûíûí éàíûíäà ãîéóëìóø õðîì ÷ÿêìÿëÿðè ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Î èñÿ...
ùÿìèí î ãàäûí... ñòîëà ñÿùÿð éåìÿéè äöçöðäö...
Àíàìûí öðÿéè ó÷óíäó, ñèëêÿëÿíäè, ñàíêè ãàðàíëûã äöíéàéà äöøäö.
Âÿ èíäè áèç ö÷öìöç ùÿìèí î ñàðûøûí ãàäûíû ýþðäöê. Î ýåäèð, ìÿí
èñÿ áèçèì “æåíñîâåò”èí îíà íåúÿ éàõûíëàøäûüûíû ýþçëÿðèìäÿ úàíëàí-
äûðûðäûì. Î çàìàí áèëìèðäèì êè, ýþðäöéöìöç î ãàäûí êèìäèð. Àòàì
þëÿíäÿí áèð èë ñîíðà àíàìûí äàíûøäûüû ùåêàéÿíè – ñÿùÿð òåçäÿí ãàäû-
íûí åâèíÿ ýåäèá îðàäà ãàëèôå ýåéÿí àòàìû ýþðäöéöíö åøèäÿíäÿ áîüà-
çûì éàíäû, ãÿùÿðëÿíäèì.
Àüðû, äàø îëóá áîüàçûìûí éîëóíó êÿñäè.
ßôñóñ êè, àüëàìàäûì. ×öíêè óäãóíà áèëìèðäèì. Àüëàéàíäà èñÿ
óäãóíìàëûñàí êè, áîüàçûíà òûõàíàí èíúèêëèéè óäà áèëÿñÿí...
Èíäè ÿðèéÿí èëê èíúèêëèéèì. Îíó èëëÿð àïàðäû.
Ìÿíèì áó èíúèêëèéèìäÿí éàëíûç ãöññÿ ãàëûá. Ãöññÿâàðè äóìàí.
Éàõûíà òóòóá áàõäûüûì áèð êèòàáû áöðöéÿí þðòöê êèìè, àüûìòûë ïÿðäÿ
êèìè. Ùÿìèí î êèòàáû ýþçëÿðèíäÿí àçúà êÿíàð åò, áèð ãÿäÿð óçàãäàí,
åéíÿê øöøÿñèíèí ìöñáÿò “áèð”, éàõóä “áèð éàðûì” ìÿñàôÿñèíäÿí áàõ
– þðòöê ÿðèéèá éîõ îëóð, êÿëìÿëÿðè à÷ûã-àéäûí îõóéà áèëèðñÿí: “Áèðè
âàðäû, áèðè éîõäó...”

ÂÛÛÛ

– Ñÿíÿ áàõûðàì: éàíàãëàðûí éóìðó, äîäàãëàðûí ÿòëè, ãàðíûí òîõ...

Ñÿí äÿ ìÿíÿ áàõûðñàí. Ùÿéàòûíäàí ðàçû áàõûøûí ìÿíÿ çèëëÿíèá. Áàõû-
øûí äÿðèíäèð, áÿëêÿ äöøöíäöéöìäÿí äÿ äÿðèí.
– Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí? Ñþçöíö äå ãóðòàð!
– Àùà!.. Ýþçëÿðèíäÿ íàðàùàòëûã ýÿçäè!.. Áóíà ìÿí âàðàì!.. Þçöí-
äÿí ðàçû îëàíëàðäàí çÿùëÿì ýåäèð.
133
 – Áèëèðÿì.
– Èíäè êè, áèëèðñÿí, ãóëàã àñ!
– Íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿ áèëèðÿì.
– Áèëñÿí äÿ äåéÿúÿéÿì!
– Íèéÿ? Éîõñà öðÿéèíè áîøàëòìàã èñòÿéèðñÿí?
– Èñòÿéèðÿì íàðàùàòëûüûì öðÿéèíÿ äîëñóí, àüûð áèð äàø îëóá öðÿ-
éèíè ÿçñèí!
– Öðÿéèìèç ìÿýÿð áèð äåéèë?
– Èíäè áèðäèð! Àììà ÿââÿëúÿ ñÿíÿ áàõàíäà, éóìðó éàíàãëàðûíû,
òîõ ýþçëÿðèíè ýþðÿíäÿ áèð äåéèëäè. Ñÿí ìÿíÿ éàä èäèí. Ìÿí óçàã ìöùà-
ðèáÿ ýöíöíö ñÿíÿ õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì!.. Àíàíà äåäèéèí ñþçëÿð
éàäûíäàäûðìû?!
– Ìÿíèì èëê ãÿääàðëûüûì!.. Èíäè äÿ áèëìèðÿì íåúÿ îëäó êè, ìÿí
î ñþçëÿðè àíàìà äåäèì.
– Áèð äÿ äå, åøèäèì!
– Ìöìêöí äåéèë!.. Äåñÿì, äèëèì àëûøûá éàíàð!..
– Åëÿ áèëèðñÿí éàçìàã àñàíäûð?! Ñÿíäèíìè “×þðÿéè éîëäà éåìè-
ñÿí” ãûøãûðàí?! Ñÿíäèíìè “÷þðÿéè áîë” òÿëÿá åäÿí?!
– Ùå÷ áèëìèðÿì î ñþçëÿð äèëèìäÿí íåúÿ ãîïäó!..
– Íèéÿ ñóñäóí? Äàíûø!
– Î ñþçëÿðè éàäûíà êèì ñàëäû?
– Ùÿìèøÿ éàäûìäà èäè.
– Áÿñ íèéÿ èíäè, ìÿùç èíäè äåéèðñÿí?!
– Áèëìèðÿì.
– Áÿëêÿ äöíÿí ýåúÿ éóõóäà óçàã ìöùàðèáÿ ýöíëÿðèíÿ ãàéûò-
ìûøäûí? Åâèíèçè ýþðäöí? Öñòöíÿ ìöøÿìáÿ ñàëûíìûø äþðäêöíú, èðè
ñòîë, ìöøÿìáÿíèí áèð óúóíäà öòöäÿí éàíûã éåðè, óúà òàâàíëû îòàüû-
ìûçû ýöúëÿ ãûçäûðàí ùèñëè êåðîãàç, éàéëàðû öçÿ ÷ûõìûø âÿ ìåøèíè éûðòûã,
éàìàãëû òàõò, òàõòûí öñòöíäÿ îòóðàí éîðüóí áàõûøëû àíàí...
– Ùÿðäÿí éóõóìäà ýþðöðÿì, àììà äöíÿí ýåúÿ ýþðìÿìèøäèì.
– Áÿëêÿ...
– Ñÿáÿá àõòàðìà! ßââÿë-àõûð äåéÿúÿêäèì áóíó ñÿíÿ!.. Î ñþç-
ëÿðè àíàíà äåäèí, áÿñ ñîíðà? Ñîíðà íÿ îëäó?!
– Ñÿí êè áèëèðñÿí.
– Äå!
Àíàì ùåéðÿòäÿí áþéöìöø ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêäè. Ùÿéÿúàíäàí
äîäàãëàðû òèòðÿäè. Íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäè, áàúàðìàäû, äîäàüû ÿñäè.
134
Áèðäÿí-áèðÿ îòàã åëÿ ñàêèòëÿøäè êè, ìÿí ùþâëíàê âàùèìÿ è÷èíäÿ
éåðèìäÿí ãàëõäûì. Äåäèéèì ñþçëÿð áåéíèìäÿ úèíýèëäÿäè. Àíàìûí
áàõûøûíà äþçìÿéèá îòàãäàí ÷ûõäûì, ãÿùÿð ìÿíè áîüóðäó.
– Àíàí äîüðóäàí äà éîëäà î ãàðà ÷þðÿêäÿí áèð òèêÿ éåìèøäè...
– Ñóñ!.. Èëëÿð êå÷äèêúÿ õÿúàëÿòèí éöêö!..
– Èíäè íåúÿ!
– ×îõ àüûðäûð!
– ×öíêè òîõëóãäàí øèøìèñÿí?! Ãàðíûí éåêÿëèá?!
– Î ýöíëÿðè ãàéòàðà áèëñÿéäèì!..
– Ùåéùàò!
Àõøàì åâÿ äþíäöì. Àíàì ìÿíè ýþçëÿéèðäè. Öçöìÿ áàõûá àñòàúà,
ëàêèí ãÿòè äåäè: “×þðÿéè áàøãàëàðû êèìè áþëñÿê, öðÿéèì ïàðòëàð”.
“Ìÿí äÿ, – äåäèì, – áóíó èñòÿìèðÿì!”
– Áèëèðÿì... Ëàêèí àíàí î ýöí ÷þðÿéè áþëäö! Þç òèêÿñèíäÿí ñÿíèí
ïàéûíà...
– Ñóñ, äèíìÿ!.. Ñÿí êè áèëèðñÿí, ìÿí î òèêÿéÿ äÿéìÿäèì!
– Àôÿðèí!
– Òèêÿíè àíàìà ãàéòàðäûì!
– Àëãûøëàð!
– Àíàìà éåäèçäèðäèì!
– Ùà-ùà!..
– Áóíóíëà þçöìö òÿìèçëèéÿ ÷ûõàðìàã èñòÿìèðÿì!
– Áàúàðìàçñàí äà!
– Þçöìÿ áÿðàÿò!..
– Êÿñ ñÿñèíè: î ñþçëÿð àðòûã äåéèëìèøäè!
– Àíàì ýöíàùûìû áàüûøëàäû!
– Éîõñà ñÿí öçð èñòÿäèí?!
– Éîõ.
– Áÿñ íÿ áèëäèí êè, áàüûøëàäû?
– Ùèññ åëÿéèðÿì.
– Íÿäÿí?
– Àíàì þìðöíöí àõûðûíàäÿê ìÿíè ÿçèçëÿéèð, ìÿí...
– Áÿñäèð! Ñóñ!.. Àíàí áàüûøëàñà äà, ìÿí áàüûøëàìûðàì! Áàüûø-
ëàéà áèëìèðÿì!.. Áÿëêÿ þìðöíöí ñîíóíäà, öðÿéèíèí äàéàíìàñûíà áèð
ñàíèéÿ ãàëìûø, âàõò îëñà, ñÿíèí ÿìÿëëÿðèí äöøöíúÿ òÿðÿçèñèíäÿ ÷ÿêè-
ëÿíäÿ áàüûøëàðàì!.. Áÿëêÿ!.. Èíäè èñÿ èòèë ýþçöìäÿí!..
135
 ÛÕ

Èëê, ÿââÿë...
Âÿ ñîíóíúóñó.
Äåìÿñÿí îëìàç.
Ãèáòÿ âÿ ùÿñÿä!
Òåç-òåç ìÿíäÿ îéàíàí. Âÿ ùÿð äÿôÿ – òÿïòÿçÿ.
Îüëóìà ùÿñÿä, îüëóìà ãèáòÿ...
Àíàñû âàð. Ãàéíàð ñÿñëè, ýÿíú âÿ ñàüëàì. ßëè øÿôãÿòëè, áàõûøû
ãàéüû äîëó, ìÿùÿááÿò äîëó.
Àíàìà îõøàð.
Àíàì êèìè...
Ëàêèí àíàì äåéèë, îüëóìóí àíàñûäûð.

136
 ßÔÃÀÍ
(1929)
Ýþðêÿìëè íàñèð, äðàìàòóðã âÿ æóðíàëèñò ßôãàí ßñýÿðîâ 1929-úó èë ñåíòéàáð
àéûíûí 23-äÿ ßëè Áàéðàìëû ðàéîíóíóí Ãàðàáàüëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð.
Îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí æóðíàëèñòèêà
øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð (1948-1953).
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéàñûíäà øþáÿ
ìöäèðè êèìè áàøëàìûø, ñîíðà Ú.Úàááàðëû àäûíà “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñûíäà
ðåäàêòîð, “Êîììóíèñò” ãÿçåòèíäÿ øþáÿ ìöäèðè, “Ñîâåò êÿíäè” ãÿçåòèíäÿ ðåäàê-
òîð âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, íàñèð âÿ äðàìàòóðã êèìè
ìÿøùóðëàøìûøäûð. “Ãàðòàë ÿôñàíÿñè”, “Ýöëéàíàã”, “Êàòèá”, “Áÿé Èíàë” ðîìàí-
ëàðûíû ÿäÿáè òÿíãèä éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
“Ýþçÿëëèê ñîðàüûíäà” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí åéíèàäëû êèòàáûíäàí (Áàêû, Àçÿð-
íÿøð, 1964) ýþòöðöëìöøäöð.

ÝÞÇßËËÈÊ ÑÎÐÀÜÛÍÄÀ
Äöíéà ýþçÿëëèêëÿðëÿ äîëóäóð.
Ïèñ îíà ýþðÿ òåç ýþçÿ ÷àðïûð êè, àçäûð.

Ìÿí îíóí àëà ýþçëÿðèíè ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàüàì. Îíà ýþðÿ éîõ
êè, î ýþçëÿð ìÿùç àëà èäè. Éîõ... Ìÿí î ýþçëÿðäÿ öëâè áèð ìÿùÿááÿò
ýþðìöøÿì. Åëÿ áèð ìÿùÿááÿò êè, îíó àíúàã ýÿíúëèéèí ñàëàì àòÿøè
îëàí èëê ìÿùÿááÿòëÿ éàíàøû ãîéìàã îëàð. Ìÿí î ýþçëÿðÿ áöòöí
þìðöì áîéó áàõìàã, àíä è÷ìÿê èñòÿðäèì. ßôñóñ êè, ýþçëÿð ýþçëÿð-
äÿí óçàãäà, ÷îõ-÷îõ óçàãäàäûð.
Î ýþçëÿðèí ñàùèáèíèí àäû Èíàðàäûð. Ýþçÿëëèê âóðüóíó Èíàðà... Ýþçÿë
Èíàðà... Âÿôàëû Èíàðà... Èíäè ñÿí ùàðäàñàí? Ýþðÿí òàëå áèçè áèð äÿ öç-
öçÿ, ýþç-ýþçÿ ýÿòèðÿúÿêìè?

137
 ***
Èíàðà ëàòûø ãûçûäûð. Ìÿí îíóíëà ìàùíû áàéðàìûíäà áèð òÿñàäöô
íÿòèúÿñèíäÿ òàíûø îëìóøàì.
Äîüìà Áàêûíûí áàùàðû äà, éàéû äà ÷îõ ýþçÿëäèð. Ëàêèí ùÿð èë ìàé
âÿ èéóí àéëàðûíû Ðèãàäà êå÷èðòìÿê ìÿíäÿ áèð àäÿò îëìóøäóð. Áó,
ùå÷ äÿ ÿäàáàçëûã äåéèëäèð. Áèëèðñèíèçìè, Ðèãàíûí áàùàðû Áàêûäàí áèð
àé ýåú áàøëàéûð. Áèçäÿ õÿòìè àë÷à âÿ ýèëàñ øèðèí éåéèëÿíäÿ Ðèãàíûí
àüúàãàéûí àüàúëàðû òÿçÿ-òÿçÿ éàðïàãëàéûð. Ìÿýÿð áèð èëäÿ èêè áàùàðû
ãàðøûëàìàã ýþçÿë äåéèëìè?! Àõû, áàùàð èëèí òàúûäûð, èëèí êþðïÿëèéèäèð.
ßýÿð òÿãâèìè éåíèäÿí òóòìóø âÿ ìÿíäÿí ðÿé ñîðóøìóø îëñàéäûëàð,
òÿçÿ èëè áàùàðûí ÿââÿëèíäÿ ãàðøûëàìàüû èñðàð åäÿðäèì. ßñëèíäÿ äÿ
áåëÿäèð. Èë àíàäàí îëóð – áó, áàùàðäûð, ýÿíúëÿøèð – áó, éàéäûð, éàøà
äîëóð – áó, ïàéûçäûð, ãîúàëûð, – áó, ãûøäûð. Ùÿð ôÿñëèí þç éåðè, þç
ýþçÿëëèéè îëñà äà, áèç àíúàã áàùàðà ýþçÿë äåéèðèê. Áÿëêÿ åëÿ áó ñÿáÿá-
äÿíäèð êè, ùå÷ áèð ôÿñëèí ýÿëèøè áàùàð ãÿäÿð äóéóëìóð.
Áàùàð... Êþðïÿ óøàã êèìè øûëòàã âÿ ñåâèìëè áàùàð... ßòðàôû óúñóç-
áóúàãñûç ìåøÿ îëàí Ðèãàäà ùÿð èë áàùàðûí ýÿëèøè ìàùíû èëÿ ãàðøûëàíûð.
Ùÿì äÿ áó ýöë-÷è÷ÿê ìàùíûñûíû õîðëà áöòöí Ëàòâèéà îõóéóð, áöòöí
Ëàòâèéà “ëèãî-ëèãî” äåéÿ éàëëû ýåäèð. Ëèãî áàùàð áàéðàìûíûí àäûäûð.
Äåéèðëÿð, áó áàéðàì ùÿì äÿ âöñàë áàéðàìûäûð. Ëèãîäà åâëÿíÿí
úàâàí – õîøáÿõò àòà, ÿðÿ ýåäÿí ãûç õîøáÿõò àíàäûð. Äöíéàíûí ÿí õîø-
áÿõò àäàìû èñÿ ëèãî áàéðàìûíäà ÿí ÷îõ îõóéàí, ÿí ÷îõ ÷è÷ÿê òîïëà-
éàí àäàìäûð.
Áÿëè, áÿëè, ìÿí Èíàðà èëÿ ñÿàäÿòèí ìàùíûéëà, ýöë-÷è÷ÿêëÿ þë÷öë-
äöéö áèð ýöíäÿ òàíûø îëìóøàì.
Ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðè ìÿí éàøàäûüûì “Îâ÷óëàð åâè”íèí åéâàíûíà
÷ûõûá, áöëáöëëÿðèí áèð-áèðèíè íåúÿ øóðà ýÿòèðäèéèíÿ ùåéðàíëûãëà ãóëàã
àñûðäûì. Áåëÿ âàõòëàðäà íÿ ÿëëè àääûìëûãäàêû äÿíèçèí óüóëòóñó, íÿ äÿ
øàì ãîçàëàðûíû ÷ûðòëàéà-÷ûðòëàéà éåéÿí äÿëÿëÿð ìÿíè øèðèí õÿéàëëà-
ðûìäàí àéûðà áèëìèðäè. Ìÿí áÿçÿí ýþçëÿðèìè äÿ éóìóðäóì êè, áöòöí
âàðëûüûì åøèòäèéèì áàùàð íÿüìÿëÿðèíÿ áàüëàíñûí.
Ëàêèí öðÿéèìäÿêè àðçóëàð ãÿäÿð øèðèí îëàí áèð ñÿñ áöëáöëëÿðèí
úÿù-úÿùèíÿ ãàðûøàíäà, ìÿí ýþçëÿðèìè à÷äûì.
– Àíäðèòà, ñÿíñÿíìè?!
– Áÿëè. Ýþçëÿìèðäèí?
– Äîüðóñó, éîõ, ùå÷ àüëûìà ýÿëìÿçäè...
– Ýÿëäèì ñÿíè ëèãîéà äÿâÿò åäÿì. Áó ýöí ùàìû äöçëÿðÿ, ìåøÿ-
ëÿðÿ ÷ûõûá ìàùíû îõóéàúàã, ÷è÷ÿê òîïëàéàúàãäûð.
138
 – Àõû, ìÿí ìàùíû áèëìèðÿì...
– Þéðÿäÿðÿì.
– Áÿëêÿ ùå÷ ñÿñèì éîõäóð...
– Éåíÿ äÿ îõóìàëûñàí. Áàøà äöøöðñÿíìè, áó ýöí ùÿð êÿñ îõó-
äóüó ìàùíû, éûüäûüû ÷è÷ÿê äÿñòÿëÿðè ãÿäÿð õîøáÿõò îëàúàãäûð. Ñÿí
õîøáÿõò îëìàã èñòÿìèðñÿíìè?
– Èñòÿéèðÿì.
– Îíäà äöç ñààò äîããóçäà ìÿíè ýþçëÿ! – äåéÿ Àíäðèòà öðêÿê
ìàðàë êèìè ýþòöðöëäö âÿ øàì àüàúëàðû àðàñûíäà éîõ îëäó.
Àíäðèòà èëÿ ìÿí äöíÿí Ðèãàäàí Äóáóëòûéà ýÿëÿíäÿ åëåêòðèê ãàòà-
ðûíäà òàíûø îëìóøäóì. Àíúàã ùå÷ èíàíìûðäûì êè, î, ýþðöøÿ ÷ûõñûí.
×öíêè Àíäðèòà þç íàäèð ýþçÿëëèéè èëÿ òÿêúÿ ìÿíè éîõ, âàãîíäàêû
àäàìëàðûí, êèøèëè-ãàäûíëû, ùàìûñûíû ùåéðàí åòìèøäè. Áó ñàðûøûí ãûç
ëàòûø íàüûëëàðûíäàêû äÿíèç ïÿðèëÿðè ãÿäÿð çÿðèô âÿ úÿçáåäèúè èäè. Ùå÷
äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, éàíûìäà îòóðìóø îðòà éàøëû áèð êèøè áèçÿ òÿðÿô
àääûìëàéàí Àíäðèòàéà ùåéðàí-ùåéðàí áàõûá:
– Ñó ïÿðèñè... – äåéÿ ïû÷ûëäàäû. – Áåëÿñèíè ýþðÿíäÿ àäàì ùÿéàòà
ëÿíÿò éàüäûðûð.
Áó ïû÷ûëòûäà ìÿí ýÿíúëèê èëëÿðèíè ùÿäÿð êå÷èðìèø áèð ãÿëáèí íàöìèä
èíèëòèñèíè åøèòäèì âÿ ýÿíú îëìàüûìëà áèð äàùà ôÿõð åòäèì. Áèð äàùà
ùÿéàòûí øèðèíëèéèíè, éàøàìàüûí ýþçÿëëèéèíè áöòöí öðÿéèìëÿ äóéäóì. Åëÿ
áó ãöðóð ùèññè ìÿíèì úÿñàðÿòèìè áèðÿ-éöç ãàò àðòûðäû, áèç òàíûø îëäóã.

***
Áó ýöí ùàâà èëûã, áóëóäñóç ýþéëÿð éàãóò ðÿíýèíäÿ èäè. Åëåêòðèê
ãàòàðëàðû ùÿð èêè òÿðÿôÿ äîëó ýåäèðäè.
Àíäðèòàíûí òÿêëèôè èëÿ áèç Ëèåëóïå àäëàíàí éåðÿ ýåòäèê. Àðòûã ñààò
îí èäè. Ùÿð àüàú àëòûíäà áèð ìÿúëèñ ãóðóëìóøäó. Ãûçëàð âÿ îüëàíëàð
áèð-áèðèíè ãîâà-ãîâà ÷è÷ÿê òîïëàéûð, ÷ÿëÿíý ùþðöðäöëÿð.
Éàøûë òàëàäà 50-60 àäàì äþâðÿ âóðóá, “ëèãî-ëèãî!..” äåéÿ-äåéÿ
éàëëû ýåäÿí úàâàíëàðà ÿë ÷àëûðäû. Ìåéäàíûí ìÿðêÿçèíäÿ Éàíéó-àòà èëÿ
Éàíéó-àíà ìàùíû îõóéóðäóëàð. Ãÿäèì ëàòûø ÿôñàíÿñèíÿ ýþðÿ, õîø-
áÿõòëèê ðÿìçè îëàí Éàíéó-àòàíûí ÿëèíäÿ áèð äîë÷à ïèâÿ, áîëëóã ðÿìçè
îëàí Éàíéó-àíàíûí ÿëèíäÿ èñÿ àü äÿñìàëà áöêöëìöø ïåíäèð âàð èäè.
Îíëàð þç ìàùíûëàðûíäà èíñàíëûüà õîøáÿõòëèê âÿ áîëëóã àðçóëàéûðäûëàð.
Éàíéó-àòàíûí òÿêëèôè èëÿ ãûçëàð áèð äÿñòÿéÿ, îüëàíëàð èñÿ èêèíúè
äÿñòÿéÿ áþëöíöá, öç-öçÿ äàéàíäûëàð. Éàíéó-àíà, ÿí ýþçÿë ÷ÿëÿíý
ùþðäöéö ö÷öí Àíäðèòàíû ãûçëàðûí êðàëè÷àñû ñå÷äè.
139
 Àíäðèòà àëãûøëàð àëòûíäà ìåéäàíà ÷ûõäû. Òÿð ÷è÷ÿêëÿð ùÿð òÿðÿô-
äÿí éàüûø îëóá îíóí áàøûíà ÿëÿíäè.
– Èíäè ÿí éàõøû îõóéàí ýÿíú, ýþçÿëëèê êðàëè÷àñû èëÿ îéíàìàã
ùöãóãó ãàçàíàúàãäûð!
Éàíéó-àòà ñþçëÿðè äåéÿíäÿ Àíäðèòà ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã ìÿíÿ
áàõûá ýöëäö. Áÿëè, îõóìàüà ãàëàíäà ìÿí ýþçÿëëèê êðàëè÷àñûíà íÿèíêè
ðÿôèãëèéÿ, ùå÷ íþêÿðëèéÿ äÿ éàðàìûðäûì. Àíäðèòà èëÿ îéíàìàã éàðû-
øûíû Éàíèñ àäëû áèð ýÿíú óääó, î äà ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìäÿí ýþçÿëëèê
êðàëè÷àñûíûí ÷èéíèíäÿí îëäó. Ùàìûíûí ýöëöøöíÿ ñÿáÿá îëàí áó ðÿãñ
áèòÿíäÿí ñîíðà úàâàíëàð éåëëÿíúÿê àñûá, þç ñåâýèëèëÿðèíè éåëëÿìÿéÿ
áàøëàäûëàð.
Àíäðèòà þçö èëÿ èï ýÿòèðìÿéÿíëÿðè òîïàëäûãà÷ îéóíóíà ñÿñëÿäè. Áèç
÷îõ îéíàäûã, ýöíÿø ýöíîðòàäàí äþíöíúÿ îéíàäûã. Éàðûøûí êÿñèëìÿ-
ñèíÿ éîðüóíëóüóìóç éîõ, àúëûüûìûç ñÿáÿá îëäó.
Éóéóíóá íàùàð åëÿäèêäÿí ñîíðà áèç ùöíäöð áèð òÿïÿéÿ ÷ûõûá, íÿôÿ-
ñèìèçè äÿðÿ-äÿðÿ ÿòðàôà áàõìàüà áàøëàäûã. Òÿïÿíèí ÿòðàôû ãàðûøûã
ìåøÿ èäè. Ìåøÿ, ýþçÿëëèêäÿ ìèñëè îëìàéàí áèð îâàëûãëà áèðëÿøèðäè.
Éàìéàøûë îâàëûüû Ëèåëóïå âÿ Äàóãàâà ÷àéëàðû áåø-àëòû ùèññÿéÿ áþëöá,
ìöõòÿëèô øÿêèëëè àäàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäè. Ëàï àéàüûìûçûí àëòûíäà,
áàéðàì ïàëòàðû ýåéìèø àäàìëàð êþðïöéÿ éàí àëìûø, íÿùÿíý áàøìàüû
õàòûðëàäàí áàëûã÷û ýÿìèñèíÿ äîëóøóðäóëàð.
Àíäðèòà ñåâèíúÿê ãûøãûðäû:
– Äÿíèçÿ ýÿçìÿéÿ ÷ûõûðëàð! Ýåäÿê! Ýþðÿê êèì êèìè þòÿúÿê!.. –
äåéÿ î, ÿëèíè ÿëèìäÿí öçÿðÿê, éàéûíäàí àéðûëìûø îõ êèìè öçöàøàüû
éöéöðäö.
Ìÿí àéàããàáûìûí è÷èíÿ äöøìöø ÷þïö ÷ûõàðäûá, ýöëÿ-ýöëÿ îíóí
àðäûíúà ýþòöðöëäöì. Éàõøû äåéèáëÿð êè, ìÿðäèìàçàðû àõòàðìàãëà
äåéèë, ðàñò ýÿëìÿêëÿäèð. Ìÿí òÿçÿúÿ éîëó éàðûëàéûðäûì êè, êèì èñÿ
ãÿôëÿòÿí áþéðöìÿ ñîõóëäó. Ìöâàçèíÿòèìè ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê éûõûë-
äûì. Åëÿ áó âàõò áèð íå÷ÿ àääûìëûüûìäà èíèëòè åøèòäèì. Òåç ãàëõûá
àðõàéà äþíäöêäÿ, éåðÿ éûõûëìûø áèð ãûç ýþðäöì. Î, èíèëäÿéÿ-èíèë-
äÿéÿ äèêÿëäè âÿ ìÿíÿ ìÿçÿììÿòëÿ áàõûá:
– Äöç éåðèìÿéè äÿ áèëìèðñèíèç? – äåäè.
– Ìÿí, éà ñèç? Ñèç àç ãàëìûøäûíûç ìÿíèì áþéðöìö äåøÿñèíèç.
Ùÿëÿ áèð äèëèíèç äÿ âàð? Ùàéûô êè, ãûçñûíûç...
– Îüëàí îëñàéäûì, íåéíÿðäèíèç?
Ìÿí ñþçëÿðèìèí ìÿíàñûçëûüûíû äóéóá ýöëäöì. Ãûç äà ãÿôëÿòÿí
ýöëäö. Ìÿí ãàëõûá öñò-áàøûìû ÷ûðïäûãäà, ýþðäöì êè, áàëûã÷û ýÿìèñè
ñàùèëäÿí õåéëè àéðûëìûøäûð.
140
 – Áÿñ... áÿñ Àíäðèòà ùàðäàäûð?..
– Ìÿí ùàðäàí áèëèì? – äåéÿ ãûç óôóëäàéà-óôóëäàéà äåéèíäè.
Îäóð! Àíäðèòà ýÿìèíèí êàïèòàí êþðïöñöíäÿí ìÿíÿ éàéëûã åäèðäè.
– Àíäðèòà!!! – äåéÿ âàð ñÿñèìëÿ ÷ûüûðäûì âÿ úàâàá îëàðàã ýÿìè-
íèí óçóí, çèë âèäà ôèòèíè åøèòäèì.
Ñîíðà îðêåñòð ÷àëäû âÿ ìÿíèì Àíäðèòàì ñàðûñà÷ áèð îüëàíëà öç-
öçÿ äóðóá, ðÿãñ åòìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿí Àíäðèòàíûí âÿôàñûçëûüûíäàí
÷îõ ëàãåéäëèéèíè ýþðöá, àíáààí àëîâëàíûðäûì.
– Àíäðèòà ýÿëèð? – äåéÿ éåíÿ ùÿìèí ãûç äèëëÿíäè.
Ìÿí úàâàá âåðìÿäèì. ßñëèíäÿ, ãÿçÿáèìäÿí ñóñóðäóì.
Ãûç îòóðäóüó éåðäÿúÿ áèð äÿ óôóëäàéûá ãóðúàëàíäû:
– Íÿ ôèêðÿ ýåòìèñèíèç?
Ìÿí éåíÿ äèíìÿäèì.
– Ñèçÿ ùåéêÿë êèìè äàéàíìàã ùå÷ éàðàøìûð.
– Ñèç ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿúÿêñèíèç?
– Ìÿí éåðèìäÿí ãàëõà áèëìèðÿì... – äåéÿ ãûç éàçûã-éàçûã
ìûçûëäàíäû.
Ìÿí èêèíúè äÿôÿ àõìàã âÿçèééÿòäÿ ãàëäûüûìû áàøà äöøäöì.
Ãûç öìèäñèç áèð ñÿñëÿ:
– Ñèç ìÿíÿ ãàëõìàüà êþìÿê åòñÿíèç...
Ìÿí ýþçëÿðèìè óçàãëàøìàãäà îëàí ýÿìèäÿí àéûðûá, ãûçà òÿðÿô
äþíäöì. Î åëÿ éûõûëäûüû éåðäÿúÿ ãàëìûøäû.
– Éåíÿ ÿäàáàçëûüûíûç òóòóá?
– Íÿ ö÷öí ñèç ùÿð øåéÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøûðñûíûç?
– Íåúÿ áóéóðóðñóíóç? Ñèçè ïåéüÿìáÿðìè ñàíûì?
– Éîõ. Èíñàíà ùÿìèøÿ èíàíìàã ëàçûìäûð.
– ßýÿð î, ïèñäèðñÿ?
– Áåëÿñè ÷îõ àçäûð.
– Ñèç “àçäûðëà” “ùå÷ éîõäóð” àðàñûíäàêû ôÿðãè ýþðìÿê èñòÿìèð-
ñèíèçìè?
– Ìÿí ùÿìèøÿ éàõøûëûãëàðû ýþðìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Áóíó ñèçÿ äÿ
ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì.
Ãûçûí ùàçûðúàâàáëûüû ìÿíè ëàï ùàëäàí ÷ûõàðòäû:
– Äåäèéèíèç íÿäèð? Áóíäàí ñîíðà áöòöí íàäöðöñòëÿðèí ãàðøûñûíäà
ïàïàüûìû ÷ûõàðäûá òÿçèììè åòìÿëèéÿì? Áÿëêÿ îíëàðà “ßí íàìóñëó
èíñàí” îðäåíè äÿ âåðäèðÿñèíèç?
Ãûç íÿäÿíñÿ ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ ýöëäö âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äÿ ñîðóøäó:
– Áåëÿ áèð îðäåí âàðäûðìû?
141
 – Òÿñÿââöð åäèí êè, âàð.
– Ñèç äÿ òÿñÿââöð åäèí êè, äöíéàäà áöòöí èíñàíëàð ýþçÿëäèð. Ñèç
äÿ ýþçÿëñèíèç, ñèçèí ñåâýèëèíèç Àíäðèòà äà ýþçÿëäèð...
Àðòûã ìÿí òàìàìèëÿ òÿðêñèëàù îëóíìóøäóì. Éàøúà ìÿíäÿí êè÷èê
îëàí ãûçûí ìÿíòèãè, øèðèí ëÿùúÿñè âÿ ñÿñèíäÿêè ìÿëàùÿò áöòöí øöóðóìà
ùàêèì êÿñèëäè. Ùÿìèí äÿãèãÿëÿðäÿ ìÿí áþéöê ùÿéàò éîëó êå÷ìèø
àüûëëû áèð ìöÿëëèìÿíèí ãàðøûñûíäà ùàçûð äàéàíìûø øàýèðäÿ ÷åâðèëìèø-
äèì. Î, ìÿíÿ ÿõëàãäàí èñòÿäèéè ãèéìÿòè éàçà áèëÿðäè...
– Íÿ ôèêðÿ ýåòäèíèç? – äåéÿ ãûç éàðàíìûø ñöêóòó ïîçäó.
– Ôèêèðëÿøèðÿì êè, ñèç áó àüûëëà âàõòûíäàí òåç ãîúàëà áèëÿðñèíèç.
– Íÿ éàõøû îëàðäû... – äåéÿ ãûç áó äÿôÿ áèð óøàã ñÿìèìèééÿòè èëÿ
ýöëäö. – Ãîúà îëñàéäûì, ñèç ìÿíèìëÿ ñþç ýöëÿøäèðìÿê ÿâÿçèíÿ, ÿëèì-
äÿí òóòóá àéàüà ãàëõìàüà êþìÿê åäÿðäèíèç.
– Áàüûøëàéûí... – äåéÿ ìÿí öçð èñòÿäèì. – ßëèíèçè âåðèí...
Ãûç ñîë ÿëè èëÿ úàâàí àüúàãàéûí àüàúûíûí ýþâäÿñèíäÿí éàïûøûá,
ñàü ÿëèíè ìÿíÿ âåðäè.
– Éàëâàðûðàì, åùòèéàòëà...
Ìÿí êþìÿê åäèá ãûçû àéàüà ãàëäûðäûì. Î áèð àéàüûíûí öñòöíäÿ
äóðóá, èêèíúè àéàüûíû éåðÿ ãîéìàüà ãîðõóðäó.
– Ñèç ùÿìèøÿ áèðàéàãëû ýÿçèðñèíèç? – äåéÿ ìÿí çàðàôàò åòäèì.
– Éîõ... Àéàüûì áÿðê ñàíúûð.
– Áÿëêÿ...
– Íàðàùàò îëìàéûí... Àäèúÿ áóðõóëìàäûð. – Ãûç åëÿ ãàéüûêåøëèêëÿ
ýöëöìñÿäè êè, ñàíêè àüðûéàí îíóí àéàüû éîõ, ìÿíèì àéàüûì èäè âÿ
îíà éîõ, ìÿíÿ òÿñêèíëèê âåðìÿê ëàçûì èäè.
Ãûç áèð äÿ ÿëèìäÿí òóòóá, àéàüûíû ãîðõà-ãîðõà éåðÿ áàñäû. Àíúàã
éåðèéÿ áèëìÿäè. Àüðûíûí øèääÿòèíäÿí öçöíö òóðøóòäó, äîäàãëàðûíû
äèøëÿäè.
– Éåðèéÿ áèëìèðÿì... Áÿðê àüðûéûð...
Áó äà òÿçÿ õÿáÿð! – äåéÿ äöøöíäöì.
– Éàõøû, èíäè áÿñ ìÿí ñèçèíëÿ íÿ åäèì?
– Ñèç ýåäèí. Ìÿí ýþçëÿéÿúÿéÿì...
– Êèìè? Ñåâýèëèíèçè?
– Éîõ, àéàüûìû... Ýþçëÿéÿúÿéÿì àüðûñû ÷ÿêèëñèí. Ñèç ýåäèí,
Àíäðèòà èíúèéÿð. Î ñèçè ÷îõäàí ýþçëÿéèð.
– Ýþçëÿìèð... – äåéÿ ìÿí äÿíèçèí öôöãëÿ áèðëÿøäèéè éåðÿ áàõäûì.
Ýöíÿø àðòûã ÷ÿùðàéû ðÿíýÿ áîéàíìûøäû. Ãûçûëû ëÿïÿëÿðèí öçÿðèíäÿ
éûðüàëàíàí áàëûã÷û ýÿìèñè ùÿëÿ äÿ óçàãëàøûðäû. Àüàú ýþâäÿëÿðèíèí
142
óçóí êþëýÿëÿðè éåðè ìèëÿìèë äÿíèç÷è êþéíÿéèíÿ äþíäÿðìèøäè. Ùàâà
áèð ãÿäÿð ñÿðèíëÿøìèøäè, àíúàã ñîéóã äåéèëäè. Ìåøÿíèí ùÿð òÿðÿ-
ôèíäÿí ùÿçèí ìàùíû ñÿñè åøèäèëèðäè. Ìÿí èëê äÿôÿ èäè êè, ýöíÿøèí
ãöðóáóíóí èíñàí ÿùâàëûíà òÿñèðèíè ýþðöðäöì. Ùÿòòà ãóøëàð äà ñóñìóø-
äóëàð. Òÿêúÿ ãàðàáàøëû ãàüàéûëàð ÷àéûí îðòàñûíäàêû êè÷èê àäàäà
áþéöê ìÿúëèñ ãóðóá, åëÿ ùåé ãûøãûðûðäûëàð. Ìÿí áó ãÿäÿð ãàüàéûíû
äà áèð éåðäÿ èëê äÿôÿ ýþðöðäöì.
– Òîé åäèðëÿð... – äåéÿ ãûç õÿéàëûìû ëàï óçàãëàðà, óøàãëûã èëëÿðèíÿ
àïàðäû.
Î âàõò áèç äÿ ñþéöäëöêäÿ ãàðûëäàøàí ãàðüàëàðû ýþñòÿðèá åëÿ ýöìàí
åäèðäèê êè, òîé åäèðëÿð. Ìÿíè õÿéàë àëÿìèíäÿí ãûçûí èêèíúè ñóàëû àéûðäû:
– Ñèçèí àäûíûç íÿäèð?
Äîüðóäàí äà áèç íÿ âàõòäûð êè, äàëàøûá, êöñöøöá áàðûøìûøûã,
àíúàã áèð-áèðèìèçèí àäûíû äà áèëìèðèê. Ìÿí ýöíàùêàðúàñûíà ýöëöì-
ñöíöá þç àäûìû äåäèì.
– Áÿñ ñèçèí àäûíûç?
– Èíàðà.
– Äîüðóäàí? Ëàï áèçèì àäëàðà îõøàéûð êè... Èíàðà, Ìèíàðà, Ýöë-
íàðà... Ýþçÿë àäëàðäûð.
– Àììà ìÿíèì þç àäûìäàí ùå÷ õîøóì ýÿëìèð.
– Ùàíñû ãûçûí þç àäûíäàí õîøó ýÿëèð êè, ñèçèíêè äÿ ýÿëñèí.
– Áÿñ Àíäðèòà? Àíäðèòà áèçäÿ áöòöí àäëàðûí øàùû ñàéûëûð.
Èíàðà Àíäðèòàíûí àäûíû ÷ÿêÿíäÿ ìÿí ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã äÿíèçÿ
òÿðÿô áîéëàíäûì. Áàëûã÷û ýÿìèñè àðòûã ýþðöíìöðäö.
– Ñèç îíó ÷îõìó ñåâèðñèíèç?
– Êèìè? – äåéÿ ìÿí ýþçëÿðèìè ãûçàðìàãäà îëàí öôöãäÿí ÷ÿêìÿ-
äÿí ñîðóøäóì.
– Àíäðèòàíû...
Ìÿí äèíìÿäèì. ×öíêè ùÿëÿ þçöì äÿ ãÿëáèìäÿêè ùèññëÿðèí ñåâ-
ýèìè, éàõóä ãûçüûí ìàðàãìû îëäóüóíó àéûðä åòìÿìèøäèì. Áèð äÿ,
Àíäðèòàíûí ãÿôëÿòÿí ìÿíè àòûá, ùå÷ íÿ îëìàìûø êèìè, áàøãàñû èëÿ
ðÿãñ åòìÿñèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðà áèëìèðäèì. Ýþçÿëëèê êðàëè÷àñû êèìè
òàíûäûüûì áèð ãûç èíäè ìÿíÿ ÷è÷ÿêäÿí-÷è÷ÿéÿ ãîíàí ãàéüûñûç, âÿôà-
ñûç êÿïÿíÿêëÿðè õàòûðëàäûðäû. Áÿëêÿ äÿ ìÿí ùàãñûç èäèì, áÿëêÿ äÿ
Àíäðèòà ÷îõ ýþçÿë èíñàí èäè. Àíúàã îíóí áó íþãñàíûíû ìÿí ýþðìÿê
èñòÿìÿñÿì äÿ, ýþðìÿéÿ áèëìèðäèì. Èíàðà èñÿ òÿçÿ äèë à÷ìûø óøàã
êèìè ñóàëû-ñóàëûí ÿòÿéèíÿ áàüëàéûðäû.
– Àíäðèòà íåúÿ? Î äà ñèçè ñåâèðìè? Öðÿêäÿíìè ñåâèð?
143
 – Éîõ... Ñåâìèð...
– Íÿ ö÷öí?
– ×öíêè ýþçÿëëèê êðàëè÷àñûäûð. Íÿðýèç êèìè þçö-þçöíÿ áÿíä îëóá...
Èíàðà éàðûêèíàéÿ èëÿ äåéèëìèø áó ñþçëÿðäÿí áèð ãÿäÿð òóòóëäó.
– Ñèç áöòöí ãûçëàð áàðÿäÿ áåëÿ ôèêèðäÿñèíèç?
– Ùÿð ùàëäà ñèç íàðàùàò îëìàéà áèëÿðñèíèç.
– Äåìÿëè, ìÿí ùàìûäàí ÷èðêèíÿì?
– Áóíó ñåâýèëèíèçäÿí ñîðóøóí. Ñÿùÿðäÿí äàëûíûçúà äà ýÿëìèð.
– Ìÿí îíó èíúèòìèøÿì.
– Âÿôàñûçìû ÷ûõìûñûíûç?
– Ñóñóí!!! – äåéÿ Èíàðà ãÿôëÿòÿí ãûøãûðäû. – Ñèç òàíûìàäûüûíûç
àäàì áàðÿäÿ íÿ ö÷öí ïèñ äöøöíöðñöíöç?!
– Òóòàã êè, ìÿí éàíûëìûøàì, áÿñ ñèçèí ñåâýèëèíèç? Îüëàí äà ãûç
êèìè êöñÿðìè?
– Î, êöñìÿéèá... Àðâàäûíûí éàíûíäàäûð.
Èíàðà ìÿíèì ùåéðÿòèìè ýþðöá, þçö þç ñþçöíÿ èçàù âåðäè.
– Î, åâëèäèð. Áèð ãûçû äà âàð...
– Äåìÿê, î ñèçÿ âÿôàñûç ÷ûõûá. Àé íàäöðöñò!.. – Ìÿí àúûüûìäàí
ÿëèìèí àëòûíäàêû úàâàí ãàéûí áóäàüûíû ÷ÿêèá ñûíäûðäûì.
– Éîõ. Éîõ... Ñèç íàùàã éåðÿ ùèðñëÿíèðñèíèç. Î ùå÷ äÿ ïèñ àäàì
äåéèë. Î, ìÿíè èíäè äÿ äÿëèúÿñèíÿ ñåâèð.
Ìÿí ùå÷ íÿ àíëàìàäûì. Ñûíûã ãàéûí áóäàüûíû áóðàõûá, Èíàðàíûí
éàíûíäà äèç ÷þêäöì.
– Ýþðöíöð, ñèç ÿñèë ìÿùÿááÿòèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñèíèç!
Ìÿíèì áó ùþêìöì Èíàðàíûí àíúàã àúû ýöëöøöíÿ ñÿáÿá îëäó.
– ßñèë ìÿùÿááÿò... Ìÿí áöòöí ñÿàäÿòèìè ÿñèë ìÿùÿááÿòÿ ãóðáàí
âåðìèøÿì, áóíäàí ñîíðà äà àðçóì ãàïûìû äþéÿí ñÿàäÿòè ùÿìèí
ìÿùÿááÿòÿ ãóðáàí âåðìÿêäèð. Éåíÿäÿìè ÿñèë ìÿùÿááÿòèí íÿ îëäó-
üóíó áèëìèðÿì?..
– Ñèç, ñèçè ñåâìÿéÿí àäàìû êîð-êîðàíÿ ñåâèðñèíèç.
– Ñóñóí!!! – äåéÿ Èíàðà èêèíúè äÿôÿ ãûøãûðäû âÿ þçö äÿ ñóñäó.
Îíóí ýåíèø à÷ûëìûø ýþçëÿðè íàìÿëóì áèð íþãòÿéÿ çèëëÿíèá ãàëìûøäû.
Ìÿí Èíàðàíûí ýþçëÿðèíèí áåëÿ ýþçÿë îëäóüóíó áèëìèðäèì. ßñëèíäÿ
èëê äÿôÿ èäè êè, áó ýþçëÿðÿ äèããÿòëÿ áàõûðäûì. Èíàðàíûí èðè àëà ýþçëÿ-
ðèíäÿêè ùÿéàò èøûüû, àéäûíëûã âÿ äÿðèí ìÿíà áöòöí ôèêðèìè àëò-öñò
åëÿäè. Äÿíèçäÿí ÿñÿðÿê àüúàãàéûí àüàúëàðûíûí øóõ éàðïàãëàðûíû õÿôèô-
õÿôèô õûøûëäàäàí ñÿðèí àõøàì ìåùè Èíàðàíûí ëàòûø ãûçëàðûíà õàñ îëìà-
éàí øàáàëûäû ñà÷ûíäà, ýåíèø àü àëíûíäà îéíàéûðäû. Îíóí ãàëûí ãàøëàðû
144
ñà÷ûíäàí äà òöíä èäè. Ñîë éàíàüûíäà ãàðà õàëû âàðäû. Èêèíúè åëÿ áèð õàë
îíóí éàðàøûãëû ÷ÿíÿñèíè áÿçÿéèðäè. Ùÿëÿ ðÿíý öçö ýþðìÿìèø äîäàã-
ëàðû èñÿ êþðïÿ óøàã äîäàãëàðû êèìè çÿðèô âÿ ùÿññàñ èäè.
Èíàðà áÿëêÿ äÿ áó ýþçÿëëèêäÿ äåéèëäè, Ëàòâèéàäà ÷îõ ãûç, åëÿ
Àíäðèòàíûí þçö Èíàðàäàí ýþçÿë èäè. Àììà ùå÷ êÿñ Èíàðà êèìè éàðà-
øûãëû îëà áèëìÿçäè. Éåíÿ ýþçëÿð!.. Ìÿñóì ýþçëÿð!.. Èíàðàíû ýþçÿëëèê
ñóëòàíûíà ÷åâèðìèø àëà ýþçëÿð!..
– Ñèç ìÿíäÿí èíúèäèíèç êè?..
– ßñëà... Ìÿí þòÿí ýöíëÿðè õàòûðëàäûì... Ðàéìîíäó...
– Ðàéìîíä êèìäèð?
– Öðÿê ãÿäÿð éàõûí, óëäóçëàð ãÿäÿð óçàã...
– Èíàðà, áó, õÿéàëäûð.
– Áÿëè, èíäè õÿéàëäûð. Àììà áèð çàìàí ùÿãèãÿò èäè. Áèç áèð
ùÿéÿòäÿ éàøàéûðäûã... – äåéÿ Èíàðà èõòèéàðñûç îëàðàã þç ùåêàéÿòèíè
äàíûøìàüà áàøëàäû.
– Áó, èêè èëèí ñþùáÿòèäèð. Î çàìàí ìÿíèì îí éåääè éàøûì âàð èäè.
Îíóíúó ñèíèôäÿ îõóéóðäóì. Àòà-àíàìûí áèðúÿ äÿíÿñè èäèì.
– Èíäè íåúÿ?
– Åëÿ èíäè äÿ. Î çàìàí áèëìèðÿì îõóäóüóìóç ðîìàíëàðûí, áàõ-
äûüûìûç ôèëìëÿðèí, òàìàøàëàðûí òÿñèðèíäÿíìè, éà íÿäÿíñÿ, îüëàíëàðëà
ìàðàãëàíìàüà áàøëàìûøäûã. Áó ùèññ ìÿíèì áèð íå÷ÿ ðÿôèãÿìäÿ ëàï
äîããóçóíúó ñèíèôäÿí áàø ãàëäûðìûøäû. Îíëàð òÿíÿôôöñëÿðäÿ áèð ýóøÿéÿ
÷ÿêèëèá, õûñûíëàøà-õûñûíëàøà îüëàíëàðû òÿðèôëÿéÿíäÿ, ìÿíèì àúûüûì
òóòóðäó: ÷öíêè ëàï áàëàúàëûãäàí îüëàí óøàüû èëÿ èò-ïèøèê êèìè éîëà
ýåòìèøÿì. Áèð äÿ, ìÿíèì ðÿôèãÿëÿðèì ÷îõ âàõò þç éàøûäëàðû èëÿ ñåâè-
øèðäèëÿð. Áó ìÿíÿ éöíýöëëöê êèìè ýÿëèðäè. Åëÿ èíäè äÿ ùÿìèí ÿãèäÿ-
äÿéÿì. Àõû, ìÿí éàøûäëàðûìäàí ÿñêèê îëìàéà-îëìàéà, îíëàðû íåúÿ
èäåàëëàøäûðûì?! Ìÿíèì àëÿìèìäÿ, ãàäûí íÿ ãÿäÿð àüûëëû îëóðñà îëñóí,
êèøè îíà äÿðñ âåðìÿëèäèð.
– Áó, ôåîäàë äöøöíúÿñè äåéèëìè?
– Ôåîäàëèçì äþâðöíäÿ ìÿýÿð ùÿð øåé ïèñ îëóá? Ýþðöíöð, ñèç
åâëÿíÿíäÿí ñîíðà àðâàäûíûçû àèëÿ áàø÷ûñû ñå÷ÿúÿêñèíèç.
– Áóíó ùå÷ êÿñ åëÿìèð.
– Äåìÿëè, ëàçûì äà äåéèë. ßýÿð êèøè ýþçÿë èíñàí îëñà, ÿñèë ìÿíàäà
êèøè îëñà, ãàäûí îíà ùÿìèøÿ ùþðìÿò åäÿð. Ìÿíèì àëÿìèìäÿ, ÿð àðâà-
äûíäàí ùå÷ îëìàñà éåääè-ñÿêêèç éàø áþéöê îëìàëûäûð êè, ãàäûí îíóí
åòèáàðëû ÿëëÿðèíè âÿ èñòè íÿôÿñèíè ùèññ åòñèí. Ìÿí éåòìèø éàøëû áàáàìûí
þç àðâàäûíû íåúÿ áèð íÿâàçèøëÿ îõøàäûüûíû, àëòìûø èêè éàøëû íÿíÿìèí
145
èñÿ êþðïÿ óøàã êèìè ÿðêþéöíëöê åòäèéèíè, ÿðèíèí íÿâàçèøëÿðè àëòûíäà
õîøëàíûá ìöðýöëÿäèéèíè ýöäìöøÿì. Ãÿðèáÿ ãîúà èäèëÿð. Îíëàð áÿçÿ-
íèá øÿùÿðÿ ÷ûõàíäà ùàìû òàìàøàéà äóðóðäó. Íÿíÿì ùÿìèøÿ äåéÿðäè
êè, ùÿð òÿçÿ ïàëòàð èíñàíà òÿçÿ ýþçÿëëèê ýÿòèðèð. Àììà þçö êþùíÿíè
äÿ òÿçÿ ÿâÿçèíÿ ýåéìÿéè áàúàðûðäû. Íÿíÿì åëÿ ñÿëèãÿëè, þçöíÿ ãàðøû
åëÿ äèããÿòëè èäè êè!.. Ùÿëÿ áàáàì!.. Áàáàì ãîúà âàõòûíäà ñà÷ûíà ÿòèð
âóðóá äàðàéàðäû. Áûü äàðàüû úèáèíäÿí ùå÷ ÿñêèê îëìàçäû.
– Îíëàð âÿôàò åëÿéèáëÿð? – äåéÿ ìÿí ùöçíëÿ ñîðóøäóì.
Èíàðà ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ ãàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö. Îíóí ñàô äèø-
ëÿðè ñàïà äöçöëìöø ìèðâàðèéÿ îõøàéûðäû. Èíàðà ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿ
ýåò-ýåäÿ ýþçÿëëÿøèðäè. Ìÿí åëÿ ùåéðàí îëìóøäóì êè, íÿ ëèãî áàé-
ðàìû, íÿ äÿ Àíäðèòà éàäûìà äöøöðäö.
– Èíàðà, áÿëêÿ ñÿùâ åäèðÿì?..
– Ñèç ãÿðèáÿ îüëàíñûíûç. ßëáÿòòÿ, ñÿùâ åäèðñèíèç. Ìÿíèì áàáàì
äà, íÿíÿì äÿ ëàï òîï êèìèäèðëÿð. Áó àõøàì îíëàðûí ãûçûë éîõ, áðèëéàíò
òîéóäóð. Äöç ÿëëè èëäèð êè, ÿð-àðâàääûðëàð...
– Ñèç ÿââÿëúÿ åëÿ äàíûøäûíûç êè, òÿêúÿ ìÿí éîõ, ùàìû åëÿ äöøöíÿ
áèëÿðäè...
– ×öíêè îíëàð èíäè áèçèìëÿ éàøàìûðëàð. Áèëèðñèíèçìè, áàáàì ëàï
óøàã âàõòûíäàí áàëûã÷û îëóá. Äöíéàíûí áöòöí äÿíèçëÿðèíè äîëàøûá.
Áàáàì èëèí ÷îõ âàõòûíû îêåàíäà êå÷èðäèéèíäÿí, ìÿí íÿíÿìëÿ éàòûð-
äûì. Ýåúÿëÿð íÿíÿì ìÿíÿ ÿðèíèí èýèäëèéèíäÿí ýþçÿë-ýþçÿë ùåêàéÿòëÿð
äàíûøûðäû. Ýóéà íÿíÿìè éîõñóë áàáàìà âåðìÿê èñòÿìÿéèáëÿð, áàáàì
èñÿ òîé ýöíö íÿíÿìè ýþòöðöá ãà÷ûá. Ýóéà áàáàì Áàëòèê ñàùèëèíäÿêè
áöòöí êèøèëÿðäÿí ýöúëö îëóá. Ýóéà áàáàì îêåàíäà ÷èìÿðêÿí áèð ñöðö
êþïÿê áàëûüû èëÿ öçëÿøìèø, îíëàðûí ùàìûñûíû áû÷àãëàéûá þëäöðìöøäöð.
– Ñèç äÿ èíàíûðäûíûç?
– Èíàíûðäûì. ×öíêè ìÿíèì áàáàì ÷îõ ãî÷àã àäàìäûð. Ãûøäà
Éóãëà ýþëöíöí áóçóíó áàëòàëàéûá ÷èìèð. Ùå÷ èíäèíèí þçöíäÿ äÿ áàáàì
Ëóñèñ þçöíö ãîúà ùåñàá åòìèð. Øàýèðäëÿðè äÿ òÿãàöäÿ ÷ûõûð, àììà î,
ãîúàëûüà òÿñëèì îëìóð. Áàáàì ùÿð ñÿùÿð àëà-ãàðàíëûãäà ýÿíúëÿðëÿ
èøÿ ýåòìÿêäÿí ùÿçç àëûð. Ùÿìèøÿ äåéèð êè, èíñàíûí áèðèíúè ýþçÿëëèéè
çÿùìÿòäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áàáàìû ùàìû ñåâèð. Ùÿòòà áàëûã÷ûëàð àðà-
ñûíäà ýþçÿë áèð àäÿò éàðàíìûøäûð: òÿçÿ åâëÿíÿí ýÿíúëÿðÿ õåéèð-äóà
âåðèá äåéèðëÿð êè, ýþðöì Ëóñèñ âÿ Âåëòà êèìè áèð-áèðèíèçÿ ñÿäàãÿòëè
îëàñûíûç, óçóí âÿ õîøáÿõò þìöð ñöðÿñèíèç.
Âåëòà – íÿíÿìèí àäûäûð. Ìÿíèì áàáàìëà íÿíÿì äîüðóäàí äà
õîøáÿõòäèðëÿð. ×öíêè îíëàðûí áèð-áèðèíÿ îëàí ìÿùÿááÿòè òöêÿíìÿçäèð.
146
 Òÿêúÿ àíàìëà àòàì óüóðñóç åâëÿíìèøëÿð. Îíëàð éàøûääûðëàð. Îëñóí
êè, ìÿíäÿí ãàáàã îíëàð äåéèá-ýöëìöø, áèð-áèðëÿðèíè ñåâìèøëÿð.
Ëàêèí ìÿí äöíéàéà ýþç à÷àíäàí àòàìû ãàøãàáàãëû, àíàìû èñÿ åëÿ
ùåé äåéèíÿí ýþðìöøÿì. Áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿáäÿíñÿ, àòàìû àíàìäàí
÷îõ ñåâìèøÿì. Áàõìàéàðàã êè, î, ìÿíè àíàìäàí àç äèíäèðÿð, àç
ÿçèçëÿðäè. Ìÿí àòàìû, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ äåéÿí-ýöëÿí ýþðìÿìè-
øÿì. ßââÿëëÿð ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, àòàì òåç ãîúàëûá âÿ äåéèá-
ýöëìÿéè õîøëàìûð.
Àòàì îí àëòû éàøûíäàí ÷èëèíýÿð èøëÿéèð, èíäè äÿ ÷èëèíýÿðäèð. Îíóí
èðè ÿëëÿðè èøëÿìÿêäÿí ãàáàð áàüëàìûø, ýåíèø àëíû èñÿ ôèêèðëÿøìÿêäÿí
ãûðûøìûøäûð. Ìÿí ùÿìèøÿ àòàìûí ãöââÿòëè îëìàñû èëÿ þéöíìöøÿì.
Áóíà ýþðÿ äÿ ðÿôèãÿëÿðèìèí ñåâäèéè àüçû ñöä ãîõóéàí “êèøèëÿðÿ”
áàõàíäà ìÿíè ýöëìÿê òóòóðäó. Àòàì áåëÿëÿðèíèí îíóíó áèð éóì-
ðóãëà éûõàðäû!
Ùÿéÿòèìèçäÿ èêèíúè áèð ÷èëèíýÿð äÿ éàøàéûðäû. Áó, àòàìûí èø éîë-
äàøû Ðàéìîíä èäè. Ìÿíè Ðàéìîíäà áàüëàéàí àòàìà ãàðøû ìÿùÿá-
áÿòèì îëìóøäóð. Îíóí íåúÿëèéèíè òÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí àòàìûí ýÿíú-
ëèéèíè ýþçëÿðèíèç ãàðøûñûíäà úàíëàíäûðûí. Ðàéìîíä àòàìäàí èéèðìè
éàø êè÷èê èäè.
Ðàéìîíäëà ìÿí ÿââÿëëÿð ñàäÿúÿ îëàðàã áèð-áèðèìèçÿ ùþðìÿò
åäèðäèê. Ìÿí éåääèíúè ñèíôÿ ãÿäÿð, èøäÿí ãàéûäàí àòàìû ãàðøûëàéûá
þïÿíäÿ, Ðàéìîíäó äà þïöðäöì. ×öíêè Ðàéìîíä àòàìûí ÿí éàõûí
äîñòó èäè. Àòàì ùå÷ áèð èøè Ðàéìîíäñóç ýþðìÿçäè.
– Èíàðà, ýåò Ðàéìîíäó ÷àüûð, – äåéÿðäè, – î úàâàíäûð. Áåéíè
ìÿíèìêèíäÿí éàõøû èøëÿéèð.
Ðàéìîíä ùÿð ùÿôòÿíèí äþðä-áåø àõøàìûíû áèçäÿ îëàð, ýåúÿ
éàðûñûíàäÿê àòàìëà áèðëèêäÿ éåíè ÷èëèíýÿð äÿçýàùû ëàéèùÿñè öçÿðèíäÿ
èøëÿðäè. Ìÿíèì ÿí ÷îõ ñåâäèéèì ÿéëÿíúÿ îíëàðûí úèääè, ÿñèë êèøè ñþù-
áÿòèíÿ ãóëàã àñìàã èäè. Òÿêúÿ àíàì ìÿíè ñààò îí îëàí êèìè éàò-
ìàüà ìÿúáóð åäÿðäè:
– Ñÿùÿðëÿð îéàíìàã èñòÿìèðñÿí, ýåò éàò. Ñèç äÿ áó çÿùðèìàðû àç
÷ÿêèí. Åâäÿ íÿôÿñ àëìàëû äåéèë. Áåëÿ áàøûíûç âàð èäè, ýåäèá åëÿ èíñòè-
òóò ãóðòàðàéäûíûç äà...
Ðàéìîíä àíàìûí õàñèééÿòèíÿ áÿëÿä èäè. Àòàì êèìè î äà òåç ïàïè-
ðîñó ñþíäöðöá, îòàüûí ùàâàñûíû äÿéèøÿð, éåíèäÿí þç èøèíÿ áàøëàðäû.
Àíàì èñÿ äåéèíÿ-äåéèíÿ éàòàüûíà ýèðÿð, äåéèíÿ-äåéèíÿ äÿ éóõóëàðäû.
Àíàì éàòàí êèìè ìÿí éåðèìäÿí ãàëõûá, áàðìàãëàðûìûí óúóíäà
ãîíøó îòàüà êå÷ÿðäèì. Ùÿð äÿôÿ äÿ àòàì ìÿíè àíàìà ãóëàã àñìà-
äûüûì ö÷öí ìÿçÿììÿòëÿéÿð âÿ ñîíðà “ýåò éàò” äåìÿê ÿâÿçèíÿ:
147
 – Áèçÿ ãÿùâÿ ýÿòèð, – äåéÿðäè.
Ìÿí, ÿëèìäÿí ùå÷ íÿ ýÿëìÿñÿ äÿ, éàõøû ãàðà ãÿùâÿ äÿìëÿìÿéè
þéðÿíìèøäèì. Àòàì ãÿùâÿíè ãàðàäèíìÿç è÷ÿð, ìÿí ñîðóøìàìûø
“èêèíúèñèíè ýÿòèð” äåìÿçäè. Ðàéìîíä èñÿ ùÿìèøÿ ìÿíè òÿðèôëÿðäè.
Áèð ýöí àòàì èøäÿí ãàéûòìàäû. Àíàì ïÿíúÿðÿäÿí Ðàéìîíäó
ñÿñëÿäè. Äåäèëÿð êè, Ðàéìîíä äà ùÿëÿ ýÿëìÿéèá. Íèýàðàí ãàëìûø
àíàì ìÿíè çàâîäà ýþíäÿðäè. Ìÿí çàâîäà ÷àòàíäà àðòûã èêèíúè íþâáÿ
èøëÿéèðäè.
Ìÿí ñîðàãëàøà-ñîðàãëàøà àòàìû áàø ìöùÿíäèñèí êàáèíåòèíäÿ òàï-
äûì. Àòàì âÿ Ðàéìîíä ëàéèùÿëÿðèíè äèâàðäàí àñûá, áèð äÿñòÿ ìöùÿí-
äèñÿ éåíè àâòîìàòûí öñòöíëöêëÿðèíäÿí äàíûøûðäûëàð.
Àëòû àéäàí ñîíðà ãÿçåòëÿð éåíè àâòîìàò ÷èëèíýÿð äÿçýàùû áàðÿäÿ
éàçìàüà áàøëàäûëàð. Ìÿí êþøêäÿí áèð ãÿçåò àëûá ñåâèíúÿê åâèìèçÿ
éöéöðäöì. Ùÿéÿòÿ ýèðÿí êèìè àíàìûí áÿðê äåéèíäèéèíè åøèòäèì âÿ
èñòÿð-èñòÿìÿç äöøöíäöì êè, éàçûã àòàì ñåâèíúÿê ýÿëÿúÿê, éåíÿ äÿ
àíàìû äåéèíÿí ýþðÿúÿêäèð.
Ðàéìîíä þç ïóë ìöêàôàòûíà áèð ìîòîñèêëåò àëäû. Î þç ýþé ìàøû-
íûíû óüóëäàäàðàã ëàï éàíûìäà ñàõëàäû, ñåâèíúÿê:
– Èíàðà, ìèí òÿðêèìÿ! – äåäè.
Ìÿí èêèíúè òÿêëèôè ýþçëÿìÿäÿí äàë îòóðàúàüà ìèíäèì âÿ éûõûë-
ìàìàã ö÷öí Ðàéìîíääàí òóòäóì. Ðàéìîíä õàì îëäóüóíäàí, ñöðÿòè
åëÿ äÿéèøäè êè, ìîòîñèêëåò äÿëè àò êèìè éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Ìÿí ãîðõóá
Ðàéìîíääàí áÿðê-áÿðê éàïûøäûì.
Õîøáÿõòëèêäÿí, èñòèðàùÿò ýöíö èäè. Êö÷ÿëÿðäÿ ÷îõ àç ìàøûí îëäó-
üóíäàí, Ðàéìîíä ìîòîñèêëåòè ãÿçàéà óüðàòìàäàí øÿùÿðäÿí ÷ûõäû.
Áèç áöòöí éîëëàðäàí, äþíýÿëÿðäÿí ãóø êèìè êå÷èðäèê. Àììà ìÿí
ãîðõìóðäóì, ÷öíêè öðÿéèìèí äÿðèíëèéèíäÿ Ðàéìîíäà ãàðøû áþéöê
èíàì âàð èäè.
Áèç, ÿòðàôû ãàéûí ìåøÿñè îëàí Éóãëà ýþëöíÿ ÷àòäûã. Ðàéìîíä
éîëäàí ÷ûõûá ìîòîñèêëåòè ýþëÿ òÿðÿô ñöðäö, àíúàã ñàõëàéà áèëìÿäè.
Èêèìèç äÿ ìîòîñèêëåò ãàðûøûã ñóéà ñîõóëäóã. Ìÿí, àéàüûìûí ÿçèë-
ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áèðèíúè îëàðàã ñóäàí ÷ûõäûì. Ðàéìîíä ÷èì ñóéóí
è÷èíäÿ ìîòîñèêëåòèí áóéíóçëàðûíäàí òóòóá åëÿ ÷ÿêèðäè êè, åëÿ áèë áàò-
ìûø þêöçö ÷ûõàðäûðäû.
Ìÿí ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäöì. Ðàéìîíä, íÿùàéÿò, ïàë÷ûüà áóëàø-
ìûø ìîòîñèêëåòèíè ÷ÿêèá, ýþé ÷ÿìÿíèí öñòöíÿ éûõäû. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûø-
äûñà, îíó èøÿ ñàëà áèëìÿäè. Áèç àüûð “ÈÆ” ìîòîñèêëåòèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ
éîëà äöçÿëäèê.
148
 Áèç ùÿìèí ýöíäÿí áàøëàéàðàã òåç-òåç ìîòîñèêëåò ñåéðèíÿ ÷ûõäûã.
Ñîíðà êèíîéà, òåàòðà âÿ ïàðêà ýåòäèê. Áó éàõûíëûüà õîøáÿõòëèê-
äÿí íÿ àòàì, íÿ äÿ àíàì åòèðàç åòäè. Õöñóñèëÿ àòàì ìÿíè ýþðöøÿ
ýåúèêìÿéèìèí öñòöíäÿ òåç-òåç äàíëàéûðäû.
Ýþé ìîòîñèêëåò áèçèì áþéöê ñåâèíúèìèçÿ ÷åâðèëìèøäè. Áÿçÿí
ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, “ÈÆ” äÿ úàíëûäûð, áèçèì ö÷öíúö äîñòóìóçäóð.
Ìÿí îíà Ðàéìîíäà èíàíäûüûì ãÿäÿð èíàíûðäûì, ÿí ýèçëè ñèðëÿðèìè
îíà à÷ûðäûì, îíóíëà ìÿñëÿùÿòëÿøèðäèì.
– “ÈÆ”, – äåéèðäèì, – ñÿí áó èøÿ íåúÿ áàõûðñàí?
Ðàéìîíä ìÿíÿ áèð éàíà ýåòìÿéè òÿêëèô åòäèêäÿ, ìÿí î ñààò
“ÈÆ”-äÿí ñîðóøóðäóì:
– Èúàçÿ âåðèðñÿíìè?
Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, “ÈÆ” ùÿìèøÿ ÷îõ ìÿíàëû øÿêèëäÿ ñóñóðäó.
Ðàéìîíä ÿââÿëëÿð áóíäàí ÷îõ áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäèá, ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ñóñìàã ðàçûëûã èøàðÿñèäèð, – äåéèðäè.
Ñîíðàëàð ìÿí ñóàëû áàøãà úöð, éÿíè þç õåéðèìÿ ãóðäóì.
– “ÈÆ” áó èøÿ ðàçû äåéèë. Áåëÿ äåéèëìè, “ÈÆ”?
“ÈÆ” ñóñóðäó. Äåìÿëè, î ìÿíèìëÿ ðàçûäûð. “ÈÆ”-èí ùþêìö ãÿòè
îëäóüóíäàí, ùÿð êÿñ ÷àëûøûðäû êè, îíà áèðèíúè ñóàë âåðñèí. Áèç áó ýþé
ìàøûíà íÿ ãÿäÿð âóðóëìóøäóãñà, àíàìûí îíäàí áèð î ãÿäÿð çÿùëÿñè
ýåäèðäè. Î:
– Ñèçèí áåéíèíèç ãàíäûð, – äåéèðäè. – Áó ìîòîñèêëåò ÿââÿë-àõûð
èêèíèçäÿí áèðèíè øèêÿñò åäÿúÿê. Ðÿää åëÿéèí îíó. Úàìààò áÿëàäàí
ãà÷ûð, ñèç îíó ñàòûí àëìûñûíûç. Ùÿëÿ áèð ÿçèçëÿéèðñèíèç äÿ...
Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, íÿ ìÿí, íÿ äÿ Ðàéìîíä àíàìûí áó þéöäëÿ-
ðèíÿ ãóëàã àñìûðäûã. Àíàì öðÿéè éàíà-éàíà “éàâàø ñöðöí” äåäèêäÿ,
áèç ñöðÿòè éöçÿ ãàëäûðûðäûã. Àíúàã áó äà áèçèì öðÿéèìèçäÿêè ùÿâÿñè
ñþíäöðÿ áèëìèðäè. Ìÿí òÿééàðÿëÿðÿ äÿ ùÿñÿä àïàðìûðäûì, èñòÿéèð-
äèì êè, ýþé “ÈÆ” êîñìèê ðàêåòäÿí äÿ éåëëè ýåòñèí. Èðÿëèäÿ áèð ìàøûí
ýþðäöêäÿ, Ðàéìîíäà “Îíó þò! Þò!” äåéèðäèì. ×öíêè èñòÿéèðäèì êè,
ìÿíäÿí èðÿëèäÿ òÿêúÿ àðçóëàðûì îëñóí. Àðçóëàð èñÿ òöêÿíìÿç èäè.
Áèçèì ðèéàçèééàò ìöÿëëèìèìèç ùÿìèøÿ äåéÿðäè êè, ùåñàáäà ðÿãÿìëÿ-
ðèí ñàéû èëÿ èíñàí àðçóëàðû áèð-áèðèíÿ äöç ìöòÿíàñèáäèð, ùÿð èêèñè êàèíàò
êèìè ñîíñóçäóð. Àíúàã ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, êàèíàòûí äà, ùåñàá ðÿãÿì-
ëÿðèíèí äÿ áèð ñîíó îëàúàã, éàëíûç àðçó ÿââÿëêè êèìè ñîíñóç ãàëàúàãäûð.
Ìÿíèì àðçóëàðûì áþéöê èäè, õàì òîðïàãëàðäàí òóòìóø ÿí óçàã
óëäóçëàðà ãÿäÿð óúàëûðäû. Ìÿí àðçó åäèðäèì êè, Ðàéìîíäó áöòöí
äöíéà òàíûñûí. Óëäóçëàðà èëê äÿôÿ Ðàéìîíä ó÷ñóí. Ðàéìîíäóí øÿêëè
149
ãÿçåòëÿðèí, æóðíàëëàðûí áÿçÿéè îëñóí. Íÿ áèëèì äàùà íÿ... íÿ!.. Ðàé-
ìîíä èñÿ êÿíäëè áàëàñû îëäóüóíäàí, ìÿíè äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð òîð-
ïàãøöíàñû ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ìÿí ýöëÿ-ýöëÿ:
– Àéäà, Ìàðñäà, Éóïèòåðäÿ õàì òîðïàãëàðû èëê äÿôÿ ìÿí îéà-
äàúàüàì! – äåäèêäÿ î:
– Ñÿí ÿââÿëúÿ äîüìà Ëàòâèéàíûí áàòàãëûãëàðûíû ãóðóäàúàãñàí, –
äåéèðäè.
Ìÿí ùå÷ åòèðàç åëÿìèðäèì. Ñåâèíèðäèì êè, Ðàéìîíä ìÿíèì ýÿëÿ-
úÿéèì áàðÿäÿ äÿ äöøöíöð, ìÿíèì ýÿëÿúÿéèì îíóí àðçóñóäóð. Ìÿí
Ðàéìîíäóí áöòöí àðçóëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ùàçûð èäèì. ßëèìäÿí
÷ûõàí ùÿð éàõøû èø ö÷öí Ðàéìîíääàí “÷îõ ñàü îë” åøèäÿíäÿ öðÿéèì
ôÿðÿùëÿ äîëóðäó. Ðàéìîíä âÿ ìÿí áåëÿ ñåâèíú ýþëöíäÿ öçÿðêÿí ùå÷
àüëûìûçà äà ýÿëìèðäè êè, êÿäÿð áèð êþëýÿ êèìè áèçè èçëÿéèð: áóíà
ñÿáÿá ùå÷ äÿ, àíàìûí ãîðõäóüó êèìè, “ÈÆ” îëìàäû.
Ñîí ýöíëÿð Ðàéìîíä õåéëè ôèêèðëè ýþðöíöðäö. Òåç-òåç ïàïèðîñ
÷ÿêèðäè. Àììà ùèññ åäèðäèì êè, áóíà ñÿáÿá ìÿí äåéèëÿì. ×öíêè î
ìÿíè ÿââÿëêè ãûçüûíëûãëà ñåâèðäè. Îíóí êÿíàð èøëÿðèíÿ äÿ ÷îõ ãàðûø-
ìûðäûì. Áèëèðäèì êè, î ìÿíÿ èíàíûð, áó ýöí äÿ îëìàñà, ñàáàù þçö
ùÿð øåéè à÷ûá-äàíûøàúàãäûð. Ëàêèí î ñóñóðäó âÿ ìÿíèì éàíûìäà
áàúàðäûãúà øàä ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Áèð ýöí àòàì åâÿ ùÿìèøÿêèíäÿí ýåú âÿ ÷îõ ïÿðèøàí ãàéûòäû. Àíàìû
ìÿòáÿõÿ ÷ÿêèá, ãàïûíû áàüëàäû. “Áÿëêÿ Ðàéìîíäóí áàøûíäà áèð èø
âàð...” – äåéÿ ìÿí òåç ùÿéÿòÿ éöéöðäöì. Ðàéìîíäóí åâèíèí ãàïûñû
áàüëû èäè. Ãàïûíû äþéäöì.
– Èíàðà, – äåéÿ àòàì ìÿíè ïÿíúÿðÿäÿí ÷àüûðäû. – Ãûçûì, åâÿ ýÿë.
– Àòà, Ðàéìîíä ùàðäàäûð?
– Îíà ùå÷ íÿ îëìàéûá, ñàü-ñàëàìàòäûð. Åâÿ ýÿë.
– Àòà, ñÿí ìÿíäÿí íÿñÿ ýèçëÿäèðñÿí?
– Äåäèì, Ðàéìîíä ñàü-ñàëàìàòäûð. Áó àðâàäëàð èáëèñ ñöäö è÷èá-
ëÿð. Áàøëàðû ãàðûøûð ãåéáÿòÿ, ùå÷ áèëìèðëÿð óøàã êö÷ÿäÿ íåéíèð.
– Ùàíñû àðâàä, ùàíñû óøàã, àòà?
– Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. Íþâáÿíè âåðèá ýÿëèðäèê äÿìèðéîëóíóí
êÿíàðû èëÿ. Àäûíû àíà ãîéìóø èêè àðâàä èðÿëèäÿ ÷ÿíÿ-÷ÿíÿéÿ âåðìèøäè.
Ãÿôëÿòÿí îíëàðäàí áèðè ãûééà ÷ÿêäè. Ýþðäöê êè, 4-5 éàøûíäà áèð óøàã
äÿìèðéîëóíóí öñòöíäÿ îéíàéûð, ñöðÿòëÿ ýÿëÿí éöê ãàòàðû äà îíó ùàã-
ëàìàãäàäûð. Áèç áèð ãÿðàðà ýÿëèíúÿ, Ðåéìîíä ðåëñëÿðèí àðàñûíà àòûëûá
óøàüà äîüðó éöéöðäö. Áó, ãûçûì, èíñàíûí þëöìëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ ýÿë-
ìÿñè èäè.
150
 Àòàì ñàíêè áó ãÿùðÿìàíëûüûí ãàðøûñûíäà òÿçèì åäèðìèø êèìè ñóñäó.
Îíóí òÿôñèëàòà óéìàñû ìÿíè ëàï ÿñÿáèëÿøäèðäè.
– Áÿñ ñîíðà, ñîíðà...
– Ñîíðà Ðàéìîíä óøàüû ïàðîâîçóí ëàï àüçûíäàí àëûá, òåç êÿíàðà
ñû÷ðàäû. Óøàüà ùå÷ íÿ îëìàäû. Ðàéìîíä àçàúûã ÿçèëäè. Àïàðäûëàð
äÿìèðéîëó õÿñòÿõàíàñûíà. Ãîðõìà...
Ìÿí àòàìûí ñþçöíö àüçûíäà ãîéóá, õÿñòÿõàíàéà äîüðó ãà÷äûì.
Úÿððàùèééÿ øþáÿñèíèí ãàïûñûíäà èêè ãàäûí äàéàíìûøäû. Îíëàðäàí
áèðè î áèðèíÿ ðàçûëûã åäÿðÿê äåéèðäè êè, “ñèçèí Ðàéìîíä ÷îõ ãî÷àã
îüëàíäûð. Î, þëöìäÿí ãîðõìàäû. Ìÿíèì óøàüûìû ïàðîâîçóí
àëòûíäàí ãóðòàðäû. Áèëìèðÿì êè, ìÿí îíà íåúÿ éàõøûëûã åäèì”.
Ìÿí èëê äÿôÿ èäè êè, Ðàéìîíäóí øÿíèíÿ äåéèëÿí òÿðèôëÿðäÿí õîø-
ëàíìûðäûì. “Àõû áó ãàäûí êèìäèð? Íÿ ö÷öí Ðàéìîíä îíóí îëñóí?
Íÿ ö÷öí? Íÿ ñÿáÿáÿ? Íÿäÿí þòðö?” Ìÿí áó ñóàëëàðûí àüûðëûüû àëòûíäà
èðÿëèëÿéèá, ãàïûíûí çÿíýèíè áàñäûì. Àüõàëàòëû øÿôãÿò áàúûñû ÷ûõäû.
– Ìÿíÿ Ðàéìîíä...
– Áàúûì, Ðàéìîíäóí éàíûíà àäàì áóðàõìûðëàð.
– Ìÿí îíóí íèøàíëûñûéàì. – Áó ñþçëÿðè äåéÿðÿê ãåéðè-èõòèéàðè
úàâàí ãàäûíà áàõäûì âÿ áóíóíëà îíà åëàí åòäèì êè, Ðàéìîíä
ìÿíèìäèð!
Øÿôãÿò áàúûñû:
– Ðàéìîíä ÷îõ ãàí èòèðèá, ùàëäàí äöøìöøäöð. Ïðîôåññîð îíóí
éàíûíà ùå÷ êÿñè áóðàõìûð.
Øÿôãÿò áàúûñûíûí ñþçëÿðè ìÿíè ãîðõóòäó:
– Ðàéìîíäà íÿ îëóá êè?..
– Ãîðõìàéûí, áàúûì. ßëè, àéàüû ñàëàìàòäûð. Êÿíàðà àòûëàðêÿí áàøû
åëåêòðèê äèðÿéèíÿ äÿéèá éàðàëàíìûøäûð. Ãîðõóñó éîõäóð. Îíà ãàí
âóðìàã ëàçûìäûð.
Ìÿí þéðÿíäèì êè, áóðäà äóðàí ãàäûíëàðûí ùÿð èêèñè Ðàéìîíäà
þç ãàíûíû òÿêëèô åòìèøäèð. Áó, ìÿíè ÷îõ íàðàùàò åòäè, õöñóñÿí úàâàí
ãàäûíûí ãàíûíûí Ðàéìîíäà âóðóëìàñûíû èñòÿìèðäèì. Åëÿ áó âàõò
èêèíúè øÿôãÿò áàúûñû ýÿëèá áèëäèðäè êè, îíëàðûí ãàíû Ðàéìîíäà äöø-
ìöð. Ìÿí ñåâèíúÿê:
– Ìÿíèì ãàíûìû éîõëàéûí, – äåäèì. – Áèçèì ãàíûìûç áèðäèð.
Øÿôãÿò áàúûñû ýöëäö. Ìÿí áèð äàùà òÿêÿááöðëÿ úàâàí ãàäûíà
áàõûá, è÷ÿðè êå÷äèì.
Ðàéìîíäëà ìÿíèì ãàíûì õîøáÿõòëèêäÿí äöç ýÿëäè. Ðàéìîíä
ñàüàëäû, ýÿíú îëäóüóíäàí, ÷îõ òåç ñàüàëäû. ×îõ ñåâèíäèì êè, îíóí
151
äàìàðëàðûíäà ìÿíèì ãàíûì àõûð. Ðàéìîíä õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàíäàí
ñîíðà ìÿí îíó úàâàí áèð ãàäûíà ãûñãàíäûüûìû äåäèì âÿ îíóí êèì
îëäóüóíó ñîðóøäóì. Ðàéìîíä ÿââÿëúÿ äóðóõäó, ñîíðà:
– Òàíûìûðàì... – äåéèá ìÿíè ãóúàãëàäû. – Áÿëêÿ èø éîëäàøëà-
ðûìäàí... éà êþíöëëö äîíîðëàðäàí áèðèäèð. Òàíûìûðàì...
– Òàíûìàñàí éàõøûäûð, – äåéÿ ìÿí ñåâèíúèìè ýèçëÿäÿ áèëìÿäèì.
Áèð àéëûã èíòèçàðäàí ñîíðà áèç éåíèäÿí ñåâèíú ýþëöíäÿ öçìÿéÿ
áàøëàäûã. Î âàõò ìÿí Ðàéìîíäó áöòöí ãÿùðÿìàíëàðëà ìöãàéèñÿ
åäèðäèì. Éåðëè-éåðñèç, àíàìà îíëàðûí ìÿùÿááÿòè áàðÿäÿ ñóàëëàð âåðèð-
äèì. Àíàìûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, àòàì äà îíó ÷îõ ñåâìèøäèð, ùÿ ùÿãèãè
ìÿùÿááÿò êå÷ìèøäÿ îëóá. Èíäèêè úàâàíëàð ñåâìÿéè áàúàðìûðëàð:
– Àòàí ìÿíè áèð àí äà äàðûõìàüà ãîéìàçäû. Î ÷îõ äåéèá-ýöëÿí
èäè. ×îõëó ëÿòèôÿ áèëèðäè...
– Áÿñ, àòàì èíäè íèéÿ äåéèá-ýöëìöð, àíàúàí?
– Áèëìèðÿì... – äåéÿ àíàì êþêñöíö þòöðöðäö. – Òÿãñèð þçöí-
äÿäèð, èë-èëäÿí àüçûíà ñó àëûð.
Áèçèì ñþùáÿòèìèç ùÿìèøÿ àíàìûí ÿñÿáèëÿøèá, äåéèíìÿñè èëÿ áèòèðäè.
Áèð àõøàì Ðàéìîíäëà êèíîäàí ÷ûõûá “Àðêàäè” ïàðêûíäà ýÿçè-
íèðäèê. Ìÿí Ðàéìîíäà êàìàë àòòåñòàòûíû àëàíäàí ñîíðà èíñòèòóòà ýåò-
ìÿéÿúÿéèìè äåäèì.
– Íÿ ñÿáÿáÿ?
– Áóíó ñÿí ìÿíäÿí éàõøû áèëèðñÿí.
Ðàéìîíä ñóñäó. ×öíêè áó áèçèì áèðèíúè ñþùáÿòèìèç äåéèëäè. Áó
ôèêðè ìÿíÿ Ðàéìîíä þçö åéùàìëàðëà áàøà ñàëìûøäû. Ðàéìîíä ùàãëû
èäè. Ìÿí áåø èë äÿ èíñòèòóòäà îõóñàéäûì, îíóí éàøû ëàï þòÿúÿêäè. Áèð äÿ,
àõû, íåúÿ îëà áèëÿð? Àðâàä ÿðèíäÿí áèëèêëè îëñóí? Ðàéìîíä áÿëêÿ äÿ
áåëÿ äöøöíìöðäö. Àììà ìÿí þçöìäÿí ÿñêèê êèøèéÿ àðâàä îëìàçäûì.
– Áÿñ Ðàéìîíä íÿ ö÷öí ãèéàáè îõóìóðäó?
– Èñòÿìèðäè. Îõóìàüà ÷îõ òÿíáÿë èäè. ßëèíÿ êèòàá àëàí êèìè éàòûðäû.
Áèç åëÿ îðàäàúà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèê: “Èéóëóí 16-ñûíäà ìÿíèì îí
ñÿêêèç éàøûì òàìàì îëóð. Ùÿìèí ýöíöí àõøàìû áèç ìÿúëèñèí
áàøûíäà ÿð-àðâàä êèìè îòóðàúàüûã”.
Ðàéìîíä ñåâèíúèíäÿí ìÿíè ãóúàãëàéûá þïìÿê èñòÿäè. Ìÿí îíóí
ãîëëàðû àðàñûíäàí ÷ûõûá éöéöðäöì. Ñèç “Àðêàäè” ïàðêûíäà îëìóøñó-
íóçìó? Îðà ýÿíúëÿðèí ÿí ÷îõ ñåâäèéè éåðäèð. Ëàï ìåøÿíè õàòûðëàäûð.
Äåéèðëÿð êè, ýóéà áó ïàðêû ñåâýèëèëÿð ö÷öí ñàëìûøëàð. Ñîí âàõòëàð áèç
äÿ “Àðêàäè” ïàðêûíà, õöñóñèëÿ “Ìÿùÿááÿò õèéàáàíûíà” àéàã à÷ìûø-
äûã. Èíäè äÿ ìÿí òàíûø õèéàáàíëà éöéöðÿðêÿí êèìèíñÿ øàùðàù ýöëöøö
152
ìÿíè ñàõëàäû. Áó íÿäèð? Ýÿíúëÿðèí “Ìÿùÿááÿò õèéàáàíûíà” áåø
íÿôÿð ãîúà ñîõóëìóøäóð! Õèéàáàí éàðûãàðàíëûã èäè, àììà áóíà áàõ-
ìàéàðàã ìÿí îíëàðäàí áèðèíè òàíûäûì. Òàíûäûì, ëàêèí íÿ ýþçëÿðèìÿ,
íÿ äÿ ãóëàãëàðûìà èíàíà áèëìÿäèì. ×öíêè ìÿíèì ùÿìèøÿ ãàðàäèí-
ìÿç òàíûäûüûì àäàì èíäè ùå÷ êÿñÿ àìàí âåðìÿäÿí óúàäàí äàíûøûð,
þç ìÿçÿëè ñþùáÿòè èëÿ éàíûíäàêûëàðû åëÿ ùåé ýöëäöðöðäö. Îíóí ñÿñèíäÿ
ãÿðèáÿ áèð ìÿëàùÿò, ùÿð ýÿíúÿ ìÿõñóñ îëìàéàí øèðèíëèê, úàçèáÿäàð-
ëûã âÿ òÿðàâÿò âàð èäè. Î, ìÿíèì Ðàéìîíäóìäàí äà ýþçÿë äàíûøûð,
ýþçÿë ýöëöðäö. Ìÿí, þçöíö éåòèðÿí Ðàéìîíäóí ÿëèíäÿí òóòóá, èø
ïàëòàðûíû ñîéóíìàìûø êèøèëÿðè ýþñòÿðäèì:
– Òàíûéûðñàí?..
– Áÿëè. Àòàí äà îíëàðëàäûð.
– Äàíûøûá-ýöëÿí îäóðìó?
– ßëáÿòòÿ. Àòàí ñåõèìèçäÿ ÿí çàðàôàòúûë àäàìäûð. Õöñóñèëÿ êåôè
áèð ãÿäÿð ñàç îëàíäà...
– Áÿñ î, åâäÿ íèéÿ ãàðàäèíìÿçäèð?
– Áèëìèðÿì... – äåéÿ Ðàéìîíä öçöìÿ áàõäû, – éîõñà ãûñãà-
íûðñàí? Î àðâàä áèçèì òàáåë÷è Àóñòðàäûð...
Ìÿí ëàï àòàì êèìè óúàäàí ýöëäöì.
– Ñÿí äÿ ãÿðèáÿ îüëàíñàí. Ìÿí àòàìà éåíèäÿí âóðóëìóøàì,
Ðàéìîíä. Ìÿí ùÿëÿ àòàìû áó ãÿäÿð ýÿíú âÿ äèëàâÿð ýþðìÿìèøäèì.
Î, äöíéàäàêû áöòöí êèøèëÿðäÿí ýþçÿëìèø, ùÿòòà ñÿíäÿí äÿ!
Ìÿí åâÿ ýÿëÿíäÿ àíàì ùÿëÿ éàòìàìûøäû. Àòàìûí ãàðàñûíà äåéè-
íèðäè, ñÿáÿáèíè ùå÷ áàøà äöøìÿäèì. Ìÿí àíàìûí ïÿæìöðäÿ ýþðêÿ-
ìèíÿ, òÿëÿñèê äàðàíìûø, áÿëêÿ äÿ ùå÷ äàðàíìàìûø ñà÷ûíà, ÿéíèíäÿêè
ñîëüóí ïàëòàðà, éàìàãëû äþøëöéÿ, àéàãëàðûíäàêû êþùíÿ áàøìàãëàðà
öðÿê àúûñû èëÿ áàõûá äåäèì:
– Äåìÿê, òÿãñèð ñÿíäÿéìèø, àíà.
Àíàì ìÿíèì ñþçëÿðèìäÿí äàùà äà àúûãëàíäû:
– Áèðëÿøèí! – äåäè. – Áèð ýþðöí ìÿíè þç åâèìäÿí ãîâà áèëÿðñè-
íèçìè?! Áÿëè, òÿãñèð ìÿíäÿäèð êè, ñèçèí ìöôòÿ ãóëëóã÷óíóç îëìóøàì.
Òÿãñèð ìÿíäÿäèð...
Ùÿìèí ùàäèñÿäÿí ñîíðà ìÿí þç ýÿëÿúÿéèì ùàããûíäà áèð äÿ
äöøöíäöì âÿ àíä è÷äèì êè, àíàì êèìè àðâàä îëìàéàúàüàì. Àðâàä
ö÷öí òÿêúÿ ÿðèíè âÿ þâëàäëàðûíû ñåâìÿê, éàõøû åâäàð îëìàã àçäûð. Î
þç òÿðàâÿòèíè âÿ ýþçÿëëèéèíè äÿ ñàõëàìàëûäûð. Àõû àòàì áèð çàìàí
àíàìû äÿëèúÿñèíÿ ñåâìèøäèð. Íÿ ñÿáÿáÿ àíàì ÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà
þçöíö àòàìûí ùÿéàò éîëäàøû êèìè éîõ, ìÿùç ìöôòÿ ãóëëóã÷ó êèìè
153
àïàðìûøäûð? Íÿ ö÷öí àíàì, äÿñò-äÿñò òÿçÿ ïàëòàðû îëà-îëà, åâäÿ
íèìäàø ýåéèíèð? Íÿ ö÷öí î, àõøàìëàð òîâóç ãóøó êèìè áÿçÿíèá àòàìëà
ýÿçìÿéÿ ÷ûõìûð? Àõû èíñàíûí ýþçëÿðè òà êþðïÿëèêäÿí ýþçÿëëèê ÿñèðè
îëìóøäóð. Éîõ, ìÿí åëÿ åäÿúÿéÿì êè, Ðàéìîíä ùÿìèøÿêè êèìè
ýþçÿë îëñóí. Àòàì êèìè åâäÿ áèð úöð, èøäÿ áàøãà úöð îëìàñûí. Àõû áó
áèð ùÿãèãÿòäèð êè, èíñàí þçö þç ùÿéàòûíû ýþçÿëëÿøäèðìÿëèäèð.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Ðàéìîíäëà ñþçö áèð éåðÿ ãîéóá, êÿáèí
áöðîñóíà ýåòäèê.
– Áèç åâëÿíìÿéè ãÿðàðà àëìûøûã! – äåäèê.
– ×îõ ýþçÿë, – äåéÿ àüñà÷ëû áèð ãàäûí áèçÿ òÿìèç áëàíêëàð âåðèá,
éåð ýþñòÿðäè. – Îòóðóí, äîëäóðóí...
Áèç ö÷-äþðä áëàíêû êîðëàäûãäàí ñîíðà, íÿùàéÿò, áöòöí ñóàëëàðà
úàâàá éàçäûã.
Àüñà÷ëû õàëà ñÿëèãÿ èëÿ äîëäóðóëìóø áëàíêëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðò-
äèêäÿí ñîíðà, ìåùðèáàíëûãëà ñîðóøäó:
– Åâëÿð èäàðÿñèíäÿí àðàéûøûíûç âàðìû?
– Íÿèíêè åâëÿð èäàðÿñèíäÿí, ùå÷ âàëèäåéíëÿðèìèçäÿí äÿ àðàéûø
éîõäóð.
Àüñà÷ëû õàëà áèçèì ñþçöìöçÿ ýöëäö:
– Áèð-áèðèíèçè ÷îõäàí òàíûéûðñûíûç?
– Áèð ùÿéÿòäÿ áþéöìöøöê.
– ×îõ ýþçÿë. – Àüñà÷ëû õàëà áèçèì êàüûçëàðû òÿçÿ ãîâëóüà òèêèá,
öñòöíö íþìðÿëÿäè.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, àðòûã áöòöí èøëÿð þç ãàéäàñûíäàäûð, èíäèúÿ êÿáèí
êàüûçûìûç âåðèëÿúÿê, ïàñïîðòëàðûìûçûí “Õöñóñè ãåéä” âÿðÿãëÿðè
ìþùöðëÿíÿúÿêäèð. Àíúàã ùÿð øåé ýþçëÿäèéèìèçèí ÿêñèíÿ îëäó.
Àüñà÷ëû õàëà ãîâëóüó øöøÿ ãàïûëû ðÿôÿ ãîéóá:
– Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëÿðñèíèç, – äåäè.
– Áèð ùÿôòÿ?.. Áèð ùÿôòÿ íÿ ö÷öíäöð? Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ìÿíèì àä
ýöíöìäöð.
– Èíäèäÿí òÿáðèê åäèðÿì...
– Àõû áèç èñòÿéèðèê êè, àä ýöíöíÿäÿê...
Àüñà÷ëû õàëàíûí ìåùðèáàí ñèôÿòè áèðäÿí-áèðÿ úèääèëÿøäè:
– Ãûçûì, êÿáèí êàüûçû àä ýöíöíÿ âåðèëÿúÿê ùÿäèééÿ äåéèë, éåíè
áèð àèëÿíèí ñÿàäÿò ìöãàâèëÿñèäèð. Áó ýöí íÿçÿðäÿí ãà÷àí êè÷èúèê áèð
ñÿùâ ñàáàù ñèçèí áöòöí ùÿéàòûíûçû ïîçà áèëÿð.
Ìÿí öçäÿ àüñà÷ëû õàëà èëÿ ðàçûëàøñàì äà, öðÿéèìèí äÿðèíëèéèíäÿ
áöòöí êÿáèí áöðîëàðûíû ñþéäöì. Êö÷ÿéÿ ÷ûõàí êèìè Ðàéìîíä:
154
 – Èíàðà, – äåäè, – áèð ùÿôòÿ ÷îõ óçóí âàõò äåéèë êè. Ãàíóíäóð...
Ýÿðÿê ýþçëÿéÿê...
– Ìÿí ýþçëÿìÿéÿúÿéÿì! Ëàï îíëàðûí àúûüûíà ýþçëÿìÿéÿúÿ-
éÿì.
– Êèëñÿéÿ ýåäÿúÿêñÿí?
– Éîõ! Àä ýöíö ìÿúëèñè äàüûëàí êèìè êþ÷ÿúÿéÿì ñèçÿ. Ýóéà î
êàüûç ïàð÷àñû îëìàñà, ñÿí ìÿíè ñåâìÿéÿúÿêñÿí?
Áèç áåëÿ äÿ ðàçûëàøäûã.
Èêè ýöíäÿí ñîíðà Ðàéìîíäóí àòà âÿ àíàñû Äàóãàâàïèëñäÿí ýÿë-
äèëÿð. Ìÿíèì âàëèäåéíëÿðèì èñÿ ÿùâàëàòû áàøà äöøöá, äàùà áþéöê
ùàçûðëûã ýþðìÿéÿ áàøëàäûëàð. ßýÿð ÿââÿëëÿð àíàìûí éàíûíäà ìÿíèì
áèð ýöí ÿðÿ ýåäÿúÿéèìäÿí ñþç à÷ûëàíäà î àüëàéûðäûñà, èíäè ñåâèíèðäè.
×öíêè îíóí éåýàíÿ þâëàäû þç åâèíäÿí óçàãëàøìàéàúàãäû. Ðàéìîíä
àíàìûí öðÿéèíúÿ èäè. Þçö ÷îõ çÿùìÿòêåø îëäóüóíäàí, îíóí ÿçìÿ-
áöçìÿ êèøèëÿðäÿí çÿùëÿñè ýåäèðäè.
Àðòûã áöòöí ãîùóì-ãîíøó, òàíûø-áèëèø áèëèðäè êè, ìÿí âÿ Ðàé-
ìîíä åâëÿíèðèê. Àòàì çàâîäóí äèðåêòîðóíó äà åâèìèçÿ äÿâÿò åòìèøäè.
Èéóëóí îí àëòûñû àõøàìû ìÿí ùÿäñèç ñåâèíú è÷ÿðèñèíäÿ ãîíàãëàðû âÿ
ðÿôèãÿëÿðèìè ãàðøûëàðêÿí, ãîíøó óøàãëàðäàí áèðè:
– Èíàðà, – äåäè, – ñÿíè êö÷ÿäÿ áèð õàëà ýþçëÿéèð.
Ìÿí òÿëÿñèê êö÷ÿéÿ éöéöðäöì. Àëàãàïûäàí áèð ãÿäÿð àðàëû òöíä-
ýþé ïàëòàð ýåéìèø áèð ãàäûí äóðìóøäó. Ìÿí îíó òàíûäûì: õÿñòÿõà-
íàäà ýþðäöéöì ýÿíú ãàäûí èäè. Î, òÿðÿääöä è÷ÿðèñèíäÿ ìÿíÿ éàõûí-
ëàøûá, ñîí äÿðÿúÿ ìöòè âÿ õÿñòÿ áèð ñÿñëÿ:
– Ñèç Èíàðàñûíûç?.. – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áÿëè, – äåéÿ ìÿí ùå÷ õàñèééÿòèìÿ éàðàøìàéàí áèð åùòèéàò-
êàðëûãëà úàâàá âåðäèì.
27-28 éàøû àíúàã îëàí áó ãàäûíûí ñîëüóí ñèôÿòè, êÿäÿðëè ýþçëÿðè,
ùÿéÿúàíäàíìû, ùÿéàäàíìû âÿ éàõóä ãåéðè áèð ñÿáÿáäÿíìè òèòðÿéÿí
äîäàãëàðû ìÿíè ãîðõóéà ñàëûðäû. Àðàéà ÷þêÿí ñöêóò íÿ ãÿäÿð úàíñûõûúû
îëñà äà, ìÿí îíóí äàíûøìàìàñûíû èñòÿéèðäèì. ×öíêè öðÿéèìèí äÿðèí-
ëèéèíäÿ áàø ãàëäûðàí ñþâã-òÿáèè äóéüóëàð áó íàìÿëóì ãàäûíûí ãàðà
õÿáÿðëÿ ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðèðäè. Ìÿí þçöìäÿí äÿ ÷îõ Ðàéìîíä
ö÷öí ãîðõóðäóì.
Ëàêèí óçàãäàí åøèäèëÿí ìîòîð óüóëòóñó öðÿéèìÿ ñó ÷èëÿäè. Áèð
ýþç ãûðïûìûíäà Ðàéìîíä âÿ “ÈÆ” áèçèì éàíûìûçäà äàéàíäûëàð.
– ßçèçèì! – äåéÿ ìÿí Ðàéìîíäóí áîéíóíà ñàðûëäûì âÿ ýþçëÿ-
äèì êè, áàõ áó ñààò î, ìÿíè þïÿúÿêäèð.
155
 Àíúàã Ðàéìîíä ìÿíèì ãîëëàðûìû áîéíóíäàí à÷ûá, òÿëÿñèê íàìÿ-
ëóì ãàäûíà òÿðÿô àääûìëàäû. Ñàëàì áåëÿ âåðìÿäÿí:
– Ñÿí áóðà íÿ ö÷öí ýÿëìèñÿí?.. – äåéÿ ñîðóøäó.
Îíóí ñÿñèíäÿ òÿëÿáäÿí ÷îõ éàëâàðûø âàð èäè. Ãàäûí ñàíêè ÿââÿëêè
ìöòèëèéèíè ïîçìàìàã ö÷öí äèíìÿäè. Ìÿíè ãûñãàíúëûã âÿ øöáùÿ àëîâ-
ëàðû áöðöäö. “Äåìÿëè, Ðàéìîíä áó ãàäûíû òàíûéûðìûø. Áÿñ î, áóíó
ìÿíäÿí íÿ ö÷öí ýèçëÿäèðäè?..” Ìÿí îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíà ýèðèá,
ãåéðè-èõòèéàðè Ðàéìîíäóí ÿëèíè òóòäóì.
– Ñÿí áó ãàäûíû òàíûéûðñàíìû?..
– Èíàðà, ñÿí ýåò åâÿ, – äåéÿ Ðàéìîíä ìÿíè óçàãëàøäûðìàã èñòÿäè.
Îíóí ðÿíýè àâàçûìûø, ýþçëÿðè ÷àøìûø, ýåíèø àëíû èñÿ òÿðëÿìèøäè.
– Ðàéìîíä, áó ãàäûí êèìäèð?!
– Èíàðà, äåäèì ýåò åâÿ!
– Ìÿí ùÿëÿ ñÿíèí àðâàäûí äåéèëÿì! Ãûøãûðìà! Áó ãàäûí êèìäèð!?
– Òàíûìûðàì! – äåéÿ Ðàéìîíä ìÿíèì ÿëèìè áóðàõûá, àúûãëû ùàëäà
ùÿéÿòÿ ýèðäè.
...Ìÿí åâèìèçÿ ãàëõàíäà ãîíàãëàð àðòûã ñöôðÿ áàøûíäà ÿéëÿøìèø-
äèëÿð. Îíëàð ìÿíè ýþðÿí êèìè éåð-éåðäÿí ñÿñëÿíäèëÿð.
– Úàíûì, áåëÿ òÿãñèðêàð îëàð?.. Áåëÿ ýÿëèí îëàð?.. Áÿé òÿê äàðûõûð...
Àðàã çÿùÿðÿ äþíöá... Êå÷... Êå÷!..
Ìÿí ùÿëÿ íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì. Éóõàðû áàøà êå÷èá, Ðàéìîí-
äóí éàíûíäàêû éåýàíÿ áîø ñòóëäà îòóðäóì. Ìÿúëèñ ãûçûøäû. ßââÿëúÿ
ìöãÿääèìÿ ö÷öí ìÿíèì îí ñÿêêèç éàøûìû òÿáðèê åòäèëÿð. Ñîíðà
çàâîäóí äèðåêòîðó àèëÿíèí ýþçÿëëèéèíäÿí, àèëÿ ãóðìàüûí ñèðëÿðèíäÿí
âÿ òàðèõèíäÿí äàíûøäû. Ðàéìîíäó áèð èíñàí êèìè, ÿìÿêñåâÿí, èñòå-
äàäëû âÿ éåíèëèê÷è ÷èëèíýÿð êèìè óçóí-óçàäû ìÿäù åòäè.
Ñþç ìÿíèì ýÿëÿúÿê ãàéíàòàìà âåðèëäè. Î, àðâàäûíûí êþìÿéè èëÿ
èêè-ö÷ úöìëÿ ãóðàøäûðûá ìÿíè òÿðèôëÿäè, ñîíðà àëíûìäàí þïöá íèøàí
öçöéöíö áàðìàüûìà òàõìàã èñòÿéÿíäÿ, ìÿí ñàíêè éóõóäàí àéûë-
äûì, äÿëè êèìè éåðèìäÿí ãàëõûá:
– Äàéàíûí! – äåäèì.
Áàéàãäàí ýóð-ýóð ýóðóëäàéàí îòàüà áèðäÿí-áèðÿ ìÿçàð ñöêóòó
åíäè.
– Ìÿí áèëèðÿì êè, ñèç áöòöí èíñàíëàðûí õîøáÿõòëèéèíè èñòÿéèðñèíèç.
Áóíóí ö÷öí ÷îõ ñàü îëóí. Ìÿí Ðàéìîíäó áöòöí ùÿéàòûì ãÿäÿð
ñåâèðÿì. Àíúàã ìÿí îíà àðâàä îëà áèëìÿéÿúÿéÿì. ×öíêè Ðàéìîíä
áèð àéäàí ñîíðà àòà îëàúàãäûð. Ðàéìîíä, ÿýÿð ñÿí ìÿíÿ äîñò îëàðàã
ãàëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, î êö÷ÿäÿ ýþç éàøû òþêÿí Ðèòàéà... òÿêúÿ Ðèòàéà
åâëÿíìÿëèñÿí!..
156
 Ìÿí áó ñþçëÿðè äåéÿðÿê ùþâëíàê åâäÿí ÷ûõäûì. Ùÿìèí ýåúÿíè
ñÿùÿðÿ ãÿäÿð àüëàäûì.
Ðàéìîíä Ðèòà èëÿ åâëÿíäè.
Èíäè êèìèí õîøáÿõò îëäóüóíó áèëìèðÿì.
– Áÿñ èíñàí äà þç ñÿàäÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêÿðìè?
– Ìÿí ùÿìèí ÿùâàëàòäàí ñîíðà Ðàéìîíä èëÿ õîøáÿõò îëà áèë-
ìÿçäèì. Ñÿàäÿò áèðèíúè íþâáÿäÿ òÿìèç âèúäàíëà éàøàìàãäûð. Ðèòà-
íûí áöòöí ýþçÿëëèéè àðõàäà ãàëìûøäû. Ìÿí èñÿ òÿçÿ-òÿçÿ ãþí÷ÿëÿíèð-
äèì. Áèð äÿ, ñÿàäÿò áþúÿê êèìè òÿêúÿ þçöí ö÷öí éóâà åøìÿêäèðìè?
ßýÿð áåëÿ îëñàéäû, ùå÷ àíàíûç ñèçè äîüìàçäû. Áöòöí þìðö áîéó áàðñûç
àüàúëàð êèìè ÿçàá-ÿçèééÿòñèç éàøàéàðäû. Àíúàã èíñàí àüàú äåéèë.
Ìÿíúÿ èíñàíûí áþéöêëöéö áóíäàäûð êè, î þç ñÿàäÿòèíè þçöíäÿí
ñîíðà ýÿëÿíëÿðèí äÿ öçöíäÿ ýþðìÿê èñòÿéèð.

***
Èíàðà ñóñäó. Ìÿí äÿ ñóñóðäóì. Òÿêúÿ ìåøÿ ñóñìàã áèëìèðäè.
Éåíÿ ìàùíû... ìàùíû... ìàùíû... Àäàìëàð êèìè ýöíÿø äÿ áó ýöí éàò-
ìàã èñòÿìèð, Ðèãà êþðôÿçèíèí ãûçûë ñèíÿñèíäÿ öôöã áîéó ñöðöíöðäö.
Ãÿôëÿòÿí äÿùøÿòëÿ ýóðóëäàéàí ýþé ìÿíè äÿ, Èíàðàíû äà äèêñèíäèðäè.
Èíàðà àëà ýþçëÿðèíè áàøûìûç öçÿðèíäÿ ãàéíàéàí ãàðà áóëóäëàðà äèêèá:
– Éàüûø éàüàúàã... – äåäè.
– Àéàüûíûç íåúÿäèð?
– Áèð àç òîõòàéûá, – äåéÿ Èíàðà àüúàãàéûí áóäàüûíäàí éàïûøûá,
àéàüà ãàëõäû. – Ëàï àç àüðûéûð.
Ìÿí Èíàðàíûí ÷è÷ÿêäÿí ùþðöëìöø ÷ÿëÿíýèíè éåðäÿí ýþòöðöá ãàëõ-
ìàã èñòÿéèðäèì êè, Àíäðèòàíûí ýöëÿ-ýöëÿ ýÿëäèéèíè ýþðäöì.
– Ñÿí ùàðäà ãàëìûñàí? Áÿñ íèéÿ ýåúèêäèí? Áèëèðñÿí íåúÿ éàõøû
èäè?!
Àíäðèòà ñóàëû ñóàë öñòöíäÿí éàüäûðà-éàüäûðà äèêäèðè ãàëõäû.
– Íÿ ýþçÿë ÷ÿëÿíý ùþðìöñÿí? Áó ìÿíèìäèð?..
Ìÿí úàâàá ÿâÿçèíÿ ïÿðò ùàëäà Èíàðàéà òÿðÿô äþíäöì. Åé äàä!..
Èíàðà éîõ èäè. Ìÿí àçìûø óøàã êèìè ÿòðàôà áîéëàíäûì. Èíàðà éîõ èäè.
Ìÿí ùÿéÿúàíëà:
– Èíàðà!!! – äåéÿ ÷àüûðäûì.
Òîï ýöëëÿñè êèìè à÷ûëàí ùà÷à øèìøÿê âÿ ýþé ýóðóëòóñó ñÿñèìè
áàòûðäû. Èðè éàüûø äàìúûëàðû ÿââÿëúÿ òÿê-òÿê, ñîíðà úöò-úöò, ñîíðà äà
øûðûëòû èëÿ éåðÿ òþêöëäö. Ëèãî áàéðàìûíà ÷ûõìûø êèøèëÿð ýöëöð, ãàäûí-
ëàð èñÿ ÷ûüûðûøûðäûëàð.
157
 Òÿêúÿ ìÿí ñóñóðäóì. Àíäðèòà èñÿ áþéðöìÿ ãûñûëàðàã, åëÿ ùåé
Èíàðàíûí êèì îëäóüóíó ñîðóøóð, øöáùÿëÿðèíè éöç éåðÿ éîçóðäó.
Áèç ãÿñÿáÿéÿ ãàéûäàíäà ñààò îí áèðè âóðóðäó. Ùàâà èñÿ éåíÿ èøûã
èäè. Ýþéöí öçö éàüûøäàí ñîíðà áÿíþâøÿéè ðÿíýÿ áîéàíìûøäû. Àíäðèòà
èñòèãàíëûëûãëà ñîðóøäó:
– Ñÿí ñàáàù àõøàì íÿ èø ýþðÿúÿêñÿí?
– Áèëìèðÿì...
– Êèíîéà ýåäÿê?
– Éàõøû...
– Ñààò ñÿêêèçäÿ ñÿíè áóðàäà ýþçëÿéÿúÿéÿì, – äåéÿ Àíäðèòà
ÿëèìè ñûõàðàã, òàõòà ìÿùÿúúÿðëè åâëÿðèíÿ òÿðÿô éöéöðäö.
“Îâ÷óëàð åâè”íäÿ ùå÷ êÿñ éàòìàìûøäû. Ùàìû, ùÿòòà ãîíøó áèíà-
ëàðäàí äà èêè íÿôÿð òàúèê øàèðè Àíñîðèíèí îòàüûíäà èäè. Îíëàð áèð áàëàúà
è÷äèêëÿðèíäÿí, óúàäàí äàíûøûá ýöëöðäöëÿð. Ìÿí ïÿíúÿëÿðèìèí öñòöíäÿ
ïèëëÿêÿíè õÿëâÿò ãàëõûá, þç îòàüûìà ýèðäèì. Éàòàüûìà óçàíûá, áöòöí
ýåúÿíè þçöìÿ ëÿíÿò îõóäóì êè, íÿ ö÷öí Èíàðàíûí öíâàíûíû ýþòöð-
ìÿäèì, íÿ ö÷öí?.. Î äà ýþðÿñÿí èíäè ìÿíè äöøöíöðìö?..
Ñÿùÿðè ýöíö ìÿí ñþçëÿøäèéèìèç âàõòäà ýþðöøÿ ýåòäèì. Àíäðèòà
ýÿëìÿäè. Ìÿí ùå÷ áóíà òÿÿññöôëÿíìÿäèì. ×öíêè òÿê îëìàã, äöøöí-
ìÿê... äöøöíìÿê èñòÿéèðäèì. ×öíêè Èíàðà ìÿíèì ãÿëáèìÿ äÿ, áåéíèìÿ
äÿ ùàêèì êÿñèëìèøäè. Ìÿí Ñëîêà êö÷ÿñè èëÿ äÿíèçÿ òÿðÿô éîëëàíäûì.
Ùàâà ñÿðèí îëäóüóíäàí, äÿíèç êÿíàðûíäà ÷îõ àç àäàì âàð èäè.
Ñöêóòó ñàùèëäÿ éåì àõòàðàí ãàüàéûëàðûí ÷ûüûðòûñû âÿ ëàï óçàãäà òåç-
òåç ñóéà áàø âóðàí áîøáîüàç þðäÿêëÿðèí àù-âàéû ïîçóðäó. Áó àõøàì
ýöíÿøèí äÿ ðÿíýè äÿéèøìèøäè. Î äà äöíÿíêè êèìè ýöëìöð, ñàíêè Èíàðà-
íûí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäè. Ùÿëÿ äÿíèç!.. Êöëÿêñèç, ñàêèò äÿíèçèí õûðäà
ëÿïÿëÿðè äöíÿíêè êèìè øàäéàíàëûãëà ïû÷ûëäàøìûð. “Èíàðà... Èíàðà...”
äåéÿ ùû÷ãûðûðäû.
Ìÿí Ðèãàäà îëäóüóì ýöíëÿðäÿ ùÿð åâäÿ, ùÿð áàüäà, ùÿð êö÷ÿäÿ,
ùÿð òèíäÿ Èíàðàíû àõòàðäûì. Àíúàã áèç áèð äÿ ðàñòëàøìàäûã. Ùÿòòà
àðàéûø ìÿíòÿãÿñèíÿ äÿ áàø ÷ÿêèá:
– Ìÿí Èíàðà àäëû áèð ãûçû àõòàðûðàì, – äåäèì.
Ïÿíúÿðÿíèí äàëûíäà îòóðìóø êöðÿí ãûç ÿò è÷èíäÿ îëàí õûðäà ýþç-
ëÿðèíè áèú-áèú ñöçäöðÿðÿê:
– Òÿêúÿ Ðèãàäà 500 Èíàðà âàð... – äåäè.
– Ìÿíèì àõòàðäûüûì ãûç ýþçÿëäèð.
– Áèçäÿ Èíàðà àäûíû àíúàã ýþçÿë ãûçëàðà âåðèðëÿð.
– Ýþðöíöð, ñèçèí äÿ àäûíûç Èíàðàäûð.
158
 Ãûç õîøëàíàðàã ýöëäö. Ìÿí äÿ ýöëäöì.
Î âàõòäàí ìÿí ùÿð ýþçÿë øåé ýþðÿíäÿ Èíàðà éàäûìà äöøöð. Äöíéà
èñÿ ýþçÿëëèêëÿðëÿ äîëóäóð. Î âàõòäàí Èíàðà êèìè ìÿí äÿ áöòöí äîñò-
àøíàéà, òàíûø-áèëèøÿ éàõûíäàí òàíûìàäûãëàðû àäàìà “ïèñ” äåìÿìÿéè
ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì. ×öíêè èíñàí ýþçÿë ùèññëÿðëÿ ýÿíúëÿøèð.
Î ýöíäÿí Àíäðèòà äà õÿéàëûìäàí ÷ûõìûð. Àõû î äà õîøáÿõòëèéè
ìàùíû èëÿ, ýöë-÷è÷ÿêëÿ þë÷öðäö. Áÿëêÿ äÿ åëÿ ìÿíèì áåëÿ ìÿéóñ
îëìàüûìà ñÿáÿá Ëàòâèéàíûí áàùàð áàéðàìûíäà àç ìàùíû îõóìà-
üûìäûð... Êèì áèëèð...

1964

159
 ×ÈÍÝÈÇ ßËßÊÁßÐÇÀÄß
(1936-1999)
Èñòåäàäëû éàçû÷û ×èíýèç ßëÿêáÿðçàäÿ 1936-úû èë îêòéàáð àéûíûí 17-äÿ Áàêû
øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Òîâóç øÿùÿðèíäÿêè À.Ñ.Ïóøêèí
àäûíà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìèø, ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð
(1955-1960).
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ ßëè Áàéðàìëû øÿùÿðèíäÿêè 2 ñàéëû îðòà ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì
êèìè áàøëàìûøäûð. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ æóðíàëèñòëèê åòìèø, ßëè Áàéðàìëûäà “Èøûã”
ãÿçåòèíèí, “Èñìàéûëëûäà “Çÿùìÿòêåø” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéàëàðûíäà ìÿêòóáëàð øþáÿ-
ñèíèí ìöäèðè, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ
“Ñîí õÿáÿðëÿð” âÿ “Ýöíöí ñÿñè” ðåäàêñèéàëàðûíäà ìöõáèð êèìè ÷àëûøìûøäûð.
Áÿäèè éàðàäûúûëûüà òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, èëê ùåêàéÿñè 1958-úè èëäÿ
àëìàíàõäà äÿðú îëóíìóøäóð. Ñîíðàëàð ìöõòÿëèô íÿøðèééàòëàðäà ÷îõëó ùåêàéÿëÿðè,
ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðè ÷ûõìûøäûð. Î, 1999-úó èë éàíâàð àéûíûí 7-äÿ âÿôàò åòìèøäèð.
“Àëòûíúû ñèì” ùåêàéÿñèíäÿ þìðöíö êþëÿ êèìè éàøàéàí èíñàíûí èðàäÿñèçëèéè,
ãîðõàãëûüû òÿñâèð îëóíóð. Ùåêàéÿ éàçû÷ûíûí “Ãûçûë éÿùÿðëè àò” êèòàáûíäàí (Áàêû,
Ýÿíúëèê, 1976) ýþòöðöëìöøäöð.

ÀËÒÛÍÚÛ ÑÈÌ

– Âÿòÿíäàø ñÿðíèøèíëÿð, ãàéûøëàðû áàüëàéûí, òÿééàðÿ ëàçûìè éöê-

ñÿêëèéÿ ãàëõìàéûíúà ïàïèðîñ ÷ÿêìÿê îëìàç.
Ñòöàðäåññà ìàðøðóò, åêèïàæ âÿ ðåéñ áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðäè.
“ÒÓ-114” íÿùÿíý ìîòîðëàðûíûí éåêíÿñÿã ñÿñèíè ñÿðíèøèíëÿðèí
áåéíèíäÿ ñûíûã âàë êèìè îõóòìàüà áàøëàéàíäà ïÿíúÿðÿëÿðäÿí è÷ÿðè
ýöí äöøäö. Êèìñÿ óúàäàí “øöêöð” äåäè âÿ ýöíÿø ö÷öí äàðûõàí ñÿð-
íèøèíëÿð ïÿíúÿðÿëÿðÿ ñàðû áîéëàíäûëàð.
Îí ýöí èäè êè, Êèñëîâîäñê ýöíÿø öçöíÿ ùÿñðÿò èäè. Åëÿ âàõò îë-
ìóðäó êè, øÿùÿðèí òàâàíûíäàí àñûëàí áóëóä îíóí éàøûë ìÿíçÿðÿñèíè
éàüûøà “ãîíàã” åëÿìÿñèí âÿ áó “ãîíàãëûã” äåìÿê îëàð êè, ùàìûíûí
öðÿéèíè âóðìóøäó. Éåðëèëÿðèí äÿ, èñòèðàùÿò åäÿíëÿðèí äÿ.
Ïÿíúÿðÿ àüçûíäà ÿéëÿøÿí, ÿéíèíäÿ ùàâà ðÿíýëè äàêðîíäàí êîñ-
òéóìó îëàí úÿððàùû ýöíÿø ìàðàãëàíäûðìûðäû. ×èéíèíäÿ, áîéóí-
160
áîüàçûíäà ðÿãñ åäÿí ýöíÿø øöàëàðû îíóí ö÷öí ïàéûç ìèë÷ÿéè êèìè áèð
øåé èäè. Úÿððàù ðàçû èäè êè, áóíäàí ñîíðà äà êå÷èðÿúÿéè ýöíëÿðèí ùàìûñû
éàüûøëû îëñóí. Àíúàã îíóí èñòèðàùÿòèíè ïîçóá ýåðè ÷àüûðìàéàéäûëàð.
Úÿððàù éàüûøëû, àçàä ýöíëÿðè éÿãèí êè, óçóí ìöääÿò éàäûíäàí ÷ûõàð-
ìàéàúàãäû. Ùÿëÿ ñðàüàýöí, äöíÿí, áåø ñààò ÿââÿë ùÿéàò íÿ ãÿäÿð
ýþçÿë èäè, úÿððàù éåíèúÿ àéàã à÷ûá ýÿçÿí êþðïÿ êèìè ñåâèíèðäè. Î,
÷ÿòèðèíè òóòóá éàüûøûí ñÿñèíÿ ãóëàã àñà-àñà ïàðêûí ÷àë-÷àðïàç úûüûð-
ëàðû èëÿ àääûìëàéûð, òåç-òåç áóðíóíó ÷ÿêèð, ÷è÷ÿêëÿðèí éóéóëìóø ÿòðèíè
àõòàðà-àõòàðà “Õðàì âîçäóõà” ãàëõûð, éà ãàéûäûá “Çàìîê”à ýåäèð,
éà äà “Ìàéñêàéà ïîëéàíà” àäëàíàí éàìàúëûüà öç ãîéóðäó. Éàüûøûí
÷ÿòèðäÿ îõóòäóðäóüó ìàùíûëàð äà úÿððàùëà áèðýÿ ýÿçèðäè.
Úÿððàùûí áþéðöíäÿêè åéíÿêëè àðûã ãàäûí òåç-òåç ÿéèëèá þçöíäÿí
ãàáàãäà ÿéëÿøÿí îðòàáîéëó êþê àðâàäà íÿñÿ ïû÷ûëäàéûð, áàøûíû ãàëäû-
ðûá úÿððàùà áàõûð, þç-þçöíÿ äåéèíèðäè: “Ïàù àòîííàí, àç ãàëìûøäû î
áîéäà áèíà éåðëè-äèáëè êþêöíäÿí ãîïà”. Úÿððàùûí åøèòäèéèíÿ ýþðÿ
øÿùÿðèí îðòàñûéëà ýåäÿí ñåëèí áèð ãîëó Íàðçàí âàííàñûíûí àíáàðûíà
àõûá, àíáàðäà èñÿ êàðáèò îëóá. Ùÿìèí ýöí ñÿùÿð àäàìëàðû éóõóäàí
áÿðê ýóðóëòó îéàòäû, áó ñÿñäÿí äþøÿìÿ òèòðÿäè, ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðè ñèë-
êÿëÿíäè. Âàííàíûí ïàðòëàìà õÿáÿðè èëäûðûì ñöðÿòèëÿ þëêÿéÿ éàéûëäû.
Êèñëîâîäñêäà ãîùóìó, äîñòó, òàíûøû èñòèðàùÿò åäÿíëÿð øÿùÿðè òåëåôîí,
òåëåãðàô, ìÿêòóá “àòÿøèíÿ” òóòóðäóëàð. Âÿ åøèäÿíäÿ êè, àíúàã áèðúÿ
îòàã ïàðòëàéûá, ùàäèñÿ çàìàíû âàííàäà ùå÷ êèì îëìàéûá, àäàìëàð
ñåâèíäèëÿð, áèð-áèðëÿðèíè òÿáðèê åòäèëÿð.
Ñîíðà áóëóäëàð íÿôÿñèíè äÿðäè, èñòèðàùÿò åäÿíëÿð øÿùÿðÿ òþêöëö-
øöá, êö÷ÿëÿðèí êèìñÿñèçëèéèíè éàüûøûí ÿëèíäÿí àëäûëàð. Úÿððàùà òåëåãðàì
ýÿëÿíäÿ ýöíÿøèí áàðìàãëàðû áóëóä êþéíÿéèíèí áèðúÿ äöéìÿñèíè à÷à
áèëìèøäè âÿ à÷ûã éåðäÿí øàì ìåøÿñèíÿ åëÿ áèë ïðîæåêòîð äöøìöøäö.
Òåëåãðàìäà úÿððàùûí ýþçöíÿ áèðèíúè ñàòàøàí àðâàäûíûí èìçàñû îëäó.
Îíóí ÿâÿçèíÿ áàøãà ÿð îëñàéäû, äöøöíÿ áèëÿðäè êè, éÿãèí àðâàäû âàííà
ÿùâàëàòûíû åøèäèá íàðàùàò îëóá. Úÿððàù öðÿéèíäÿ ýöëìÿê èñòÿéÿíäÿ
ñàíêè òåëåãðàìäàí ÷îïóð áóðóíëó, êèðïèêñèç ýþçëö, éåêÿ áèð ñèôÿò
÷ûõûá, ÿçèì-ÿçèì ÿçèëäè, ãûðûì-ãûðûì ãûðûøäû. Úÿððàùûí ãóëàüûíà ñÿñ
ýÿëäè: “Þëöðÿì, ÿ-ÿ þëöðÿì, ñÿí îðäà êåô ÷ÿêèðñÿí, ìÿí þëöðÿì”.
Úÿððàù ÷àìàäàíûíû ýþòöðöá àåðîäðîìà ýåòìÿê ö÷öí êö÷ÿéÿ
÷ûõàíäà éàüûø òÿçÿäÿí áàøëàäû. ×ÿòèð áó äÿôÿ íÿüìÿ îõóìàäû. Èðè äàì-
ëàëàð ãàðà ïàð÷àäà òÿáèë ñÿñè ÷ûõàðäûëàð. Âÿ úÿððàùà åëÿ ýÿëäè êè, àðäû-
àðàñû êÿñèëìÿéÿí òÿáèë ñÿäàëàðû àëòûíäà îíó åäàì åòìÿéÿ àïàðûðëàð.
Ñòöàðäåññàíûí ïàéëàäûüû úþâùÿðëè êîíôåòäÿí úÿððàù ýþòöðìÿäè.
Åéíÿêëè ãàäûí êîíôåòè êàüûçäàí à÷ûá, ñîðìàã ÿâÿçèíÿ îíó õàð-
161
òàõàðòëà éåìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà ö÷-äþðä äÿôÿ àñãûðûá ýåðèéÿ ÷åâðèëäè.
Éàí-éþðÿñèíÿ áàõûá ãàáàüà ÿéèëäè, àç ãàëà áóðíóíó êþê àðâàäûí ãóëà-
üûíà äàéàäû. Êþê àðâàä ýåðèéÿ äþíöá ãÿòè åòèðàç åòäè:
– Éîõ, éîõ, àäàì-çàä îëìàéûá.
– À... íåúÿ îëìàéûá? Âàííàëàð ìÿíèì ãóëàüûìûí äèáèíäÿ ïàðòëà-
éûá. Åâèìèçëÿ îðàíûí àðàñû ùå÷ éöç àääûì îëìàçäû.
Úÿððàù ñþùáÿòèí àõûðûíà ôèêèð âåðìÿäè. Î, ïåíúÿéèíèí úèáèíäÿêè
òåëåãðàìû ÷ûõàðûá áèð äÿ íÿçÿð ñàëäû. Úÿððàùûí ãàéíû, éÿíè àðâàäûíûí
ãàðäàøû Ïÿðâèç þëöðäö. Îíóí êþùíÿ õÿñòÿëèéèíèí òÿçÿ ñàíúûñû òóòìóøäó.
Èéíÿëÿð, äÿðìàíëàð áó àäàìûí óçóí èëëÿðäÿí áÿðè þçöíäÿ ýÿçäèðäèéè
õÿñòÿëèéè (þä êèñÿñèíäÿ äàø âàðäû) ìöâÿããÿòè ãûëàôëàéà áèëÿðäè âÿ áó
ãûëàô ýåú-òåç ïàðòëàìàëû èäè. Àðâàäûíûí éàçäûüûíà ýþðÿ ãàðäàøûíû òÿúèëè
îïåðàñèéà åëÿìÿê ëàçûì èäè. Áÿñ êèì åòìÿëè èäè áó îïåðàñèéàíû?
ßëáÿòòÿ, úÿððàù. Éÿíè î. Îíóí þçö. ×öíêè Ïÿðâèçèí îíäàí áàøãà ùå÷
êèìÿ åòèáàðû éîõ èäè. Ïÿðâèçèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ñîí âàõòëàð úàâàí-úàâàí
ùÿêèìëÿðèí åòäèéè àäè-àäè îïåðàñèéàëàðäàí áþéöê-áþéöê àäàìëàð
þëöðäö. Úÿððàùûí ýþçö éåíèäÿí òåëåãðàìà ñàòàøäû: “Ãàðäàøûì þëöð,
þëöð... ãàðäàøûì...” âÿ áó äÿôÿ åëÿ áèë òåëåãðàìäàí òöêëö áèð ñèíÿ
÷ûõûá, ôàñèëÿñèç ãàëõûá-åíìÿéÿ áàøëàäû. Ñèíÿ ãàëõûá-åíäèêúÿ óçóí,
ñàðû òöêëÿðèí àðàñû èëÿ ñîéóã òÿð äàìëàëàðû êöðÿúèê êèìè î éàí-áó
éàíà äèéèðëÿíèðäè. Åëÿ áèë çÿëçÿëÿ îëìóøäó. Úÿððàùûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè
áþéöê õÿñòÿõàíà áó çÿëçÿëÿíèí ýöúöíäÿí ëàõëàéûð, ÿëëè êâàäðàò-
ìåòðëèê êàáèíåòèíèí ïàðêåò äþøÿìÿñè àéàãëàðû àëòûíäà ñöðöøöðäö.
Úÿððàù òåëåãðàìëà àëíûíûí òÿðèíè ñèëèá, òöêëö ñèíÿíè ýþçöíöí ãàðøû-
ñûíäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà áàõäû. Éîõ, ñèíÿ åëÿ
áèë îíó ùèïíîç åëÿìèøäè. Î, úÿððàùûí áàõûøëàðûíû îüóðëàéûá “ìÿíÿ
áàõ” äåéèðäè. “Ìÿíÿ áàõ, ýþð ìÿí íÿ ÷ÿêèðÿì”.
Èéèðìè èëÿ éàõûí èäè êè, úÿððàù áó ñèíÿíè òàíûéûðäû. Íÿèíêè ñèíÿíè,
áó ñèíÿéÿ ìÿõñóñ îëàí ýþâäÿíè, áàøû, àéàüû, áèð ñþçëÿ, áöòöí áÿäÿíè
òàíûéûðäû. Áÿäÿíèí äàõèëèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ úÿððàù îíó éåääè ñèìëè ìóñèãè
àëÿòèíÿ îõøàäûðäû. Úÿððàùûí ôèêðèíúÿ þä êèñÿñèíäÿêè äàø áó ñèìëÿðè
÷àëà áèëÿúÿê éåýàíÿ ìèçðàá èäè. Âÿ úÿððàù ùÿìèí äàøëà èéèðìè èëÿ
éàõûí èäè êè, äîñòëóã åäèðäè.
Èéèðìè èë áþéöê âàõòäûð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ úÿððàù äàø ìèçðàáû
éàëíûç áèð ñèìÿ òîõóíäóðìàìûøäû. Áó, àëòûíúû ñèì èäè. Úÿððàù îíóí
àäûíû äà áèëìèðäè. Ãàëàí ñèìëÿðè éàõøû òàíûéûðäû. Ùÿòòà ñèìëÿðèí áÿçè-
ëÿðèíÿ àä äà âåðìèøäè. Ìÿñÿëÿí: áèðèíúèñèíÿ “òÿðèô”, éåääèíúèñèíÿ
“þëöì”.
162
 Ïÿðâèç òÿðèôè ýþçÿë áèð ãàäûí êèìè ñåâèðäè. Òÿðèô ùÿìèøÿ ùÿð éåðäÿ
ùàâà êèìè îíóí áàøûíûí öñòÿ îëóðäó. Ïÿðâèç îíó ñó ÿâÿçèíÿ ñòÿêà-
íûíà ñöçöá è÷èð, éàòàíäà èñÿ áó ýþçÿë ìÿõëóãó áÿðê-áÿðê ãóúàãëà-
éûðäû. Àíúàã î, áåéíèíèí, ãóëàüûíûí âÿ ìÿäÿñèíèí òÿðèô òóòóìóíóí
þë÷öñöíö áèëìèðäè. Îíó áèëèðäè êè, ñàü áþéðöíäÿ Ãàðãàíòóà àüûçëû áèð
áàø ýÿçäèðèð. Áèëìèðäè êè, áó àüûç äöíéàíûí òÿðèô àüàúëàðûíäà éåòèøÿí
ìåéâÿëÿðè ÷åéíÿìÿìèø óäìàüà ùàçûðäûð.
Úÿððàùûí éàäûíà Ïÿðâèçèí öíâàíûíà äåäèéè áèðèíúè òÿðèô äöøäö. Áó
î âàõòëàð èäè êè, òèáá èíñòèòóòóíäà îõóéàíëàð ìöùàðèáÿéÿ ýåòìÿéÿ
ùàçûðëàøûðäûëàð. Ïÿðâèçèí áàúûñû úÿððàùëà áèð ñèíèôäÿ îõóéóðäó. Áöòöí
èíñòèòóò áó èíúÿ ñÿñëè, ãÿøÿíý, íÿðìÿ-íàçèê ãûçà ùÿñÿäëÿ áàõûðäû.
Áàõàíëàðäàí áèðè äÿ úÿððàù èäè. Î þç ÷àëûøãàíëûüû, áèëèéè âÿ úèääèëèéè
èëÿ î áèðèëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Áó àðûã, óçóí, ïåíúÿéè éàìàãëû îüëàí
áàøãàëàðû êèìè ãûçû ýþç äóñòàüû åëÿìèðäè, ùÿòòà þçöíö åëÿ àïàðûðäû êè,
ýóéà îíó ýþðìöð, éàõóä ýþðöð, àíúàã ìÿùÿë ãîéìóð. Áèð äÿôÿ ãûç
åâëÿðèíäÿí àü ÷þðÿê ýÿòèðèá ñèíèôäÿ éîëäàøëàðûíûí àðàñûíäà áþëöøäö-
ðÿíäÿ, úÿððàù óäãóíìàüûíû çîðëà ñàõëàéûá, îíà óçàíìûø ÿëèí ñàùè-
áèíÿ “èñòÿìèðÿì” – äåäè, “òîõàì”.
Óøàãëàð ìöùàðèáÿéÿ éîëà äöøÿí ýöíö èíñòèòóòóí àêò ñàëîíóíäà
êå÷èðèëÿí éûüûíúàãäà Ïÿðâèç ýÿíúëÿðèí ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åòäè âÿ ñþçöíö
Ñÿìÿä Âóðüóíóí èêè ìèñðàñû èëÿ òàìàìëàäû:
“Áèëñèí àíà òîðïàã, åøèòñèí Âÿòÿí,
Ìöñÿëëÿù ÿñýÿðÿì ìÿí äÿ áó ýöíäÿí”.
Ìöùàðèáÿéÿ ýåäÿíëÿð àäûíäàí úÿððàù äàíûøäû. Î, íèòãèíäÿ Ïÿð-
âèçèí àòàñûíûí àäûíû ÷ÿêäè. Îíóí âàõòèëÿ ÿêñèíãèëàá÷ûëàðëà ãÿùðÿìàí-
úàñûíà âóðóøìàñûíäàí ñþùáÿò à÷äû. Íÿùàéÿò, ôèêðèíè éåêóíëàøäûðäû.
“Áèç äÿ îíëàð êèìè, îíóí êèìè âóðóøìàëûéûã”.
Ùÿìèí ýöíöí àõøàìû ãûçëàð ÿñýÿðëÿðè þòöðìÿê ö÷öí âàüçàëà ýÿë-
ìèøäèëÿð. Ïÿðâèçèí áàúûñû äà îíëàðûí àðàñûíäà èäè. Î, úÿððàùëà öçáÿöç
äàéàíûá, áàøûíû àøàüû ñàëìûøäû. Âàüçàëäà èéíÿ àòñàí, éåðÿ äöøìÿçäè.
– Ýåäèðñÿí?
– Ýåäèðÿì.
– Ñÿíèí ñÿùÿðêè äàíûøûüûí ãàðäàøûìûí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè.
– Ñÿíèí íåúÿ?
– Ìÿíèì äÿ.
– ßýÿð ãàëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, ìÿí ãàðäàøûìëà äàíûøûì, ñÿíè
ñàõëàñûí.
163
 – Éîõ, ñàü îë, ýåäèðÿì.
– Ùå÷ áèëìèðÿì ñÿíÿ íÿ äåéèì. Î ãÿäÿð ñþç âàð êè...
– Ýÿëìÿéèí ìèí ñþçÿ äÿéÿð.
Ãûçëàðûí ùþíêöðòöñö ãàòàðûí ôèò ñÿñèíÿ ãàðûøàíäà Ïÿðâèçèí áàúûñû
ÿë ÷àíòàñûíäàí þç øÿêëèíè ÷ûõàðäûá, úÿððàùà óçàòäû.
Úÿððàù òÿëÿñèê, îíó-áóíó èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ ÷àìàäàíûíû ãîéäóüó éåðÿ
ýåòäè. Îðäàí ãÿçåòÿ áöêöëö øÿêëèíè ýÿòèðèá, Ïÿðâèçèí áàúûñûíà óçàòäû.
– Åâäÿ à÷àðñàí...
Òÿééàðÿ ùàâà áîøëóüóíà äöøöá-÷ûõàíäà úÿððàù ôèêèðäÿí àéûëäû
âÿ ýþðäöê êè, åéíÿêëè èëÿ êþê àðâàä ìþùêÿì ìöáàùèñÿ åäèðëÿð. Ùÿòòà
àðõàäàêû åðìÿíè àðâàäû äà îíëàðà ãîøóëóá. Åéíÿêëè ãàäûí úÿððàùûí
íÿçÿðëÿðèíè öçöíäÿ ùèññ åäÿíäÿ ìöáàùèñÿéÿ àðà âåðäè.
Éåääèíúè âÿ àõûðûíúû ñèìèí àäû “þëöì” èäè. Éÿíè äàø. Úÿððàù áó
äàøû êÿøô åäÿíäÿí ñîíðà Ïÿðâèçëÿ ñþùáÿòèíè õàòûðëàäû.
– Îïåðàñèéà åòìÿëèéÿì.
Ïÿðâèçèí ðÿíýè àüàðäû.
– Áàøãà ìöàëèúÿ öñóëó éîõäóðìó?
– Âàð. Àíúàã ìöâÿããÿòèäèð. Îïåðàñèéà èñÿ áèðäÿôÿëèê...
Ïÿðâèç ÿñÿáè ùàëäà îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Þëäöðÿð.
– Ñàüàëäàð.
– Ìÿí þëöìäÿí ãîðõìóðàì. Àíúàã ôèêèðëÿøÿíäÿ êè, àäàìëàðà
ùÿëÿ ëàçûìàì, þëìÿê èñòÿìèðÿì.
Áÿëêÿ äÿ úÿððàù áóíà èíàíàðäû. Àíúàã äàøû ÿðèòìÿê ö÷öí ùÿð äÿôÿ
èéíÿíè Ïÿðâèçèí êöðÿéèíÿ éàõûíëàøäûðàíäà áó òöêëö êöðÿéèí íåúÿ
òèòðÿäèéèíè, ïó÷óð-ïó÷óð òÿð òþêäöéöíö ýþðöðäö. ßýÿð úÿððàù Ïÿðâè-
çèí áöòöí ñèìëÿðèíÿ àä âåðìèø îëñàéäû, íþâáÿòè ñèìèí àäû “ãîðõàãëûã”
îëàðäû. Ïÿðâèçèí åëÿ áèð åçàìèééÿòè, ìÿçóíèééÿòè îëìàçäû êè, úÿððàùû
þçö èëÿ àïàðìàñûí. “Áèðäÿí ñàíúûì òóòàð, éîëäà þëöá åëÿðÿì”.
Úÿððàùûí ùå÷ éàäûíäàí ÷ûõìàç. Áèð äÿôÿ Ïÿðâèçëÿ Àçÿðáàéúàíûí
ýþçÿë, ìÿíçÿðÿëè áèð ðàéîíóíäà åçàìèééÿòäÿ îëàðêÿí îíëàðû áàüëû-
áàüàòëû áèð åâÿ ãîíàã àïàðäûëàð. Àõøàì èäè. Ãóðáàüàëàðûí, úûðúû-
ðàìàëàðûí ñÿñè áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Ãîíàãëàð åéâàíäà ÿéëÿøèá
éåéèá-è÷ìÿêëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðû âàõò Ïÿðâèç ÿéèëèá úÿððàùûí ãóëà-
üûíà ïû÷ûëäàäû:
– Ìÿíèì àòàì óçóí ìöääÿò áó ðàéîíäà ãà÷àãëàðëà âóðóøóá. Äöí-
éàíûí èøèíè áèëìÿê îëìàç. Áàøà äöøöðñÿí, íÿ äåéèðÿì? Éÿíè áóðàäà
áèçè èñòÿìÿéÿíëÿð äÿ òàïûëàð.
164
 Úÿððàù áàøûíû òÿðïÿòäè. Ïÿðâèç ñòÿêàíûíäàêû áóëàã ñóéóíäàí áèð
ãóðòóì è÷èá, äàâàì åòäè:
– Äåäèéèì áóäóð êè, åùìàëúà äóð, ýåò áàüûí àéàüûíà, áàðûíûí
éàíûíäàí ìÿí îòóðäóüóì éåðÿ áàõ, ÿýÿð àüàúëàð àðàñûíäàí ýþðöí-
ñÿì, õÿáÿð åëÿ éåðèìè äÿéèøèì.
Òÿçÿ ïîìèäîð, õèéàð èéè òÿééàðÿéÿ éàéûëàíäà ñÿðíèøèíëÿðèí ÷îõó-
íóí àüçû ñóëàíäû. Úÿððàù ýþçàëòû åéíÿêëè ãàäûíûí äèçèíèí öñòöíäÿêè
ãÿçåò ñöôðÿéÿ áàõûá óäãóíàíäà ãàäûí äèëëÿíäè:
– Áóéóðóí, ãàðäàø, óòàíìàéûí. Ýþòöðöí. Õàëèñ âèòàìèíäè.
Úÿððàù òÿøÿêêöð åäèá ÿëèíè ñöôðÿéÿ óçàòäû. Áèðäÿí ìîòîð äàíû-
øûãëàðà íþãòÿ ãîéäó. Ñîíðà åéíÿêëè ãàäûí ñöêóòó ìîòîðóí ÿëèíäÿí
àëäû. Î, àüçûíäàêûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ êþê àðâàäà äåäè:
– Èíàíìûðñàí, ãîíøóíäàí ñîðóø.
Êþê àðâàä áþéðöíäÿêè ñàðûøûí îüëàíà íÿñÿ äåäè. Îüëàí ÷èéèí-
ëÿðèíè ÷ÿêäè. Àðâàä ýåðè ÷åâðèëäè.
– Áó ùå÷ ïàðòëàéûøû åøèòìÿéèá.
Åðìÿíè ãàäûí àðõàäàí äèëëÿíäè:
– Íèéÿ ìöáàùèñÿ åäèðñèç? Âàííàëàð ïàðòëàéàíäà äåéèðëÿð è÷ÿðèäÿ
áèð àðâàä îëóá.
Åéíÿêëè àðâàä ãÿëÿáÿ ÷àëìûø àäàìëàð êèìè ñÿñèíè ãàëäûðäû:
– Åøèòäèç? – Ñîíðà öçöíö úÿððàùà äþíäÿðäè: – Äÿëè îëóðàì äÿ.
Úÿððàù ìàðàãëàíäû:
– Íèéÿ?
– Áàùàäûð Ñöëåéìàíîâè÷ áèçè áåëÿ þéðÿòìÿéèá. Äåäèéèì ãàíóí-
äóð. Âÿññàëàì! Ñþçöì òÿñäèã îëóíìàéàíäà ÿñÿáëÿðèì ìÿíè ýèúèò-
êÿí êèìè äàëàéûð.
– Ùàðäà èøëÿéèðñèç êè?
– Íàçèðëèêäÿ êàòèáÿéÿì. Áèëèðñèç, Áàùàäûð Ñöëåéìàíîâè÷èí äåäè-
éèíè ãàéòàðìàã îëìàç. Áèç äÿ îíóí êèìèéèê. Àäàì âàð îíóí ãÿáóëóíà
äöøìÿê ö÷öí ìÿíèì éàíûìà ýÿëèð. Áèðúÿ êÿëìÿ äåéèðÿì: ýþçëÿéèí,
âÿññàëàì! Î ýþçëÿìÿêëÿ äþðä-áåø ñààò ýþçëÿéèð. Áàùàäûð Ñöëåéìà-
íîâè÷ áèçè áåëÿ òÿðáèéÿ åäèá. Èíäè áóíëàð – î, ÿëèíè ùàâàäà éåëëÿòäè –
ìÿíèìëÿ ìöáàùèñÿéÿ áàøëàéûáëàð.
Úÿððàù Ïÿðâèçèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè èäàðÿíè õàòûðëàäû. Ïÿðâèçèí ýþð-
êÿìè, ÿçÿìÿòè, öçöíöí úèçýèëÿðè âÿ èñòÿäèéè âàõò áó úèçýèëÿðÿ âåðÿ
áèëäèéè èôàäÿ, îíóí àüûð, áàùàëû ìåáåëëè êàáèíåòèíÿ ýèðìÿê èñòÿéÿí-
ëÿðè áèð öðÿê äÿ áàøãàñûíäàí áîðú àëìàüà ìÿúáóð åäèðäè. Îíóí èäàðÿ-
ñèíäÿ èøëÿéÿíëÿðèí ÷îõóñó þçöíö ðÿèñÿ îõøàòìàüà ÷àëûøûðäû. Ùÿòòà
165
áÿçèëÿðè àéàããàáûñûíû, êîñòéóìóíó Ïÿðâèçèíêè ðÿíýäÿ ýåéèðäè. Áó
òÿñèð èäè. ßýÿð úÿððàù èñòÿñÿéäè Ïÿðâèçèí íþâáÿòè ñèìëÿðèíèí áèðèíÿ
“òÿñèð” àäû âåðÿðäè. Ïÿðâèçèí èø÷èëÿðè äåìÿê îëàð êè, áèð-áèðëÿðèíÿ îõøà-
éûðäûëàð. Ñàíêè éàðû áþëöíìöø àëìà èäèëÿð. Äàíûøûã òÿðçè, äàâðàíûø,
éåðèø, îòóðóø... Ïÿðâèç þçöíöí õàñèééÿòèíè ñàíêè øïðèñÿ äîëäóðóá, èø÷è-
ëÿðèíèí áåéíèíÿ, öðÿéèíÿ éåðèòìèøäè. Äåìÿëè, Ïÿðâèç þëÿíäÿí ñîíðà
ùÿëÿ óçóí ìöääÿò éàøàéàúàãäû.
Úÿððàùû ôèêèðäÿí èñòè àéûðäû, îíóí êöðÿéè ñó è÷èíäÿ èäè. Àðõàäàí
êèìñÿ ïàïèðîñ ÷ÿêèá, åëÿ áèë ãÿñäÿí òöñòöíö îíà òÿðÿô öôöðäö. Åéíÿêëè
ãàäûíëà êþê àðâàä äèë áîüàçà ãîéìóðäó. Úÿððàù àëíûíû ñÿðèíëÿòìÿê
ö÷öí áàøûíû ïÿíúÿðÿíèí øöøÿñèíÿ ñþéêÿäè. Î, áàõûøëàðûíû ýþéöí ñöä
äÿíèçèíäÿ èòèðèá, Ïÿðâèçèí î áèðè ñèìëÿðè ùàããûíäà äöøöíìÿê èñòÿ-
éÿíäÿ ñàíêè äÿíèçäÿí ãàðà áèð àäàì ÷ûõûá úÿððàùà éàõûíëàøäû. Îíóí
ãîëòóüóíäà òîç áàñìûø ãîâëóã âàðäû. Äÿíèç àäàìû ãîâëóüó à÷ûá,
úÿððàùà áèð øÿêèë ýþñòÿðäè:
“Òàíûéûðñàíìû áó øÿêëè?”
Úÿððàù áàøûíû òÿðïÿòäè.
“Àë áó øÿêëÿ áàõ, îòóç èë ÿââÿë ÷ÿêäèðìèñÿí. Èíñòèòóòóí èêèíúè êóð-
ñóíäà îõóéóðäóí. Ùÿëÿ ÿñýÿðëèéÿ ýåòìÿìèøäèí. Ýþðöðñÿíìè, úèíèí-
äÿí úèíäàðëàð ùöðêöð, ñèôÿòèíäÿ áèð òèêÿ ÿò éîõäóð. Ïåíúÿéèí éàìàã-
éàìàã, àéàããàáûí àüçûíû à÷ûá àäàìû óäìàã èñòÿéèð”.
Úÿððàù éåíÿ ôèêðÿ ýåòäè.
“Ñÿí áó øÿêëè Ïÿðâèçèí áàúûñûíà ìöùàðèáÿéÿ ýåäÿí ýöíö âåð-
ìèøäèí. Ãàéûäàíäàí ñîíðà äÿôÿëÿðëÿ ùÿìèí øÿêëè îíäàí ýåðè àëìàã
èñòÿäèí. Àíúàã öðÿê åëÿìÿäèí. Ïÿðâèçèí áàúûñû èëÿ ñÿí ìöÿëëèìëÿð
îòàüûíûí ãàðøûñûíäà ðàñòëàøäûí. ßñýÿð ïàëòàðûíäà ñÿíè òàíûìàéûá, þòìÿê
èñòÿéÿíäÿ àäûíû ÷àüûðäûí.
– Ñÿíñÿí...
– Ìÿíÿì...
Î, ÿëèíè ñÿíÿ óçàäàíäà æóðíàë ñöðöøöá ãîëòóüóíäàí éåðÿ äöøäö,
ÿëëÿðèíèç áèð-áèðèíè áóðàõìàäû. Òÿëÿáÿëÿðäÿí áèðè æóðíàëû ýþòöðöá Ïÿð-
âèçèí áàúûñûíà óçàòäû. Ñÿí Ïÿðâèçèí áàúûñûíûí òÿëÿáÿñè îëäóí, äÿðñÿ
ýÿëäèéèíèí äþðäöíúö ýöíö åøèòäèí êè, Ïÿðâèçèí áàúûñûíûí ÿðè âàð. Âÿ
áó ÿð ö÷ àéà éàõûíäûð êè, ìöùàðèáÿäÿí ãàéûäûá. Þçö äÿ öðÿéèíèí
áàøûíäà ýöëëÿ ýÿçäèðèð. ßýÿð îïåðàñèéà åäèëìÿñÿ, ýöëëÿ ùÿðÿêÿò åäÿ-
åäÿ öðÿéÿ äÿéÿ áèëÿð. Áóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà Ïÿðâèçèí áàúûñûíûí
ýþçöíÿ áàõà áèëìÿäèí. Î èñÿ ùå÷ íÿ îëìàìûø êèìè ñÿíèíëÿ ñþùáÿò
åäèð, ÿðèíèí ñÿùùÿòèíäÿí äàíûøûðäû.
166
 Ïÿðâèçèí áàúûñûíûí ÿðè îïåðàñèéàäàí ÷ûõìàäû. Ñÿí áåøèíúè êóðñà
êå÷ÿíäÿí ñîíðà îíëàðà àéàã à÷äûí. Àéàã à÷äûüûí ýöí Ïÿðâèçèí áàúûñû
îíà éàäèýàð âåðäèéèí ùÿìèí øÿêëè ñÿíÿ ýþñòÿðäè. Èíäè áó øÿêëè ñÿí
åâèíèí öìóìè àëáîìóíäàí ýþòöðöá ýèçëÿòìèñÿí. Àëáîì äåéÿíäÿ,
áèëèðÿì, öðÿéèí àüðûéàúàã. ×öíêè îðà éàëíûç àðâàäûíûí âÿ àðâàä
ãîùóìëàðûíûí ÿêñëÿðè éàïûøäûðûëûá. Ñÿí áèð âàõòëàð ùÿìèí àäàìëàðûí
ñèìàñûíäà þç äîüìà àòàíû, àíàíû ýþðöð, òÿñÿëëè òàïûðäûí.
Áó øÿêëè ñÿí î âàõò äÿôí åòäèí êè, àðâàäûí îíó åâèí öìóìè àëáî-
ìóíà éàïûøäûðìàäû. Éàäûíäàí ÷ûõûáñà õàòûðëàäà áèëÿðÿì. Äåäè êè:
– Áèëèðñÿí, î ýöí áàúûì ñÿíèí áó øÿêëèíè ýþðÿíäÿ äÿùøÿòÿ ýÿëäè.
Èíúèìÿ, ÿçèçèì, ôèêèð âåðñÿí ýþðÿðñÿí êè, áóðäà ñÿíèí àäèúÿ øÿêëèí éîõ,
ùÿì äÿ éîõñóëëóüóí, àúëûüûí áþéöäöëöá, ýÿë áóíó àëáîìäàí ÷ûõà-
ðàã, ñÿíèí òÿçÿ øÿêèëëÿðèíäÿí áèðèíè áþéöäöá äèâàðà âóðàã.
Ñÿí éåíÿ åòèðàç åëÿìÿäèí.
Ñèçèí àëòûîòàãëû ìÿíçèëèíèçèí äèâàðëàðûíäàí Ïÿðâèçèí úöðáÿúöð
ýþðêÿìäÿ áþéöäöëìöø øÿêèëëÿðè àñûëìûøäû. Àëòûíúû îòàüà èñÿ ñÿíèí
øÿêëèíè âóðäóëàð.
Áèð ýöí àðâàäûí äåäè:
– Ñÿíè àäàì åäèá, åë è÷èíÿ ÷ûõàðòäûì. Àõû ñÿí êèì èäèí? Ìÿí
îëìàñàéäûì Àëëàù áèëèð ñîðàüûí ùàíñû êÿíääÿí ýÿëèðäè. Ñÿíèíëÿ ãóð-
òàðàíëàðûí ÷îõóíóí äàëûíäàí èòÿëÿäèëÿð àüúàãàíàäëàðëà ìöáàðèçÿ åëÿ-
ìÿéÿ. Èíäè àäàì îëìóñàí. Þçöí äÿ éàäûíäàí ÷ûõàðòìà, ñÿí ìÿíäÿí
÷îõ ãàðäàøûìà ëàçûìñàí.
Äÿíèç àäàìû úÿððàùûí ãîëóíäàí éàïûøûá îòàãëàðû ýÿçäèðäè. Àõûðûíúû
îòàüûí ãàïûñûíû à÷äûëàð. Áó îòàã ñóìàüû ðÿíýäÿ èäè. Äèâàðäàêû ëöò
ãàäûí ïîðòðåòèíèí àëòûíäà áèð-áèðèíäÿí áåø àääûì àðàëû èêè ÷àðïàéû
ãîéóëìóøäó. ×àðïàéûëàðûí ùÿð áèðèíèí áàø òÿðÿôèíäÿêè ñóìàüû ðÿíýëè
òóìáàëàðûí áèðèíèí öñòöíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëÿð, áîéàëàð, ÿòèð øöøÿëÿðè,
ïóäðàëàð, î áèðèíäÿ èñÿ öðÿê âÿ éóõó äÿðìàíëàðû âàð èäè. Áó ÷àð-
ïàéûëàð ÿââÿëúÿäÿí òÿðòèá åäèëìèø úÿäâÿë öçðÿ áèðëÿøèðäèëÿð. Äöçöíö
äåñÿê ÷àðïàéûëàð þç éåðèíäÿ ãàëûðäû, áèðëÿøÿí îíëàðûí ñàùèáëÿðè èäè.
Úÿäâÿëè Ïÿðâèçèí áàúûñû òóòìóøäó âÿ îíó ùå÷ áèð ãöââÿ ïîçà áèë-
ìÿçäè. Úÿððàùûí àðâàäû èøäÿí ñîíðàêû ñààòëàðûíûí ÷îõóíó ãàðäàøû,
áàúûñû, ãîùóì-ÿãðÿáàñûýèëäÿ êå÷èðÿð, áÿçÿí ùå÷ åâÿ ýÿëìÿçäè. Úÿððàù
þç ÷àðïàéûñûíäà óçàíûá áèð ìöääÿò ýþçöíö àðâàäûíûí ÷àðïàéûñûíà
äèêÿð, ñîíðà ýåúÿ éàðûéà ãÿäÿð ìèí äÿôÿ ñàüà-ñîëà ÷åâðèëÿð âÿ éóõó
äÿðìàíû àòàíäàí ñîíðà éàòàðäû.
167
 Úÿððàù àëíûíû øöøÿäÿí ÷ÿêèá, áàõûøëàðûíû àü äÿíèçäÿí éûüûø-
äûðìàã èñòÿéÿíäÿ ãóëàüûíà äÿíèç àäàìûíûí ñÿñè ýÿëäè:
“Àëòûíúû ñèì, àëòûíúû ñèì, àëòûíúû ñèì...”
– Áó íÿ äåìÿêäèð, íåúÿ éÿíè àëòûíúû ñèì?
“Àëòûíúû ñèì, úÿððàù, éÿíè ñÿí... àëòûíúû ñèì”. Äåìÿëè Ïÿðâèçèí
äàõèëèíäÿêè àëòûíúû ñèì úÿððàù èìèø âÿ ýóéà úÿððàù èéèðìè èëäÿ îíóí
àäûíû áèëìèðìèø.
Äÿíèç àäàìû ýöëäö: “×îõ éàõøû áèëèðäèí. Àíúàã ãîðõóðäóí ìèç-
ðàáû îíà òîõóíäóðìàüà åùòèéàò åäèðäèí êè, áèðäÿí áó ñèìèí ñÿäàëàðû
ñÿíèí äàõèëèíäÿêèëÿðè àøêàðà ÷ûõàðàð, äåéÿð ùàíû èíÿéèíè ñàòûá ñÿíè
îõóìàüà ýþíäÿðÿí àòàí? Î, ùàíñû úÿáùÿäÿ þëäö? Ùàíû ñÿíè áþéöäÿ-
áþéöäÿ “÷èéíèíäÿ ýîðà ýåäèì” – äåéÿí àíàí? Îíóí ãÿáðè ùàðäàäûð?
Êèìëÿð îíó äÿôí åëÿäè? Àõû íÿ âàõòà ãÿäÿð êþëÿ îëàúàãñàí? Ìÿýÿð
ñÿíèí ñÿðáÿñò äöøöíöá, ñÿðáÿñò ýÿçìÿéÿ èõòèéàðûí éîõäóð? Ïÿðâèçëÿ
èéèðìè èëëèê ãîùóìëóüóíäà ñÿíÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, îòóç ýöí àçàäëûã
âåðèëìèøäè, ñÿí éåíèúÿ àéàã à÷ìûø óøàã êèìè ñåâèíèðäèí. Áó îòóçóí
îíóíó ëåéñàí éàüûøëàðû äþéÿúëÿñÿ äÿ, ñÿí ÷îõ øåéè óíóòìóøäóí.
Àçàäëûã ñÿíÿ ùÿð øåéè þç ðÿíýèíäÿ, þç ãîõóñóíäà ýþñòÿðèðäè. Òÿáèÿòè
äÿ, èíñàíëàðû äà. ßýÿð òåëåãðàì àëìàñàéäûí, Òåáåðäàéà ýåäÿúÿê,
Ãàðà÷àéñêèäÿí êå÷ÿðêÿí ñîë òÿðÿôäÿ, éàøûë éàìàúûí ãóðòàðàúàüûíäà,
äàüëàðûí áàøëàíüûúûíäà ñàëûíìûø êîñìîñ ïàâèëéîíóíà ýèðèá òàúèê
àøïàçûíûí áèøèðäèéè ìàíòûëàðäàí ëÿççÿòëÿ éåéÿúÿêäèí. Ùÿëÿ áèð ãàëûí
ñòÿêàí àðàã äà è÷ÿúÿêäèí. Òåáåðäàíû ýÿçèá Äîíáàé ÷àéûíûí êþïöê-
ëÿíÿí ñóëàðûíà áàõàúàã, Ôàðåë ýþëöíäÿ ÷èìÿúÿê, ùå÷ îëìàñà ö÷ ýöí
÷àäûðäà éàòàúàãäûí. Ýåúÿëÿð ÷àäûðûí äàìûíû äþéÿúëÿéÿí éàüûøûí ñÿñèíÿ
ãóëàã àñà-àñà þçöíö äöíéàíûí ÿí õîøáÿõò àäàìû ñàéàúàãäûí. ßýÿð
áó òåëåãðàì îëìàñàéäû âÿ áó òåëåãðàìäàí ÷îïóð ñèôÿòëè, êèðïèêñèç
ýþçëö, éåêÿáóðóíëó áèð àäàì ÷ûõûá áàüûðà-áàüûðà: “Âèúäàíñûç, ñÿí
îðäà êåô åäèðñÿí, ìÿí áóðäà þëöðÿì” äåìÿñÿéäè, ôàñèëÿñèç ãàëõûá-
åíÿí òöêëö ñèíÿ, áó ñèíÿ öñòöíäÿ ãóðóëìóø ÿëëè êâàäðàòìåòðëèê êàáè-
íåòèí äàüûëìàã òÿùëöêÿñè îëìàñàéäû, áÿëêÿ äÿ îòóç ýöí àçàäëûã ñÿíè
îí èë úàâàíëàøäûðàúàãäû”.
– Áÿñäèð! – Úÿððàù þç ñÿñèíäÿí äèêñèíäè. Åéíÿêëè àðâàä ñþçö
þçöíÿ ýþòöðöá òÿëÿñèê úàâàá âåðäè:
– À, íåúÿ áÿñäèð? Þëìöøäö Ìèíàéÿ êè, óøàã-ìóøàã îíóí “ùÿ”ñèíÿ
éîõ äåéÿ!
Ñÿí äåìÿ åéíÿêëè ãàäûí êþê àðâàäëà áÿðêäÿí-áÿðêäÿí äàíûøûðìûø.
Åéíÿêëè äåéèðäè êè, ïàðòëàéàí âàííàëàðäà ýóéà àäàì îëóá. Àðõàäàêû
168
åðìÿíè ãàäûíû äà êþê àðâàäà ãîøóëóá åòèðàç åäèðäèëÿð. Áó ñþùáÿòÿ
ÿëàâÿ äþðä-áåø àäàì äà ãîøóëìóøäó. ßëáÿòòÿ, úÿððàù åéíÿêëèíèí äå-
äèêëÿðèíè åøèòìÿäè. Îíóí “áÿñäèð”èíè äÿíèç àäàìû úàâàáñûç ãîéäó.
Ñîíðà ãàðà àäàì àü äÿíèçäÿ áàòäû. Úÿððàù äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá öç-
ýþçöíöí, áîéóí-áîüàçûíûí òÿðèíè ñèëÿíäÿ ñàíêè Ïÿðâèçèí ñÿñèíè åøèòäè.
Áó ñÿñ çàðûéà-çàðûéà, éàëâàðà-éàëâàðà äåéèðäè: “Ìÿíè îïåðàñèéà
åëÿìÿ. Þçöí áèëèðñÿí êè, ñÿíè ýþðÿíäÿ àüðûìûí éàðûñû êÿñèð. Åëÿ áèë
äàø çÿùðèìàð äà ñÿíñèç äàðûõûð. Èñòÿéèð êè, ùÿìèøÿ éàíûìäà îëàñàí.
Áèç áèð-áèðèìèçÿ þéðÿøìèøèê, äîêòîð. Ðàçûéàì, ãàëàí þìðöìö äÿ
áèðòÿùÿð èéíÿëÿðëÿ êå÷èðèì, ìÿíè îïåðàñèéà åëÿìÿ, äîêòîð”.
Áó âàõò úÿððàù êèìèíñÿ ÿëèíè ÷èéíèíäÿ ùèññ åäèá äèêñèíäè. Åéíÿêëè
ãàäûí èäè. Ãàäûí éàëâàðûúû ñÿñëÿ ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, õàùèø åäèðÿì, ãóðáàí îëóì, áÿëêÿ ñèç äåéÿñèç, âàííà-
ëàð ïàðòëàéàíäà è÷ÿðèäÿ àäàì îëóá, éà îëìàéûá?
Úÿððàù áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Îëóá... îëóá...
Êþê àðâàä ÷åâðèëèá òÿðñ-òÿðñ úÿððàùà áàõàíäà ñòöàðäåññàíûí ñÿñè
åøèäèëäè:
– Âÿòÿíäàø ñÿðíèøèíëÿð, ïàïèðîñëàðûíûçû ñþíäöðöí, ãàéûøëàðûíûçû
áÿðêèäèí...

1976

169
 ÔßÐÌÀÍ ÊßÐÈÌÇÀÄß
(1937-1989)
Òàíûíìûø íàñèð Ôÿðìàí Êÿðèìçàäÿ 1937-úè èë ìàðò àéûíûí 3-äÿ Ãÿðáè
Àçÿðáàéúàíäà – Âåäè ðàéîíóíóí Áþéöê Âåäè êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð. Èáòèäàè
òÿùñèëèíè äîüìà êÿíäèíäÿ àëìûø, îðòà ìÿêòÿáè Áåéëÿãàí ðàéîíóíóí Øàùñåâÿí
êÿíäèíäÿ áèòèðìèøäèð. ß.ßçèìçàäÿ àäûíà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ðÿññàìëûã Ìÿêòÿ-
áèíäÿ îõóìóøäóð (1955-1960). Èñìàéûëëû âÿ Áåéëÿãàí ðàéîíëàðûíäà îðòà ìÿêòÿá
ìöÿëëèìè, “Éöêñÿëèø” ãÿçåòè ðåäàêñèéàñûíäà ÿäÿáè èø÷è, øþáÿ ìöäèðè, ìÿñóë êàòèá
èøëÿìèøäèð (1962-65).
Ìîñêâàëà Öìóìèòòèôàã Êèíåìàòîãðàôèéà Èíñòèòóòóíóí èêèèëëèê Àëè ññåíàðè
êóðñóíó áèòèðÿíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè
Êîìèòÿñèíäÿ òÿðúöìÿ÷è, áþéöê ðåäàêòîð, “Àáøåðîí”, “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿ-
íÿò” ãÿçåòëÿðèíèí ðåäàêñèéàëàðûíäà øþáÿ ìöäèðè, ÿäÿáè èø÷è, õöñóñè ìöõáèð èøëÿ-
ìèø, Øöâÿëàí éàðàäûúûëûã åâèíèí äèðåêòîðó îëìóøäóð.
1989-úó èë ìàðò àéûíûí 17-äÿ äöíéàñûíû äÿéèøìèø, Áàêûäà äÿôí åäèëìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, èñòåäàäëû íàñèð êèìè òàíûí-
ìûøäûð. “Ãàðëû àøûðûì”, “Õóäàôÿðèí êþðïöñö”, “×àëäûðàí äþéöøö” òàðèõè ðîìàí-
ëàðû ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí êëàññèê íöìóíÿëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð. “Õàëëû
ìàðàë” ïîâåñòè éàçû÷ûíûí “Þìðöìöç, ýöíöìöç” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1969) êèòà-
áûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

ÕÀËËÛ ÌÀÐÀË
Îüëóì ßçèçÿ èòùàô åäèðÿì
ÝÅÚß

Ýåúÿ ùÿð øåéèí öñòöíÿ ãàðà ïÿðäÿ ÷ÿêìèøäè.

Øàããûëòû åøèäèëäè. Åëÿ áèë ýöëëÿ à÷ûëäû. Óçóí áèð çèíýèëòè çöëìÿòè
áàøûíà ýþòöðäö. Ñîíðà íàðàùàò îëìóø ãóøëàðûí ÷ûüûðòûñû ÿòðàôà éàéûëäû.
Òöëêö ùèíÿ ýèðÿíäÿ òàðäàêû òîéóãëàð áåëÿ ñÿñëÿíèð. Ñîíðà ñàíêè àò èëõû-
ñûíû ùöðêöòäöëÿð. Îíëàðúà äûðíàã òîðïàüû äèäÿ-äèäÿ óçàãëàøäû. Ñÿñëÿð
éàâàøûäû, èòäè, éåíÿ äÿ åøèäèëäè, ýåò-ýåäÿ ýöúëÿíäè, ýóðóëòóéà ÷åâðèëäè.
170
 Ïèëòÿñè àøàüû ÷ÿêèëìèø ÷ûðàüûí äèëè òèòðÿäè. Òàõòûí úûðûëòûñû àðòäû. Óçóí
äûðíàãëû éîüóí áàðìàãëàð ñà÷ûí è÷èíÿ ýèðäè. Éóõàðû, àøàüû äàðòûëäû.
Êöðêöí àëòûíäàí ÷ûõàí àéàãëàð òàõòäàí ñàëëàíäû, éåðÿ áàñûëàíäà äÿâÿ
ïÿíúÿëÿðè êèìè ïàëàçûí öñòöíÿ éàéûëäû. Áàø éóõàðû ãàëõûá ïÿðäèéÿ
äèðÿíäè. Çÿêÿðèééÿ ýÿðíÿøäè, ãîëëàðûíû éàíëàðà à÷äû.
Ýþçö ÷ûðàüûí éàíûíäàêû êàüûçà ñàòàøäû. Ñàíêè éàçûëàðû ñå÷èëìÿ-
éÿí êàüûçäà îíà ùèðñëÿ áàõàí, ùÿäÿëÿéÿí Ñÿôÿðÿëèíèí ñèôÿòèíè ýþðäö.
“Ùÿ, åøèäèðñÿí? Äöçöíö äå, áåëÿ êè, ìÿêòóá éàçûðñàí, ìÿíè äàðà
ãûñíàéûðñàí, þçöí èíäèêè ñÿñ-êöéö åøèäÿíäÿ ãàïûäàí ÷þëÿ àéàã
áàñàðñàíìû? Éîõ! Ãîðõàãñàí, áàüðûí ÷àòëàð. Áÿñ ìÿí íåúÿ äþçö-
ðÿì? Íå÷ÿ èëäèð êþìÿê÷è äÿ âåðìèðñÿí. Äåéèðñÿí êè, àðòûã õÿðúäè,
òÿê äÿ áàúàðàðñàí. Ôèêèðëÿøìèðñÿí êè, ìåøÿäÿ áåëÿ ýåúÿëÿð äÿ âàð.
Àé-ùàé! Ýÿðÿê ñÿíè áèð ýöí ýèðÿ ñàëàì, òÿê-òÿíùà äàõìàäà ñàõëà-
éàì, îíäà ëÿççÿòèíè ýþðÿðñÿí. Éîõñà øÿùÿðäÿ ÿëè òÿìèç, àéàüû òÿìèç
îòóðóá ìÿêòóáëà áóðàíû òîïà-òöôÿíýÿ òóòìàüà, ùàãã-ùåñàá òÿëÿá
åëÿìÿéÿ íÿ âàð êè?!
Çÿêÿðèééÿíè ýþð íÿ èëÿ ãîðõóòìàã èñòÿéèðëÿð åé, êàüûçëà!.. Äàùà
äåìèðëÿð êè, ìåøÿíèí áó âóðùàâóðóíäà áèð òöêö äÿ òÿðïÿíìèð”.
Çÿêÿðèééÿ ÿéèëäè. Áàðìàãëàðûíû ÷ÿêìÿíèí áîüàçûíûí è÷ òÿðÿ-
ôèíäÿêè èëýÿêëÿðÿ êå÷èðèá éóõàðû äàðòäû. Öðÿéèíäÿ: “×ÿð äÿéìèøëÿð
éàçûã ùåéâàíëàðà ðàùàòëûã âåðìèðëÿð. Áóéíóçëàðû òþêöëÿúÿê” – äåäè.
Ãóíäàüû ýèëÿíàð êèìè ïàðûëäàéàí òöôÿíý äèðÿêäÿí àñûëìûøäû. Ãàðà
ãàòàðäàêû ýèëèçëÿð éàí-éàíà äöçöëìöø íèøàí öçöêëÿðè êèìè èøûëäà-
éûðäû. Î äóðäóüó éåðäÿí ÿëèíè óçàòñà, òöôÿíýèíè ýþòöðÿ áèëÿðäè. Ëàêèí
ñèëàù ùå÷ éàäûíà äöøìÿäè. Ãàéûøûíà òàõäûüû ãàðìàãäàí àñûëìûø îíäèëëè,
÷ÿíýÿëëè áû÷àã àòûëûá-äöøäö, ÷ûðàüûí çÿèô èøûüûíäà áÿðã âóðäó.
Úÿôòÿíèí øûããûëòûñû åøèäèëäè. ßéèëäè, ÷èéèíëÿðè ÷ÿð÷èâÿíèí éóõàðûñûíà
ñöðòöíÿ-ñöðòöíÿ åâäÿí ÷ûõäû. Êÿðïèú ãÿëèáèíÿ îõøàéàí ïÿíúÿðÿäÿí
åøèéÿ ôîñôîð òîçó êèìè èøûã ñÿïèëèð, éàõûíäàêû àüàúëàðûí èðè êþòöêëÿðè
ñÿùíÿíèí äÿðèíëèéèíäÿ àçàúûã èøûãëàíäûðûëàí äåêîðàñèéàëàð êèìè ýþðö-
íöðäö. Áó êþòöêëÿðèí àðàñûíäàí äûðíàã ñÿñëÿðè ñåë êèìè àõûá ýÿëèðäè.
– Åé-ùåé!..
Çÿêÿðèééÿ íÿðÿ ÷ÿêäè. Åëÿ áèë áó àõûíûí ãàáàüûíà áÿíä àòûëäû.
Èðÿëèäÿêè àíà ìàðàëûí áóéíóçëàðû áåëèíäÿí éóõàðû ãàëõäû.
Òÿùëöêÿ éàõûíëàøàíäà ìàðàë ìöðÿêêÿá êîíñòðóêñèéàëàðà áÿíçÿð
áóéíóçëàðûíû áåëèíÿ ñûõûð, ãà÷ûð. Þçöíö àéàãëàðûíà òàïøûðûð. Áåëÿ çöë-
ìÿòäÿ íÿ éåð ýþðöíöð, íÿ úûüûð, íÿ äÿ òàëà. Ýþâäÿëÿð ïÿíúÿðÿäÿêè
íàðûíúû èøûüû àðàáèð êÿñèá î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ êå÷èð. Éàõûíëàøäûãúà èøûã
171
áþéöéöð, äÿìèð òîð èñÿ îíëàðû ïÿíúÿðÿäÿí àéðû ñàëûð. Ãà÷ûðëàð. Òàëàäà
äþíÿ-äþíÿ ùÿðëÿíèðëÿð. Ïÿíúÿðÿäÿ ýþðöíÿí ÷ûðàã øþëÿñèíÿ òÿðÿô
þçëÿðèíè äþíÿ-äþíÿ àòûðëàð, ëàêèí òàëàäàí ãûðàüà ÷ûõà áèëìèðëÿð. Øàã-
ãûëòûéà, çèíýèëòèéÿ ýþðÿ ãà÷àí ñöðö íÿðÿíè åøèäÿíäÿ äàéàíäû. Àíà
ìàðàëûí éåääèáóüóì áóéíóçó áàëà ìàðàëëàðûí áóéíóçëàðûíà òîõóíóá
øàããûëäàäû. Î íÿðÿíè äèíëÿäè. Áó ñÿñ îíà òàíûø ýÿëäè.
– Åé-ùåé!..
Õÿçÿëëè ìåøÿäÿ íÿðÿ åøèäÿðäèëÿð. Ñöðö ãà÷àðäû. Ãûâðûëûá à÷ûëàí õàëëû
ïÿëÿíý îíëàðûí äàëûíúà äöøÿðäè. Ëàêèí ÷àòìàçäû. Áèð äÿôÿ êîë éàòûá
ãàëõäû. Ìàðàëëàð ýþòöðöëäöëÿð. Óçàãëàøäûëàð. Àììà î âàùèìÿëè ñÿñ
ñöðöíö éåíÿ äÿ òÿãèá åòäè. Íÿðèëòè õûðûëòûéà ÷åâðèëäè, ïÿëÿíýèí ìûðûëòûñû
åøèäèëäè. Ñîíðà áó ñÿñè ñûíäûðûëàí êþðïÿ ñöìöéöíöí øûããûëòûñû ÿâÿç
åòäè. Ñöðöäÿêè ìàðàëëàðäàí áèðè àçàëäû. Àíà ìàðàëûí áàëàñû èòìèøäè...
Óçàãäàí, ìåøÿíèí ëàï äÿðèíëèéèíäÿí èé ýÿëèð. Èñòè, áóüëàíàí ãàí
èéè, áàëàñûíûí èéè. Àíà ìàðàëûí áóðíóíóí óúó ýþéíÿéèð...
Áóíäàí ñîíðà èêèíúè áÿäáÿõòëèê öç âåðäè...
Êöëÿê ÿñÿíäÿ êþðïÿ àüàúëàð éåðÿ ãÿäÿð ÿéèëèð, ãàëõûð, èðè ýþâäÿëè
ïàëûä èñÿ øàõ äàéàíûð. Ñàíêè ìåøÿ ö÷öí î, úàâàáäåùäèð. Àíà ìàðàë
äà áàëàëàðûíûí àðàñûíäà áåëÿúÿ äàéàíìûøäû. Ñöðöíöí è÷èíäÿ öðêÿê áèð
ãîðõó ýÿçÿíäÿ åëÿ áèë áó éàðïàãëàðû òþêöëìöø, ãîë-áóäàüû ÷ûëïàã
ãàëìûø ïàëûä áèðäÿí-áèðÿ éîëà äöøäö, úàâàí ìåøÿ èñÿ ãóðó, ÿçÿìÿòëè
ýþâäÿíèí äàëûíúà ñûðàéà äöçöëäö.
Àðõàäà ýöúëÿíÿí íÿðèëòè ñîíðà ãàðøû òÿðÿôäÿí åøèäèëäè. Ñöðöíö
ãîâàí ïÿëÿíý ÿæäàùà îðòàñû êèìè ãûâðûëûá à÷ûëäû. Áó äÿôÿ êþðïÿëÿðÿ
òîõóíìóð, òóëëàíûá ãàáàãäà ýåäÿí àíà ìàðàëûí áåëèíÿ ãîíóð. Ñàíêè
ñóäà áîüóëóðìóø, ÷àéûí öçöíäÿ ýþðöíÿí ãóðó áóäàãëàðäàí éàïûøûð.
Éàðïàãëàðû òþêöëìöø áó ïàëûä àüàúû éåðÿ ýÿëèð. Áàëàëàð – éàðûìáóé-
íóç ìàðàëëàð äàéàíìàäàí àõûá ýåäèðäèëÿð. Ñöðö áàøñûç ãàëûð. Ìàðàë-
ëàð î ýöíäÿí íÿðÿäÿí ãîðõóð.
– Åé-ùåé!..
Ùÿìèí íèäàäàí ñîíðà ùÿð øåé ñóñóð. Àüàúëàðäà íàðàùàò îëìóø
ãóøëàð ñàêèòëÿøèð. Çèíýèëòè äÿ êÿñèð. Ñîíðà àüðûéà òàáëàøìàéàí ùåéâàí
êÿñèê-êÿñèê óëàéûð.
Ìåøÿäÿ ýöìöø õÿíúÿð ïàðëàäû. Ãÿáçÿñè Çÿêÿðèééÿíèí ÿëèíäÿ èäè.
Òèéÿñè ýþâäÿëÿðèí, êîëëàðûí öñòöíäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷àëûíûðäû. Îòëà-
ðûí, éàðïàãëàðûí øåùè òèéÿíè çÿððÿëÿðÿ, ãÿòðÿëÿðÿ áþëöá ÿòðàôà ñÿïÿëÿ-
éèðäè. Ãÿðèáÿ õÿíúÿð èäè. Ýåò-ýåäÿ åíëÿíèðäè, éàéûëûðäû. Àüàú êþòöê-
ëÿðèíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ ãûðûëûðäû.
172
 Çÿêÿðèééÿ ÿëèíäÿêè ôÿíÿðèí èøûüûíäà áàøûíû êîëëóüà ñîõàí ÷àã-
ãàëûí ãóéðóüóíó, òîðïàüû úûðìàãëàéàí äàë àéàãëàðûíû ýþðäö. Î, áàð-
ìàãëàðûíû ãîøàëàéûá äèëèíèí öñòöíÿ ãîéäó. Ôèò ñÿñè óçàíäû, íàçèëäè âÿ
çèëÿ ãàëõäû. Ùåéâàí áèð-èêè äÿôÿ òîðïàüû ñîâóðäó, èðÿëè ýåäÿ áèëìÿäè-
éèíäÿí ýåðè äàðòûíäû, áåëè äÿâÿ ùöðýöúöíÿ äþíäö, áàøûíû áþéöðòêÿí
êîëëàðûíäàí ÷ûõàðûá áàõäû, ãà÷ûá óçàãëàøäû.
Çÿêÿðèééÿ þìðöíö ìåøÿäÿ, äàüäà-äàøäà êå÷èðìèøäè. Áó áîé-
áóõóíëó, àüûð àäàì ÷àðûüûíûí äàáàíûíû áÿðêèäèá òöôÿíýèí ëöëÿñèíäÿí
éàïûøàíäà ãóøà äþíöðäö. Ñÿðò ãàéàëàðà äûðìàíûðäû. Îíóí ýÿëèøèíè áàðûò
èéèíäÿí äóéàí äàü êå÷èëÿðè ñûëäûðûìëàðäà, äàðûñãàë äàü úûüûðëàðûíäà
èòÿëÿøÿ-èòÿëÿøÿ ãà÷ûøûðäû. Î ùÿð äàüäà, ùÿð ìåøÿäÿ úöéöðëÿðèí, ìàðàë-
ëàðûí ñó è÷äèéè áóëàã áàøûíäà ìàðûã äöçÿëòìèøäè. Åëÿ áóëàã âàðäû êè,
ýþçöíäÿí òÿêúÿ ìàðàëëàð âÿ Çÿêÿðèééÿ ñó è÷ìèøäè.
...Çÿêÿðèééÿ êîëëàðû éàðà-éàðà òàëàéà ÷ûõäû. Èøûüû îíó ýþðÿíäÿ
àòûëûá-äöøÿí, çèíýèëòèñè ìåøÿíè áàøûíà ýþòöðÿí òöëêöíöí öñòöíÿ ñàëäû.
Òöëêö äàðòûíäûãúà àç ãàëûðäû àéàüû ãîïñóí. Òÿëÿ èñÿ, úàíàâàð àüçû êèìè,
îíó ìþùêÿì òóòóá ñàõëàìûøäû. Èøûã éàõûíäà îí-îí èêè óëäóçà, éàãóòà
áÿíçÿð ìàðàë ýþçöíö ïàðûëäàäûðäû. Ìàðàëëàð Çÿêÿðèééÿéÿ òàìàøà
åäèðäè. Äöíéàíûí ÿí öðêÿê ùåéâàíû îëàí ìàðàë èïÿ-ñàïà éàòìûøäû.
Ñöðö èíäè îíóí íÿðÿñèíè åøèäèá òîðà éàõûíëàøìûøäû. Ñàíêè îíëàðû áàéàã
ùöðêöäÿíè ýþðöá òàíûìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Àíà ìàðàë ãàáàãäà äàéàíìûøäû. Î, èøûãëà ñöðöíöí àðàñûíäàêû
äÿìèð òîðäàí ãîðõäóüó êèìè ùå÷ íÿäÿí ãîðõìóðäó.
Áèð äÿôÿ ñöðö áàðûò èéè äóéóá ìåøÿíèí äÿðèíëèéèíÿ öç ãîéìóøäó.
Ñöðöíöí ãàáàüûíà ÿëè òöôÿíýëè, òþñìÿðÿê, ñåéðÿê ñàããàëëû àäàìëàð
÷ûõûðäû. Ùåéâàíëàð éîëó äÿéèøèðäè, õåéëè ãà÷ûðäû. Éåíÿ äÿ ùÿìèí àäàì-
ëàðëà ãàáàãëàøûðäû. Ñàíêè îíëàð ñöðöíöí öñòöíäÿí êå÷èá ýþáÿëÿê êèìè
ìåøÿäÿ áèòèðäèëÿð. Éîë éåíÿ äÿ þçýÿ ñÿìòÿ äöøöðäö. Áó áàëàúàáîé,
áåëëÿðèíÿ õÿíúÿð-áû÷àã òàõìûø îâ÷óëàð ñöðöíö íèøàí àëìàäàí ïàòðîí-
ëàðû ùàðà ýÿëäè áîøàëäûðäûëàð. Ìåøÿéÿ èëäûðûì éàüûðäû. Ýþé ýóðóëòó-
ëàðëà äîëóð, éåðÿ éàüûø ÿâÿçèíÿ ñàðû, ãûðìûçû éàðïàãëàð òþêöëöðäö.
Ìàðàëëàðû ãîâóá äàð áèð úûüûðà ñàëäûëàð. Áèðäÿí-áèðÿ àíà ìàðàë
ñöðöäÿí äÿ, ìåøÿäÿí äÿ, òîðïàãäàí äà àéðûëäû. Àéàãëàðûíû éåðäÿí
öçäöëÿð. Ýþçöíöí ãàáàüûíà äÿìèð òîð ÷ÿêäèëÿð. Õÿç ïàëòàðëû áó ãÿðèáÿ
ìÿõëóãëàð òîðó àüàúà êå÷èðèá ÷èéèíëÿðèíÿ àëäûëàð. Ìàðàëûí áåëè éåðëÿ
ñöðöíöðäö, áóéíóçó êîëëàðà èëèøèðäè.
Îíó ãÿôÿñäÿ ÷îõ ñàõëàìàäûëàð. À÷ûá þçöíÿ áÿíçÿéÿí ìàðàëëàðûí
éàíûíà áóðàõäûëàð. Î éåðèìÿéÿ áàøëàäû. Àéàãëàðû àëòûíäàí õîøàýÿë-
173
ìÿç ñÿñëÿð åøèòäè: “Òàã-òàã, òàãã-òàðàã”. Ãîðõäó. Èëê äÿôÿ ýþðäöéö
ìàðàëëàðà ñûüûíäû.
Ùÿðäÿíáèð ãàïûäàí öñòëÿðèíÿ îò, òàõòà äèâàðûí äèáèíÿ ãîéóëìóø
íîâà ñó òþêöðäöëÿð. Î ùå÷ âàõò øÿêëè äöøìÿéÿí ñóäàí è÷ìÿìèøäè.
Àììà èíäè áó îò ãàðûøìûø áóëàíûã ñóäàí ñöìöðìÿê ö÷öí ýöúö ÷àòàí
êþðïÿ ùåéâàíëàðû î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ èòÿëÿéèðäè. Áåëÿ âàõòëàðäà éàø,
ëûüëû äþøÿìÿäÿ ñöðöøÿí äûðíàãëàðû òàõòàíûí öçÿðèíäÿ èç à÷ûðäû. Öñòöíäÿ
òÿê-òöê àü õàëëàðû îëàí, úèëàëàíìûø ãàðà ìÿðìÿðÿ áÿíçÿéÿí äûðíàã-
ëàðûí, íàðûíäèø äàðàãëà äàðàíûá ñûüàëëàíìûø êèìè ýþðöíÿí äÿðèñèíèí
ïàðûëòûñû èòìèøäè. ×îõ êå÷ìÿäè êè, îíëàðû ãÿôÿñÿ äîëäóðäóëàð. Ãÿôÿñ
éûðüàëàíäû. Àíà ìàðàëûí óçóí êèðïèêëÿðè òîðà èëèøìèøäè. Ýþçëÿðèíè
éóìàíäà çîðëà à÷ûðäû, à÷àíäà çîðëà éóìóðäó. Ýþçöíöí ãàðà ýèëÿ-
ñèíäÿ äàüëàð åíèá-ãàëõûðäû, äàüëàð éàõûíëàøûðäû. Ýþçöíöí ðÿíýè äÿ
äÿéèøèð, ìàâèëÿøèðäè. Áóðàäà àü òàëàëàð – áóëóäëàð ÿêñ îëóíóðäó. Ñîíðà
ùÿð òÿðÿôÿ ãàðàíëûã ÷þêäö; ìàøûí ìåøÿéÿ ýèðìèøäè, àüàúëàðûí áàø-
áàøà ýÿëìèø áóäàãëàðû éîëóí öñòöíö þðòìöøäö.
Ìàøûí õåéëè ýåäèá äàéàíäû. Ãÿôÿñèí ãàïûñûíû à÷äûëàð. Ìàðàëëàð
þçëÿðèíè ùàðà ýÿëäè òóëëàéûðäû. Àüàúà, êîëà, äàøà áàõìûðäû. Ùÿìèøÿ
ãîðõäóãëàðû èíñàíëàðäàí ãà÷ûá óçàãëàøìàã èñòÿéèðäè.
Ìàðàë ïàëûäëàðûí àðàñûíäàí òàëàéà êå÷äè. Îðàäà íàðûíúû, áàøû ùàìàð
êÿñèëìèø êþòöêëÿð ÷îõ èäè. Îíëàð áèð-áèðèíèí éàíûíà äöçöëìöø, è÷èíäÿ
õûíà ãóðóéàí áîøãàáëàðà îõøàéûðäû. Ìàðàë éàðûñû éàíûá ãàðàëìûø êþòö-
éöí öñòöíÿ ãîíìóø ãàðìàãäèìäèê ãàðàãóøëà öç-öçÿ ÷ûõäû. Áó ãîúà
ãàðàãóøóí èðè ýþçëÿðè ãÿçÿáëè èäè.
Ãóø ìàðàëû ýþðÿíäÿ áöòöí àüûðëûüû èëÿ èðÿëè àòûëäû. Ãàíàäëàðûíûí
óúó éåðëÿ ñöðöíäö, òîç ãàëäûðûá ýþéÿ ãàëõäû. Íå÷ÿ èëäèð êè, áó äàü-
ëàðäà ìàðàëà ðàñò ýÿëìèð. Íÿ âàõòñà îíóí êþëýÿñè ñöðöëÿðèí öñòöíÿ
äöøìöøäö. Ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ àçàëäû, éîõà ÷ûõäû.
Ìàðàë èñÿ äàéàíäû, áóéíóçëàðû òóôàíà äöøìöø ãóðó àüàúëàð êèìè
éûðüàëàíäû. Ñîíðà ñÿìòèíè äÿéèøèá ýþòöðöëäö, þçöíö êîëëàðûí àðàñûí-
äàêû áîøëóüà àòäû. Ýþçöíÿ ýþðöíìÿéÿí äÿìèð òîðà ÷ûðïûëäû. Òîð îíó
ýåðèéÿ òóëëàäû. Éûõûëäû. Ãàëõûá ãà÷äû. Òàëàäà ãàáàüûíà þçýÿ áèð ìàðàë
äà ÷ûõäû. Éåë êèìè þòöá-êå÷äè. Äûðíàãëàðû àëòûíäà íÿñÿ øàããûëäàéûðäû,
ãûðàüà ñû÷ðàéûá äèéèðëÿíèðäè. Áóíëàð äàø äåéèëäè, õÿçÿëëÿðèí àëòûíäà
ãàëìûø ãîç, ôûíäûã èäè. ×öðöéÿíè äÿ âàðäû, ãÿðçÿéèíäÿí ÷ûõìàéàíû
äà. Áó àüàúëûãäàí êå÷ÿíÿ ãÿäÿð îíóí àü õàëëû, ãàðà ìÿðìÿð äûðíàã-
ëàðû ñûçûëäàäû. Àüðû àðòäûãúà äàùà áÿðê ãà÷ûðäû. Áèðäÿí éåíÿ äÿ äþøö
çÿðáëÿ òîðà òîõóíäó. Òîð ìàðàëû éåíèäÿí ýåðèéÿ àòäû.
174
 – Åé-ùåé!..
Íÿðÿ ìåøÿíè áàøûíà ýþòöðäö. Çÿêÿðèééÿ àòûíû òîðóí ÷þë òÿðÿôè èëÿ
éîðüà éåðèøëÿ ÷àïûðäû. Îíóí ñÿñè ùÿðäÿíáèð éàíäàí åøèäèëèðäè.
Ìåøÿíèí áèð òÿðÿôèíè äÿìèð òîðëà ÷ÿïÿðëÿìèøäèëÿð êè, óçàãäàí
ýÿòèðèëÿí ìàðàëëàð ãà÷ûá äàüûëìàñûí. Èíäè îíëàð ÷ÿïÿðè éûõìàã, áàø àëûá
ýåòìÿê ö÷öí öñéàí åäèðäè. Çÿêÿðèééÿ ýþðöðäö êè, ìàðàëû ÷ÿïÿðäÿ
ñàõëàìàã ö÷öí òÿêúÿ äÿìèð òîð áÿñ åòìÿç; íÿðÿäÿí äÿ ÷ÿïÿð ëàçûì-
äûð. Áó ôèêèðëÿ àòûí éöéÿíèíè áîøàëòäû.
– Åé-ùåé! Åé-ùåé!..
Íÿðÿ ôûðëàíüûú êèìè ìàðàëëàðûí áàøûíà ùÿðëÿíäè. Ùåéâàíëàð éîðóëäó.
Òîðäàí àðàëàíûá õûíàëû “áîøãàáëàðûí” éàíûíà òîïëàøäû. Îíëàð íÿðÿíè
èçëÿéèðäè. Àò ùÿðëÿíäèêúÿ íàðàùàòëûã, öðêö, ãîðõó áèð ýþçäÿí î áèðè-
ñèíÿ êå÷èð, Çÿêÿðèééÿíèí þçö êèìè äþâðÿ âóðóðäó. Î ýöíäÿí ùåé-
âàíëàð íÿðÿíè åøèòäè, ñÿñÿ þéðÿøäè. Çÿêÿðèééÿ ãîðóüóí èðè ãûôûë âóðóë-
ìóø äàðâàçàñûíû à÷ûá àðïà õàøàñûíû äàëûíäà è÷ÿðè ýÿòèðìÿìèøäÿí ÿââÿë
äÿ áåëÿúÿ ñÿñëÿíèðäè. Õàøàíû áóëàã ñóéóíóí éûüûëûá ýþë ÿìÿëÿ ýÿòèð-
äèéè éåðäÿ òÿçÿ éîíóëìóø òàõòàëàðäàí äöçÿëäèëÿí àõóðà áîøàëäûðäû.
È÷èíäÿí òîç ãàëõàí àðïàíû èðè ÿëëÿðè èëÿ éàéûð, öñòöíäÿ áàðìàãëàðûíûí
èçè ãàëûðäû. Î, àõóðóí äèâàðëàðûíà äàðàøàí ãàðà òàõûë áèòëÿðèíÿ òàìàøà
åäèá äåéèíèðäè. Ñîíðà õàøàíû òÿðñèíÿ ÷åâèðèá âàð ýöúö èëÿ ÷ûðïûð, ãàéû-
äûá ãîðóãäàí ÷ûõûðäû. Ìàðàëëàð äà éàõûíëàøûá àðïàíû èìñèëÿéèð, äîäàã-
ëàðû èëÿ åøèá éåéèðäè.
Èíäè, ýåúÿéàðû, íÿðÿñèíè åøèäÿí ìàðàëëàð îíà éàõûíëàøûá òàìàøà åäèð.
Î, òöëêöíöí áîüàçûíäàí òóòóá éóõàðû ãàëäûðäû.
– Áàøûí áàòñûí, éàìàí äà òöëêöñÿí. Úàíàâàðà òÿëÿ ãóðóðàì, ñÿí
äöøöðñÿí. Ùèéëÿýÿðëèéèí ùàðàäà ãàëäû êè!..
Äöíÿí ýåúÿ úàíàâàðëàð ìåøÿäÿí éóõàðûäà ñîâõîçóí áèð àòûíû
ïàð÷àëàìûøäû. Ãóçüóíëàð, ÷àëàüàíëàð, ãàðàãóøëàð ëåø öñòöíäÿ äèäèø-
ìèøäèëÿð. Áóðàéà ñîõóëàí òöëêöíöí àç ãàëà ýþçöíö îéàúàãäûëàð. Òöëêö
þçöíö ïîðñóã éóâàñûíà äöðòöá úàíûíû ãóðòàðìûø, ëàêèí àõûðäà àúëûã
îíó áó òÿëÿéÿ òóø ýÿòèðìèøäè.
Çÿêÿðèééÿ òÿëÿíè äàðòûá øèð àüçû êèìè àéûðäû. Ñû÷ðàéûá êÿíàðà
äöøìöø ÿò ïàð÷àñûíû òàïûá éåðèíÿ ñàíúäû. Èøûüû ñþíäöðöá ãàðàíëûüà åëÿ
çÿíëÿ áàõäû êè, ñàíêè îðàäà ýèçëÿíÿí úàíàâàðëàðû ýþðÿúÿêäè. Ñîí âàõò-
ëàð éàëãóçàãëàð áóðàäàí ÿë ÷ÿêìèðäè. Çÿêÿðèééÿ ìàðàëëàðû ãîðóìàã
ö÷öí àíäûíû áàñûá éåíÿ òöôÿíý ýþòöðìöøäö. Íå÷ÿ äÿôÿ ïóñãóäà äóð-
ìóø, òÿëÿ ãóðìóø, ëàêèí îíëàðûí ùå÷ áèðèíè ýÿáÿðäÿ áèëìÿìèøäè.
175
 Î, äàõìàéà òÿðÿô éåðèäèêúÿ òöëêöíöí ãóéðóüó øåùëè îòëàðûí öñòö
èëÿ ñöðöíöðäö. Áþéöðòêÿí êîëóíà ÷àòàíäà ãóëàüûíà àò êèøíÿìÿñè ýÿëäè.
Äàéàíäû.
Çÿêÿðèééÿíèí íÿðÿñè éåíèäÿí ìåøÿíèí ÿí óçàã ýóøÿñèíäÿ ÿêñ-
ñÿäà âåðäè. Þçöíö äàõìàéà íåúÿ éåòèðäèéèíè áèëìÿäè. Òöôÿíýèí ëöëÿ-
ñèíè ãàïûäàí ÷þëÿ óçàäàð-óçàòìàç òÿòèéè ÷ÿêäè. Ùàâàéà áèð äÿñòÿ ëàëÿ
ïöñêöðöëäö. Ñîíðà éîëáîéó ãà÷ìàüà áàøëàäû. Áèðäÿí àò àéàãëàðûíûí
òàïïûëòûñûíû åøèòäè. Áó ñÿñëÿð ýåò-ýåäÿ éàõûíëàøäû. Íÿùàéÿò, êÿùÿðëÿ
äþø-äþøÿ ÷ûõäû. Öðêÿí àò øàùÿ ãàëõäû. Î, éöéÿíäÿí éàïûøäû:
– ßäÿ, êèìñÿí?
– Ñÿíè Àëëàùûí ëÿíÿòèíÿ ýÿëìèéÿñÿí.
Ãàäûí ñÿñè èäè. Þçö äÿ, äåéÿñÿí, Çèíéÿò èäè. Çÿêÿðèééÿ ôÿíÿðèí
èøûüûíû îíóí öçöíÿ ñàëäû. Áàøûíäà èðè ýöëëÿðè îëàí øàë âàðäû. ßòÿéèíè
äèçëÿðèíèí àëòûíà éûüìûøäû. Éÿùÿðèí ãàøûíà éàòìûøäû, ñèôÿòèíè àòûí
éàëûíà éàïûøäûðìûøäû. Âÿùøè ãà÷ûøëà ýþòöðöëÿí àò úàíàâàð äèøëÿðèíèí
øàããûëòûñûíû åøèòìèøäè.
– Ýåúÿíèí áó âàõòû ìåøÿäÿ íÿ ýÿçèðñÿí, Çèíéÿò?
– Ñÿíèí îäóíà äöøìöøÿì, Çÿêè!..
Áó ñþçäÿ èíúèêëèêäÿí ÷îõ ÿðê âàðäû. Óçóí àéðûëûãäàí ñîíðà îíëà-
ðûí àðàñûíäàêû äàíûøûã ùÿìèøÿ áåëÿ îëóðäó. ßââÿëúÿ îíó ñàíúìàüà
÷àëûøûðäû. Åëÿ êè, ö÷-äþðä ýöí áèð éåðäÿ ãàëäûëàð, î, Çÿêÿðèééÿíèí ùÿð
êÿëìÿñèíÿ “áÿëè”, “áàø öñòÿ”, “úàí” äåéèðäè. Ëàêèí ýÿëèíèí ñÿñèí-
äÿêè ÿðêéàíàëûã èíäè ãöââÿòëÿíìèøäè. Åëÿ áèë íÿéÿ ýþðÿñÿ ÿðèíäÿí
ùöíÿðëè ÷ûõìûøäû.
– Åâè êèìÿ òàïøûðûá ýÿëèáñÿí?
– Êèìÿ òàïøûðàúàüàì, îíñóç äà ùÿð òÿðÿô àäàìäû. Ñÿíäÿí ãîð-
õóðàì, ñÿíäÿí!..
Çÿêÿðèééÿ áó ñþçö Çèíéÿòèí äèëèíäÿí äÿôÿëÿðëÿ åøèòìèøäè. Àíúàã
î áó êÿëìÿëÿðè ùÿð äÿôÿ éåíè áèð àùÿíýëÿ, øèðèíëèêëÿ ñþéëÿéÿðäè. Åøèò-
äèêëÿðè äÿ Çÿêÿðèééÿéÿ ëÿççÿò âåðÿðäè.
– Äöøöðñÿí?
– Äàõìàéà ÷àòàíäà äöøöì äÿ...
Î, éöéÿíè Çèíéÿòèí ÿëèíäÿí ÿðêëÿ äàðòûá àëäû. Ãîëóíäàí éàïûøûá
þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè, éÿùÿðäÿí àéûðûá éåðÿ ãîéäó.
– Óòàíìûðñàí? Ýþðÿí îëàð...
...Çÿêÿðèééÿíèí ýöëöøö ìàðàëëàðû äèêñèíäèðäè. Ìàðàëëàð äà, ãóé-
ðóüóíó ýàù î, ýàù äà áó áþéðöíÿ øàïïûëäàäàí àò äà èðÿëèäÿêè èíñàí
ãàðàëòûëàðûíà áàõûðäû.
176
 Çèðâÿíèí äàëûíäàí ÷ûõàí ãûðìûçû Àé ýþéëÿðÿ ãàëõäûãúà ýöìöø-
ëÿíèðäè. Ìåøÿäÿêè òàëà àéäûíëàøûðäû.
Èíñàí ãàðàëòûñû ãîøàëàøäû. Áèðèíèí áàøûíäàêû éàéëûüûí ÿòðàô úèçýè-
ëÿðèíè ñàíêè òàáàøèðëÿ ÷ÿêäèëÿð, Çÿêÿðèééÿíèí ÷èéíèíäÿêè òöôÿíý ëöëÿ-
ñèíèí äÿéèðìè àüçû ïàðûëäàäû.
Àò îòëàðû ãàðïà-ãàðïà èðÿëèëÿäèêúÿ äûðíàãëàðû äà èñëàíûðäû. Ñöð-
òöëìöø öçÿíýè èøûëäàéûðäû. Úèëîâóí ýÿìè úèíýèëäÿéèðäè. Ãàáàãäàêû
àäàìëàð àüàúëàðûí àëòûíà ýèðèá ýþðöíìÿç îëàíäà àò äàéàíäû, îíóí èðè
ýþçëÿðè ãàðàíëûüà äèêèëäè.
– Áó ãîúà àðìóä àüàúû êèìè ÷öðöéöá ýåäèðÿì, Ùöììÿòèí íÿâÿñè.
×îõäàíäû èñòè ñó ýþðìÿìèøÿì. Êöðÿéèìäÿ ÿë ãàëûíëûãäà êèð âàð.
– Ñÿíÿ áó äà àçäû. Ìåøÿäÿ, êèðèí-ïàñàüûí è÷èíäÿ þìöð ÷öðöò-
ìÿê ÷îõ âàúèáäè? Þçöíÿ áèð èø òàïà áèëìÿçñÿí?! Ãàéûò ýÿë åâèìèçÿ.
– Áó ùàãäà ñîíðà äàíûøàðûã.
Àò àéàüûíûí òàïïûëòûñû êÿñèëäè. Åëÿ áèë êèìñÿ äàõìàíûí éàíûíäà
äàéàíûá ôèò ÷àëûðäû. ßëöçéóéàíûí äà äàíãûëòûñû åøèäèëèðäè.
– Áàëàì, áóðàäà ÿë-öçöíö éóéàí êèìäèð? Ãîíàüûìûç ùàðäàí ýÿëèá.
– Ãîíàüûíû ìÿíäÿí ñîðóøóðñàí?!
Çèíéÿòèí öðÿéèíÿ þçýÿ, õîøàýÿëìÿç áèð ôèêèð ÷þêäö.
– Êèìäè?
Çÿêÿðèééÿ ñÿñëÿíÿíäÿí ñîíðà ôèò êÿñèëäè. ßëöçéóéàí éàíû öñòÿ
äöøäö. Äîíãóëòó åøèäèëäè. Êÿùÿð äàë àéàãëàðû öñòÿ ãàëõûá êèøíÿäè.
Ñàíêè ãàíàä à÷ûá ýþéÿ ó÷àúàãäû.
Çÿêÿðèééÿ ãîëóíó Çèíéÿòè àðõàñûíà êå÷èðòäè.
– Äàéàí! Ãîðõìà, àéûäû.
Çèíéÿòè ýöëìÿê òóòäó.
Î, àëà÷ûãäà áþéöìöøäö. Óøàã âàõòû ãîäóãëàðû ìèíèá áèçëÿéÿð,
ñîíúóãëàäà-ñîíúóãëàäà ÷àïàð, îüëàíëàðëà þòöøÿðäè. Ñöðöøöá ùåéâàíûí
áîéíóíà äöøñÿ äÿ, ãûøãûðìàçäû, ýöëÿðäè. Ìÿðÿ áàøûíà ÷àòàíäà ãîäó-
üóí áåëèíäÿ áÿíä àëûá ãàëàí òÿê Çèíéÿò îëàðäû. Îüëàíëàð îíóí éàíûíäà
äþøëÿðèíÿ äþéìÿéÿ, þçëÿðèíè þéìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿçäèëÿð. Áàáàñû
Ùöììÿò êèøè ãûðìûçû òóáëóüà ÷óáóüóíó áèçëÿ äåøÿ-äåøÿ äåéÿðäè:
– Ìÿíèì áàëàì àò öñòÿ äîüóëóá, îíó ãóçó êèìè õóðúóíäà éàéëàüà
àïàðìûøûã. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ äÿúÿëäè. Îüëàí îëàúàãìûø, ôèêðèíè äÿéèøèá.
Çèíéÿò áþéöéÿíäÿ éàõøû àò ÷àïàí îëäó. Úàâàíëàðäàí ùå÷ áèðè öðÿê
åëÿéèá îíóíëà úûäûðà ÷ûõìàçäû. ×öíêè Çèíéÿò òåç-òåç îüëàíëàðûí ïàïà-
üûíû ýþòöðöá ãà÷àð, îíëàðû ïÿðò åëÿéÿðäè.
Çÿêÿðèééÿíèí Çèíéÿòëÿ åâëÿíìÿéèíèí ãÿðèáÿ òàðèõè âàðäû...
177
 Áèð ýöí îáàéà õÿáÿð ÷àòäû êè, Çÿêÿðèééÿ áåø àéû âóðóá. Àòäàí-
óëàãäàí ÷óëëàéûá îíóí äàëûíúà ýåòäèëÿð. Àõøàìà éàõûí ìåøÿäÿí ãàë-
õàí Ïàëàíòþêÿí éîõóøóíäà Çÿêÿðèééÿ ýþðöíäö. Òöôÿíýèíè öçöàøàüû
÷èéíèíÿ êå÷èðìèøäè. Òÿðäÿí èñëàíûá ñàðàëàí úàí êþéíÿéèíèí éàõàñû
à÷ûã èäè. Äþøöíäÿ áèð ÷ÿíýÿ ãûâðûì òöê âàðäû. Éîë öñòöíÿ ÷ûõìûø
ãûçëàðû, ãàäûíëàðû ýþðöá éàõàñûíû äöéìÿëÿäè. Çèíéÿò äÿ àòûíû ìèíèá
îíóí ãàáàüûíà ÷ûõìûøäû. Çÿêÿðèééÿ àäàìëàðëà ñàëàìëàøäû, ýþðöøäö,
îáàéà òÿðÿô éåðèäè. Ëàëÿëèéèí îðòàñûíäà, àü ñÿêèëëè, ãàðà àòûí öñòöí-
äÿêè ãûðìûçû ïàëòàðëû ãûçû ýþðÿí êèìè äóðóõäó. Èíäè î, ùàìûíûí ýþçöíäÿ
èýèääèð. ßí ãî÷àã úàâàíëàð áåëÿ îíà ùÿñÿä àïàðûðëàð. Áèð àíûí è÷èíäÿ
áó èýèäëèê ìÿùâ åäèëÿð – Çèíéÿò îíóí ïàïàüûíû ýþòöðöá ãà÷à áèëÿð.
Ñöáóò åëÿéÿð êè, î, Çÿêÿðèééÿäÿí ãî÷àãäûð.
Çÿêÿðèééÿíèí ýþçëÿðèíäÿí áåëÿ áèð ñóàë îõóíóðäó: “Ìÿíäÿí íÿ
èñòÿéèðñÿí?”
Ãûç àòäàí äöøäö. Îíóí ÷þùðÿñè ëàëÿëÿðäÿí îä àëäû.
Éÿùÿðäÿí àøûðûëàíà ãÿäÿð Çÿêÿðèééÿ îíäàí åùòèéàò åëÿìèøäè.
Áèëèðäè êè, ëàï ïàïàüûíû ýþòöðöá ãà÷ìàã èñòÿñÿ äÿ, ÿëè ÷àòìàç. Ùå÷ áèð
ñþç äåìÿç. Áåëÿ ãûçà êèì ãûéàð?!
Çèíéÿò þç àòûíûí úèëîâóíó îíà óçàòäû:
– Àë, îáàéà ìÿíèì àòûìû ìèí ýåò?
Áó íÿ äåìÿêäèð? Çèíéÿò àòûíûí éöéÿíèíè ùÿëÿ ùå÷ áèð èýèäÿ óçàò-
ìàéûá. Çÿêÿðèééÿ òÿðÿääöä è÷èíäÿ úèëîâó àëäû. “×îõ ñàü îë!” – äåéèá
éÿùÿðÿ ñû÷ðàäû. Ýþçäÿí èòäè.
Àòû îáàíûí àðàñû èëÿ ÷àïûá, ÷àäûðëàðûí éàíûíäàí éåë êèìè þòöðäö.
Ùàðäà äöøÿúÿéèíè áèëìèðäè, ãûøãûðìàãäàí þçöíö ýöúëÿ ñàõëàéûðäû.
Öðÿéèíäÿ òåç-òåç òÿêðàð åäèðäè: “Çèíéÿò ìÿíè ñåâèð, àòûíû ìÿíÿ âåðäè”.
Çèíéÿò îíóí äàëûíúà õåéëè áàõäû. Àäàìëàð éàõûíëàøäûëàð. Îíëàðà
ãîøóëäó. Åøèòäè êè, Çÿêÿðèééÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí àéûëàðûí àðàñûíà äöøöá.
Þçöíö èòèðìÿéèá; ñþéöä àüàúûíà äûðìàøûá, àéûëàð äà îíóí äàëûíúà.
Àüàúûí ùà÷àñûíäà éåðèíè áÿðêèäÿíäÿí ñîíðà îíëàðû áèð-áèð âóðóá,
áåøèíè äÿ þëäöðöá.
Èíäè Çÿêÿðèééÿ îíà äåéèðäè êè, àéûäàí ãîðõìà.
– Ýåò, Àëëàùûí ùåéâàíû, ãàíûíû áóðà òþêìÿ, – äåéÿ î, òöôÿíýè
öçöíÿ ãàëäûðäû.
Àéûí èøûüûíäà äàë àéàãëàðû öñòÿ ãàëõàí àéû ýþðöíöðäö. Îíóí ãîë-
ëàðû ãàëõûá-åíèð, áàøû ñèëêÿëÿíèðäè. Çèíéÿòÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áûüëû ãàðà-
÷ûíûí ÷àëäûüû ãóìðîâëó ãàâàëûí ñÿñèíè åøèäèá îéíàéûð. Çÿêÿðèééÿ
òöôÿíýèí ëöëÿñèíè àéûéà òÿðÿô ÷åâèðìèøäè. Ñàü ëöëÿ áîø èäè. Ëàçûì îëñà,
àðõàäàêû òÿòèéè ÷ÿêÿúÿêäè. Áàðìàüûíû òÿòèêëÿðèí àðàñûíà ýöúëÿ äöðòäö.
178
 – Çÿêè, þëäöðìÿ!
Àðâàäûíûí éàíûíäà î äà ãàí òþêìÿê èñòÿìèðäè. Áèð äÿ ìåøÿäÿêè
ùåéâàíëàðà þéðÿøìèøäè. Åëÿ áèëèðäè, åâ ùåéâàíëàðûäûð. Àéûíûí ìàüàðàñûíû
äà òàíûéûðäû. Ùÿðäÿíáèð äþøÿ ãàëõûá ìåøÿ ñåéðÿëÿí ãàéàëûãäà þçöíö
ýöíÿ âåðäèéèíè, áàëàñû èëÿ îéíàäûüûíû äà ýþðìöøäö. Àéû áàëàëàðûíà
äîéóíúà áàõìûø, àù ÷ÿêìèø, öðÿéè íèñýèëëè-íèñýèëëè ÷ûõûá ýåòìèøäè.
Àéû éûðüàëàíà-éûðüàëàíà êè÷èëèð, óçàãëàøûðäû. Àüàúëàðûí àëòûíäà øûã-
ãûëòû åøèäèëäè. Êîë ÿçèëäè. Àéû äîíãóëäàíûá éîõà ÷ûõäû.
Äàõìàéà ýèðäèëÿð. Çÿêÿðèééÿíèí ÷ûðàüà òÿðÿô óçàíàí ãîëó ýåò-
äèêúÿ èøûãëàíäû. Èøûãëû õÿòëÿð åëÿ áèë ãàðà ëþâùÿäÿ îíóí àëíûíûí, áóð-
íóíóí, ãàëûí äîäàãëàðûíûí, îðòàñû áàòûã ÷ÿíÿñèíèí øÿêëèíè ÷ÿêèðäè;
ðåêëàìëàðäàêû êèìè. Ýåðè äþíÿíäÿ õÿòëÿð ñþíöðäö. Êþëýÿñè Çèíéÿòè
ýþðöíìÿç åäèðäè.
Äþíöá ùÿð ÿëè èëÿ àðâàäûíûí áèð ÷èéíèíäÿí éàïûøäû. Åëÿ áÿðê-áÿðê
òóòäó êè, ñàíêè áó ñààò ãàíàä à÷ûá ó÷àúàãäû.
– Áó íÿ ýöí-äèðèëèêäè, Çÿêè? – Î, áàøû èëÿ òþð-òþêöíòö äàõìàíû
ýþñòÿðäè.
Ïàð÷ éàíû öñòÿ äöøìöø, ñó àõûá ýþëëÿíìèøäè. Äèáè êèëêÿëè ñòÿêà-
íûí àëòû íÿëáÿêèéÿ ïàñ êèìè ýþðöíÿí äàèðÿëÿð éàçìûøäû. ßçèëìèø úîä
êàüûçûí àðàñûíäà äèøëÿíìèø ãóðó ÷þðÿê âàðäû. Àüûð ÷óãóí ÷àéäàíû
ãîéäóüóíäàí ñòîëóí öñòöíäÿêè ãÿçåò ãàïãàðà ãàðàëìûøäû.
– Íÿ åëÿéèì, ñÿëèãÿñèçÿì äÿ.
– Áÿëêÿ áèð ãîíàã ýÿëäè. Äåìÿéÿúÿêëÿð áÿñ áó íÿäè?
– Ñîðóøàíäà, áàõ, îíëàðû ýþñòÿðÿúÿéÿì. Äåéÿúÿéÿì. Äåéÿúÿ-
éÿì êè, éîëäàøëàðûì áóíëàðäû. – Î ýöëÿ-ýöëÿ ðÿô áîéó äöçöëìöø ãóø
îâóãëàðûíû ýþñòÿðäè.
Êÿêëèê ÿéèëèá äÿí ýþòöðöðäö. ×ûðàüûí èøûüû ãàðàãóøóí øöøÿ
ýþçöíäÿ ïàðûëäàéûðäû. Áó, áèðèíúè ýöí ìàðàëëà ãàðøûëàøàí ãóøäóð.
Ñîíðàëàð î, ìàðàë áàëàñûíûí öñòöíäÿ ùÿðëÿíìèø, ôöðñÿò àõòàðìûøäû.
Ìàðàëûí áóéíóçëàðû èñÿ áàëàíû ãîðóìóøäó; ãàðàãóø, áàëàñûíûí öñòöíÿ
øûüûéàíäà îíóí ãàíàäëàðûíûí ãûæûëòûñûíû Çÿêÿðèééÿíèí òöôÿíýèíèí ñÿñè
êÿñìèøäè. Ãóø éåðÿ äöøäöêäÿí ñîíðà ñîë ãàíàäûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ
þçöíö áàëàéà òÿðÿô àòìûøäû. Áàøûíû ãàëäûðûá ÿéðè äèìäèéèíè øàããûë-
äàòìûøäû. Äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïèëÿíäÿí ñîíðà î äà þç ìÿüðóðëóüóíó,
òÿêÿááöðöíö èòèðìÿìèøäè.
Ñàðûêþéíÿê, àëàáàõòà, ãàðàòîéóã ãàðàãóøóí éàíûíäà ñàêèòúÿ äàéà-
íûá. Ùå÷ áèðè îíóí éàõûíäà îëäóüóíó ùèññ åòìèð. Ãóøëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ
ñàìàí ÿâÿçèíÿ, ÿââÿëêè êèìè, öðÿê îëñàéäû îíëàðû áèð éåðÿ éûüìàã
179
îëàðäûìû?! Äèäèøÿðäèëÿð. Ãàðàãóø îíëàðû àë ãàíà áîéàéàðäû. Þëöì
ñàíêè ãóøëàðû ìåùðèáàíëàøäûðûá.
Çÿêÿðèééÿ îâóã äöçÿëòìÿêäÿ ïÿðýàðäû. Áåø àéûäàí áèðèíèí äÿ
äÿðèñèíè ñàòìàìûøäû. Àéûëàðû ñûðà èëÿ ñàìàíëûüà äöçìöøäö. Îíëàðûí
áàøûíûí öñòöíäÿí ïÿðäèäÿí òîïà-òîïà àðìóä àñìûøäû.
Çÿêÿðèééÿ áó îâóãëàðû õåéëè ñàõëàäû. Ñîíðà ÿí áàëàúàñûíû óøàã
áàü÷àñûíà áàüûøëàäû. Êþðïÿëÿð ùÿìèí àéû áàëàñûíûí ÿòðàôûíäà èíäè äÿ
éàëëû ýåäèðëÿð. Áþéöê àéûíû èñÿ ìÿêòÿáèí çîîëîýèéà êàáèíåòèíÿ âåðäè.
Îâóüóí áèðèíè äÿ ÷èéèíëÿðè ÷àíòàëû èêè îüëàí âÿ øàëâàð ýåéèíìèø áèð
ãûç èñòÿäè. Ýåîëîã èäèëÿð. Äåéÿñÿí, äàü-äàøäà áèð øåé òàïìàìûøäû-
ëàð, øÿùÿðÿ äÿ ÿëèáîø äþíìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Àëíûíäàêû ýöëëÿ éåðèíäÿí
ö÷-äþðä ñàìàí ÷þïö ÷ûõìûø àéû îâóüóíó äà ýåîëîãëàð àïàðäû.
Ñîíðà äà ãóø îâóüó äöçÿëäèá, òÿëÿíè ãóðàíäà àüëûíà ýÿëìèøäè êè,
úàíàâàðëàðûí äà äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïñèí.
Ùÿðäÿí ôèêèðëÿøìèøäè: “Ìÿíèì ìåøÿäÿ áó ìàðàëëàðäàí áàøãà
íÿéèì âàð, êèìèì âàð? Áèð Çèíéÿòäè, î äà êè åëÿ. Áóðàäàí ýåòñÿì,
ùå÷ áèð èøèí ãóëïóíäàí éàïûøà áèëìÿðÿì”.
...Çèíéÿò äàõìàíû éûüûøäûðìàüà áàøëàäû. Àøàüû ÿéèëäè. Íÿéè èñÿ
ýþòöðìÿê èñòÿäè. Çÿêÿðèééÿíèí èðè âÿ àüûð ÿëè îíóí êöðÿéèíÿ ãîíäó.
– Þçöíÿ ÿçèééÿò âåðìÿ, ñàáàù éåíÿ äÿ áó ýöíÿ äöøÿúÿê.
– Êå÷è êå÷èäè, äûðíàüû èëÿ òÿìèçëÿìÿäèéè éåðäÿ éàòìàç.
– Áÿñäè, ñÿí àëëàù, áóíäàí î éàíà ñÿëèãÿ þéðÿíìÿéÿúÿéÿì, – î,
÷ûðàüûí èøûüûíû àçàëòäû. – Áÿðè ýÿë.
– Äÿðäèì ãóðòàðìûøäû.
Òàõò úûðûëäàäû.
– Çÿêè, ìóøòóëóüóìó âåð!
– Íÿ îëóá? Ìóøòóëóüóí ìÿíèì ýþçöì öñòÿ!
– Âàõòäàí ÷îõ êå÷èá...
Çèíéÿò úàâàíëûüûíäà àò ñöðìÿéèí, þçöíö êèøè êèìè àïàðìàüûí
ÿçàáûíû èíäè ÷ÿêèðäè.
Çÿêÿðèééÿ Çèíéÿòè íå÷ÿ äÿôÿ øÿùÿðÿ àïàðìûøäû. ßââÿëëÿð ãàäûí
ùÿêèìëÿðèíèí êèøè îëäóüóíó ýþðÿíäÿ äÿðäèíè äàíûøìàìûø, ýåðè ãàéûò-
ìûøäû. Ãàäûí-ùÿêèì àõòàðìûøäû. Öðÿéèíäÿ äåéèíìèøäè êè, áó, íÿ
ãàðàâÿëëèäè, ãàäûíà äà êèøè-ùÿêèì áàõàðìû? Ãàäûíëàðà ýþñòÿðìèøäè.
Ùÿðÿñè áèð íöñõÿ éàçìûøäû, ÿëàú îëìàìûøäû.
Áó àõøàì èñÿ öìèäè èòÿí ýöíäÿí èêè àéà éàõûí âàõò êå÷ìèøäè.
Àòà ìèíèá þçöíö Çÿêÿðèééÿéÿ éåòèðìèøäè.
Éîüóí âÿ ýöúëö ãîëëàð Çèíéÿòèí áåëèíÿ êÿìÿð êèìè ãóðøàíäû:
180
 – Ñÿíèí ìóøòóëóüóí ìÿíèì ýþçëÿðèì öñòÿ, Ùöììÿòèí íÿâÿñè!
Çèíéÿòèí îíà þâëàä âåðÿúÿéèíè äöøöíÿíäÿí ñîíðà Çÿêÿðèééÿíèí
ãîëëàðû áîøàëäû, ìöëàéèìëÿøÿí, ýþçÿëëÿøÿí, èïÿéÿ äþíÿí ãàäûíû îõøà-
ìàüà áàøëàäû.
Äóðóá ÷ûðàüûí ïèëòÿñèíè ãàëäûðäû.
– Çèíéÿò, ñÿíäÿí áèð êîáóä, ÷èðêèí, àììà ñöìöêëö îüëàí èñòÿéèðÿì!

ÑßÙßÐ

Ìåøÿäÿ ñÿùÿðèí ðÿíýè ìàâè îëóð. Àüàúëàðûí éàðïàãëàðû ýåíèø,

íàðûíúû ñÿìàíû íàõûø-íàõûø äîüðàéûð. Àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, éàðïàã-
ëàðûí àðàñûíäàí êå÷ÿí ýöìöøö äèðÿêëÿð áó íÿùÿíý éàøûë ÷àäûðëàðû
ýþéäÿ ñàõëàéûð. Ùÿð òÿðÿôäÿí ãóøëàðûí ñÿñè åøèäèëèð. Ýåúÿéàðûäàí
þòÿíäÿ ìåøÿéÿ ÷þêìöø äóìàí ÿðèéèá øåùÿ äþíöð, àüàúëàðûí ýþâäÿ-
ëÿðèíäÿ, éàðïàãëàðûíäà äàìúûëàðà ÷åâðèëèð. Ãîúà àüàúëàðûí ñÿáÿò ùþð-
ýöñöíÿ áÿíçÿéÿí ãûðûøëàðû äàùà äà àéäûíëàøûð. Äàøëàðûí öñòöíäÿêè,
äàõìàíûí êèðÿìèòëÿðèíäÿêè, ïÿíúÿðÿíèí òàõòàëàðûíäàêû ìàìûðëàð
èñëàíûð. Òîðóí è÷èíäÿ ìûõà áàüëàíìûø êÿùÿðè ñàíêè ãîâóá òÿðëÿäèðëÿð.
Çèíéÿò éåðèäèêúÿ øåùëè îòëàð éåðÿ éàïûõûð, éàøûëëûãäà îíóí àéàã-
ëàðûíûí éåðè ãàëûðäû. Î, ìåøÿíèí è÷ÿðèñèíÿ òÿðÿô ýåäèð, ÿëâàí ãàäûí
ïàëòàðû ìàâèëèéÿ ãàðûøûá Øÿðã ìèíèàòöðëÿðèíäÿêè ÿôñàíÿâè òÿñâèðëÿðè
õàòûðëàäûðäû.
Î äàéàíäû. Ãàáàãäà, ÷è÷ÿêëèêäÿ ãóðóìóø ÷ûð-÷ûðïû ýþðöíöðäö.
Çèíéÿò áèð àääûì äà àòäû. ×ûð-÷ûðïû òÿðïÿíäè, ãàëõäû. Îíëàðûí êþêöíäÿ
áèð úöò ýþç ýþðöíäö. Ìåùðèáàí, ãîðõàã, åòèáàð åòìÿéÿí ýþçëÿð Çèí-
éÿòÿ áàõûðäû. Õûíàëû ìàðàëûí öñòöíÿ ñàíêè àü êÿïÿíÿêëÿð ãîíìóøäó.
Íÿ ýÿëèí òÿðïÿíèðäè, íÿ äÿ ìàðàë. Çèíéÿò ìàðàëûí ýþçÿëëèéèíÿ, äóðó-
øóíà ìÿôòóí îëìóøäó. Éóí æàêåòèíèí àøàüûäàêû ãûçûëû äöéìÿñè àëòûíäà
ùèññ åòäèéè âàðëûã äà îíà áåëÿúÿ õîø ýÿëèðäè.
Èêè àü, òîòóã ÿë êîëëàðû àðàëàäû, þçöíÿ éîë à÷äû, ñåâèíúëÿ è÷èíè ÷ÿêäè,
ìàðàëëàðà òÿðÿô ãà÷äû. Çèíéÿò ýþçöíö éóììóøäó. Îíóí ýþðäöéö
ùÿãèãÿò äåéèë, õÿéàë èäè. Àíà àðçóñó èëÿ éàðàíàí þâëàä àéàã à÷ìûøäû,
îíà ñàðû éöéöðöðäö.
Äóìàí àðàñûíäàí áèð äÿñòÿ ìàðàë èðÿëèëÿéèðäè. Ìàâè äóìàí ìàðàë-
ëàð øÿêëèíäÿ õûíàëàíûðäû. Àíà ìàðàë öðêÿê-öðêÿê ýÿëèíÿ áàõûðäû.
Áó, îíëàðà àðïà âåðÿí, íÿðÿ ÷ÿêÿí àäàìà îõøàìûð, ðÿíýè äÿ þçýÿ-
äèð, ýþðêÿìè äÿ. Àäàì ìàðàëëà ìàðàãëàíûðñà, äåìÿê, íèééÿòè âàð.
181
Ïÿëÿíý äÿ áèð âàõò êîëëàðûí àðàñûíäà ñöðöíìöøäö, áàøûíû ïÿíúÿëÿðè
öñòöíÿ ãîéóá ìàðûòëàìûøäû. Êè÷èê áèð ïÿëÿíý èíäè äÿ ùÿðäÿí áåëÿúÿ
ïóñãóäà äóðóð. Ãÿðèáÿäèð êè, ìàðàëëàðûí äåéèë, ñÿð÷ÿëÿðèí öñòöíÿ àòûëûð.
Äàõìàíûí éàíûíäàí ÷ûðïûëàí êèñÿíèí ñÿñè ýÿëäè. Ìàðàëëàð áàøëà-
ðûíû ãàëäûðäû. Ñÿñëÿ îíëàðûí àðàñûíäà áó íàìÿëóì ìÿõëóã äàéàí-
ìûøäû. Ñöðö èêè éåðÿ áþëöíäö. Áèð äÿñòÿ Çèíéÿòèí ñàüûíäàí, î áèðèñè
ñîëóíäàí êå÷äè. Îíó àðõàäà ãîéàíäàí ñîíðà éåíèäÿí áèðëÿøäè, ñöðö
ýþçÿë éåðèøëÿ àõóðëàðà òÿðÿô ñÿêäè.
...Çÿêÿðèééÿ îéàíàíäà Çèíéÿòè éàíûíäà ýþðìÿìèøäè. ßââÿëúÿ
îíóí þçö äÿ éàäà äöøìÿìèøäè. Éóõóñóíà Ñÿôÿðÿëè ýèðìèøäè. Î ýþí-
äÿðäèéè êàüûçà úàâàá èñòÿéèðäè. Áóíóí öñòöíäÿ Çÿêÿðèééÿéÿ áÿðê
òÿïèíìèøäè. Ýþçëÿðèíè à÷àíäà õàòûðëàäû êè, íÿ èñÿ ãèéìÿòëè áèð øåé
òàïûá, àíúàã éîõäóð, èòèðèá. Ýþçëÿðèíè éóìóá ôèêèðëÿøìèøäè: “Éàõøû,
î ÿçèç øåé íÿäè? Ùÿ, àõû ìÿíÿ ìóøòóëóã ýÿòèðèáëÿð – îüóë! Áÿñ Çèí-
éÿò ùàðà ýåòäè?”
Ãàëõûá ýåéèíäè, ãîðóüà ýåòäè. Ãîðóüóí áó ñÿìòèíäÿ ñþéöä ïàéà-
ëàðûíû éåðÿ áàñäûðìûøäû. ×îõóñó çîü àòìûøäû. Çÿêÿðèééÿ îíëàðû éîëóá
éåðÿ àòìûøäû. Áó áàðñûç, õåéèðñèç àüàúëàðûí áåëÿ òåç úöúÿðìÿñèíÿ,
éàðïàãëàíìàñûíà ïàõûëëûüû òóòìóøäó. Çèíéÿò áó õÿáÿðè òåç ýÿòèð-
ñÿéäè, áåëÿ åòìÿçäè.
Î, óçàãäàí Çèíéÿòè ýþðäö. “Éîõ, äåéÿñÿí, ÿçèééÿòèìèç ùÿäÿð
ýåòìÿäè. Î äà áó äöíéàäà áèð èç ãîéàúàã”.
Çÿêÿðèééÿ àíáàðà ýèðäè. Ïÿíúÿðÿäÿí, ãàïûäàí, òàâàíäàí, äèâàð-
ëàðûí àðàñûíäàí äöøÿí èøûã äàõìàíûí è÷èíè ýöíäöçÿ äþíäÿðìèøäè.
Äîëó àðïà êèñÿñèíèí öñòöíäÿ è÷è áîø çÿðô âàðäû. Äöíÿí éàäûíäàí
÷ûõûá ãàëìûøäû. Çÿðôè èêè ýöí ÿââÿë îäóí àïàðìàüà ýÿëÿí ïî÷òàëéîí
âåðìèøäè. Éàçûðäûëàð êè, êîìèññèéà ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Áóéíóçóí èòìÿñè
ìÿñÿëÿñèíè éîõëàéàúàãëàð.
Ùèðñëÿ, ùÿäÿ èëÿ éàçìûøäûëàð. Çÿêÿðèééÿéÿ áåëÿ ýÿëìèøäè êè, áèð
áóéíóçà ýþðÿ îíó òîïà-òöôÿíýÿ ãîéàúàã, áóéíóçäàí áóéíóçà
àòàúàãëàð.
Ìàðàëëàð òåç-òåç èòÿëÿøèð, áóéíóçëàðûíû áèð-áèðèíÿ ñþéêÿéèá áóðóí-
ëàðûíû éåðÿ âåðèðäè. Éàõûíëàøûá äîüðàñàí áåëÿ, õÿáÿðëÿðè îëìàçäû. Ýåðè
÷ÿêèëèð, àéàãëàðûíû éåðäÿí öçöð, îõ êèìè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ñöçöðäö.
Ñÿñ ìåøÿíèí “Éàøûë òóíåë”èíèí î áàøûíà ýåäèá ÷ûõûðäû. Áåëÿ âàõò-
ëàðäà áóéíóç äöøìöðäö. Âÿäÿñè ýÿëÿíäÿ èñÿ ñàðàëìûø éàðïàã êèìè
ñàïëàüûíäàí öçöëöðäö. Ìàðàë éåðÿ äöøìöø áóéíóçóíó èìñèëÿéèð, éöí-
ýöëëÿøìèø áàøûíû äèê òóòàðàã ùöðêöá ãà÷ûðäû. Áóéíóç ñÿùðàäà þëìöø
182
äÿâÿ ãàáûðüàëàðûíà îõøàéûðäû. Ñîíðà Çÿêÿðèééÿ îíóí áèð òÿðÿôèíäÿí
òóòóá ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àíáàðà ýÿòèðèð, öðÿéèíäÿ äåéèíèðäè: “Ôÿðñèç þâëàä
êèìè, áó áóéíóçëàðûí ìàðàëëàðà õåéðè íÿäèð? Î àüûðëûãäà øåéè àéëàðëà
áàøëàðûíäà ýÿçäèðèð. Ýþçÿëëèê òàìàìëàíàíäà èñÿ áàëòàëàíìûø àüàú
êèìè éåðÿ ýÿëèð, ìàðàë éåíèäÿí áóéíóç ùÿâÿñèíÿ äöøöð”.
Ãîðóã òÿçÿ éàðàäûëàíäà ýÿëìèø óúàáîé, áàøûíûí òöêö òþêöëìöø
Ñÿôÿðÿëè Çÿêÿðèééÿéÿ àéäûíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûøäû:
– Áóíëàðà áóéíóç éîõ, ïàíò äåéèðëÿð. Îíëàðäàí ïàíòîêðèí ùàçûð-
ëàíûð. Ìèîêàðäèò, ïàðîê, èíôàðêò, ðàñøèðåíèéå âÿ ñàèðÿ ö÷öí òÿñèðëè ïðå-
ïàðàòäûð.
Çÿêÿðèééÿ “ïàíò” êÿëìÿñèíèí ìÿíàñûíû áàøà äöøìöø, îíóí ñîíðàêû
ñþçëÿðèíèí õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ýþðöá ñîðóøìóøäó:
– Áóíëàð íÿ õÿñòÿëèéèäè?
– Öðÿê, – äåéÿ Ñÿôÿðÿëè ÿëèíè äþøöíÿ ãîéìóøäó.
– Òÿê öðÿéèí áèð áåëÿ õÿñòÿëèéè âàð?
Ñÿôÿðÿëè:
– Ùÿëÿ áó ùàðàñûäû, – äåìèøäè. – Óçóí ñþçöí ãûñàñû, ìàðàëûí áóé-
íóçó þçöíäÿí áàùàäûð. Ìàðàë èòñÿ, áèð ñþç äåìÿçëÿð, þçö èëÿ áóé-
íóçóíó àïàðñà, âàé ñÿíèí ùàëûíà...
Èíäè áèð áóéíóç èòèá. Ó÷-äþðä ýöí ãîðóüó ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäè. Òàïûë-
ìàäû. Øÿùÿðÿ ñèôàðèø ýþíäÿðäè êè, áóéíóç éîõà ÷ûõûá. Îíëàð äà òÿíáÿë-
ëèê åëÿìÿéèáëÿð, ýþòöðöá ìÿêòóá éàçûáëàð. Êîìèññèéà ýÿëÿúÿê.
“Ýÿëñèí äÿ, ýþçëÿðèì àéäûí, åëÿ áèë þçöì áóéíóç ÷ûõàðäàúàüàì.
Áó çÿùðèìàðà ãàëìûø äà èòìÿéÿ âàõò òàïäû. Éàõøû, áó áóéíóç íåúÿ
îëäó? Ýþéÿ ó÷äó, éåðÿ êå÷äè?”.
Çÿðôè ýþòöðöá ÿçèøäèðäè, úèáèíÿ áàñäû. Áèëÿéèíèí ãàøûíäûüûíû ùèññ
åòäè. Ïàëòàðûíûí ãîëóíó ýåðè äàðòûá áàõäû. Òàõûë áèòëÿðè èäè. Îíëàðû
âóðóá éåðÿ ñàëäû.
“Áèð áóéíóçóí öñòöíäÿ àç ãàëûðëàð ìÿíè äàìà áàñäûðñûíëàð, àíúàã
ýþð ìàðàëëàðà íåúÿ àðïà áóðàõûðëàð. Ùàìûñûíûí è÷è áîøäóð. Áåëÿ áóé-
íóç ãÿäðè áèëÿíñèíèçñÿ, ìàðàëëàðûí éåìèíè áîë åëÿéèí. ßëáÿò áóðà
ýÿëÿðñèíèç. Ñèçèíëÿ äàíûøàðàì”.
Ýöí ãàëõìûøäû. Äóìàí ÿðèéèá éîõà ÷ûõìûøäû. Éàðïàãëàðûí àðàñûí-
äàí êå÷ÿí øöàëàð ãûçûë áû÷àã òèéÿëÿðè êèìè éåðÿ ñàíúûëìûøäû.
Çÿêÿðèééÿ êèñÿíè ñöðöéöá åøèéÿ ÷ûõàðòäû. Ãàðà ãàðûøãàëàðûí îòëà-
ðûí àðàñûíäà àüàðàí ÿéðè-öéðö éîëóíà áàõäû. Îíëàð àðïàíû þç éóâà-
ëàðûíà àïàðûðäû. Éîëóí ãóðòàðäûüû éåðäÿ ìèíëÿðëÿ ñàðû ãàðûøãà öñò-
öñòÿ éûüûëìûøäû.
183
 Çÿêÿðèééÿ öðÿéèíäÿ: “Ýþð ìàðàëûí íÿ ãÿäÿð øÿðèêè âàð. Òàõûëáèòè
áèð òÿðÿôäÿí, ãàðûøãà áèð òÿðÿôäÿí”, – äåäè, ñîíðà ñàü àéàüûíû îíëàðûí
éîëó èëÿ ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýåòäè. Ãàéûäûá êèñÿíè ãóúàüûíà ýþòöðäö,
àïàðûá àõóðà ãîéäó. Àüçûíû à÷äû, áîøàëòäû. Êèñÿíè ÷åâèðèá ÷ûðïäû.
Ìàðàëëàð ìåøÿíèí ùÿð òÿðÿôèíäÿí îðà ýÿëäè.
Ãóøëàð àüàúëàðûí àøàüû áóäàãëàðûíà åíäè. Ñàðûêþéíÿê àìàí âåð-
ìÿäÿí þòäö. Ñÿð÷ÿëÿð úèêêèëäÿéèá àõóðóí òàõòàñûíà ãîíäóëàð. Ãóé-
ðóüóíó áàøûíäàí éóõàðû ãàëäûðûá éåëïèê êèìè à÷àí âÿ îéíàäàí áèðÿ-
áèòäÿí ùàìûñûíäàí úÿëä âÿ ñûðòûã èäè.
Ìåøÿ “òóíåëèíèí” äÿðèíëèéèíäÿí ñàüñàüàí ñÿñè åøèäèëäè. Áàøãàñû îíà
“ùàé” âåðäè. Áèðè òîïà ïàëûäëûãäàí ÷ûõäû. Øàããàëàíûá éåðÿ ñàëûíìûø
áóäàüà ãîíäó. Áàéàã ñÿñëÿäèéèíè äÿ þç éàíûíà ÷àüûðäû. Îíëàð òàïûø-
äûëàð, ìàðàëëàðûí àõóðóíà òÿðÿô ó÷äóëàð.
Çèíéÿò ÿëëÿðèíè ãîéíóíà ãîéóá ìàðàëëàðà éàõûíëàøäû. Ìàðàëëàð
îíóí ýÿëèøèíè äóéäó. Áèð-áèð äàðàíûá î éàíà êå÷äè. Çèíéÿòëÿ Çÿêÿ-
ðèééÿíèí àðàñûíäà áèð ìàðàë äà ãàëìàäû.
– Çÿêè, ñàáàùûí õåéèð.
– Àãèáÿòèí õåéèð. Êèøèíèí êåôè íåúÿäèð? Áó éåðëÿð õîøóíà ýÿëèðìè?
Çèíéÿò ýöëöìñöíäö, ùå÷ íÿ äåìÿäè.
Çÿêÿðèééÿ éåéèá äîéìóø êåôè êþê àäàìëàð êèìè ýóðóëäàäû:
– Áó ãîðóãäàêû ìàðàëëàðûí ùàìûñû îíà ãóðáàí! Ùàíñûíû õîøëà-
éûðñà êÿñèì. Áèð ìàðàëäàí þòðö ìÿíè Ñèáèðÿ ýþíäÿðìÿéÿúÿêëÿð ùà!..
– Éîõ, ëàçûì äåéèë, ìàðàë ÿòèíäÿí þòðö ýÿëìÿìèøÿì êè... Äåäèì
ñÿíÿ áàø ÷ÿêÿðÿì. Íå÷ÿ âàõòäûð ýÿëèá-ýåòìèðñÿí, ñÿíè þçýÿëÿðäÿí
ñîðóøóðàì.
Çÿêÿðèééÿ Çèíéÿòèí ìàðàëëàðà íåúÿ áàõäûüûíû ýþðöðäö. “Äåìÿê,
ìàðàë ÿòèíÿ... Áåëÿ îüóëóí àõûðû íÿ îëàð? Ùÿëÿ äöíéàéà ýþç à÷ìàìûø
ìàðàë ÿòèíÿ äàäàíñà, éåêÿëÿíäÿ äàüû-äàøû áîø ãîéàð. Ìÿíÿ äåéèð-
äèëÿð êè, àíàì éåðèêëÿéÿíäÿ úåéðàí ÿòè éåéèá, îíà ýþðÿ äÿ àõûðûí áåëÿ
îëóá. Éîõ, ýÿðÿê îüëóì ìÿíÿ îõøàìàñûí. Ãîé îíóí éàíûíäà òîéóã
êÿñÿíäÿ ÿòè öðïÿøñèí, ýþçëÿðèíè éóìñóí. Éÿãèí Çèíéÿò åëÿ áóíäàí
þòðö éàíûìà ýÿëèá. Áîéíóíà àëìûð, àíúàã ýþçëÿðèíäÿí îõóíóð. ßââÿë-
ëÿð ìÿíèì éàíûìà íèéÿ áåëÿ áèâàõò ýÿëìèðäè? Äåìÿê, ñÿáÿáè âàð.
Èíñàí þâëàäûíäà ùþêìÿ áàõ!”
Çÿêÿðèééÿ éöçöíúö ìàðàëûí ãàéûòäûüûíû åøèòìèøäè. Àíúàã îíóí
íÿ äåéÿúÿéèíè ôèêèðëÿøìÿìèøäè. Èíäè áèðäÿí-áèðÿ þçöíö áó ñîðüó-
ñóàëäà ùèññ åòäè.
184
 Ñöðö ãà÷ûðäû. Î èñÿ òöôÿíýè öçöíÿ ãàëäûðìûøäû. Òÿòèéè ÷ÿêäèéè àíäà
âóðìàã èñòÿäèéè ìàðàë ñöðöäÿí àéðûëûá èðÿëè ýÿëäè, îíóí ãàáàüûíäà
äàéàíäû.
“Àõû ìÿí ñÿíÿ íÿ åëÿìèøÿì?”
“Ùå÷ íÿ!”
“Áÿñ ìÿíèì öðÿéèìè íèéÿ íèøàí àëìûñàí? Ùå÷ áèëèðñÿí îðäà íÿ
âàð? Áèëìèðñÿí? Âóðäóüóí äîõñàí äîããóç ìàðàëûí, úåéðàíûí ãàíû!
Ýþçëÿðèìäÿ îíëàðûí ñÿíÿ îëàí êèíè, íèôðÿòè. Äèëèìäÿ îíëàðûí ãàðüûøû,
íèôðèíè. Îäóð êè, äèë à÷ìûøàì. Ýþð íÿ ãÿäÿð ýöíàù òþðÿäèáñèíèç, áèçè
úàíà ýÿòèðèáñèíèç êè, äèë à÷ûðûã, øàùèä êèìè öçöíöçÿ äóðóðóã. Îíñóç äà
ýöëëÿí à÷ûëìàéàúàã. Áèçèì àùûìûç, íèôðÿòèìèç ñÿíèí ýöëëÿíäÿí èòèäèð
– ñÿíè þâëàä öçöíÿ ùÿñðÿò ãîéàí áèçèê”.
“Þâëàä” ñþçö åøèäÿíäÿ ýþçëÿðè èëÿ Çèíéÿòè àõòàðäû. Éàíûíäà ýþðäö.
ßëèíè áþéðöíäÿêè ìàðàëûí áåëèíÿ òîõóíäóðäó. Ìàðàëûí äÿðèñèíäÿ òèòðÿ-
éèø âàðäû. Åëÿ áèë ìàðàëûí áöòöí ÿçàëàðû òàðûìà ÷ÿêèëìèøäè, ãîðõó ìèçðàá
êèìè îíëàðà ÷àëûíûðäû, åùòèçàç èñÿ Çÿêÿðèééÿíèí îâúóíäà áèðëÿøèðäè.
“Äöøìÿí áèð îëàð, áåø îëàð. Ïÿëÿíýëÿð, ãàðàãóøëàð, úàíàâàðëàð,
âàøàãëàð, ñÿð÷ÿëÿð, ãàðûøãàëàð, ñàüñàüàíëàð... Àüëû êÿñÿí äÿ, êÿñìÿ-
éÿí äÿ îíóí íÿñëèíÿ äàø àòûá, ýöëëÿ àòûá, éåìèíÿ áîüàçîðòàüû ÷ûõûá.
Áèð äöøìÿí äÿ òÿçÿ ïåéäà îëóá. Èøûã öçö ýþðìÿìèø áó êþðïÿíèí
èääèàñûíà áèð áàõ!”
Î, Çèíéÿòÿ äåäè:
– Ñÿíÿ éàõøû áèð êàáàá âåðÿúÿéÿì.
– Çÿêè, íå÷ÿ èëäèð îíëàðûí öñòöíäÿ çÿùìÿò ÷ÿêèáñÿí, ýåúÿí-ýöí-
äöçöí îëìàéûá, öçöíÿ ïèñ ñþç ýÿëìÿéèá. Èíäè èñòÿéèðñÿí ìÿíäÿí þòðö...
– Åéáè éîõäóð.
Éàðïàãëàðûí àðàñûíäàí ñöçöëÿí ýöíÿø øöàñû Çÿêÿðèééÿíèí öçöíäÿ,
áîéíóíäà, ñèôÿòèíäÿ ýÿçäè.
– Èñòè íÿ òåç äöøäö, – äåéÿ ýþéÿ áàõäû. – Áöðêö îëàúàã.
Ìàðàëëàð àðïàíû éåéèá óçàãëàøìûøäû. Àõóðóí éàíûíäà Çÿêÿðèééÿ
èëÿ Çèíéÿò ãàëìûøäû. Ýÿëèíèí ýþçö ìàðàëëàðäà èäè, Çÿêÿðèééÿíèí ýþçö
àõóðà äàðàøìûø ãàðûøãàëàðäà.
– Ýÿë ýåäÿê, ùÿëÿ áèð øåé éåìÿìèøèê. Êàáàáà ãÿäÿð ñÿíè íÿéÿ
ãîíàã åëÿéèì, ùÿ? Éàõøû ýþáÿëÿéèì âàð.
– Åâäÿ áèð øåé ýþðìÿäèì, – äåéÿ Çèíéÿò òóòãóí ùàëäà úàâàá âåðäè.
Îíëàð ãîë-áîéóí îëóá óçàãëàøäûëàð. Îò òàéàñûíûí éàíûíà ýÿëäèëÿð.
Áèð êþêäÿí ãàëõàí ôèë ãóëàüû áîéäà äþðä éàøûë éàðïàüûí ùÿðÿñè áèð
òÿðÿôäÿ àðõàñûíû éåðÿ ãîéìóøäó. ×öðöìöø áèð ÷ÿíýÿ îòóí àðàñûíäà
185
èñÿ ëàëÿ áèòìèøäè. Ëàêèí ãûðìûçû ëÿ÷ÿêëÿðè ãîïóá äöøìöø, îíëàðûí ÷þêöê-
ëÿðèíÿ øåù äîëìóøäó. Èðè, òöòöí êèìè ñàðû, òöêëö éàðïàãëàðû îëàí ãàòûðãóé-
ðóüóíóí ãàðüûäàëûéà îõøàéàí ÷è÷ÿêëÿðè òþêöëìöø, òîõóì áàüëàìûøäû.
Çÿêÿðèééÿ êîëëàðû àðàëàäû. Öñòöíäÿ òîðïàã, ïåéèí ãàëìûø ñöä
êèìè àü ýþáÿëÿê ýþðöíäö. Éàíûíäà òîðïàüû òÿçÿúÿ ãàëäûðàíëàð äà âàð
èäè. Ýþáÿëÿêëÿðè Çèíéÿò éûüäû, Çÿêÿðèééÿ àüàúûí ãóðó áóäàüûíäàí
òóòóá äàðòäû, ãîïàðòäû, õûðäàëàäû. Îúàã ãàëàäû.
Çÿêÿðèééÿ ãîðóãäà áèð éåòèì ãóçó ñàõëàìûø, îíó ìàðàëëàðûí ñöäö
èëÿ áþéöòìöøäö. Ãóçóíó êÿñìÿê, þçöíö äÿ Çèíéÿòÿ ýþñòÿðìÿìÿê
èñòÿéèðäè.
Î, ýþáÿëÿêëÿðè êþçöí öñòöíÿ äöçäö. Äóç ñÿïäè. Àðàäàí àç êå÷ÿí-
äÿí ñîíðà òÿðëÿäè, þç òÿðè èëÿ êàñàñûíû äîëäóðäó. Çÿêÿðèééÿ ýþáÿëÿê-
ëÿðäÿí áèðèíè ýþòöðöá àðâàäûíà âåðäè:
– Îüëóìóí ìÿíÿ îõøàìàñûíû èñòÿéèðñÿí?
Çèíéÿò ýþáÿëÿéèí òóðøìÿçÿ, äàäëû ñóéóíó è÷äè.
– Éîõ, îíó îõóäàúàüàì. Áèçèì èêèìèç äÿ...
– Áóðà áèð íÿôÿð ýÿëìèøäè. Î äåéèðäè êè, àäàìûí ñàâàäû àðòäûãúà
þìðö ýþäÿëèð. Ìÿíè õîøáÿõò ùåñàá åëÿéèð. Äåéèð éöç éàøàéàúàãñàí.

ÝÖÍÎÐÒÀ

Òàëàäà ìàøûíäàí áèð àäàì äöøäö. ßëèíäÿ íàðûíúû ïîðòôåë âàðäû.

Ýöíÿø áàøûíûí îðòàñûíû ïàðûëäàäûðäû. ßëèíäÿêè ïîðòôåë èðèëèêäÿ êþëýÿñè
éåðÿ äöøìöøäö.
Çÿêÿðèééÿ èðÿëè éåðèéèá, îíóíëà ýþðöøäö.
– Âåð ÷àìàäàíû ýþòöðöì, – äåäè.
– ×àìàäàí äåéèë, àé õàíè-õàðàá!
“Áÿñ áó èðèëèêäÿ íÿäè, è÷èíÿ éîðüàí éåðëÿøÿð. Øÿùÿðäÿ ãàòàðäàí
äöøÿíäÿ áåëÿñèíè àïàðìàüà ùÿìèøÿ ùàìáàë òóòóðäóëàð”.
– Øÿùÿðäÿ äÿ áóíó ýÿçäèðèðñÿí?
– Òÿê ìÿí ýÿçäèðìèðÿì, áó ñààò ìîääàäû.
– Åëÿ áèëäèì êè, áÿñ... – äåäè âÿ ñþçöíöí äàëûíû öðÿéèíäÿ òàìàì-
ëàäû. – ... ÿò àïàðìàüà ýÿëèáñÿí. Îðà áèð ãîéóí úÿìäÿéè éåðëÿøÿð.
Ñÿôÿðÿëè ïåíúÿéèíè ãîëóíóí öñòöíÿ àòìûøäû. Ñàü ÿëèíè ãàáàüà óçà-
äûá ïîðòôåëèí àüûðëûüûíû éîõëàéûðìûø êèìè ãàëäûðûá åíäèðäè.
– Èíñàí ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ ôÿðäèëÿøèð; éÿíè òÿêúÿ þçöíö ôèêèðëÿøèð.
Åëÿ áó ÷àìàäàí äåäèéèí ïîðòôåëè ýþòöðÿê. ßââÿëëÿð þçöìëÿ èäàðÿéÿ
êè÷èê áèð ãîâëóã àïàðàðäûì. Òÿêúÿ êàüûç-êóüóç éûüàðäûì. Áóíóí
186
èñÿ è÷èíäÿ ùÿð øåé âàð. Êèòàá, äÿôòÿð, ãÿëÿì, ìöðÿêêÿáãàáû, ÷àé ãàøûüû,
éåìÿê-è÷ìÿê, ýþé-ýþéÿðòè, äÿéèøÿê, ÷èìÿðëèê ïàëòàðû – áèð ñþçëÿ
àðâàääàí áàøãà ëàçûì îëàí íÿ âàðñà äîëäóðóðóã áóíóí è÷ÿðèñèíÿ.
Áèçèì íÿñèë êþ÷ÿðèäè, äàèìè ìÿñêÿíèìèç éîõäó. Òðàìâàéäà, ãàòàðäà,
òÿééàðÿäÿ, êö÷ÿäÿ, èø éåðèíäÿ äàùà ÷îõ îëóðóã; îäóð êè, äÿðçè êèìè
èéíÿìèçè éàõàìûçäà ýÿçäèðìÿéÿ þéðÿøìèøèê. Êå÷ìèøäÿ àäàìëàðû äÿôí
åëÿéÿíäÿ éàíûíà ùÿð øåé ãîéóðäóëàð. Áèç äÿ åéíè èøè ýþðöðöê. Òÿêúÿ
áèç éîõ ùà, öìóìèééÿòëÿ áöòöí äöíéà çèéàëûëàðû ùàçûðäà áó âÿçèé-
éÿòäÿäèð. Þëöì áèð àíûí è÷èíäÿ áàø âåðèð. Î, àäàìû ùÿð éåðäÿ éàõàëàéà
áèëèð. Ìÿøùóð áèð øàèð êö÷ÿäÿ ãÿçåò íþâáÿñèíÿ äóðóð, òÿçÿ ÷ûõìûø
øåèðëÿðèíÿ áàõìàã èñòÿéèðìèø. Ãÿçåò ÿëèíÿ ÷àòìàìûø úàíûíû òàïøûðûð.
Îíóí ñþùáÿòè Çÿêÿðèééÿéÿ ãÿðèáÿ ýþðöíäö. Ôèêèðëÿøäè êè, áóíóí
áàøûíà ùàâà ýÿëèá. Ùÿð äÿôÿ Ñÿôÿðÿëèíè ýþðÿíäÿ áåëÿ äöøöíöðäö. Îíóí
äàíûøûüû äà, ôèêèðëÿðè äÿ, ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ Çÿêÿðèééÿéÿ äÿëèíè õàòûð-
ëàäûðäû. “Ãÿáèð íÿäè, ÷àìàäàí íÿäè, áó ùàíñû çÿìàíÿäÿ éàøàéûð,
éîõñà áåéíèíÿ àò òÿïèá?!”
Ñÿôÿðÿëè îíóí äèíìÿäèéèíè ýþðöá äàâàì åëÿäè:
– Õîøáÿõò àäàìñàí, Çÿêÿðèééÿ! Þçöíö âåðèáñÿí áó ìåøÿëÿðèí
éàøûë, ñÿðèí ãîéíóíà. Ãàòûãäàí-ñöääÿí éåéèðñÿí, íàòóðàë ñóäàí è÷èð-
ñÿí, ëÿççÿò àëûðñàí. Àéàüûíûí àëòûíäà ãûð ÿðèìèð, áàøûíäà áåéíèí ãàé-
íàìûð. Ñó íþâáÿñèíäÿ äÿ äóðìóðñàí. Ùÿð ýöí îí áåø äÿãèãÿ èøÿ
ýåúèêèðÿì, äåíÿí íèéÿ? Ãÿçåò íþâáÿñèíäÿ éóáàíûðàì. Ñàòûúû øèêÿñòäè,
ãÿçåòëÿðè áèð-áèðèíèí è÷èíäÿí ÷ûõàðàíà ãÿäÿð àäàìûí ñÿáðè òöêÿíèð,
ÿñÿáèëÿøèð. Ñîíðà ãÿçåòè à÷ûá îõóéàíäà ÿñÿáèëèê öñòöíÿ ÿñÿáèëèê ýÿëèð.
Íÿäè, áåëÿ øåéëÿð ñÿíÿ ãÿðèáÿ ýþðöíöð?
Çÿêÿðèééÿ òàõòûí öñòöíäÿ îòóðóá çàðàôàòëà äåäè:
– Èñòÿéèðñÿí éåðèìèçè äÿéèøÿê. Ñÿí ýÿë ãîðóüà, ìÿí ýåäèì øÿùÿðÿ.
Çÿêÿðèééÿ áó ñþçö çàðàôàòëà, åëÿ-áåëÿ äåäè. Àíúàã äîüðóäàí äà
þçöíö øÿùÿðäÿ ùèññ åëÿäè. Áàøûíäà ùÿñèð øëéàïà, ÿëèíäÿ ïîðòôåë. Éåéèí-
éåéèí ýÿëèð. Òÿðëÿéèá. Áóäóð, ìåøÿëèéÿ ÷àòûð. Àõóðëàðû ýþðöð. Ïîðòôåëèí
è÷èíäÿêèëÿðè àõóðà òþêöð, ÿòðàôà áàõûð.
– Åé-ùåé!..
Ìàðàëëàð ñÿñÿ ýÿëèð. Àäàìëàð äþíöá òÿÿúúöáëÿ îíà áàõûðëàð. Ñÿñ-
äÿí íàðàùàò îëóá ãà÷ûð, ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ öç òóòóð. Î èñÿ íÿðÿ ÷ÿêèð.
– Åé-ùåé!..
Íÿðÿ ãàðàëìûø äàø áèíàëàðäà ÿêñ-ñÿäà âåðèð, êö÷ÿëÿðÿ éàéûëûð.
Àäàìëàð íåúÿ äÿ ÷îõäóð. Ñÿêèëÿð, êö÷ÿëÿð òóòìóð. Àõóð áèëäèéè èñÿ
áàüäàêû ñêàìéà èìèø...
187
 Çÿêÿðèééÿ Ñÿôÿðÿëèéÿ áàõûá ýöëäö.
– Äöçäö, äèëèì äåéèð, àíúàã ìÿí îðäà éàøàéà áèëìÿðÿì. Áóðäàí
ùå÷ éåðÿ òÿðïÿíìÿéÿúÿéÿì!
– Ìÿí äÿ ùà äåéèðÿì êè, áèðäÿôÿëèê áóðà ÷ÿêèëèì... ýþðöðÿì éîõ,
ãÿçåò îõóìàñàì, ðàäèî åøèòìÿñÿì, òåëåâèçîðà áàõìàñàì, áàüðûì
÷àòëàéàð. Òÿìèç ùàâàéà, ñóéà, àñóäÿëèéÿ óéóá áó “Àëëàùó ÿêáÿð”èí
ãóðòàðäûüû éåðäÿ ãàëà áèëìÿðÿì.
Î, äàõìàíûí ãîðóüà à÷ûëàí ïÿíúÿðÿñèíè èòÿëÿäè.
– Ñÿëèãÿëè äàõìàí âàð. Íÿ âàõòäàí áåëÿäèð?
– Àðâàä ýÿëìèøäè, ñÿíäÿí ãàáàã ýåäèá.
– Ùÿ?
Ñÿôÿðÿëè Çÿêÿðèééÿäÿí ñó èñòÿäè. È÷äè. ßëèíè àüçûíà ãîéóá äèø-
ëÿðèíèí ýþéíÿäèéèíäÿí øèêàéÿòëÿíäè.
Ïÿíúÿðÿäÿí åøèéÿ áàõäû, àüàúëàðûí àðàñûíäà áèð ìàðàë ýþðäö.
– Ùÿ, èíäè äàíûø ýþðÿê áóéíóç íåúÿ îëóá?
– Ïèøèê àïàðûá.
– Çàðàôàòà áàøëàéûáñàí?
Ìÿêòóá Ñÿôÿðÿëèéÿ ÷àòàíäà ôèêèðëÿøìèøäè êè, èòÿí ÷îõ øàõÿëè, áþéöê
áóéíóçëàðäàíäû, êèìÿñÿ áàüûøëàéûá, î äà òèêäèðäèéè òÿçÿ åâèíèí äèâà-
ðûíà âóðóá.
Ñÿôÿðÿëè íå÷ÿ èë èäè êè, åâ ùÿñðÿòèíäÿéäè. 26-ëàð áàüûíûí éàíûíäà
îí êâàäðàòìåòðëèê ìÿíçèëè âàðäû. Áóðàéà þçö, àðâàä-óøàüû, òåëåâèçîð,
ñîéóäóúó, øèôîíåð, ãîç àüàúûíäàí áèð ÷àðïàéû, ñòîë âÿ ñòóëëàð éåðëÿø-
äèðìèøäè. Î, èäàðÿäÿ òåç-òåç “äöíéàäà ÿùàëèñè ÿí ñûõ îëàí éåð áèçèì
åâäèð” äåìÿéè õîøëàéàðäû. ×îõ âàõò òÿíÿôôöñ îëìàìûø èøäÿí éîõà
÷ûõàðäû. Ëàçûì îëàíäà êþùíÿ óíèâåðìàãäà àõòàðûá òàïûðäûëàð. Ýþðÿð-
äèëÿð êè, øëéàïàñûíû ÿëèíÿ àëûá, áàðìàüû èëÿ áàøûíûí òÿí îðòàñûíû ãàøûéûð.
– Íÿ àëûðñàí, Ñÿôÿðÿëè?
– Óøàã ÷àðïàéûñû, õàðèúè ìàëäû, êå÷ìÿëè äåéèë.
Îíó ìÿçÿììÿò åëÿéÿðäèëÿð: “Ñÿíèí êè, øåé ãîéìàüà éåðèí
éîõäóð, îíó àëûá íåéëÿéèðñÿí?”.
– Åâèì äàðûñãàëäûð äåéèí õîøóì ýÿëÿí øåéè àëìàéàúàüàì?!
Î, àëäûãëàðûíû êàüûçà áöêöá áàüëàéàð, øèôîíåðèí öñòöíÿ éûüàðäû.
Çàðàôàòà ñàëûá äåéÿðäè êè, áèçèì áèð îòàã òÿçÿ åâëÿðèí èêèñèíÿ äÿéÿð.
Òÿçÿëÿðäÿ àäàìûí áàøû òàâàíà òîõóíóð. Áèçèì åâäÿ èñÿ ö÷ íÿôÿð áèð-
áèðèíèí ÷èéíèíÿ ÷ûõñà, áàøû òàâàíà ÷àòìàç. Àðàäàí êÿñäèðñÿì, èêè-
ìÿðòÿáÿëè îëàð.
188
 Çÿêÿðèééÿíèí ìÿêòóáóíó àëàí êèìè àüëûíà ãÿðèáÿ ôèêèð ýÿëìèøäè:
“Íå÷ÿ èë áó èäàðÿäÿ èøëÿñÿì äÿ, åâèìäÿ ìàðàë áóéíóçó éîõäóð. Èøäÿí
ýÿëèðñÿí, øëéàïàíû ÷ûõàðûðñàí, îíó ìàðàë áóéíóçóíäàí àñìàüûí ëÿç-
çÿòè áàøãàäûð. Ñàíêè ìàðàë þç áóéíóçóíäà ìÿíèì èòÿí øëéàïàìû,
óøàüûí çèâÿäÿí ýþòöðöëÿí ïàëòîñóíó, àðâàäûí çèáèëÿ ãàðûøûá ýåäÿí
úîðàáûíûí áèð òàéûíû ùàðäàíñà òàïûá ýÿòèðèá”.
Ñÿôÿðÿëè ôèêèðëÿøìèøäè êè, ìàðàë áóéíóçó äÿðìàíäûð. “Ãîéóíó
íÿ ãÿäÿð éàõøû éåìëÿñÿí áåëÿ, ýþçöíöí ãàáàüûíà úàíàâàð áàüëà-
éàíäàí ñîíðà àðûãëàéûá ÷þïÿ äþíÿð. ßýÿð öðÿê äÿðìàíû ãîðõóíú
áóéíóç øÿêëèíäÿ åâÿ ýèðñÿ, îðàäà õÿñòÿëèê äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿç”.
Ìöäèðèí éàíûíäà ãîðóüà ýåòìÿéèí ñÿáÿáèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí
äÿ áÿùàíÿ òàïìûøäû...
È÷ÿðè ýèðäè. Ìöäèð îíó ýþðöá õàòûðëàäû êè, Ñÿôÿðÿëèíè éàíûíà ÷àüû-
ðàúàã, õöñóñè òàïøûðûãëà ãîðóãëàðûí áèðèíÿ ýþíäÿðÿúÿêäè.
– Éàõøû êè, ýÿëèáñÿí, – äåäè. Éàõûíûíäà îíà éåð ýþñòÿðäè. Áàùàëû
ñèãàðåò ãóòóñóíó ãàáàüûíà èòÿëÿäè.
– Ìÿí ÷ÿêìèðÿì, Áèëàë ìöÿëëèì.
– Éàõøû åëÿéèðñÿí, Ñÿôÿðÿëè. Èíäè ñÿíÿ ïàïèðîñ òÿêëèô åëÿìÿê êþðïÿ
óøàüà ïàïèðîñ ÷ÿêìÿéè þéðÿòìÿê êèìè úèíàéÿòäèð. Öðÿéèíè ãîðó.
Ñîíðà ÿëÿ äöøìÿéÿúÿê.
– Áèëàë ìöÿëëèì, ôåðìàëàð íÿ âàõòäàí áÿðè éàéëàãäàäû. Äàáàüûí
òöüéàí åëèéÿí äþâðöäöð. Çÿêÿðèééÿ ôèêèð âåðìÿéÿúÿê, ìàðàëëàðûí àðà-
ñûíà õÿñòÿëèê éàéàúàã.
– Äåéèðñÿí äàáàã äöøÿúÿê, ùÿ?
– Áÿëè.
Î, êàòèáÿéÿ òàïøûðäû êè, áöòöí øþáÿëÿðèí èø÷èëÿðèíè êàáèíåòÿ ÷àüûð-
ñûí, èúëàñ âàð.
Ùàìû ýÿëèá îòóðäó. Ìöäèð Ñÿôÿðÿëèíè àéàüà ãàëäûðäû.
– Äóð, ñÿíè áèð éàõøû-éàõøû ýþðñöíëÿð. Ýþçëÿðèíÿ ñó âåðñèíëÿð.
Ñÿôÿðÿëè àéàüà ãàëõäû.
– Îíóí öçöíäÿêè òÿðè ýþðöðñöíöç? Ýÿëèð éàíûìà, äåéèð, Áèëàë
ìöÿëëèì, áèð èäåéàì âàð. Ñîðóøóðàì, – íÿ èäåéàäûð, Ñÿôÿðÿëè? Äåéèð
êè, Áèëàë ìöÿëëèì, áÿñ ãîðóãëàðà ýåäèðÿì. Áèðäÿí ìàðàëëàðà äàáàã
äöøÿð. Èíäèäÿí ïðîôèëàêòèêè òÿäáèð ýþðìÿê ëàçûìäûð. ×åñò è ñëàâà âàì!
Éàøà! ßìð âåðÿúÿéÿì, ñÿíèí ö÷öí äèðåêòîð ôîíäóíäàí ìöêàôàò àéðûë-
ñûí, áåëÿ îüëàíëàðà ùàëàëäûð! Áàõûí, îíà éàõøû-éàõøû áàõûí, íöìóíÿ
ýþòöðöí, èøÿ úàí éàíäûðìàã áåëÿ îëàð. Ùàíñûíûç ýÿëèá äåéèáñèíèç êè,
ìÿíè ôèëàí ìÿñÿëÿ äöøöíäöðöð? Ùå÷ áèðèíèç! Ýþòöðöá ýöë êèìè
189
ìàðàëëàðûí òàëåéèíè ñèçÿ òàïøûðûðëàð, äàùà äåìèðëÿð êè, ñèçèí þçöíöç
ìàðàëñûíûç, ðÿùìÿòëèê ßáäöððÿùèìáÿéèí ìàðàëëàðûíäàí. Ñàéñàì, ýþðÿ-
ðèê êè, èø÷èëÿðèìèç ñàõëàäûüûìûç ìàðàëëàðäàí ÷îõäóð. Ùå÷ áèðèíèçèí äÿ
éàäûíà ÿñàñ èøèìèç äöøìöð. Áóðà áàõ, Ñàëàõîâ, íå÷ÿ ãîðóüóìóç âàð?
Ìöäèðèí öç ÷åâèðäèéè àäàì éàíûíäàêû éîëäàøûíà òÿðÿô äþíäö.
×öíêè ìöäèð îíóí éàíûíäàêûíûí ôàìèëèéàñûíû äåéèá áóíà áàõûðäû. Ñîíðà
ÿëèíè äþøöíÿ ãîéóá ñîðóøäó:
– Ìÿíè äåéèðñèíèç?
– Ñÿíè! Éÿíè àäûíû, ôàìèëèéàíû äà áèëìèðñÿí?
– Áèëàë ìöÿëëèì, ìÿíèì ôàìèëèéàì Âåðäèéåâäè, î éîëäàø äà Ñàëà-
õîâ éîõ, Ñàëàõéàíäû. Ìèëëèééÿòèìèç äÿ àéðûäû.
Ìöäèð ùèðñëÿíäè:
– Áóðà áàõ, àðàéà ñþç ãàòìà, îíó äà òàíûéûðàì, ñÿíè äÿ. Äå ýþðöì,
ãîðóãëàðûí ñàéûíû áèëèðñÿíìè? Áèëìèðñÿí! Äàùà ëàçûì äà äåéèë. Îíñóç
äà éàëàí äåéÿúÿêñÿí. Îòóð, îòóð!..
Äàíëàíàí àäàì áèðúÿ áóíó äåéÿ áèëäè êè, Ñàëàõéàí ìöùàñèáèí
ö÷öíúö êþìÿê÷èñèäèð, èäàðÿ èø÷èëÿðèíèí ÿìÿê ùàããûíû éàçûð.
– Ñÿôÿðÿëè, – äåéÿ ìöäèð öçöíö “äîñòóíà” òóòäó, – Ñàëàõîâ êèìè
àäàìëàðûí àúûüûíà ñÿíÿ òÿøÿêêöð äÿ åëàí åëÿéèðÿì.
Ñîíðà î, êàòèáÿéÿ òàïøûðäû êè, äåéèëÿíëÿðè ïðîòîêîëäà ãåéäÿ àëñûí.
Êàòèáÿ éàçûðäû. Ñà÷û òåç-òåç èðÿëè àõûá öçöíö þðòöðäö.
– Ñÿí íèéÿ áàøûíû àøàüû ñàëûðñàí? Àäûí äà éàäûìäàí ÷ûõäû, – äåéÿ
ìöäèð äèçëÿðè ÷ÿíÿñèíÿ äèðÿíÿí êèøèíè “éàõàëàäû”. – Íèéÿ òÿêëèô èðÿëè
ñöðìöðñÿí?
– Àäûì Ñÿðáàçäû, Áèëàë ìöÿëëèì. Ñêëàääà èøëÿéèðÿì. Ìÿíèì äÿ
òÿêëèôèì âàð.
– Ùÿ, äå ýþðöì íÿäè?
Ñÿðáàç ãàëõäû. Ìöäèð áàøû àç ãàëà òàâàíà ÷àòàí áó àäàìû áèðèíúè
äÿôÿ ýþðöðìöø êèìè ñöçäö. Ãûøãûðäû:
– Îòóð àøàüû! Áåëÿ óçóí àäàìûí òÿêëèôèíäÿí íÿ ÷ûõàúàã? Ùÿ,
åøèäèðÿì.
Ñÿðáàç îòóðäó.
– Áèëèðñèíèç, Áèëàë ìöÿëëèì...
– Éîõ, áèëìèðÿì.
– Çÿêÿðèééÿíèí ãîðóüó ðÿùìÿòëèê øàèðèí éàäèýàðûäû. Ýÿëñÿíèç
ãîðóüà áèð õàòèðÿ ëþâùÿñè éàïûøäûðàã.
– Éîõ, ñÿí þëÿñÿí, ýÿëñÿíÿ ìàðàëëàðà øåèð îõóéàã. Òÿêëèôèí
áÿéÿíèëìÿñèí. Áèç êèøèíèí àäûíû áèàáûð åëÿéÿ áèëìÿðèê. Òÿêëèô âåðèí
190
Ñÿôÿðÿëè êèìè! Èìåííî Ñÿôÿðÿëè êèìè! Ìÿí ñÿíè éàõøû òàíûìàìûøàì,
Ñÿôÿðÿëè. Ýÿðÿê êè, ñÿíèí åâèí äÿ éîõäóð, åëÿìè?
– Éîõäóð, Áèëàë ìöÿëëèì.
– Îëàúàã, áåëÿ èø÷èíèí åâ ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åëÿìÿñÿê, âèúäàíûìûç
àüðûéàð. Àé ãûç, ïðîòîêîëà éàçûðñàíìû? Éàç êè, åâ ìÿñÿëÿñè áó ýöí-
ëÿðäÿ ùÿëë åäèëñèí. Ùÿ, èíäè äóðóí ýåäèí, ùÿðÿ þç òÿêëèôèíè ùàçûðëàñûí.
Àäàìëàð êàáèíåòäÿí ÷ûõàíäà î, Ñÿôÿðÿëèíè ñàõëàäû. Áèð ïàïèðîñ
÷ûõàðòäû, áàðìàãëàðûíûí àðàñûíäà éóìøàëòäû, ñîíðà äîäàãëàðûíà òÿð-
ñèíÿ àëûá éàíäûðäû.
– Áèëèðñÿí íÿ âàð, Ñÿôÿðÿëè! Ìÿí àðû÷ûëûãäà äà ìöäèð îëìóøàì,
îðàäà èøëÿéÿíäÿ áèð ùÿãèãÿòè äÿðê åëÿìèøÿì êè, áàë òóòàí áàðìàã
éàëàéàð. Ìöõòÿñÿðè, éàëàìàëûäû! Ìÿíè áàøà äöøöðñÿíìè? ßýÿð éàõøû
èøëÿéèðñÿíñÿ, áóíóí ñÿíÿ õåéðè äÿéìÿëèäèð. Äèðåêòîð ôîíäóíäàí
àéðûëìûø îíëóã äà, øÿõñè èøèíÿ éàçûëàí òÿøÿêêöð äÿ, åâ ìÿñÿëÿñè äÿ
ëàçûìäûð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû åëÿìÿê îëàð. Åëÿéÿúÿéÿì äÿ! Áóíëàð
þç éåðèíäÿ. Èíäè ñÿíÿ øÿõñè òàïøûðûüûì âàð. Áèçèì ãûçûí ìöäàôèÿñèäèð.
Îëóð åëìëÿð íàìèçÿäè. Îíóí áàíêåòèíÿ áþéöê âÿ ìÿøùóð àäàìëàð
ýÿëÿúÿê. Äåéèðÿì, áèç äÿ áèð èø ýþðÿê. Âàðûíû âåðÿí óòàíìàç. Ñÿíÿ
öðÿéèì ãûçûð, îíà ýþðÿ áó ñþçëÿðè äåéèðÿì.
– Àðõàéûí îëóí, Áèëàë ìöÿëëèì, ìÿíèì éàíûìäà áàø êÿñèëñÿ,
èíêèð-ìèíêèðäÿí äÿ ýèçëÿäÿðÿì.
Ìöäèð ÿëèíè áåëèíÿ àòäû. Öç-ýþçöíö òóðøóòäó.
– Çÿùðèìàð ðàäèêóëèò ãîéóð êè?! Áöòöí úàíûìûçû áó éîëäà ÷öðöò-
äöê. Ùå÷ êèì äÿ áèçèì ùåéêÿëèìèçè óúàëòìàéàúàã. Åëÿ èíäè öçö-
ìöçÿ äåéèðëÿð êè, ÷ûõ ýåò ïåíñèéàéà. Íåúÿ ýåäèì, ýÿðÿê éåðèìÿ áèð
àäàì ùàçûðëàéàì, éà éîõ? Ñÿíèí êèìè áèð îüëàíû èøèí è÷èíäÿ áèøèð-
ñÿì, áèëÿðÿì êè, ìÿíäÿí ñîíðà ìàðàëëàðà äÿéèá òîõóíàí îëìàéàúàã,
îíäàí ñîíðà ýåäÿðÿì èñòèðàùÿòÿ. Ùÿ, èñòÿéèðÿì êè, áó áàíêåòäÿ áèçèì
äÿ àäûìûçû éàäà ñàëàí îëñóí. Êèøèíèí þçö äÿ ãûçà åøèòäèðèá. Äåéèá êè,
ìàðàë ÿòèíäÿí áèð êàáàá...
Ñÿôÿðÿëè ÿëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéäó...
Èíäè î, áèðäÿí-áèðÿ Çÿêÿðèééÿéÿ à÷ûá äåìÿê èñòÿìèðäè êè, ìàðàë
êÿñèá àïàðìàã ö÷öí ýÿëèá.
– Äåìÿê, ìÿíèìëÿ çàðàôàòà áàøëàéûáñàí. Áóéíóçóí ãèéìÿòèíè
áèëèðñÿí äÿ, îíäàí ö÷-äþðä ãóòó äÿðìàí ùàçûðëàíûð. Áÿñ íÿ áèëìèø-
äèí áóéíóçó! Íåéëÿéèáñÿí?
Çÿêÿðèééÿíè îä ýþòöðäö:
– Íåéíÿìèøÿì? Ñîõìóøàì ýþçöìÿ! Éàõøû êè, áóéíóç ÷ûõàðòìà-
ìûøàì, éîõñà äåéÿðäèíèç êè, ìàðàëûí áóéíóçóäó, áàøûíà ñàíúìûñàí.
191
 Ñÿôÿðÿëèíèí ìÿãñÿäè Áèëàë ìöÿëëèìèí òàïøûðûüûíû íåúÿ îëóðñà
îëñóí éåðèíÿ éåòèðìÿê èäè.
“Àïàðñàì, éàíûìäà ýþçö êþëýÿëè îëàúàã. Ìÿíÿ åâ äöçÿëäÿúÿê.
Éàõøû, éàüëû âÿçèôÿ âåðÿúÿê. Ìÿí äÿ àäàì îëàúàüàì. À÷ûüû áóäóð
êè, íÿ äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åëèéÿíÿì, íÿ äÿ áþéöê èñòåäàäûì âàð.
Õûðäà-õûðäà ãàëõìàüà ÷àëûøìàëûéàì. Åíñÿì, âàé ùàëûìà! Éûõûëñàì
– äóðüóçìàéàúàãëàð. Çÿêÿðèééÿíèí áèðúÿ íþãñàíûíû ýþñòÿðèì, ãîð-
õàüûí áèðèäèð, áàøëàéàúàã éàëâàðìàüà, ñîíðà äà íÿ äåñÿì, ÿëèíè ýþçö-
íöí öñòöíÿ ãîéàúàã”.
Ãàëõûá ãàáàüà äöøäö, ãîðóüà ýèðäè. Öñòöíäÿ àüàú ýþáÿëÿéè áèò-
ìèø éàøûë ðÿíýÿ ÷àëàí êþòöéÿ áàõäû. Áó àðìóä êþòöéöíöí ãàáûüûíäà
íÿ âàõòñà éàçûëìûø “Д ùÿðôè èðèëèá ÿúàèá øÿêëÿ äöøìöøäö: ãàáûã ùÿð
òÿðÿôäÿí ãûúãûðìûø õÿìèð êèìè èðÿëè ÷ûõìûøäû.
– Ãîðóüà êèì ýèðèá, áóðà àäûíû êèì éàçûá?
– Áó ãîðóãäàí ãàáàãêû èøäè.
– Ñèçè áàøëû-áàøûíà áóðàõìûøûã. Ìàðàë ãîðóüóíó áîéàã÷û êöïöíÿ
äþíäÿðèáñèíèç. Êèì èñòÿéèð àäûíû éàçûð, àüàúëàðû êÿñèá àïàðûð, ùåé-
âàíëàðû âÿùøèúÿñèíÿ ãûðûð. Îíëàðäà âèúäàí ãàëìàéûá, ñèçäÿ äÿ èíñàô.
Î, ïîðòôåëèíè éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ àüàúëàðûí àëòûíäàí éåë êèìè þòöðäö.
Èñòÿéèðäè êè, Çÿêÿðèééÿ ãà÷à-ãà÷à îíóí äàëûíúà ýÿëñèí. Àíúàã îíó
þçöíäÿí ãàáàãäà ýþðöðäö.
– Áèðè áóéíóçóíó èòèðèð, î áèðèñè...
– Éÿíè áèð áóéíóçäàí þòðö ìÿíÿ ýöëëÿëÿìÿê êÿñäèðÿúÿêñÿíñÿ,
ýåò âåð ìÿùêÿìÿéÿ.
Ñÿôÿðÿëè äàéàíäû. Íàðûíúû ïîðòôåë ÷öðöê êþòöéöí öñòöíÿ åíäè.
ßëèíè Çÿêÿðèééÿíèí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà îéíàòäû. Ñàíêè áó ñààò îíóí
áÿáÿêëÿðèíè òþêÿúÿêäè.
– Þçöíÿ ÷îõ ýöâÿíìÿ. Òóòàðëàð, ùÿëÿ î òÿðÿôÿ äÿ êå÷ÿðëÿð. Âÿçè-
ôÿäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åäèðñÿí.
– Àé éîëäàø, ìÿí þìðöìö áó ìåøÿëÿðèí ùåéâàíëàðû èëÿ áèð éåðäÿ
êå÷èðìèøÿì. Äþíöá îíëàðûí òàéû îëìóøàì. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ áóéíóç-
äàí þòðö äàìà ñàëäûðàúàãñûíûçñà, áóéóðóí.
Ñÿôÿðÿëè áó öñóëëà îíà éîë òàïà áèëìÿäèéèíè ýþðöá äèëèíè äÿéèøäè:
– Ñèçäÿ ãîíàãëà áåëÿ äàíûøûðëàð?
– Ìÿí ñÿíèí êèìè ãîíàã ýþðìÿìèøÿì. Áèçèì éåðäÿ äåéÿðëÿð êè,
ãîíàã åâ ñàùèáèíèí äÿâÿñèäè, ùàðäà õûõëàñà, îðäà éàòìàëûäû.
Ìàðàë ñÿñ åøèäèá êîëëàðûí àðàñûíäàí îíëàðà áàõûðäû. Ùÿð ýöí àõóðà
àðïà òþêÿí àäàì ñöðöíöí è÷èíÿ ýèðÿíäÿ îíäàí öðêìöð. Úàâàí ìàðàë-
ëàð îíóí ïàëòàðëàðûíû èìñèëÿéèð, î èñÿ ùàìûñûíûí áåëèíÿ ÿë ÷ÿêèð, òóìàð-
192
ëàéûð, íÿðÿäÿí áàøãà ùÿð ñþçö ïû÷ûëòû èëÿ äåéèð. Ëàêèí îíóí éàíûíäàêû
éàä àäàìûí ýþçëÿðèíäÿ áû÷àã, þëöì ñà÷àí òöôÿíý ëöëÿñèíèí ïàðûëòûñû âàð.
Éàòàí ìàðàëëàð äà ãàëõäû.
Àíà ìàðàë ãàáàüà äöøäö. Ñöðö îíóí äàëûíúà ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Äàõìàéà ñàðû öç òóòäóëàð. Ñîíðà áþëöêëÿíäèëÿð.
Êîëëàðûí õûøûëòûñû, äûðíàã ñÿñëÿðè Ñÿôÿðÿëè èëÿ Çÿêÿðèééÿíè äþâ-
ðÿëÿìèøäè.
– Ýþðÿñÿí, ùåéâàíëàðà íÿ îëóá? Ýöíöí ýöíîðòà âàõòû îíëàðû ãîð-
õóäàí, ùöðêöäÿí íÿäè? – äåéÿ Çÿêÿðèééÿ äåéèíäè. Ñîíðà ÿëëÿðèíè
ýþéÿ ãàëäûðûá åëÿ áèë òàëàäàêû áöòöí ùàâàíû úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêäè âÿ áÿðê-
äÿí ãûøãûðäû:
– Åé-ùåé!..
Ñÿôÿðÿëè äèêñèíäè. Ðÿíýèíÿ ñàðûëûã ÷þêäö. ×ûìõûðäû:
– Ìåøÿäÿñÿí?
– Ìåøÿäÿ îëìàéàíäà áÿñ ùàðäàéàì?! Áóðà øÿùÿð äåéèë êè, éàâàø
äàíûøàñàí. Ìåøÿäÿ àë÷àã ñÿñëÿ ùþêì åëÿìÿê îëìàç! Ýÿðÿê ñÿñèí
áöòöí ñÿñëÿðäÿí ýöúëö îëà, ýóð îëà.
– Ùÿëÿ áèð äÿ áàüûðûðñàí?
Çÿêÿðèééÿ îíóí äåäèêëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîéìàäû, àéðûëûá ñöðöéÿ òÿðÿô
ýåòäè. Ìàðàëëàð îíà ÷àòàíäà éàâàøûéûð, Ñÿôÿðÿëèíè ýþðÿíäÿ èñÿ äàùà
äà áÿðê ãà÷ûðäû.
Î, ãîëëàðûíû ãàëäûðûá ñöðöíöí ãàáàüûíà ÷ûõäû. Ñöðö äàéàíäû.
Îíëàðûí ùå÷ áèðèíÿ þçýÿ ÿëè äÿéìÿéèá.
Ìàðàë àíàäàí äîüóëàí êèìè ãà÷ûð – éàøàìàã èñòÿéèðñÿ, ãà÷ìàüû
áàúàðìàëûäûð. Äöíéàéà ýþç à÷äûüû èëê àíäà àíàñûíûí äèëè îíóí öñòöíäÿ
éàâàø-éàâàø, ùÿðàðÿòëÿ ýÿçèð, ùÿéàò èñÿ îíà ãàðøû áåëÿ ìåùðèáàí îëìà-
éàúàã. Îíó îâ÷óëàð ýöäÿúÿê, úàíàâàð ãîâàúàã, âàøàã òóòàúàã. Îíó
éåðäÿí ìîòîñèêëåòëÿ, ýþéäÿí âåðòîëéîòëà ãîâàúàãëàð. Îíóí äàíûø-
ìàüà äèëè éîõäóð, ëàêèí î, òàëåéèíè áèëèð.
Çÿêÿðèééÿíèí ãîëëàðû ýþéäÿ ãàëìûø, ñöðö äàéàíìûøäû. ×îõ ãûçëà-
ðûí ùÿñÿä àïàðäûüû èðè, ãàðà, íÿìëè ýþçëÿð îíà äèêèëìèøäè. Ôèêèðëÿøäè
êè, íÿäÿíñÿ ýþçÿë ýþçëÿð äöíéàäà ÿí àúèç ìÿõëóãäà îëóð. Ìàðàë öðÿ-
éèíèí òþâøöìÿñèíè åøèòìÿñÿí äÿ ùÿéÿúàíûíû, ãîðõäóüóíó óçóí êèð-
ïèêëÿðèí áó ãîðóã êèìè ÷ÿïÿðëÿäèéè ýþçëÿðèíäÿí îõóéóðñàí. Êÿäÿð
äÿ, ìÿùçóíëóã äà ìàðàë êèìèäèð, ÿëèíäÿí ÷ÿïÿð éûõìàã ýÿëìèð.
– Íÿ îëóá, Àëàýþç, íèéÿ ãà÷ûðñàí?
Î, áó ñþçëÿðè àíà ìàðàëà åëÿ òÿìêèíëÿ, åëÿ úèääè äåäè êè, ñàíêè
ùåéâàí îíó áàøà äöøöðäö, ñóàëûíà úàâàá âåðÿúÿêäè.
193
 Ñÿôÿðÿëè éàðïàãëàðû òþêöëìöø áóäàãëàðû áèð-áèð ÿéèá çîüàëû ñèâè-
ðèðäè. Î, úèáëÿðèíè äîëäóðóá Çÿêÿðèééÿíèí éàíûíà ýÿëäè. Ìàðàëëàð êîë
õûøûëòûñû åøèäèá ñÿêñÿíäè âÿ îíó ýþðöá Çÿêÿðèééÿíèí î òÿðÿô-áó òÿðÿ-
ôèíäÿí ñû÷ðàéûá ãà÷äû.
– Òåç îë ïåíúÿéèíè ýåéèí, – äåéÿ Çÿêÿðèééÿ ñÿñëÿíäè.
– Íÿ îëóá áÿéÿì?
– Êþéíÿéèíäÿí ñÿíè ïÿëÿíýÿ îõøàäûá ãîðõóðëàð.
Ñÿôÿðÿëè þçöíäÿí ðàçû ùàëäà ýöëöìñöíäö:
– Àðâàäà äåéèðÿì êè, áó êþéíÿêäÿ ïÿëÿíýÿ îõøàéûðàì, äåéèð
àëà åé!.. Êàø áóðàäà îëàéäû. Èíàíàéäû. Ýþðÿéäè êè, Àëëàùûí ìàðàëëàðû
äà ìÿíè ïÿëÿíýÿ îõøàäûð.
Îíëàð äàõìàéà òÿðÿô ýÿëèðäèëÿð. Ñöðö ýåòìèøäè, éåðäÿ áèð áóéíóç
ãàëìûøäû. Çÿêÿðèééÿ îíó ýþòöðöá Ñÿôÿðÿëèéÿ:
– Àë! – äåäè.
– Þçöí àïàðà áèëìèðñÿí?
– Àïàðàðàì, àíúàã ìÿíè áóéíóç öñòöíäÿ ãîç ãàáûüûíà ãûñíà-
ìûøäûí. Íåéíèðÿì áóéíóçó, ìÿíÿ ìàðàëûí ýþçÿëëèéè áÿñäè.
– Íÿ ýþçÿëëèê! ßýÿð ìàðàëûí èãòèñàäè õåéðè îëìàñà, ùå÷ ñàõ-
ëàéàðûãìû?! Áó ãîðóãëàðà ýþðÿ ùå÷ áèëèðñÿí íå÷ÿ àäàì ìààø àëûð? Áó
ïóëëàð ùàðäàí ýÿëèð? Áóéíóçäàí! Ýþçÿëè ðÿùìÿòëèê Èáðàùèì õàíûí
ùÿðÿìõàíàñûíäà ñàõëàéûðäûëàð.
Ñÿôÿðÿëè ìàðàë ÿòè àïàðìàã ö÷öí ýÿëäèéèíè îíà ùå÷ úöð äåéÿ
áèëìèðäè. “Òÿðñ àäàìà îõøàéûð. Ìåøÿäÿ áþéöéöá äÿ. Áåëÿñèíÿ íÿ
äåéÿñÿí? Ãàáûðüàñûãàëûíûí áèðèäè. Äåéèð, ñþçö àòàðñàí îðòàëûüà, ñàùèáè
ýþòöðÿð. Áó ýþòöðìöð. Ñÿùÿðäÿí áÿðè ùèì-úèìëÿ äàíûøûðàì, áèð ãóëà-
üûíäàí àëûá î áèðèñèíäÿí âåðèð. Àéû ìàüàðàëàðûíûí éàíûíäà, âÿùøèëÿ-
ðèí è÷èíäÿ éàøàéàíäàí íÿ ýþçëÿéÿñÿí?! Ðàäèî åøèòìèð, ãÿçåò îõó-
ìóð. Ëàï àòîì ìöùàðèáÿñè îëñà áåëÿ, õÿáÿð òóòìàéàúàã. Èíñàíëàð
ýþéÿ ðàêåò ãàëäûðûð, êîñìîñà ýåäèá ãàéûäûð, áó ùÿëÿ ôèë ãóëàüûíäà éàòûá.
Ãàáûðüàñû ÷îõ ãàëûíäû, ÷îõ éàøàéàúàã. Âàõò ýÿëÿúÿê, îíóí éóáèëåéèíè
êå÷èðÿúÿêëÿð. Îíäàí ÷îõ éàøàìàüûí ñèðëÿðèíè þéðÿíÿúÿêëÿð. Þçöí-
äÿí éàëàíëàð óéäóðàúàã. Äåéÿúÿê: íÿ áèëèì ÿò éåìÿìèøÿì, ãàòûãäàí
áàøãà äèëèìÿ áèð øåé äÿéìÿéèá, äàùà áîéíóíà àëìàéàúàã êè, ãàí-
ìàçëûüûí óúóíäàí þìðö óçóí îëóá. Ìÿí áóíó íåúÿ áàøà ñàëûì, èëàùè!
Áèëàë ìöÿëëèìèí éàíûíà ÿëèáîø ãàéûòñàì, òÿøÿêêöðö ïîçóá òþùìÿò
éàçàúàã, ìöêàôàò ÿâÿçèíÿ åçàìèééÿò ïóëóíó ìààøûìäàí ÷ûõàúàã,
òÿçÿ åâ ÿëäÿí ýåäÿúÿê.
194
 – Ìàðàëëàðäàí õÿñòÿñè âàð? – äåéÿ î, Çÿêÿðèééÿäÿí ñîðóøäó.
– Íèéÿ éîõäóð?! Ùÿêèì ýþíäÿðèðñèíèç êè! Éåìèí ùàðäà ïèñè âàð
ìàðàëëàðûíäû, þçöí äÿ äåéèðñÿí êè, áóíëàðûí áóéíóçó äÿðìàíäû. Ãÿä-
ðèíè áåëÿ áèëèðñèíèç äÿ. Èëäÿ áèð äÿôÿ ùÿêèì ýÿëìèð, þç úèáèìäÿí õÿðú
÷ÿêèá ùÿêèì ýÿòèðèðÿì. Ñèç ñàëàìàòûíà ñàùèáñèíèç.
Ñÿôÿðÿëè åâè, ìöêàôàòû, éàüëû áèð âÿçèôÿíè ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿòè-
ðèðäè. Çÿêÿðèééÿíèí òÿðñëèéèíÿ àúûüû òóòäó. Ëàêèí éóìøàã äàíûøäû:
– Õÿñòÿëèéè àüûðäû?
– Áÿðè ýÿë, – äåéÿ Çÿêÿðèééÿ îíó îò òàéàëàðûíûí éàíûíà àïàðäû.
Ñöðöéöá ýÿòèðäèéè áóéíóçó äèðÿêäÿí àñäû. Àðàëûäà äîíóõìóø áþéöê
ìàðàëû ýþñòÿðäè.
– Åë àðàñûíäà áóíóí õÿñòÿëèéèíÿ “äèëáàø” äåéèðëÿð.
– Áó êè þëöð, àêò éàçûá êÿñÿê, ìóíäàð îëìàñûí.
– Íÿ äàíûøûðñàí, ùÿð äèëáàø îëàíûí áîüàçûíà áû÷àã ÷ÿêñÿéäèì,
ãîðóãäà ìàðàã ãàëìàçäû.
Ñÿôÿðÿëè áó ñþùáÿòäÿ èøûã óúó ýþðäö. Ìàðàëà éàõûíëàøûá ÷þìÿëäè.
Áèëèúè àäàìëàð êèìè ñàüäàí, ñîëäàí áàõäû. Ñèôÿòèíÿ öìèäñèç áèð èôàäÿ
âåðäè. Ìàðàëûí éóìóëó ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàø áóðíóíóí öñòöíäÿ úûüûð
ñàëìûøäû. Àëò äîäàüûíäàí êþïöê ñàëëàíìûøäû.
Î, øàããûëòû åøèäèá êèðïèêëÿðèíè ãàëäûðäû, ëàêèí ãàïàãëàð éåíÿ äÿ
éàâàø-éàâàø åíäè.
– ßäÿ, áó þëöð.
Çÿêÿðèééÿ îíóí òÿøâèøèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè:
– Äàâà-äÿðìàíûíû åëÿìèøÿì. Ñàáàù ñöðöéÿ ãîøóëàúàã, – äåäè.
Ñÿôÿðÿëè ãàéûäûá Çÿêÿðèééÿ èëÿ öç-öçÿ äàéàíäû.
– Þçöí áèë, þëñÿ, ýöíàùû ñÿíèí áîéíóíäà ãàëàúàã.
Çÿêÿðèééÿ ôèêèðëÿøäè êè, ìàðàëû êÿññÿ, ùÿì Çèíéÿòèí èñòÿéèíè éåðèíÿ
éåòèðÿ áèëÿð, ùÿì äÿ Ñÿôÿðÿëè îíäàí ðàçû ýåäÿð. Áó, ÷îõ àñàíäûð. Àììà
î, áèð äÿôÿ ñþç âåðìèøäè, àíäûíû ïîçìàéàúàüûíà àíä è÷ìèøäè. Åëÿ áó
çàìàí ãàðøûñûíäà àüñà÷ëû áèð àäàì äàéàíäû. Îíó èëê äÿôÿ ìàðàëëàðû
áóðàéà ýÿòèðäèêëÿðè ýöí ýþðìöøäö. Áó ãîúà î âÿäÿ âåðäèéè ñþçëÿðè
áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè:
– Çÿêÿðèééÿ, ñÿí ÿñèë îâ÷ó îëóáñàí! Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíè ÷àüûðòäûð-
ìûøàì. Ñÿíÿ áèð âÿñèééÿòèì âàð: äîüìà éóðäóí ýþçÿëëèéèíè ãîðó-
ìàã íàìóñ, ãåéðÿò èøèäèð. Ìàðàëëàðûí áèðèíèí äÿ úÿñÿäè ãîðóãäàí
êÿíàðà ÷ûõàðûëìàñûí. Þëÿíèíè áó ïàëûäëàðûí àëòûíäà áàñäûð. Ñÿíè àë
äèëÿ òóòàúàãëàð, éîëäàí ÷ûõìà!
195
 Àüñà÷ëû àäàì éåíÿ éîõà ÷ûõäû. Îíóí ýþñòÿðäèéè òîïà ïàëûäëàð
øàããûëäàäû, ìåøÿ ñÿñëÿíäè, ìàðàëëàð éóõó êèìè ýþçëÿðè þíöíäÿí áèð-
áèð êå÷äè. Áÿñ áó äàçáàøëû, ÿëè ïîðòôåëëè àäàì êèìäèð, íÿ èñòÿéèð?
Çÿêÿðèééÿíè òÿð áàñìûøäû. Î, ñèð-ñèôÿòèíèí òÿðèíè ñèëèá öçöíö
Ñÿôÿðÿëèéÿ òóòäó:
– Ùå÷ îâà ÷ûõûáñàí?
– Éîõ.
– Ìÿíèì éåðèìäÿ èøëÿéÿðñÿí? Òÿêáàøûíà áó ìåøÿäÿ éàøàéàðñàí?
– Äÿëè îëìóøàì?!
– Ìÿí äÿ äÿëè îëìàìûøàì. Èíäèéÿ ãÿäÿð àç ãàí òþêìÿìèøÿì.
Çÿêÿðèééÿ ÿë àòûá ãàéûøûíäàêû áû÷àüû ÿñÿáèëèêëÿ ÷ûõàðòäû. Óçóí,
åíëè äèëèíè òàããûëòû èëÿ à÷äû. Áóíó ýþðÿí Ñÿôÿðÿëè ñàðûëûüà òóòóëìóø õÿñ-
òÿéÿ äþíäö.
Çÿêÿðèééÿíèí ùèðñëè ýþçëÿðè, áû÷àüûí ïàðûëäàéàí òèéÿñè, ìåøÿíèí
êèìñÿñèçëèéè áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí êèíî êàäðëàðûíà áÿíçÿéèðäè. Ñÿôÿð-
ÿëè äàëû-äàëû ýåäèðäè. Àéàüû èëèøäè. Çÿêÿðèééÿ îíóí öñòöíÿ ÿéèëäè.
Ãîëóíäàí òóòóá ãàëäûðäû.
– Íÿ èñòÿéèðñÿí, àé ãàðäàø?
Áû÷àã îíà òÿðÿô óçàíäû.
– Àë, áàúàðûüûí âàðñà, þçöí êÿñ.
– Ìÿí ùå÷ òîéóã êÿñìÿéè äÿ áàúàðìûðàì.
– Áÿñ îíäà íèéÿ êþíëöíäÿí ìàðàë ÿòè êå÷èð?
Ñÿôÿðÿëè áû÷àüû àëäû. Ìàðàëà áàõäû. Ùåéâàí áàéàãêû êèìè äàéàí-
ìûøäû. Éóìóëó ýþçëÿðèíäÿí éàø ñöçöëöðäö.
Î, áèð íå÷ÿ àääûì ìàðàëà òÿðÿô ýåòäè. Äàéàíäû. Áû÷àüà áàõäû.
Îíó ýöúö ýÿëäèêúÿ òóëëàäû, ãàéûäûá ïîðòôåëèíè ýþòöðäö.
– Éàõøû, ýþðöøÿðèê, – äåéèá ÿñÿáè àääûìëàðëà äàõìàéà òÿðÿô ýåòäè.
Ýöíÿø çåíèòäÿ èäè.

ÃÖÐÓÁ

Àõøàì÷àüû çèðâÿëÿðäÿí öçöëöá ýÿëÿí áóëóäëàð éàüûø òþêÿ-òþêÿ

êå÷èðäè. Ìåøÿ ñÿñëÿðëÿ äîëìóøäó. Äàìúûëàð øàïïûëòû èëÿ éàðïàãëàðà
äÿéèð, ñöçöëöð, îòëàðûí öñòöíÿ äöøöðäö.
Ìàðàëëàð ïàëûäëàðûí àëòûíà éûüûøìûøäû. Îíëàðäàí òÿê áèðèíè éàüûø
äþéöðäö. Îíóí êèðïèêëÿðèíÿ êè÷èê ïàðëàã, àü ýèëÿëÿð äöçöëìöøäö.
196
 Ýöíöí øöàëàðû áóëóäëàðû àðàáèð äåøèá êå÷èð, ñóëó éàðïàãëàðû ïàðûë-
äàäûðäû. Áÿçÿí äÿ áóëóäëàð ýöíÿøè áÿäèðëÿíìèø Àéà äþíäÿðèð, ñîíðà
èñÿ òàìàì èòèðèðäè.
Ñÿôÿðÿëè ïÿíúÿðÿäÿí ìàðàëëàðà áàõûðäû. Çÿêÿðèééÿ ýàù ìöäèðèí
ýþíäÿðäèéè, ñòîëóí öñòöíäÿêè êàüûçà, ýàù äà Ñÿôÿðÿëèéÿ êèíëè íÿçÿð
ñàëà-ñàëà äåéèíèðäè:
– Àëäûì ùàããûìû. ßçèééÿòèìèí, íå÷ÿ èëëèê çÿùìÿòèìèí úàâàáû
ýÿëäè. Ìöêàôàò âåðäèëÿð. Äåäèëÿð êè, åâèíäÿí-åøèéèíäÿí àéðûëûá ùåé-
âàíëàðà ãîøóëìóøäóí, èñòè éåìÿéÿ, ðàùàò éîðüàí-äþøÿéÿ ùÿñðÿò ãàë-
ìûøäûí, àðâàäûíûí öçöíö àéäà áèð äÿôÿ ýþðöðäöí. Áöòöí áóíëàðà
ýþðÿ ñàü îë. Äåìÿäèëÿð êè, áó ìöääÿòäÿ áèð ìàðàëûí áóðíó ãàíà-
ìàéûá, îíëàðûí ñàéûíû äþðä-áåø ãàò àðòûðûáñàí, àäûíû, ùå÷ îëìàñà áèð
äÿôÿ õåéèðëèéÿ ÷ÿêÿê. Ìÿí èíäè ýåäèá íÿ äåéèì? Ýöíàùûì íÿäè?
– Þçöí ùÿìèøÿ äåéèðäèí êè, èøëÿìÿê èñòÿìèðñÿí, ÷îõ ÿçèééÿò
÷ÿêèáñÿí. Ýåò äèíúÿë.
– Úàâàí âàõòûìäà ìÿíè ïåíñèéàéà ÷ûõàðòäûíûç äåìÿê.
Ñÿôÿðÿëè îíóí äåéèíòèñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
Çÿêÿðèééÿ òàõòûí öñòöíäÿí éàïûõìûø êöðêöíö ýþòöðöá ÷ûðïäû. Òîç-
òîðïàã äàõìàíûí ùàâàñûíà ãàðûøäû, ïÿíúÿðÿäÿí äöøÿí èøûã çîëàüûíäà
ãàéíàøäû.
Ñÿôÿðÿëè èêè áàðìàüû èëÿ áóðíóíó òóòäó. Öðÿéèíäÿ äåäè êè, ãîé
òåç ðÿää îëñóí. Ãàéíàøàí òîçóí àðàñûíäàí ýþçëÿðèíÿ, éóõóäà îëäóüó
êèìè, ìöäèð ýþðöíäö. Î äà áóðíóíó òóòìóøäó. Êèôëÿíìèø ãîéóí
äÿðèñè èéè âåðÿí äàõìàäà äàéàíûá ÿëè èëÿ èøàðÿ åäèðäè êè, Çÿêÿðèééÿíè
àðàëûãäàí ýþòöðñöíëÿð. Ýþçö ýþðìÿìèø, êþíëö áóëàíìàìûø ñèë-ñöïöð
åëÿñèíëÿð; âÿçèôÿñèíÿ éàðàìûð, ìöùöì òàïøûðûãëàðà ÿìÿë åëÿìèð...
Çÿêÿðèééÿ Ñÿôÿðÿëèíè øÿùÿðÿ ÿëèáîø éîëà ñàëäûüû ýöíöí ñÿùÿðèñè
î éåíèäÿí ãàéûòìûøäû. Ãûëûüûíà ýèðìèøäè:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð?
– Éîõ.
– Áèëàë ìöÿëëèì áèð òàïøûðûã âåðèá, ýÿðÿê áóíà ãåéäñèç-øÿðòñèç
ÿìÿë åëÿéÿñÿí. Åëÿ áèë êè, ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá îëóáñàí. Áó, ÷îõ úèääè
ìÿñÿëÿäèð. Èêè-ö÷ àé áóíäàí ãàáàã èäàðÿìèçÿ ãîíàãëàð ýÿëìèøäè.
Ñþùáÿò âàõòû, ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, Áèëàë ìöÿëëèì îíëàðûí àüñàã-
ãàëûíû äàüëàðûìûçà ìàðàë îâóíà äÿâÿò åëÿéèá. Êèøè ýþðöá êè, áó úåíòë-
ìåíäèð. Éÿíè ëàï ìöÿëëèìÿ îõøàéûð, áóíäàí îâ åëÿéÿí îëìàç, ðàçûëûã
äà âåðìÿç. Åëÿ ùþðìÿò õàòèðèíÿ òÿêëèôè îðòàëûüà àòûá. Äöíÿí òåëåãðàì
197
âóðóá. Èêè ýöíäÿí ñîíðà áóðàäà îëàúàã. Îâà ÷ûõìàã ö÷öí ýÿëèð.
Áèëàë ìöÿëëèì äèëèíäÿí áÿëàéà äöøöá.
Ñÿôÿðÿëè ñþçöíÿ àðà âåðèá äåìèøäè:
– Áó ìÿñÿëÿäÿ åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð, áóðäàí ðÿíý ãîõóñó ýÿëèð.
– Íÿ ðÿíýäè î?
– Î åëÿ áèð ðÿíýäè êè, àäàìà ÷ÿêÿíäÿ îòóç èë ýþçÿ ýþðöíìöð.
Î, Çÿêÿðèééÿíè ãîðõóçìàã ö÷öí ùÿð úöð óéäóðìàëàðà ÿë àòìàüà
ùàçûð èäè.
– Ìÿíÿ êèì ðÿíý éàõàúàã? Íÿäÿí þòðö ðÿíý éàõàúàã? Åëÿ áþéöê
âÿçèôÿì éîõäóð, ìåùòÿð áàáàéàì. Äåéèáëÿð, áó ùåéâàíëàðäàí ýþç-
ãóëàã îë, ìÿí äÿ ñàõëàìûøàì. Ïèñ èø ýþðìÿìèøÿì, ìÿíÿ ðÿíý éàõàëàð.
Ñÿôÿðÿëè áàðìàüûíû êÿëëÿñèíèí îðòàñûíà ãîéäó:
– Àé áàø! Éàòûáñàí åé ùÿëÿ. Éóõó ýþðöðñÿí, ñÿí ùÿëÿ êå÷ÿí ÿñð-
äÿñÿí. Ùÿð øåé êàüûçäàí êå÷èð, ðÿíýè äÿ êàüûçëà éàõûðëàð. Èíäè èøèíÿ
áàõ, î, áóðà ìàðàë âóðìàüà ýÿëèð. Áàøà äöøäöí?
Çÿêÿðèééÿ ÿñÿáèëèêëÿ áèð éàðïàã ãûðûá ÷åéíÿäè. Çÿùÿð êèìè àúû
îëäóüóíäàí òöïöðäö.
– Ãàðà ãûçûí äÿðäè âàðìûø. Ùàðäàäû åëÿ ÷ûõäàø ìàðàë êè, áèðèíè äÿ
ãîíàüà õîø ýÿëìÿêäÿí þòðö êåôÿ ãóðáàí âåðÿê.
– Áóíóí îíà äÿõëè éîõäóð. Ãîíàãäû, îâà ýÿëèð, ìàðàë âóðà áèë-
ìÿñÿ, ýåäèá äàíûøàúàã êè, Àçÿðáàéúàí äàüëàðû ãóïãóðóäó. Áèëàë ìöÿë-
ëèì äÿ äåéèð ãåéðÿò éåðèäè, ãîíàüûí éàíûíäà þçöìöçö ñûíäûðìàéàã.
Çÿêÿðèééÿ þçöíö áèëìÿìÿçëèéÿ ãîéäó:
– Áóíó ìÿíÿ íèéÿ äåéèðñÿí?
– Áÿñ êèìÿ äåéèì? Áèëàë ìöÿëëèì òàïøûðûá êè, ãîðóãäàí èêè ìàðàë
òÿøêèë åëÿéÿñÿí.
– Ýÿëÿíëÿð êîðäó, áèëìèðëÿð êè, áèçèì äàüëàðäà õàëëû ìàðàë îëìóð?
– Áóíóí ñÿíÿ äÿõëè éîõäóð, òàïøûðûëàíû åëÿ.
– Áó áàðÿäÿ ìöäèðèí éàçûëû ÿìðèíè âåð.
Óçóí ÷ÿíÿ-áîüàçäàí ñîíðà Ñÿôÿðÿëèíè éåíÿ äÿ ïèñ éîëà ñàëäû.
Àðàäàí áèð ýöí äÿ êå÷ìÿäè. Çÿêÿðèééÿíè èøäÿí àçàä åëÿìÿê ùàããûíäà
ÿìð ýÿòèðäè. Éàçìûøäûëàð êè, èøÿ ñÿùëÿíêàð éàíàøûð; áèð áóéíóç èòèá.
Î, øåéëÿðèíè éûüûøäûðäû. Ãàá-ãàúàüû, ñòÿêàí-íÿëáÿêèíè õóðúóíà
ãîéäó. Òöôÿíýè ÷èéíèíÿ àøûðäû. Ãàïûäàí ÿéèëèá ÷ûõäû.
Àò ïàëûäûí êþëýÿñèíäÿ áàøûíû éûðüàëàéûð, ãóéðóüó èëÿ ìîçàëàíëàðû
ãîâóðäó. Éàüûø êÿñìèøäè. Úûüûðäà ñó ïàðûëäàéûðäû. Äàìúûëàð àüàúëàð-
äàí éàüûø êèìè ñÿïÿëÿíèðäè.
198
 Àøàüûäà, áóëàüûí áàøûíäà äàéàíìûø éöê ìàøûíûíûí òÿêíÿñè àéäûí
ýþðöíöðäö. Îðàäà àüàú ãàáûãëàðû, áàëòà àüçûíäàí ãàëìûø ãàìãàëàãëàð,
áèð íå÷ÿ ÷ÿíýÿ éîñóí âàðäû. Êàáèíàäàêû àäàìëàðûí ãàðàëòûëàðû ñå÷èëèðäè.
Çÿêÿðèééÿ õóðúóíó àòûí òÿðêèíÿ êå÷èðòäè. Òîõóíìà áàüëàðëà èëýÿê
âóðäó. Î, áàøûíû ãàëäûðûá ãîðóüà áàõà áèëìèðäè. Ìàðàëëàðû äîäàãëàðû
ÿñÿ-ÿñÿ ñàéûá Ñÿôÿðÿëèéÿ òÿùâèë âåðìèøäè. Àêòà ãîë ÷ÿêìèøäè. Èíäè
îíóí áóðàäà ùå÷ áèð èøè éîõ èäè. Ñîí àíäà, àòà ìèíìÿê ëàçûì ýÿ-
ëÿíäÿ äþçìÿéèá äþíäö, ãîðóüà òÿðÿô éåðèäè, ùå÷ îëìàñà, Àëàýþçö
ñûüàëëàìàã èñòÿéèðäè.
Ãàïûéà ÷àòäû, áàøûíû ãàëäûðäû, îðàäàí èðè áèð ãûôûë àñûëìûøäû. ßëèíè
úèáèíÿ àòäû. À÷àð úèíýèëòèñè åøèòäè. Àíúàã îíó òàïà áèëìÿäè, úèíýèëòè
àðõàäàí ýÿëèðäè.
À÷àðëàðû Ñÿôÿðÿëè ÿëèíäÿ îéíàäûðäû.
Çÿêÿðèééÿ àòû éåäÿêëÿéèá äÿìèð òîð áîéó éåðèäè. Ãîðóãäàêû áèð
ñöðö ìàðàë äà îíóíëà áÿðàáÿð ýåäèðäè. Àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè – ìàðàë-
ëàð ýåðè ãàëìàäûëàð. Äàéàíäû – îíëàð äà äóðäóëàð. Çÿêÿðèééÿ äþçìÿäè,
àòûí áåëèíÿ ãàëõäû, âàð ñÿñè èëÿ íÿðÿ ÷ÿêäè.
– Åé-ùåé!..
Äûðíàã àõûíû Çÿêÿðèééÿíèí àòûíû èçëÿäè. Òîðà ÷àòàíäà ñÿíýèäè,
ñîíðà áàø àëûá óçàãëàøäû. Òîð îíëàðû ÷åâðÿéÿ ñàëìûøäû. Ñöðö äÿ áó
÷åâðÿ áîéó äþâð åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Çÿêÿðèééÿ ìåøÿäÿí ÷ûõäû. Éîë äàü äþøöíäÿ ãàòëàíà-ãàòëàíà àøà-
üûëàðà åíèðäè. Éöêöíö òþêöá àüàðìûø áóëóäëàð äÿíèçÿ òÿðÿô ñöðöíöðäö.
Ýöíÿø äÿ åíìèøäè. Èíäè î áþéöìöøäö, ãûçàðìûøäû. Áóëóäëàðà îä âóð-
ìàüà ùàçûðëàøûðäû. Çÿêÿðèééÿíèí ãàðøûñûíäà ö÷-äþðä áóäàãëû àüàú
êèìè øàõÿëÿíÿí ÷àé àü áèð èøûãëà ïàðûëäàéûðäû. ßòðàôûíäà êÿíä åâëÿðè
äöçöëìöøäö. Çÿêÿðèééÿíè îðàäà òÿêúÿ Çèíéÿò ýþçëÿìèðäè, îüëó äà
âàðäû. Îüëó, ìöòëÿã îüëó! Îíóí èñòÿéèíè éåðèíÿ éåòèðìÿäè. Áó èøäÿ
ýöíàùû þçöíäÿ ýþðöðäö. Ìàðàëëàðûí êþêöíö êÿñìÿê èñòÿñÿ, áó
àðçóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ íÿ âàðäû êè! Î, þâëàäûíû îâ÷ó îëìàüà ãîé-
ìàéàúàã, ÷èéíèíäÿêè áó òöôÿíýè äÿ ÷ûíãûëëûãäà äÿôí åäÿúÿê. Ãîé
îüëó ùå÷ áèëìÿñèí êè, àòàñûíûí îâ÷óëóüó äà âàðìûø. Ãîé ùå÷ áèëìÿ-
ñèí êè, îâ÷óëóã àäëû áèð ìÿøüóëèééÿò äÿ âàð. Àõû, î áþéöéÿúÿê,
ìÿêòÿáÿ ýåäÿúÿê, äÿðñ êèòàáëàðûíà áàõàíäà ìàðàëûí, úåéðàíûí
øÿêëèíè ýþðÿúÿê. Ñîðóøàúàã êè, áó ùåéâàíëàð ùàíñû äàüëàðäà éàøà-
éûð? Îíäà Çÿêÿðèééÿ íÿ úàâàá âåðÿúÿê? Äåéÿúÿê êè, äàüëàðûìûçû
ñîíñóç ãîéìóøóã?!
199
 Çÿêÿðèééÿ àòûí áàøûíû ÷ÿêèá ñàõëàäû. Äþíöá àðõàéà áàõäû. Ïàëûä-
ëàðûí àðõàñûíäàí, ìåøÿíèí öñòöíäÿí ãóëàãëàðûíà äûðíàã ñÿñè âÿ “åé-
ùåé” íèäàñû ó÷óá ýÿëèðäè.
Ýöíÿø áàòûðäû. Ìåøÿ ãûïãûðìûçû ãûçàðìûøäû, åëÿ áèë îä òóòóá
éàíûðäû. Ñàíêè àüàúëàðûí öñòöíÿ ãàí ÷èëÿíìèø, ãàí éàüäûðûëìûø, áöòöí
ìåøÿ ãàíà áîéàíìûøäû. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, ìàðàëëàðûí áèðè äÿ áó îäóí,
áó ãàíûí è÷èíäÿí ñàëàìàò ÷ûõìàéàúàã.
Çÿêÿðèééÿ àòà áèð òÿðêèì âóðäó. Êÿùÿð ìåøÿéÿ òÿðÿô ýþòöðöëäö.
Åëÿ áèë àò, ñàùèáèíèí ôèêðèíè äóéìóøäó; êÿñÿ éîëëà äþðäíàëà ãà÷ûá
ãîðóüà úàí àòûðäû.
Çÿêÿðèééÿ òîðóí éàíûíäà àòäàí éåðÿ ñû÷ðàäû. Áàðìàãëàðûíû òîðà
êå÷èðòäè. Äàðòäû. Òîðóí äèðÿéèíÿ ÷àëûíìûø ìèñìàðëàð ãîïäó. Òîðó î
éàíà ÷ÿêèá éîë à÷äû. Íÿðÿ ÷ÿêäè:
– Ùåé-ùåé!..
...Êÿùÿð ãàáàãäà, ñöðö äÿ îíóí äàëûíúà ìåøÿíèí äÿðèíëèéèíÿ
ýåäèðäè...

1969

200
 ÑÀÁÈÐ ÀÇßÐÈ
(1938)
Òàíûíìûø íàñèð âÿ òÿðúöìÿ÷è Ñàáèð Àçÿðè 1938-úè èë ìàðò àéûíûí 22-äÿ
Àüñòàôà ðàéîíóíóí Äàüêÿñÿìÿí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îðàäà îðòà ìÿê-
òÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí æóðíàëèñòèêà øþáÿ-
ñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð (1956-1961).
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíäÿ ÿäÿáè èø÷è êèìè áàø-
ëàìûø, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ ðåäàê-
òîð, “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéàñûíäà ïóáëèñèñòèêà øþáÿñèíèí
ìöäèðè, “Óëäóç” æóðíàëûíûí ðåäàêñèéàñûíäà íÿñð øþáÿñèíèí ìöäèðè, ìÿñóë êàòèá,
áàø ðåäàêòîð ìöàâèíè âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø âÿ èñòåäàäëû íàñèð êèìè òàíûí-
ìûøäûð. Îíóí “Äàëàíäà”, “Ñîíñóçëóã”, “Äóìàí ÷ÿêèëèð”, “Áîçäàüûí íàüûëû”
êèìè ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðè ÿäÿáè òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà ãàðøûëàíìûø âÿ
éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. “Äàëàíäà” ðîìàíû ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ âÿ Ìîñêâàäà
äÿôÿëÿðëÿ íÿøð åäèëìèøäèð.
Éàçû÷ûíûí “Þëÿ áèëìÿéÿí àäàì” ïîâåñòè ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè çàìàíû úÿá-
ùÿäÿí éàéûíûá, àðõàäà øÿðÿôñèç äþâðàí ñöðÿí àäàìëàðûí äàõèëè åéáÿúÿðëèêëÿ-
ðèíè ÿêñ åòäèðèð. Ùåêàéÿ ìöÿëëèôèí “Ïîâåñòëÿð” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1984) êèòàáûí-
äàí ýþòöðöëìöøäöð.

ÞËß ÁÈËÌßÉßÍ ÀÄÀÌ

Òöðáÿíèí êöíúöíÿ ãûñûëìûø Êîð Ôÿòè íÿñÿ ïû÷ûëäàéûðäû, ëàêèí

ñöêóòäàí, ãàðàíëûüûí ãàòûëûüûíäàí, àüûðëûüûíäàí ãóëàãëàðû íåúÿ áàò-
ìûøäûñà, þç ñÿñèíè þçö åøèòìèðäè; àõûðäà ïû÷ûëäàìàãäàí äà áåçèá ñóñäó,
äèøëÿðèíè áèð-áèðèíÿ áåëÿ ìþùêÿì ñûõñàéäû, ÷ÿíÿñè éåíÿ òÿðïÿíÿúÿêäè.
Ñèíÿñèíè, áàëäûðëàðûíû îâõàëàäû, äåéÿñÿí, ÿñìÿúÿñè êÿñèðäè: “Áåëÿ äÿ
çöëì îëàð! – äåäè öðÿéèíäÿ. – Áåëÿ äÿ çöëì îëàð êè, ìÿí äöøìöøÿì?
Ãÿáèðèñòàíëûãäà ðàùàòúà ãàëûðàì, äè ýÿë êè, åâèìÿ ýåäÿíäÿ äèçëÿðèì
ÿñèð, àéàãëàðûì éåð òóòìóð”.
Éåíÿ äèçëÿðèíè ìþùêÿì-ìþùêÿì îâõàëàäû, åùìàëúà àéàüà ãàëõäû
âÿ ÿëëÿðèíè ýþéÿ óçàòìàã èñòÿéèðäè êè, áàðìàãëàðû òöðáÿíèí ñîéóã,
201
êÿëÿ-êþòöð, ùþðöì÷ÿê òîðëó òàâàíûíà äÿéäè, öøÿíäè, ùþðöì÷ÿê òîðóíó
òÿëÿñèê ñèëèá, äèçè öñòÿ ÷þêäö âÿ ÿëëÿðèíè òÿçÿäÿí ýþéÿ ãàëäûðûá ïû÷ûë-
äàäû: “Úÿääèíÿ ãóðáàí îëóì, Àõóíä, ñÿíè êèìè ìþìèí áÿíäÿëÿðè
éàðàäàí Àëëàùà àíä âåðèðÿì, àë ìÿíèì úàíûìû! Àë, áÿëêÿ ìåéèòèìñÿ
ðàùàòëàíà. Äàùà éàøàìàüà òàãÿòèì ãàëìàéûá, äàùà àäàìëàðûí ñîéóã-
ëóüóíà äþçÿ áèëìèðÿì. ßââÿëëÿð ùå÷ îëìàñà öçöìÿ, éà äà àðõàìúà
ñþéöðäöëÿð, öðÿéèì áèð àç ñàêèòëÿøèðäè, èíäè íàìÿðä óøàüû íàìÿðä
ìÿíÿ ñþéìöðëÿð äÿ. Éîõ, äàùà äþçÿììèðÿì áó ñîéóãëóüà, àë ìÿíèì
úàíûìû, óëó òàíðû, àë! Éàëâàðûðàì ñÿíÿ...”
Êîð Ôÿòèíèí ñÿñè éåíÿ öçöëäö, ãûðûëäû âÿ éåíÿ îíà åëÿ ýÿëäè êè,
äîüðóäàí äà Àëëàù éàëâàðûøûíû åøèòäè, áóäóð, àëûð úàíûíû.
Êîð Ôÿòè òöðáÿíèí è÷èíäÿ óçàíäû, çöëìÿòÿ áöðöíìöø áó äöíéàíû
îíñóç äà ýþðìÿñÿ äÿ ýþçëÿðèíè áÿðê-áÿðê éóìäó. ×þëäÿ ùÿéàòäàí
ÿñÿð-ÿëàìÿò äóéóëìóðäó, ìåù ÿñìèðäè, è÷ÿðè, éÿíè òöðáÿíèí òîðïàã
äþøÿìÿñè ñÿðèí èäè âÿ áó ñÿðèíëèéè ùèññ åòìÿñÿéäè, Êîð Ôÿòè èíàíàðäû
êè, äîüðóäàí äà þëöá. Àììà Êîð Ôÿòè áó ñÿðèíëèéè à÷ûã-àéäûí ùèññ
åäèðäè, ùèññ åòäèêúÿ äÿ ôèêðè äóðóëóð, úàíûíäàêû àüðû àçàëûðäû. ßââÿë-
ÿââÿë ùÿð øåéè – ö÷ èëäèð ñÿùÿð îáàøäàí áóðà íèéÿ ýÿëäèéèíè âÿ ãàðàí-
ëûã äöøÿíÿúÿí áóðäà íèéÿ ãàëäûüûíû, áó òöðáÿéÿ, Àëëàùà íèéÿ éàëâàð-
äûüûíû óíóòäó âÿ àçúà ãàëìûøäû êè, ñèíÿäîëóñó áèð îõàé ÷ÿêñèí.
Ýþçëÿðèíè à÷äû, éåíÿ ùÿð éàíû çöëìÿò ýþðÿíäÿ öçööñòÿ ÷åâðèëäè,
óçàíûá ïèøèê äûðíàãëàðûíà îõøàéàí äûðíàãëàðû èëÿ áó ñÿðèí, íÿìëè,
ãóçóëàìûø òîðïàüû äèäèá-òþêäö; äûðíàãëàðû áèð-áèð ãàòëàíûá ãûðûëûð,
ãûðûëäûãúà äà áàðìàãëàðû ñûçûëäàéûðäû, áó àüðûíûí äà ùåéôèíè òîðïàã-
äàí ÷ûõìàã èñòÿéèðäè. Àõûðäà ùèññ åòäè êè, äàùà ñàëàìàò äûðíàüû ãàëìà-
éûá, èíäè äÿ îâóúëàðûíû éóìóá òîðïàüû, ñîíðà äà òöðáÿíèí äèâàðëàðûíû
éóìðóãëàäû. “Þëìÿê èñòÿéèðÿì, à òàíðû, åøèòìèðñÿí? Êàðñàí? Êîðñàí,
ýþðìöðñÿí êè, äàùà àäàìëàðëà áèð ùàâàíû óäìàüà, áèð ñóäàí è÷ìÿéÿ,
áèð òîðïàüûí öñòöíäÿ ýÿçìÿéÿ òàãÿòèì ãàëìàéûá? Ýþðìöðñÿí êè, þç
åâèìÿ ýåòìÿéÿ äÿ àéàüûì ýÿëìèð? Àë úàíûìû! Éàëâàðûðàì ñÿíÿ, àë
úàíûìû! Àë, àë, éà ðÿááèè...”
Êîð Ôÿòè ñöñòëÿøäè âÿ éåíÿ èíàíäû êè, áó äÿôÿ éàëâàðûøû åøèäèëäè.
Íÿôÿñèíè äÿ è÷èíÿ ÷ÿêèá, ÿòðàôû äèíøÿéèðäè êè, áÿëêÿ àéàã ñÿñè åøèäÿ,
ôèêèðëÿøèðäè êè, ýþðÿñÿí, ßçðàéûë ýÿëÿíäÿ àéàüûíûí ñÿñè ÷ûõûðìû? Ýþðÿ-
ñÿí, ßçðàéûë àäàìûí úàíûíû íåúÿ àëûð: áîüóð, éîõñà ãûëûíúëà áîéíóíó
âóðóð? Ãûëûíúëà âóðìàç, åëÿ îëñàéäû, þëöëÿðèí ùàìûñû áàøñûç ãàëàðäû...
Éà äà áÿëêÿ ßçðàéûë àäàìû ùå÷ áîüìóð, åëÿúÿ öðÿéèíè ÷ûõàðûá àïàðûð?
Áÿ íåúÿ ÷ûõàðûð êè, ùå÷ êÿñ ýþðìöð?
202
 ...Êÿíääÿí áó éàíà ÷ûõàí éîëäà áèð “Æèãóëè”, áèð äÿíÿ äÿ éöê
ìàøûíû ýþðöíäö, ãÿáèðèñòàíëûüûí äàðâàçàñûíà ÷àòàíäà “Æèãóëè” äàéàíäû,
éöê ìàøûíû èñÿ è÷ÿðè êå÷äè. Àõóíä òöðáÿñèíèí éàõûíëûüûíäà éöê ìàøûíû
äà äàéàíäû. Ìàøûíäàí áåë, êöëöíý, èêè ÷ÿëëÿê ñó äöøöðäöëÿð.
“Æèãóëè”äÿêè àäàìëàð äà ýÿëäèëÿð âÿ îíëàð êþìÿêëÿøèá ãÿáèð ãàç-
ìàüà áàøëàäûëàð.
Ôÿòè áàø à÷àììûðäû êè, þëÿí êèìäèð. Òÿðñ êèìè àäàìëàð åëÿ áèë ëàë
îëìóøäóëàð, äèíèá-äàíûøìûðäûëàð, î áèðè éàíäàí äà àüëàéàí éîõ èäè.
Ùå÷ êÿñ þç ÿçèçèíèí ãÿáðèíè áåëÿ åòèíàñûç ãàçìàçäû. Ýþðÿñÿí...
...Ãÿáðèí êÿíàðûíäàêû êèøèëÿðäÿí áèðè ãöññÿëè-ãöññÿëè, áèð àç äà
àúûãëû äåäè:
– Î áîéäà ãÿáèð íÿéèíÿ ëàçûì èäè, áÿäáÿõò Èñëàì êèøè áöçöøöá
óøàã áîéäà îëìóøäó.
“Äåìÿëè, Èñëàì êèøè äÿ þëäö. – Ôÿòè áó õÿáÿðäÿí áèð àç äà ñûõûëäû.
– Êÿíäèí éöçéàøëû ãîúàëàðûíäàí àõûðûíúûñû äà þëäö, àììà ìÿíèì
öçöì äàøà äþíöá”.
Ãÿáèð ýåò-ýåäÿ äÿðèíëÿøèð, îðàäàêû àäàì ýþðöíìöðäö, è÷ÿðèäÿí
÷þëÿ àòûëàí òîðïàüû êöëÿê ñîâóðóðäó.

***
Êÿíääÿí ãÿáèðèñòàíà äîüðó óçàíàí éîëëà õåéëè àäàì ýÿëèðäè,
ãàáàãäàêû àäàìëàðûí ÷èéíèíäÿ òàáóò âàðäû.
Äÿñòÿ ãÿáèðèñòàíà ÷àòàíäà äàéàíäû, òàáóòó éåðÿ ãîéäóëàð, ìîëëà,
àäÿòè öçðÿ, áóðäà éàòàíëàðûí ùàìûñûíûí ðóùóíà äóà îõóäó âÿ òÿçÿäÿí
òÿðïÿíäèëÿð. Êèøèëÿð áèð-áèðèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ òàáóòóí àëòûíà ýèðèðäèëÿð.
“Èò óøàãëàðû, åëÿ áèë äÿäÿëÿðèíè ýÿòèðèðëÿð, ýþð ñîíñóç Èñëàì÷öí íÿ
úàíôÿøàíëûã åëèéèðëÿð! – Ôÿòè áèð àç äà éàçûãëàøäû. – Êàø î òàáóòäàêû
ìÿí îëàéäûì... Ýþðÿñÿí, ìÿí þëÿíäÿ ìåéèòèìè éåðäÿí ýþòöðÿí îëà-
úàãìû? Ùÿð ùàëäà îëàð, èíñàí äåéèëëÿð? Áóííàðäàí íÿ äåñÿí ÷ûõàð,
áÿëêÿ äÿ ùå÷ éàõûí äóðìàäûëàð... Éÿíè ãîùóì-ÿãðÿáàì äà éàõûí
äóðìàéàúàã? Ãûëûíúûìûí äàëû äà, ãàáàüû äà êÿñÿíäÿ ÿúëàôëàð àüúà-
ãàíàä òÿêè ãàïûìäàí ÿë ÷ÿêìèðäèëÿð, ñöôðÿìèí ãûðàüûíäà éàëëàíûð-
äûëàð, èíäè åëÿ áèë ùå÷ ìÿíè òàíûìûðëàð... Ãîùóì-ÿãðÿáàéà äà ïèñëèê
åëÿìèøÿì? Áèëñÿéäèì êè, áåëÿ ÿúëàô ÷ûõàúàãëàð, áóííàðû éàääàðäàí
äà éàìàí ýöíÿ ãîéàðäûì. Ààààõ, êàø äàâàíû, î èëëÿðäÿêè ùþêìöìö
áèðúÿ ùÿôòÿëèéÿ äàëà ãàéòàðà áèëÿéäèì...”
Êèøèëÿðäÿí èêèñè ãÿáèðëÿðÿ áàõà-áàõà Àõóíä òöðáÿñèíÿ éàõûíëàøûðäû.
Ôÿòè ëàï êöíúÿ ãûñûëûá íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêäè.
203
 Êèøèëÿðäÿí áèðè äåäè:
– Ùÿëÿ äÿ ÷èéíèì àüðûéûð.
Èêèíúè êèøè äåäè:
– Àüðûéàð äà, ùÿëÿ ãûðûëàð äà, Èñëàì êèøèíèí òàáóòó çèíäàí êèìèéäè.
Áèðèíúè êèøè:
– Èñëàì êèøè íåéíÿñèí, áóíó Ôÿòè áåëÿ ùåéâÿðÿ äöçÿëòäèðèá. Ýÿðÿê
áèðèíúè î êîðóí þçöíÿ ãèñìÿò îëàéäû, î äà êè, ãóðä êèìè óëàéà-óëàéà
äóðóð. Ìîëëà äà äåéèð êè, òàáóò ñàùèáè þëìÿñÿ, îíó òÿçÿëÿìÿê îëìàç.
Èêèíúè êèøè:
– Àëëàùûí èøè äÿ ìÿÿòòÿë ãàëìàëûäûð, úàâàí-úàâàí îüëàíëàðû àïà-
ðûð, áó èëàíà éàõûí äöøìöð.
Áèðèíúè êèøè:
– Àëëàù áèëèð íåéíèéèð, þëöì äÿ èíñàí ö÷öíäöð, Ôÿòè èíñàí äåéèë.
Îíëàð äàíûøà-äàíûøà óçàãëàøäûëàð.
Ôÿòè ÿëèíè óçàäûá òîðïàüû äèääè, ñîíðà îâúóíäàêû íÿì òîðïàüû
ÿçèá-ÿçèá äàøà äþíäÿðäè âÿ ÷þëÿ àòäû: “Èò óøàüû èò, ìÿíèì þìðöì
ñèçÿ ãèñìÿò îëàéäû!”

***
...Ãûðõ áåøèíúè èëèí áèð àïðåë ýöíöíäÿ, øÿð ãàðûøàí êèìè Ôÿòè äöë-
ýÿð Èñëàìû ÷àüûðòäûðäû.
Îíó áåëÿ òÿëÿñäèðÿí äöíÿíêè ÿùâàëàò îëäó.
Úàìààò ïàìáûã àëàüûíäàí ãàéûäûðäû, Ôÿòè àòûíû Ñþéöäëö äÿðÿíèí
îðòàñûíà áàüëàéûá ýþçëÿéèðäè.
Ýöíäöçêö èñòèíèí íÿôÿñè ùÿëÿ äÿ òàìàì ÷ÿêèëìÿìèøäè, äÿðÿäÿ
ùàâà àüûð èäè, åëÿ áèë éàéûí îðòà àéû èäè. Éàõøû êè, êöëÿê ãàëõìûøäû âÿ
éàâàø-éàâàø áó êöëÿê ñÿðèíëèê ýÿòèðèðäè, Ôÿòè êþéíÿéèíè ñîéóíóá
ýþé îòëóüà óçàíìûøäû, éÿùÿðè äÿ áàøûíûí àëòûíà ãîéìóøäó.
Àé äîüìóøäó, àììà ñþéöäëÿðèí àðàñûíäàí áóðà èøûã çÿèô äöøöðäö.
Ãóðáàüàëàð áèð ùàé-êöé ãîïàðòìûøäûëàð êè, åëÿ áèë äàëàøûð, ñþéö-
øöðäöëÿð.
Ãàðà àò îõðàíäû, ñîíðà äà áàøëàäû éåðè äûðíàãëàìàüà.
Ôÿòèíèí úàíûíäàí õîø ýèçèëòè êå÷äè, ñû÷ðàéûá ãàëõäû: “Íÿäè, Ãàðà,
– äåäè. – Òåëëèíèí èéèñèíè àëûáñàí?”
Ãàðà àò áèð àç äà áÿðêäÿí îõðàíäû âÿ ãóëàãëàðûíû øÿêëÿéèá éîëà
áîéëàíäû. Ôÿòè äÿ ñþéöäëÿðèí àðàñûíäàí î éàíà áîéëàíäû âÿ Òåëëèíèí
ùöíäöð, ñàüðûëû ãàðàëòûñûíû ýþðäö. Òåëëè, àäÿòè öçðÿ, àéàãëàðûíû éåðÿ
204
ìþùêÿì ÷ûðïà-÷ûðïà ýÿëèðäè, Ôÿòè éîëóí êÿíàðûíà éåðèäè. Àé èøûüûíäà
Òåëëèíèí èðè, àììà éóìðó äþøëÿðèíèí éûðüàëàíìàñû ùèññ îëóíóðäó,
Ôÿòè òöêëö ñèíÿñèíè ãàøûéà-ãàøûéà ó÷óíóðäó.
Ùÿìèøÿ Òåëëè áóðàéà éàõûíëàøàíäà éåðèøèíèí éåëèíè àëûðäû, ÿââÿëúÿ
ýåðè, ñîíðà éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíûð, ùå÷ êÿñè ýþðìÿéÿíäÿ ñþéöäëöéÿ
áóðóëóð âÿ äÿðùàë äà þçöíö Ôÿòèíèí óçóí, ãöââÿòëè ãîëëàðûíûí àðà-
ñûíäà ýþðöðäö...
Èíäè èñÿ Òåëëè áóðäàí áèð àç äà áÿðê êå÷èðäè, Ôÿòè îíóí ãàáàüûíû
êÿñäè:
– Òåëëè!
Òåëëè äàéàíìàéàíäà Ôÿòè îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû.
– Íÿäè, Òåëëè, äàùà Ôÿòèíè ýþðìöðñÿí?
– Êîð äåéèëÿì.
– Áÿ îíäà...
– ßë ÷ÿê éàõàìäàí.
– Íÿÿ?
– Äåéèðÿì, éàõàìäàí ÿë ÷ÿê!
– Éÿíè áåëÿ ãóäóðóáñàí? – Ôÿòè îíà íåúÿ òÿðñ áèð ñèëëÿ ÷ÿêäèñÿ,
Òåëëè éûõûëäû. Éåðäÿí ÷îõ ëÿíý ãàëõäû, öñò-áàøûíûí òîçóíó ñàêèòúÿ ÷ûð-
ïûá Ôÿòèéÿ íèôðÿòëÿ, èêðàùëà áàõäû âÿ ñîéóã ñÿñëÿ äåäè:
– Äàùà ñÿíè ýþðìÿê èñòÿìèðÿì, Ôÿòè.
– Áèëìÿê îëàðìû, íèéÿ?
– ×öíêè êèøèëÿðäÿí óòàíûðàì?
– Êèìëÿðäÿí?
– Êÿíäèí êèøèëÿðèíäÿí.
– Ùàíñû êèøèëÿðäÿí, àààç, äàâàäàí ãàéûòìûø î ö÷-äþðä àõñàã-
óõñàãäàí?
– Ùÿ.
– Îíëàð íèéÿ êèøè îëóð, ààç? Îíëàð àëà-éàðûì÷ûã, áÿëêÿ äÿ àõòàëàíìûø...
– Ùÿð ùàëäà ÿñèë êèøèäèëÿð, áèçèì íàìóñóìóç éîëóíäà î êþêÿ
äöøöáëÿð, äàùà ñÿíèí êèìè íàìóñóìóçó...
Ôÿòè éåíÿ Òåëëèéÿ òÿðñ áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè, ëàêèí áó äÿôÿ Òåëëè ñÿíäÿ-
ëÿñÿ äÿ éûõûëìàäû, äèøè äîäàãëàðûíû êÿñìèøäè, àüçûíûí ãàíûíû ÿëèéëÿ
ñèëèá òÿçÿäÿí ÷îõ ñàêèò, ñîéóã ñÿñëÿ äåäè:
– Ýþðöðÿì, ãîëäà ìÿíäÿí çîðëóñàí, Ôÿòè, àììà áóíóí äÿõëè
éîõäó, ùå÷, ùå÷ âàõò ÿñèë êèøè îëìàìûñàí, îëìóéàúàãñàí äà.
– Ëÿ÷ÿð, áÿñ î âàõò ìÿíè êèøè ñàíûðäûí, èíäè...
205
 – Éîõ, éîõ, îíäà äà ìÿí ñÿíè êèøè ñàíìàìûøàì. Ìÿíè ëÿ÷ÿð åëè-
éÿí äÿ ñÿí îëäóí, ñÿí äÿ áèíàìóññàí. Áèð ïàð÷à ÷þðÿéèí óúáàòûíäàí,
óøàãëàðûí óúáàòûíäàí ñÿíèí ãàïûíà ýÿëäèì, ñÿí äÿ ìÿíè áó êþêÿ ñàë-
äûí. Éîõñà éàëàí äåéèðÿì? Ñîíðà áèíàìóñëóüóí äà ùÿääèíè àøäû, þç
úàíûíûí ãîðõóñóíäàí ìÿíè âîåíêîìóí ãîéíóíà àòäûí. Áó äà éàëàíäûð?
Ôÿòè éóìðóüóíó ãîëàéëàäû, ëàêèí íèéÿñÿ ùàâàäà ñàõëàäû.
– Äèëèíè äèøèíèí àëòûíäà ìþùêÿì ñàõëà, éîõñà ýþçëÿðèíè ÷ûõàðäàðàì.
Òåëëè ãûìûøäû.
– Ýþðäöí êè, ñÿí êèøè äåéèëñÿí? Öñòÿëèê äÿ òöëêö êèìè ãîðõàã-
ñàíìûø.
Òåëëè ÷åâðèëèá àñòà-àñòà, àüûð-àüûð ýåòäè, î òàìàì ýþçäÿí èòÿíäÿí
ñîíðà Ôÿòè äÿ ñþéöäëöêäÿí ÷ûõäû.

***
Ñÿùÿðèñè ýöíöí àõøàìû, øÿð ãàðûøàí òÿêè Ôÿòè êÿíäèí äöëýÿðè Èñëàìû
÷àüûðòäûðäû, ìÿãñÿäèíè îíà äåéÿíäÿ Èñëàì êèøè äîíóá ãàëäû âÿ êÿíä
ñîâåòè ñÿäðèíÿ ãîðõà-ãîðõà áàõäû, öðÿéèíäÿ äöøöíäö êè, éÿãèí...
Ôÿòè îíóí ôèêðèíè ýþçëÿðèíäÿí îõóäó:
– Áàøûìà ùàâà-çàä ýÿëìÿéèá, – äåäè, – ýåò, åëÿ ýöíö ñàáàùäàí
áèð òàáóò ùàçûðëà.
– Íÿÿÿ?
– Êàðñàí, äåéèðÿì òàáóò ùàçûðëà!
– Àõû, êÿíääÿ ùå÷ êÿñ þëöñöíö òàáóòà ãîéìóð.
– Þéðÿíìÿéèáëÿð, îíà ýþðÿ äÿ ãîéìóðëàð. Øÿùÿð éåðëÿðèíäÿ
áþéöê, ùþðìÿòëè àäàìëàðû òàáóòäà áàñäûðûðëàð... Òàáóòó ïàëûä òàõ-
òàñûíäàí äöçÿëò, áîéóíó óçóí åëÿ... Áèëèðñÿí íÿ óçóíëóüóíäà? Ëàï
åëÿ ìÿí áîéäà. Ãàíäûí? È÷ÿðèñèíè äÿ ýåí-áîë åëÿ. Ãàíäûí?
Èñëàì îíà êåé-êåé òàìàøà åäèðäè, Ôÿòè ãûøãûðäû:
– Ãàíäûí íÿ äåäèì?
– Ùÿ, ùÿ, ãàíäûì. – Èñëàì òåç îðäàí óçàãëàøäû.
Ôÿòè îíóí äàëûíúà áàõà-áàõà äîíãóëäàíûðäû: “Éîîõ, ìÿíèì äöí-
éàäàí õÿáÿðèì éîõìóø, úàìààò ãóäóðóá. Äàâàíûí ãóðòàðìàüûíû ùèññ
åëÿéèá éîëëàðûíû àçûáëàð. Áèð éåðäÿ êè, ëÿ÷ÿð Òåëëè ñÿíè ñàéìàñûí, äöëýÿð
Èñëàì ñþçöíö åøèäÿíäÿí ñîíðà êÿëìÿíèí ãàáàüûíäà êÿëìÿ èøëÿòñèí,
äåìÿëè ùþêìäÿí äöøöðñÿí, Ôÿòóëëà! Ñàáàù ãóëëóãäàí ÷ûõàíäàí, ïå÷àò
ÿëèìäÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áóííàð ìÿíè èò éåðèíÿ äÿ ãîéìàéàúàãëàð,
òàáóòóìóñà áÿðè áàøäàí äöçÿëòäèðèì, þëÿíäÿ Ôÿòóëëà êèìè, âÿçèôÿëè
àäàì êèìè áàñäûðñûíëàð...”
206
 ***
...Èñëàìûí ãÿáðèíè òîðïàãëà äîëäóðäóëàð, öñòöíÿ äÿ ëàé-ëàé áåòîí
äöçöá ýåòäèëÿð.
Ôÿòè, óçàãëàøàí éöê ìàøûíûíà, ìàøûíûí è÷èíäÿêè ãàïãàðà òàáóòà
áàõà-áàõà ôèêèðëÿøèðäè êè, ýþðÿñÿí ìÿí þëÿíäÿ î òàáóòà ãîéàúàãëàðìû?
Áèðäÿí öðÿéèíÿ ãîðõó äöøäö êè, éîõ, îíó òàáóòà-çàäà ãîéàí
îëìàéàúàã, áÿëêÿ ùå÷ þëöìöíäÿí õÿáÿð äÿ òóòìàéàúàãëàð, åëÿ áóðäà,
ãÿäèì òöðáÿäÿ ÷öðöéÿúÿê, èëàí-÷àéàíà, ñè÷àí-ñè÷îâóëà, ãàðûøãàëàðà
éåì îëàúàã, îíäàí áèð ãóðóúà áàøäàøû äà ãàëìàéàúàã áó äöíéàäà...
Òåç áàéûðà ÷ûõäû, ëàêèí î äÿãèãÿ äÿ ýåðè ãàéûòìàëû îëäó, ÷öíêè
ãÿáèðèñòàíëûüà ñàðû éåíÿ àäàìëàð ýÿëèðäè.

***
Ãóëàüûíà ùåéáÿòëè ñÿñ äÿéäè, àç ãàëäû áó ñÿñäÿí äîüðóäàí äà öðÿéè
éàòñûí. Òÿðñ êèìè Àé ùÿëÿ äîüìàìûøäû, ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö, áó ñÿñ áèð
äÿ ýÿëÿíäÿ òàíûäû – áàéãóø èäè. Ñÿí äåìÿ, îòóðóáìóø äöç òöðáÿíèí
áàøûíäà. Ôÿòè ôèêèðëÿøäè êè, ùÿÿ, äåìÿëè þëöì êÿñäèðèá áàøûìûí öñòöíö.
Ôÿòè âàð ýöúöéëÿ ãûøãûðäû: ðÿää îë!
Áàéãóø ùöðêöá äîüðóäàí äà ðÿää îëäó!
Ôÿòèíè òÿð áàñìûøäû, öç-ýþçöíöí ñóéóíó ñèëäè âÿ ñåâèíäè êè, íÿ
éàõøû îëäó î ÿúëàô áàéãóø áóðäàí èòèëäè. Ìóðäàðûí áèðè ìóðäàð, åëÿ áèë
ãîíìàüà ãÿáèð ãÿùÿòäè áàøûíà, ýÿðÿê áó áîéäà ãÿáèðèñòàíëûãäà ýÿëèá
Àõóíä òöðáÿñèíè òàïàéäû!
Òÿçÿäÿí ÿòðàôà ãóëàã êÿñèëäè êè, ýþðñöí áèð ñÿñ-ñÿìèð åøèòìèð?
Éîõ, éåíÿ ñàêèòëèê èäè; Ôÿòè öðÿéèíèí äþéöíòöñöíö éåíÿ àéäûíúà åøè-
äèðäè âÿ öðÿéèíèí áåëÿ èòè, áÿðê, àéäûí äþéöíòöñöíäÿí ùèññ åäèðäè êè,
ùÿëÿ þëìöð, ùÿëÿ þëöì îíäàí ÷îõ óçàãäûð. Áèðäÿí-áèðÿ ñåâèíäè âÿ
àéàãëàðûíûí òóòóëìàñûíû óíóäóá òöðáÿíèí ãàïûñûíäàí ÷þëÿ àòûëäû, ñîíðà
áåëÿúÿ éåéèí-éåéèí ãÿáèðèñòàíëûãäàí êå÷èá ýåòäè; ÿýÿð ëàï éàõûí-
ëûãäà èò ùöðìÿñÿéäè êîð Ôÿòè áÿëêÿ äöç åâÿúÿí áåëÿúÿ éöéöðÿúÿêäè.
Äàéàíûá òÿê ýþçöíö úûüûðà çèëëÿäè, éåêÿ, ãàïãàðà áèð èò úûüûðûí îðòà-
ñûíäà äàéàíìûøäû, êîð Ôÿòè éåðÿ ÿéèëäè, ÿëèíÿ ùå÷ íÿ êå÷ìÿñÿ äÿ
þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ÿëèíäÿ äàø-êÿñÿê, éà äà ñàíáàëëû íÿñÿ
âàð âÿ áó ñààò î èòèí áåéíèíèí ãàòûüûíû äàüûäàúàã. Êîð Ôÿòèíèí ãîëàé-
ëàíäûüûíû ýþðÿíäÿ ãàðà èò çèíýèëäÿéÿ-çèíýèëäÿéÿ ãà÷äû, êîð Ôÿòè ãûìû-
øûá éîëóíà äàâàì åòäè.
Êÿíä àäàìëàðû èøëÿìÿêäÿ äÿ ìþùêÿì îëóð, éåìÿêäÿ äÿ, éàò-
ìàãäà äà. Øÿð òÿçÿúÿ ãàðûøñà äà, ùÿëÿ ñààò îí áèð îëìàñà äà, ùàìû
207
éàòìûøäû, åâëÿðèí èøûãëàðû ñþíìöøäö, éîë ãûðàüûíäàêû åâëÿðèí éàíûí-
äàí êå÷äèêúÿ òÿêúÿ èòëÿð õÿáÿð òóòóðäóëàð.
Ôÿòè þç ùÿéÿòëÿðèíÿ ÷àòàíäà äàéàíäû. Îíóí åâè ãàðàíëûãäà çîðëà
ñå÷èëèðäè, êþùíÿëèá ãóðóìóø, ëàõëàìûø äàðâàçàíû åùìàëúà èòÿëÿéèá
à÷äû, ñîíðà áåëÿ åùìàëúà ÿëèíè åâèí ãàïûñûíäà ýÿçäèðäè âÿ ãûôûëû òàïûá
äàðòäû, ãûôûë à÷àðñûç ðàùàòúà à÷ûëäû. È÷ÿðè êå÷ÿíäÿ êÿñèô íÿìèøëèê, ñè÷àí
ãîõóñó îíó åëÿ âóðäó êè, ýåðè ÷ÿêèëäè, ãàïûíû à÷ûã ãîéóá ùÿéÿòÿ
áîéëàíäû, àñòàäàí èòëÿðèíè ñÿñëÿäè: “×ÿìáÿð, ×ÿìáÿð!” ×ÿìáÿð ùàé
âåðìÿäè. “Ãà÷ûá, ×ÿìáÿð äÿ ãà÷ûá, – äåäè. – Åù, áèð éåðäÿ êè, åâ
ñàùèáè äóðàììàñûí, îðäà èò áÿíä àëàð?! Òàíðûíûí ýþçö éåðÿ òþêöëñöí,
èêè îüóëäàí áèðè äÿ ãàëìàäû êè, ÷ûðàüûìû éàíäûðàéäû”.
È÷ÿðèäÿí ýÿëÿí êÿñèô íÿìèøëèê âÿ ñè÷àí ãîõóñó àçàëûðäû, Ôÿòè åâÿ
êå÷äè, ãàïûíû à÷ûã ãîéóá, ãàðàíëûãäà îðà-áóðà âóðíóõäó, äèçè äÿìèð
÷àðïàéûíûí êöíúöíÿ òîõóíäó, þçöíö ÷àðïàéûéà éûõäû. Éîðüàí-
äþøÿêäÿí äÿ íÿìèøëèê âÿ ñè÷àí ãîõóñó ýÿëèðäè. Ôÿòèíèí öðÿéè áóëàíäû,
ãàëõûá ñó è÷ìÿê èñòÿäè, éàäûíà äöøäö êè, åâäÿ ñó éîõäóð.
Éàâàø-éàâàø áó òöíä, àüûð ãîõóéà þéðÿíäè âÿ îíó éóõó òóòäó.
...Ôÿòè ïèñ éóõó ýþðöðäö, äèêñèíèá àéûëàíäà è÷ÿðè èøûã èäè, áó èøûã
ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø äîüàí Àéûí âÿ ýþéöí öçöíÿ ñÿïÿëÿíìèø
óëäóçëàðûí èøûüû èäè. Ôÿòè öøöéöðäö, Àéûí âÿ óëäóçëàðûí áó èëûã èøû-
üûíäà ãûçûíìàã öìèäèéëÿ áàéûðà ÷ûõäû.
Àéûí èøûüû àçàëûðäû, óëäóçëàð äà áèð-áèð ùàðàñà ãåéá îëóðäó, òÿêúÿ
äàí óëäóçó ÷îõ ïàðûëäàéûðäû, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã Ôÿòèíèí úàíûíà
ãÿðèáÿ áèð èëûãëûã ýÿëèðäè. Ôÿòè ãöññÿëè-ãöññÿëè ïû÷ûëäàäû: “Éåíÿ ñÿùÿð
à÷ûëûð”. Óçàã ùÿéÿòëÿðäÿí áèðèíäÿ èò ùöðäö, åëÿ áèë Àé äà áó èò ñÿñèí-
äÿí ùöðêöá, þçöíö äÿðùàë áèð òîïà ãàðà áóëóäóí àðõàñûíà âåðäè, äöíéà
òÿçÿäÿí ãàðàíëûãëàøäû. Ôÿòè áó ãàðàíëûüà ñåâèíèá êÿíääÿí ÷ûõäû.
...Èíäèúÿ öôöã ãûçàðàúàã, úàìààò èíÿê-úàìûøûíû ãàáàüûíà ãàòûá
ãÿáèðèñòàíëûüûí, êîð Ôÿòèíèí ñûüûíäûüû òöðáÿíèí éàíûíäàí êå÷èðèá, Àúû
äÿðÿéÿ ãîâàúàã, íàõûð÷û Íàüûéà òÿùâèë âåðèá ýåðè ãàéûäàúàã. Ëàï
àõûðäà éåíÿ Ìóñà êèøè ýÿëÿúÿê. Íàüûéà ñþéÿ-ñþéÿ (òÿðñ îüëó òÿðñ, åëÿ
áèë áåø-îí äÿãèãÿ ýþçëÿñÿ, úàíû ÷ûõàð), áîéíó äàüäàüàíëû àëà èíÿéèíè
÷óáóãëàéà-÷óáóãëàéà ãà÷àúàãäû...
“Äöíéàíûí èøèíÿ áàõ êè, òîïàë, âÿðÿì Ìóñà äà êèøè îëóá êèøèëÿð
úÿðýÿñèíÿ ãàðûøäû”. – Ôÿòè àç ãàëûðäû êè, äûðíàüûéëà éåðè-éóðäó, ëàï åëÿ
áöòöí áó äöíéàíû äèäèá-äàüûòñûí, àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðñèí, ÷öíêè éåíÿ
éàäûíà äàâàäàí ñîíðàêû èëëÿð äöøìöøäö...
208
 ...Ãûðõ àëòûíúû èëèí ãûøûíäà, ùå÷ ýþçëÿìÿäÿí Ôÿòèíèí àðâàäû òèôäÿí
þëäö. Õÿñòÿëèê åëÿ ãÿôèëäÿí ïåéäà îëäó êè, Ôÿòè ÿââÿë-ÿââÿë áóíà
ìÿùÿë ãîéìàäû, áèð äÿ îíäà àéûëäû êè, àðâàäû êå÷èíèð. Ùÿêèì ýÿëÿíäÿ
åëÿ áó úöð äÿ äåäè: äàùà ýåúäèð...
Ôÿòèíèí ýåò-ýÿëÿ, áèø-äöøÿ, ãîíàã-ãàðàéà àëûøìûø åâè áèðäÿí-áèðÿ
áîøàëäû; Ôÿòè áó áîøëóüà äþçÿ áèëìèðäè, îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, ýåúÿëÿðèí
áèðèíäÿ áàø ýþòöðöá åâäÿí ãà÷àúàã... Ùÿð øåéè äÿ î úöð ýåúÿëÿðèí
áèðèíäÿ ãÿòèëÿøäèðäè âÿ ñÿùÿð îáàøäàí êÿñäèðäè Òåëëèýèëèí äîããàçûíûí
àüçûíû. Òåëëè, ÷èéíèíäÿ êÿòìÿí ïàìáûã àëàüûíà ýåäèðäè, Ôÿòèíè äîã-
ãàçûí ãàáàüûíäà ýþðÿíäÿ áÿðê ãîðõäó, ÷ÿïÿðÿ ãûñûëûá êÿêÿëÿäè êè,
íÿ âàð, íÿ áèò-ìè-ñÿí éî-ëóì-äà?
Ôÿòè ÿââÿëêè Ôÿòèéÿ îõøàìûðäû, áàøûíû ãàëäûðûá Òåëëèíèí öçöíÿ
áàõìûðäû äà, äîäàãëàðûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ ìûçûëäàíäû êè, áþéöê áèð
õàùèøÿ ýÿëìèøÿì, ýÿðÿê öìèäèìè öçìÿéÿñÿí.
Òåëëè êèíàéÿéëÿ ãûìûøäû: õàùèøÿ? Ìÿíäÿí óìàúàüûí âàð? Ìÿíèì
ñÿíÿ íÿ êþìÿéèì äÿéÿ áèëÿð êè?
Ôÿòè áèð àç äà éàçûãëàøäû âÿ äåäè êè, äÿéÿð. Òåëëè, èíäè ìÿíÿ ñÿíèí
êþìÿéèí ÷îõ äÿéÿð, êþìÿê íÿäè, ñÿí ìÿíè õèëàñ åëèéÿ áèëÿðñÿí, åëÿ
áèë êè, þëìöøÿì, ìåéèòèìè éåðäÿí ãàëäûðà áèëÿðñÿí.
Òåëëè ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè: áåëÿ äåå. Éåíÿ íÿ êÿëÿéèí âàð êè, òöëêö
äÿðèñèíÿ áöðöíìöñÿí?
Ôÿòè áèð àç ñóñóá, Òåëëèíèí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû âÿ éàëâàðûøëû
ñÿñëÿ äåäè: ìÿíÿ ÿðÿ ýÿë, Òåëëè. Äîüðó ñþçöìäö, ìÿíèì àðâàäûì îë,
åâèìèí ÷ûðàüûíû éàíäûð, àíàñûç ãàëìûø èêè óøàüûìà àíàëûã åëÿ. Ùÿì
äÿ ýþçöì-êþíëöì ñÿíÿ èñèíèá, Òåëëè.
Òåëëè ãàøãàáàüûíû ñàëëàäû: “Áèðúÿ îíó ýþðìÿçñÿí”.
Ôÿòè îíóí ãàáàüûíû êÿñäè: “Äàéàí, òàìàì úèääè ñþçöìäöð!”
Òåëëè äèðñÿéè èëÿ îíó êÿíàðà èòÿëÿäè: “ìÿíèì äÿ òàìàì úèääè
ñþçöìäöð”.
Ôÿòè òÿçÿäÿí îíóí ãàáàüûíà éåðèäè êè, íÿäèð, à òîïàë, î âÿðÿì
Ìóñàéà éàëìàíûðñàí èíäè äÿ? Åëÿ áèëèðñÿí Ìóñà ñÿíè àëàúàã? Áèëñÿ êè...
Òåëëè áó äÿôÿ ñàêèòúÿ äåäè êè, áèëèð, Ìóñà áèëèð ùÿð øåéè.
– Áèëèð? – Ôÿòè èðèøäè. – Ñÿíèí...
– Ùÿ, ìÿíèì î âàõò ñÿíÿ èêèíúè àðâàä îëìàüûìû áèëèð Ìóñà. Þçöì
äàíûøìûøàì.
– Î äà ùÿð øåéè ãÿáóë åëèéèð?
– Ùÿ, Ôÿòè, ùÿð øåéè ãÿáóë åëèéèðÿì. – Ìóñà äà êÿòìÿí ÷èéíèíäÿ
÷ÿïÿðèí äàëûíäàí ÷ûõàíäà Òåëëè äÿ, Ôÿòè äÿ þçöíö èòèðäè. Òåëëè îíëàðûí
209
éàíûíäàí ñèâèøèá ýåòäè, Ôÿòè èëÿ Ìóñà áèð ìöääÿò áèð-áèðèíÿ ãàíëû-
ãàíëû áàõäû, Ìóñà êÿòìÿíè Ôÿòèíèí áàøûíûí öñòöíäÿ éåëëÿòäè. – Áèð
äÿ Òåëëèíèí àäûíû ÷ÿêñÿí, áåéíèíèí ãàòûüûíû òþêÿðÿì. Àíëàäûí? Ñÿíèí-
ëÿéÿì, àíëàäûí íÿ äåäèéèìè?
Ôÿòè àðàäàí ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ Ìóñà îíóí ãîëóíäàí äàðòûá ñàõëàäû:
– Ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäèí.
Ôÿòè ìûçûëäàíäû êè, àíëàäûì, àíëàäûì... Ñîíðà äà äåäè êè, ÿ, äàâà
ñèçè áèíàìóñ åëèéèá, ÿââÿëëÿð áåëÿ àðâàäà èò äÿ éàõûí äóðìàçäû.
Ìóñà îíà íåúÿ áàõäûñà Ôÿòè ñóñóá äàëà ÷ÿêèëäè, Ìóñà áîüóëà-
áîüóëà äåäè êè, äàâà ñÿíè êèìèñèíè áèíàìóñ åëÿäè, áèçè êèìèñèíèí öðÿ-
éèíè èíñàôëà áèð àç äîëäóðäó, èíäè áèëèðèê êè, ýöíàùñûç ýöíàùà áàòìàã,
çöëì ÷ÿêìÿê íÿ äåìÿêäèð.
Ìóñà éåéèí-éåéèí ýåäèá Òåëëèéÿ çîðëà ÷àòäû, Òåëëè áèð õåéëè äèí-
ìÿäè, Ìóñà äåéÿíäÿ êè, äÿëèñÿí äÿëè, åëÿ áóíà ýþðÿ äîëóõñóíìóñàí,
ìÿíÿ ñÿíèí èíäÿí ñîíðàêû àäûí ëàçûìäûð... Òåëëè ãÿôèëäÿí ùþíêöðäö
âÿ “ÿë ÷ÿê, ñÿí äÿ ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, áöòöí êèøèëÿðÿ íèôðÿò åëÿéèðÿì”,
äåéèá þçöíö àðõûí öñòöíÿ ñàëäû. Ìóñà îíà éàõûíëàøìàäû, Òåëëè ñàêèò-
ëÿøÿíäÿí, ÿë-öçöíö éóéóá ñÿðèíëÿøÿíäÿí ñîíðà éîëà ÷ûõäû...
Ôÿòèíè éàíäûðàí áèð äÿ î îëäó êè, úàìààò äà áó èøÿ ïèñ áàõìàäû,
Òåëëèíèí ÿââÿëêè ùÿðÿêÿòèíè ùàìû óíóòäó. Ôÿòè éåíÿ ôèêèðëÿøèðäè êè,
éîîõ, äàâà úàìààòû äà äÿéèøèá...
Òåëëè äÿ òàìàì äÿéèøìèøäè, Ôÿòèéëÿ ùÿð äÿôÿ åëÿ ýþðöøöá-äàíûøûðäû
êè, åëÿ áèë îíó áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðäö. Ìóñà äà äÿéèøèðäè, âÿðÿìëèéèí-
äÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìûð, ýöíö-ýöíäÿí êþêÿëèðäè. Èíäè äÿ îäóð åé,
ãîúàëñà äà, ãûðüû êèìè éåðèéèð, åëÿ áèë òîïàë-çàä äåéèë...
Êîð Ôÿòèíèí ãàíû ãàðàëñà äà, ùÿð ùàëäà Ìóñàíû ýþðäöéöíÿ, ùÿòòà
áó ñþéöøëÿðè åøèòäèéèíÿ ýþðÿ ñåâèíèðäè êè, íÿ éàõøû îëäó áó ýåúÿíè äÿ
ñàëàìàò ãàëäû...
Ñîíðà ùÿðÿ þç èøèíÿ-ýöúöíÿ äàüûëàúàã, ãÿáèðèñòàíëûãäàí ñÿñ-ñÿìèð
êÿñèëÿúÿê âÿ êîð Ôÿòè Êîðîüëó ãàéàñûíû éàðûá ÷ûõàí ýöíÿøÿ, áó ýöíÿ-
øèí èøûüûíäà ÿââÿëúÿ ñàðûìòûë, ñîíðà éåíÿ áîìáîç ðÿíýÿ ÷àëàí, òîç
áàñìûø ãÿáèð äàøëàðûíà, ãîòàçëû ãàíãàëëàðà, áó ãàíãàëëàðû ãÿðèáÿ áèð
èøòàùëà ãîïàðûá éåéÿí áîø-áåêàð åøøÿêëÿðÿ áàõûá ãöññÿëè-ãöññÿëè
äåéÿúÿê: “Íèéÿ àëìûðñàí úàíûìû, à òàíðû? Íèéÿ áèð ýöí äÿ óçàòäûí
ìÿíèì ÿçàáûìû?”
...Öôöãöí ãûçàðòûñû ÷îõàëûð, ãÿáèðëÿð áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëèðäè, Àõóíä
òöðáÿñèíèí è÷è èñÿ ùÿëÿ ãàðàíëûã èäè. Àììà Àõóíä òöðáÿñè äÿ éàâàø-
éàâàø èñèíèðäè, èøûãëàøûðäû, òîðïàãäàêû íÿìèøëèê àçàëûðäû.
210
 – Ãûðûëìûøëàð! Äóðóá ùåéâàíû þòöðìöðëÿð, áèðúÿ îíó áèëèðëÿð êè,
éåéèá-éàòûðëàð, éåéèá-éàòûðëàð! Áèð äÿ êÿíäèí àðàñûíäà âåéë-âåéë
ýÿçèðëÿð... Èò îüëó Úÿëàë äà ãóäóðäó, íàõûð÷ûëûüûí äàøûíû àòäû, ùÿð ýöí
ãàëûðûã áèð àâàðàíûí öìèäèíÿ.
Áó, Ýöëñöì àðâàä èäè, éåíÿ éóõóäàí ýåú îéàíìûøäû. “Éàçûã
Ýöëñöì íÿ ÿðèíäÿí éàðûäû, íÿ äÿ äîããóç óøàüûíäàí. – Êîð Ôÿòè áèð
èñòÿäè ÷ûõûá äåñèí êè, íàùàã éåðÿ þçöíö éîðìà, áèëìèðñÿí êè, áöéöí
Íàüûíûí íþâáÿñèäè, Íàüû äà êè, ùèðñèíäÿí ëàï òóëà äóðìàçäàí ãàëõûá
÷ÿêèëèð äàüëàðà êè, ìàë-ùåéâàí àç îëñóí. Èíäè Íàüû îäó åéé, Ãàçàí
ýþëöíöí öñòöíäÿ þçöíö âåðèá ãàéàëûüà, ìöðýöëÿéèð... – Î âàõòêû
ÿùâàëàò éàäûíà äöøäö. – Ãîé áó ÿòèàúû, áó áèáÿð Ýöëëöíöí úàíû ÷ûõ-
ñûí, î êè âàð éöéöðñöí”.
Êîð Ôÿòèíèí êþíëöíÿ ìàë áàçàðû äöøìöøäö, ÷îõäàíäû êè, Îüóçòàéôà
÷àéûíûí éàòàüûíäàêû ìàë áàçàðûíà ýåòìèð, ãîéóí-ãóçó, èíÿê-úàìûø,
àò-åøøÿê ñàòàíëàðûí ñþç-ñþùáÿòèíè, ñþâäÿëÿøìÿñèíè, øàèð Ìÿììÿäèí,
éÿíè äÿëëàë Ìÿììÿäèí òÿðèôëÿðèíè, éà äà áÿçÿìÿëÿðèíè åøèòìèðäè. Êîð
Ôÿòè íÿâÿëÿðèíäÿí ùàíñûíà éàëâàðäû êè, ìàøûíûíà ìèíäèð, ìÿíè ìàë
áàçàðûíà àïàð, àïàðàí îëìàäû. “Âàõòûìûç éîõäó”, éà äà “ìàë áàçà-
ðûíûí èé-ãîõóñóíäàí èéðÿíèðèê” äåäèëÿð. (ßñëèíäÿ áàáàëàðû èëÿ úàìààò
àðàñûíà ÷ûõìàüà õÿúàëÿò ÷ÿêèðäèëÿð.) Êîð Ôÿòè ùèðñëÿíäè, èé-ãîõóëó
ñèçñèç, äåéèá îíëàðûí þçëÿðèíÿ äÿ, àòàëàðûíà äà éàõøû-éàõøû ñþéäö,
ãàáûüû ñîéóëóá òþêöëìöø, áîìáîç áîçàðìûø êþùíÿ ýÿðìÿøîâ äÿéÿ-
íÿéèíè òþâëÿíèí êÿðÿíëÿðèíèí àðàñûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ áó êþùíÿ ýÿðìÿøîâ
àüàúûéëà éîëó çîðëà (ñàëàìàò ýþçö äÿ äàùà òîðëàøûðäû) ñå÷ÿ-ñå÷ÿ,
þòÿí ýöíëÿðè éàäà ñàëûá ýþéíÿéÿ-ýþéíÿéÿ éîëëàíäû ìàë áàçàðûíà...
Áó ýÿðìÿøîâ àüàúûíû Êàð ãàéà ìåøÿñèíäÿí êÿñÿíäÿ êîð Ôÿòè êîð
äåéèëäè, ýþçëÿðè ãàðòàë ýþçëÿðè êèìè èøûãëûéäû, áó äàüäàí î äàüà áàëàúà
áèð ãàðàëòûíû äà ñå÷èðäè. Èíäè áó ýÿðìÿøîâ àüàúûíû îâúóíäà òóòäóüóí-
äàí åëÿ áèë Ôÿòèíèí ýþçëÿðèíÿ éåíÿ î èëëÿðèí èøûüû äîëìóøäó, êÿíäèí
÷àëà-÷óõóð, ýþëìÿ÷ÿëè, äþíýÿëè éîëëàðûíû ÷îõ éåéèí-éåéèí ýåäèðäè.
Áèð ñààò, éà ñààòéàðûìäàí ñîíðà êîð Ôÿòè ýÿëèá ÷àòäû Îüóçòàéôà
÷àéûíûí ãóïãóðó êþùíÿ éàòàüûíäàêû ìàë áàçàðûíà. Ýöí õåéëè ãàëõ-
ìûøäû âÿ êîð Ôÿòè áóíó èñòèíèí ýöúöíäÿí éîõ, ìàë áàçàðûíäàêû ñÿñ-
êöéäÿí äóéóðäó. Áàçàðûí ÿñèë ýóð ìÿãàìû êå÷ìèøäè, àììà ùÿð
ùàëäà áàçàð ùÿëÿ ñîâóøìàìûøäû, ãîéóí-ãóçó ìÿëÿðòèñè, èíÿê áþéöð-
òöñö, àò êèøíÿðòèñè àëÿìè ýþòöðìöøäö áàøûíà. Ùÿðäÿíáèð äÿ åøøÿê
àíãûðûð âÿ î ñààò äà êèìñÿ ãûøãûðûðäû: “ß, ñààòëàðûíûçû éîõëóéóí,
ýþðÿê äöçìö èøäèéèð?” Ö÷-äþðä àäàì õîðëà äåéèðäè: “Äöç èøäèéèð,
äöç èøäèéèð, îí òàìàìäû”.
211
 Áèð äÿ ýöúëö, êÿñèô ïåéèí ãîõóñó âàðäû ìàë áàçàðûíäà âÿ êîð Ôÿòè
áó ïåéèí ãîõóñóíó öðÿêäÿí úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêèá éåíÿ êþùíÿ ýöíëÿðèíè
õàòûðëàéûðäû...
...Ôÿòóëëà Äèëáîç àò éåäÿéèíäÿ, ÿëëÿðè äÿ äàëûíäà ìàë áàçàðûíû
äîëàíûðäû, áèðäÿí ýþçö òöíä-ãûðìûçû, ãûçûëû ðÿíýëè èíÿéÿ ñàòàøäû. Ãûçûë
èíÿéèí éàíûíäà òàíûìàäûüû îðòà éàøëû áèð ãàäûí äàéàíìûøäû, äîäà-
üûíûí àëòûíäà íÿñÿ ìûçûëäàíûðäû, Ôÿòóëëà éàõûíëàøàíäà ýþðäö êè, èíÿéè
îõøàéûð: “Áîéóíà ãóðáàí îëóì, Ãûçûë! Ñÿíè ýþçöìöí èøûüû êèìè áÿñ-
äèéÿúÿì, áèðúÿ ñöäöíö êÿñìÿ, óøàãëàðûí öìèäèíè ãûðìà”.
Ôÿòóëëà ãûìûøà-ãûìûøà éàõûíëàøûá ÿëèíè Ãûçûë èíÿéèí áåëèíÿ ÷ÿêäè,
ýþçëÿðèíè éóìóá øèðèí-øèðèí ìöðýöëÿéÿí, ãàäûíûí îõøàìàñûíà ãóëàã
àñàí Ãûçûë èíÿê äèêñèíäè, ñèëêèíèá àò êèìè ôûíõûðäû, äûðíàãëàðûéëà éåðè
åøèá Ôÿòóëëàéà øûüûäû. Ãàäûí Ãûçûë èíÿéèí èïèíè çîðëà ñàõëàäû ÿëèíäÿ.
– À êèøè, åé, – äåäè, – éîëóíëà äöç ýåòñÿíÿ.
Ôÿòóëëà àðàëûäà äàéàíûá éåíÿ ãûìûøäû.
– Áó èíÿéè àëûáñàíìû, à áàæû?
– Éîõ, îüóëàìûøàì.
– Éàõøû åëèéèáñÿí, à áàæû. Óäóáñàí áóíó àëìàãäàí, èíÿê ùà äåéèë,
áèð éûõûëû äàìûí äèðÿéèäè, äèðÿéè. Ùÿÿ, áàæû, óäóáñàí, éÿãèí ñÿí äÿ...
– Ôÿòóëëà àðâàäà ýþç âóðäó. – Äóëñàí, ùÿ?
– Ìÿíèì äÿ ÿðèì äàâàéà ýåòìÿéèá, ñÿíè êèìè áóðàëàðäà áîéíóíó
éîüóíëàòñàéäû, îíóí-áóíóí àðâàäûíà ýþç-ãàø îéíàòñàéäû, ìÿí äÿ
äóë ãàëìàçäûì.
– Áóðà áàõ, åé, àðâàä, àüçûíû Àëëàù éîëóíà ãîéìà, ìÿí ùþêó-
ìÿò àäàìûéàì, áóðäàêû äÿëÿäóçëàðûí...
– Ùå÷, óòàíûðñàí, Ôÿòè! Ùå÷ éåðÿ ýèðèðñÿí?
Ôÿòóëëà ýåðè ÷åâðèëÿíäÿ ýþðäö êè, Ýöëñöì àðâàä ãóðóìóø, áóäàã-
ëàðû òþêöëäöéöíäÿí, éà ãîïàðûëäûüûíäàí ãîëñóç àäàìà îõøàéàí ãîúà
ñþéöä àüàúûíûí éàíûíäà ÷þìáÿëèá. Ôÿòóëëà öçöíö áîçàðòäû, ãàøëàðûíû
÷àòûá Ýöëñöì àðâàäûí öñòöíÿ éåðèäè, àììà Ýöëñöì àðâàä ùå÷ ãûìûë-
äàíìàäû äà, áàðìàüûíûí àðàñûíäàêû åøìÿäÿí äàëáàäàë èêè ñîðòóã
àëûá, òöñòöíö îíà ñàðû öôöðäö. Òÿíáÿêèíèí ãàòû, àúû òöñòöñö áóðóëà-
áóðóëà ýÿëèá Ôÿòóëëàíûí áóðíóíà äîëäó, þñêöðäö, ýþçëÿðè éàøàðäû, ýþç-
ëÿðèíèí éàøûíû ñèëèá êèíàéÿëè-êèíàéÿëè ãûìûøäû:
– Ùÿ, àõûð êè, ñÿí äÿ ýÿëäèí ìàë áàçàðûíà, ñàòäûí Ãûçûë èíÿéè.
Ýöëñöì àðâàä éåíÿ åøìÿíè ñîðóá ñàêèòúÿ, þçö äÿ Ôÿòóëëà êèìè
êèíàéÿëè ãûìûøà-ãûìûøà äåäè:
– Íîëñóí êè, Ôÿòè, Ãûçûë èíÿéè ñàòäûì, éåðèíäÿ ãûçûë äöéÿñè ãàëäû.
– Îíó äà ñàòàúàãñàí.
212
 – Éåíÿ éåðèíäÿ áèðè ãàëàúàã.
– Ãàëìûéàúàã, ùå÷ íÿ ãàëìûéàúàã. Äþðä àéàãëûäàí áèð èò äÿ ãàë-
ìûéàúàã ãàïûíäà, ÷þðÿê ñÿíè äÿ ÷ÿêèá ýÿòèðÿúÿê ìÿíèì ãàïûìà!
– Éîõ, Ôÿòè, ñÿíèí ãàïûíà ìÿíè ÷þðÿê äÿ ýÿòèðÿ áèëìÿç. Úÿáèíèí
ùÿéÿòèíäÿ àúûíäàí þëÿðÿì, ñÿíè êèìè íàêèøèíèí ãàïûñûíà ýÿëìÿðÿì.
Àíàõàíûì ýÿëäèìè? Éîõ, ýÿëìÿäè. Ìÿí äÿ ýÿëìÿðÿì. Áèëèðñÿí íèéÿ?
×öíêè ñÿí íàêèøèñÿí, ìÿðäèìàçàðñàí. Ñÿíèí éàíûíäà ëàï... ýþñòÿð-
ðÿì, óòàíìàðàì. Ãàäûí ñàòûëàíäà äà êèøèéÿ ñàòûëàð. Ãàíäûí, Ôÿòè?
– Ýöëñöì åøìÿíèí àõûðûíà ÷ûõûðäû, ñîíóíúó äÿôÿ íåúÿ ñöìöðäöñÿ,
Ôÿòèéÿ åëÿ ýÿëäè êè, åøìÿäÿí ùå÷ íÿ ãàëìàäû.
Ôÿòóëëà éÿùÿðÿ ñû÷ðàéûá ãàì÷ûíû íåúÿ åíäèðäèñÿ àò êèøíÿéèá ýþòö-
ðöëäö, éàõûíëûãäàêû ãîéóí-ãóçó ùöðêöøäö.
...Îíäà ãûðõ áåøèíúè èëèí éàíâàðû èäè âÿ Ôÿòóëëà éåíÿ ôèêèðëÿøèðäè
êè, äàâàíûí þìðö ýþäÿëèð, àäàìëàðûí äèëè óçàíûð. Áó, Ôÿòóëëàíû áèð àç
äà ùèðñëÿíäèðèð âÿ àòû ãàì÷ûëàéûðäû. Áèð äÿ îíäà àéûëäû êè, ýÿëèá ÷ûõûá
Êîðîüëó ãàéàñûíûí ÿòÿéèíÿ. Ôÿòóëëà áóðàíû éàìàí õîøëàéûðäû, ùÿð êåôè
êþê ýÿëÿíäÿ, ÿçèç, ÿðêëè ãîíàã-ãàðàñû îëàíäà áèð ãóçó (ùÿðäÿí àøûã
Àáóçÿðè äÿ) ýþòöðöá ýÿëèðäè áóðà, ÷öíêè áóðà “ïèñ ýþçäÿí” èðàã éåðèéäè,
öñòÿëèê äÿ ÷îõ ìÿíçÿðÿëè éåð èäè, ãàéàíûí äèáèíäÿí ñóéó äèø ýþé-
íÿäÿí áóëàã àõûðäû. Éåéèá-è÷ÿíäÿí, þçö äåìèøêÿí, “àøûüû øåø äóðàí-
äàí” ñîíðà Ôÿòóëëà ãàðàýöë äÿðèñèíäÿí îëàí “ýåíåðàë ïàïàüûíû” åíäèðèðäè
ýþçöíöí öñòöíÿ, àøûã Àáóçÿðèí ñàçûíû ÿëèíäÿí àëûá áàñûðäû ñèíÿñèíÿ
âÿ þçö ãîøäóüó ñåâèìëè ìàùíûñûíû îõóéóðäó.
Éåíÿ êþíëöìäÿ òóôàíäûð,
Éàí êå÷, ÿüéàð, éàí êå÷!
È÷è êþïöêëö ãàíäûð,
Éàí êå÷, ÿüéàð, éàí êå÷!
Ãÿðã îëàðñàí, ùåé, ùåé!
Áåëÿ ìÿãàìëàðäà Ôÿòóëëàíûí ýþçëÿðè ïàðûëäàéûðäû âÿ ÷îõëàðû åëÿ
áèëèðäè êè, áó èøûã øÿðàáûí èøûüûäûð, àììà ÿñëèíäÿ Ôÿòóëëàíûí ýþçëÿðè
éàøàðûðäû.

***
...Ýöëñöì àðâàä ùÿëÿ äÿ äåéèíèðäè: “Ãûðûëìûøëàðûí áèðúÿúèéè òåçäÿí
ãàëõìûð, äàìàçëûüû öçöëìöøö íàõûðà ãàòìûð êè, áèð ñÿùÿðñÿ ðàùàòúà
éàòàì. Áóííàð ìÿíÿ íÿâÿ éîõ, úÿôàäûðëàð, úÿôà”.
Áèð àç ñîíðà Ýöëñöì àðâàäûí ýèëåé-ýöçàðû åøèäèëìÿäè, ãÿáèðèñ-
òàíëûüà éåíÿ ñöêóò ÷þêäö âÿ Ôÿòè ñûüûíäûüû òöðáÿ éåíÿ ñîéóäó. Åëÿ
213
ñîéóäó êè, Ôÿòè òèòðÿäè. Éîõ, áó ñîéóãëóã ùàâàäàí äåéèëäè, ñÿùÿðÿ
éàõûí, öôöã ãûçàðìàüà, ÷þëäÿ, ùÿòòà òöðáÿäÿ äÿ ùàâà èøûãëàøìàüà
áàøëàð-áàøëàìàç Ôÿòèíè òèòðÿòìÿ òóòóðäóñà, äåìÿëè, Àíàõàíûì ýÿëèð
âÿ èíäèúÿ î äà áóðäàí êå÷èá ýåäÿúÿê, àëà èíÿêëÿ äöéÿíè íàõûðà ãàòà-
úàãäû, äåìÿëè, íàõûð äà áóðàëàðäàí ÷îõ óçàãëàøìàéûá. Àúû äÿðÿíèí
áîüàçûíäà îíó ýþçëÿéèð, ÷öíêè ùÿëÿ áó êÿíääÿ ùå÷ êÿñ Àíàõàíûì
àðâàäû ãîéóá ýåòìÿéèá. Âÿ áó ýöí íþâáÿñè îëàí Íàüû äà äåéÿúÿê:
“Àíàõàíûì àíà, ñÿíèí õàòèðèíÿ ýþçëÿäèì, éîõñà áó òÿíáÿë óøàãëàðûíû
äöç Ãàçàíýþëöíÿúÿí éöéöðòäöðÿúÿéäèì”.
Ôÿòè þçöíö íÿ ãÿäÿð ñûõûðäûñà äà òèòðÿòìÿñè êÿñìèðäè.
Òöðáÿíèí è÷èíäÿí áèð ñè÷îâóë ÷ûõäû, ñè÷îâóë áàëàúà, àììà ÷îõ
èøûãëû ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ ÷àøûá ãàëìûøäû, Ôÿòèíèí òÿðïÿíìÿäèéèíè
ýþðÿíäÿ öðÿêëÿíèá ÷þëÿ ãà÷äû.
Ëàï ãÿíøÿðäÿêè óúà, ãàðà ìÿðìÿðäÿí éîíóëìóø ãÿáèðäàøûíà ãàðüà
ãîíìóøäó, áó ãàðüà äà ñÿêñÿêÿëè èäè, éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíûðäû, ãÿô-
ëÿòÿí ùàðäàíñà áèð òöëêö ïåéäà îëäó, ãàðüà ãàðûëòûéà ó÷óá ýåòäè, òöëêö
äÿ äèêñèíèá þçöíö òöðáÿéÿ ñàëìàã èñòÿéèðäè êè, Ôÿòèíè ýþðäö âÿ î äà
áàéàãêû ñè÷îâóë êèìè ÷àøûá ãàëäû, ñîíðàäà ñû÷ðàéûá ùàðàñà ÿêèëäè.
Ôÿòè ùÿëÿ äÿ òèòðÿéèðäè.
Óçàãäà ö÷ ãàðàëòû ýþðöíäö, ñîíðà áó ö÷ ãàðàëòû àéäûíúà ñå÷èëäè –
îíëàðäàí áèðè Àíàõàíûì èäè, áèðè îíóí èðè øàããàëû àëà èíÿéè èäè, î áèðè
èñÿ àëà èíÿéÿ îõøàéàí êþê, éóïéóìðó àëà äöéÿ èäè. Ùÿðäÿí áó èíÿêëÿ
áó äöéÿíè íàõûðà Àíàõàíûìûí íÿâÿëÿðè ãàòûðäû, ÷îõ âàõò äà Àíàõà-
íûì þçö ýÿòèðèðäè. “Ñÿùÿð òåçäÿí äóðìàãäàí õîøóì ýÿëèð” äåéèðäè.
Ôÿòè ÿââÿëúÿäÿí ùèññ åäèðäè êè, áó ýöí àëà èíÿêëÿ àëà äöéÿíè êèì
ýÿòèðÿúÿê. Åëÿ êè ñÿùÿðÿ éàõûí áàõ áåëÿúÿ òèòðÿäèðäè, î ñààò áèëèðäè êè,
ýÿëÿí Àíàõàíûìäûð.
Àëà èíÿêëÿ àëà äöéÿ ãÿáèðèñòàíëûãäàêû ÷àéûðëàðäàí, ñàðìàøûãëàð-
äàí ãîïàðà-ãîïàðà ýÿëèðäè, Àíàõàíûì ùåéâàíû òÿëÿñäèðèá-åëÿìèðäè.
Ýöëñöì àðâàä ýåðè ãàéûäûðäû, Àíàõàíûìûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ
äàéàíäû.
– Íàõûð äÿðÿíèí áîüàçûíäàäû, – äåäè, – ñÿíè ýþçëöéöð.
Àíàõàíûì “ëàï éàõøû” äåäè, Ýöëñöì êÿíäÿ ñàðû éîëëàíäû.
Ôÿòè äèçèí-äèçèí ñöðöíöá òöðáÿíèí àüçûíà ýÿëìèøäè, èíäè òèòðÿòìÿñè
áèð àç äà áÿðêèìèøäè, àñòàäàí ñÿñëÿíäè: Àíàõàíûì, àé Àíàõàíûì!
Àíàõàíûì îíó åøèòìÿäè, ÿââÿëêè àñòà éåðèøèéëÿ þòöá-êå÷äè, Ôÿòè
òöðáÿíèí ó÷óã éåðèíäÿí áàøûíû ÷ûõàðûá, îíóí äàëûíúà áîéëàíäû, ãàéû-
äàíäà ñàõëàðàì, ôèêèðëÿøäè. Ìöòëÿã ñàõëàðàì, öðÿéèìè áîøàëäàðàì,
214
äåéÿðÿì, áöéöí-ñàáàùëûüàì, Àíàõàíûì, ùå÷ îëìàñà ñîí íÿôÿñèìäÿ
êå÷ ýöíàùûìäàí. Ñÿí êå÷ñÿí, úàìààò äà êå÷ÿúÿê. Ãîéóí ðàùàòúà
þëöì. Ýöíàùûìäàí êå÷ìèðñèç äåéÿ þëÿ äÿ áèëìèðÿì, Àíàõàíûì...
Àé Àëëàù, áó íÿ çöëìäö åëèéèðñÿí ìÿíÿ? Àë úàíûìû, ãóðòàð áèðéîëëóã
áó ÿçàáäàí...”
Òöðáÿäÿêè ñè÷îâóëëàð éåíÿ öçÿ ÷ûõìûøäûëàð, áèðè Ôÿòèéÿ ìÿùÿë
ãîéìàäû, áàøëàäû î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ìàüà, ñîíðà áèð êöíúÿ úóìäó
âÿ î êöíúäÿí áèð áóüäà äÿíÿñè ýÿòèðäè, ñè÷îâóëóí õûðäà, äöìàü äèø-
ëÿðèíèí àðàñûíäàêû áó ñàïñàðû áóüäà äÿíÿñè ãûçûë äèøÿ îõøàéûðäû. Áóüäà
äÿíÿñè áöñáöòþâ èäè, åëÿ áèë ñöíáöëäÿí òÿçÿúÿ ãîïìóøäó, èêèíúè ñè÷î-
âóë äàë àéàãëàðû öñòÿ ãàëõûá, ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ áó ñàïñàðû áóüäà
äÿíÿñèíÿ áàõûð, õþðÿê èéèñè àëìûø àú àäàì êèìè óäãóíóð âÿ àääûì-
àääûì éàõûíëàøûðäû. Àüçûíäà áóüäà îëàí ñè÷îâóë ãÿôëÿòÿí ãåéá îëäó,
èêèíúè ñè÷îâóë þçöíö åëÿ èòèðäè êè, úèâèëäÿéÿ-úèâèëäÿéÿ òöðáÿíè ÿëÿê-
âÿëÿê åòäè, àõûðäà ýÿëèá Ôÿòèíèí àéàãëàðûíûí àðàñûíû àõòàðäû âÿ áàøëàäû
àéàããàáûëàðûíû òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ, ùèðñëè-ùèðñëè ýÿìèðìÿéÿ. Òöðáÿäÿ ãàë-
äûüû ö÷ èëäÿ Ôÿòè áèðèíúè äÿôÿéäè êè, áåëÿ ãîðõäó, îíó ñîéóã òÿð
áàñäû, îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó áàëàúà ñè÷îâóë èíäèúÿ àéàããàáûíûí áèðè-
íèí, ñîíðà î áèðèíèí àõûðûíà ÷ûõàúàã, ñîíðà äà áàøëàéàúàã Ôÿòèíè äûð-
íàãäàí òÿïÿéÿ ýÿìèðìÿéÿ. Âÿ ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ îíäàí ÿëÿ ýÿëìÿëè,
ãÿáèðÿ ãîéóëàñû áèð ïàð÷à ñöìöê äÿ ãîéìàéàúàã, áóíà ýþðÿ úàìààò
Ôÿòèéÿ ùå÷ ãÿáèð äÿ ãàçìàéàúàã. Íèéÿ äÿ ãàçàã, äåéÿúÿêëÿð, áèð
îâóú ñöð-ñöìöéö äÿ ãàëìàéûá êè, àòàã îðà...
Ôÿòè ãûøãûðìàã èñòÿéèðäè, ÿñëèíäÿ ãûøãûðûðäû äà; èíòÿùàñû ñÿñè ÷ûõ-
ìûðäû. Ãîðõà-ãîðõà ïàïàüûíû ÷ûõàðûá ãîëòóüóíà âóðäó, ñîíðà ãîëòó-
üóíäàí ýþòöðöá òöðáÿíèí ó÷óã éåðèíäÿí áàéûðà àòìàã èñòÿéèðäè êè, ùå÷
îëìàñà îíäàí áèð ïàïàãñà ãàëñûí... Ñè÷îâóë àéàããàáûíû ýÿìèðìÿ-
éèíÿ àðà âåðäè, áîéóíà ýþðÿ ÷îõ éåêÿ ýþðöíÿí ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè,
äàë àéàãëàðû öñòÿ ãàëõûá Ôÿòèíèí äöç ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû, ñîíðà
ãîëëàðûíû éåðÿ ãîéäó âÿ úèâèëäÿäè – äåéÿñÿí, ãà÷ìàã èñòÿéèðäè, ëàêèí
ãà÷à áèëìèðäè. Ñè÷îâóë ýþçëÿðèíè òöðáÿíèí ãàðàíëûã êöíúöíÿ äèêèá
òèòðÿéèðäè, Ôÿòè äÿ îðà áàõäû âÿ èøûãäàí ãàìàøàí ýþçëÿðè éàâàø-éàâàø
î êöíúöí ãàðàíëûüûíäà àëûøàíäà “Ãîúà”íû ýþðäö. Ãÿôëÿòÿí Ôÿòèíèí
ñÿñè äÿ à÷ûëäû âÿ âàð ýöúöéëÿ áàüûðäû:
– “Ãîúà”, ýÿë, àë áóíóí úàíûíû!
“Ãîúà” ãóéðóüó öñòÿ ãàëõäû, íàçèê äèëèíè ÷ûõàðûá îéíàòäû, ôûøãûðäû
âÿ èðÿëè àòûëäû. “Ãîúà” ñè÷îâóëó ÷àëäû, éà éîõ, Ôÿòè áóíó áèëìÿäè, ùå÷
ùèññ åëÿìÿäè äÿ, áèðúÿ îíó ýþðäö êè, ñè÷îâóë áþéðö öñòÿ ñÿðèëèá âÿ
215
îíóí àéàããàáûñûíûí àëòûíûí õûðäàúà áèð ïàð÷àñû ñè÷îâóëóí äèøëÿðèíèí
àðàñûíäàäûð.
Åëÿ áèë áàéàãäàí Ôÿòèíèí ùàâàñûíû êÿñìèøäèëÿð, èíäè áóðàõäûëàð –
áàøëàäû òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ íÿôÿñ àëìàüà.
– Éàõøû åëÿäèí, “Ãîúà”, – äåäè, – éàìàíúà àëäûí îíóí úàíûíû.
“Ãîúà” áàøûíû ãóéðóüóíóí öñòöíÿ ãîéóá éàòìûøäû, ñàíêè íå÷ÿ
ýöíöí éóõóñóçó èìèø...
...Ôÿòè áó òöðáÿéÿ ýÿëäèéè ö÷öíúö ýåúÿéäè. Îíäà éàçûí àõûðûéäû,
ýöíäöç ÷îõ èñòè êå÷ìèøäè, øÿð ãàðûøñà äà, ùÿëÿ ùàâà áöðêöëö èäè; äöç-
äöð, òöðáÿíèí è÷è íÿìëè èäè, ñÿðèí èäè, àììà äèâàðûí ó÷óã éåðèíäÿí
áöðêö ýÿëèðäè. Î ýåúÿíè Ôÿòè ÷îõ ïèñ éàòäû, òåç-òåç äèêñèíèðäè; áèð äÿôÿ
äÿ òÿçÿúÿ éóõóëàìûøäû êè, ýþðäö éàìàí àüûð íÿôÿñ àëûð, áîüóëóð,
ñàíêè êèìñÿ ñèíÿñèíäÿí áÿðê-áÿðê ñûõûð. Òÿðñëèêäÿí éóõó äà áèð éàí-
äàí ñûõûðäû îíó, ýþçëÿðèíè à÷ìàüà ìàúàë âåðìèðäè, àõûðäà þçöíö çîð-
ëàéûá ýþçëÿðèíè à÷äû, ñèíÿñè éåíÿ àüûð èäè, ÿëèíè åùìàëúà êþêñöíäÿ
ýÿçäèðäè, áàðìàãëàðû éóìøàã áèð øåéÿ òîõóíàíäà àç ãàëäû öðÿéè éàòñûí
– áó, ãûçûë èëàí èäè. Ôÿòè áèëìèðäè êè, íåéëÿñèí – èëàíû ýþòöðöá àòñûí
êÿíàðà? Áèðäÿí àòà áèëìÿäè, èëàí äóéóã äöøöá ÷àëäû? Áÿëêÿ åùìàëúà
éàíà ÷åâðèëñèí? Áèðäÿí èëàí àëòûíäà ãàëàíäà ùèðñëÿíäè? Áÿñ íåéëÿñèí?
Íåéëÿñèí? Áåëÿ ÷îõ ãàëñà, Ôÿòèíèí öðÿéè äîüðóäàí äà ïàðòëàéàúàãäû.
Ôÿòèíèí éàäûíäàí ÷ûõìûøäû êè, ö÷ èëäèð ýöíäöçëÿð áóðà íèéÿ ýÿëèð.
Ýÿëèð êè, õÿëâÿòúÿ þëñöí âÿ îíóí íåúÿ úàí âåðäèéèíè ýþðÿí îëìàñûí.
Ôÿòèíèí öðÿéèíÿ äàììûøäû êè, ðàùàò þëìÿéÿúÿê, éîõ, þëöì îíó ÷îõ
èíúèäÿúÿê.
Òöðáÿíèí ó÷óã éåðèíäÿí è÷ÿðè ýöíöí ñàðûìòûë, èëûã øöàëàðû äöøöðäö,
øöà òîïàñû äöç Ôÿòèíèí ñèíÿñèíÿ òþêöëöðäö. Èëàí éàâàø-éàâàø ãûìûë-
äàíäû, à÷ûëäû âÿ ñöðöøöá áèð êöíúÿ ÷ÿêèëäè, Ôÿòè äÿ éàâàøúà äèêÿëäè.
Îíëàð áèð-áèðèíÿ òàìàøà åäèðäèëÿð, èëàíûí ýþçëÿðè äÿ Ôÿòèíèí ýþçëÿðè
êèìè ÷îõ ãöññÿëè èäè, éîðüóí èäè. Õåéëè áåëÿúÿ áèð-áèðèëÿðèíÿ òàìàøà
åòäèëÿð. Äàùà Ôÿòèíèí öðÿéè ÷àëõàëàíìûðäû, ùÿòòà àúû-àúû ãûìûøûðäû äà:
“Ùÿÿ, ñÿí äÿ ìÿíè êèìè ÿëäÿí äöøöáñÿí, “Ãîúà”, – äåéèðäè. – Îëìàéà
ñÿí äÿ èøûãëû äöíéàäà éàøàìàãäàí áåçèáñÿí? – Èëàí ñöðöíÿ-ñöðöíÿ
äàëà ÷ÿêèëèðäè. – Ñÿí äÿ ìÿíäÿí ãîðõóðñàí? Ãîðõóðñàíñà, äåìÿëè,
ñÿíÿ åòèáàð åëÿìÿê îëìàç. Îëìàç, “Ãîúà”, ãîðõàãëàðà åòèáàð åëÿìÿê
îëìàç. Ãîðõàãëàð àäàìû õÿëâÿòè, þçö äÿ àðõàäàí âóðóðëàð. Äåìÿëè,
áèçäÿí áèð-áèðèìèçÿ ãóëàã ùÿéàíû, ýîð éîëäàøû îëìàç”.
Èëàí äàéàíäû âÿ ýåðè ãàéûòäû, ýÿëèá Ôÿòè èëÿ öç-öçÿ äàéàíäû, Ôÿòè
éåíÿ ñàêèòúÿ äåäè: “Íÿäè, “Ãîúà”, îëìóéà åëÿ áÿðè áàøäàí ìöõÿí-
216
íÿòëèê åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí? Èëàíñàí äà, ñÿíäÿí íÿ äåñÿí ÷ûõàð, àììà
îíó áèë êè, äàùà ñÿíäÿí ãîðõìóðàì. Èíàíìûðñàí? Áàõ, áó ñÿí, áó äà
ìÿí, íÿ áàúàðûðñàí åëÿ, âàëëàù, î ñààò éàïûøàðàì áîüàçûíäàí, ÷ûðïà-
ðàì äàøà-äèâàðà”.
“Ãîúà” îíóí éàíûíäàí ñèâèøèá òöðáÿíèí ó÷óã éåðèíäÿí áàéûðà
÷ûõäû, Ôÿòè èëàíûí äàëûíúà êÿäÿðëè-êÿäÿðëè áàõäû, äîëóõñóíäó âÿ
ïû÷ûëäàäû: “Äåìÿëè, ãîðõàã äåéèëìèøñÿí, àììà ùèññ åëÿéèðÿì êè, ñÿí
äÿ ìÿíè êèìè ñîí ýöíëÿðèíè éàøûéûðñàí”.
“Ãîúà” òöðáÿíèí áþéðöíäÿ ãûâðûëûá þçöíö ýöíÿ âåðèðäè.
Ôÿòè ýàù èëàíà, ýàù äà îíóí ÷àëäûüû, øèøèá þçöíäÿí ö÷ äÿôÿ éåêÿ
îëìóø ñè÷îâóëà áàõûðäû.
Áàéûðäà àéàã ñÿñëÿðè åøèäèëäè, ñÿñ Àúûäÿðÿ òÿðÿôäÿí ýÿëèðäè. Ôÿòè
öøöäö âÿ þçöíö ÷þëÿ àòäû. Àíàõàíûì, ÿëèíäÿêè äÿéÿíÿéè éåðÿ äàéàéà-
äàéàéà, àðà-ñûðà äàéàíà-äàéàíà ýÿëèðäè. “Ñÿí äÿ ãîúàëìûñàí, Àíà-
õàíûì. – Ôÿòè äÿðèíäÿí áèð àù ÷ÿêäè. – Äöíéà ñÿíèí äÿ áåëèíè áöêäö,
öç-ýþçöíäÿí ÷îõóíó àëäû, Àíàõàíûì! Êàø áèðúÿ áèëÿéäèí êè, ñÿíè íÿ
ãÿäÿð èñòÿéèðäèì, Àíàõàíûì. Ìÿí ñÿíè áàøãà àðâàäëàð êèìè èñòÿìèð-
äèì, Àíàõàíûì, áàõ áó êîð îëàí ýþçëÿðèìèí èøûüû ãÿäÿð èñòÿéèðäèì,
î âàõò ýÿëñÿéäèí, àëàúàãäûì ñÿíè, Àíàõàíûì... Àëàúàãäûì âÿ äöíéà-
íûí ÿí áÿõòÿâÿð êèøèñè îëàúàãäûì. Òÿðñëèéèí òóòäó, ýÿëìÿäèí, þçöíö
äÿ éàçûã åëÿäèí, þìðöíö äóë ÷öðöòäöí, ìÿíè äÿ áÿäáÿõò åëÿäèí. Ìÿíè
òàìàì äÿëè åëèéÿí, àäàìëàðíàí ãàííû åëèéÿí áèð àç äà ñÿí îëäóí,
Àíàõàíûì. Ñîí íÿôÿñèìäÿ áóííàðû áèëÿéäèí, Àíàõàíûì!”
Àíàõàíûì äà îíó ýþðìöøäö, ãÿáèðèñòàíëûüûí êÿíàðûíäàí êå÷èðäè,
Ôÿòè éåðèéèá ãàðøûñûíû êÿñäè, Àíàõàíûì áèð àç äà î éàíäàí ýåäÿíäÿ
Ôÿòè éåíÿ þçöíö îíóí ãàáàüûíà àòäû, Àíàõàíûì äàéàíäû.
– Íÿäè, ãàðàòèêàí êîëó êèìè íÿ áèòìèñÿí éîëóìäà?
– Íèéÿ ìÿíäÿí ãà÷ûðñàí, Àíàõàíûì?
– Êèì ãà÷ûð?
– Ùàìûíûç. Áöòöí êÿíä. Áèðè åëÿ ñÿí þçöí.
– Áóíóí ýöíàùû êèìäÿäè, Ôÿòè?
– Þçöìäÿäè, Àíàõàíûì, áèëèðÿì êè, áóíóí ýöíàùû þçöìäÿäè.
– Îíäà úàìààòäàí íàùàã èíúèéèðñÿí.
Àíàõàíûì êå÷èá ýåòìÿê èñòÿäè.
– Áèð àéàã ñàõëà. – Àíàõàíûì äàéàíäû. – Êÿíä ñÿíèí ñþçöíäÿí
÷ûõìûð, äå êè... – Ôÿòèíè àüûð, êöò þñêöðÿê òóòäó, ýþçëÿðèíäÿí ñó àõäû,
äèðñÿêëÿðè äåøèëìèø, ÷èðêëè ïåíúÿéèíèí ãîëëàðûéëà ýþçëÿðèíè ñèëäè. –
Úàìààòà äå êè, ñèç äÿ ìÿíÿ àç ñèòÿì âåðìÿìèñèç, íÿ òîéóíóçà
217
÷àüûðìûñûç áó íå÷ÿ èëäÿ, íÿ äÿ âàéûíûçà. Íÿ ìöääÿòäè ýþçöíöçÿ
ýþðöíÿ äÿ áèëìèðÿì, ýåúÿíè ÷ÿêèëèðÿì þç äàõìàìà, ýöíäöçëÿðè äÿ
áóðäà ýèçëÿíèðÿì. Äèðè-äèðè áàñäûðìûñûç, àõû ìÿí äÿ àäàì... – Àíà-
õàíûì îíà íåúÿ áàõäûñà äà Ôÿòè óäãóíäó, éåíÿ þñêöðäö âÿ éåíÿ ýþç-
ëÿðèíäÿí ñó àõäû, Àíàõàíûì äà äîëóõñóíäó.
– Áÿäáÿõò àäàìñàí, – äåäè, – éàìàí áÿäáÿõò àäàìñàí, Ôÿòè.
– Ùÿ, Àíàõàíûì, áÿäáÿõò àäàìàì, þçöìöí äÿ ñîí íÿôÿñèìäè,
þëöðÿì äàùà, úàìààòà äå êè, êå÷ñèí ýöíàùûìäàí. Ãîéóí, ýÿëèì êÿíäÿ,
ñèçèí àðàíûçäà þëöì, ìåéèòèìè áåøúÿ êèøè ýþòöðñöí, öñòöìäÿ äÿ áåøúÿ
àðâàä àüëàñûí. Ãîéóí ìÿíèì äÿ ãÿáðèì îëñóí. Ìÿí... ìÿí... àõû ñÿíè
èñòÿìèøÿì, Àíàõàíûì. ßúëàô îëñàì äà ÷îõ èñòÿìèøÿì, Àíàõàíûì.
Åëÿ èíäèíèí þçöíäÿ äÿ ÷îõ èñòÿéèðÿì.
Àíàõàíûì áó äÿôÿ îíà ãàíëû-ãàíëû áàõäû, èíäè îíóí äà ýþçëÿðè
èñëàíìûøäû âÿ ãîðõóðäó êè, Ôÿòèíèí éàíûíäà àüëàéàð. Ãûðõ ö÷öí àâãóñ-
òóíäà àüëàìàìûøäû, àììà èíäè àüëàéà áèëÿðäè, ÷öíêè èíäè ýþçëÿðè
Àíàõàíûìûí ñþçöíÿ áàõìûð, þç-þçöíÿ èñëàíûðäû. Äÿðèñè ãóïãóðó ãóðó-
ìóø äîäàãëàðûíû ÷åéíÿéèá:
– Éîõ, ñÿí ùå÷ êÿñè èñòÿìÿéèáñÿí, Ôÿòè, – äåäè âÿ éåéèí-éåéèí
óçàãëàøäû.
Ôÿòè éàíûíäàêû ãÿáèðäàøûíà ñþéêÿíäè, òîðëó ýþçëÿðè èëÿ áó áàøäà-
øûíûí öñòöíäÿêè éàçûëàðû, áèð áÿíä øåðè îõóìàã èñòÿäè, ùà ýöú ýÿëäèñÿ
ùÿðôëÿðè ñå÷ÿ áèëìÿäè, ùÿðôëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû; àõûðäà ýþçëÿðè
òàìàì éîðóëäó, ýèëÿëÿðè ñàíúäû, éåðÿ ÷þêöá öçöíö áó úîä, ñîéóã
ãÿáèðäàøûíà ñþéêÿäè...
...Îíäà äà ýöíöí áó âÿäÿñèéäè. Îíäà äà Àíàõàíûì âàð-äþâëÿò-
äÿí ãàëìûø éåýàíÿ, àðûã èíÿéèíè áàõ áó ãÿáèðèñòàíëûãäàí êå÷èðèá
Àúûäÿðÿéÿ þòöðöðäö. Îíäà äà êÿíäèí íàõûð÷ûñû éîõ èäè, ÷öíêè íàõûð÷û
Ýöëÿëè äÿ äàâàéà ýåòìèøäè. Ýöëÿëè äàâàäàí ãûðõ áåøèí èéóíóíäà ãàéûòäû,
ãàéûòäûüû ýöíöí ñàáàùû, åëÿ ÿñýÿð ïàëòàðû ÿéíèíäÿ, áèðúÿ ìåäàëû ñèíÿ-
ñèíäÿ, çîüàë äÿéÿíÿéè ÿëèíäÿ ÷ûõäû êÿíäèí è÷èíÿ âÿ áàøëàäû ãàïû-
ãàïû äöøöá ùàéëàìàüà: “Àé úàìààò, ìÿí íàõûð÷û Ýöëÿëèéÿì, ìàë-
ùåéâàíûíûçû ýÿòèðèá âåðèí, àïàðûì îòàðûì. Òåç îëóí, àé úàìààò...”
Ýöëÿëè äîããàçëàðäà àç äàéàíûðäû, ÷öíêè êÿíääÿ ìàë-ùåéâàí éàìàí
àçàëìûøäû. Àõûðäà áöòöí êÿíääÿí îí-îí áåø àðûã èíÿê éûüûëäû, Ýöëÿëè
áó àðûã èíÿêëÿðè áèð éåðÿ êîìàëàäû, êÿìÿðèíÿ êå÷èðäèéè ãàðüû òöòÿéèíè
÷ûõàðòäû âÿ áàøëàäû úÿíýè ÷àëìàüà, àðâàä-óøàã éûüûøäû Ýöëÿëèíèí
áàøûíà. È÷èí-è÷èí àüëàéàí äà âàðäû, “ìÿçÿí îëñóí, àé Ýöëÿëè” äåéèá
ýöëöìñöíÿí äÿ. Ñîíðà íàõûð÷û Ýöëÿëè áàøëàäû òÿêáàøûíà éàëëû ýåò-
218
ìÿéÿ, éàëëû ýåäÿ-ýåäÿ äÿ ãûé ÷ÿêèðäè: “Äàðûõìàéûí, àé úàìààò, áèð-èêè
èëÿ áó êÿíääÿ éåíÿ ùÿð ãàïûäà èíÿê ìÿëÿð, ãîéóí-ãóçó ìÿëÿð...”
...Ùÿ, îíäà ùÿëÿ äàâà ãóðòàðìàìûøäû, íàõûð÷û Ýöëÿëè ãàéûòìà-
ìûøäû, úàìààò äà ìàë-ùåéâàíûíû ýÿòèðèá þòöðöðäö áó Àúûäÿðÿéÿ.
Î ýöíö Àíàõàíûì äà àðûã, áîüàç èíÿéèíè Àúûäÿðÿéÿ þòöðöá ãàéû-
äûðäû êè, Ôÿòóëëàéëà ãàðøûëàøäû. Îíäà Ôÿòóëëà êÿíä ñîâåòèíèí ñÿäðèéäè,
þçöíÿ äÿ ãûçûëû ðÿíýëè, äóðíàáîüàçëû, úåéðàíàéàã áèð êÿùÿð âåðìèøäèëÿð.
Ôÿòóëëà ÿââÿëëÿð êÿíä ñîâåòèíèí ìèëèñèîíåðèéäè, èñïàëêîì Êàìàë
êþíöëëö äàâàéà ýåòìèø, ìþùöðö äÿ âåðìèøäè Ôÿòóëëàéà. Ôÿòóëëà äà
ìèëèñèîíåðëèêäÿí äþíöá îëìóøäó èñïàëêîì, þçö äÿ î ýöíäÿí Êàìàë
êèøèíèí ãûçûëû êÿùÿðèíäÿ ýÿçèðäè...
Ôÿòóëëà àòûí éöéÿíèíè ãÿôëÿòÿí íåúÿ äàðòäûñà êÿùÿð øàùÿ ãàëõäû,
ñîíðà éåðèíäÿ îéíàäû âÿ êèøíÿäè. Àòûí àéàãëàðûíäàí ãàëõàí òîç, êöëÿê
ãîâàí ÷ÿí êèìè Àíàõàíûìûí öñòöíÿ éåðèäè, òîç ÷ÿêèëÿíäÿ Ôÿòè ýþðäö
êè, Àíàõàíûì äàéàíûá ãàøãàáàãëû, ùå÷ îíóí öçöíÿ äÿ áàõìûð. Ôÿòè
èðèøäè:
– Äåéÿñÿí ãîðõóòäóì, Àíàõàíûì?
– Úàíàâàð ùà äþéöëñÿí ñÿíäÿí ãîðõàì.
Ôÿòè ãàì÷û èëÿ àðàì-àðàì, àñòà-àñòà ÷ÿêìÿëÿðèíè øàïïûëäàòäû,
êÿùÿð ùÿð øàïïûëòûäàí àòûëûá-äöøöð, èðÿëè øûüûìàã èñòÿéèðäè. Ôÿòè ùèð-
ñèíè áîüóá, çàðàôàòà êå÷äè:
– Äåìÿëè, úàíàâàðäàí ãîðõóðñàí, Àíàõàíûì?
– Éîõ, áó äöíéàäà Àëëàùäàí ñàâàéû ùå÷ êÿñäÿí, ùå÷ íÿäÿí
ãîðõìóðàì.
– Äåìÿëè, Àëëàùà èíàíûðñàí?
– Ùÿ, èíàíûðàì.
– Áÿ îíäà î èíàíäûüûí Àëëàù ÿðèí Ùÿìèäè íèéÿ ñàëàìàò ñàõëàìàäû?
– Ñÿíÿ êèì äåéèð êè, Ùÿìèä ñàëàìàò... – Àíàõàíûìûí äèëè äîëàøäû.
– Àäàì ýÿëèá éàíûíäàí, ãîíøó êÿíääÿíäè, äåéèð êè, áèçèì ñÿí-
ýÿðÿ áîìáà äöøäö, Ùÿìèä äÿ îðäàéìûø.
– Éàëàí äåéèðñÿí! Ýþçöíöí è÷èíÿúÿí éàëàí äåéèðñÿí, ÿúëàô! –
Àíàõàíûì àòûëûá îíó âóðìàã èñòÿäè, ÿëè êÿùÿðèí ñèôÿòèíÿ ÷àòäû, êÿùÿð
áó ãÿôèë ñèëëÿäÿí åëÿ ñû÷ðàäû êè, àç ãàëäû Ôÿòèíè éåðÿ ÷ûðïñûí. Àíàõà-
íûì áåø-îí àääûì ýåäèá ýåðè ãàéûòäû, òÿçÿäÿí Ôÿòóëëàéëà öç-öçÿ
äàéàíäû âÿ ñàêèòúÿ äåäè:
– Ôÿòè, áèð øåéè éÿãèí åëÿ: Ùÿìèä ìÿíäÿí þòðö ùÿìèøÿ ñàüäû. Þëìöø
îëñà äà ðóùó ñàüäû. Ãàíäûí? – Êÿùÿð äåâèêÿ-äåâèêÿ, ùöðêÿê-ùöðêÿê
Àíàõàíûìà áàõûðäû.
219
 Àíàõàíûì ýåòäè.
Ôÿòóëëà ùÿëÿ äÿ éîëóí îðòàñûíäà ãàëìûøäû, Àíàõàíûì êÿíäÿ ýèðèá
ýþçäÿí èòÿíäÿ Ôÿòè àòûí éöéÿíèíè áÿðê äàðòäû, êÿùÿð íåúÿ ãàëõûá-
äöøäöñÿ, ãàáàã äûðíàãëàðû êþùíÿ ãÿáðÿ áàòäû, êþâðÿê ñöìöê îâõà-
ëàíäû, áóíäàí êÿùÿð äÿ, Ôÿòè äÿ ãîðõäó, êÿùÿð éöéÿíèí òàðûì ÷ÿêèëìÿ-
ñèíÿ, ÷ÿíÿñèíèí îðòàäàí èêè àéðûëìàñûíà ìÿùÿë ãîéìàéûá ýþòöðöëäö...
Àíàõàíûì ýþçëÿðèíèí èøûüû ñþíÿí êè÷èê îüëóíà áàõà-áàõà ãàë-
ìûøäû. Äîéóíúà àüëàìàã, öðÿéèíè ùå÷ îëìàñà áèð àç áîøàëòìàã èñòÿ-
éèðäè, ëàêèí àüëàìûðäû, ÷öíêè îüëóíó ãîðõóçà áèëÿðäè. Ùÿòòà Àíàõà-
íûì ýöëöìñÿéèðäè âÿ áåëÿúÿ éàçûã-éàçûã ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ
ôèêèðëÿøèðäè êè, èëàùè, àüëàìàëû îëäóüóí éåðäÿ ýöëöìñÿìÿê íÿ àüûð äÿðä
èìèø! – Äàðûõìà, ãóðáàíûí îëóì, – äåäè, – ãûçäûðìàí êå÷ÿúÿê, éåíÿ
ãàëõûá ãîøóëàúàãñàí éîëäàøëàðûíà. Äÿäÿíäÿí äÿ êàüûç ýÿëèá. – Îüëó
äèêÿëäè, íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, äåéÿ áèëìÿäè, î äà àíàñû êèìè ýöëöì-
ñöíäö, ÷ÿéèðòêÿ äèðñÿêëÿðèíÿ îõøàéàí àðûã, íàçèê äèðñÿêëÿðè áîøàëäû
âÿ òÿçÿäÿí êöðÿéè öñòÿ äöøäö. – Äÿäÿí éàçûð êè, ëàï éàõøûéàì.
Óøàã ýöëöìñÿäèêúÿ äîäàãëàðû ñÿéðèéèð, ÷àò-÷àò îëóð, áó ÷àò éåð-
ëÿðèíäÿí ãàí àõûðäû âÿ áó ãàí åëÿ áèë îíóí ñèôÿòèíäÿêè èøûüû äà àë
ðÿíýÿ áîéàéûðäû.
Àíàõàíûì ñîíáåøèéèíÿ ñàðûëäû, ñîíðà ÷þëÿ ÷ûõûá ãûøãûðìàã, ãîí-
øóëàðû ùàéëàìàã èñòÿéèðäè êè, Ôÿòóëëà âÿ èíäè îíóí éåðèíÿ ìèëèñèîíåð
èøëÿéÿí Àüàäàäàø ùÿéÿòÿ ýèðäè. Àíàõàíûì òåç ýþçëÿðèíè ñèëäè, ùû÷ãû-
ðûüûíû óääó, âàõòñûç àüàðìûø, úîäëàøìûø ñà÷ëàðûíû þðïÿéèíèí àëòûíà éûüûá
ñàêèòúÿ ñîðóøäó:
– Õåéèð îëà, ùþêóìÿò?
Ôÿòóëëà ñÿùÿðêè êèìè àòû éåðèíäÿ îéíàäûðäû:
– Éóí ïëàíûíû íèéÿ þäÿìèðñÿí? – äåäè.
Àíàõàíûì áàéàãêûíäàí äà ñàêèò úàâàá âåðäè:
– Íÿ áàúàðûðäûìñà, ýöúöì íÿéÿ ÷àòûðäûñà, âåðìèøÿì.
– Îíäà áÿ äàâàäàêûëàð íåéëÿñèí. – Ôÿòóëëà ÿëè èëÿ óçàãëàðû
ýþñòÿðäè. – Ùÿ, äå ýþðöì îíëàð íåéëÿñèíëÿð? Øàõòàäà-áîðàíäà ôàøèñò-
ëÿðëÿ ÿëáÿéàõà îëäóãëàðû, ñèçè ãîðóäóãëàðû éåòìèð, ùÿëÿ äåéèðñèç, öñòÿ-
ëèê äÿ äîíñóíëàð?
– Èíäè êè, åë-îáà ö÷öí áåëÿ úàíûéàíàíñàí, áÿ íèéÿ ñÿí äÿ îðäà
äåéèëñÿí?
Ôÿòóëëà ñû÷ðàéûá àòäàí éåðÿ äöøäö:
– Áóíóí ñÿíÿ äÿõëè éîõäóð! Áóíó ðàéêîì áèëÿð, èñïàëêîì áèëÿð.
– Ùÿ, Ôÿòè, ùÿ, äöç äåéèðñÿí, áóíóí ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð. Éàõøû,
äå ýþðöì íÿ âåðìèñÿí, àëà áèëìèðñÿí Ùÿìèäèí îúàüûíäàí?
220
 – Éóí ïëàíûíû íèéÿ þäÿìèðñÿí? – Ôÿòèíèí áàüûðòûñûíû ãîíøóëàð äà
åøèäèðäè, ëàêèí îíëàð äà éóí ñþùáÿòèíäÿí ãîðõäóãëàðû ö÷öí ÷þëÿ ÷ûõìûð-
äûëàð. – Êàðñàí, Àíàõàíûì, åøèòìèðñÿí íÿ äåéèðÿì: éóí âåð, éóí, éóí...
– Éîõäó, äàùà åâèìäÿ éóí éîõäó, éîðüàí-äþøÿéèí ùàìûñû ïàì-
áûãäû.
– Âàð. Ùÿëÿ äþøÿéèí âàð.
Àíàõàíûìûí ýöíäÿí, ÿçèééÿòäÿí éàíûá ãàðàëìûø ñèôÿòè åëÿ àüàðäû
êè, åëÿ áèë ñà÷ëàðûíû ãÿôèë öçöíÿ äàüûòäûëàð. Òåç è÷ÿðè êå÷äè.
– Éàõøû åëÿìèðñÿí, à ñÿäð, – ìèëèñèîíåð Àüàäàäàø áóíó åëÿ éàçûã-
éàçûã äåäè êè, åëÿ áèë Ôÿòè Àíàõàíûìûí éîõ, îíóí þçöíöí àõûðûíúû
äþøÿéèíäÿí éóíó ÷ûõàðòäûðûðäû.
Ôÿòè îíó àúûãëû ñöçäö.
– Áåëÿ äååå! Ñÿí áó ïðèíñèïèàëëûãëà ùþêóìÿòè ãîðóéàúàãñàí, Àüà-
äàäàø? Èíäè êè, áåëÿ öðÿéèéàíàíñàí, ñÿíè éîëëàðûã úÿáùÿéÿ, ýåäÿðñÿí
îðàäà ôàøèñòëÿðëÿ ãàðäà-áîðàíäà âóðóøàðñàí, þçöí äÿ éóí úîðàá,
ïàëòàð ýåéìÿçñÿí.
– ßââÿëà, ìÿíè úÿáùÿéëÿ ãîðõóçìà, Ôÿòóëëà, îðäà ìÿíèì äÿäÿì
âóðóøóð, ÿìèëÿðèì, äàéûëàðûì âóðóøóð, ëàçûì ýÿëñÿ, ìÿí äÿ ýåäÿðÿì...
– Ëàçûì ýÿëÿð, ìöòëÿã ëàçûì ýÿëÿð.
– Èêèíúèñè, áó éàçûã àðâàäëàð äà áóðäà àç ÿçèééÿò ÷ÿêìèðëÿð.
...Àíàõàíûì öçöíö àðòûã êå÷èíìèø îüëóíóí ñîéóã öçöíÿ ñþé-
êÿìèøäè. “Áàüûøëà, ãóðáàíûí îëóì, áàüûøëà, – ïû÷ûëäàéûðäû, – áó áàëàúà
äþøÿéè äÿ ñÿíÿ ÷îõ ýþðäöëÿð”. Óøàüû ãóúàüûíà àëûá, î áèðè òàõòäàêû
ìèòèëè äÿ ñþêöëìöø ïàìáûã äþøÿéèí öñòöíÿ ãîéäó, áàëàúà, íàçèê
äþøÿéè ãîëòóüóíà âóðóá áàéûðà ÷ûõäû.
Ôÿòè éåíÿ àòûí áåëèíäÿéäè, ìèëèñèîíåð Àüàäàäàø êþùíÿ, ÷öðöê
òàõòàëàðäàí éàìàíìûø àëàãàïûíûí äèáèíäÿ ÷þìáÿëèá åøìÿ ÷ÿêèðäè.
Àíàõàíûì ýöëöìñöíöðäö – ýóéà úåùèç, éà äà áÿõøèø ýÿòèðìèøäè.
Äþøÿéè ùÿéÿòèí îðòàñûíà àòäû.
– Åâäÿ ãàëàí àõûðûíúû éóí äþøÿê áàõ áóéäó, àëûí, áóíó äà àïà-
ðûí, òÿê äàâàäàêûëàðûí úàíû ñàëàìàò îëñóí.
Àíàõàíûì áóíó áÿðêäÿí äåéèð âÿ ãîíøó ùÿéÿòëÿðÿ áîéëàíûðäû:
ãîíøó ùÿéÿòëÿðäÿí áèðèíäÿ áèð ãîúà ýþðöíäö, áó ãîúà ÿëèíè ýþçöíöí
öñòöíÿ ãîéóá ýþéÿ áîéëàíûðäû – ýöíÿøè àõòàðûðäû, àõûðäà ãàðà, ñûõ
áóëóäëàðûí àðõàñûíäàêû ýöíÿøè òàïäû, öçöíäÿêè éîðüóíëóã, êÿäÿð
÷ÿêèëäè âÿ ÷åâðèëèá Àíàõàíûìûí ùÿéÿòèíÿ áàõäû, Ôÿòèíè, Àüàäàäàøû,
áàëàúà äþøÿéè ýþðÿíäÿ ñèôÿòè òÿçÿäÿí ãàðàëäû, ýþçëÿðèíÿ éåíÿ ãöññÿ
äîëäó, çöëìÿò ÷þêäö.
221
 – Ýöí ÿéèëèð, àõøàì îëóð, – äåäè. – Éåíÿ àõøàì îëóð. Ýåúÿëÿð-
äÿí ëàï áåçìèøÿì, Àíàõàíûì. Óøàãëàð äàâàéà ýåäÿíäÿí ýåúÿëÿðè
äèðèýþçëö à÷ûðàì, ñþùáÿò åëÿìÿéÿ àäàì äà éîõäó. Àðâàä-óøàã åëÿ
éîðóëóð êè, èøäÿí ãàéûäàí êèìè þëö äöøöðëÿð, ìÿí äÿ ãàëûðàì òÿê.
Ýöíäöçëÿð ùå÷ îëìàñà áèð àäàì òàïûá êÿëìÿ êÿñèðÿì.
Ôÿòè îíó òÿðñ-òÿðñ ñöçäö, ñîíðà ÷åâðèëèá áåëÿúÿ òÿðñ-òÿðñ Àüà-
äàäàøû ñöçäö, Àüàäàäàø ýåäèá äþøÿéè ýþòöðìÿê ö÷öí ÿéèëäè âÿ õåéëè
ãàëõà áèëìÿäè – ñàíêè áó áàëàúà, ìèòèëè ñöçöëöá ýþç-ýþç îëìóø äþøÿê
éóíäàí éîõ, äàøäàí èäè, ãàëäûðà áèëìÿéÿúÿêäè. Äþøÿéèí ãóëàüûíû áóðà-
õûá àéàüà äóðäó âÿ ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû.
Ôÿòè ãûøãûðäû:
– ß, ùàðà ýåäèðñÿí, áÿ äþøÿê?
Àüàäàäàø ÷ÿïÿðèí î òàéûíäàí úàâàá âåðäè:
– Äþøÿéè þçöí ýÿòèð, ìÿí ýåòäèì âîéåíêîìàòà.
Ôÿòè äöøöá äþøÿéè ýþòöðäö, ñû÷ðàéûá òÿçÿäÿí éÿùÿðÿ ãàëõäû âÿ àòà
íåúÿ áèð ãàì÷û ÷ÿêäèñÿ, êÿùÿð à÷ûã äàðâàçàíû ãîéóá ÷ÿïÿðäÿí àòûëäû,
÷öðöìöø ÷ÿïÿð ó÷óá òþêöëäö.
Ãîíøóäàêû ãîúà: “Éåíÿ ýåúÿ äöøöð. Éåíÿ ýåúÿ äöøöð” – äåéÿ-
äåéÿ ùÿéÿòäÿ âóðíóõóðäó.
Àíàõàíûì è÷ÿðè êå÷äè âÿ þçöíö îüëóíóí öñòöíÿ ñàëûá ùþíêöðäö...

***
...Àíàõàíûì, áàøûíäà äà áåø-îí àäàì, ãÿáèðèñòàíëûãäàí òÿçÿúÿ
àðàëàíûðäûëàð. Ùàâà êöëÿêëè èäè, àðâàäëàðûí ýþç éàøëàðû éàíàãëàðûíäà
ãóðóìóøäó. Àíàõàíûìûí öçö êÿíäÿ ñàðû èäè, àéàãëàðû éåðèéèðäè,
àììà îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, öðÿéè ýåðèäÿ – áàëàúà, åíñèç, äàéàç ãÿáèðäÿ
ãàëûá, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ùå÷ íÿ ùèññ åòìèð, éàí-éþðÿñèíäÿ ñÿññèçúÿ,
äÿðäëè-äÿðäëè éåðèéÿí ãîùóìëàðûíû, ãîíøóëàðûíû ýþðìöðäö. Êèìñÿ
ýèëåéëÿíäè êè, ñàçàã àäàìû êÿñèð, áåëÿ äÿ ïàéûç îëàð! Àíàõàíûì éàë-
íûç áó âàõò ÷åâðèëèá ÿòðàôûíà áàõäû, î ñþçëÿðè äåéÿí àäàìû êöò-êöò
ñöçäö âÿ þç àëÿìèíäÿ ùåéðÿòëÿíäè êè, ùàíû ñàçàã? Áÿ Àíàõàíûì íèéÿ
ùèññ åëÿìèð áó ñîéóüó?
Èíäè äÿ êèìñÿ äåäè êè, îðà áàõûí, îðà áàõûí, åâ éàíûð. Áèð áàøãàñû äà
äåäè êè, éàíàí îò òàéàñûäûð, þçö äÿ êþâøÿíäèð, ýþðìöðñÿí, íåúÿ ùèðñëè-
ùèðñëè, ùèêêÿëè, íåúÿ ÷àòûëòûéëà éàíûð! Áèðèíúè àäàì äåäè êè, áàùî, áó
êè Ôÿòèíèí åâèäèð, îðà áàõûí, îðà áàõûí, Ôÿòèíèí àðâàäû ñà÷ëàðûíû éîëóð.
Ãÿáèðèñòàíëûãäàí ýÿëÿí àðâàäëàð êÿíäÿ ñàðû ýþòöðöëäöëÿð. Áó äàíû-
øûãëàðäàí ùå÷ íÿ àíëàìàéàí Àíàõàíûì îíëàðûí äàëûíúà êöò-êöò áîé-
222
ëàíûðäû, áèðäÿí Àíàõàíûì îðà-áóðà âóðíóõàí Ôÿòèíè ýþðäö, Ôÿòè äÿ
Àíàõàíûìû ýþðäö. Àíàõàíûìûí àéàãëàðû òàìàì ùåéäÿí äöøäö, éà
íÿéäèñÿ, äèçè öñòÿ ÷þêäö, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá íÿñÿ ïû÷ûëäàäû, áþéöê
îüëó Àñëàí ùàðäàíñà ïåéäà îëäó, àíàñûíûí ãîëóíà ýèðèá, éàøûíà ùå÷
éàðàøìàéàí òÿìêèíëÿ äåäè: ýåäÿê åâÿ, øÿð ãàðûøûð!
Àíàõàíûì áàõ, áóíó î äÿãèãÿ ùèññ åòäè, ÷öíêè áó àíäà Àíàõà-
íûì çöëìÿòäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ýþðìöðäö, ùÿòòà Ôÿòèíèí åâèíè áöðöìöø
àëîâ äà, áó çöëìÿòè ãîâà áèëìèðäè. “Ùÿ, ýåäÿê áàëà”, äåéèá ãîëóíó
Àñëàíûí ÿëèíäÿí ÷ûõàðòäû âÿ éåéèí-éåéèí óçàãëàøäû.
Ôÿòè ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû, ÿââÿëúÿ áèð öçöíö, ñîíðà î áèðè öçöíö
òöðáÿíèí ñîéóã, íÿìëè äèâàðûíà ñþéêÿéèá äèíøÿäè, éåíÿ ùÿìèí ñÿñè
åøèäÿíäÿ áàøûíû ÷þëÿ ÷ûõàðòäû. Éîõ, ãÿáèðèñòàíëûãäà ùå÷ êÿñ éîõ èäè,
ýöí àäàìû ãàðñàëàéûðäû, òîðàüàéëàð áàøäàøûëàðûíûí êþëýÿëèéèíäÿ ëÿùëÿ-
éèðäèëÿð, òÿêúÿ áèð åøøÿê åòèíàñûç ùàëäà, éåðè-ýþéö éàíäûðàí áó èñòèíè
âåúèíÿ àëìàäàí îòëàéûðäû. Îòëàéûðäû äåéÿíäÿ êè, ãÿáèðèñòàíëûãäà îò àäûíà
ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû, ùÿð øåé éàíûá êöëÿ äþíìöøäö, áîç åøøÿê ãóïãóðó
ãàíãàëëàðû ùèðñëÿ ãîïàðûð âÿ áåëÿúÿ ùèðñëÿ äÿ ÷åéíÿéèá óäóðäó.
Ãîúà òöðáÿíèí ëàï ñÿðèí éåðèíäÿ áöçöøìöøäö.
Ôÿòè èíäè àïàéäûíúà åøèäèðäè êè, êÿíääÿí òîé ñÿñè ýÿëèð. Ôÿòèíè
òÿÿúúöáëÿíäèðÿí îéäó êè, áó ñÿñ ãàðà çóðíàíûí ñÿñè èäè. Íå÷ÿ èëëÿðäè
êè, îíëàðûí êÿíäèíäÿ ãàðà çóðíàéíàí òîé êå÷èðèëìèðäè, èíäè êëàðíåò,
ýèòàðà, ãàðìîí äÿáäÿéäè. Àììà áó ýöí êÿíääÿ ãàðà çóðíà þòöðäö,
ùÿì äÿ åëÿ çèëäÿí þòöðäö, åëÿ áèë àëÿìÿ úàð ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäè êè, àé
úàìààò, éîõ, ùÿëÿ áó äöíéàäà ãàðà çóðíà äà âàð!
Ôÿòè êÿíäÿ òÿðÿô ãà÷ûðäû. Ñîí ö÷ èëäÿ èëê äÿôÿéäè êè, Ôÿòè êÿíäÿ
ýöíäöç ýÿëèðäè, þçö äÿ áåëÿ öðÿêëÿ, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, äþøö àòëàíà-
àòëàíà ýÿëèðäè.
Êÿíä òÿðÿôäÿí êöëÿê ÿñèðäè, êöëÿê èòè îëñà äà, Ôÿòèíèí òÿðëè öç-
ýþçöíö, ñèíÿñèíè ñÿðèíëÿäèðäè. Áèðäÿí éåíÿ áöðêöëÿøäè, àëíûíûí òÿðè
ñöçöëöá ýþçëÿðèíÿ äîëäó – ÷öíêè èíäè Ôÿòè äàéàíìûøäû. Íèéÿ äàéàí-
ìûøäû? Þçö äÿ áèëìèðäè. Òÿðèíè ñèëÿíäÿ ìÿÿòòÿë ãàëäû – ãàðà çóðíà-
÷ûíûí ñÿñè ýÿëìèðäè. Ôÿòè îðà-áóðà áîéëàíäû, éîëäàí áèð óøàã þòöðäö,
îíó ñÿñëÿäè:
– À áàëà, à áàëà, áèð àéàã ñàõëà ýþðöì.
Óøàã îíó òàíûéûðäû, êå÷èá ýåòìÿê èñòÿéèðäè, Ôÿòè äÿ áóíó áèëäèéè
ö÷öí òèòðÿäè:
– Êèìèí óøàüûñàí, ÿ? – äåäè.
– Äÿäÿìèí! – Óøàã ýþòöðöëäö.
223
 – Èò êö÷öéö, ýþð íÿ ÷ÿìêèðèð öçöìÿ, åëÿ áèë áóíóí äà àíàñûíûí
îéíàøû îëìóøàì.
Êöëÿê ëàï éàâàøûìûøäû, áöðêö, ÷ÿí êèìè êÿíäèí àðàñûíà äîëìóøäó.
Ãàðà çóðíàíûí ñÿñè òÿçÿäÿí åøèäèëäè, Ôÿòè ñÿñè èòèðìÿìÿê÷öí
éöéöðäö âÿ ýÿëèá êÿíäèí àëò éàíûíà ÷ûõäû. Úàìààò ùÿëÿ òàìàì éûüûøìà-
ìûøäû, áèð óúäàí ýÿëèðäè, Ôÿòè áó òÿçÿ åâè òàíûìàäû, éàíûíäàêû ãûçëà-
ðûí áèðèíäÿí ñîðóøäó:
– Òîé êèìèíäè?
– Åëõàíûí!
– Åëõàí? Î êèìèí óøàüûäû?
– Àíàõàíûìûí íÿâÿñèäè. – Ãûçûí ýþçö ìàüàðäàéäû, îðäà õåéëè úàâàí
îüëàí âàðäû. Ìàüàðûí áàø òÿðÿôèíäÿ ñòîë ãîéóëìóøäó, î ñòîëóí àðõà-
ñûíäà ÷àëüû÷ûëàð äöçöëìöøäöëÿð, çóðíà÷û Íèêîë äà ÿéëÿøìèøäè îðòàäà,
îâóðäëàðûíû øèøèðäèá, ýþçëÿðèíè äÿ éóìóá ÷àëûðäû. Óøàãëàð áþéöêëÿðèí
ãîëòóüóíóí àëòûíäàí, àéàãëàðûíûí àðàñûíäàí áîéëàíûðäû. Àðâàäëàðäàí
êèìñÿ ãûøãûðäû êè, à úàâàíëàð, íèéÿ äóðìóñóç, íèéÿ îéíàìûðñûç?
Úàâàíëàðäàí áèðè úàâàá âåðäè êè, ùÿëÿ òåçäèð, ãîé áèð ñöìöêëÿðèìèç
ãûçñûí. Ùàìû ýöëöøäö, úàâàíëàð àðàã äîëó ãÿäÿùëÿðè áèð-áèðèíÿ ÷ûðï-
äûëàð. Áàéàãêû àðâàä: “Èíäè êè, ñèçèí ñöìöêëÿðèíèç ùÿëÿ ãûçìàéûá,
îíäà þçúöéÿçèì îéíàéàæàì”, – äåäè âÿ ãîëëàðûíû, äóðíà ãàíàäû êèìè
àüûð-àüûð éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ îðòàéà ÷ûõäû. – À Íèêîë, “Ðóùàíè”éÿ ÷åâèð,
“Ðóùàíè”éÿ. – Íèêîë ùàâàíû äÿéèøäè.
Ãàäûí ÷îõ êþê èäè, àììà åëÿ éöíýöëúÿ ôûðëàíûðäû êè, åëÿ áèë äîüðó-
äàí äà äóðíà èäè, ùàâàäà ñöçöðäö. “Ùÿ, êèìèí ùöíÿðè âàð ÷ûõñûí äþøö-
ìÿ”, – äåäè. Úàâàíëàðäàí òÿðïÿíÿí îëìàäû. Áó âàõò... Ôÿòè äÿ, î ãàäûí
êèìè ãîëëàðûíû àüûð-àüûð îéíàäà-îéíàäà îðòàéà éåðèäè. Ãàäûí ãîëëàðû
ýÿðèëè ùàëäàúà ãàëäû, áóíó ýþðÿíäÿ úàâàíëàð, àðâàäëàð, êèøèëÿð äÿ äîíóá
ãàëäûëàð. Çóðíà÷û Íèêîë ýþçöíö à÷àíäà ýþðäö êè, ùå÷ êÿñ îéíàìûð.
– À áàøûíûçà ïûðëàíûì, úèýÿðèì ïàðòëàäû êè, öïöðìÿêäÿí, áÿ íèéÿ
îéíàìûðñûç?
Íèêîë çóðíàíûí èñëàíìûø ìöøòöéöíö ïåíúÿéèíèí ÿòÿéè èëÿ ñèëèá
éåðèíÿ òàõäû, íÿôÿñèíè äÿðèá, áèð ãÿäÿù àðàã è÷äè âÿ ýèðèøäè éåìÿéÿ.
Éåéÿ-éåéÿ ôèêèð âåðèðäè êè, éîõ áóðäà íÿñÿ áèð èø âàð, ùàìûíûí ýþçö
îðòàäà áöçöøìöø, öñò-áàøû òîçà-òîðïàüà áàòìûø ãîúàäàäûð. Î ãîúà,
éÿíè Ôÿòè ìàüàðûí áàø òÿðÿôèíÿ éåðèéÿíäÿ çóðíà÷û Íèêîë àüçûíäàêû
òèêÿíè ÷åéíÿìÿìèø óääó, òèêÿ èðè èìèø, îíà ýþðÿ áîüàçûíäàí ÷ÿòèí
êå÷èðäè. Íèêîëóí ýþçëÿðè áþéöìöøäö, ñóëàíìûøäû. Àõûð êè, çóðíà÷û
Íèêîë òèêÿíè óääó, ñåâèíäèéèíäÿíìè, Ôÿòè ëàï éàõûíëàøäûüû ö÷öí ãîðõ-
äóüóíäàíìû, éà íÿéäèñÿ, äÿðùàë áèð ãÿäÿù äÿ àðàã è÷äè âÿ èðèøäè:
224
 – Ùÿ, ÿìèîüëóúàí, ùàâàíû äå, ÷àëûì. Åëÿ ÷àëûì êè, áàõ î êþùíÿ
äèðÿêëÿð äÿ îéíàñûí.
Ôÿòè ýÿëèá çóðíà÷û Íèêîëëà öç-öçÿ äàéàíäû, ïåíúÿéèíèí ãîëòóã
úèáèíäÿí áèð äÿñò øàõ ÿëëèëèê ÷ûõàðòäû, áó øàõ ÿëëèëèêëÿðäÿí áèðèíè áàð-
ìàüàíûíû àðàñûíäà Íèêîëà óçàòäû, çóðíà÷û Íèêîë ÿëëèëèéè àëàíäàí ñîíðà
ðÿíýè þçöíÿ ýÿëäè.
– Ùà áàøûíà ïûðëàíûì, êèøè áåëÿ îëàð, áàõ, – äåäè, – íÿ ÷àëûì,
ÿìèîüëóúàí?
– “Ðóùàíè” ÷àë, óñòà Íèêîë, áèð õàëèñ “Ðóùàíè”.
– Áàõ, ìÿíèì áó äîìáà ýþçëÿðèì öñòÿ.
Çóðíà÷û Íèêîëóí ýþçëÿðè äîüðóäàí äà äîìáà èäè, éóìàíäà åëÿ
áèëèðäèí êè, ýþç ãàïàãëàðûíûí àëòûíäà áèð ãîç ãàëûá, àììà áóíó ùå÷ êÿñ
ùèññ åëÿìèðäè, ÷öíêè Íèêîë ãàðà çóðíàíû áèð àéðû úöð ÷àëûðäû, ùàìû,
ùÿòòà ÿí äÿðäëè àäàì äà î ñààò éöíýöëëÿøèðäè, ãîâà äþíöðäö, åëÿ áèë
ìåù ãàëõñà, î ìåùÿ ãàðûøûá ó÷àúàãäûëàð ýþéÿ. Áàõ, áóíà ýþðÿ äÿ ùàìû
ýþçöíö éóìóð, íÿ Íèêîëó ýþðöðäö, íÿ äÿ îíóí äîìáà ýþçëÿðèíè, íÿ
äÿ ãàðà çóðíàñûíû; áó ñåùðëè, ãöññÿëè, úèíýèëòèëè, áó ùàâàëû ñÿñ äÿ åëÿ
áèë Íèêîëóí çóðíàñûíäàí éîõ, öðÿéèíäÿí ãîïóðäó...
Éåíÿ çóðíà÷û Íèêîë ÷àëûðäû, éåíÿ ùàìû ýþçöíö éóììóøäó, àììà
áó ýöí áóðàäàêû àäàìëàð éöíýöëëÿøìèðäè, ùå÷ éàíà äà ó÷ìàéàúàã-
äûëàð, ó÷à áèëìÿéÿúÿêäèëÿð, ýþçëÿðèíè äÿ îíà ýþðÿ éóììóøäóëàð êè,
èíäèúÿ íÿñÿ îëàúàãäû.
Çóðíà÷û Íèêîë “Ðóùàíè” ÷àëûðäû, Ôÿòè äÿ ãîëëàðûíû ýÿðèá, àñòàúà
éûðüàëàíà-éûðüàëàíà îéíàéûðäû. Äöçäöð, Ôÿòè ýþçëÿðèíè éóììàìûøäû,
àììà î äà ìàüàðäàêû àäàìëàðû ýþðìöðäö, ùå÷ çóðíà÷û Íèêîëóí þçöíö
äÿ ýþðìöðäö, Ôÿòè ãàéà öñòöíäÿ ñöçÿí éàðàëû ãóøà îõøàéûðäû, åëÿ áèë
èíäèúÿ ãàíàäëàðûíû ýÿðèá, äàøëàðà ÷ûðïûëàúàã, îðäàí äà éóìàëàíûá äÿðèí,
äèáè ýþðöíìÿç äÿðÿéÿ äöøÿúÿêäè.
Êèìñÿ è÷èíè ÷ÿêäè, àðâàäëàðäàí áèðè ãûøãûðäû:
– Àé àìàí, ãîéìàéûí, þëäöðÿúÿê.
Ìàüàðäàêû àäàìëàð ýåðè ÷åâðèëÿíäÿ ýþðäöëÿð êè, Åëõàí ÿëèíäÿ áàëòà
øûüûéûð Ôÿòèéÿ ñàðû. Úàâàíëàð îíó äþâðÿëÿäèëÿð, Åëõàí áàëòàíû éåëëÿòäè.
– ×ÿêèëèí, éîõñà ñèçè äÿ äîüðóéàðàì!
Åëõàí èðè ýþâäÿëè, áîéëó-áóõóíëó îüëàí èäè, òóòóá ñàõëàéà áèëìèð-
äèëÿð, ãîëëàðûíäàí, áîéíóíäàí àñûëàíëàðû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýÿëèðäè.
– Ãîúà èëàí, ýÿëìèñÿí êè, ìÿíèì òîéóìó ìóíäàðëûéàñàí? Áó
ñààò øàããàëûéàúàì ñÿíè!
Ôÿòè áèëèðäè êè, áó ñþçëÿð îíà àèääèð, éàíûíäàêû àäàìëàð äà ïû÷ûëäà-
øûðäûëàð êè, òåç îë, ÿêèë, éîõñà þëäöðÿúÿê. Çóðíà÷û Íèêîë äà, íàüàðà÷û
225
äà äîíóá ãàëìûøäû, ëàêèí êîð Ôÿòè ùÿëÿ äÿ îéíàéûðäû âÿ ùå÷ ýþçöíö
à÷ìûðäû äà. Ùÿì äÿ Ôÿòèíèí ýþçöíöí êîð òàéûíäà äà èðè-èðè éàø ýèëÿ-
ëÿíìèøäè.
Åëõàí ãûøãûðà-ãûøãûðà, ñþéÿ-ñþéÿ, ãîëëàðûíäàí, áîéíóíäàí àñûë-
ìûø àäàìëàðû êþêöíäÿí ãîïìóø àüàú êèìè ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýÿëèðäè.
– Ñÿí áó ìóðäàðûí ìÿíèì òîéóìà ýÿëìÿéèíÿ áàõ! Èëàí îüëó èëàí,
þìðö áîéó ùàìûíû ÷àëûá, äàâà èëëÿðè áèçÿ ãàí óääóðóá, ÷óüóëëóã åëè-
éèá, íå÷ÿñèíè ýöíàùñûç ýöäàçà âåðèá, óòàíûá éåðÿ ýèðìèð, ùÿëÿ òîéóìà
äà ýÿëèá. ×ÿêèëèí éîëóìäàí, áó ñààò áó áèíàìóñó øàããàëûéàúàì!
Åëõàí Ôÿòèéÿ ëàï éàõûíëàøìûøäû, àðâàäëàð Ôÿòèíè èòÿëÿéèá ìàüàð-
äàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäèëÿð, àììà ýöúëÿðè ÷àòìûðäû, äåéèðñÿí áó àðûã,
÷ÿëèìñèç Ôÿòè äàøà äþíìöøäö. Åëõàí íåúÿ äàðòûíäûñà àðàäàí ÷ûõäû,
éåòèðèá ñîë ÿëèéëÿ Ôÿòèíèí áîéíóíäàí òóòäó, ñàü ÿëèéëÿ áàëòàíû åíäèð-
ìÿê èñòÿéÿíäÿ íÿíÿñèíèí çÿùìëè ñÿñèíè åøèòäè:
– Åëõàí!
Áàëòà Åëõàíûí ÿëèíäÿí äöøöá äèçèíÿ äÿéäè, ÷åâðèëèá äàëäà – ãàïû-
íûí àüçûíäà äàéàíìûø íÿíÿñèíÿ àúûãëû-àúûãëû áàõäû.
– Íÿíÿ, ýþðöðñÿí áó èëàíû! Ýþðöðñÿí! Þìðö áîéó ùàìûéà äèâàí
òóòóá, áèð êÿñèí òîéóíäà îëìóéóá, èíäè òîéóìóçäà îéíóéóð. Åëÿ áèëèð-
ñÿí ñåâèíäèéèíäÿí ýÿëèá? Éîîõ, áó ýöðçÿ ùå÷ êÿñèí øàä ýöíöíÿ ñåâè-
íÿììÿç. – Åëõàíûí øàëâàðûíûí äèçè úûðûëìûøäû, áàëòà ÿòèíè éàëàìûøäû,
ÿéèëèá áàëòàíû ýþòöðäö. – Íÿíÿ, ãóðáàíûí îëóì, ãîé äîüðóéóì áóíó,
úàìààòûí úàíû ãóðòàðñûí. – Åëõàí äîëóõñóíìóøäó.
Ôÿòè äÿ Àíàõàíûìà éàçûã-éàçûã áàõûðäû, äîäàãëàðû òèòðÿéèðäè.
– Àíàõàíûì. – Ôÿòè ÷þíöá úàìààòà, ñîíðà òÿçÿäÿí Àíàõàíûìà
áàõäû. – Àíàõàíûì, áó òîé ìÿíèì÷öí ñîí òîéäó, ìÿíè ãîâìà. Íÿ
îëóá, îëóá, Àíàõàíûì, êå÷ ýöíàùûìäàí.
Ãûçëàðäàí áèðè: “Éàçûãäû, ãîé îéíàñûí” – äåéèá è÷èíè ÷ÿêäè.
Ùàìûíûí ýþçö Àíàõàíûìäàéäû, î ãàð àäàìà îõøàéûðäû, äöìàü
ñà÷ëàðû åëÿ áèë úàìààòûí ýþçöíöí ãàáàüûíäà áèð àç äà àüàðûðäû, áèð àç
äà íàçèëèðäè. Åëÿ íàçèëèðäè êè, åëÿ áèë èíäèúÿ êöëÿéÿ ãàðûøàúàã, ùàìûñû
ó÷óá òþêöëÿúÿêäè.
– ×ûõ ýåò, Ôÿòè, – äåäè, – òåç îë, ýåò!
Ôÿòèíèí éàðàëû ãóø ãàíàäûíà îõøàéàí ãîëëàðû øàïïûëòûéëà áþéöðëÿ-
ðèíÿ äÿéäè, áàøûíû éåðÿ äèêèá, àñòà-àñòà ìàüàðäàí ÷ûõäû.
Åëõàí áàëòàíû òóò àüàúûíûí ýþâäÿñèíÿ íåúÿ ÷àõäûñà, áàëòà êöïö-
íÿúÿí è÷ÿðè èøëÿäè.
Àíàõàíûì Íèêîëà àúûãëàíäû:
226
 – Íèéÿ àüçûíà ñó àëìûñàí, Íèêîë, íèéÿ ÷àëìûðñàí?
– Áàø öñòÿ, Àíàõàíûì áàúû, áàø öñòÿ. – Íèêîë îâóðäëàðûíû øèøèð-
äèá, ãàðà çóðíàíû äîäàãëàðûíà éàïûøäûðäû.
Íèêîë èíäè “Ãàçàüû” ÷àëûðäû, àììà ãàðà çóðíàíûí ñÿñè áàéàãêû êèìè
ýóð ÷ûõìûðäû...

***
...Ôÿòè ãÿáèðèñòàíëûüà ÷àòìûøäû, òÿçÿ, êþùíÿ ãÿáèðëÿðèí àðàñûéëà
éîðüóí-éîðüóí éåðèéèðäè. Êþùíÿ ãÿáèðëÿðèí öñò-áàøûíû, éàí-éþðÿñèíè
ãàíãàë áàñìûøäû, ãàíãàëëàð îíóí äèçëÿðèíè äåøèð, ýþéíÿäèðäè, Ôÿòè äÿ
àúûéà-àüðûéà ìÿùÿë ãîéìàéûá ãàíãàëëûüûí ëàï ãàëûí éåðèíäÿí êå÷èðäè.
Ôÿòè òöðáÿéÿ ÷àòàíäà äþíöá ýåðè – êÿíäÿ áàõäû, ãàðà çóðíàíûí
ñÿñè áóðà äà ýÿëèðäè. Òöðáÿéÿ ýèðìÿê èñòÿéÿíäÿ Ãîúàíû ýþðäö. Ãîúà
þçöíö ýöíÿ âåðèðäè, Ôÿòè èñòÿäè îíóí öñòöíäÿí êå÷èá è÷ÿðè àäëàñûí,
òåç äÿ ôèêðèíè äÿéèøèá åëÿ îðàäàúà îòóðäó.
– Áåëÿ-áåëÿ èøëÿð, Ãîúà, – äåäè. – Áó êþïÿéîüëó äöíéàíûí áåëÿ-
áåëÿ èøëÿðè âàðìûø.
Ãîúà îíà áàõûðäû.
– Äå ýþðöì, ñÿí áó àäàìëàðû ýöíàùñûç éåðÿ íèéÿ ÷àëûðñàí?
– Ìÿí ýöíàùñûç éåðÿ ùå÷ êèìè ÷àëìûðàì.
Ãîúàíûí áèðäÿí-áèðÿ äèë à÷ûá äàíûøìàüûíà ùåéðÿòëÿíìÿê ÿâÿ-
çèíÿ Ôÿòè ñåâèíäè, áèð àç äà îíà éàõûí îòóðäó.
– Áÿ íèéÿ ÷àëûðñàí?
– Èñòÿìèðÿì êè, ìÿíè òàïäàëàñûíëàð. Êèì êè ìÿíÿ äÿéìèð, ìÿí äÿ
îíà äÿéìèðÿì. – Ãîúà éàâàø-éàâàø à÷ûëäû âÿ ãóéðóüó öñòÿ ãàëõäû.
Ôÿòè îíó ùèðñëè-ùèðñëè ñöçäö âÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè êè, ñÿí áèð
áóíóí áîéóíà áàõ, ñþçöíÿ, ùèêêÿñèíÿ áàõ. Éÿíè ñÿí áåëÿ ãöðóðëó-
ñàí? Áó ñààò ýþñòÿððÿì ñÿíÿ ãöðóðëó îëìàüûí ëÿççÿòèíè. – ßë àòûá
èëàíûí áîüàçûíäàí éàïûøäû, ÿââÿëúÿ Ãîúà ùå÷ ãûìûëäàíìàäû äà, Ôÿòè
áóíäàí äàùà äà ùèðñëÿíèá îíó áèð àç äà áÿðê áîüäó, ñîíðà ãàëäûðûá
éåðÿ ÷ûðïäû. Ãîúà éåíÿ ãóéðóüó öñòÿ ãàëõûá äèëèíè îéíàòäû, Ôÿòè ãÿù-
ãÿùÿ ÷ÿêäè. – Ùÿÿ, ãîðõóðñàí? Ñÿí äÿ þçöíäÿí àúèçëÿðè ÷àëìûñàí!
×àë äà, ÷àë ýþðöì íåúÿ ÷àëûðñàí ìÿíè! Þçöíäÿí áåòÿðèíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ
äèë ÷ûõàðûá éàëâàðûðñàí? Áèð àç ÿââÿë ìÿí äÿ áåëÿúÿ éàëâàðûðäûì,
íîîëñóí, éàëâàðûøûìà, ùÿòòà ýþç éàøëàðûìà äà áàõàí îëìàäû. Ìÿí äÿ
ñÿíèí éàëâàðûøûíà áàõìàéàúàì, þëäöðÿúÿì ñÿíè. Îíñóç äà áèð ýöí
éà ñÿí ìÿíè þëäöðìÿëèñÿí, éà äà ìÿí ñÿíè. Áåëÿ äåéèë? Éîõñà èëàí-
ëûüûíäàí ÿë ÷ÿêìèñÿí? Àé ÷ÿêäèí ùàà!”
227
 Ôÿòè ÿëèíè áèð àíëûüà áîøàëòäû âÿ áó áèðúÿ àíäà èëàí îíóí áèëÿ-
éèíäÿí ÷àëäû.
Ôÿòè àüðûíû ýåú ùèññ åòäè, ùèññ åäÿíäÿ ãûøãûðìàã ÿâÿçèíÿ øàããà-
íàã ÷ÿêäè, áàðìàãëàðû òàìàì áîøàëäû, àðàëàíäû, Ãîúà äà ñöðöøöá
êöíúÿ ÷ÿêèëäè: “Äåìÿëè áåëÿÿÿ!!!” – Ôÿòè ùÿëÿ äÿ ýöëöðäö. – Äåìÿëè
ö÷ èë ãîíøóëóã åëÿäèê, àõûðäà äà áåëÿ?”
Ãîúà òàìàì ãûâðûëûá áàøûíû ãóéðóüóíóí àðàñûíäà ýèçëÿòäè.
Ôÿòèíèí äèçëÿðè áöêöëöðäö, î äà òöðáÿíèí áèð êöíúöíÿ ãûñûëäû âÿ
éþíöíö êÿíäÿ ñàðû ÷åâèðäè.
Ãÿáèðèñòàíëûãäàí áèð àòëû êå÷èðäè, Ôÿòè ùà çÿíäëÿ áàõäûñà, îíó
òàíûéà áèëìÿäè, èñòÿäè ÷àüûðñûí, íÿ ãÿäÿð ýöú âåðäèñÿ, äîäàãëàðûíû
àðàëàéà áèëìÿäè.
Ýöí áóëóäóí àðõàñûíäàí öçÿ ÷ûõäû âÿ äöç Ôÿòèíèí ýþçëÿðèíÿ äöøäö.
Ñàðûìòûë øöàëàð Ôÿòèíèí ýþçëÿðèíäÿêè èðè, äóïäóðó ýèëÿëÿðè ëàï ñàðàëò-
ìûøäû; ùÿì äÿ Ôÿòèíèí òþêöëìöø ýþçöíöí îéóüóíäàêû ýèëÿëÿð ÷îõ èðè
èäè, áó ýèëÿëÿð øöøÿ êèìè äîíóá ãàëìûøäûëàð, öçöàøàüû àõìûðäûëàð...

1979

228
 ÂÀÃÈÔ ÍßÑÈÁ
(1939)
Òàíûíìûø øàèð âÿ íàñèð Âàãèô Íÿñèá 1939-úó èë éàíâàðûí 16-äà Ãàçàõ
øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îðàäà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðèá ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà
ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð. ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòè
ðåäàêñèéàñûíäà ÿäÿáè èø÷è êèìè áàøëàìûø, “Íà áîåâîì ïîñòó” ãÿçåòèíèí ðåäàê-
ñèéàñûíäà ìÿñóë êàòèá, “Àçÿðáàéúàí ïèîíåðè” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéàñûíäà øþáÿ
ìöäèðè, Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû Áàø ðåäàêñèéàñûíäà áþéöê åëìè
ðåäàêòîð, “Ãîáóñòàí” òîïëóñó ðåäàêñèéàñûíäà ìÿñóë êàòèá, “Ýÿíúëèê” íÿøðèé-
éàòûíäà áàø ðåäàêòîðóí ìöàâèíè èøëÿìèøäèð. Ùàçûðäà “Àçÿðáàéúàí” æóðíàëûíäà
ïóáëèñèñòèêà øþáÿñèíèí ìöäèðèäèð.
Áÿäèè éàðàäûúûëûüà 1957-úè èëäÿ ÷àï åòäèðäèéè øåèðëÿðëÿ áàøëàìûø, ñîíðàëàð
ùÿì øàèð, ùÿì äÿ íàñèð êèìè îõóúóëàðûí äÿðèí ñåâýèñèíè ãàçàíìûøäûð. “Óçóí-
äÿðÿ”, “Úåéðàí÷þëëö ãî÷ Êÿðÿìÿëè” êèòàáëàðûíà òîïëàíìûø ïîâåñò âÿ ùåêà-
éÿëÿðè îíóí íàñèð êèìè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó ÿêñ åòäèðèð.
“Îìàðîüëóíóí ãàéûòìàñû” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Óçóíäÿðÿ” êèòàáûíäàí
(Áàêû, Ýÿíúëèê, 1981) ýþòöðöëìöøäöð.

ÎÌÀÐÎÜËÓÍÓÍ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ

Äåäèëÿð êÿíäÿ ýÿëèð Îìàðîüëó. Òàíûéàíëàðûí è÷èíäÿí áèð ñàçàã

êèìè êå÷äè áó õÿáÿð. Áèð-èêè àüñàããàëûñà åëÿ ñèëêÿëÿäè êè...
Äÿìèð÷è Àáäóëëà ÿëèíè áàøûíûí äàëûíäàêû øèøÿ ãîéóá éåðèíäÿúÿ
äîíäó. Öðÿéèíäÿí áó ñþçëÿð êå÷äè, ýèúèòêÿí êèìè è÷èíè äàëàéà-äàëàéà:
– Íÿéÿ ýÿëèð áó ñàü îëìóø, áàøûìûçû éåðÿ ñîõìàüàìû. Î êè, êÿí-
äèí áàøáèëÿí åë àòàñûéäû. Öñòöíÿ àðòûðìàéûáìû áÿñ àüëûíûí, êàìàëû-
íûí. Öçöìöçÿ ëîìáàéíàí òöïöðìÿéÿìè ýÿëèð.
Ìöñÿëëèì êèøè äÿéèðìàíäà åøèòäè äÿéèðìàí÷û Ìóñàéíàí ýàïûíûí
øèðèí éåðèíäÿ. Ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó áó õÿáÿð: îíóí ýþçöíÿ áàõìàã-
äàíñà äÿéèðìàíûí áîüàçûíà äèðè äöøöá, þëö ÷ûõìàã éàõøûäû, – äåäè.
Ñàðûèñÿëÿðèí Ðÿùèìèíèí áàøû äàùà ÷îõ ÿñìÿéÿ áàøëàäû. Åëÿ áèë áó
õÿáÿð ãàñûðüàéà äþíöá áàøûíû ñèëêÿëÿéèðäè: áó ñèííèìèçäÿ áåëèìèçè
ãûðàúàã îíóí ýÿëèøè. Íàìÿðäëèê íÿ áèêàð øåéìèø, àé Àëëàù.
229
 ßáäöððÿùèì êèøèíèí éîðüàíûíà ãîð äîëäóðäó áó ýÿëèø, äåäè, êàø
î ýÿëÿíÿ êèìè úàíûìû âåðèá ýåäÿéäèì åëÿ ÷àéûí î òÿðÿôèíÿ, ãÿáèðèñ-
òàíà. Îíñóç äà äåéÿñÿí ÿëÿéèì ÿëÿíèá.
Áèðúÿ Ãàôàðëà ëÿçýè Ìÿùÿììÿäÿ êàð åëÿìÿäè. Éåðëÿðè ðàùàò èäè
îíëàðûí. Íÿ áèëìÿê îëàð, áÿëêÿ î ýåúÿñè ãÿáèðëÿðè îä òóòóá éàíàúàãäû
ðÿùìÿòëèêëÿðèí.
Ïî÷òàëéîí Ìóñàéà òÿðñ-òÿðñ áàõäûëàð ãîúàëàð, áó õÿáÿðè ýÿòèð-
äèéèíÿ ýþðÿ. Åëÿ áèë àòàëàðûíû ñþéìöøäö áó úûé-úûé ïî÷òàëéîí. Áèðúÿ
Ìöñÿëëèì ÷ÿíÿñèíèí àëòäà áèð äÿ ñàëäû îíó. Ãîðõäó êè, áèðäÿí Òàïäû-
üûí ÿìÿëè îëàð áó äà. Áèð äÿôÿ Òàïäûüûí úèíèíè òóòäóðàíäà Îìàð-
îüëóíó éàäûíà ñàëìûøäû. Ùÿëÿ áèùþðìÿò äÿ åëÿìèøäè Ìöñÿëëèìè.
– Îìàðîüëó áèð ýöí ýÿëèá ùÿðÿíèçèí èìàíûíûçà áèð òóëà áàüëàéàúàã.
– Þçöí ýþðäöíìö, à Ìóñà?
– Ýþðäöì.
– Äå úàíûí ö÷öí.
– Þç áàøûì ùàããû.
– Ýàï äà åëÿäèíìè?
– Áÿ íÿ, ýåäèì ýÿëìÿéèì, èòêèí Ãàôàð ãàüàìûí ÿçèç úàíû ö÷öí
äöç áèð ñààò äàíûøäûã. Äàíûøäûã äåéÿíäÿ êè, ïî÷òóí àëò éàíûíäàêû
áàüäà ÿéëÿøäèê. Ñà÷û-ñàããàëû äöìàüäû. Äàíûøìàüû-çàäû äà éîõäó
÷îõ åëÿ. Ùÿðäÿí áàøûíû ãàëäûðûá áèð ñóàë òóëëàéûðäû.
– Íÿ áàðÿäÿ, áèçè äÿ ñîðóøóá åëÿäèìè?
– Éîõ, åëÿ áèðèíúè êöëôÿòèíè õÿáÿð àëäû. Äåäèì éàõøûäûëàð, øöêöð.
– Áÿ äåìÿäèíìè...
– Éîõ, ùàðà äåéèðÿì. Úûíãûðûìû ÷ûõàðà áèëìÿäèì.
– Ñîíðà íÿ ýàï åëÿäè.
– Ìÿììÿðçÿ êèøèíè ñîðóøäó.
– Ìÿììÿðçÿ ùàìûäàí êèøè ÷ûõäû, ýÿíÿ ñàü îëñóí. Þçöì äåäè
øåíëèéÿ ýÿëÿúÿéÿì.
– Ùÿ, äåäè, áèð-èêè ýöíÿ îðäàéàì, Ìÿììÿðçÿéÿ äå, åâäÿ-åøèêäÿ
îëñóí.
Ãîúàëàðûí äÿðäëè-àçàðëû ýöíëÿðè áàøëàäû, íÿ áàøëàäû. Åâ äóñòàüû
îëäóëàð, èäàðÿíèí ãàáàüûíà ÷ûõûá äîéóíúà ýàï åëÿéÿ áèëìÿäèëÿð î
õÿáÿð ýÿëÿíäÿí.
Àõûð êè, ýÿëèá ÷ûõäû Îìàðîüëó. Ìàøûíû áèðáàøà Ìÿììÿðçÿ êèøè-
íèí äîããàçûíà ñöðäöðäö. Ìÿììÿðçÿ êèøè ñà÷-ñàããàëû ÷àëëàøìûø, áèðúÿ
ýþçëÿðè ÿââÿëêè êèìè çÿùìëè ãàëìûø ãàéíûíà áàõàíäà äîëóõñóíäó, èðÿëè
éåðèéèá áÿðê-áÿðê ãóúàãëàäû. Èêèñèíèí äÿ ýþçöíöí ñåëè-ñóéó áèð-áèðèíÿ
230
ãàðûøäû. Èêèñè äÿ äþçöìäÿ ãàéà ïàð÷àñû êèìè øåé èäè. Áóíó ùÿéàòûí
þçö äÿ ñûíàìûøäû î êè âàð. Èíäè äàìëàëàð ïàð÷àëàéûðäû áó ñàë äàøëàðû.
Ñîíðà Ìÿììÿðçÿ ãàïûäàí è÷ÿðè áóðàõìàäû îíó. ßëèíè äþøöíÿ
ãîéóá èøàðÿéëÿ áèð àç äóð äåäè. Þçöíö òþâëÿéÿ âåðèá ö÷-äþðä ýöí áàüëû
ñàõëàäûüû ãî÷ó èðÿëè ÷ÿêèá éûõäû. Ãàáàüûíäàêûíûí íåúÿ àäàì îëäó-
üóíó áèëäèéèíäÿí ñÿñèíè ÷ûõàðòìûðäû Îìàðîüëó. Ãî÷ó îíóí àéàüû
àëòûíäà áîüàçëàéàíäà éåíÿ ýþçöíäÿí ñåë-ñó àõäû, ñàããàëûíà ñöçöëäö.
Áó î Ìÿììÿðçÿ èäè êè, òóòóëìàüûíäàí èêè ñààò êå÷ìÿìèø äàëûíúà
÷àé-÷þðÿê ýÿòèðìèøäè. Ìÿùêÿìÿ îëàíà êèìè äþðä éàíûíäà ÿñèð-éåñèð
îëìóøäó... Ñþéöá ãîâëóéàí äà îëìóøäó îíó, ñó äàëûíúà, ÷àé äàëûíúà
ýþíäÿðÿí äÿ. ßë áóéðóã÷óñó îëóá ÿë ÷ÿêìÿìèøäè Îìàðîüëóíóí ùÿí-
äÿâÿðèíäÿí. Ñîíðà îíà èñòè òóìàí-êþéíÿê, ñûðûõëû ýþíäÿðìèøäè. Ùÿð
àé äà õÿðúëèê. Ñÿäð îëàí âàõòû, ãàì÷ûñû êÿíä áîéó øàããûëäàéàíäà
éåçíÿñè áó ýþçöòîõ Ìÿììÿðçÿ îíäàí ùå÷ íÿ óììàìûøäû. Âåðäèéè
äàìàçëûã äöéÿíè çîð-ýöúëÿ òþâëÿñèíÿ áóðàõìûøäû. Áàúûñû úàíûíû òîð-
ïàüà òàïøûðàíäàí ñîíðà äà áó Ìÿììÿðçÿ êèøè òÿçÿ àðâàä àëìàìàüû
áèð éàíà, îíóíëà ãîùóìëóüó êÿñìÿìèøäè.
Èíäè äÿ áóäó...
È÷ÿðè êå÷äèëÿð. Ëàï áàøäà ýÿâÿ öñòÿ Îìàðîüëóíà éåð ùàçûðëà-
ìûøäû Ìÿììÿðçÿ. Ñöôðÿ äÿ à÷ìûøäû.
– Ìöòÿêêÿéÿ äèðñÿêëÿí áèð àç íàøòîéëàí, áó äÿãèãÿ êàáàá ùàçûð
îëàúàã, àòàì, àíàì.
Ñàëàì-êàëàì ñÿññèç êå÷ìèøäè. Èëê ñþçëÿðè èäè áó Ìÿììÿðçÿíèí.
Îìàðîüëó äà ùå÷ ôÿðãèíÿ âàðìàäû áóíóí. Øèøëÿðè ýÿòèðèá ôÿòèðëÿ úÿìÿ
ñûéûðäû, þçö äÿ áàðäàø ãóðäó.
– Àç-àç, èñòè-èñòè éåéÿê äåéèðÿì.
Îìàðîüëó ÿë óçàòìàéûá îíà áàõäû.
– Êÿïðÿòèâ éåíÿ èäàðÿíèí àëòûíäàäûìû?
– Íÿäè êè?
– Äåéèðÿì áèð àç áîüàçû äà...
Áó ñþçëÿð íÿ ùàëà ñàëäû éàçûã Ìÿììÿðçÿ êèøèíè. Áîüàçûíäà ãÿùÿð
äöéöí ñàëäû, ýþçöíäÿ éàø. Þçö ãÿñäÿí îðòàéà ùå÷ øåé ãîéìàìûøäû.
Áèëèðäè êè, Îìàðîüëó äèëèíÿ âóðàí äåéèë. Åëÿ ÷îõóñó îíóí öñòÿ äàëàø-
ìàäûìû áó ñàü îëìóø. Èíäè ýþð éàçûã Îìàðîüëó “çÿùðèìàðñûç” ÷þðÿê
éåéÿ áèëìèðäè.
– Áó äÿãèãÿ, äÿðäèí àëûì.
ßëèíè òàõ÷àéà àòûá áàøû õàìûðëû èêè çîüàë àðàüû ÷ûõàðòäû. Îìàð-
îüëóíóí ùàðäà îëäóüó åëÿ áèë éàäûíà èíäè äöøäö.
231
 – ßñêèïàðà äÿðÿñèíäÿ îëäóüóìó ýþð íåúÿ äÿ éàäûìäàí ÷ûõàð-
ìûøàì...
Äàùà ùå÷ íÿ äåìÿäè, áþéöêëÿðÿ áó àüçû õàìûðëûëàðäàí, úöéöð
ÿòèíäÿí ùÿôòÿ ñÿêêèç éîëëàäûüûíû õàòûðëàäû.
– À÷ ýþðÿê. Ãîðõóðàì ÿëèì òóòìàéà.
Ôèêèð âåðäè, àðàüû ýþðÿíäÿ ÿëëÿðè ÿñèðäè äàü áîéäà Îìàðîüëóíóí.
– ×àïïà ñòÿêàíëàðû äîëäóð. Áó, áàëàúàëàðäàí êàë áîüàçû èñëàíìàç.
Âóðóøäóðäóëàð. Ñòÿêàíû áèðèíúè áàøûíà ÷ÿêäè Îìàðîüëó. ßëèíèí
ÿñìÿñè-çàäû äà ó÷óá ýåòäè. Ìÿììÿðçÿ êèøè äÿ è÷äè. È÷äèêúÿ áèëäè êè,
íå÷ÿ èëäÿ áèðèíúè äÿôÿäè êè, áåëÿ ñòÿêàíëà çîüàë àðàüû âóðóð.
Êàáàáäàí èêèúÿ òèêÿ éåäè Îìàðîüëó. Áèð ëîüìà äà ïåíäèð äöð-
ìÿéè þòöðäö.
– Áèð äÿ ñöç, àé éåçíÿ, ýþðÿê.
Áèð ñòÿêàí äà è÷äè ùÿð èêèñè. Ñîíðà ñòÿêàíûíû àüçû öñòÿ ãîéäó
Ìÿììÿðçÿ.
– Ìÿíäÿ î íÿôÿñ ùàðäàíäû, äÿðäèí àëåì. Áóíó äà ñþéöíäöéöì-
äÿí ùå÷ áèëìÿäèì ùàðàìà è÷äèì. Ñÿí èñòÿéèðñÿí äþøÿ, ìÿí áèð ÷àé
ãîéóì äåéèðÿì. Êÿêîòó ÷àéû.
– Ãîé, ãîé, ñÿí àëëàù. Áóíëàð ùàìûñû ñÿí äåéèðñÿí éàäûìà äöøöð.
Îìàðîüëóíóí ùÿð ñþçö Ìÿììÿðçÿíèí öðÿéèíè êþâðÿëäèð, õàìûð
êèìè éîüóðóðäó. Áó ýþçöòîõ, àüàéàíà êèøè ýþð íÿ ùàëà äöøìöøäö ñÿí
ñÿíèí àëëàùûí.
– Ùÿëÿ ñàáàù õÿíýÿë áèøèðäÿúÿéÿì. Öñòö úöúÿëè. Ñîíðà äà þéíÿ
èëÿ öðÿéèí íÿ èñòÿñÿ.
Îìàðîüëó ôèêðÿ ýåòìèøäè. Ñà÷û÷àë êèøè åëÿ áèë Ãàçàí÷à äàüûíûí
îòàüûí êöíúöíäÿ áàëàúà ãÿëèáè èäè. Ìÿììÿðçÿ êèøè îíóí äàüäàí àüûð
ôèêðèíè áèëèðäè. Èíäè ãîðõóðäó êè, ñóàëëàðûí àüçû à÷ûëà. Íÿ úàâàá âåð-
ñèí, öðÿêà÷àí íÿ äåñèí áó áè÷àðÿéÿ.
Áèð àçäàí “Ãàçàí÷à äàüû” ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Áèð ñòÿêàí äà þòöðäö.
– ßéÿ, áó ìÿíè ùå÷ òÿðïÿäèá åëÿìèð. Éåðèíäÿíäè úàíûí ö÷öí. Ñþí-
äöðÿ áèëìèðÿì Ãóðó äÿðÿäÿí è÷èìäÿ áàøëàéûá èíäè ãîâ êèìè òöñòöëÿ-
íÿí áó éàíüûíû. ×àé è÷èá áèð éàòûì áÿëêÿ.
Êÿêîòó ÷àéûíäàí ñîíðà éåðäÿúÿ ìöòÿêêÿéÿ áàø ãîéóá éàòäû
Îìàðîüëó. Îéàíàíà êèìè ùå÷ áèëìÿäè íÿ ýþòöð-ãîé åëÿñèí Ìÿììÿðçÿ.
Ýþðÿñÿí øåíëèéÿ äöøìÿê èñòÿéÿúÿêìè, íÿäè ôèêðè-çàäû. Ùÿìèøÿëèêìè
ýÿëèá êÿíäÿ.
Áèð àçäàí “Ãàçàí÷à äàüû” ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Áèð ñòÿêàí äà þòöðäö.
232
 – ßéÿ, áó ìÿíè ùå÷ òÿðïÿäèá åëÿìèð. Éåðèíäÿíäè úàíûí ö÷öí.
Ñþíäöðÿ áèëìèðÿì Ãóðó äÿðÿäÿí è÷èìäÿ áàøëàéûá èíäè ãîâ êèìè òöñ-
òöëÿíÿí áó éàíüûíû. ×àé è÷èá áèð éàòûì áÿëêÿ.
Êÿêîòó ÷àéûíäàí ñîíðà éåðäÿúÿ ìöòÿêêÿéÿ áàø ãîéóá éàòäû Îìàð-
îüëó. Îéàíàíà êèìè ùå÷ áèëìÿäè íÿ ýþòöð-ãîé åëÿñèí Ìÿììÿðçÿ.
Ýþðÿñÿí, øåíëèéÿ äöøìÿê èñòÿéÿúÿêìè, íÿäè ôèêðè-çàäû?! Ùÿìèøÿ-
ëèêìè ýÿëèá êÿíäÿ?!
Áèð àçäàí îíóí ñÿñè ýÿëäè.
– À éåçíÿ, î àüçû õàìûðëûäàí âåð ýþðöì, áèð àç äà øîð äöðìÿéè.
– Èòáóðíó ñóéó äà âàð, îííàí íåúÿ?
– Áÿ áàéàãäàí íèéÿ äöçìöðñÿí îðòàéà. Áÿðè âåð. Ùÿ, àòûí-çàäûí
âàðìû?
– Àòû íåéíèðñÿí?
– Äåéèðÿì, ñàáàù áèðèíúè áàíäà áèð àòëàíàã ñÿíèíëÿ, äàüà-äàøà
áàø ÷ÿêìÿê èñòÿéèðÿì.
Äàùà äåìÿäè êè, áó íå÷ÿ èëè åëÿ ùåé áó éåðëÿðèí åøãèëÿ éàøà-
ìûøäû, ìåøÿëÿð, òàëàëàð, áóëàãëàð ýþçöíöí ãàáàüûíäàí ýåòìÿìèøäè.
Ùÿëÿ íå÷ÿ äÿôÿ éóõóñóíà äà ýèðèá îíó øåéòàí êèìè àëäàòìûøäû.
– Àòà íÿ âàð, à ñàü îëìóø, áèð èëõû òàïàðûã.
– Êÿíääÿ ÷îõäóìó àðàã ÷ÿêÿí?
– Íÿäè êè, âàð ùÿ.
– Áåø-îí äÿíÿ àë éûü áàøûìûí àëòûíà.
– Ùàñàíä øåéäè î, äÿðäèí àëåì.
– Àüëûíäàäûìû, à éåçíÿ î äèëèìÿ âóðìàäûüûì. Î êþïÿêîüëó Àüà-
ìàëûéåâ, î êþïÿêîüëó.
Îìàðîüëóíóí ôèêðè íå÷ÿ ñÿíÿ ýåðè àääàìûøäû éåíÿ. Ñÿäð îëäóüó
âàõòëàðà. Ðàéîí ðÿùáÿðëÿðèíèí ñåâèìëè éåðè èäè ßñêèïàðà äÿðÿñè. Èñòÿêëè
ñÿäðëÿðè èäè Îìàðîüëó. Ùàìûñûíûí ýÿëèøèíè òîé-áàéðàì åëÿéèðäè. Éàõøû
ìÿúëèñ ãóðóðäó øÿðÿôëÿðèíÿ. Áèðúÿ çÿíýëÿðè èëÿ íÿ ëàçûì îëäó ýþí-
äÿðèðäè. Äîñòëàðûíûí îäóíó, êþìöðö, ÿâÿëèéè, ãóðóäó, êÿêîòóñó, çîüàë
àðàüû, ìîòàë ïåíäèðè ßñêèïàðàäà áàüëàíûá ýåäèðäè. Ùÿëÿ úöéöð âóð-
äóðóá ýþíäÿðìÿéè î éàíà. Îíóí ÷þðÿéèíè úàí ðàùàòëûüû èëÿ éåéèðäè-
ëÿð. Áèëèðäèëÿð úàìààòûí áîüàçûíäàí êÿñèá âåðìèð Îìàðîüëó. Ùàìû
áàøûíà àíä è÷èð áó åë àüñàããàëûíûí. Èøëÿðè éàõøû ãóðóá, úàìààòû äîëàí-
äûðûð. Áèð äÿ àäàìëàð þçö ÷àëûøãàí, éåð þçö àõàð-áàõàðëû èäè.
Éîëäàø Ñöëåéìàíîâ þçö äÿ Îìàðîüëóíóí ñöôðÿñèíäÿ îòóðìàã-
äàí ÷ÿêèíìÿçäè. Áèëèðäè êè, áàøäà áó êèøè îëìàãëà ßñêèïàðà äÿðÿñèíèí
233
àäàìëàðûíäàí çèéàí ýÿëÿí äåéèë. Ùÿð ýÿëÿíäÿ Îìàðîüëóéà ìàøûíäàí-
çàääàí âåðèð, êÿíäÿ áèð àç äà ÿë òóòóðäó.
Áèðúÿ Àüàìàëûéåâèí ýÿëèøè à÷ìûðäû îíó. Öçöíäÿí-ýþçöíäÿí êÿì-
ôöðñÿòëèê éàüàí, àéàüûíû íÿðäèâàíûí éóõàðûñûíà ãîéóá ùàìûéà ìåé-
äàí îõóéàí ïðîêóðîðóí. Ùÿð øåíëèéÿ ýÿëÿíäÿ áèð-èêè äÿôÿ ÷ÿðòìÿñÿ,
îëìàçäû îíó.
Áó äÿðÿéÿ îâäàí-îâà éîëó äöøÿðäè Àüàìàëûéåâèí. Ùÿìèøÿ äÿ
áàøûíûí äÿñòÿñèëÿ. Òàíûìàäûüû àäàìëàðûí éàíûíäà Îìàðîüëóéà ñàòà-
øàðäû ÷àòàí êèìè.
– Ñàëàì, àé àéðûì, íåúÿñÿí ÿ.
Ñîíðà öçöíö ãîíàãëàðûíà òóòóá àéðûìëàðûí çûððàìàëûüûíäàí ýöë-
ìÿúÿëÿð äàíûøàðäû.
– Äàùà ñè÷àí äÿëèéè äÿ éîõäó, è÷ÿúÿêñÿí, à àéðûì.
Îìàðîüëóéà åëÿ áèë ñèëëÿ âóðäóëàð. Éåíÿ ùå÷ úûíãûðûíû ÷ûõàðìàäû.
– Ýþòöð ýþðÿê, ñÿíÿ íÿ êàð åëÿéÿúÿê, ìàøàëëàù àéû êèìè øåéñÿí.
È÷ ýþðÿê.
Ãîíàãëàð ýöëöøäöëÿð. Îìàðîüëóéà áèð òÿðñ ñèëëÿ äÿ äÿéäè. Íÿ
äåñèí áó ìÿíñÿáñèçÿ.
– Äè òÿðïÿí ýþðÿê, éàõøû, êåôèìèçÿ ñîüàí äîüðàìà.
– È÷ìÿéÿúÿéÿì, àòàìûí ýîðó ùàããû.
– Éûõûá áîüàçûíà òþêÿúÿéèê.
– Åëÿ øåé åëÿìÿçñÿí.
– Äóðóí ýþðÿê.
Àüàìàëûéåâèí èøàðÿñèëÿ ñöðöúöéëÿ èø÷èëÿðèíäÿí áèðè Îìàðîüëó-
íóí öñòöíÿ úóìäóëàð.
– Éàõûí ýÿëìÿéèí, ùÿðÿíèçè áèð äÿðÿéÿ ñàëáåëåéÿðÿì.
Äåäèéè êèìè äÿ åëÿäè. Èòÿëÿéèá éûõäû ãîëóíäàí òóòàíëàðû. Àüàìà-
ëûéåâ áèëìèðäè, íåéëÿñèí. ßââÿë èñòÿäè íàãàíûíû ÷ÿêèá ãîðõóòñóí, ôèêèð-
ëÿøäè êè, Ñöëåéìàíîâóí ãóëàüûíà ÷àòàð. Ãàáàüûíäàêû àéðûì îëàíäà
íÿ îëàð, êîëõîçóí ñÿäðèäè.
Ôèêðèíäÿí âàç êå÷èá äåäè.
– Ýåòäèê, îòóðóí éîëäàø Øàùíèéàðîâ. Ýÿäà ñöôðÿñè áåëÿ îëàð.
Áó ñþç Îìàðîüëóíó íîâðóç éóìóðòàñû êèìè ãûïãûðìûçû åëÿäè. Áèð
èñòÿäè... Äÿëè øåéòàíû ëÿíÿòëÿéèá äèøèëÿ äèëèíè êÿñäè. Ìàøûíà äîëóøóá
ýåòäèëÿð. Ñöôðÿíèí áàøûíäà òÿê ãîéäóëàð êàáàá ÷ÿêìÿêäÿí öñò-áàøû ùèñ
ãîõóéàí Îìàðîüëóíó. Ùÿëÿ ìàøûí òÿðïÿíÿíäÿ ãóëàüû áèð ñþç äÿ ÷àëäû.
– Àéðûì êþïÿéîüëó.
234
 Ñþçö, ñþùáÿòè ùÿäÿ-ãîðõó, òóòóá äàìëàìàã èäè åëÿ. Ùÿð äÿôÿ äÿ
ìÿúëèñèí àõûðûíäà ýóéà êè, Îìàðîüëóéà õîø ñþç äåéÿðäè:
– Ñàëàìàò ãàë, ÿ àéðûì. Ñÿííÿí äÿ øèêàéÿò-çàä ýÿëèð. Àòûíû áèð àç
éàâàø ñÿéèðò. Ýÿëèá áèçèì òþâëÿéÿ ýèðìÿñèí.
Îìàðîüëó þéðÿíìèøäè êè, äÿäÿñè äÿ ìÿðäèìàçàð îëóá áó òóëà
éîñóíëóíóí. Îíó-áóíó ãàïìàãëà þìöð ñöðöá.
Äåéèðäè, éåíÿ ùÿð êèìäè ñöôðÿñèíäÿ ÷þðÿê êÿñèð. Ùÿð öçöíÿ äþç-
ìÿê ëàçûìäû. Éÿãèí î äà áàñûá êå÷ìÿç ëîüìàíû.
Àõûð êè, äöøöíöøäöëÿð. Áó áàðÿäÿ ÷îõäàí äàëàüû ñàíúìûøäû ñÿäðèí.
Áèëèðäè êè, ùà áó öçöíö âóðäóãúà î áèðèíè ÷åâèðñÿ äÿ, éåíÿ àõûðäà áèð
ùîããà ÷ûõàðàúàã Àüàìàëûéåâ.
Áèð ýöí ÿçèç ãîíàãëàðûí éåðèíäÿ áàøûíû éåðÿ ñîõäó îíóí. Ãîíàã-
ëàðûí áèðè êåôè êþêÿëÿíäÿí ñîíðà Îìàðîüëóíóí è÷ìÿäèéèíè ýþðäö,
äåäè êè, ýÿðÿê è÷ÿ.
Òÿðñ äàìàðû òóòìóøäó, íÿ òóòìóøäó. Ùà áàøà ñàëäûëàð êè, áó êèøè
þìðöíäÿ äèëèíÿ âóðìàéûá, èíàäûíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Îìàðîüëó éàçûã
þçö äÿ áèð àüûç äàíûøäû.
– Ñèçèí ÿçèç áàøûíûç ö÷öí, äåéèí, ýåäèì áó ñààò Ãàçàí÷àíûí áàøûí-
äàí ãàð ýÿòèðèì – éöéöðöì. Î äèëèìÿ äÿéñÿ, óñòàëàðàì.
– Áèç è÷èá þëìöðöê êè, ñÿí äÿ þëÿñÿí, è÷ þéðÿí. Éîõñà äöíéàíûí
êåôèíäÿí ýåðè ãàëûðñàí.
Éåð-éåðäÿí ãûøãûðäûëàð:
– ßëà ñþçäöð.
ßââÿë Îìàðîüëóíóí è÷ìÿéèíÿ áàø ãîøìàéàí Àüàìàëûéåâ ãîíà-
üûíûí òóòóëäóüóíó ýþðöá êîáóäëóüóíó, ýÿäÿëèéèíè èøÿ ñàëäû.
Àðòûã áöòöí êÿíä áèëèðäè, Îìàðîüëó ýÿëèá, Ìÿììÿðçÿýèëäÿäèð.
Äÿìèð÷è Àáäóëëà è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ñàéàëû îíóí ýþçöíÿ áàõìàéûá ÷ûõäû.
Êèøè ýþðäö êè, ýöíöí ýöíîðòà÷àüû àðâàä þçöíö òþâëÿéÿ âåðäè. Íÿ èøè
îëàðäû êè, èíäè îðàëûã. Àüëû áèð øåé êÿñìÿäè. Áèðäÿí êèøè àéûëàí êèìè
îëäó. Åëÿ áèë áàøûíà ãàéíàð ñó òþêäöëÿð. Áèëèð ýÿëäèéèíè. Øåíëèéè äàüû-
äûð áó õÿáÿð. Åøèòìÿéÿ íÿ âàð êè. Éöíýöëëÿøñèí äåéÿ òþâëÿéÿ ýÿëäè.
Ñàéàëûíûí ýþçëÿðè ãûïãûðìûçû èäè. Îíó ýþðÿíäÿ öçöíö äîíóíóí ÿòÿ-
éèëÿ áèð äÿ ñèëäè. Àáäóëëà áîüóëà-áîüóëà äèëëÿíäè.
– Íÿäè, íÿ àüëàøìà ñàëûáñàí, íÿ ìÿðÿêÿäè.
– Íÿ îëàúàã, ùå÷ íÿ, êöë ìÿíèì áàøûìà.
– Áàøûíà íèéÿ êöëëöéöðñÿí, íÿ îëóá àõû.
– Áóíäàí áþéöê íÿ îëàúàãäû. Ýÿëèá ÷ûõûá...
Ýþçöíöí ñóéó àõäû éåíÿ.
235
 – Áÿ áèëìèðäèíìè áèð ýöí ýÿëÿúÿê.
– Áèëèðäèì, àíúàã î ñåâäàéà äöøäöéöì ýöíÿ äàø éàüàéäû, þçö äÿ
ãàðà äàø.
– Áÿ ïÿùëÿâàí êèìè áèð îüëóí îëäó. Íèéÿ äàø éàüäûðûðñàí.
– Áèð ïÿùëÿâàí äà ñÿíñÿí. Àðû éåéèá íàìóñó äà áåëèíèçÿ áàüëàäûíûç.
Åëÿ áèë éàðàñûíûí êþçö èíäè ãîïìóøäó àðâàäûí.
Äÿìèð÷è Àáäóëëàíûí êþðöéöíö áàñäûëàð åëÿ áèë. Îä ýþòöðäö êèøèíè.
– Êèðè, êèðè, áèëñÿéäèì, àïàðûá ñöìöéöìö èò ñöìöéöíÿ
úàëàìàçäûì. Áóíà áàõ, áóíà, òÿçÿäÿí ãåéðÿòÿ ýÿëèá.
– Èíäè íÿ úöð òîé ÷àëäûðàúàãñàí Ñÿëâèíàçà. Èêèúÿ ýöí ãàëûá. Åøèäèá
áèëìèéÿúÿêìè äÿäÿñè ñÿí äåéèëñÿí.
– Òîé äà ÷àëäûðàúàüàì, ÿðÿ äÿ âåðÿúÿéÿì. Ñÿëâèíàçà äÿäÿëèéè
ìÿí åëÿìèøÿì.
– Ùÿëÿ áèð ýþð îüëàí òÿðÿô íÿ äåéèð. Îëàð äà èíäè åøèäèá éÿãèí.
– Ùå÷ íÿ äåìÿçëÿð. Äåéÿðëÿð, ýåðè ãàéûäàð íèøàíëàðû. Áóðà áàõ,
îëìàéà òÿçÿäÿí ýåðè ãàéûòìàã èñòÿéèðñÿí?
Áó äÿôÿ Ñàéàëûíû îä ýþòöðäö.
– Ìÿíèì áèðúÿ ÷àòûì ÿñêèêäè. Éåðèìÿ êèì îëñà, èíÿéèíèí ÷àòûñûíû
à÷ûá áîüàçûíà êå÷èðèð.
Àáäóëëà éóìøàëäû:
– Ôèêèð-çàä åëÿìÿ, ýåò òÿäàðöêöíö ýþð. Îìàðîüëó äûéäûõ äåéèë.
Ýÿëäèéè êèìè, ÷ûõûá äà ýåäÿúÿê.

***
Ñÿùÿð îáàøäàí Ìÿììÿðçÿéëÿ Îìàðîüëó Úîüàçûí î òàéûíäà àò öñòÿ
èäèëÿð. Ìÿììÿðçÿ ýþðöðäö êè, êèøè àò ñöðìÿéè éàäûðüàéûá åëÿìÿéèá.
– Ýÿëñÿíÿ äÿéèøÿê àòëàðû. Äåäèì, éàäûðüàìûø îëàðñàí, éîðüàñûíû
ñàíà âåðäèì. Ñÿíèíêè àëàïà÷à àòëàðäû, áèëèðÿì.
– Èñòÿìÿç. Áó ñààò åëÿ ìÿíÿ éîðüà àò ëàçûìäû. Éàâàø-éàâàø ýåòñèí,
éàäûìà ñàëûì áèð äîéóíúà îëóá êå÷ÿíè.
Äîüðóäàí äà Îìàðîüëó àò öñòöíäÿ þçöíäÿ äåéèëäè. Åëÿ ùåé ýþçö
îðäà-áóðäà, ôèêðè àëà äàüäà, ãàðà äàüäàéäû.
Íîéëó áóëàüà ÷àòàíäà äèëëÿíäè Îìàðîüëó.
– Áóðàéäû î éåð. Êþïÿêîüëó Àüàìàëûéåâ.

***
Îíëàð àúûã åëÿéèá ýåäÿíäÿí áèð ùÿôòÿ ñîíðà Ìÿçÿìëè Àááàñãó-
ëóíó òóòäóëàð áàçàðäà, áèð õóðúóí çîüàë àðàüûéëà. Àüàìàëûéåâ áóðàõ-
äûðûá äåìèøäè:
236
 – Àïàð âåð, áóíëàðûí ùàìûñûí è÷ñèí Îìàðîüëó. Ãóðòàðàí êèìè
õÿáÿð ýþíäÿðñèí.
Áó õÿáÿðäàðëûã èäè. Èñòÿäè àðàéà àüñàããàë ñàëûá áàðûøñûí î ìÿðäè-
ìàçàðëà. Ïàïàüûíû ãàáàüûíà ãîéóá ôèêèðëÿøäè êè, éîõ, îíäà ýÿðÿê ñîíðà
Àüàìàëûéåâèí ÿë òóëàñû îëñóí. Ùÿì äÿ î ãÿäÿð ñþéöøäÿí ñîíðà, áÿ
ãåéðÿòè ùàðäà ýèçëÿéèá áàðûøàéäû. Áàøëàäû èøèíè åùòèéàòëû òóòìàüà, éàõà
ÿëÿ âåðìÿìÿéÿ. ×îõ öìèä èäè êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíö Àüàìàëûéåâ
éåíÿ îâà ýÿëÿúÿê. Îíà àüûçäîëóñó áèð éåêÿ àéðûì äåéèá áàðûøàúàãäû.
Ñîíðàëàð Àüàìàëûéåâäÿí ñÿñ-ñîðàã ÷ûõìàäû. Íÿ îíóí àäûíû
÷ÿêäè, íÿ äÿ äÿéèá-äîëàøäû.
Àõûð êè...
Î ãûòëûã èëè. Î àúëûã èëè. Áàøãà ÿëàúû éîõ èäè Îìàðîüëóíóí. Êÿíä
ÿëäÿí ýåäÿ áèëÿðäè. Úàìààòû ùàðà ãûðà áèëÿðäè. Áàøûíà éûüäû àüñàã-
ãàëëàðû – Ìöñÿëëèìè, Àáäóëëàíû, ßáäöððÿùìàíû, Ùàñàíû, Ãàôàðû, ëÿçýè
Ìÿùÿììÿäè. Êÿíäèí ãàéìàüûíû. Äåäè:
– À êèøèëÿð, ñèçÿ ìÿñëÿùÿò åëÿéèðÿì. Íÿ äåñÿíèç, íåúÿ áóéóðñàíûç
åëÿ îëàúàã. Àíáàðûí äèáèíäÿêèëÿ áèðòÿùÿð êÿíäè éàçà ÷ûõàðäàúàüàì.
Ñîíðàñû ö÷öí àðòûã éåð ÿêìÿê èñòÿéèðÿì, áèð àç òöòöí éåðèíäÿí, õåéëè
äÿ õàì, äÿìéÿ éåðäÿí. Úàìààòûí éåìÿéè ö÷öí. Íÿ äåéèðñèíèç?
Àììà ýÿðÿê ÿââÿëÿ àðàìûçäàí êÿíäÿ ÷ûõìàéà, ñîíðà äà êÿíääÿí
÷ûõìàéà áó õÿáÿð.
×îõ áÿéÿíäèëÿð Îìàðîüëóíóí òÿêëèôèíè. Áèëèðäèëÿð, åë ö÷öí åëÿéèð
áóíó. Øåíëèê ö÷öí åëÿéèð. Éöç ùåêòàð àðòûã éåð ÿêäèðäè Îìàðîüëó. Éöç
ùåêòàð. Úàìààòû ÷ûõàðäû î ïèñ èëäÿí. Ãîíøó êÿíäëÿð äÿ ßñêèïàðàíûí
÷þðÿéèíè éåäè î âàõòëàð.
Äàü áîéäà êèøèíè ìàøûíà áàñäûëàð úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíäà.
Àüàìàëûéåâ þçö ýÿëìèøäè êÿíäÿ. Êèì äåìèøäè, êèì õÿáÿð âåð-
ìèøäè, ýþðÿñÿí.
Ìÿùêÿìÿäÿ øàùèä äóðäóëàð Ìöñÿëëèì êèøè, Àáäóëëà, Ùàñàí,
ßáäöððÿùìàí, Ãàôàð, ëÿçýè Ìÿùÿììÿä. Äåäèëÿð äöçäö, àðòûã éåð
ÿêäèðèá Îìàðîüëó.
Îíà ñîí ñþç âåðÿíäÿ áàõûá øàùèäëÿðè ýþðìÿäè. Êÿíä àäàìëàðûí-
äàí äà ùå÷ êÿñ éîõ èäè çàëäà. Áèðúÿ Ìÿììÿðçÿ ñûðûãëûñûíà áöçöøöá
îíà áàõûðäû. Òöïöðìÿéÿ áèð öç òàïìàäû Îìàðîüëó.
Åâèíè, ÿìëàêûíû ìöñàäèðÿ åëÿäèëÿð. Õÿñòÿõàíà îëäó ìöëêö. Àðâàäû,
êþðïÿ ãûçûéëà àòàñû åâèíÿ êþ÷äö. Ñîíðà äà Àáäóëëàéà ýåòäè, äÿìèð÷è
Àáäóëëàéà. Èéèðìè áåø èë þìðöíö ÷öðöòìÿê èñòÿìÿäè Ñàéàëû. Èéèðìè
áåø èëÿ êèì þëÿ, êèì ãàëà äåäè Àáäóëëà.
237
 ...Äàüû-äàøû ÿëäÿí ñàëäûëàð Ìÿììÿðçÿéëÿ Îìàðîüëó. Àõûð ýÿëèá
Êîðîüëó ãàéàñûíûí öñòÿ äóðäóëàð. Êÿíäèí åâëÿðè îâóú è÷èíäÿéäè áóð-
äàí, äóðáèíëÿ áàõàí ùÿéÿòäÿêèëÿðè äÿ ñå÷ÿðäè ëàï. Äÿðèí áèð êþêñ
þòöðäö Îìàðîüëó. Áóíóí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áàøà äöøäö éåçíÿñè.
– Àùûí äàüëàðà, äàøëàðà...
– Àé ýèäè äöíéà, ýèäè äöíéà. Þëìÿéèá ýÿëèá ßñêèïàðà äÿðÿñèíè áèð
äÿ ýþðäöê. Èíñàíûí úàíû èò úàíûäû, úàíûí ö÷öí. ßââÿë äåéèðäèì, ïàðò-
äàìàéà äöøÿúÿéÿì.
Áèðäÿí-áèðÿ ýþçöíÿ áàõäû Ìÿììÿðçÿ êèøèíèí. Íå÷ÿ ýöíäö êè,
ýþçöíäÿí ãà÷àí ýþçëÿðè éàõàëàäû éàõøûúà.
– Äåìÿê, ùå÷ áèð èë ìÿíè ýþçëÿìÿäè î ñóéóã Áàäàìûí ãûçû.
Ìÿììÿðçÿ êèøè ýþðäö êè, ùàìûñûíû áèëèð Îìàðîüëó. Áèð àç éöí-
ýöëëÿøÿí êèìè îëäó.
– Àðâàä õàéëàüûíûí ÷ÿòèíÿ òàáû ùà éîõäó, àòàì, àíàì. Ýåäèá,
ýåäèá. Êþïÿêîüëóëóüó î ñûïà îüëó ñûïà ýÿðÿê åëÿìÿéÿéäè.
– Áÿñ Ñÿëâè íåúÿäè, Ñÿëâè.
Îìàðîüëó ýåäÿíäÿ ö÷ éàøûíà éåíèúÿ ýèðìèøäè Ñÿëâèíàç, éåíèúÿ
øåéòàíëàøûðäû êè...
Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ ñÿñè êàëëàøäû Îìàðîüëóíóí. Ìÿììÿðçÿ áàøà
äöøäö êè, áàëàñûíäàí þòðö áóðíóíóí óúó ýþéíÿéèð îíóí. Ùÿð øåéè à÷ûá
äåìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
– Ìàøàëëàù îëñóí úåéðàíäû, úåéðàí. Äÿäÿñèíÿ ÷ÿêèá ñöìöéö èðèëè-
ëèêäÿ, øèêèëëèëèêäÿ. Èêè ýöíÿ òîéóäó þçö äÿ. Ñåñòðàëûüû ãóðòàðûá, äîõ-
äóðäó Ñÿëâèíàç. Íèøàíëûñû äà àüðîíîìäó.
Îìàðîüëóíó äèê àòäûðäû áó õÿáÿð. Åëÿ êþâðÿëäè, åëÿ êþâðÿëäè êè,
ýþçöíöí éàøû éåðÿ äàìúûëàäû. Ñÿëâèíàçû êþðïÿ êèìè ýþðäö éàçûã.
Êþðïÿ ÿðÿ ýåäèðäè èíäè, áó ýèäè äöíéàäà.
– Ìàøàëëàù îëñóí, áèð îüëàíäû êè, íèøàíëûñû. Áàøû àíä éåðè îëóá áèð-
èêèúÿ èëäÿ. Ìóñàêþéëöäö ÿñëè. Áó ýöí-ñàáàù ñÿäð ñå÷ÿúÿêëÿð.
Áèð õåéëè ñîíðà Îìàðîüëó áèð àç äà êàëëàøìûø ñÿñèëÿ ñîðóøäó:
– Òîé íÿ âàõòäû?
– Áèðñöýöí.
– Ìÿí Ñÿëâèíè íåúÿ ýþðÿ áèëÿðÿì. ×àüûðìàã îëàðìû áèð éåðÿ.
– Äàíûøûì ýÿëñèí, úèæèíýèëÿ.
– Ëàçûì äåéèë.
– Êÿíä õÿñòÿõàíàñûíà ýåäÿñÿí ýÿðÿê. Áèð äÿ òîéóíà ýþðÿ èøÿ
÷ûõìûð ùà.
Ìÿììÿðçÿ êèøè èíäè áàøà äöøäö êè, Ñÿëâèíàçà ýþðÿ êÿíäÿ ýÿëèá
Îìàðîüëó.
238
 Ãàðà çóðíàíûí ñÿñè êÿíäèí ùàíñû òÿðÿôèíÿ äåñÿí ýåäèá ÷àòûðäû.
Îáàøäàí è÷ìÿéÿ áàøëàìûøäû Îìàðîüëó. Áþéðöíäÿ îòóðìóøäó Ìÿì-
ìÿðçÿ. Òîéóí ñÿñè ýÿëÿíäÿ ýþçö Îìàðîüëóíäà èäè Ìÿììÿðçÿíèí. Ùà
áàõûðäûñà, àüëûíà áèð øåé ýÿòèðÿ áèëìèðäè. Áèëìèðäè, íÿ ÷ÿêèð Îìàðîüëó.
Áèð îíó ýþðöðäö êè, ùÿð ùàâà êÿñèëÿíäÿ éöç ãðàìëûã êöíúëö ðóì-
êàéëà àðàã è÷èð. Ãîðõóðäó ïàðòëàìàéà äöøÿð éàçûã êèøè. Áèðäÿí ñÿñ
ýÿëäè äèððèê òÿðÿôäÿí. Áó ñÿñ ùå÷ Ìÿììÿðçÿéÿ äÿ òàíûø äåéèëäè.
– Ãîíàã èñòÿìèðñèíèçìè, Àëëàù ãîíàüû.
Îìàðîüëó þçöíö éûüûøäûðäû. Ìÿììÿðçÿ åøèéÿ õîø-áåøÿ ÷ûõäû.
Ýÿëÿíè ùà ÷àëûøäûñà òàíûéà áèëìÿäè. Éàõøû êè, òàíûøëûã âåðäè ñóéóøè-
ðèí, îðòàáîé, îðòàéàø êèøè.
– Ìóñàêþéëö Éóñóôàì, Èñìåéëèí äÿäÿñè. Íÿ âàð, íÿ éîõ, òàíûø
îëàã áèð.
Àãðîíîì Èñìàéûëûí àòàñû èäè, òÿçÿ áÿéèí. Ýþðÿñÿí, íèéÿ ýÿë-
ìèøäè? Þçö äÿ òÿê-òÿíùà.
– È÷ÿðè ýÿë, õîø ýÿëèá, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí. Êå÷-êå÷. Òàíûø îë, Îìàð-
îüëóéëà äà.
Îìàðîüëó àéàüà äóðóá èêèÿëëè ýþðöøäö ýÿëÿíëÿ. È÷ìÿéè ùå÷
áèëèíèá-åëÿìèðäè. Åëÿ áèë áàøû õàìûðëûëàðäàí éîõ, ñÿíÿêäÿí äîëäó-
ðóá, Àëû áóëàüûíûí ñóéóíäàí è÷èðìèø. Î äà ôèêèðëÿøèðäè êè, êèìäè ýþðÿ-
ñÿí áó ýÿëÿí, íÿ ýÿçèð áåëÿ.
– Àüðûí àëûì, Îìàðîüëó, éàõøû äåéèáëÿð èýèäèí àäûíû åøèò, öçöíö
ýþðìÿ. Öçöìÿ ñàëûá ýÿëäèì êè, öçöíö äÿ ýþðÿì. ×îõ åøèòìèøäèì
ùàããûíäà.
– Ìÿíäÿí íÿ èýèä. Èíäèíèí èýèäëÿðè úàâàíëàðäû.
Îìàðîüëó ôöðñÿò òàïûá Ìÿììÿðçÿéÿ áàõäû êè, áÿëêÿ î ýþçëÿ-
ãàøëà ãàíäûðà êèìäè áó áåëÿ. Ìÿììÿðçÿ áàøà äöøäö î ñààò.
– Áèçèì àãðîíîìóí àòàñûäû, ýÿëèá ýàï åëÿìÿéÿ.
Ùÿð øåé àéäûí îëäó. Ãóäàñûäû äåìÿê. Éàìàí ïèñ îëäó Îìàðîüëó.
Èøÿ áàõ ýþð, ñÿí ñÿíèí àëëàùûí, áèðúÿ éàäèýàðû Ñÿëâèíèí òîéóíäà äà
ãûðàãäà ãàëûá, áàëàñûíûí õåéèð èøèíè äÿ ýþðÿ áèëìèð, èêè àääûìëûãäàí.
– Ùÿ, ëàï éàõøû, áÿ õåéèð îëà áåëÿ?
Êèøè áèð õåéëè ñþçöíö éûüà áèëìÿäè. Ñîíðà åëÿ íÿ úöð ýÿëäè êÿêÿëÿäè.
– Ýÿëìèøÿì õåéèð-äóà âåðÿñÿí, ùÿð ùàëäà åë áèëèð ýÿëèíèìèçèí
àòàñû Îìàðîüëóäó.
Îìàðîüëó éàõøû áàøà äöøäö áó ýÿëèøèí ìÿãñÿäèíè. Ãîðõóðìóø-
ëàð, òîéà ýÿëèá ÷ûõàð áèðäÿí. Õåéèð-äóàñûíû áóðàäàúà àëûá, éîëóíó
÷ÿïÿðëÿìÿê èñòÿéèðëÿð. Îäóð êè, áîçàðäû:
239
 – Ñèçÿ ãûçû ìÿí ùà âåðìÿìèøÿì, õåéèð-äóà èñòÿéèðñèíèç. Êèìÿ
åë÷è äöøìöñöíöç, î äà âåðñèí.
Äàùà ùå÷ íÿ äåìÿéèá áàø îòàüà êå÷äè. Éóñèô êèøèíèí ïÿðòëèéèíè
ýþðöá éàçûã Ìÿììÿðçÿ ÿë-àéàüà äöøäö.
– Ôèêèð âåðìÿ, äÿðäèí àëåì. Àüûðäû äàíà îíóí ö÷öí äÿ. Ýåäèí
øàäéàíàëûãëà òîéóíóçó åëÿéèí. Àëëàù õåéèðëÿðèíè âåðñèí. Îüóëëó-ãûçëû
îëñóíëàð.
Êèøè äèë-àüûç åëÿéèá ýåòäè.
...Òîé åâèíäÿ èéíÿ öñòÿ îòóðìóøäó àüñàããàëëàðûí ÷îõó. Èéíÿ öñòÿ.
Äÿìèð÷è Àáäóëëàíûí ãóëàüû ñÿñäÿ, öðÿéè ñÿêñÿêÿäÿ èäè. Áèð äÿãèãÿ,
áèð èë êèìè ýÿëèðäè îíà. Ñàéàëûíûí ðÿíýè-ðóôó þçöíäÿ äåéèëäè. Äÿãèãÿäÿ
áèð ýþçöíöí ãîðàñûíû ñûõûðäû. Ìöñÿëëèì êèøè þçöíö âåðìèøäè Ùàñàíûí
áþéðöíÿ, ùÿð èêèñè öçö àëàãàïûéà òÿðÿô îòóðìóøäó êè, è÷ÿðè ýèðÿíè
áèðèíúè ýþðñöíëÿð. Åâèíäÿ ßáäöððÿùìàíûí éàñòûüû áèð àç äà àüûðëàøìûøäû.
Ãûçëàðûí äþâðÿñèíäÿ îëàí Ñÿëâèíàç áàúûëûüûíäàí ùÿðäÿí ñîðóøóðäó:
– Äÿäÿì, úèæèì ýþçöìÿ áèð úöð ýþðöíöð. Åëÿ áèë äàìàçëûã èíÿê-
ëÿðè þëöá.
Ùÿð øåéè áèëÿí áàúûëûüû ãûçû àçäûðûðäû.
– Ñÿíè êèìè äöíéà ýþçÿëè êþ÷öðöðëÿð, íÿ çàðàôàòäû!
Òîéóí øèðèí éåðè èäè. Ýÿëèíòÿðïÿäÿí ùàâà ÷àëûðäûëàð. Ñÿëâèíàçû
îéíàìàüà ÷ûõàðäûðäûëàð.
Áèðäÿí àëà-ñÿé Òåìè àëàãàïûíûí àüçûíäà ýþðöíäö.
– Îìàðîüëó ýÿëèð, Îìàðîüëó.
Òîé ÿùëèíèí öñòÿ ñó ÿëÿíäè åëÿ áèë. Ñÿëâèíàç ìàò ãàëäû. Íÿ îëäó
àäàìëàðà ýþðÿñÿí. Èñòÿð-èñòÿìÿç ùàìû êèìè î äà àëàãàïûéà áàõäû. Áèð
àçäàí àü ñà÷ëàðû ïûðòëàøûã, óúàáîé, íÿùÿíý áèð àäàì ýþðöíäö. Ùèññ
îëóíóðäó êè, õåéëè è÷èá. Àääûìëàðûíû ñÿððàñò àòìûðäû àíúàã. Îíóí
ýþðöíìÿéèëÿ çóðíàíûí-áàëàáàíûí ñÿñèíèí áàòìàüû äà áèð îëäó. Éàâàø-
éàâàø èðÿëè ýÿëäè. Ñÿëâèíàç àíàñûíûí áó àäû åøèäÿí êèìè òþâëÿ òÿðÿôÿ
ãà÷äûüûíäàí íÿñÿ àíëàäû. Àòàñû ìåéèòÿ îõøàéûðäû. Îìàðîüëó ýÿëèá
Ìöñÿëëèìëÿ Ùàñàíûí ãàáàüûíäà äóðäó. Úàìààò ùàìû áàøûíû éåðÿ
äèêìèøäè è÷è îíëàð ãàðûøûã. Ãîúàëàðû õåéëè ñöçäö, áàøëàðûíû ãàëäûðìà-
äûãëàðûíû ýþðöá Àáäóëëàíûí ãÿíøÿðèíÿ ýÿëäè. Àáäóëëàíûí äà áàøû ÿéè-
ëèá ãàëõìàäû êè, ãàëõìàäû. Áèð õåéëè äÿ îíóí ãàáàüûíäà äóðàíäàí
ñîíðà ãûçëàðûí ÿùàòÿñèíäÿêè Ñÿëâèíàçà äîüðó èðÿëèëÿäè. Áàéàãäàí
ùàìûíû ñóñäóðàí áó àäàìûí îíà òÿðÿô ýÿëìÿéè Ñÿëâèíàçû ãîðõóòäó.
Éàõøû êè, áàúûëûüûíûí ñÿñè êþìÿéèíÿ ÷àòäû.
– Ãîðõóá-åëÿìÿ. Éàõøû àäàìäû áó. Ùÿì äÿ ãîùóìóíäó.
240
 Îìàðîüëó ãûçûí äöç ãÿíøÿðèíäÿ äóðóá ýþçëÿðèíÿ áàõäû. Èíäè îíóí
éàäûíäàêû áó ãàáàüûíäà äóðàí èðèãàìÿòëè, õàíûì-õàòûí, ÿðëèê ãûç äåéèëäè
êè, øåéòàíëûüû éåíè áàøëàéàí, äÿãèãÿäÿ áèð “áàáà ìÿíèì”, “áàáà
ìÿíèì” äåéÿí êþðïÿ èäè. Ýþçëÿð ùÿìèí ýþçëÿð èäè. Ýþçëÿð äÿéèøìèð
ùà, áþéöìöð ùà, ùÿìÿí, ùÿìÿí ãàëûð. Àäàìëàð áþéöéöð, ãîúàëûð...
Ãûçû ãóúàãëàéûá áÿðê-áÿðê áàüðûíà áàñäû Îìàðîüëó. Ñÿëâèíàç
ùèññ åëÿäè êè, öç-ýþçö ñóéà áàòäû, èñèíäè. Úàìààò ýþðìÿñèí äåéÿ ýþç-
ëÿðèíè îíóí öçöéëÿ, ñà÷ûéëà ãóðóëàäû Îìàðîüëó. Ñîíðà úèáèíäÿí èðè
áðèëéàíò ãàøëû áèð öçöê ÷ûõàðûá îíóí áàðìàüûíà òàõäû. Áó Ìÿììÿðçÿ
êèøèäÿ ãàëìûø ñàõëàíúûí ÿí ãèéìÿòëèñè èäè.
– Áó ìÿíèì Ñÿëâè áàëàìà ùÿäèééÿì.
Áó ñþçëÿðè õûðûëäàéà-õûðûëäàéà äåäè. Ãûç áàðìàüûíäàêû áàùàëû
öçöéÿ, ãàáàüûíäàêû éàâàø-éàâàø ãàíû ãàéíàäûüû êèøèéÿ áàõûá ùå÷ íÿ
áàøà äöøìöðäö.
Îìàðîüëó öçöíö çóðíà÷ûëàðà òóòäó.
– ß, áèð ñöìöéÿ äöøÿí ùàâà ÷àëûí, Ñÿëâè áàëàìëà îéíàéàúàüàì.
Çóðíàíûí ñÿñè åøèäèëäè. Îìàðîüëó Ñÿëâèíàçëà ñöçìÿéÿ áàøëàäû.
Éàâàø-éàâàø áàøëàð ãàëõûðäû...
Ñÿëâèíàçû éåðèíÿ þòöðÿíäÿ äåäè Îìàðîüëó:
– Áóíäàí ñîíðà áèð äÿðäèì îëìàéàúàã, äÿðäèí àëåì.
×ûõäû ýåòäè Îìàðîüëó. ßââÿë òîéäàí, ñîíðà äà êÿíääÿí. Îíó éîëà
ñàëûá Ìÿììÿðçÿ êèøè òîéà ýÿëäè. Ýþðäö, âóð ÷àòëàñûíäû éåíÿ. Ùå÷
åëÿ áèë Îìàðîüëó ýÿëèá-ýåòìÿéèá. Éåíèúÿ ÿéëÿøèá ëîüìàéà ÿë àòûðäû
êè, çóðíà÷ûëàðà äåäèëÿð:
– ×àëìàéûí ýþðÿê. Ãûçûí àíàñû þçöíäÿí ýåäèá, ùàëû ïèñäè.

1981

241
 ÅË×ÈÍ
(1943)
Òàíûíìûø íàñèð, òÿíãèä÷è, êèíîäðàìàòóðã ßôÿíäèéåâ Åë÷èí Èëéàñ îüëó 1943-úö
èë ìàé àéûíûí 13-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Áóðàäà
îðòà ìÿêòÿáè, ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèø, Àçÿðáàéúàí ÅÀ Íèçàìè
àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí àñïèðàíòóðàñûíäà òÿùñèë àëìûøäûð.
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíäà åëìè èø÷è êèìè áàø-
ëàìûø, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéè Èäàðÿ Ùåéÿòèíèí êàòèáè, “Âÿòÿí” úÿìèééÿòèíèí
ñÿäðè îëìóøäóð. 1993-úö èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí
ñÿäð ìöàâèíè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ 1959-úó èëäÿ “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèð-
äèéè “Î èíàíûðäû” ùåêàéÿñè èëÿ áàøëàìûø âÿ ÷îõ çÿíýèí éàðàäûúûëûã éîëó êå÷-
ìèøäèð. Î, áþéöê íàñèð, äðàìàòóðã âÿ òÿíãèä÷èäèð. ßñÿðëÿðè áèð ÷îõ õàðèúè äèëëÿðÿ
òÿðúöìÿ îëóíìóø âÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð. “Áàëàäà-
äàøûí èëê ìÿùÿááÿòè” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Áåø äÿãèãÿ âÿ ÿäÿáèééàò” (Áàêû,
Ýÿíúëèê, 1984) êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

ÁÀËÀÄÀÄÀØÛÍ ÈËÊ ÌßÙßÁÁßÒÈ

(ùåêàéÿ)

Àáøåðîíäà, äÿíèçèí ëàï êÿíàðûíäà áèð êÿíä âàð èäè âÿ åëÿ áèë áó
ñààò ùÿìèí êÿíä Éåð öçöíäÿ áèðúÿ êÿíä èäè, ÷öíêè ýöí ìþùêÿìúÿ
øûüûéûðäû, ùàìû äà ýèçëÿíìèøäè åâèíäÿ-åøèéèíäÿ, èíñ-úèíñ éîõ èäè âÿ
áó òÿíùàëûã äà äàùà òÿêúÿ áó êÿíäèí òÿíùàëûüû äåéèëäè, åëÿ áèë ýöíöí
áåëÿúÿ ãûçìàðûíäà áöòöí Éåð öçöíöí, êöððåéè-ÿðçèí òÿíùàëûüû èäè.
Áó êÿíäèí áèðìÿðòÿáÿëè, èêèìÿðòÿáÿëè åâëÿðèíäÿí, êîë-êîñäàí
÷ÿïÿð ÷ÿêèëìèø, òàõòàäàí ñöðàùè ñàëûíìûø, äàøäàí ùàñàð òèêèëìèø ùÿéÿò-
ëÿðèíäÿí, ñàëõûìëàðû ãîðàëàìûø ìåéíÿëÿðèíäÿí, ãûðìûçû ÷è÷ÿêëè íàð
àüàúëàðûíäàí, ÿíúèð àüàúëàðûíäàí, òóò àüàúëàðûíäàí, áîëëóúà ýöíÿøèí-
äÿí áàøãà, áèð äÿ äÿíèçè âàð èäè âÿ áó ñààò äÿíèçèí ëàï õûðäàúà ëÿïÿ-
ëÿðè ñàùèë ãóìëàðûíà òÿðÿô åëÿ ìöëàéèì-ìöëàéèì ýÿëèá-ýåäèðäè êè,
åëÿ áèë äÿíèç ùÿìèí êÿíäèí òÿíùàëûüûíà ëàéëà äåéèðäè.
242
 Êÿíääÿ èíñ-úèíñ ýþçÿ äÿéìèðäè, áèðúÿ Áàëàäàäàøäàí áàøãà; Áàëà-
äàäàø êÿíäàðàñû àñôàëò éîëóí ñÿêèñèíäÿ, òóò àüàúûíûí äèáèíäÿ îòóð-
ìóøäó âÿ áöòöí êÿíä úàìààòûíäàí ôÿðãëè, ýöíöí áó úûðùàúûðûíäà
èñòèäÿí ãîðõóá-åëÿìèðäè; àüàúûí ãîòóð êþëýÿñè íÿ âàõò èäè éåðèíè
äÿéèøìèøäè, àììà Áàëàäàäàø þç éåðèíè äÿéèøìÿìèøäè, åëÿ-åëÿúÿ
ýöíöí àëòûíäà îòóðóá ìöðýö äþéöðäö.
Áàëàäàäàø éàëûí àéàãëàðûíà ñÿíäÿë ýåéìèøäè, ÿéíèíäÿ ïàðóñèí
øàëâàð, ãûñàãîë ìèëÿìèë òðèêîòàæ êþéíÿê âàð èäè, áàøûíà “àåðîäðîì”
êåïêà ãîéìóøäó âÿ ùÿðäÿíáèð òÿð äàìúûëàðû áó “àåðîäðîì” êåïêà-
íûí àëòûíäàí éóâàðëàíûá Áàëàäàäàøûí ñûñãà ñèôÿòèíäÿí öçöàøàüû àõûðäû.
È÷è ïèâÿ ÷ÿëëÿêëÿðè èëÿ äîëó áèð éöê ìàøûíû àñôàëòäàí ýÿëèá êå÷äè
âÿ áó ìàøûíûí òûðûëòûñû Áàëàäàäàøûí ùå÷ õîøóíà ýÿëìÿäè, àüúàãàíà-
äûí ÿëèíäÿí ýåúÿ éàõøû éàòà áèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ, ÿìÿëëè-áàøëû ãûçàðìûø
ýþçëÿðèíè à÷ûá éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäÿí ìàøûíûí àðäûíúà áàõäû, ñîíðà
ýþçëÿðèíè ãûéûá ýöíÿøÿ áàõäû, ñîíðà äà òóò àüàúûíûí éåðèíè äÿéèøìèø
ãîòóð êþëýÿñèíÿ áàõäû, àììà ÿðèíäèéèíäÿí âÿ êÿñàëÿò îíó áàñäû-
üûíäàí éåíÿ äÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè, àéàãëàðûíû èðÿëè óçàäûá ñèäãè-
öðÿêäÿí ÿñíÿäè âÿ ãîëëàðûíû äà ýåíèø à÷ûá éàõøûúà ýÿðíÿøäè.
Ãàðøûäàêû ùÿéÿòèí äàø ùàñàðûíäàí áèð îüëàí óøàüûíûí áàøû ýþðöíäö
âÿ áó îüëàí óøàüû Áàëàäàäàøû ýþðÿí êèìè, òåç äÿ áàøûíû ÷ÿêäè, î ñààò
äà ùÿéÿòèí ýþé äàðâàçàñûíûí êè÷èê ãàïûñû à÷ûëäû âÿ éàõìàúäàí äèøëÿ-
éèá ëÿççÿòëÿ ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ òàõòà ïàð÷àñûíû îíà óçàòäû:
– Øèìàãÿäÿð éîí äÿ ìÿíèì÷öí!..
Áàëàäàäàøäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Îüëàí éåíÿ éàõìàúäàí ëÿççÿòëÿ áèð
äèøäÿì àëûá äåäè:
– Íîëàð, éîí äÿ!..
Áàëàäàäàøäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Îüëàí àüçûíäàêû äèøäÿìè ÷åéíÿéèá
ãóðòàðäûãäàí ñîíðà éåíÿ äåäè:
– Íîëàð...
Áàëàäàäàø ýþçëÿðèíè ãûéûá áèð ìöääÿò îüëàíà áàõäû, åëÿ áèë îíó
áèðèíúè äÿôÿ èäè ýþðöðäö, ñîíðà äåäè:
– Ãÿìèøèíè ÷ÿê ìÿíäÿí.
Îüëàí ÿëèíäÿêè éàõìàúà áàõäû âÿ åëÿ áèë áèð àç ìÿéóñ îëäó êè,
éàõìàúûí ãóðòàðìàñûíà àç ãàëûá, äåäè:
– ßùìÿäàüàíû ÿñýÿðëèéÿ àïàðàíäà äåìÿäèí êè, îíóí éåðèíÿ
øèìàãÿäÿð éîíàúàãñàí ìÿíÿ?
Áàëàäàäàøäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Îüëàí äåäè:
243
 – Äöíÿí ßùìÿäàüàäàí ìÿêòóá ýÿëìèøäè, ñîðóøóðäó ìÿíäÿí êè,
øèìàãÿäÿð éîíóð ñÿíèí÷öí Áàëàäàäàø? Ñîíðà äà éàçìûøäû êè, ìÿí-
äÿí àòÿøèí ñàëàì äåýèíÿí Áàëàäàäàøà. Þç úàíûì÷öí!
Áàëàäàäàø ÿââÿëúÿ éåíÿ ùå÷ íÿ äåìÿäè âÿ éåíÿ äÿ áèð ìöääÿò
éåðèíäÿí ãûìûëäàíìàäû, ñîíðà áèð áàëàúà ýÿðíÿøäè, ÿëèíè øàëâàðûíûí
úèáèíÿ ñàëûá “Àâðîðà” ÷ûõàðòäû, è÷èíäÿí áèð äÿíÿ ñèãàðåò ýþòöðöá ãîéäó
ãóëàüûíûí äèáèíÿ, ãóòóíó ñîõäó úèáèíÿ âÿ áó äÿôÿ äÿ î áèðè ÿëèíè
øàëâàðûíûí î áèðè úèáèíÿ ñàëûá à÷ûëûá-þðòöëÿí áû÷àã ÷ûõàðòäû, äèëèíè à÷ûá
äûðíàüûíäà èòèëèéèíè éîõëàäû âÿ äåäè:
– Âåð áóðà.
Ñÿùÿðäÿí áÿðè ñÿáèðëÿ Áàëàäàäàøäàí úàâàá ýþçëÿéÿí îüëàí ÿëèí-
äÿêè òàõòà ïàð÷àñûíû îíà âåðäè âÿ Áàëàäàäàø äà òàõòà ïàð÷àñûíû àëûá î
òÿðÿô-áó òÿðÿôèíÿ áàõäû, ñîíðà äà éîíìàüà áàøëàäû.
Ãàðøûäàêû ýþé äàðâàçàíûí êè÷èê ãàïûñû éåíÿ à÷ûëäû âÿ ùÿéÿòäÿí
áèð ãàäûí ÷ûõûá Áàëàäàäàøûí éàíûíäàêû îüëàíû ñÿñëÿäè:
– Àüàíÿúÿô, àé Àüàíÿúÿô!
Àüàíÿúÿô àíàñûíà òÿðÿô áàõäû:
– Íÿ âàð?
– Ýÿë îòóð óøàãëàðûí éàíûíäà, ýåäèðÿì áàçàðà.
Àüàíÿúÿô áèð àíàñûíà áàõäû, áèð Áàëàäàäàøà âÿ ÿëèíäÿêè éàõ-
ìàúûí àõûðûíúû òèêÿñèíè àüçûíà ñîõóá ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ äåäè:
– Ãóðòàðàíäà ãûøãûð ìÿíè, ýÿëèì ýþòöðöì, ùÿ?
Áàëàäàäàø þç èøèíäÿ èäè âÿ åëÿ áèë ùå÷ íÿ åøèòìèðäè âÿ öìóìèé-
éÿòëÿ, åëÿ áèë êè, äöíéà Áàëàäàäàøûí âåúèíÿ äåéèëäè.
Àüàíÿúÿô ãà÷ûá ùÿéÿòÿ ýèðäè. Ãàäûí ýÿëèá Áàëàäàäàøûí éàíûíäàí
êå÷ÿíäÿ àéàã ñàõëàäû:
– Íåúÿñÿí, Áàëàäàäàø, àíàí íåúÿäèð?
Áàëàäàäàø áàøûíû ãàëäûðìàäàí:
– Éàõøûäûð, – äåäè.
– Ùà÷àí ýåäèðñÿí ÿñýÿðëèéÿ?
– Ïàéûçäà.
– Èíøàëëàù. ßùìÿäàüà äà êóðñà ýèðèá îðäà.
Áàëàäàäàø áàøûíû ãàëäûðûá ãàäûíà áàõäû:
– Ìÿí äÿ ýèðÿúÿéÿì.
– Èíøàëëàù.
Ãàäûí éîëóíà äàâàì åòäè. Áàëàäàäàø äà òàõòàíû éîíìàüà áàøëàäû
âÿ áèðäÿí éåíÿ áàøûíû ãàëäûðûá ãàäûíûí àðäûíúà ãûøãûðäû:
– ßùìÿäàüàéà ñàëàì éàçóí ìÿíäÿí – àòÿøèí. Éàçóí êè, ñàëàì-
äóàñû âàð ñÿíÿ Áàëàäàäàøûí.
244
 Ãàäûí ýöëöìñÿéèá áàøûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ:
– Ñàëàì ýþíäÿðÿí ñàü îëñóí, ÷îõ ñàü îë, – äåäè âÿ òèíè áóðóëóá
ýþçäÿí èòäè.
Éåíÿ äÿ áèð êÿíä èäè, áèð ýöíöí úûðùàúûðû, áèð äÿ òóò àüàúûíûí
àëòûíäà îòóðóá úèää-úÿùäëÿ øèìàãÿäÿð éîíàí Áàëàäàäàø.
Áèð äÿ äÿíèç èäè; ýþé óçàãäà áèðëÿøèðäè âÿ ýöúëÿ ñåçèëÿí áó öôöã
õÿòòè åëÿ áèë êè, äöíéàíûí àõûðû èäè.
Ýþé òÿðòÿìèç èäè, äÿíèç äÿ äàëüàñûç, ñÿññèç-êöéñöç âÿ áó òÿìèç-
ëèêäÿ, áó ñÿññèçëèêäÿ áó äÿãèãÿ åëÿ áèð ÿáÿäèëèê âàð èäè êè, åëÿ áèë
äöíéàäà íÿ éàüûø îëóá, íÿ ÷îâüóí, íÿ äÿíèç óüóëòóñó, íÿ äÿ êè, áèð
áàøãà øåé.
ßââÿëúÿ éöê ìàøûíûíûí ñÿñè ýÿëäè, ñîíðà þçö ýþðöíäö âÿ ñÿñ
ñàëà-ñàëà àñôàëòëà ýÿëèá Áàëàäàäàøûí éàíûíäàí þòäö, èéèðìè-èéèðìè áåø
ìåòð àðàëûäà äàéàíäû.
Ìàøûíûí áàíûíäà éåêÿ áèð äÿñò éîðüàí-äþøÿê, ìèç, òàõòà êÿòèëëÿð,
áþéöê ïàëòàð äîëàáû, ãàá-ãàúàã, ãàçàí, ñàìîâàð âàð èäè âÿ áåëÿ ìÿëóì
îëóðäó êè, òÿçÿ êþ÷ ýÿëèá.
Ñöðöúö ìîòîðó ñþíäöðöá àøàüû äöøäö, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áîéëà-
íûá äåäè:
– Ùÿ, áóäå, áàõ, áóðàäûð.
Êþê áèð ãàäûí ùûããàíà-ùûããàíà êàáèíÿäÿí äöøöá ñöðöúöíöí ýþñ-
òÿðäèéè òàõòà ãàïûéà áàõäû, ñîíðà ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû, ñîíðà äÿíèçè
ÿìÿëëè-áàøëû ñöçöá:
– Àëëàù Ìóðàäûí úàíûíû ñàü åëÿñèí, – äåäè. – Ëàï ÿíòèãÿ éåðäÿ
êèðàéÿ ýþòöðöá áàüû.
Ñöðöúö úèáèíäÿí ÷ûõàðòäûüû à÷àðëà òàõòà ãàïûíûí àüçûíäàêû éåêÿ
ãûôûëû à÷äû âÿ ãàïûíû èòÿëÿéèá è÷ÿðè áîéëàíäû. ßíúèð, ùåéâà âÿ íàð
àüàúëàðû áó áàëàúà ùÿéÿòè áàøäàí-áàøà êþëýÿëèê åëÿìèøäè. Àðòûðìàëû,
áèðìÿðòÿáÿëè áèíàíûí àðõà òÿðÿôè ìåéíÿëèê èäè. Ùÿéÿòèí àøàüû áàøûíäà
êè÷èê áèð áîñòàí âàð èäè, áîñòàíûí éàíûíäà èñÿ èêèìÿðòÿáÿëè òàëâàð âÿ
áó ñààò áèð äÿñòÿ ñûüûð÷ûí ùÿìèí òàëâàðûí àëò ìÿðòÿáÿñèíäÿêè êþëýÿ-
ëèêäÿ úèâèëäÿøÿ-úèâèëäÿøÿ êåôÿ áàõûðäû.
Êþê ãàäûí áó õóäìàíè ùÿéÿòèí ñÿëèãÿñèíäÿí, êþëýÿñèíäÿí õåéëè
ôåéçéàá îëìóøäó âÿ áèð ìöääÿò áåëÿúÿ äàéàíäû ãàïûíûí àüçûíäà, ñîíðà
éÿãèí éàäûíà äöøäö êè, ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá òàìàøà åëÿìÿéÿ
ýÿëìÿéèáäèð áóðà, øåéëÿðè åâÿ äàøûìàã ëàçûìäûð âÿ ýþðöíöð, áó äà
éàäûíà äöøäö êè, îí ñÿêêèç éàøûíäà ãÿøÿíý áèð ãûçû âàð âÿ ãûç ùÿëÿ
áó õóäìàíè ùÿéÿòÿ áàõìàéûá.
245
 – Ñåâà, áèð ýÿë, áàõ ýþð íÿ àëÿìäè!.. – Êþê ãàäûí ÿòðàôûíà íÿçÿð
ñàëäû âÿ éàëíûç èíäè ùèññ åëÿäè êè, Ñåâà ñÿùÿðäÿí áÿðè ýþçÿ äÿéìèð,
áàëàúà áèð òÿøâèøëÿ ñöðöúöéÿ áàõäû. Ñöðöúö äÿ ýþçëÿðèíè ÿòðàôà äîëàí-
äûðûá òÿÿúúöáëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè, éÿíè ýþçÿ äÿéìèð Ñåâà õàíûì.
Êþê ãàäûí ýåò-ýåäÿ àðòàí áèð òÿøâèøëÿ éöê ìàøûíûíûí äþðä òÿðÿ-
ôèíè äîëàíäû, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áîéëàíäû:
– Ñåâèë! Ùàðäàñàí, Ñåâà!..
Êþê ãàäûíûí òÿøâèøè éàâàø-éàâàø ñöðöúöéÿ äÿ ñèðàéÿò åäèðäè:
– Ñåâà õàíûì!
Ñöðöúö ïÿíúÿëÿðè öñòÿ ãàëõûá ìàøûíûí áàíûíà áîéëàíäû – ùå÷ êèì
éîõ èäè.
Äîüðóäàí äà, ùàðäàäû ýþðÿñÿí áó ãûç?
Ñÿùÿðäÿí áÿðè òóò àüàúûíûí äèáèíäÿ îòóðóá øèìàãÿäÿð éîíìàãëà
ìÿøüóë îëàí Áàëàäàäàø áàøûíû ãàëäûðûá éöê ìàøûíûíà òÿðÿô áàõäû âÿ
ñîíðà éåíÿ äÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá úèää-úÿùäëÿ èøèíÿ äàâàì åòäè.
Êþê ãàäûí ñöðöúöéÿ éàõûíëàøûá þçö þç ñþçëÿðèíäÿí ãîðõóðìóø êèìè:
– Áèðäÿí éîëäà óøàã ìàøûíäàí äöøÿð à?.. – äåäè.
Ñöðöúö îíñóç äà áàøûíû èòèðìèøäè. Éåíÿ ïÿíúÿëÿðè öñòÿ ãàëõûá
ìàøûíûí áàíûíà áîéëàíäû âÿ äåäè:
– Ìóðàä éîëäàø áèëñÿ êè, Ñåâà õàíûì êóçîâäà ýÿëèá, ìÿíèì
ãàíûì ýåòäè!..
Êþê ãàäûí äàùà ñöðöúöéÿ òÿñêèíëèê âåðìÿê ùàëûíäà äåéèëäè,
ÿìÿëëè-áàøëû ãîðõóéà äöøìöøäö:
– Ñåâèë! Ñåâèë!
Áèðäÿí Ñåâèëèí ñÿñè ýÿëäè:
– Íÿ âàð, ìàìàñû?..
Êþê ãàäûí äóðóõäó âÿ ñöðöúöéÿ áàõäû. Ñöðöúö éåíÿ äÿ ÷èéèíëÿ-
ðèíè ÷ÿêäè âÿ áó äÿôÿ ÿéèëèá ìàøûíûí àëòûíà áàõäû, ýóéà êè, Ñåâèë ìàøû-
íûí àëòûíäà îëàúàãäû.
Êþê ãàäûí éåíÿ ÷ûüûðäû:
– Ñåâà!
– Áÿëè!..
Ñöðöúö äÿ, êþê ãàäûí äà ÷àøáàø ãàëìûøäû âÿ áó çàìàí ìàøûíûí
áàíûíäàêû éåêÿ ïàëòàð äîëàáûíûí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ ÿéíèíäÿêè àü äîíóéëà
åëÿ áèë êè, ýþéöí éåääèíúè ãàòûíäàí ó÷óá ýÿëìèø Ñåâèë àäëû ìÿëàêÿ
ðåâåðàíñ åòäè, éÿíè êè, áóéóðóí çàòè-àëèëÿðè, ãóëëóüóíóçäà ìöíòÿçèðÿì.
Êþê ãàäûí ÿëèíè ñèíÿñèíÿ àïàðûá:
– Áèð äÿ öðÿéèìè ïàðòëàäàúàãñàí, – äåäè, àììà ýöëöìñÿäè, ÷öíêè
ìÿëóì îëìóøäó êè, îíóí ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçû éîëäà ìàøûíûí áàíûí-
246
äàí éåðÿ äöøìÿéèá âÿ áàøûíà áàøãà áèð èø äÿ ýÿëìÿéèá, åëÿ-áåëÿúÿ,
ùÿìèøÿêè çàðàôàòûíäàäû.
Ñöðöúö åëÿ áèë àíúàã èíäè áàøà äöøäö êè, àäàìûí àòàñûíû éàíäûðàí
ýöíöí àëòûíäà äàéàíûá, úèáèíäÿí éåêÿ äÿñìàëûíû ÷ûõàðäûá öç-ýþçö-
íöí òÿðèíè ñèëäè.
Ñåâèë ïèíã-ïîíã òîïó êèìè áèð ýþç ãûðïûìûíäà ìàøûíûí áàíûíäàí
éåðÿ àòûëäû âÿ ñÿùÿðäÿí áÿðè ýþçöíö îíäàí ÷ÿêìÿéÿí Áàëàäàäàø äà
ýöíöí èñòèñèíè ùèññ åòäè, éåðèíäÿí ãàëõûá øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïäû âÿ
áó äÿôÿ êå÷èá òóòóí ãîòóð êþëýÿñèíäÿ îòóðäó.
Ñåâèë òàõòà ãàïûäàí áîéëàíûá ùÿéÿòÿ áàõäû âÿ ÿëèíè ÿëèíÿ âóðóá:
– Îé!.. Êàêàéà êðàñîòà!.. – äåäè. – Ïðîñòî ïðåëåñò!..
Êþê ãàäûí áöòöí éàéû ãàëàúàãëàðû áó õóäìàíè ùÿéÿòè áèð äÿ ýþç-
äÿí êå÷èðèá ýöëöìñÿäè – ùÿì þç éåðèíÿ ñåâèíèðäè, ùÿì äÿ ãûçûíûí
éåðèíÿ – âÿ äåäè:
– Éàõøû, øåé-ìåéè äöøöðäÿê êè, ðàùàòëàíàã.
Ñöðöúö áàíûí éàí ñöðàùèñèíè à÷ûá àøàüû ñàëëàòäû âÿ éöêö áèð-áèð
áîøàëäûá åâÿ àïàðìàüà áàøëàäû. Ñåâèë äÿ, àíàñû äà õûðäà-õóðóø øåé-
ëÿðäÿí ýþòöðöá ñöðöúöéÿ êþìÿê åäèðäè âÿ àðòûã ãàíà-òÿðÿ áàòìûø
êþê ãàäûí ùÿðäÿíáèð éåíÿ äÿ ùå÷ íÿéè âåúèíÿ àëìàéûá òóòóí êþëýÿ-
ñèíäÿ øèìàãÿäÿð éîíìàãëà ìÿøüóë îëàí Áàëàäàäàøà òÿðñ íÿçÿðëÿð
ñàëûðäû, éÿíè êè, ýþðìöðñÿí òÿçÿ ãîíøóëàð ýÿëèá, êþìÿê åëÿìÿê-
äÿíñÿ, êþëýÿäÿ àâàðàëàíûðñàí.
Áàëàäàäàø êþê ãàäûíûí, ñîíðà äà ñöðöúöíöí òÿðñ íÿçÿðëÿðèíè þç
öçÿðèíäÿ ùèññ åäèðäè, àììà Áàëàäàäàø äà îíà ýþðÿ Áàëàäàäàø èäè êè,
þç áèëäèéèíè àòàñûíà äà âåðìÿçäè, íåúÿ ëàçûì áèëÿðäè, åëÿ äÿ åäÿðäè.
Êþê ãàäûí ëàï áèðòÿùÿð îëìóøäó, ùÿð÷ÿíä ùÿðäÿíáèð éöê äàøû-
ìàã îíà çèéàí åëÿìÿçäè. Ñåâèë èñÿ äèíý-äèíý äèíýèëäÿéÿ-äèíýèëäÿéÿ
ýÿëèá áèð êèòàá ýþòöðöðäö, éà ëàï êè÷èê áèð áàüëàìà ýþòöðöðäö, àïà-
ðûðäû åâÿ, òÿçÿäÿí ãàéûäûá éåíèñèíè ýþòöðöðäö âÿ åëÿ áèëèðäè êè,
ÿìÿëëè-áàøëû èø ýþðöð.
Àõûðäà ñöðöúö ìàøûíûí áàíûíà ãàëõûá éåêÿ ïàëòàð äîëàáûíû éåðèí-
äÿí äÿáÿðòìÿéÿ áàøëàäû âÿ êþê ãàäûí äà äàùà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿ-
éèá öçöíö Áàëàäàäàøà òóòäó:
– Àé îüëàí, – äåäè, – ýÿë êþìÿê åëÿ äÿ áèð àç, ýþðìöðñÿí, ýöúö-
ìöç ÷àòìûð?..
Áàëàäàäàø áàøûíû ãàëäûðûá áèð ìöääÿò êþê ãàäûíà áàõäû âÿ ñîíðà
ñîðóøäó:
– Ìÿíèìëÿñèç?
247
 – Ùÿ... Áÿñ êèìèíëÿéÿì?
Áàëàäàäàø éåíÿ äÿ áèð ìöääÿò êþê ãàäûíà áàõäû âÿ äåäè:
– Ùàìáàë ýÿòèðÿéäèç äÿ þçöíöçëÿ
Êþê ãàäûí áàøà äöøÿ áèëìÿäè êè, Áàëàäàäàø áó ñþçëÿðè îíëàðû
ëàüà ãîéìàã ö÷öí äåéèð, éà åëÿ äîüðóäàí äà áó ôèêèðäÿäèð âÿ îíëàð
ýÿðÿê ùàìáàë ýÿòèðÿéäèëÿð þçëÿðèéëÿ?
Òÿðäÿí àü êþéíÿéè áÿäÿíèíÿ éàïûøìûø ñöðöúö àúûãëû-àúûãëû Áàëà-
äàäàøà áàõûá íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäè, àììà áó çàìàí ãàïûíûí àüçûíäà
äàéàíìûø Ñåâèë Áàëàäàäàøà áàõà-áàõà ïûããûëäàäû âÿ ñöðöúö äÿ äàùà
ùå÷ íÿ äåìÿäè.
Áàëàäàäàø “àåðîäðîì” êåïêàñûíûí éåêÿ äèìäèéè àëòûíäàí Ñåâèëÿ
áàõäû, ñîíðà ÿëèíäÿêè òàõòà ïàð÷àñûíû ñÿêèíèí öñòöíÿ ãîéóá àéàüà
ãàëõäû, à÷ûëûá-þðòöëÿí áû÷àüûíû áàüëàéûá úèáèíÿ ãîéäó âÿ ÿäÿá-ÿðêàíëà
ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïûá àñòà àääûìëàðëà ìàøûíà éàõûíëàøäû.
Ñåâèë ýöíöí áó úûðùàúûðûíäà Áàëàäàäàøûí áàøûíà ãîéäóüó êåï-
êàéà, ãóëàüûíûí äèáèíäÿêè ñèãàðåòÿ áàõäû âÿ éåíÿ äÿ ïûããûëäàäû.
Áàëàäàäàø ýþçóúó ãûçà áàõäû âÿ ùàëûíà òÿôàâöò ãîéìàäàí ñöðö-
úöéÿ èøàðÿ åëÿäè êè, ïàëòàð äîëàáûíû àøàüû èòÿëÿñèí, þçö èñÿ êöðÿéèíè
ìàøûíûí áàíûíà ñþéêÿéèá ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðäû.
Ñöðöúö ÿââÿëúÿ òÿðÿääöä åòäè, ÷öíêè äîëàá ÷îõ éåêÿ èäè, Áàëàäàäàø
úûëûç, àììà Áàëàäàäàøûí èíàìû îíà äà ñèðàéÿò åòäè âÿ î, ùûããàíà-
ùûããàíà ïàëòàð äîëàáûíû Áàëàäàäàøûí êöðÿéèíÿ åíäèðäè.
Áàëàäàäàø ÿëëÿðè èëÿ áàøûíûí öñòöíÿ ÿéèëìèø äîëàáû òóòóá àääûì
àòìàã èñòÿäè, àììà àüûðëûã àëòûíäà äèçëÿðè òèòðÿäè, ýþçëÿðè ãàðàëäû âÿ
î, áèðúÿ àíûí è÷èíäÿ ôèêðèíäÿí êå÷èðäè êè, ÿýÿð áó ñààò áó àüûð éöêöí
àëòûíäàí ãà÷ìàñà íÿ ÿñýÿðëèéÿ ýåäÿ áèëÿúÿê, íÿ äÿ ßùìÿäàüà êèìè
êóðñà ýèðÿúÿê, àíàñû äà àüëàð ãàëàúàã åâäÿ âÿ éàäûíäàí ÷ûõàðòäû êè,
éàíûíäà îí ñÿêêèç éàøëû ýþçÿë áèð ãûç âàð âÿ ãûçûí àäû Ñåâèëäè âÿ
Ñåâèë éàìàí ýöëÿíäè.
Áàëàäàäàø ýöúëÿ êÿíàðà ñû÷ðàäû êè, àüûð äîëàáûí àëòûíäà ãàëûá õóðä-
õÿøèë îëìàñûí âÿ äîëàá äà áàéàãäû ùà, ýóìáóëòó èëÿ àüçûöñòÿ éåðÿ –
ãûð ñÿêèíèí öñòöíÿ äöøäö.
Ïàëòàð äîëàáûíûí ýóðóëòóñóíäàí ñîíðà áèð àíëûã ñöêóò ÷þêäö âÿ
éàëíûç áó áèð àíëûã ñöêóòäàí ñîíðà Ñåâèë ÿââÿëúÿ ïûããûëäàäû, ñîíðà äà
ëàï øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö âÿ îíóí áó ýöëöøö åëÿ áèë êè, êþê ãàäûíû
éóõóäàí îéàòäû:
– Âàõñåé-é!..
248
 Áàëàäàäàø ÿââÿëúÿ àüçûöñòÿ éåðÿ ñÿðèëìèø äîëàáà, ñîíðà äà ýöëöøö
èëÿ êÿíäèí ùÿìèøÿêè éåêíÿñÿãëèéèíè àëò-öñò åäÿí Ñåâèëÿ áàõäû âÿ äåäè:
– Åéèá åòìÿç, äöçÿëäÿðèê.
Êþê ãàäûí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè:
– Íÿéè äöçÿëäÿðèê, àé ìÿí äåéÿí? Õÿøèëÿ äþíäÿðìèñÿí øèôî-
íåðè, èíäè äÿ äåéèðñÿí äöçÿëäÿðèê?!
Ñåâèë éåíèäÿí øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö.
Éÿãèí êè, Ìóðàä éîëäàøà íÿ úàâàá âåðÿúÿéè áàðÿäÿ äöøöíÿí ñöðöúö
ìàòû-ãóòó ãóðóìóø ùàëäà ìàøûíûí áàíûíäà äàéàíûá éóõàðûäàí-àøàüû
Áàëàäàäàøà áàõûðäû âÿ àüçûíû à÷ûá áèðúÿ êÿëìÿ äÿ äåìÿéÿ ùàëû éîõ èäè.
Áàëàäàäàø èñÿ ýþçëÿðèíè äîëàáäàí ÷ÿêèá éåíÿ Ñåâèëÿ áàõäû âÿ
áèðäÿí-áèðÿ áàøà äöøäö êè, úÿìè éàðûìúà ñààò áóíäàí ÿââÿë ùå÷ òàíû-
ìàäûüû áó îí ñÿêêèç éàøëû ýþçÿë ãûç îíóí ö÷öí ÷îõ äîüìà âÿ ÿçèç áèð
àäàìäûð, áó ùèññ îíóí áöòöí áÿäÿíèíäÿí àõûá êå÷äè âÿ îíà åëÿ ýÿëäè
êè, äÿíèçèí ëÿïÿëÿðè áöòöí áÿäÿíèíè îõøàäû; äÿíèçè èñÿ Áàëàäàäàø
êèìè äóéàí, ùèññ åäÿí âÿ ñåâÿí èêèíúè àäàì òàïìàã ÷ÿòèí èøäè.
Áàëàäàäàøûí èëê ìÿùÿááÿòè áåëÿ áàøëàäû âÿ áó èëê ìÿùÿááÿòèí
èëê ýöíîðòàñû ùÿìèí áó äîëàá ÿùâàëàòû èëÿ ñîíà éåòäè; Áàëàäàäàø
ÿââÿëúÿ ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïäû – ýóéà êè, éåíÿ ñÿêèíèí
öñòöíäÿí ãàëõûðäû âÿ ñîíðà ùå÷ íÿ îëìàéûáìûø êèìè, ýåðè äþíöá
òÿêúÿ Áàëàäàäàøûí ýÿçÿ áèëÿúÿéè àñòà âÿ áèýàíÿ éåðèøëÿ óçàãëàøäû.
Ùÿð òÿðÿô äÿíèç èäè âÿ áó ñààò äÿíèçäÿ áàëûãëàðäàí áàøãà áèð äÿ
Áàëàäàäàø öçöðäö; áàëûãëàð ýþðöíìöðäö, àììà Áàëàäàäàøûí áàøû
äÿíèçèí öçÿðèíäÿ ãàðàëûðäû, áàòûðäû, ÷ûõûðäû; Áàëàäàäàø åëÿ åùìàëëûúà
öçöðäö êè, äÿíèçèí ñàêèòëèéè äÿ þç ñàêèòëèéèíäÿ ãàëûðäû, ñÿññèçëèéè äÿ
þç ñÿññèçëèéèíäÿ.
Áàëàäàäàø ñóéóí öçÿðèíäÿ àðõàñûöñòÿ ÷åâðèëäè âÿ ýþçëÿðèíè ýþéÿ
äèêäè; ýþé äÿ äÿíèç êèìè èíòÿùàñûç èäè âÿ áó ýþéöí àëòûíäàêû äÿíèçäÿ
áèð Áàëàäàäàø âàð èäè, áó Áàëàäàäàøûí èñÿ öðÿéèíäÿ îí ñÿêêèç éàøëû
ýþçÿë áèð ãûç âàð èäè; áó ãûçûí àäû Ñåâèë èäè, þçö äÿ éàìàí ýöëÿéÿí èäè.
Ùÿìèí ýöëÿéÿí ãûç èíäè îòóðìóøäó òÿçÿ ùÿéÿòëÿðèíäÿêè èðè ÿíúèð
àüàúûíûí àëòûíäà, àììà äàùà ýöëìöðäö, ÿëëÿðèíè õóðìàéû ñà÷ëàðûíûí
àðàñûíäàí áàøûíûí àðõàñûíäà ÷àðïàçëàéûá èðè ýþé ýþçëÿðèíè çèëëÿìèøäè
ñÿìàéà; ñÿìàéà áàõûðäû âÿ øåèð äåéèðäè:
Êàê ïðîùàëèñü, ñòðàñòíî êëÿëèñü
 âåðíîñòè ëþáâè...
Âìåñòå òàéí ïðèîáùàëèñü,
249
 Ïåëè ñîëîâüè...
Âçÿë ãèòàðó íà ïðîùàíüå
È ó ñòðóí èñòîðã
Âñå ïðèçíàíüÿ, îáåùàíüÿ,
Âñåé äóøè âîñòîðã...
Äà, òîñêà çàïîëíèëà,
Ïîðâàëàñü ñòðóíà...
Íå çâàëà á, äà íå ìàíèëà
Äàëüíÿÿ ñòîðîíà!
Âñïîìèíàé æå, ðàäè áîãà,
Âñïîìèíàé ìåíÿ,
Êàê ñåäîé òóìàí èç ëîãà
Âñòàíåò äî ïëåòíÿ...

Øåðè äåéÿíäÿí ñîíðà ÿëëÿðèíè ýåíèø à÷ûá ýÿðíÿøäè âÿ éàëíûç áó

çàìàí ùàñàðûí öñòöíÿ äûðìàøûá îíà áàõàí Áàëàäàäàøû ýþðäö, ÿââÿëúÿ
áèð áàëàúà äóðóõàí êèìè îëäó, ñîíðà ñîðóøäó:
– Ñÿí äÿ øåèð áèëèðñÿí?
– Íþø áèëìèðÿì?..
Ñåâèë éåíèäÿí äèêÿëèá ìàðàãëà äåäè:
– Éîõ à?.. – Åëÿ áèë èíàíìûðäû êè, Áàëàäàäàø øåèð áèëèð. – Äå äÿ áèðèíè.
– Ìÿêòÿá-çàääû áÿéÿì?..
ßëáÿòòÿ, Áàëàäàäàø áèð ïàðà øåèð áèëèðäè, àììà Áàëàäàäàø îíó äà
áèëèðäè êè, áó øåèðëÿðèí ùå÷ áèðè Ñåâèëÿ ëàéèã äåéèë; éÿíè Ñåâèëèí, áó
òÿìèç ýþéöí, áó ñÿññèç-ñÿìèðñèç äÿíèçèí, áàõ, èíäèêè áó äÿãèãÿíèí
øåèðëÿðè äåéèë î øåèðëÿð; Áàëàäàäàø îíó äà áèëèðäè êè, òÿìèç ýþéÿ áàõûá
øåèð äåéÿí ãûçëà ëàï èíúÿ, çÿðèô äàíûøìàã ëàçûìäûð, àììà ìÿñÿëÿ
áóðàñûíäà èäè êè, Áàëàäàäàø èíúÿ âÿ çÿðèô äàíûøà áèëìèðäè.
ßñëèíäÿ Áàëàäàäàø áóíó àíúàã èíäè ùèññ åëÿäè, èíäè ùèññ åëÿäè êè,
î, éÿíè îí ñÿêêèç éàøû èëÿ áÿðàáÿð ìÿêòÿáè äÿ éåíèúÿ áèòèðìèø ìÿø-
ùóð øèìàãÿäÿð óñòàñû Áàëàäàäàø ãûçëà èíúÿ âÿ çÿðèô ñóðÿòäÿ, éàõøû
ñþçëÿð èøëÿäÿ-èøëÿäÿ äàíûøìàã ãàáèëèééÿòèíäÿ äåéèë.
Î, öðÿéèíèí ëàï äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ùèññ åëÿäè êè, áåëÿúÿ ùàñàðûí
öñòöíäÿ îòóðóá îíúà ìåòðëèêäÿí òàìàøà åëÿäèéè áó ãûç ÿñëèíäÿ îíóí
äöíéàñûíäàí ÷îõ-÷îõ óçàãäàäû, àììà Áàëàäàäàø áóíó äà ùèññ åëÿäè
êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, äÿíèçèí ñàùèëèíäÿ, àéëû-óëäóçëó áèð éàé ýåúÿ-
ñèíäÿ, þçö äÿ ñÿðèí áèð ýåúÿäÿ áó óçóí ìÿñàôÿ éîõ îëà áèëÿð, áó ýþçÿë
ãûç äà ëàï äÿíèç êèìè îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéûá öçöíäÿí þïÿ áèëÿð.
250
 Áàëàäàäàø åëÿ áèë êè, áó þïöøö ñèôÿòèíäÿ ùèññ åòäè, äèêñèíäè âÿ
ñó÷ëó àäàìëàð êèìè ãûçà áàõäû.
Ìÿëóì ìÿñÿëÿ èäè êè, Ñåâèë Áàëàäàäàøûí ôèêèðëÿðèíäÿí âÿ áèð íå÷ÿ
ñàíèéÿ áóíäàí ÿââÿë îíóí àðûã öçöíäÿí þïäöéöíäÿí õÿáÿðñèç èäè. Ãûç
Áàëàäàäàøûí áàøûíäàêû “àåðîäðîì” êåïêàéà áàõûá ýþçëÿðèíè ñöçäö
âÿ Áàëàäàäàø äà áàøà äöøäö êè, îíóí áó ñààò øåèð äåéÿ áèëìÿìÿñè
÷îõ ïèñ èø îëäó.
Ñåâèëèí àíàñû àðòûðìàäàêû ãàç ïèëÿòÿñèíèí öñòöíäÿ òÿçÿ ëîáéà ãûçàð-
äûðäû âÿ ùàñàðà äûðìàøìûø Áàëàäàäàøû ýþðÿíäÿ ëàï úèí àòûíà ìèíäè:
– Ìÿíÿ áàõ, îðà íèéÿ äûðìàøìûñàí? Áàøûíà éåð ãÿùÿòäèð?..
Áàëàäàäàø êþê àðâàäà áàõäû âÿ ùå÷ íÿ äåìÿéèá ùàñàðäàí éåðÿ
àòûëäû, ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïûá ñÿíäÿëëÿðèíèí áóðíó èëÿ ãóìó
òîçëàíäûðà-òîçëàíäûðà ùàñàðëàðàðàñû éîë èëÿ óçàãëàøäû.
Ñåâèëèí àíàñû ïèëÿòÿíèí öñòöíäÿêè ëîáéàéà äþðä-áåø éóìóðòà ÷ûð-
ïûá ùÿëÿ äÿ ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà îòóðìóø ãûçûíà äåäè:
– Ìóðàä ýÿëÿúÿê èíäèëÿðäÿ, äóð ãàáäàí-ãàúàãäàí éûü ñòîëóí
öñòöíÿ...
Ñåâèë Ìóðàäûí àäûíû åøèäÿíäÿ ýöëöìñÿäè âÿ ãóø êèìè ãàëõûá îòàüà
ýèðäè.
Ñåâèëèí àíàñû ïèëÿòÿíèí îäóíó ëàï àëûá, ñàðûìñàã ÿçìÿéÿ áàøëàäû
âÿ áó çàìàí ùÿéÿòèí òàõòà ãàïûñû à÷ûëäû âÿ Áàëàäàäàø ùÿð ÿëèíäÿ è÷è ñó
èëÿ äîëó áèð âåäðÿ ùûããàíà-ùûããàíà ýÿëèá äàéàíäû ùÿéÿòèí îðòàñûíäà.
Ñåâèëèí àíàñû òÿðñ-òÿðñ Áàëàäàäàøà áàõäû âÿ Áàëàäàäàø äà áèð
ìöääÿò áó êþê àðâàäà áàõûá:
– Øîëëàð ñóéóäóð, – äåäè. – Ýÿòèðäèì ñèçöí÷öí, èøëÿäÿñöç.
Ñåâèëèí àíàñû äåäè:
– Ýåò, áàëà, ýåò. Ñÿíäÿí ùå÷ êèì ùå÷ íÿ èñòÿìÿéèá, ýåò þç èøèíÿ,
ýöúöíÿ...
Áàëàäàäàø, “àåðîäðîì” êåïêàñûíûí àëòûíäà òÿð äàìúûëàðû ñöçöëÿ-
ñöçöëÿ éåíÿ äÿ áèð íå÷ÿ ìöääÿò êþê àðâàäà áàõäû âÿ ùå÷ íÿ äåìÿ-
äÿí ýåðè äþíöá ÿëèíäÿêè âåäðÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ ùÿéÿòäÿí ÷ûõìàã èñòÿäè.
Ñåâèëèí àíàñû àðõàäàí îíó ñÿñëÿäè:
– Äîüðóäàí øîëëàð ñóéóäó?
Áàëàäàäàø àéàã ñàõëàéûá êþê àðâàäà ñàðû ÷åâðèëäè âÿ áó êþê
àðâàäû èíàíäûðìàã ö÷öí ñèäã-öðÿêäÿí àíä è÷äè:
– Êåïêàì ùàããû øîëëàð ñóéóäó, èíàíìûðñóç?
Ñåâèëèí àíàñû åëÿ áèë åøèòìÿäè:
– Íÿ?
251
 Áàëàäàäàø âåäðÿëÿðè éåðÿ ãîéóá ÿëèíè êåïêàñûíà âóðäó âÿ äåäè:
– ßøøè, êåïêàìà àíä îëñóí êè, øîëëàð ñóéóäó, íþø èíàíìûðñàí
å, ñÿí?..
Áèðäÿí Ñåâèë åâèí ãàïûñûíäàí ùÿéÿòÿ òÿðÿô áîéëàíäû âÿ:
– Íåúÿ, íåúÿ! – äåäè. – Êåïêàì ùàããû?.. – Ñîíðà äà áàøëàäû øàã-
ãàíàã ÷ÿêèá ýöëìÿéÿ.
Áàëàäàäàø áàøà äöøìÿäè êè, Ñåâèë èíäè íÿéÿ ýöëöð; ÿñëèíäÿ Ñåâè-
ëèí ýöëìÿéè, þçö äÿ øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëìÿéè îíóí õîøóíà ýÿëèðäè âÿ
áóíà ýþðÿ äÿ ùå÷ öðÿéèíäÿ äÿ îíà àúûãëàíà áèëìèðäè êè, àäàì áåëÿ
ýöëÿéÿí îëìàç.
Ñåâèëèí àíàñû äåäè:
– Éàõøû, ýÿòèðìèñÿí, âåð èøëÿäÿê, àììà äàé çÿùìÿò ÷ÿêìÿ áóí-
äàí ñîíðà.
Áàëàäàäàø éåíÿ äÿ ýåðè ãàéûäûá âåäðÿëÿðè ùûããàíà-ùûããàíà àðòûð-
ìàéà ãàëäûðäû âÿ ñóéó èðè äÿìèð ãàáà áîøàëòäû. Áó çàìàí ùÿéÿòèí
ãàïûñû àüçûíäà ãûðìûçû ðÿíýëè áèð “Ìîñêâè÷” äàéàíäû. Ñåâèëèí àíàñû
î ñààò ÿë-àéàüà äöøäö:
– Ìóðàä ýÿëäè! – äåäè. – Ñåâà, Ìóðàä ýÿëäè!
Ñåâèë òÿëÿñèê îòàãäàí ÷ûõûá ãà÷à-ãà÷à ùÿéÿòÿ äöøäö. Àíàñû äà
Áàëàäàäàøû éàäûíäàí ÷ûõàðûá äÿñìàëëà ÿëëÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ ùÿéÿòÿ åíäè.
Ìóðàä îòóç éàøûíäà, áîéëó-áóõóíëó, éàðàøûãëû áèð êèøè èäè. Î,
ìàøûíäàí äöøöá ùÿéÿòÿ ýèðÿíäÿ åëÿ áèë ñÿùÿðäÿí áÿðè ýöíöí àëòûíäà
òàãÿòñèç ãàëìûø áó ùÿéÿòÿ áèð úàíëàíìà ýÿëäè, áó áàëàúà åâèí, àðòûð-
ìàíûí, ïèëÿòÿíèí – ùÿð øåéèí ñàíáàëû àðòäû.
Ìóðàä:
– Ùÿ, íåúÿäè? – äåäè. – Íåúÿ éåðëÿøìèñèíèç?
Ñåâèë:
– ßíòèãÿ! – äåäè âÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá Ìóðàäûí ãîëóíà
ãûñûëäû; àíàñû éàíûíäà îëìàñàéäû, éÿãèí èíäè Ìóðàäûí áîéíóíà ñàðû-
ëàúàãäû.
Ñåâèëèí àíàñû äà áóíó ùèññ åëÿéèá áèð àç þçöíö èòèðÿí êèìè îëäó,
ñîíðà äåäè:
– Ëàï éàõøûäû áóðàëàð. Ëàï éàõøûúà äà éåðëÿøìèøèê.
Ìóðàä ÿòðàôû ýþçäÿí êå÷èðèá þçöíäÿí âÿ áöòöí áó ùÿéÿò-
áàúàäàí ðàçû ùàëäà äåäè:
– Øÿùÿðäÿ áèð èñòè, áöðêö âàð êè, àäàì íÿôÿñ àëà áèëìèð.
Ñåâèë îíóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõûá:
252
 – Éîðóëìóñàí? – äåäè âÿ åëÿ äåäè êè, àíàñû éåíÿ áèð áàëàúà þçöíö
èòèðÿí êèìè îëäó: ãûç à÷ûã-àøêàð Ìóðàäûí áîéíóíà ñàðûëìàã èñòÿéèðäè.
Áó ñààò ùå÷ êèì áèëìèðäè êè, äöíéàäà Áàëàäàäàø àäûíäà áèð àäàì
âàð âÿ òàìàìèëÿ éàääàí ÷ûõàðûëìûø Áàëàäàäàø áîø âåäðÿëÿðè ÿëèíÿ àëûá
îíëàðûí éàíûíäàí þòìÿê èñòÿéÿíäÿ Ìóðàä ñîðóøäó?
– Áó êèìäèð áåëÿ?
Ñåâèë Áàëàäàäàøûí “àåðîäðîì” êåïêàñûíûí àëòûíäàí òÿð äàìúûëàðû
ñöçöëÿí ñèôÿòèíÿ áàõûá áÿðêäÿí ýöëäö.
Ñåâèëèí àíàñû äåäè:
– Øîëëàð ñóéó ýÿòèðèá áèçÿ èêè âåäðÿ.
Ñåâèë èñÿ ýöëöðäö. Áàëàäàäàø àéàã ñàõëàéûá Ñåâèëÿ áàõäû. Áàëà-
äàäàø ö÷öí ôÿðãè éîõ èäè êè, áó îí ñÿêêèç éàøëû ýþçÿë ãûçûí éàíûíäà
áûüûáóðìà çûðïû áèð îüëàí äàéàíûá âÿ ùÿìèí îüëàíûí òÿïòÿçÿ ãûðìûçû
“Ìîñêâè÷”è âàð âÿ Áàëàäàäàøûí ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá áåëÿúÿ ãûçà áàõ-
ìàüû áó îüëàíûí õîøóíà ýÿëìèð; Áàëàäàäàø áèðäÿí-áèðÿ îíóí ö÷öí
áó ãÿäÿð äîüìà âÿ ÿçèç îëàí áó ýþé ýþçëÿðÿ, õóðìàéû ñà÷ëàðà, àü
áÿíèçÿ áàõìàã èñòÿéèðäè âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áàõûðäû.
Ìóðàä ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá áèð äÿíÿ ýöìöøö ìàíàòëûã ÷ûõàðòäû âÿ
Áàëàäàäàøà óçàòäû:
– Òóò.
Áàëàäàäàø ýþçëÿðèíè õóðìàéû ñà÷ëàðäàí, ýþé ýþçëÿðäÿí, àü áÿíèç-
äÿí ÷ÿêèá ýöìöøö ìàíàòëûüà áàõäû.
ßëáÿòòÿ, áàøãà âàõòëàð îëñàéäû, Áàëàäàäàø äà ñþéöø ñþéÿðäè, éà
ýöìöøö ìàíàòëûüû àëûá âûçûëäàäàðäû ýþéöí éåääèíúè ãàòûíà, àõûð êè,
áèð øåé åäÿðäè. Àììà ìÿñÿëÿ áóðàñûíäà èäè êè, áó äÿãèãÿ Áàëàäàäàø
þçöíö òàìàì èòèðìèøäè âÿ áèëìèðäè êè, íÿ åëÿñèí, ÷öíêè áó äÿãèãÿ îíóí
éàíûíäà îí ñÿêêèç éàøëû ýþçÿë áèð ãûç äàéàíìûøäû, þçö äÿ áó ãûç ýþéÿ
áàõûá ýþçÿë øåèðëÿð äåéÿ áèëèðäè âÿ èíäè áó ãûç äà ùÿìèí ýöìöøö
ìàíàòëûüà áàõûðäû.
Ñåâèëèí àíàñû äåäè:
– Åëÿ-áåëÿ ýÿòèðèá å, àé Ìóðàä, ïóëñóç.
Ìóðàä ýöëöìñÿäè:
– Åéèá åòìÿç, ãîé ýåäèá ïèâÿ è÷ñèí, ñÿðèíëÿñèí.
Áàëàäàäàø ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá áîø âåäðÿëÿð ÿëèíäÿ ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû.
Àðõàäàí Ìóðàäûí ñÿñè ýÿëäè:
– Àç îëäó?
Ñîíðà äà ýþéýþçëö, õóðìàéûñà÷ëû, àüáÿíèçëè ùÿìèí îí ñÿêêèç
éàøëû ãûç áÿðêäÿí ýöëäö.
253
 Èêè Àé âàð èäè: áèðè ýþéäÿ, áèðè äÿ äÿíèçäÿ âÿ äÿíèçäÿêè áó Àé
íàðûí ëÿïÿëÿðèí öçÿðèíäÿ îéíàéûðäû. Áàëàäàäàø ñàùèëäÿ – ãóìóí
öñòöíäÿ îòóðóá ýþçëÿðèíè äÿíèçäÿêè Àéäàí ÷ÿêìèðäè.
Áöòöí ñàùèëäÿ ùå÷ êèì éîõ èäè, áèð äÿíèç èäè, áèð Áàëàäàäàø, áèð
äÿ äÿíèçäÿêè áó Àé.
Ñàùèëèí áó òÿíùàëûüû áèð ùÿçèíëèê ýÿòèðìèøäè âÿ Áàëàäàäàø äà ùÿìèí
ùÿçèíëèê è÷èíäÿ ýþçëÿðèíè äÿíèçäÿêè Àéäàí ÷ÿêÿ áèëìèðäè.
Íÿùàéÿò, Áàëàäàäàø àéàüà ãàëõûá ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïäû
âÿ éàâàø-éàâàø ñàùèëäÿí óçàãëàøûá ãàéûãëàðûí àðàñû èëÿ êÿíäÿ òÿðÿô
ýÿëäè.
Àüàíÿúÿôýèëèí ùÿéÿòëÿðèíäÿí ýÿëÿí ìàùíû ñÿñè àëÿìè áöðö-
ìöøäö: Ãÿäèð Ðöñòÿìîâ “Ñîíà áöëáöëëÿð”è îõóéóðäó âÿ Áàëàäàäàø
äà ìàùíûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ Ñåâèëýèëèí òÿçÿ ùÿéÿòëÿðèíèí äàø ùàñàðûíà
äûðìàøûá ãàðàíëûãäàí îíëàðûí èøûãëû àðòûðìàñûíà áàõäû.
Ñåâèë, àíàñû âÿ Ìóðàä àðòûðìàäàêû êè÷èê ìèçèí àðõàñûíäà îòóðóá
÷àé è÷èðäè.
Ñåâèëèí àíàñû:
– Ñÿí àëëàù, ìàøûíû éàâàø ñöð, – äåäè. – Öðÿéèì ãàëàúàã ñÿíèí
éàíûíäà. Òåëåôîí äà éîõäóð êè, øÿùÿðÿ ÷àòàíäà çÿíý åëÿéèá äåéÿñÿí.
Ìóðàä ýöëöìñÿäè:
– Îíñóç äà éàâàø ñöðöðÿì. Íèýàðàí ãàëìàéûí.
Ñåâèë äåäè:
– Ãàë áóðäà äà, íÿ îëàð?..
Ìóðàä äåäè:
– Éàõøû äåéèë...
Ñåâèëèí àíàñû äåäè:
– Áèðúÿ òîéóíóçó òåç åëÿñÿéäèê...
Áàëàäàäàø àòûëûá ùàñàðäàí äöøäö âÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ïàðóñèí
øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïûá Ñåâèëýèëèí ùÿéÿòëÿðèíäÿí óçàãëàøäû.
Éåíÿ ýöíöí úûðùàúûðû èäè âÿ áåëÿ èñòè îëà, þçö äÿ øÿíáÿ ýöíö –
äÿíèç äÿ, ñàùèë äÿ àäàìëà äîëó èäè.
Áàëàäàäàø äÿíèçäÿí òÿçÿúÿ ÷ûõìûøäû âÿ àç ãàëà äèçèíÿúÿí óçà-
íàí ãàðà òðóñèêè íàçèê áàëäûðûíà éàïûøìûøäû.
Àüàíÿúÿô ÿëèíäÿêè òàõòà øèìàãÿäÿðè ãóìëóüà éîðòà-éîðòà îíà
éàõûíëàøäû:
– ßùìÿäàüàäàí áó ýöí ìÿêòóá àëìûøûã. Ñÿíÿ ñàëàì éàçûð. Äåéèð,
ýÿëñèí ìÿíèì éàíûìà. Àìóðñêè îáëàñòà. Äåéèð êè, êóðñà äà ýèðÿð éàõøû.
Îðäàí ñîíðà âàéåííè àêàäåìèéàéà äà ýèðìÿê îëóð ÿíòèãÿ. Ìÿí äÿ
254
áó ýöí éàçäûì îíà êè, Áàëàäàäàø éàõøû-éàõøû øèìàãÿäÿðëÿð äöçÿëäèð
ìÿíèì÷öí. Àíàì äà éàçäû êè, Áàëàäàäàø ñàëàì äåéèð ñÿíÿ.
Áàëàäàäàø áèðäÿí-áèðÿ:
– Ñÿíÿ íÿ âàð å... – äåäè. – Äöíéà âåúèíÿ äþéöë!.. – Ñîíðà ãóìóí
öçÿðèíäÿ óçàíûá ýþçëÿðèíè ãûéäû âÿ ýöíÿøÿ áàõäû.
Àüàíÿúÿô þìðöíäÿ Áàëàäàäàøäàí áåëÿ ñþçëÿð ýþçëÿìÿçäè âÿ
ìàòû-ãóòó ãóðóìóø ùàëäà ýþçëÿðèíè äþéöá áèëìÿäè êè, íÿ äåñèí. Ñîíðà
ñàùèëÿ òÿðÿô ýÿëÿí ãûðìûçû “Ìîñêâè÷”è ýþñòÿðèá:
– Óïðàâëéàéóøè ýÿëèð, – äåäè.
Áàëàäàäàø ñîðóøäó:
– Êèì?
Àüàíÿúÿô äåäè:
– Óïðàâëéàéóøè.
– Óïðàâëéàéóøè êèìäèð?
– Îäå, ãûðìûçû “Ìîñêâè÷”äÿ ýÿëèð.
Áàëàäàäàø äèêÿëèá ãûðìûçû “Ìîñêâè÷”ÿ áàõäû. Àüàíÿúÿô ùÿñÿä
äîëó ýþçëÿðèíè áó òÿïòÿçÿ ãûðìûøû “Ìîñêâè÷”äÿí ÷ÿêìÿéÿðÿê äåäè:
– Òÿçÿ ãîíøóìóçäó ãûç. Áó äà îíóí íèøàíëûñûäû. Éàé÷öí ýÿëèá-
ëÿð, éåíÿ ãåéèäÿúÿêëÿð øÿùÿðÿ ïàéûçäà. Ãûçûí àíàñû äåéèð êè, óïðàâëéà-
éóøèäè áó. Áèëèðñÿí íå÷ÿ êèëî îëàð ãûçûí àíàñû? Þçö áåëÿ ÿíòèãÿäè,
àíúàã àíàñû éöç êèëî îëàð.
Áàëàäàäàø äèçëÿðè öñòÿ ãóìäà îòóðóá Ìóðàäëà Ñåâèëÿ áàõûðäû.
Ñåâèëèí õóðìàéû ñà÷ëàðû ÷ûëïàã ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöëìöøäö. Ñåâèëèí
÷ûëïàã ãû÷ëàðû, éàëûí àéàãëàðû ãóìóí öçÿðèíäÿ åëÿ àääûìëàéûðäû êè, åëÿ
áèë áöòöí áó äÿíèç äÿ, áöòöí áó ñàùèë äÿ áó ãû÷ëàðûí ñàùèáèíÿ ìÿõñóñ
èäè. Ìóðàäûí ÿçÿëÿëÿðè ñàéûëàí ñàüëàì áÿäÿíè äÿíèçèí ñóëàðûíû éàðäû,
Ñåâèëÿ éîë à÷äû âÿ îíëàð öçÿ-öçÿ ñàùèëäÿí óçàãëàøäûëàð.
Áàëàäàäàø äÿíèçäÿ èäè âÿ äÿíèçäÿ Áàëàäàäàøäàí, áèð äÿ êè... Ñåâèë-
äÿí áàøãà ùå÷ êèì éîõ èäè. Ñåâèë ñóäà Áàëàäàäàøûí ãîëëàðû öçÿðèíäÿ
óçàíìûøäû. Ñåâèëèí õóðìàéû ñà÷ëàðû äÿíèçèí öçöíÿ éàéûëìûøäû. Áàëà-
äàäàø Ñåâèëè ÿëëÿðèíäÿ òóòóá äÿíèçèí öçö èëÿ ýÿçäèðèðäè. Ñåâèë ýþçëÿðèíè
éóììóøäó âÿ ýöëöìñÿéèðäè, ùÿì äÿ øåèð ïû÷ûëäàéûðäû. Áàëàäàäàø
Ñåâèëèí àü áÿíèçèíÿ, ñóéóí öçöíÿ éàéûëìûø õóðìàéû ñà÷ëàðûíà, øåèð
ïû÷ûëäàéàí äîäàãëàðûíäàêû ýöëöøöíÿ áàõûðäû âÿ î äà ýöëöìñÿéèðäè.
Ñåâèë ýþé ýþçëÿðèíè à÷ûá Áàëàäàäàøà áàõäû, ñîíðà ÿëèíè óçàäûá
îíóí ñèôÿòèíäÿ ýÿçäèðäè, ñîíðà äîäàãëàðûíûí òóøóíäà òóòäó. Áàëàäà-
äàø äÿíèç òÿìè âåðÿí áó ÿëè þïäö, þïäö âÿ öôöãÿ áàõäû.
255
 Ýþìýþé öôöã õÿòòè áó äÿíèç õîøáÿõòëèéèíèí ñÿðùÿäè èäè; áó öôöã
õÿòòèíäÿí áó òÿðÿôÿ Áàëàäàäàøëà Ñåâèëèí àëÿìè èäè; áó öôöã õÿòòèí-
äÿí áó òÿðÿôÿ áöòöí äÿíèç Áàëàäàäàøëà Ñåâèëèí èäè âÿ Ñåâèëèí õóð-
ìàéû ñà÷ëàðû áó äÿíèçèí öçÿðèíÿ éàéûëìûøäû.
Áàëàäàäàø ÿëëÿðè öñòöíäÿ òóòäóüó Ñåâèëÿ òÿðÿô ÿéèëèá îíóí õóð-
ìàéû ñà÷ëàðûíû âÿ äÿíèçè þïìÿéÿ áàøëàäû.
– Ïåéèí âàð áàü ö÷öí, èñòÿìèðñÿí?
Áàëàäàäàø ýþçëÿðèíè äÿíèçäÿí ÷ÿêèá åøøÿê àðàáàñûíäà îòóðìóø
ãîúà êèøèéÿ áàõäû, åëÿ áèë ùå÷ íÿ ýþðìÿäè âÿ ùå÷ íÿ åøèòìÿäè, òÿçÿ-
äÿí äÿíèçÿ áàõäû, ëàêèí äÿíèçäÿ äàùà íÿ Ñåâèë âàð èäè, íÿ äÿ Ñåâèëèí
õóðìàéû ñà÷ëàðû äÿíèçèí öçÿðèíÿ éàéûëìûøäû.
– Ïåéèí âàð äåéèðÿì, áàü ö÷öí, ëàçûìäûð?
Áàëàäàäàø éåíÿ äÿ ýþçëÿðèíè äÿíèçäÿí ÷ÿêèá åøøÿê àðàáàñûíäà
îòóðìóø ãîúà êèøèéÿ áàõäû, ÿââÿëúÿ åëÿ áèë êè, òÿÿúúöá åòäè: áó êèøè
ùàðäàí ïåéäà îëäó áåëÿ? Ñîíðà îòóðäóüó éåðäÿí àéàüà ãàëõûá ïàðó-
ñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïäû, úàâàá ýþçëÿéÿí ãîúàéà ùå÷ íÿ äåìÿäÿí
àäàìñûç, áîìáîø ñàùèëäÿí óçàãëàøäû.
Àðàáà äà òÿêÿðëÿðè úûðûëäàéà-úûðûëäàéà àõøàìûí òîðàíûíäà ñàùèëëÿ
éîëóíà äàâàì åòäè.
Áàëàäàäàø ãàéûãëàðûí àðàñûíäàí êå÷èá êÿíäÿ ýèðÿíäÿ ùàâà òàìàì
ãàðàëìûøäû âÿ î, éåíÿ äÿ Ñåâèëýèëèí ùÿéÿòëÿðèíèí äàø ùàñàðûíà äûðìà-
øûá ãàðàíëûãäàí èøûãëû àðòûðìàéà áàõäû.
Ñåâèë àðòûðìàäàêû ùÿñèð êðåñëîäà òÿêúÿ îòóðìóøäó, ÿëèíäÿ äÿ
êèòàá âàð èäè.
Ñåâèë ñàêèòúÿ îòóðóá êèòàá îõóéóðäó âÿ õÿáÿðè éîõ èäè êè, úÿìè
éàðûìúà ñààò áóíäàí ÿââÿë îíóí áó õóðìàéû ñà÷ëàðû áöòöí äÿíèçèí
öçÿðèíÿ éàéûëìûøäû; õÿáÿðè éîõ èäè êè, Áàëàäàäàø äÿíèçèí öçÿðèíÿ
éàéûëìûø áó ñà÷ëàðû úÿìè éàðûìúà ñààò áóíäàí ÿââÿë þïöðäö; õÿáÿðè
éîõ èäè êè, îíóí áó õóðìàéû ñà÷ëàðûíûí øîðìÿçÿ òÿìèíè Áàëàäàäàø
èíäè äÿ äîäàãëàðûíäà ùèññ åäèðäè.
Áèðäÿí Ñåâèë ýþé ýþçëÿðèíè êèòàáäàí ÷ÿêèá áèð íå÷ÿ àí ãàðàíëûüà
– Áàëàäàäàøûí ùàñàðà äûðìàøäûüû ñÿìòÿ áàõäû âÿ äåäè:
– Éåíÿ ýÿëèá ÷ûõìûñàí ùàñàðà?
Áàëàäàäàøûí öðÿéè áèðäÿí-áèðÿ ãûðûëûá ùàñàðûí äèáèíÿ äöøäö –
ãàáàãëàð áåëÿ øåéëÿð îëìàçäû Áàëàäàäàøäà.
Ñåâèë äåäè:
– Áèëèðÿì äÿ, ùàñàðûí öñòöíäÿñÿí. Äöíÿí àõøàì äà ÷ûõìûøäûí îðà.
Åëÿ áèëèðñÿí õÿáÿðèì éîõ èäè. Ìóðàäà äåñÿì, áèëèðñÿí íåéëÿéÿð ñÿíÿ?
256
 Áàëàäàäàøäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Òÿêúÿ ãóðáàüàëàð ãóðóëäàéûðäû – äåéÿ-
ñÿí éàüûø éàüàúàãäû. Áèð äÿ êè, úûðúûðàìàëàðûí ñÿñè àëÿìè ýþòöð-
ìöøäö áàøûíà. Ñåâèëýèëèí åâèíäÿí äÿ ñÿñ ýÿëèðäè – éÿãèí òåëåâèçîðäà
êèíî ýþñòÿðèðäèëÿð âÿ Ñåâèëèí àíàñû äà îòóðóá êèíîéà áàõûðäû.
Ñåâèë ýþçëÿðèíè ãàðàíëûãäàí ÷ÿêìÿäÿí äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñÿíèí òàéûíàì? Ýåò áèð ýöçýöäÿ êåïêàíà
áàõ... Êåïêà äåéèë å, àåðîäðîìäóð, àåðîäðîì. Öñòöíäÿí ãàëõûá Àéà
ó÷ìàã îëàð.
Ñîíðà Ñåâèë þçö þç ñþçëÿðèíÿ ýöëäö.
Ñåâèëèí àíàñû è÷ÿðèäÿí áîéëàíûá ñîðóøäó:
– Êèìëÿ äàíûøûðñàí åëÿ?
– Ùå÷ êèìëÿ. Þçöì þçöìëÿ! – Ñåâèë éåíÿ ýöëäö. – Îëìàç?
Áàëàäàäàø áàøà äöøäö êè, àøàüû äöøìÿê âÿ áóðàäàí ÿêèëìÿê
ëàçûìäûð, þçö äÿ äàùà ùå÷ âàõò áó ùàñàðà äûðìàøìàã ëàçûì äåéèë.
Áàëàäàäàø áóíó áàøà äöøöðäö, àììà ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàéäû êè, ÿë-
àéàüû ñþçöíÿ áàõìûðäû, åëÿ áèë êè, Ñåâèëèí ñþçëÿðè îíóí öðÿéèíè êÿñèá
ùàñàðûí äèáèíÿ àòìàìûøäû, ÿëèíè, àéàãëàðûíû ãóðóòìóøäó.
Ñåâèë äàùà ýöëìöðäö. Áó äÿôÿ ëàï àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Íèéÿ äöøöá ýåòìèðñÿí? Ñÿíèí öçöíäÿí ýåäèá åâèí èñòèñèíäÿ
îòóðóì?
Éåíÿ äÿ ãóðáàüàëàðëà úûðúûðàìàëàðûí ñÿñèíäÿí áàøãà úàâàá ýÿë-
ìÿäè âÿ Ñåâèë ùèðñëÿ àéàüà ãàëõûá åâÿ ýèðäè, ãàïûíû äà àðõàñûíúà ÷ûðïäû.
Áàëàäàäàø áèð ìöääÿò ãóðáàüàëàðëà úûðúûðàìàëàðûí ñÿñèíÿ ãóëàã
àñäû, ñîíðà àõûðû êè, ùàñàðûí öñòöíäÿí äöøöá Ñåâèëýèëèí ùÿéÿòëÿðèíäÿí
óçàãëàøäû.
Áó äÿôÿ Áàëàäàäàøûí éàäûíäàí ÷ûõäû êè, ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû
÷ûðïñûí.

***
Êÿíä èðÿëèäÿ èäè âÿ Áàëàäàäàø èêè ÿëèíèí èêèñèíè äÿ ïàðóñèí øàëâà-
ðûíûí úèáëÿðèíÿ ñàëûá ýöíöí àëòûíäà àñôàëò éîëóí îðòàñû èëÿ êÿíäÿ òÿðÿô
àääûìëàéûðäû.
Ãûðìûçû “Ìîñêâè÷” àðõàäàí ýÿëèá îíóí éàíûíäà äàéàíäû âÿ Ìóðàä
ìàøûíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áîéëàíûá:
– Ýÿë îòóð, – äåäè.
Áàëàäàäàø áèð ãûðìûçû “Ìîñêâè÷”ÿ, áèð äÿ êÿíä òÿðÿôÿ áàõäû, ñîíðà
ÿëëÿðèíè øàëâàðûíûí úèáëÿðèíäÿ ãóðäàëàéûá ìàøûíà éàõûíëàøäû, ãàïûíû
à÷ûá Ìóðàäûí éàíûíäà îòóðäó.
257
 Ãûðìûçû “Ìîñêâè÷” éîëóíà äàâàì åòäè.
Ìóðàä ýþçëÿðèíè àñôàëòäàí ÷ÿêìÿéÿðÿê ñîðóøäó:
– Îõóéóðñàí?
Áàëàäàäàø åëÿ áèë êè, àòàñûíûí ìàøûíûéìûø êèìè, éåðèíè ðàùàòëàéûá
äåäè:
– Îõóìóðàì äàé. Ãóðòàðìûøàì ìÿêòÿáè.
– Èøëÿìèðñÿí äÿ?
– Àìóðñêè îáëàñòà ýåäÿúÿéÿì ïàéûçäà, ÿñýÿðëèéÿ. Ãàéûäàíäàí
ñîíðà èøëÿéÿúÿéÿì.
– ßñýÿðëèéÿ? – Ìóðàä ýöëöìñÿäè. – Þçöí þç àéàüûíëà ÿñýÿðëèéÿ
ýåäèðñÿí?
– Ùÿ, þçöì þç àéàüûìëà ÿñýÿðëèéÿ ýåäèðÿì. – Áàëàäàäàø Ìóðàäà
áàõäû âÿ à÷ûã-àøêàð ùèññ îëóíóðäó êè, áó ñààò áó “Ìîñêâè÷” ñàùèáè
îíóí ýþçëÿðèíäÿ ÷îõ ïèñ àäàìäû.
Ìóðàä äåäè:
– Ñÿíÿ íÿ âàð êè, ñóáàé îüëàíñàí, ëàï äöíéàíûí î áàøûíà äà ýåäÿ
áèëÿðñÿí. Ýöíäÿ äÿ áèð ãûçëà êåô åëÿéÿðñÿí. – Ñîíðà ÿëèíè óçàäûá ìàøû-
íûí ñàíäûã÷àñûíû à÷äû âÿ è÷èíäÿí áàëàúà áèð ãóòó ýþòöðäö.
Ãóòóäà ãûçûë ìåäàëéîí âàð èäè.
Ìóðàä äåäè:
– Äàùà áèçèì ýöíöìöçäÿ äåéèëñÿí êè, ýåäèá ãûçûëäàí, áðèëéàíò-
äàí àëûá ýÿòèðÿñÿí êè, íèøàíëûíûí õîøó ýÿëñèí. – Ñîíðà ìåäàëéîíó
÷ûõàðäûá êþéíÿéèíèí äþø úèáèíÿ ãîéäó âÿ áîø ãóòóíó Áàëàäàäàøà
óçàòäû. – Àëà, éàõøû ãóòóäó, áàüûøëàéûðàì ñÿíÿ. Àäàì ùÿäèééÿíè
ãóòóäà âåðÿíäÿ åëÿ áèëèðëÿð êè, ãèéìÿòèíè ýþçÿ ñîõóðñàí. Ãèéìÿòè äÿ
êè, ùÿìèøÿ éàçûðëàð ãóòóíóí öñòöíÿ.
Áàëàäàäàø áîø ãóòóíó àëäû âÿ äåäè:
– Ñàõëà áóðäà, äöøöðÿì.
Ãûðìûçû “Ìîñêâè÷” êÿíäèí ýèðÿúÿéèíäÿ äÿíèçÿ òÿðÿô åíÿí ãóì
éîëóí éàíûíäà äàéàíäû. Áàëàäàäàø ãàïûíû à÷ûá ìàøûíäàí äöøäö, ñîíðà
ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá ö÷ äÿíÿ èéèðìè ãÿïèêëèê ÷ûõàðòäû âÿ äÿìèð ïóëëàðû
áèð-áèð ìàøûíûí îòóðàúàüûíà àòûá:
– ×îõ ñàü îë, – äåäè. – Áó äà éîë õÿðúèí. – Ñîíðà ìàøûíûí ãàïûñûíû
áàüëàäû, ïàðóñèí øàëâàðûíûí äàëûíû ÷ûðïà-÷ûðïà äÿíèçÿ òÿðÿô àääûìëàäû.
Ìóðàä àðõàäàí íÿ èñÿ ãûøãûðäû, àììà Áàëàäàäàø ùå÷ íÿ åøèòìÿäè
âÿ ýåðè äÿ äþíöá áàõìàäû.
258
 Áàëàäàäàø äÿíèçÿ òÿðÿô ýåäÿ-ýåäÿ ÿëèíäÿêè ìåäàëéîí ãóòóñóíà
áàõäû, ñîíðà ãóòóíó áèð àç ãàáàüà àòûá ãà÷à-ãà÷à ùàâàäà òÿïèêëÿ âóðäó.
Ãóòó ýþéöí éåääèíúè ãàòûíà ãàëõäû âÿ ùàðà äöøäöéö ìÿëóì îëìàäû.
Áàëàäàäàø ãà÷à-ãà÷à “àåðîäðîì” êåïêàñûíû, ìèëÿìèë òðèêîòàæ êþé-
íÿéèíè, ïàðóñèí øàëâàðûíû, ñÿíäÿëëÿðèíè ÷ûõàðûá þçöíö äÿíèçÿ âåðäè,
áèð àç ÿë-ãîë àòûá àðõàñû öñòÿ ñóéóí öçÿðèíäÿ óçàíäû âÿ ýþéÿ áàõäû;
ýþé òÿìèç âÿ ñîíñóç èäè âÿ áó ñààò ñîíñóç ýþé äÿ áó äÿíèç êèìè
àíúàã Áàëàäàäàøà ìÿõñóñ èäè.
Áàëàäàäàøûí èëê ìÿùÿááÿò ìàúÿðàñû áåëÿúÿ ñîíà éåòäè âÿ áó
ìÿùÿááÿò ìàúÿðàñûíû î, éàëíûç áèð äÿôÿ – ãàòàðà ìèíèá Àìóð âèëà-
éÿòèíÿ ÿñýÿðëèéÿ ýåäÿí çàìàí õàòûðëàäû âÿ õóðìàéû ñà÷ëàðûí ùÿìèí
øîðìÿçÿ òàìûíû äîäàãëàðûíäà ùèññ åòäè.

1984

259
 ÌÞÂËÓÄ ÑÖËÅÉÌÀÍËÛ
(1943)
Òàíûíìûø íàñèð Ìþâëóä Ñöëåéìàíëû 1943-úö èë ìàðò àéûíûí 18-äÿ Ãÿðáè
Àçÿðáàéúàíäà – Êàëèíèíî ðàéîíóíóí Ãûçûë Øÿôÿã êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð.
Ùÿìèí ðàéîíóí Èëìÿçëè êÿíäèíäÿ îðòà ìÿêòÿáè, Áàêûäà ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà
ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøäèð. ßäÿáè éàðàäûúûëûüà òÿëÿáÿ èêÿí øåèð éàçìàãëà áàøëàìûø,
ëàêèí íàñèð êèìè ìÿøùóðëàøìûøäûð. “Ñÿñ”, “Êþ÷”, “Äÿéèðìàí” êèìè ðîìàí âÿ
ïîâåñòëÿðè îíó îðèæèíàë éàçû öñëóáó îëàí íàñèð êèìè òàíûòìûøäûð.

ÏÀÉÛÇ ÌÓØÒÓËÓÃËÀÐÛ

Êÿíäèí áöòöí èòëÿðè Òàïäûüû òàíûéûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ Òàïäûã áöòöí

åâëÿðÿ åâ éèéÿñè êèìè ýåäèðäè. Êÿíäèí ïî÷òàëéîíó èäè. Ãàáàãëàð àäûíà
ßéðè Òàïäûã äåéÿðäèëÿð. Äàâà áàøëàéàíäàí ñîíðà åëÿúÿ Òàïäûã
äåäèëÿð. Áèð àðûã àòû âàð èäè. Ýöí éåðèíäÿí îéíàéàíäà ìèíèá ãîíøó
êÿíäÿ ïî÷òà ýåäèðäè. Êèìè õåéèðëèéÿ ÷àüûðñàéäû, äöç ãàïûëàðûíà ýåäÿð-
äè. Õåéèð îëìàñàéäû, óçàãäàí-óçàüà ñÿñëÿéÿðäè:
– Àé Éàñÿìÿí, Àé Ùöðö, àé Áÿñòè...
Åâäÿí-åâÿ õÿáÿð éàéûëàðäû êè, Òàïäûã ôèëàíêÿñëÿðè ÷àüûðûðäû, þçö
äÿ õåéèðÿ äåéèëäè.
1946-úû èëèí àéäûí áèð ïàéûç ñÿùÿðè à÷ûëìûøäû. Èë áÿðÿêÿòëè ýÿë-
ìèøäè, òîðïàüûí äûðíàüûíûí ýþçöíÿ êèìè âàð-äþâëÿò èäè. Óøàãëàðûí
èðçèíäÿí-ðÿíýèíäÿí áèëèíèðäè êè, åâëÿðäÿ áóüäà ÷þðÿéè áèøèð. Âàõòëû-
âàõòûíäà áàúàëàð òöñòöëÿíèðäè.
Áÿéàëû êèøèíèí ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõìûøäû. Óøàãëàð ñåâèíÿ áèëèð-
äèëÿð. Àììà ùÿëÿ äÿ àíëàéà áèëìèðäèëÿð êè, äàâà íÿ îëàí øåéäè.
Íÿíÿëÿð àüëàéàíäà ãûç íÿâÿëÿðè äÿ àüëàéûðäû, îüëàíëàðñà áóðóíëàðûíû
÷ÿêèðäèëÿð.
Åëÿ ùÿìèí ïàéûç ñÿùÿðèíèí áèðèíäÿ Òàïäûã øîôåð Âÿëèíèí ãàïûñûíû
äþéäö. È÷ÿðè êå÷äè. Øîôåð Âÿëèíèí àðâàäû îúàã ãàëàéûðäû. Îä äöøìÿ-
ìèø îúàüûí òöñòöñöíäÿí ýþçëÿðè éàøàðìûøäû. Ãàïû à÷ûëàí êèìè áàøûíû
260
ãàëäûðäû, éàøàðìûø ýþçëÿðè èëÿ ãàïûéà áàõäû. Òàïäûüû ýþðÿí êèìè ýöëöì-
ñÿäè, áèëäè êè, õåéèðäè, äåäè:
– Âÿëè èíÿéè íàõûðà àïàðûá, èíäè ýÿëÿð, îòóð. Êþéíÿéèíè íèéÿ ýÿòèð-
ìÿäèí ñóéà ÷ÿêÿéäèì, àé Òàïäûã, áó íÿ öñò-áàøäû, áåëÿ?
Òàïäûüûí ÷èéèíëÿðè àüûðëàøäû. Úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, åëÿ îíó äåäè
êè, Âÿëèéÿ äå, ñÿäð ÷àüûðûð.
Îúàã îäëàíìûøäû. Òÿçÿéèí éàíûã èéè åâè ýþòöðìöøäö. Òàïäûã
òåç-òåç ôèêðèíäÿí êå÷èðÿðäè, ôèêèðëÿøÿðäè êè, åâëÿíÿðÿì, øîôåð Âÿëèíèí
åâè êèìè áèð åâ òèêäèðÿðÿì. Äåéÿðëÿð: î òöñòö ÷ûõàí äà Òàïäûüûí åâèäè,
ùÿìèøÿ äÿ áóíëàðû ôèêèðëÿøÿíäÿ øîôåð Âÿëèíèí îúàüûíûí èéèíè õàòûðëàéûðäû.
Ãàïûäàí ÷ûõäû, áèð àç àðàëàíìûøäû êè:
– Òàïäûã ÿìè, – äåéÿ ÷àüûðäûëàð.
Ýåðè ãàíðûëäû. Øîôåð Âÿëèíèí áàëàúà ãûçû ýþçëÿðèíè îâóøäóðóðäó.
– Òàïäûã ÿìè, – äåäè, – ìÿíÿ äÿ êàüûç ýÿòèðÿðñÿí, àüðûí àëûì.
Ýþéÿð÷èí àðâàäûí ãàïûñûíäàí êå÷ÿíäÿ Úÿìèëè õàòûðëàäû. Úÿìèë
Ýþéÿð÷èí àðâàäûí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû èäè. Òÿçÿúÿ íèøàíëàíìûøäû êè,
äàâà áàøëàäû. Êîëõîçóí ñöðöñöíö îòàðûðäû. Íàõûøëû, éåääèìÿðòÿáÿëè
ãàì÷ûñû âàð èäè. Äàâàéà ýåäÿíäÿ îíó äà àïàðäû. Ñîíðàëàð î ãàì÷ûíû
âàéåíêîìóí îòàüûíäà ýþðäöëÿð.
Úÿìèëäÿí òåç-òåç êàüûç ýÿëèðäè. Ö÷êöíú ìÿêòóáóíóí áèð öçöíäÿ
ùÿìèøÿ áàéàòû éàçûðäû:
Ýþòöðäö ýþé àò ìÿíè,
Ñàõëàñûí ñàéàò ìÿíè.
Áàø ãîéóì äèçèí öñòÿ,
×îõ éàòñàì, îéàò ìÿíè.

Ñîíðà Úÿìèë áèð äÿ ìÿêòóá éàçìàäû. Áþéöêäÿí-êè÷èéÿ ùàìûíû

íèýàðàí ãîéäó. Òàïäûã Úÿìèëèí áàéàòûëàðûíû ÿçáÿð áèëèðäè. Àðàáèð þçö
äÿ äöçÿëäèðäè. ×îõ èñòÿéèðäè êè, óçàãëàðäà áèð ñåâýèëèñè îëàéäû. Áó
äöçÿëòäèéè áàéàòûëàðû äà îíà ýþíäÿðÿéäè.
Øåíëèéÿ ñàðû ãàëõäû. Åâëÿðèí ùå÷ áèðèíèí ãûðûøûüû à÷ûëìàìûøäû. Ïÿí-
úÿðÿëÿðäÿ, áàúàëàðäà ùÿëÿ äÿ íÿì âàðäû.
Ñàðû êèøèíèí îüëó áó ýöíëÿðäÿ ãàéûòìûøäû. Îíëàð äà öðÿêäÿí ñåâèíÿ
áèëìèðäèëÿð. ×öíêè ãîíóì-ãîíøóíóí ýþçö éîëäà èäè. Ñåâèíìÿê, øàä-
ëàíìàã îëìóðäó.
Áó âàõò êÿíäèí îðòàñûíäàí óøàãëàð öçöàøàüû éöéöðöøäöëÿð. Òàïäû-
üûí öðÿéèíÿ äàìäû êè, ýÿëÿí âàð. Äèçëÿðè ñûçûëäàäû, åëÿ áèð àíäàúà
áöòöí ãàïûëàð à÷ûëäû, ýÿëèíëÿð éàøìàãëàðûíû óíóòäóëàð, ãûçëàð ýþçàë-
261
òûëàðûíû. ×ûüûðûøà-÷ûüûðûøà ñÿñÿ ñàðû éöéöðäöëÿð. ×îõó àüëàéûðäû, êÿñèê-
êÿñèê ñÿñëÿð ýÿëèðäè:
– Àòàì-àíàì àé ãàðäàø, óüðóíäà þëöì!
Òàïäûã éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëìûøäû. Ùå÷ êÿñ áèëìèðäè, áó ìóøòó-
ëóã êèìèí ãàïûñûíà ýåäèð. Ãàáàãäà ãà÷àí éåíÿ Ìÿäÿò èäè.
Ìÿäÿò äàâà ãóðòàðàí ýöíäÿí ö÷ åâè ìóøòóëóãëàìûøäû. Áó, äþð-
äöíúö ìóøòóëóã èäè. Àììà þçöíöí àòàñûíäàí ùå÷ áèð õÿáÿð éîõ èäè.
Àíàñû àüëàéûðäû: – “Íÿ îëäó áó áàõòûãàðàéà, ñÿñ-ñÿìèðè ÷ûõìàäû”.
Ìÿäÿò êÿíäèí ãóçóñóíó îòàðûðäû. Äàâà ãóðòàðàí ýöíäÿí ãóçóíó
éîë öñòÿ àïàðàðäû. Èíäè äÿ ãóçóíó ãàøäà ãîéóá áàøû-àëîâëó ìóøòó-
ëóãëà ãà÷ûðäû. Òàïäûüûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ Òàïäûã ñîðóøäó:
– Êèìäè ýÿëÿí, àé Ìÿäÿò?
Àììà Ìÿäÿò äèíìÿäè, þòöá-êå÷äè.
Òàïäûã áèðúÿ îíóí ýþçëÿðèíè ýþðÿ áèëäè. Ìÿäÿò äÿ àüëàéûðäû. Òàï-
äûã äà îíóí àðäûíúà ãà÷äû. Ìÿäÿò Ùöðö ãàðûíûí ùàñàðûíäàí àòäàíûá
þçöíö îíëàðûí ùÿéÿòèíÿ ñàëäû. Ùöðö ãàðû ùàé-ùàðàéà åøèéÿ ÷ûõìûøäû.
Ýþçëÿðè éàõøû ýþðìöðäö. ßëëÿðèíè èðÿëè óçàäûá òàãÿòñèç àääûìëàéûðäû:
– Êèìñÿí, àé îüóë, êèìñÿí, íÿ õÿáÿðíÿí ýÿëèðñÿí? Òåç îë äå,
þëäöðìÿ ìÿíè?!
Ìÿäÿò ãûøãûðäû:
– Îüëóí Èñìàéûë ýÿëäè, ìóøòóëóüóìó âåð, àé Ùöðö íÿíÿ!
Ùöðö ãàðûíûí äèçëÿðè ãàòëàíäû. Ýÿëèí-ãûç ùàìûñû åëÿ áèë äóìàíà
áöðöíäö. Ìÿäÿò äÿ áèðäÿí-áèðÿ íåúÿ ýÿëìèøäèñÿ åëÿúÿ äÿ éîõ îëäó,
Ùöðö ãàðû ýÿðìÿ ãàëàüûíûí äèáèíÿ ÷þêäö, þçöíäÿí ýåòäè...
...Áèð àçäàí Èñìàéûë Ùöðö ãàðûíû ãóúàüûíà ýþòöðìöøäö. Êþâðÿëÿ-
êþâðÿëÿ ýöëöðäö:
– Àòàì-àíàì, àé àíà, íîëäó ñÿíÿ, ýÿëìèøÿì, íåéëÿäèéèíäè, áèð
áåëÿ ýþçëÿéèáñÿí?
Ùöðö ãàðû àðàäà áèð þçöíÿ ýÿëèðäè, ùû÷ãûðûðäû. Áàúûëàðû Èñìàéûëûí
àéàãëàðûíû ãóúàãëàéûá àüëàéûðäûëàð, ùàìû ýþçöéàøëû ýöëöìñÿéèðäè. Éàø-
ëûëàðñà Ìÿäÿòè äàíëàéûðäûëàð:
– Èëèí áó âàõòûíäà ìóøòóëóã ýÿòèðÿíäÿ äÿ ýþçëÿéèí, îüóë, öðÿê
ôàüûð íåéëÿñèí, äÿðäÿ éåíÿ áèðòÿùÿðëèêíÿí äþçöð, áåëÿ ñåâèíúëÿðÿñÿ
äþçìöð ùÿðäÿí, åùòèéàòëû îëóí, ýþçëÿéèí!
Ùöðö ãàðû þçöíÿ ýÿëìèøäè. Èñìàéûëûí áîéíóíó ãóúàãëàéûá àüëà-
éûðäû. Ùå÷ êèì ñàêèòëÿøäèðÿ áèëìèðäè. Ìÿäÿò ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêèðäè,
óøàãëàðûí ùàìûñûíà äà ãÿðèáÿ ýÿëèðäè êè, Ùöðö ãàðû íèéÿ ñåâèíìèð,
ñåâèíÿ áèëìèð?
262
 Ùöðö ãàðûíûí ÿëèíäÿ-îâúóíäà áÿñëÿäèéè ãî÷ó ìóøòóëóüà êÿñ-
äèëÿð. Óøàãëàð ãàòàðà äöçöëäöëÿð. Ìÿùÿììÿä áàáà áàðìàüûíû ãî÷óí
ãàíûíà áàòûðûá áèð-áèð óøàãëàðûí àëíûíà õàë âóðäó:
– Ìóøòóëóã ãàíûäû, – äåäè, – à áàëà, ýÿë, àëíûíäà ýÿçäèð, äÿäÿí
ýÿëñèí, ñÿíèí äÿ äàéûí ýÿëñèí, îüóë, ñÿíèí äÿ ÿìèí ýÿëñèí, ãûçûì!
Ùàìûñûíûí äà áèð-áèð êþíëöíö àëäû. Ñîíðà Áÿéàëû êèøèíèí ñàçû äþð-
äöíúö êÿðÿ êþéíÿéèíäÿí ÷ûõäû, åë ùàâàñû ÷àëäû, îõóäó.
Òåëëè ãàðû äà ÿñàñûíà ñþéêÿíèá ýÿëäè, Èñìàéûë éåðèíäÿí ãàëõûá îíà
ñàðû ýåòäè. Òåëëè ãàðû Èñìàéûëûí öçöíäÿí-ýþçöíäÿí þïäö. È÷èíè ÷ÿêÿ-
÷ÿêÿ äåäè:
– Ãàðàëòûíûçà ãóðáàí îëóì, ÿð èýèäëÿðèì, öðÿéèìèçèí éàüûí ÿðèòäè
áó áåø èë. Òîðïàã ýþòöðìÿéÿúÿê ïèñ àäàìû. Áèçèì óøàüû ýþðìÿäèíìè
áÿ? Íèéÿ áèð éåðäÿ ýÿëìÿäèç? Äèëèì-àüçûì ãóðóñóí, áèð õÿòà-çàä
äÿéÿð óøàüà. Áèð éåðäÿ ãàéûäàéäûíûç äàéíà!
Èñìàéûëûí êöðÿéèíäÿêè ãÿëïÿ éàðàñû ñûçûëäàäû, ýþéíÿäè. Èñòÿäè Òåëëè
ãàðûéà áèð ñþç äåñèí, óäãóíäó, áèð øåé äöçÿëäèá äåéÿ áèëìÿäè. Áÿéàëû
êèøè ñàçû äèëëÿíäèðäè, éîðüóí, àüûð ñÿñëÿ îõóäó.
Íÿ éàòûáñàí, äÿëè êþíëöì,
Îéàí, éàð ýÿëäè, éàð ýÿëäè.
Èñìàéûë òÿçÿäÿí êþâðÿëäè, áóðíóíóí óúó ýþéíÿäè. Èñìàéûëûí
ñöìöêëÿðèíäÿí ùÿëÿ äÿ ñÿêñÿêÿ ýåòìÿìèøäè. Ùÿëÿ äÿ åëÿ áèëèðäè êè,
èíäèúÿ ìàøûí ýÿëÿúÿê, äàéàíàúàã åâëÿðèíèí ãàáàüûíäà. Î äà ìèíèá
éåíÿ ãàéûäûá ýåäÿúÿê.
Ìÿäÿòèí ìóøòóëóüóíó âåðäèëÿð, ãàéûäûá ýåòäè. Àðäûíúà áàõûá, –
àéàüû ñàéàëû óøàãäû, – äåäèëÿð. Àòàñûíà îõøàéûá, àòàñû äà õåéèðõÿáÿð
àäàìûäû. Ôàüûðûí àììà ñÿñè-ñîðàüû ÷ûõìàäû. Ñÿí ðàñòûíà ñàë, ùåé!
Ìÿäÿò àéàãëàðûíû ýöúëÿ àòûðäû. Åëÿ áèë áàéàã ãóø êèìè ó÷àí óøàã
áó äåéèëäè. Åëÿ áèë Òàïäûã äà îíó èíäè ýþðöðäö. Áîéíó ëàï íàçèê èäè.
Òàïäûã èíäè áèëäè êè, Ìÿäÿòÿ íèéÿ òàé-òóøëàðû àðìóä Ìÿäÿò äåéèðëÿð.
ßéíèíäÿ éàìàãëû øàëâàð âàð èäè, àéàüûíäà ãóøáóðóí ÷àðûã. Òÿêúÿ
ïàïàüû òÿçÿ èäè. Îíó äà Ñàðû êèøè ìóøòóëóüà âåðìèøäè.
Òàïäûã äàâà ãóðòàðàíäàí ùå÷ êÿñè ìóøòóëóãëàéà áèëìÿìèøäè.
Ýöíäÿ ýåäèá ãîíøó êÿíääÿí ìÿêòóáëàðû ýÿòèðÿðäè. Ñààòëàðëà äà îòó-
ðóá ýþçëÿéÿðäè êè, áÿëêÿ ýÿëÿí îëäó, Ìÿäÿòÿ áàõûá äåéèðäè:
– Çàëûì îüëó åëÿ áèë áóëàã ýþçöíäÿ áþéöéöá, îëóá ìóøòóëóã ãóøó!
Ýöí ýöíîðòà èäè. Ùÿëÿ äÿ ãûç-ýÿëèí Ùöðö ãàðûíûí åâèíÿ ýþçàé-
äûíëûüûíà ýÿëèðäèëÿð. Òåëëè ãàðû ùÿëÿ äÿ Èñìàéûëûí éàíûíû êÿñäèðìèøäè,
ùÿëÿ äÿ ñîðóøóðäó:
263
 – Éóõóñóí ýþðìöøÿì àïàéäûí. Áàøûíà äþíöì, àé Èñìàéûë, áÿ íÿ
òÿùÿð îëäó, áó áåø èëäÿ ýþðìÿäèí óøàüû? Öðÿéèìÿ òûããûëòû ñàëìà. Íèéÿ
áèð øåé äåìèðñÿí?
Èñìàéûë äà ñó÷ëó-ñó÷ëó äåéèðäè:
– Áó ýöí-ñàáàù ýÿëÿúÿê, àé Òåëëè íÿíÿ, àðõàéûí îë, áó ýöí-ñàáàù
ýÿëÿúÿê.
Ïî÷òóí âàõòû èäè. Òàïäûã àòû éÿùÿðëÿìÿéÿ ýåòäè. Àò âàõòûíû áèëèðäè.
Ýöíîðòà ùàðäà îëñà ýÿëèá êÿñäèðèðäè ãàïûíû. Òàïäûüû ýþçëÿéèðäè. Èíäè
äÿ Òàïäûã ýåòäè ýþðäö êè, òþâëÿíèí ãàáàüûíäà ìöðýö äþéöð. Éÿùÿð-
ëÿéèá éîëà ÷ûõäû. Áåø èë èäè, óøàãëàð éîëóí àüçûíû êÿñäèðèá ìÿêòóá
ýþçëÿéèðäèëÿð. Òàïäûüûí ÿëèíÿ áàõûðäûëàð. Èíäè äàâà ãóðòàðìûøäû. Ìÿê-
òóá ýþçëÿéÿí éîõ èäè. Ìÿêòóáäàí ãîðõóðäóëàð. Èíäè áöòöí ãàïûëàðà
ìóøòóëóã ëàçûì èäè.
Òàïäûã áÿëÿíè àøäû. Ìÿäÿòèí ãóçóñó îòëàéûðäû, þçö éîõ èäè. Àòûí
öñòöíäÿ äèêÿëäè, ýþðäö ãàøäàúà äàéàíûá éîëà áàõûð, êå÷èá ýåòäè. Ìÿäÿò
ùå÷ äþíöá îíà áàõìàäû äà. Àðûã àò éåíÿ äÿ ïî÷òóí ãàáàüûíäàêû
äèðÿéÿ ÷àòûá äàéàíäû. Éåíÿ Òàïäûã äèðÿêäÿí òóòóá àòäàí äöøäö, àðûã
àò éåíÿ áàøûíû äèðÿéÿ ñöðòäö.
Òàïäûã è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ïî÷òäà èøëÿéÿí ãûç ýþçëÿðèíè ñèëäè, áèðäÿí-
áèðÿ ýöëöìñÿäè, éàøëû ýþçëÿðè ñåâèíäè:
– Ñèçèí Úÿôÿð ìöÿëëèì ýÿëèð, – äåäè, – ðàéîíäàí çÿíý åëÿìèøäèëÿð.
Ýåò, ìóøòóëóãëà, àé Òàïäûã. Ìÿíèì ìóøòóëóüóìó äà ñÿí âåðÿðñÿí.
Òàïäûüûí öðÿéè ó÷óíäó:
– Éàõøû, – äåäè, – ëÿëÿìèí úàíû ö÷öí ñÿíèí ìóøòóëóüóí ìÿíäÿ.
Åøèéÿ ÷ûõäû. Ýþðäö êÿíäèí è÷èéíÿí àò àðàáàñû ãàëõûð. Àðàáàíûí è÷è
äîëóñó îò âàð. Òàïäûã àòà ìèíäè, àðûã àò àðàáà àòëàðûíû ýþðöá ãóëàã-
ëàðûíû øÿêëÿäè, è÷èíè ÷ÿêäè. Àðàáàäà áèð ÿñýÿð âàð èäè, áàðäàø ãóðóá
îòóðìóøäó. Ñèíÿñè îðäåí-ìåäàëëà äîëó èäè. Òàïäûã éàëíûç éàõûíëà-
øàíäà òàíûäû êè, Úÿôÿð ìöÿëëèìäè.
– Ùàìû éîëäàí ñàüëûãëà, – äåäè, – ìöÿëëèì!
Ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñûíûí öçöíäÿí þïöðäö. Àììà ìöÿëëèìèíäÿí
óòàíäû. Åëÿúÿ ïàïàüûíû ÷ûõàðòäû. Úÿôÿð ìöÿëëèì äèêñèíäè:
– Þìðöí óçóí îëñóí, – äåäè, – òàíûéà áèëìÿäèì, áàüûøëà.
Òàïäûã äåäè:
– Ìÿí Ñàðàëëû Ãóëàìûí îüëó Òàïäûüàì, ìöÿëëèì.
Úÿôÿð ìöÿëëèìèí ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà áàëàúàáîéëó, èðèýþçëö áèð
îüëàí úàíëàíäû. Ùÿìèøÿ äÿðñÿ ùàçûð ýÿëÿðäè. ßëè ýþéäÿ îëàðäû. “Ìöÿë-
ëèì, ìÿí äàíûøûì, ìÿí äàíûøûì”. Ùÿð ñÿùÿð áàõàðäûí êè, àõñàéà-
àõñàéà äÿðñÿ ýÿëèð. Óøàãëàð ÿéðè Òàïäûã äåéèá, úèíëÿäÿðäèëÿð.
264
 Úÿôÿð ìöÿëëèì äàéàíûá òàìàøà åäèðäè. Òàïäûã äà è÷èí-è÷èí àüëà-
éûðäû. Åëÿ îíó Úÿôÿð ìöÿëëèìèí áåëÿ áàõìàüû àüëàäûðäû. Àðàáà÷û
áàøûíû áóëàéûðäû. Àòëàð äà áóðóí-áóðóíà âåðèá ãóëàãëàðûíû ãûðïûðäûëàð.
Úÿôÿð ìöÿëëèì åëÿ îíó äåäè:
– Åëÿ áèëèðäèì èíäè éåêÿ îüëàí îëìóñàí?
Ñîíðà äà äþíäö éàí-éþðÿäÿêèëÿðÿ äåäè:
– Ìÿíèì ÿëà÷û øàýèðäèì èäè!
Ïî÷òäà èøëÿéÿí íèøàíëû ãûç äà îðäà èäè. Éåíÿ ýþçëÿðèíè ñèëèðäè.
Úÿôÿð ìöÿëëèìèí ñÿñè äÿéèøìèøäè, íàçèëèá ñþíìöøäö. Îíóí ñÿñè
Òàïäûüûí éàäûíäàéäû. ßëÿñýÿðäÿí ãîøìàëàð äåéÿðäè, éîüóí êèøè ñÿñèéëÿ:
Àäûì ßëÿñýÿðäè, Ýþéúÿ ìàùàëûì,
Äîëàíûì áàøûíà, àé àüðûí àëûì...
Î ãîøìàëàðû Òàïäûã ÿçáÿð áèëèðäè. Ùÿìèøÿ äÿ àðûã àòû ìèíèá éîëà
÷ûõàíäà îõóìàã èñòÿéèðäè. Íÿ ãÿäÿð åëÿéèðäè îõóéà áèëìèðäè. Ñÿñè
÷ûõìûðäû.
Àòû ãàì÷ûëàéûá êÿíäÿ õÿáÿðÿ ýåòäè. Àðàáà÷û äà àðàáàñûíû òÿð-
ïÿòäè. Àðûã àòû ÷îõäàí èäè, ùå÷ êÿñ áåëÿ ãîâìàìûøäû. Éîëà ÷ûõàíäà
ñàüðûñûíäàí òÿð äàìúûëàéûðäû. Òàïäûüûí âóðäóüó ãàì÷ûíûí àüðûñû àðûã
àò ö÷öí éåíè áèð äóéüó èäè. Àðûã àò äà áó ñåâèíúè äóéìóøäó. Âàð ýöúö
èëÿ êÿíäÿ ñàðû äàðòûíûðäû.
Àðàáà éàâàø-éàâàø éàëû ãàëõûðäû. Êÿíäÿ éàõûíëàøäûãúà Úÿôÿð
ìöÿëëèì äàùà ÷îõ êÿäÿðëÿíèðäè. Öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿðäÿí ùå÷ êÿñèí
õÿáÿðè éîõ èäè. Àðàáà÷ûéà íàçèê, ýöúñöç ñÿñèéëÿ äåéèðäè:
– Áó ýöíäÿ ùå÷ áèëìèðÿì, íåúÿ ÷ûõàúàì àíàìûí öçöíÿ. Àüëàéûá
þçöíö þëäöðÿúÿê. Îüëóì èíäè éåêÿëÿíèá éåêÿ êèøè îëóá. Ìÿíè áåëÿ
ýþðñÿ, ñûõûëàúàã òàé-òóøëàðûíûí àðàñûíäà.
Àðàáà÷û ãîúà êèøè èäè. Åëÿ áó àðûã àòëàðûéëà, éàüñûç àðàáàñûéëà áåø
èë èäè, êÿíäëÿðèí ÷þðÿê ïàéûíû äàøûéûðäû:
– Íèéÿ áåëÿ äàíûøûðñàí, – äåäè, – îüëóì? Ãóðóúà íÿôÿñèíèç áÿñè-
ìèçäè. Êàø åëÿ ìÿíèì îüëóì äà áåëÿ ýÿëÿéäè, àììà ýÿëÿéäè. Ãûç-
ýÿëèíèí áèð÷ÿéèíèí áèðè àü îëäó, áèðè ãàðà. Àðâàä-óøàã ãîëëàðûíû êþñþâ
åëÿäèëÿð. ×àëûøäûëàð, äåäèëÿð, éåðèíèç áîø ãàëìàñûí. Èíäè ñÿíèí áåëÿ
äàíûøìàüûí ùå÷ êÿñÿ õîø ýÿëìÿç. Îüëóí éåêÿëèá, ìàøàëëàù. Íèéÿ åëÿ
äåéèðñÿí? Áàøû óúà îëàúàã òàé-òóøëàðûíûí éàíûíäà.
Úÿôÿð ìöÿëëèì ùå÷ íÿ äåìÿäè. Éåðèíäÿ ãóðäàëàíäû, àéàãëàðû äèç-
äÿí àøàüû éîõ èäè. Îòóí è÷èíäÿ òÿðïÿíÿíäÿ àðàáà÷ûíûí öðÿéè ñÿêñÿ-
êÿëÿíäè, ñàðû êöðÿíÿ áèð ãàì÷û ÷ÿêäè. Úÿôÿð ìöÿëëèì òàõòà àéàãëà-
265
ðûíû ÷ûõàðäûá éàíûíà ãîéìóøäó. Àðàáà÷û áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, òàõòàäàí
àéàã ýþðöðäö.
Ìÿäÿò éåíÿ ãóçóëàðû éàìàúäà ãîéóá àðàáàíûí ãàáàüû èëÿ êÿíäÿ
ñàðû ãà÷ûðäû. Òàïäûã êÿíäÿ ÷àòùà÷àòäà èäè. Éåíÿ áöòöí åâëÿðèí ãàïûñû
à÷ûëäû. Ýÿëèíëÿð ýÿëèíëèéèíè, ãûçëàð ýþçàëòûëàðûíû óíóòäóëàð. Òàïäûüûí
ãàáàüûíà ãà÷äûëàð. Éåíÿ íÿôÿñëÿðè òÿíýèéÿ-òÿíýèéÿ äåéèðäèëÿð: “Þëöì,
àé ãàðäàø, óüðóíäà þëöì”. Òàïäûã íàçèê, úûð ñÿñè èëÿ ãûøãûðäû:
– Úÿôÿð ìöÿëëèì ýÿëäè, Úÿôÿð ìöÿëëèì ýÿëäè.
Åëÿ áó ñÿñè, áó ñþçö Òàïäûüûí àüçûíäàí àëäûëàð, áèð àíäàúà ìóø-
òóëóã ýÿëèíëÿðèí, ãûçëàðûí, óøàãëàðûí ñÿñè èëÿ éàñòàíàíû àøäû, Úÿôÿð
ìöÿëëèìýèëèí ãàïûñûíà åíäè.
“Úÿôÿð ìöÿëëèì ýÿëäè”.
Úÿôÿð ìöÿëëèìèí àíàñû éàòàãäà èäè. Áèð èë èäè àéàüà äóðìóðäó.
Éàíûíà ýÿëÿí àðâàäëàðà äà äåéèðäè:
– Åëÿ Úÿôÿðèúÿ ýþçëÿéèðÿì, éîõñà ÷îõäàí òàïøûðìûøäûì úàíûìû.
Ãóðóúà íÿôÿñèì ãàëûá, ãîé ýÿëñèí, íÿôÿñèì íÿôÿñèíÿ äÿéñèí.
Èíäè ãàïûëàð áèðäÿí-áèðÿ à÷ûëäû. Úÿôÿðèí àðâàäû äþðä éàøëû ãûçûíû
éåðÿ ãîéäó. Áàøûà÷ûã, àéàüûéàëûí ãàïûäàí ÷ûõäû. Óøàã àüëàéà-àüëàéà
ãàëäû, òöêö öòöëìöø ïèøèê óøàüûí àüëàäûüûíû ýþðöá îúàã éåðèíäÿí ÷ûõäû,
éóìøàã àääûìëàðûéëà ýÿëäè, óøàüûí éàíûíäà õóìàðëàíäû. Ãóéðóüóíó
îíóí öçöíÿ ñöðòäö, óøàã ñÿñèíè êÿñäè.
Ãàðû éàòàãäàí äèêÿëäè. Áàéûðà áàõäû. Áèðäÿí-áèðÿ ïÿíúÿðÿíèí
èøûüû ýóðëàøìûøäû. Ãîíøóëàðûí ùÿéÿòè àïàéäûí ýþðöíöðäö. Íÿ ìöääÿò èäè
ãàðûíûí ýþçëÿðè òîð ýþðöðäö. Áèðäÿí-áèðÿ åëÿ áèë òîðó êÿñèá àòìûøäûëàð.
Ãàðû Úÿôÿðè åëÿ áó úöð ýþçëÿéèðäè, áó úöð äÿ ýÿëäè. Áèð èë èäè ÿëäÿ
ýÿçäèðèðäèëÿð. Èíäè àñàíëûãëà ãàëõäû. Ãîìðîâëó ñàíäûüûíûí àüçûíû à÷äû,
êîôòàñûíû ýåéèíäè, äèíýÿñèíè ãîéäó, áàôòàñûíû ÷ÿêäè, ÷ÿêÿëÿéèíè àéàüûíà
àëûá åøèéÿ ÷ûõäû. Ùàñàðûí äèáèíÿ ãÿäÿð ýÿëäè, ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ãàðûíû
àéàã öñòÿ ýþðÿí êèìè òÿçÿäÿí êþâðÿëäèëÿð.
Àðàáàíû àðàéà àëìûøäûëàð. Êÿíääÿ ãÿðèáÿ ñÿñ-êöé âàð èäè. Àðàáà
éàõûíëàøàíäà Úÿôÿðèí àíàñû þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè. Éàíûíäàêû àðâàä-
ëàðà äåäè:
– Ãîëóìäàí òóò, àé Ñàéàëû, éûõûëûðàì.
Ãàðû ýþçëÿéèðäè êè, Úÿôÿð èíäè àðàáàäàí àòäàíàúàã, éöéöðöá ùàñàð-
äàí àøàúàã, àììà Úÿôÿð åëÿúÿ îòóðóá ýöëöìñÿéèðäè. Ãóðøàãäàí àøà-
üûñû îòóí è÷èíäÿí ýþðöíìöðäö. Ãàðûíûí öðÿéèíÿ òûããûëòû äöøäö. Ñöìö-
éöíÿ äàìäû, àðàáà ùàñàðûí äèáèíäÿ äàéàíäû. Úÿôÿð åëÿ àðàáàäàíúà
ÿéèëèá àíàñûíûí áîéíóíó ãóúàãëàäû:
266
 – Íèéÿ áåëÿ, – äåäè, – áÿ àé àíà, íèéÿ áåëÿ ñûíûõìûñàí? Ñÿíÿ
ýåäÿíäÿ äåìÿäèììè ôèêèð-çàä åëÿìÿ?!
Àíàñûíûí àðûã ãóðó ÿëëÿðè Úÿôÿðèí öçöíäÿ-ýþçöíäÿ ýÿçèðäè. Úÿôÿð
äÿ òèòðÿê, êþâðÿê íàçèëìèø ñÿñè èëÿ êÿñèê-êÿñèê äåéèðäè:
– Ìÿí äÿ áåëÿ ýÿëäèì, àé àíà, àéàüûìû îðäà ãîéäóì. Àüëàéûá-
åëÿìÿ áàøûíà äþíöì, àé àíà!..
Àíàñûñà ùå÷ íÿ åøèòìèðäè. Îüëóíóí áîéíóíàúà ñàðûëûá:
– Áîéóíà-áóõóíóíà ãóðáàí îëóì, – äåéèðäè, – âåðýèëè áàëàì,
øàèð áàëàì.
Òàïäûã ùàñàðûí äèáèíäÿúÿ äàéàíûá òàìàøà åëÿéèðäè. Àðûã àò äà
éåäÿéèíäÿ éåíÿ àðàáà àòëàðûíà ñàðû äàðòûíûðäû. Àðàáà÷û Úÿôÿð ìöÿë-
ëèìè ãóúàüûíà ýþòöðöá åâèíÿ àïàðäû. Òàõòûí öñòöíÿ ãîéäó. Úÿôÿð ìöÿë-
ëèì òàõòûí áàøûíäàí øàëû ýþòöðöá äèçëÿðèíèí öñòöíÿ ñàëäû. Òàïäûüûí
öðÿéèíäÿí áèð ýèçèëòè êå÷äè. Ãîúàëàð, ýÿëèíëÿð, ãûçëàð ýÿëèá éåíèäÿí
ýþðöøäöëÿð. Úÿôÿð ìöÿëëèì îüëóíóí áàøûíû ñûüàëëàéûðäû.
Òàïäûã àðûã àòûí éöéÿíèíäÿí ÷ÿêèá ýåòäè. Ùå÷ ìóøòóëóüóíó äà
ýþçëÿìÿäè. Éàí-éþðÿäÿí óøàãëàðûí ñÿñè ýÿëèðäè:
– Ýþðäöíìö, Òîüðóëóí àòàñûíûí ìåäàëëàðûíû, ýþðäöíìö?
Àõøàì äöøìöøäö. Äàüëàð éàâàø-éàâàø êþëýÿëÿíèðäè. Èíÿêëÿð
ìÿëÿéÿ-ìÿëÿéÿ þðöøäÿí ãàéûäûðäû. Úÿôÿð ìöÿëëèì äèêÿëèá ïÿíúÿðÿ-
äÿí êÿíäèí áó àõøàìûíà áàõûðäû. Êÿíä åëÿ ùÿìèí êÿíä èäè. Ñöðöëö,
íàõûðëû, èëõûëû. Áèð àç àäàìëàð äÿéèøìèøäè. Ýÿëèíëÿðèí ñÿñè êèøè ñÿñèíÿ
áÿíçÿéèðäè, ãûçëàðûí ÿëëÿðè úîäëàøìûøäû, ãàáàð áàüëàìûøäû. Ïàéûç ñàðàëà-
ñàðàëà äöç ùÿéÿòëÿðÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû.
Òàïäûã Úÿìèëèí áàéàòûëàðû äà ôèêðèíäÿ àðûã àòû éåäÿêëÿéèá ùàñàðëà-
ðûí äèáè èëÿ óçàãëàøäû. Úÿôÿð ìöÿëëèìèí àðäûíúà áàõäûüûíû ùèññ åëÿìÿäè.

1971

267
 ÌßÌÌßÄ ÎÐÓÚ
(1947)
Ìÿììÿä Îðóú ÿäÿáèééàò àëÿìèíÿ ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ ýÿëÿí éàçû-
÷ûëàðäàíäûð. 1947-úè èëäÿ Âåäè ðàéîíóíóí Áþéöê Âåäè êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð.
Îðàäà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìèø, ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíèí æóðíàëèñòèêà
øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð.
“Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéàñûíäà ÿäÿáè èø÷è, øþáÿ ìöäèðè,
Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ ðåäàêòîð,
“Àçÿðáàéúàí” æóðíàëû ðåäàêñèéàñûíäà ÿäÿáè èø÷è âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
1990-úû èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ðàäèî âÿ Òåëåâèçèéà Âåðèëèøëÿðè
Øèðêÿòèíäÿ “Åë éàðàäûúûëûüû” øþáÿñèíèí ìöäèðèäèð.
“Êþ÷öðöëìÿ” ðîìàíû, “Ëåéëÿê êþðôÿçè”, “Èíòèçàðäàí ñîíðà” êèòàáëàðûí-
äàêû ùåêàéÿëÿð Ìÿììÿä Îðóúó èñòåäàäëû íàñèð êèìè òàíûòìûøäûð. “Ýöíëÿðèí áèð
ýöíöíäÿ” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Èíòèçàðäàí ñîíðà” êèòàáûíäàí (Áàêû, Éàçû÷û, 1989)
ýþòöðöëìöøäöð.

ÝÖÍËßÐÈÍ ÁÈÐ ÝÖÍÖÍÄß

Î âàõòàúàí ìÿí äÿ áÿçè òàé-òóøëàðûì êèìè åëÿ áèëèðäèì êè, ìöÿë-

ëèìëÿð ÷þðÿê éåìèð. Àììà Êàìàë ìöÿëëèì ìÿíèì ýþçöìöí ãàáà-
üûíäàúà áèð áàø ñîüàíà áèð éóìðóã âóðäó. Ñîíðà îíó èðè áèð òÿíäèð
÷þðÿéèíÿ éàâàíëûã åëÿäè. Âÿ ìÿí ñÿùÿð ìÿêòÿáÿ, òàé-òóøëàðûìûí éàíûíà
òÿçÿ õÿáÿðëÿ ãà÷äûì, éàâàøúà äåäèì: “Êàìàë ìöÿëëèì ÷þðÿê éåéèð
åé...” Óøàãëàðûí áó õÿáÿðÿ èíàíìàéàíû äà îëäó.
Î âàõòàúàí áó àðàí êÿíäèíäÿ ùÿð øåé ìÿíè äàðûõäûðûðäû. Áàáàì
ìÿíè òÿçÿúÿ éàéëàãäàí ýÿòèðìèøäè. Ìÿêòÿá éàøûíà ÷àòäûüûì ö÷öí
ýÿòèðìèøäè. Ýÿòèðìèøäè êè, êÿíääÿ éàøàéàí íÿíÿìèí éàíûíäà ãàëàì,
áó êÿíääÿêè ìÿêòÿáÿ ýåäÿì, îõóéàì, àäàì îëàì. Àììà áó êÿíäÿ,
áó êÿíääÿêè ìÿêòÿáÿ, áó êÿíääÿêè ìÿêòÿáèí óøàãëàðûíà àëûøà áèë-
ìèðäèì. Áó êÿíääÿ éàéëàãäàêû êèìè ñöðö-ñöðö ãóçóëàð, ãîéóíëàð,
éàéëàãäàêû êèìè ãóéðóüó-ãóëàüû êÿñèê êþïÿêëÿð, ñàããàëëû òÿêÿëÿð
éîõ èäè. Ùå÷ íÿíÿì äÿ éàéû éàéëàãäà, ãûøû ãûøëàãäà ãîéóí-ãóçó áÿñ-
ëÿéÿí áàáàìûí, àíàìûí éåðèíè âåðÿ áèëìèðäè.
268
 Êÿíäÿ ýåú þéðÿíäèì, àììà þéðÿíäèì.
Êÿíäèí îðòàñûíäàí äÿìèðéîëó êå÷èðäè âÿ ùÿð ýöí áó éîëäàí êå÷ÿí
éàøûë ãàòàðëàðûí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí ãÿøÿíý-ãÿøÿíý ãûçëàð áàõûðäû âÿ
ìÿí êÿíäèí óøàãëàðûíà ãîøóëóá îíëàðà ÿë åëÿéÿíäÿ éàìàí ñåâèíèð-
äèì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, äöíéàäà î éàøûë ãàòàðëàðûí ñÿðíèøèíè îëìàã-
äàí ýþçÿë áèð øåé éîõäóð...
Áèð äÿ êÿíääÿ êèíîëàð ýþñòÿðèðäèëÿð. Áó êèíîëàð äà ýþçÿë èäè. Âÿ
ìÿíèì éàéëàã ùÿñðÿòèì, ãûøëàã ùÿñðÿòèì áó êèíîëàðà äà ãàðûøûðäû...
Àììà ìÿíèì éàéëàã-ãûøëàã ùÿñðÿòèìÿ ñîí ãîéàí, éàéëàüû, ãûø-
ëàüû ìÿíÿ óíóòäóðàí Êàìàë ìöÿëëèì îëäó. Ìÿí îõóìàüûí äàøûíû àòûá,
éàéëàüà ãà÷ìàã ôèêðèíäÿí äàøûíäûì.
Éàéëàãëû, ãûøëàãëû äöíéàì åëÿ áèë ùàðäàñà óçàãëàðäà ãàëäû. Âÿ ìÿí
àéäà-èëäÿ áèð äÿôÿ éàéëàãëû, ãûøëàãëû äöíéàìà ãàéûäàíäà ìÿíÿ –
ìÿêòÿáëè óøàüûíà éàä êèìè áàõäûëàð... Þçöìäÿí áàëàúàëàð öñòöìÿ èò
ãûñãûðòäû. Áþéöêëÿð äåäè: “Îðäà îòóðìà, öñòöí áóëàíàð, áóðäà îòóðìà
– éåð íÿìäè”.
Íÿíÿìèí åâè ÷èé êÿðïèúäÿí òèêèëìèøäè. Èêèîòàãëûéäû. Ãàáàüûíäà
åéâàíû äà âàðûéäû.
Íÿíÿìíÿí ìÿí éàøàéàí îòàãäà áèð òàõòà ÷àðïàéû âàðäû; àäûíà
òàõò äåéÿðäèê. Áèð äÿ áèð ñàíäûã âàðûéäû; ìÿí äèçè öñòÿ îòóðóá î ñàí-
äûüûí öñòäÿ éàçû éàçûðäûì, øÿêèë ÷ÿêèðäèì, äÿðñ îõóéóðäóì.
Áþéöê îòàãäà äÿìèð ÷àðïàéû âàðäû. Öñòöíäÿ ãûðìûçû éîðüàí, àü
áàëûíú. Äèâàðäàí úàâàí áèð îüëàíûí ÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëûíìûø øÿêëè àñûë-
ìûøäû âÿ ìÿí áèëèðäèì êè, î ìÿíèì äàéûìäûð. Áó îòàã äà îíóíêóéäó
âÿ íÿíÿì îíà ýþðÿ äÿ ìÿíè áó îòàüà áóðàõìûðäû êè, îòàüûí ñÿëèãÿ-
ñàùìàíûíû ïîçìàéûì. Áó îòàãäà éàðàøûãëû áèð éàçû ñòîëó âàðäû. Ñòîëóí
öñòäÿ ãÿëÿìäàí âàðäû. Áèð äÿñò øàýèðä äÿôòÿðè âàðäû êè, ìÿí àðòûã î
äÿôòÿðëÿðè õÿëâÿòúÿ âÿðÿãëÿéèá áàõìûøäûì âÿ áèëìèøäèì êè, äàéûì
ìöÿëëèì èìèø.
Ñîíðàëàð ìÿíèì áó äÿôòÿðëÿðè âÿðÿãëÿäèéèìè ýþðÿíäÿ íÿíÿì
þçö äÿ äåìèøäè: “Äÿéìÿ îíëàðà, óøàãëàðûí éàçû èøèäèð, äàéûí ýÿëèá
éîõëàéàúàã”.
Ìöùàðèáÿ ÷îõäàí ãóðòàðñà äà, íÿíÿì äàéûìû ýþçëÿéèðäè. Ùÿð
ñÿùÿð, ùÿð àõøàì... Ùÿð äÿôÿ ýåúÿéàðû èò çÿíúèðèíè ýÿìèðÿíäÿ...
Íÿíÿì äåéèðäè: î, äÿôòÿðëÿðè éîõëàìàüà äà ìàúàë òàïìàäû, ñÿùÿð
÷àüûðäûëàð, òÿíäèð-îúàã âàõòû ýåòäè.
Áó îòàãäà áèð ýöçýö âóðóëìóøäó. Íÿíÿì ìÿíèì áîéóì ÷àòìà-
éàí î ýöçýöíöí öñòöíÿ ãûðìûçû ïÿðäÿ àñìûøäû. Âÿ ìÿíÿ äÿ òàïøûð-
269
ìûøäû êè, î ýöçýöéÿ áàõìàéûì. Íÿíÿì äåéèðäè êè, î ýöçýöéÿ àõû-
ðûíúû äÿôÿ äàéûí áàõûá. Àììà õÿëâÿòÿ ñàëûá, àéàãëàðûìûí àëòûíà êÿòèë
ãîéóá î ýöçýöéÿ áàõûðäûì. Áàõûðäûì âÿ ñàðû êÿêèëèìè òóìàðëàéûá
þçöìÿ ýþç âóðóðäóì.
Àììà Êàìàë ìöÿëëèì äÿ áèçÿ êþ÷ÿííÿí ñîíðà î ýöçýöéÿ áàõ-
ìàäû. Î ýöçýöíöí öñòöíäÿêè ãûðìûçû þðòöéÿ ÿë âóðìàäû, ãÿëÿìäàíà,
éîõëàíûëìàìûø äÿôòÿðëÿðÿ òîõóíìàäû.
Åëÿ áèë íÿíÿì Êàìàë ìöÿëëèìÿ äÿ òàïøûðìûøäû êè, î äÿôòÿðëÿðÿ
äÿéìÿ, óøàãëàðûí éàçû èøèäèð, îüëóì ýÿëèá éîõëàéàúàã, î ãÿëÿìäàí-
äàêû ãûðìûçû ãÿëÿìÿ äÿéìÿ, îüëóìóí ÿëè àõûðûíúû äÿôÿ îíà äÿéèá, î
ýöçýöéÿ áàõìà, îüëóì àõûðûíúû äÿôÿ îíà áàõûá...
ßñëèíäÿ èñÿ íÿíÿì áèð àõøàìöñòö ìÿêòÿáèìèçèí äèðåêòîðó Ãÿìÿð
õàíûìûí éàíûíà äöøöá áèçÿ ýÿëÿí Êàìàë ìöÿëëèìÿ ùå÷ íÿ òàïøûðìà-
ìûøäû.
Ãÿìÿð õàíûì äåäè:
– Îüëóí ýÿëèíúÿ ãîé ñèçäÿ ãàëñûí, ãÿðèáäè.
Íÿíÿì äÿ äåäè êè, õîø ýÿëèá, ýþçöì öñòÿ éåðè âàð. Ñîíðà Ãÿìÿð
õàíûì öçöíö ìÿíÿ òóòäó:
– Èííÿí áåëÿ áèð äÿ ùåñàáäàí “ö÷” àëñàí, ìÿííÿí èíúèìÿ, – äåäè.
– Êàìàë ìöÿëëèì ðèéàçèééàò ìöÿëëèìèäè, íÿ áèëìÿñÿí, îííàí ñîðóø...
Ãÿìÿð õàíûì íÿíÿìèí ãóëàüûíà íÿñÿ ïû÷ûëäàéûá ýåòäè. Ãàëäûã
ö÷öìöç. Íÿíÿì ÷þðÿê òàáàüûíäàí áèð ÷þðÿê ÷ûõàðûá ãîéäó ñöôðÿéÿ.
Ñîíðà åéâàíà ÷ûõûá áèð áàø ñîüàí äà ýÿòèðèá ãîéäó ÷þðÿéèí éàíûíà.
Áàõäû Êàìàë ìöÿëëèìèí öçöíÿ. Äåäè: “Âàõòñûç ýÿëÿí ãîíàã þç êèñÿ-
ñèíäÿí éåéÿð”. Êàìàë ìöÿëëèì ýöëäö. Íÿíÿì äÿ. Ìÿí äÿ. Êàìàë
ìöÿëëèì ñîüàíà áèð éóìðóã âóðäó. Îíó áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ éàâàíëûã
åëÿäè. Áèçèì íÿíÿëè-áàáàëû åâèìèçèí éåíè ùÿéàòû áåëÿ áàøëàäû. Áèçèì
äÿ ùÿéÿòèìèçÿ íÿíÿì äåìèø: “Êèøè êþëýÿñè” äöøäö.
Ùÿìèí ýåúÿ äàéûìûí îòàüûíà áèð ÷àðïàéû äà ãîéäóã. Íÿíÿì ôÿð-
ìÿøäÿí ÷ûõàðäûüû éîðüàí-äþøÿêëÿ î ÷àðïàéûíû äà áÿçÿäè. Î ÷àðïà-
éûíûí äà áàøûíäàí ÿë-öç äÿñìàëû àñäû.
Êàìàë ìöÿëëèì áèçÿ êþ÷ÿíäÿí ñîíðà ùÿð ýöí äÿðñëÿðèìëÿ ìÿø-
üóë îëäó. Ìÿí áèðèíúè ðöáäÿ ãîøóëäóì ÿëà÷ûëàðà. Áó, íÿíÿìè ÷îõ
ñåâèíäèðäè. Î, Êàìàë ìöÿëëèìÿ äèë-àüûç åëÿäè.
Êàìàë ìöÿëëèìèí áèçÿ êþ÷ìÿñèíè áöòöí êÿíä áèëäè. Âÿ Êàìàë
ìöÿëëèìèí äÿðñ äåäèéè éåïéåêÿ îüëàí óøàãëàðû ùàðäà ýÿëäè ìÿíÿ éàõ-
øûëûã åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð; äàùà ôóòáîë îéíàéàíäà ìÿíè ãàïûäà ãîéìà-
äûëàð, áóðàõäûëàð ùöúóìà... Òàé-òóøëàðûìëà úûðìàãëàøàíäà “ãîðõìà,
270
áÿðê âóð!” äåäèëÿð. Êèíîìåõàíèê ìÿíè ãàïûíûí àüçûíäà ñàõëàéàíäà,
ãîëóìäàí òóòóá è÷ÿðè àïàðäûëàð. Âÿ ìÿí áèëäèì êè, áöòöí áóíëàð Êàìàë
ìöÿëëèìÿ ýþðÿäèð.
Êàìàë ìöÿëëèì áèçèì åâÿ èðè áèð ÷àìàäàí ýÿòèðìèøäè âÿ ìÿíÿ åëÿ
ýÿëèðäè êè, áöòöí úàâàíëàðûí ÷àìàäàíû êèìè îíóí äà ÷àìàäàíûíûí è÷ÿðèñè
ãûç øÿêèëëÿðè èëÿ áÿçÿíèá. Àììà áèð ýöí Êàìàë ìöÿëëèì ìÿíèì ýþçö-
ìöí ãàáàüûíäàúà áó ÷àìàäàíû à÷äû âÿ ìÿí ýþðäöì êè, éàíûëìûøàì.
Êàìàë ìöÿëëèìèí ÷àìàäàíûíäà ðèéàçèééàò êèòàáëàðûíäàí áàøãà
ùå÷ íÿ ýþçöìÿ äÿéìÿäè. Ùÿòòà áó áèð ãàëàã êèòàáûí àðàñûíäà ñåâýè
ðîìàíëàðû äà éîõóéäó. Áó ìÿíÿ ÷îõ ãÿðèáÿ ýÿëäè; äöøöíäöì êè, úàâàí
îüëàí îëàñàí, ñåâýè ðîìàíû îõóìàéàñàí? Áèçèì êÿíäèí áöòöí úàâàí-
ëàðû, ùÿòòà êÿòìÿí ýþòöðöá êîëõîç èøèíÿ ýåäÿí ãûçëàðû äà ñåâýè ðîìàí-
ëàðû îõóéóðäó. Âÿ ìÿí áèëèðäèì êè, îíëàð ÿí ìàðàãëû ñÿùèôÿëÿðèí àðàñûíà
íàíÿ, ãîç éàðïàüû ãîéóðëàð. Ùÿòòà áÿçè úöìëÿëÿðèí àëòûíäàí õÿòò ÷ÿêèðëÿð.
Àììà Êàìàë ìöÿëëèì þç êèòàáëàðûíû îõóéóðäó; þçöíöí ðèéàçèé-
éàò êèòàáëàðûíû... Åëÿ áèë äöíéàäà î ðèéàçèééàò êèòàáëàðûíäàí ñàâàéû
ùå÷ íÿ éîõóéäó. Êàìàë ìöÿëëèì áèçèì åâÿ êèòàáëà äîëó ÷àìàäà-
íûíäàí ñàâàéû áèð ìàùíû äà ýÿòèðìèøäè. Öðÿéèíäÿ ýÿòèðìèøäè, äèëèíäÿ
ýÿòèðìèøäè. Î ìàùíûíû î âàõòëàð àíúàã ðàäèîäàí åøèòìÿê îëàðäû. Áèçèì
îáàíûí àäàìëàðû “Àé áÿðè áàõ” îõóéóðäóëàð, “Ùî ëîëî” îõóéóðäó-
ëàð. Åëÿ ìÿí äÿ áåëÿ ìàùíûëàð îõóéóðäóì.
Àììà Êàìàë ìöÿëëèìèí îõóäóüó âóð-òóò áèðúÿ ìàùíû èäè, î äà
áàøãà úöðöéäö.
Áó ìàùíûíû ðàäèîäà õîð îõóéóðäó. Þçö äÿ ãÿðèáÿ áèð ÿçÿìÿòëÿ.
Êàìàë ìöÿëëèì èñÿ òÿê îõóéóðäó. Î, äåéÿñÿí, áó ìàùíûäàí ùÿòòà
ìÿíèì äÿ ÿçáÿð áèëäèéèì ñþçëÿðäÿí ñàâàéû àéðû áèð ñþç áèëìèðäè. Åëÿ
ùåé “Øèø óúëàðû áóëóäëàðëà äþéöøÿí, äàüëàðûíäà áóçëàðû âàð þëêÿ-
ìèí...” äåéèá äóðóðäó.
Àììà Êàìàë ìöÿëëèìèí ñÿñè øèðèí èäè. Î, çèëÿ ÷ÿêÿíäÿ àäàìûí
öðÿéè àòëàíûðäû. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Êàìàë ìöÿëëèì “Ñåýàù” îõóñà,
íÿíÿì äåìèøêÿí, ýþéäÿ ýåäÿí ãóøëàð äà ãàíàä ñàõëàéàð. Àììà åëÿ
áèë áåëÿ ìàùíûëàðûí âàðëûüûíäàí Êàìàë ìöÿëëèì õÿáÿðñèç èäè.
Ùÿðäÿí äöøöíöðäöì: Êàìàë ìöÿëëèì áó ìàùíûäàí áàøãà áèð øåé
áèëìèðìè ýþðÿñÿí? Áèëèðñÿ, áÿñ íèéÿ îõóìóð? Áÿëêÿ ìÿííÿí óòàíûð?
Àììà éîõ, äàùà Êàìàë ìöÿëëèì ìÿííÿí óòàíìûðäû, ùÿðÿêÿò-
ëÿðèíäÿ ãàðäàøäàí äà ìåùðèáàí èäè. Àðàìûç à÷ûëìûøäû. Ùÿòòà àðàáèð
ìÿíÿ áþéöê ãàðäàø ÿðêéàíàëûüû èëÿ äåéèðäè êè, áèð-èêè àüûç äà ñÿí äå.
Ìÿí äÿ îõóéóðäóì. “Ùî ëîëî”íó îõóéóðäóì. Î, øàããàíàã ÷ÿêèðäè,
271
ýöëöðäö. Îíóí áåëÿ ìàùíûëàðà ýöëìÿñè äîüðóäàí äà ìÿíÿ ãÿðèáÿ
ýÿëèðäè. Öðÿéèìäÿ äåéèðäèì êè, áåëÿ àäàì ùå÷ ñåâÿ äÿ áèëìÿç!
Àììà Êàìàë ìöÿëëèì ñåâäè... Áèçèì ãîíøóìóç àðàáà÷û ßëèíèí
ãûçû Íàðýèëÿíè ñåâäè. Íèéÿ ñåâäè, íåúÿ ñåâäè – áàøà äöøÿ áèëìÿäèì.
×öíêè Íàðýèëÿ ýþçÿë äåéèëäè. Þçö äÿ ìÿêòÿáèí äþðäöíúö ñèíôèí-
äÿí ãàéûòìûøäû. Êîëõîç èøèíÿ ýåäèðäè.
Àììà áèçèì ìÿêòÿáèí îíóíúó ñèíôèíäÿ ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçëàð
âàðäû. Ùÿð ýöí îíëàðäàí áèðèíèí àäûíà ñþç ÷ûõûðäû êè, ýóéà Êàìàë
ìöÿëëèì îíó èñòÿéèð. Ìÿí äÿ èñòÿéèðäèì êè, Êàìàë ìöÿëëèì î ãûçëàð-
äàí áèðèíè èñòÿñèí, ÿí ýþçÿëèíè èñòÿñèí, ñåâñèí... Àììà Êàìàë ìöÿëëèì
Íàðýèëÿíè èñòÿéèðäè, ùå÷ áèëìèðäèì, íÿéèíè èñòÿéèð; ùå÷ Àëëàùûí õîø
ñèôÿòè äÿ éîõóéäó îíäà. Äÿäÿñè äÿ êè, þçöíäÿí áåòÿð. Àðàáà÷û ßëèéÿ
áàõàíäà àäàì ùöðêöðäö. Þçö äÿ éàìàí ñþéöøúöë èäè. Àëëàùûí þêöç-
ëÿðèíÿ äèøèíèí äèáèíäÿí ÷ûõàíû äåéÿðäè.
Äöøöíöðäöì: Êàìàë ìöÿëëèì ùàðà, Íàðýèëÿ ùàðà? Àðàáà÷û ßëè
ùàðà? Àðòûã Êàìàë ìöÿëëèìèí õÿòðèíè áöòöí êÿíä ÿçèç òóòóðäó. Ñþç
äöøÿíäÿ îíà ãÿùìÿð äóðàí òÿê ìÿí äåéèëäèì... Î, îíóíúóíóí óøàã-
ëàðûíû áàøûíà éûüûá áèçèì ìÿùÿëëÿíèí áàøûííàí êå÷ÿí ÷àéûí öñòöíäÿí
êþðïö ñàëìûøäû. Äöçäö, áÿçè ìöÿëëèìëÿð áóíà äîäàã áöçìöøäö, ùÿòòà
ìààðèôÿ éàçìûøäûëàð êè, Êàìàë ìöÿëëèì óøàãëàðû èøëÿäèð... Àììà
úàìààò áóíó áàøãà úöð ãàðøûëàìûøäû: äåìèøäèëÿð êè, þëÿíëÿðèíÿ ðÿù-
ìÿò, ñàâàá èø òóòàíà òàíðû àõûðàúàí âåðÿð.
Êàìàë ìöÿëëèì îíóíúóëàðëà êþìÿêëÿøèá ìÿêòÿáèí àðõàñûíäàêû
áîø éåðäÿ ÿìÿëëè-áàøëû ôóòáîë ìåéäàí÷àñû äöçÿëòäèðÿíäÿ äÿ, “àõû,
áó ôóòáîëäàí êèì ÷þðÿê òàïûá?” äåéÿíëÿð îëäó, àììà áèç óøàãëàð
ñåâèíäèê... Ìÿí äàùà ÷îõ ñåâèíäèì... ×öíêè áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Êàìàë
ìöÿëëèìèí úÿáðäÿí “2” âåðäèéè óøàãëàð äà äàùà îíóí ãàðàñûíúà äàíûø-
ìûðäûëàð, äåéèðäèëÿð êè, êèøè àäàìäû, ÿí éàõøû ìöÿëëèìäè...
Áó ìÿíÿ áÿñ èäè. Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, ùàìû Êàìàë ìöÿëëèì ùàã-
ãûíäà áó úöð ñþçëÿð äåñèí...
Êàìàë ìöÿëëèì êîëõîçóí éûüûíúàãëàðûíûí áèðèíäÿ äóðóá äåìèøäè
êè, àé úàìààò, ýÿëèí ÿë-ÿëÿ âåðÿê, èìÿúèëèê åëÿéÿê, áèð ùàìàì òèêÿê...
Êÿíääÿ ùàìû Êàìàë ìöÿëëèìèí áó õåéèðõàù íèééÿòèíäÿí äàíûøûðäû.
Âÿ äåéèðäèëÿð êè, ýÿðÿê êîëõîçóí ñÿäðè Êàìàë ìöÿëëèì êèìè úàìààòûí
ùàëûíà éàíàí àäàì îëà... Äåéèðäèëÿð êè, áóííàí éàõøû äåïóòàò îëàð.
Ìÿí áöòöí áó ñþùáÿòëÿðÿ ëÿççÿòëÿ ãóëàã àñûðäûì, ñåâèíèðäèì âÿ
äöøöíöðäöì êè, áó úöð àä-ñàí ãàçàíìûø ìöÿëëèì ùàðà, Íàðýèëÿ ùàðà?
Àðàáà÷û ßëè ùàðà?
272
 Êàìàë ìöÿëëèì Íàðýèëÿíè ñåâìÿéÿ áàøëàéàí ÷àüëàðäàí äàùà ÷îõ
îõóéóðäó. Àììà éåíÿ äÿ þç ìàùíûñûíû îõóéóðäó. Öðÿéèíäÿ, äèëèíäÿ
áèçèì åâÿ ýÿòèðäèéè ìàùíûíû... Þçö äÿ åëÿ öðÿêäÿí îõóéóðäó êè, åëÿ
áèë “øèø óúëàðû áóëóäëàðëà äþéöøÿí” äàüëàðûí áàøûíäà äóðìóøäó.
Àììà Íàðýèëÿ, íÿäÿíñÿ, Êàìàë ìöÿëëèìÿ ÿë âåðìÿê èñòÿìèðäè.
Ìÿíúÿ, ýÿðÿê î, øàäëûüûíà øèòëèê åëÿìÿéÿéäè. Êÿíääÿ åëÿ éàðàøûãëû,
áîéëó-áóõóíëó úàâàí ùàðäàéäû?
Àììà Íàðýèëÿíèí Êàìàë ìöÿëëèìÿ “éîõ” äåìÿñèíè ìÿí þç
ãóëàãëàðûìëà åøèòäèì.
Íàðýèëÿ èøäÿí ýÿëèðäè. Áàøû àøàüû, ÷èéíèíäÿ êÿòìÿí. Ìÿí éîëóí
ãûðàüûíäàêû ãîç àüàúûíà ÷ûõìûøäûì. Áèëèðäèì êè, Êàìàë ìöÿëëèì Íàð-
ýèëÿéíÿí ùÿìèøÿ î ãîç àüàúûíûí àëòûíäà êÿëìÿ êÿñèð.
Êàìàë ìöÿëëèì Íàðýèëÿíèí ãàáàüûíà áèðäÿí ÷ûõäû. Íàðýèëÿ åëÿ
áèë áóíó ýþçëÿéèðäè. Ùå÷ áàøûíû äà ãàëäûðìàäû. Êàìàë ìöÿëëèì ñÿñè
òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äèëëÿíäè:
– Íåúÿñÿí, Íàðýèëÿ?
– Äÿðäè ñèçÿ ãàëìàéûá.
– Äÿðäè åëÿ ìÿíÿ ãàëûá, Íàðýèëÿ!
– Ìöÿëëèì, ìÿíèì ñèçÿ ùþðìÿòèì âàð, àììà õàéûø åëÿéèðÿì, áèð
äÿ ìÿíèì éîëóìó êÿñìÿéÿñèíèç. Åëÿ áåëÿúÿ ýþðñÿëÿð áÿñäèð, ñîíðà
úàìààòûí àüçûíû éûüìàã îëìàç...
– Ãîé ýþðñöíëÿð äÿ...
– Éîõ, ìöÿëëèì, áèçèìêè òóòìàç, áèçèì îúàüûìûç ãîâóøìàç...
– Åëÿ äåìÿ, Íàðýèëÿ!
– ßë ÷ÿê! – Íàðýèëÿ áó ñþçö åëÿ ãÿòèééÿòëÿ, åëÿ àìàíñûç äåäè êè,
Êàìàë ìöÿëëèì éîëäàí ÷ÿêèëäè âÿ Íàðýèëÿ ýþçäÿí èòÿíÿ ãÿäÿð ãîç
àüàúûíà ñþéêÿíèá ãàëäû.
Êàìàë ìöÿëëèìÿ éàçûüûì ýÿëäè. Èëê äÿôÿ Êàìàë ìöÿëëèìÿ öðÿéèì
éàíäû. Íàðýèëÿíèí ãàðàñûíúà äåéèíäèì: “Ãóäóðàñàí, ãóðáàüà...”
Àììà éÿãèí åëÿäèì êè, Íàðýèëÿ íàç åëÿéèð, ÷öíêè ìÿíèì àëÿìèìäÿ
áàøãà úöð îëà äà áèëìÿçäè. Ìÿíèì àëÿìèìäÿ ùå÷ Íàðýèëÿ Êàìàë
ìöÿëëèìèí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ äÿ éàðàìûðäû.
Ñÿùÿð ýþðäöì êè, Êàìàë ìöÿëëèì äèëõîðäó. Ùÿéÿòäÿ ýÿçèíèð.
Ôèêèðëè-ôèêèðëè ãàðà ñà÷ëàðûíû ãàðûøäûðûð. Äåäèì, ìöÿëëèì, íèéÿ îõó-
ìóðñàí? Ýöëäö. Äåäè: “Áèð ýöí äÿ ñÿí îõó äà”.
Ìÿí îõóäóì. “Ñåýàù” öñòäÿ äåäèì êè, “ãûçëàðûí àäÿòèäèð ñåâäèéè
îüëàíà íàç åéëÿð”. Î ìÿíèì íÿéÿ èøàðÿ âóðäóüóìó ñåçìÿäè, ÷öíêè
î åëÿ áèëèðäè êè, ìÿí ôèë ãóëàüûíäà éàòìûøàì âÿ îíóí Íàðýèëÿíèí
273
ãàáàüûíû êÿñìÿñèííÿí õÿáÿðèì éîõäó. Àììà åëÿ áèë ìÿíèì áó
ìàùíûì îíóí êþíëöíö à÷äû. Áèð àçäàí äà î áàøëàäû îõóìàüà. Àììà
éåíÿ þç ìàùíûñûíû îõóäó. Ïÿñäÿí îõóäó, àììà öðÿêäÿí îõóäó...
“Øèø óúëàðû áóëóäëàðëà äþéöøÿí...”
Åðòÿñè ýöí ìÿêòÿáèìèçäÿ 10-úóíóí ãûçëàðû ïû÷ûëäàøäûëàð:
– Ààç, äåéèð Êàìàë ìöÿëëèì Íàðýèëÿíè èñòÿéèð...
– Ùàíñû Íàðýèëÿíè, àç?
– Àðàáà÷û ßëèíèí ãûçûíû...
– Èíàíìà, ààç, Êàìàë ìöÿëëèìÿ ãûç ãÿùÿòäèð?..
Îíóíúóíóí ãûçëàðû òÿíÿôôöñäÿ ìÿíè äÿ éàõàëàäûëàð. Ðÿíà àäëû
áèðèñè – î ãûçëàðûí ÿí ýþçÿëè ñîðóøäó:
– Íÿíÿñèíèí áàëàñû, Êàìàë ìöÿëëèì Íàðýèëÿíè èñòÿéèð?
Ìÿí ùÿãèãÿòè ýèçëÿòìÿëè èäèì. ×öíêè áó ñèðð èäè; ìÿíèì àëÿ-
ìèìäÿ, ýÿðÿê áåëÿ øåéëÿð ñèðð îëàðàã äà ãàëàéäû. Îíà ýþðÿ äÿ äåäèì
êè, éîõ, èñòÿìèð. Ðÿíà éåíÿ ñîðóøäó:
– Áÿñ êèìè èñòÿéèð? – Ìÿíè ñîðüóéà òóòàí áó ãûçû àúûëàìàã èñòÿ-
äèì. Äåäèì êè, ñÿíè!.. Ðÿíà ãûçàðäû. Ýöëäö. Î, åëÿ áèë ìÿíèì áó
ñþçöìäÿí îíãàò ýþçÿëëÿøäè... Î áèðè ãûçëàð äà ýöëäö. Ðÿíàíû ãóúàã-
ëàäûëàð, Ðÿíà äà ìÿíè ãóúàãëàäû. Àüçûìíàí þïäö. Íèéÿ þïäö? Áàøà
äöøìÿäèì. Àììà éÿãèí åëÿäèì êè, Ðÿíà Êàìàë ìöÿëëèìè èñòÿéèð.
Àììà öðÿéèìäÿ äåäèì êè, àé éàçûã, Êàìàë ìöÿëëèìäÿ ñåâýè ùàð-
äàíäû, ñÿíèí ýþçÿëëèéèíè ýþðÿ, ñÿíè ñåâÿ...
Äîüðóñó, Êàìàë ìöÿëëèìèí Íàðýèëÿíè ñåâìÿñè äÿ ìÿíÿ áèðòÿùÿð
ýÿëèðäè. Ìÿí èíàíìûðäûì êè, Êàìàë ìöÿëëèì Íàðýèëÿíè ÿñèë ñåâÿíëÿð
êèìè äÿëèúÿñèíÿ ñåâèð.
Ìÿíúÿ, ýÿðÿê äÿëèúÿñèíÿ ñåâÿíëÿð ñåâýè ùàããûíäà îõóéàéäûëàð.
Öðÿêëÿðèíäÿêè ñåâýèíè ñåâýè ùàããûíäàêû ñþçëÿðÿ ãàòûá îõóéàéäûëàð.
Àììà Êàìàë ìöÿëëèì þç ìàùíûñûíû îõóéóðäó. Áèçÿ êþ÷äöéö èëê
ýöíëÿðäÿ îõóäóüó ìàùíûíû.
Àììà ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Êàìàë ìöÿëëèìèí Íàðýèëÿíè öðÿê-
äÿí ñåâäèéèíè ùèññ åëÿäèì.
...Ñó äÿéèðìàíûíà äÿí àïàðûðäûã. Ìÿí éöêëö óëàüûí áåëèíäÿ îòóð-
ìóøäóì. Êàìàë ìöÿëëèì ïèéàäà ýåäèðäè.
Êàìàë ìöÿëëèì áèçÿ êþ÷ÿíäÿí ñîíðà íÿíÿìè äÿéèðìàíà ýåòìÿéÿ
ãîéìàäû. Íÿíÿì “ìöÿëëèì àäàìñàí, àéûáäû” äåéèá íÿ ãÿäÿð åòèðàç
åëÿäèñÿ äÿ, áèð øåé ÷ûõìàäû. Íÿíÿìÿ áèðúÿ î ãàëûðäû êè, ãîíøóëàðäàí
óëàã òàïûá ýÿòèðñèí, áèð äÿ ÷óâàëëàðûí àüçûíû ãûéûãëà áÿðêèòñèí. Ãàëàí
274
èøëÿð Êàìàë ìöÿëëèìëÿ ìÿíèì áîéíóìà äöøöðäö. Ùÿòòà óëàãëàðû äà
Êàìàë ìöÿëëèì þçö ÷óëëàéûðäû. Þðêÿíè äîüàíàãäàí åëÿ êå÷èðèðäè êè,
ìÿí ìÿÿòòÿë ãàëûðäûì.
Ñó äÿéèðìàíû êÿíäèìèçäÿí õåéëè àðàëû èäè. Óëàãíàí èêè ñààòëûã
éîëäó. Áó åíñèç éîë ÷îõ äà óúà îëìàéàí òÿïÿëÿðèí, äàüëàðûí àðàñûí-
äàí êå÷èðäè. Áó éîëóí ãûðàüûíû áþéöðòêÿíëèêëÿð, éóëüóíëóãëàð, ãàìûø-
ëûãëàð, ñóëó éåðëÿðè ÷èëëèêëÿð áàñìûøäû. Áó éîëëà ýåòìÿê, þçö äÿ óëàüûí
öñòöíäÿ ýåòìÿê, þçö äÿ îõóéà-îõóéà ýåòìÿê, ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ Êàìàë
ìöÿëëèìíÿí ýåòìÿê ìÿíÿ äÿ ëÿççÿò âåðèðäè. ×öíêè áó éîëäà Êàìàë
ìöÿëëèì ïÿñäÿí îõóìóðäó, çèëäÿí îõóéóðäó, âàð ñÿñèéëÿ îõóéóðäó,
ìÿíÿ òàïìàúà äåéèðäè, ùÿòòà áèð äÿôÿ ìÿíèì éàíûìäà éöêö àïàðìàã
èñòÿìÿéÿí óëàüà ñþéöø äÿ ñþéäö. Ñîíðà äà ÷þíöá ìÿííÿí öçð èñòÿäè.
Î ÷àüà ãÿäÿð ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, Êàìàë ìöÿëëèì ñþéöø áèëìèð.
...Éåíÿ äÿ äÿéèðìàí éîëóíó éàðû åëÿìèøäèê. Éîõóøà ãàëõûðäûã.
Ìÿí éöêëö óëàüûí áåëèíäÿ èäèì. Êàìàë ìöÿëëèì éîõóøó òîçà-òîð-
ïàüà áàòà-áàòà ïèéàäà ãàëõûðäû. Áó éîõóø äÿéèðìàí éîëóíäà ÿí óçóí
éîõóø èäè, áèð éàíû äèáè ýöúëÿ ýþðöíÿí äÿðÿ, áèð éàíû áàøû áóëóäà
ýèðÿí äàü èäè. Âÿ íÿäÿíñÿ áó éåðÿ ÷àòàíäà Êàìàë ìöÿëëèì ìöòëÿã
þç ìàùíûñûíû îõóéóðäó. Áÿðêäÿí îõóéóðäó. Êàìàë ìöÿëëèìèí ñÿñè
äÿðÿíèí äèáèíäÿíìè, äàüûí áàøûíäàíìû ýÿëèðäè, äîüðóäàíìû äàüëàð
èäè îíóí ñÿñèíè ãàéòàðàí? Åëÿ áèë ñÿñè äÿðÿíèí äèáèíÿ, äàüûí áàøûíà
äÿéèá ãàéûäàíäà áèð àç äà ñàôëàøûð, áöëëóðëàøûðäû. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè
êè, ùà÷àíñà Êàìàë ìöÿëëèì äàüëàðûí, äÿðÿëÿðèí àäàìëàðà ãîøóëóá
îõóäóüó áó éåðäÿ ìóüàìàò îõóéàúàã, öðÿéèíèí ýþçöíö ñåâýè ùàã-
ãûíäàêû ñþçëÿðÿ ãàòàúàã. Îõóéàúàã. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ñîðóøäóì,
óòàíà-óòàíà ñîðóøäóì:
– Ñèç íèéÿ ìóüàìàò îõóìóðñóç, ñåâýè ùàããûíäà îõóìóðñóç?
– Î ýöëöìñöíäö, äåäè êè, ìÿí äÿ ñÿíèí áîéäà, ñÿíèí éàøäà îëàíäà
ùÿìèøÿ ìóüàìàò îõóéóðäóì, ñåâýè ùàããûíäà îõóéóðäóì. Âÿ ùÿð ýöí
èêè äÿôÿ êÿíäèìèçäÿí êå÷ÿí äÿìèðéîëóíóí ãûðàüûíà ãà÷ûðäûì, éàøûë
ñÿðíèøèí ãàòàðëàðûíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàõàí ãÿøÿíý ãûçëàðà ÿë åëÿéèð-
äèì. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó äöíéàäà î ñÿðíèøèí ãàòàðûíûí ñÿðíè-
øèíè îëìàãäàí ýþçÿë ùå÷ íÿ éîõäóð...
Êàìàë ìöÿëëèì áó ñþçëÿðè áèðíÿôÿñÿ äåìÿäè. Éàâàø-éàâàø äåäè.
Åëÿ áèë íÿéèñÿ, íÿëÿðèñÿ õàòûðëàéà-õàòûðëàéà äåäè. Ñîíðà áèð ìöääÿò
ñóñäó. Ìÿí óòàíäûì. Îíà ýþðÿ óòàíäûì êè, Êàìàë ìöÿëëèì ìÿíèì
íÿ ö÷öí ýöíäÿ èêè äÿôÿ äÿìèðéîëóíóí ãûðàüûíà ãà÷äûüûìû áèëìèøäè...
275
 Òîðàüàéëàð îõóéóðäó. Éöêëö óëàãëàðûí àéàã òàïïûëòûëàðû áèçíÿí
ýåäèðäè. Èêèìèç äÿ ñóñìóøäóã. Áó ñàêèòëèê ìÿíè äàðûõäûðäû. Þçöìö
òîïëàéûá öçöìö Êàìàë ìöÿëëèìÿ òóòäóì:
– Ìöÿëëèì...
– Ùÿ...
– Íàðýèëÿ ñèçè ñåâñÿ, ìóüàìàò îõóéàðñûç?
Î, òÿÿúúöáëÿ öçöìÿ áàõäû:
– Áó íÿ ñþçäö?
Ìÿí äåäèì êè, ãîç àüàúûíûí àëòûíäàêû áöòöí ñþùáÿòëÿðèíèçè åøèò-
ìèøÿì. Î, ÿââÿë òóòóëäó. Ñîíðà öçöìÿ áàõûá ãûìûøäû:
– Àé ãûðûøìàë, – äåäè, – ñþùáÿòëÿðèìèçè åøèòìèñÿíñÿ, áèëèðñÿí êè,
î ìÿíè ñåâìèð äÿ.
Ìÿí äåäèì, éàëàííàí äåäèì êè, ìöÿëëèì, î ñèçè ëàï äÿëèúÿñèíÿ
ñåâèð, àììà íàç åëÿéèð. Î íÿéèñÿ õàòûðëàéûá ýöëöìñÿäè:
– Íÿ áèëèðñÿí ñåâèð?
– Þçö äåéèðäè, Íàðýèëÿ þçö.
– Íÿ äåéèðäè?
Äàùà áó ñóàëû úàâàáñûç ãîéìàã îëìàçäû. Áó îëàðäû îõó àòûá éàéû
ýèçëÿòìÿê. Îíà ýþðÿ äÿ þçöìíÿí áÿçè øåéëÿð óéäóðìàëû îëäóì:
– Ñèç ãûø òÿòèëèíÿ ýåòìèøäèíèç ùà...
– Ùÿ...
– Îíäà ùÿð ýöí Íàðýèëÿ ìÿííÿí ñèçè ñîðóøóðäó.
– Íÿ äåéèðäè?
– Äåéèðäè êè, ìöÿëëèì ùà÷àí ýÿëÿúÿê?
– Ùÿ, íÿ îëñóí?
– Ñîíðà áèð ýöí äÿ áèçÿ ýÿëäè. Ñèçèí êèòàáëàðûíûçûí àðàñûíäà ñåâýè
ðîìàíû àõòàðäû.
– Éàëàí äåìèðñÿí êè? – Î, áèðäÿí-áèðÿ ìÿíÿ ñàðû ÷þíäö. Åëÿ áèë
Êàìàë ìöÿëëèìèí ýþçöíÿ èøûã ýÿëìèøäè, öðÿéèíÿ îä ýÿëìèøäè. Âÿ ìÿí
áó èøûüûí, îäóí þìðöíö óçàòìàã ö÷öí àíä è÷äèì:
– Âèúäàí ùàããû éîõ...
Êàìàë ìöÿëëèì äàùà ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû. Ñÿñè éàâàø-éàâàø ãàëõäû.
Éàâàø-éàâàø óúàëäû. Äàüëàðà äÿéèá ãàéûòäû, äÿðÿëÿðÿ äÿéèá ãàéûòäû.
Î, ùÿëÿ þç ìàùíûñûíû áåëÿ öðÿêäÿí îõóìàìûøäû: “Øèø óúëàðû áóëóä-
ëàðëà äþéöøÿí...”
Þçö äÿ áó äÿôÿ êÿñèê-êÿñèê îõóìàäû. Öðÿéèíèí âàð ýöúöéíÿí
îõóäó, âàð íÿôÿñèéíÿí îõóäó. Äàüëàðûí àðàñûííàí ÷ûõàíà êèìè îõóäó.
276
 Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíóí þçö îõóìóð, öðÿéè îõóéóð, Íàðýèëÿéÿ
îëàí ñåâýèñè îõóéóð. Âÿ ìÿí î ÷àüäàí Êàìàë ìöÿëëèìèí Íàðýèëÿéÿ
îëàí ñåâýèñèíÿ èíàíäûì. Àììà îíó äà áèëäèì êè, áó èíàìû Êàìàë
ìöÿëëèìÿ äåäèéèì éàëàíëàðûí (îíó õîøáÿõò åëÿìÿê ö÷öí äåäèéèì
éàëàíëàðûí) áàùàñûíà ãàçàíäûì. Äöçäö, Êàìàë ìöÿëëèì ãûø òÿòèëèíäÿ
îëàíäà ìÿí Íàðýèëÿéíÿí ýþðöøìöøäöì. Àììà ñþùáÿòèìèç áàøãà
úöð îëìóøäó. Ìÿí äåìèøäèì: “Êàìàë ìöÿëëèì ñÿíè äîüðóäàí ñåâèð
åé!” Î, úàâàá âåðìèøäè: “Ãÿëÿò åëÿéèð”. Ìÿí äåìèøäèì: “Ãóäóðàñàí,
ãóðáàüà”. Î ìÿíèì ãóëàüûìû äàðòìûøäû. Ñîíðà äà òàïøûðìûøäû: “Îíà
äå êè, Íàðýèëÿ þçýÿñèíè ñåâèð”. Ìÿí ñîðóøìóøäóì: “Êèìè?” Î äåìèøäè:
“Úÿôÿðè, òðàêòîð÷ó Úÿôÿðè, ÿñýÿðëèêäÿäèð, áó ýöí-ñàáàù ýÿëÿúÿê”.
Ìÿí éåíÿ äåìèøäèì: “Ãóäóðàñàí, ãóðáàüà”. Î áó äÿôÿ äÿ ÿëèíè ãóëà-
üûìà àòìûøäû, ëàêèí ìÿí ãà÷ìûøäûì.
Ìÿí Íàðýèëÿíèí ñþçëÿðèíè Êàìàë ìöÿëëèìÿ äåìÿäèì. ×öíêè áó
ñþçëÿðÿ èíàíìûðäûì. Èíàíìûðäûì êè, Íàðýèëÿ Êàìàë ìöÿëëèì êèìè áèð
îüëàíû ãîéóá, ùà÷àíñà ÿñýÿðëèêäÿí ãàéûäàñû Úÿôÿðè ñåâÿ. Þçö äÿ òðàê-
òîð÷ó Úÿôÿðè.
Êàìàë ìöÿëëèì ãûø òÿòèëèíÿ ýåäÿíäÿ Íàðýèëÿ äîüðóäàí äà áèçÿ
ýÿëìèøäè. Àììà ýÿëìèøäè êè, íÿíÿìèí êöðÿéèíÿ áàíêà ãîéñóí. Áèç-
äÿí ÷ûõàíäà î, äîüðóäàí äà Êàìàë ìöÿëëèìèí êèòàáëàðûíà ýþçóúó
áàõìûøäû. Ìÿí èôòèõàðëà äåìèøäèì: “Ýþðöðñÿí, íÿ êèòàáëàðû âàð”. Î
úàâàá âåðìèøäè: “Ãàäàì îíóí êèòàáëàðûíà äà”. Ìÿí äåìèøäèì:
“Ãóäóðàñàí, ãóðáàüà”. Ñà÷ûì éåíÿ äÿ îíóí ÿëèíÿ êå÷ìèøäè.
Î ñþùáÿòäÿí áèð-èêè ùÿôòÿ ñîíðà äîüðóäàí äà êÿíäÿ ÿñýÿðëèêäÿí
Úÿôÿð àäûíäà áèð îüëàí ãàéûòäû. Ìÿêòÿáäÿ óøàãëàð òðàêòîð÷ó Úÿôÿðèí
ÿñýÿðëèêäÿ àëûá äþøöíÿ òàõäûüû íèøàíëàðäàí, ïàãîíëàðäàêû ñàðû çîëàã-
ëàðäàí äàíûøûðäû.
Íàðýèëÿ ãûðìûçû, ýöëëö äîíóíó ýåéèá èøÿ ýåäèðäè. Úÿôÿðèí àäàìëàðû
Íàðýèëÿéÿ íèøàí ýÿòèðäèëÿð. Àðàáà÷û ßëè àü êþéíÿê, ãàðà êîñòéóì
ýåéìèøäè. Ãàëñòóê òàõìûøäû. Áèðúÿ ýöíëöêëö øàïêàñûíû äÿéèøìÿìèøäè.
Êö÷ÿìèç áàøäàí-áàøà ñöïöðöëìöøäö. Ìÿí Êàìàë ìöÿëëèìèí
áóëóä êèìè òóòóëìóø öçöíÿ áàõà áèëìèðäèì. Ãà÷ìàüà éåð àõòàðûðäûì.
Áèð éöê ìàøûíûíà ìèíèá ãûøëàüà ãà÷äûì.
Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà äÿäÿì ìÿíè åëÿ ùÿìèí éöê ìàøûíûíäà äà êÿíäÿ
ýþíäÿðäè. Êÿíäÿ äàí éåðè ãûçàðàíäà ÷àòäûã.
Åâÿ ýÿëìÿéÿ, Êàìàë ìöÿëëèìèí öçöíÿ áàõìàüà öðÿê åëÿìèð-
äèì. Ãàáàüûìà Íàðýèëÿ ÷ûõäû. Èøÿ ýåäèðäè. Áàøûíäà ãûðìûçû éàéëûã, ÷èé-
277
íèíäÿ êÿòìÿí, ÿéíèíäÿ ãûðìûçû, ýöëëö äîíó, áàðìàüûíäà äàí éåðèíèí
ðÿíýèííÿí àëûøûá-éàíàí öçöê, àéàüûíäà ãàëîø... Ìÿí îíóí öçöíÿ áàõ-
ìàäûì. Î, àéàãëàðûíû éàâàøûòäû. Àñòàäàí äèëëÿíäè: “Íåúÿñÿí, íÿíÿ-
ñèíèí áàëàñû?” Ìÿí äèíìÿäèì. Àúûüûìäàí àääûìëàðûìû éåéèíëÿòäèì.
Éåíÿ îíóí ñÿñèíè åøèòäèì: “Ãóäóðàñàí, ãóðáàüà!” Áó ñþç äÿ ìÿíè
éîëóìäàí ñàõëàìàäû.
Ùÿéÿòèìèçÿ ýèðäèì. Ëàï àñòàúà ýèðäèì. Àñòà ýèðäèì êè, Êàìàë
ìöÿëëèì éóõóäàí àéûëìàìûø äÿôòÿð-êèòàáûìû ýþòöðöá ìÿêòÿáÿ ãà÷àì.
Áþéöê îòàüûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí è÷ÿðè áîéëàíäûì. Êàìàë ìöÿëëèìèí
÷àðïàéûñû áîø èäè. Åâÿ ýèðÿí êèìè íÿíÿìíÿí Êàìàë ìöÿëëèìè ñîðóø-
äóì. Äåäè êè, ÿñýÿðëèéÿ ýåäèá. Äöíÿí ýåäèá.
Åëÿ áèë ìÿí Êàìàë ìöÿëëèìèí éîõëóüóíà èíàíìàäûì. Âÿ áþéöê
îòàüà êå÷äèì. Íÿíÿì äÿ àðäûìúà ýÿëäè: “Áàõ, áó êèòàáëàðà äÿéìÿ,
– äåäè, – ýÿëèá îõóéàúàã. Áàõ, áó ãÿëÿìëÿðÿ äÿ òîõóíìà, – äåäè, –
ïåðîñóíó êîððûéàðñàí”.
Ñòîëóí öñòöíäÿ áèð ãàëàã äà äÿôòÿð âàðäû. Íÿíÿì øÿùàäÿò áàðìà-
üûíû îíëàðà äà òóøëàäû:
– Îíóíúóëàðûí éàçû èøèäè, – äåäè, – âÿðÿãëÿéèá-åëÿìÿ, ýÿëèá éîõëà-
éàúàã...
Êàìàë ìöÿëëèìèí éîõëóüó áèðèíúè ýöííÿí ùèññ îëóíäó. Åëÿ áèë
áèçèì åâèí, áèçèì ùÿéÿòèí, áèçèì êÿíäèí ùàâàñûíû Êàìàë ìöÿëëèìèí
éîõëóüó äÿéèøäè.
Äåéèðäèëÿð, ãóéðóã äîüóá, ïàéûç ýÿëÿúÿê... Éàüûøëàð éàüûðäû.
Áèçèì íÿíÿëè-áàáàëû ùÿéàòûìûç éåíèäÿí áàøëàìûøäû.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áèçèì åâäÿ Êàìàë ìöÿëëèìèí áèð ÷àìàäàí
êèòàáûííàí, ãÿëÿì äîëó ãÿëÿìäàíûííàí, ÷àðïàéûíûí áàøûíäàêû ÿë-öç
äÿñìàëûííàí ñàâàéû, áèð ìàùíûñû äà ãàëûá. Þçö äÿ ìÿíèì öðÿéèìäÿ,
äèëèìäÿ ãàëûá. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, î ìàùíûíû Êàìàë ìöÿëëèì ìÿíÿ
òàïøûðûá. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Êàìàë ìöÿëëèì áó ìàùíûíû äÿéèðìàí
éîëóíäàêû äàüëàðà, äÿðÿëÿðÿ äÿ òàïøûðûá.
Íÿíÿìíÿí äÿéèðìàíà ýåäÿíäÿ, äÿéèðìàíûí äàüëû, äÿðÿëè éîõó-
øóíäà áèð ìàùíûíû çèëÿ ÷ÿêèðäèì. Äàüëàð, äÿðÿëÿð ñÿñèìè, ìàùíûìû
þçöìÿ ãàéòàðûðäû. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ãàéûäàí ñÿñ Êàìàë
ìöÿëëèìèíäèð.
Êàìàë ìöÿëëèìèí “ÿñýÿð ýåòäè” õÿáÿðè áöòöí êÿíäÿ éàéûëàíäàí
ñîíðà îíóíúóëàðûí ÿí ýþçÿëè Ðÿíà ìÿêòÿáäÿ ìÿíè ñàõëàäû: “Ýåòäè,
åëÿìè?” Ìÿí áàøûìû òÿðïÿòäèì. “Áÿñ íèéÿ, – Ðÿíàíûí ñÿñè òèòðÿäè, –
278
ýÿëèá ìÿíèìëÿ ýþðöøìÿäè?” Ìÿí ÷èéíèìè ÷ÿêäèì. Áèð íå÷ÿ àí áåëÿúÿ
äàéàíäûã. Ìÿí áàøûìû ãàëäûðûá îíóí öçöíÿ áàõäûì. Ãàðà, óçóí êèð-
ïèêëÿðè èñëàíìûøäû.
Éöê ìàøûíûíäà ãûøëàüà ýåäèðäèì. Éàëàí-ýåð÷ÿê äåéèðäèëÿð êè, îðäà
ìÿêòÿá à÷ûëûá. Äÿôòÿð-êèòàáûìû äà àïàðûðäûì. Áèð äÿ áèð ìàùíû àïà-
ðûðäûì. Êàìàë ìöÿëëèìèí ìàùíûñûíû. Äÿéèðìàí éîëóíäàêû äàüëàðà,
äÿðÿëÿðÿ òàïøûðäûüû ìàùíûñûíû. Áó ìàùíûíû öðÿéèìäÿ àïàðûðäûì,
äèëèìäÿ àïàðûðäûì... Àïàðûðäûì êè, ãûøëàãäà þçöì êèìè ÷îáàí áàëà-
ëàðûíà îõóéóì. Îíëàðû àüçû à÷ûëà ãîéàì. Îíëàð áèëÿëÿð êè, äöíéàäà
áåëÿ ìàùíûëàð äà âàð. Âÿ ìÿí äåéÿì êè, áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð
Êàìàë ìöÿëëèì âàð èäè, áó úöð ìàùíûëàð îõóéóðäó. Âÿ ýöíëÿðèí áèð
ýöíöíäÿ î áó ìàùíûëàðû ìÿíÿ òàïøûðûá ýåòäè ÿñýÿð ïàëòàðû ýåéìÿéÿ...

1989

279
 ÌßÍÇßÐ ÍÈÉÀÐËÛ
(1950)
Òàíûíìûø íàñèð Ìÿíçÿð Íèéàðëû 1950-úè èë ìàðò àéûíûí 8-äÿ Ãàçûìÿììÿä
øÿùÿðè Ìóüàí ãÿñÿáÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. ßëè Áàéðàìëû øÿùÿðèíäÿêè 10 ñàéëû
îðòà ìÿêòÿáè âÿ ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøäèð.
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ “Ãûçûë ãÿëÿì” ìÿòáÿÿñèíäÿ îõóúó-êîððåêòîð êèìè áàø-
ëàìûø, “Åëì” íÿøðèééàòûíäà êîððåêòîð, êè÷èê ðåäàêòîð, ðåäàêòîð èøëÿìèøäèð
(1975-1979). Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíäà
åëìè èø÷èäèð. ßäÿáè éàðàäûúûëûüà 1969-úó èëäÿ “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíäÿ
÷àï åòäèðäèéè “Øöáùÿ” ùåêàéÿñè èëÿ áàøëàìûø âÿ òåçëèêëÿ èñòåäàäëû éàçû÷û êèìè
òàíûíìûøäûð. Îíóí “Äàð ýöí” ùåêàéÿñè “Ãûçûë ãàâàë” êèòàáûíäàí (Áàêû, Íóðëàí,
2005) ýþòöðöëìöøäöð.

ÄÀÐ ÝÖÍ

Áèëèðäè êè, î ñÿìòÿ ýåòìÿéè íàùàãäûð. Òÿçÿ áèð ñþç äåìÿéÿúÿê-

äèëÿð, àíúàã éåíÿ äÿ ýåäèðäè. Åëÿ-áåëÿ... Áóýöíêö âàõòûíû äà éîëäà,
áàéûðäà þëäöðìÿê èñòÿéèðäè. Åâäÿ íåéëÿéÿúÿêäèð êè... Ñöêóòäàí, àäàì-
ñûçëûãäàí, åâèíèí áóç êèìè ñîéóüóíäàí ãà÷ûðäû. Éàõøû êè, éàí-éþðÿäÿí
ãîíøóëàðûí ùÿíèðè ýÿëèðäè. Äèâàð ãîíøóñóíóí – Ñÿíóáÿðèí î öçäÿ
çöìçöìÿñè, ãàçàí òàããûëòûñû, áû÷àã ñÿñè, ñóéóí øûðûëòûñû åøèäèëìÿñÿéäè,
îíà åëÿ ýÿëÿðäè êè, ñîéóã, éàïûøûãñûç åâè éàøàäûüû åâ äåéèë, íÿñÿ ùÿëÿ
èñòèôàäÿéÿ âåðèëìÿìèø òþâëÿäèð. Åâèíèí òþâëÿéÿ îõøàäûüûíû äà àõûð
âàõòëàð þçö êÿøô åëÿìèøäè.
Èøäÿ, êö÷ÿäÿ îëàíäà åâè éàäûíà äöøÿðäè âÿ î äÿãèãÿ äÿ Ñÿíóáÿ-
ðèí áèø-äöøö, àüûëëû, öçöéîëà óøàãëàðû ö÷öí úàíôÿøàíëûüû ýÿëèá äóðóðäó
ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà. “Îíóíêóëàð àüûëëû ÷ûõäû, áàëàì, èøäÿí, ìÿê-
òÿáäÿí ÷ûõàí êèìè åâÿ ãà÷ûðëàð”. Åëÿ áó çàìàí öðÿéè ñûõûëûðäû...
“Éîõñà ìÿíèìêèëÿð”.
Äöç ìàüàçàíûí êàíäàðûíäà äàéàíìûøäû. È÷ÿðè êå÷ñèí, êå÷ìÿñèí.
Ñàòûúû ãûçûí äîíóã, áîç ñèôÿòèíäÿí ÷ÿêèíèðäè. È÷ÿðè êå÷äè. Äèëóúó ñîðó-
øóá ÷ûõàúàãäû: – Ùÿëÿ êè ñàòûëìàéûá. – Ùÿìèí ãûç äåéèëäè, ýþðöíöð,
280
íþâáÿñè äöíÿíêè ýöíäÿí ãóðòàðûáìûø. Öðÿêëÿíäè: – Ùå÷ ñîðóøàí,
ìàðàãëàíàí äà îëìàéûá. – Èñòÿäè äåéÿ, áó “ìèðÿòëÿðè”, ñóñäó. Íÿ
äåéÿéäè êè, îíñóç äà áó ñàðûëàð îíóí ö÷öí áóíäàí ñîíðà ìèðÿòäÿí,
ëàçûìñûç äÿìèð-äöìöðäÿí ñàâàéû áèð øåé äåéèëäè.
– Ùÿëÿ êè, ìàðàãëàíìàéûáëàð.
Áèð äÿôÿ èñÿ òÿíýÿ ýÿëèá äåìèøäèëÿð:
– Ãûçûë ìàüàçàëàðäà àüçûíàúàí äîëóäóð. Êèìäèð åé áóíëàðà áàõàí.
– Ñóéó ñöçöëìöø ìàüàçàäàí ÷ûõûðäû âÿ þçöíÿ ñþç âåðèðäè êè, áèð äÿ
àéàüûíû áóðàëàðà ãîéìàñûí, íÿ âàõò ñàòûëàð þçëÿðè ÷àüûðàðëàð. Àíúàã
éåíÿ äÿ öðÿéèëÿ áàúàðìûðäû. Èøäÿí ÷ûõàí êèìè ìàüàçàéà öç òóòàðäû.
×îõ âàõò è÷ÿðè êå÷ìÿçäè, åëÿ-áåëÿúÿ âèòðèíäÿí áîéëàíàðäû, îíà òàíûø
îëàí, îòóç èëäÿí ÷îõ ÿçèçëÿäèéè, åâèíèí ÿí ýèçëèí áóúàüûíäà ýèçëÿòäèéè
ñàðûëàðà ýþçóúó áàõûá ñöñò-ñöñò åâèíÿ ñàðû äþíÿðäè. Áó ñöñòëöê ùÿð øåéÿ
ëàãåéäëèéè, êåé-êåé áàõìàüû, åâäÿ-åøèêäÿ ãÿðàð òóòà áèëìÿìÿéè êè÷èê
îüëó äà åâäÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áàøëàíäû. Îüëó ÿðèíúÿê-ÿðèíúÿê øåé-
øöéëÿðèíè éûüûøäûðûðäû: – Íèýàðàí ãàëìàéûí, – äåäè, – áèð èêè ýöíÿ ìÿí
äÿ ýåäèðÿì.
– Ùàðà?
– Òöìåíÿ.
Óøàãëàðûíûí áèð-áèð õåéèð-äóàñûç åâäÿí ýåòìÿñèíè ÿââÿë-ÿââÿë
äÿðê åäÿ áèëìèðäè. Åëÿ áèë ãÿôèëäÿí êèìñÿ îíó àéûëòäû. Ýþðäö êè, êè÷èê
îüëó äà ÷ûõûá ýåäèð. Éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëäû. Íèéÿ? Íèéÿ àõû ýåäèð-
ëÿð? Áó åâ-åøèê îíëàð ö÷öí íÿäèð áÿéÿì? Áó åâëÿð íèéÿ èëàí-ãóðáàüà
ýþðöíöð îíëàðà. Íÿ âàõòäûð ÿðè äÿ îíäàí, åâäÿí ñîéóéóá. Äöçäöð ÿðè
ùå÷ ùàðà ýåòìÿéèá, àíúàã ýåòñÿ, îíäàí éàõøûäûð. Èøäÿí ñîíðà åâäÿ
éîõ, ýöíöíö áàøãà éåðëÿðäÿ êå÷èðèð. Åâäÿ îëàíäà äà áèð àéàüûíû
ãà÷àðàã ãîéóá ìÿúáóðè ÷àüûðûëàí ãîíàã êèìè åëÿ áèë òèêàí öñòöíäÿ
îòóðóð, ñîíðà äà éàâàøúà, ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàäàí åâäÿêèëÿðèí
ýþçöíö îüóðëàéûá àðàäàí ÷ûõûð.
Êè÷èê îüëó äà ýåäÿíäÿí ñîíðà áèð íå÷ÿ ýöí ùåéñèç-ùåéñèç, àéàã-
ëàðû äîëàøà-äîëàøà, äîíãàðëàøìûø áåëèíè ÿéÿ-ÿéÿ íèìäàø ïëàøûíûí
è÷èíäÿ åâäÿí êö÷ÿéÿ, êö÷ÿäÿí äÿ åâÿ ýèðèá-÷ûõûð, ëàçûì îëìàéàí
éåðëÿðè äîëàøûð, éåíèäÿí åâÿ ãàéûäûðäû, àõûð âàõòëàð åëÿ áèë âàõòû äà
äîëàøäûðìûøäû. Áèëìèðäè ùàíñû àéäû, ùàíñû ýöíäö. Áÿçÿí þçöíöí ùàðäà
îëäóüóíó äà éàäûíäàí ÷ûõàðûðäû, åâäÿäèð, éîõñà èøäÿ. Ùÿðäÿí îíà
åëÿ ýÿëèðäè êè, áèð èíñàí þìðö ãÿäÿð éàøàäûüû èëëÿðèíè äÿðèí, ãàðàíëûã
áèð ãóéóäà êå÷èðìèøäè âÿ èíäè ùå÷ âàõò ãàéòàðà áèëìÿéÿúÿéè úàâàí-
ëûüûíû î ãàðàíëûã ãóéóäà ãîéóá àüàðìûø ñà÷ëàðûéëà, áöçöøìöø ñèð-
281
ñèôÿòèëÿ, äîíãàðëàøìûø áåëèéëÿ éåð öçöíÿ ÷ûõìûøäû. Áÿëêÿ åëÿ àíàñû îíó
óøàã äîüìàìûøäû; ßââÿëäÿí áàõ åëÿ èíäè íåúÿ âàð, åëÿúÿ äÿ äöíéàéà
ýÿëìèøäè. Àõû þòÿí ýöíëÿðèéëÿ, õöñóñÿí þìðöíöí ÿí éàõøû âàõòû –
úàâàíëûüûéëà áàüëû éàäûíäà ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû. Áÿëêÿ åëÿ óøàãëûã
äþâðöíäÿí ãîúàëûüûíà àäëàìûøäû. Êå÷ìèøè èëÿ áàüëû àõû éàäûíäà íÿ
ãàëìûøäû êè, õîø õÿéàëëàðà äàëàéäû. Êå÷ìèøèíäÿí ñþç äöøÿíäÿ äåéÿéäè
êè, ìÿí äÿ áèð ýöí ýþðìöøÿì, äåéÿéäè êè, ôèëàí ýöíäÿ, ôèëàí àéäà
ìÿíèì äÿ ùÿéàòûìûí ÿí õîøáÿõò àíû îëóá, ôèëàí ïàëòàð ìÿíÿ ÷îõ éàðà-
øûðäû, ôèëàí àéàããàáûäàí ìÿí äÿ ýåéèíìèøÿì, ôèëàí éåðÿ ÿðèìëÿ áèð
éåðäÿ ýåòìèøÿì, ôèëàí éåðÿ óøàãëàðû àïàðìûøàì âÿ éàõóä ôèëàí âàõòû,
ôèëàí éåðäÿí ýÿëÿíäÿ óøàãëàðà õåéëè îéóíúàã àëìûøäûì, î ýöíö åâèìäÿ
òîé-áàéðàì èäè. Éîõ, éàäûíà ñàëà áèëìèðäè. Íÿ âàð èäè êè, éàäûíà ñàëàéäû
äà. Êå÷ìèøè, ùÿéàòûíûí ìÿíàñû î ñîéóã øöøÿíèí àðõàñûíäà ãûçàðàí ñàðû-
ëàðäà äåéèëäèìè? Èëàùè, îíóí ùÿéàòû äåìÿê, áó ñàðûëàðûí ÿëèíäÿéìèø.
Îðà-áóðà âóðíóõóðäó âÿ ùå÷ úöð þçöíö áàüûøëàéà áèëìèðäè. Þìðö áîéó
ôèêðè-çèêðè êþïöéö-êþïöéöí öñòöíÿ ãîéìàã îëóá. Íÿ ýåúÿñè îëóá,
íÿ äÿ ýöíäöçö. Ýþçöíÿ ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö, íÿ þçöíöí ÿéèí-áàøûíà
ôèêèð âåðèðäè, íÿ äÿ óøàãëàðûíûí. Óøàãëàðû òþêöëÿ-òþêöëÿ ýÿçèðäèëÿð.
Èøäÿí ñîíðà ìàüàçàëàðû äîëàøàðäû. Øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð äàø-ãàø ìàüà-
çàñû âàðäûñà ùàìûñûíû ÿëÿê-âÿëÿê åäÿðäè âÿ àõûð êè, ìàüàçàëàðûí
áèðèíè þçö ö÷öí íèøàí ãîéóá åâèíÿ äþíÿðäè. Ìèí úöð ÿçàá-ÿçèééÿòëÿ,
ÿðèíÿ éàëàí ñàòìàãëà, óøàãëàðûíûí ÿéíèíäÿí-áîüàçûíäàí êÿñìÿêëÿ,
ëîòåðåéà îéíàìàã àäûéëà èðè ìÿáëÿüäÿ ïóë äöçÿëäèá íèøàí ãîéäóüó
ìàüàçàéà ãà÷àðäû. Ñàðûëàð îíóí ýþçöíö îõøàéûðäû. Ãèéìÿòëè, ýþçãà-
ìàøäûðàí ÿøéàëàðû âèòðèíäÿí ñå÷äèðèá ÿëèíÿ éûüàðäû. Áàõàðäû, áàõàðäû
âÿ åëÿ áó àíäà ãàäûíûí ñåâèíúèíäÿí ýþçëÿðèíÿ éàø ýÿëÿðäè.
Éîëáîéó ôèêðè àëäûüû øåéäÿ ãàëà-ãàëà þçöíö åâÿ ÷àòäûðûá ãàïû-
ïÿíúÿðÿíè áàüëàéàðäû. Åâèíèí êöíúöíÿ ãîéäóüó ñàíäûüû à÷ûá ãèéìÿòëè
ñàðûíû îðàäàúà ýèçëÿäÿðäè. Ãàäûí ùÿìèí ýöíö åâ-åøèêäÿ îéíàéà-
îéíàéà ýÿçÿðäè.
Þçöíÿ ýÿëÿ áèëìèðäè. Óøàãëàðûíûí éàõàëàðûíû þçöíöí òþâëÿéÿ
îõøàòäûüû åâäÿí ãóðòàðìàãëàðûíûí ñÿáÿáèíè àõûð êè, äÿðê åòìèøäè. Þçö-
þçöíäÿí çÿùëÿñè ýåäèðäè. Ùå÷ êÿñèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿê èñòÿìèðäè,
ùå÷ êÿñè ýþðìÿê èñòÿìèðäè. Áàøûëîâëó åâäÿí ùÿéÿòÿ, ùÿéÿòäÿí åâÿ
ýèðèá ÷ûõàíäàí, þçöíö ùÿêäÿí ñàëàíäàí ñîíðà ìÿòáÿõèí áèð êöí-
úöíäÿ, áÿçÿí äÿ åâäÿ ãûðõèëëèê éàøû îëàí ñûíûã-ñàëõàã ñòóëëàðûí áèðèíäÿ
îòóðóá ôèêðÿ ýåäÿðäè. Àé Àëëàù, êàø ìþúöçÿ áàø âåðÿéäè. Àõøàì éàòûá
ñÿùÿð äóðóá ýþðÿéäè êè, úàâàí áèð ãàäûíäûð. Îíà ýþðÿ éîõ êè, éàøà-
282
ìàã èñòÿéèðäè. Îíà ýþðÿ êè, éåíèäÿí, áàøãà úöð éàøàìàã ö÷öí úàâàí-
ëàøàéäû. Óøàãëàðû äà éàí-éþðÿñèíäÿ ùÿðëÿíÿéäè, ÿòÿéèíäÿí éàïûøûá
ãóúàã èñòÿéÿéäèëÿð. Äàùà ôèêðè-çèêðè î ñàðûëàðäà ãàëìàçäû. ßðèíÿ,
óøàãëàðûíà äàäëû-äàäëû õþðÿêëÿð ùàçûðëàéàéäû, úöðáÿúöð êîìïîòëàð,
ìöðÿááÿëÿð áèøèðÿéäè, Ñÿíóáÿð êèìè ìÿòáÿõÿ ýèðèá ãàçàíëà, ãàá-
ãàúàãëà ÿëëÿøÿéäè, âóðíóõàéäû. ßðèéëÿ ïóëóí öñòöíäÿ ìöáàùèñÿ åäèá
îíó åâäÿí ãà÷àã ñàëìàçäû.
Ùÿ, àõû îíóíëà àðàëàðûíäàêû äàâà ïóëóí âÿ äàäñûç õþðÿêëÿðèí öñòöíäÿ
îëóðäó. Ùÿð ýöí éåäèêëÿðè ýöíÿáàõàí éàüû èëÿ áèøÿí øîðáà âÿ êàðòîô
ïöðåñè ÿðèíèí, óøàãëàðûíûí, áÿçÿí þçöíöí äÿ öðÿéèíè âóðóðäó.
Àèëÿíèí éåêíÿñÿã, êöñêöí, áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìÿéÿí úàíñûõûúû
ýöíëÿðè åâäÿêèëÿðè úàíà ýÿòèðèðäè. Íÿ îíëàðà ãîíàã ýÿëÿðäè, íÿ äÿ îíëàð
ãîíàã ýåäÿðäèëÿð. Òÿñàäöôè ýÿëÿí ãîíàüû ýþðÿíäÿ ùàëäàí-ùàëà äöøÿðäè.
Úàíäÿðäè áèð øåé áèøèðìÿê ö÷öí óøàãëàðäàí áèðèíè áàçàðà ýþíäÿðÿðäè.
...Àõøàìëàð ñÿêñÿêÿëè ùàëäà ýþçöíö ãàïûéà äèêÿðäè. Îíëàðäàí áèðè,
ùå÷ îëìàñà áèðúÿúèéè ãàïûíû à÷àéäû, îíó ýþðöá öñòöíÿ àòûëàéäû, þïÿéäè
àíàñûíû. Éàäûíà ñàëà áèëìèðäè, îüëàíëàðûíûí áèðè íÿ âàõòñà îíó þïöá.
Ãûçûíûí èñÿ îíà éûçûüû ýÿëèðäè. – Ñÿí äöç åëÿìèðñÿí, – äåéèðäè, – íÿ
áèçÿ éàçûüûí ýÿëèð, íÿ äÿ þçöíÿ. Ïàïàéíàí äà äûüäûüûí ãóðòàðìûð.
– ßýÿð àòàíû åâäÿ òàïà áèëèðñÿíñÿ, îíäàí ñîðóø, äûü-äûü ñàëìà-
éûì áó åâÿ, íåéíÿéèì. Àòàí ýöíäÿ êåôÿ ýåäèð. ßëèíÿ äöøÿí ïóëëàðû
äà ñàüûíà-ñîëóíà õÿðúëÿéèð.
Ãûçû èñÿ ùÿìèøÿ àòàñûíû ìöäàôèÿ åäèðäè:
– Íÿ ãÿäÿð àõû åâäÿ ïóë ñþùáÿòè îëàð. ßëèíÿ êå÷èðòäèéèí ïóëó äà
áèëèíìèð íÿéÿ õÿðúëÿéèðñÿí. Áèç ùå÷, ùå÷ îëìàñà þçöíÿ ôèêèð âåð.
– Ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí. Ìÿíÿ àüûë þéðÿòìÿ. Áó ýöíöí ñàáàùû äà âàð.
Àäàìûí äàð ýöíö äÿ âàð ãàáàãäà. Éîõñà Ñÿíóáÿð êèìè... Ãàçàíäûã-
ëàðûíû åëÿ ãàðûíëàðûíà òþêöðëÿð. Àäàìûí åâèíÿ íÿ ãÿäÿð ãîíàã ýÿëÿð.
Áèð èëäÿ íÿ ãÿäÿð àä ýöíö êå÷èðòìÿê îëàð, àé òàíðû. Áèðèíèíêè ãóðòàðìà-
ìûø, óøàãëàðûíû äåéèðÿì åé, î áèðèíèíêè áàøëàéûð. Åëÿ ÿëè õÿìèðèí è÷èíäÿ
îéíàéûð. Íÿ âàõò ñîðóøóðñàí êè, íåéíèðñÿí, åëÿ ùåé äåéèð òîðò áèøèðè-
ðÿì, ïèðîã áèøèðèðÿì.
– Ïèñ èø ýþðöð?.. Éîõñà ñÿíèí êèìè. Áèð äÿôÿ äÿ îëñóí áèçèì àä
ýöíöìöçö êå÷èðòìèñÿí? Ðÿôèãÿëÿðèìèí äÿ éàíûíäà óòàíûðàì. Àä
ýöíöíäÿí ñþç äöøÿíäÿ éöç úöð áÿùàíÿ ýÿòèðèðÿì.
– Íàùàã, ÷îõ íàùàã óòàíûðñàí! Àðòûã õÿðúäèð ùàìûñû. – Îíäà ãûçû-
íûí êþíëöíö àëìàã ö÷öí êöíúÿ ãà÷äûüû äà éàäûíäàéäû. Îðà-áóðà áîé-
ëàíûá ñàíäûãäàí áàüëàìàíû ÷ûõàðòäû.
283
 – Àíàíûçûí ãÿäðèíè ùÿëÿ ñîíðàëàð áèëÿúÿêñèíèç. Áàõ, ýþð õîøóíà
ýÿëèð? Ñèçÿ áèëìèðÿì ùÿëÿ íÿëÿð ëàçûì îëàúàã.
Ãûçû ëàãåéä-ëàãåéä áàüëàìàíûí è÷èíäÿêèëÿðÿ áàõûðäû. Àíàñûíûí
ýþçëÿðèíäÿêè ïàðûëòûíû, öçöíäÿêè èøûüû ýþðöá úàíäÿðäè ñîðóøäó: – Íåé-
ëÿéÿúÿêñÿí àõû áóíëàðû.
– Íåúÿ éÿíè íåéëÿéÿúÿéÿì? Áÿñ àäàìûí...
– Ùÿ, äàð ýöíö. Áàøà äöøäöì. Îííàíñà Éîñêàéà øàëâàð àëñàé-
äûí, ïèñ îëìàçäû. Óøàã òàé-òóøëàðûíûí éàíûíäà óòàíûð.
– Íîëóá êþùíÿñèíÿ? Ýåéèíñèí äÿ. Ëàï åëÿ ýåäèá àëäûì òÿçÿñèíè.
Áèð-èêè ýöíÿ ýåéèá êþùíÿëäÿúÿê. Àììà àäàìà áàõ áóíëàð ãàëûð.
Ùÿëÿ ãàáàãäà ñèçè åâëÿíäèðìÿê, ÿðÿ âåðìÿê, úåùèç, ôèëàí... Ëàï åëÿ
áóíëàðû äåìèðÿì. – Îíóí ýþçöíÿ ãîðõó ãàðûøûã áèð âàùèìÿ ÷þêäö...
– Èðàã îëñóí, áèçäÿí óçàã, áÿñ ìöùàðèáÿ îëñà, äèëèì-àüçûì ãóðóñóí.
Ñÿí áèëìÿçñÿí, íÿ ãÿäÿð àäàì ãûðûëäû àúûíäàí.
Ãûçû ôèêèðëè èäè. Ùå÷ áàüëàìàéà ñàðû áàõìûðäû äà. Ùàíäàí-ùàíà
äèëëÿíäè:
– Éîõ, ìàìà, ñÿí äöç åëÿìèðñÿí. Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì ÷àòäûðà
áèëìèðñÿí áèçèì éåìÿéèìèçè, è÷ìÿéèìèçè.
Ùÿð äÿôÿ áàüëàìàíû à÷ûá-áàüëàäûãúà åëÿ áèë îí éàø úàâàíëàøûðäû.
Ãûçûíûí íÿñèùÿòëÿðèíÿ ôèêèð âåðìÿäÿí ñàðûëàðû éåðèíÿ ãîéäó. Ãûçû íàäèð
ùàëëàðäà àíàñûíû áåëÿ øÿí ÿùâàë-ðóùèééÿäÿ ýþðöðäö. Öðÿêëÿíäè. Äåäè
êè, áóðàõûëûø ýåúÿñèíÿ àíàñû îíà áèð ïàëòàð òèêäèðñèí.
Òóòóëäó:
– Áÿëè äÿ! Áó äà áèð éàíäàí ÷ûõäû. Áèð ýåúÿäÿí þòðö ùÿäÿð éåðÿ
íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿíÿúÿê.
Ãûçû éàëâàðûøà êå÷äè:
– Î ïàëòàðû åëÿ òèêäèðÿðÿì êè, ùÿìèøÿ ùàðà îëñà ýåéÿðÿì. – Ãûçû
íàäèð ùàëëàðäà îíäàí áèð øåé èñòÿéÿðäè.
Íÿäÿíñÿ öðÿéè ýþéíÿéÿ-ýþéíÿéÿ ãûçûíûí ùÿìèí õàùèøèíè õàòûð-
ëàäû. ×öíêè áóðàõûëûø ýåúÿñèíäÿí ñîíðà ãûçû äöç áèð àé àíàñûíû äàíûø-
äûðìàäû.
...Óøàãëàðûíûí òÿêÿì ñåéðÿê ìÿêòóáëàðû ýÿëèðäè. ÁÀÌ-äàí,
Òöìåíäÿí, ðàéîíäàí.
“Ñàëàì! Ìÿí éàõøûéàì. Èøÿ äöçÿëìèøÿì. Éàòàãõàíàäà ãàëûðàì.
Ïàïàéà ñàëàì”.
“Ñàëàì! Ìÿí éàõøûéàì. Àëòûíúû ðàçðéàäà êå÷ìèøÿì. Èøèì éàõøû-
äûð. Ïàïàéà ñàëàì!” – Ãûçûíäàí ýÿëÿí àõûðûíúû ìÿêòóáóí ìÿçìóíó
áåëÿéäè: “Ñàëàì! Ãàéûíàíàìýèëíÿí äàíûøìûðàì. Îüëóéëà ãà÷äûüûìû
ùÿð äÿãèãÿ áàøûìà ãàõûð. Àéðû åâäÿ éàøàéûðàì. Ïàïàéà ñàëàì”.
284
 Ýþçö ãàïûäà ãàëà-ãàëà ìÿêòóáëàðû äþíÿ-äþíÿ îõóéóðäó. Áÿëêÿ
ãÿëáèíè îõøàéàí èñòè áèð úöìëÿéÿ ðàñò ýÿëäè. Ìÿêòóáëàðñà ãóðó âÿ
ñîéóã èäè. Àíúàã þçëÿðè ùàãäà ìÿëóìàò âåðèðäèëÿð. Âÿññàëàì.
...Ìàüàçàäàí ÷ûõäû. ßëèíäÿêè çÿíáèëäÿ ãàòûã âÿ èêè êÿñìèê îíà
àüûðëûã åäèðäè. Éöêö îíà àüûð èäèìè, éîõñà öðÿéèíèí àüðûñûíäàí ýþç-
ëÿðè éàøàðäû.
Ùèññ åòäè êè, ïèéàäà ýåäèá ÷ûõà áèëìÿéÿúÿê åâèíÿ. Òðàìâàéà ìèíäè.
Ãàïûñûíûí àüçûíäà Ñÿíóáÿðÿ ðàñò ýÿëäè. Éàíàãëàðû ìÿòáÿõèí èñòè-
ñèíäÿí ïþðòìöøäö. Éåíÿ äÿ öçö ýöëöðäö. Åëÿ áèë òÿçÿ ýÿëèíäèð. Éàõàñû
à÷ûã íàðûíúû õàëàòû òÿçÿ èäè. Ýþçöíäÿí éàéûíìàäû. Ãîíøóñóíó áàøäàí-
àéàüà ñöçäö. Éàøûä îëñàëàð äà, ãûçû éåðèíäÿ ýþðöíöðäö.
Ñàëàìëàøäûëàð. Áîéóí ãà÷ûðòñà äà, Ñÿíóáÿð îíó òÿêèäëÿ åâèíÿ
÷ÿêäè. Äåäè êè, óøàãëàðûí ýÿëÿí âàõòëàðûäûð, òÿçÿ ÷àé äÿìëÿìèøÿì. –
Ýÿë è÷, ãûçûí.
×àé è÷ÿ-è÷ÿ îðäàí-áóðäàí äàíûøûðäûëàð. Úàíäÿðäè äàíûøñà äà, ôèêðè
þçöíäÿ äåéèëäè.
– Ñÿí àëëàù þçöíö öçìÿ, – äåéèðäè Ñÿíóáÿð. – Óøàã äåéèëëÿð êè,
ôèêèðëÿðèíè ÷ÿêÿñÿí. Äåéèðÿì àõû, àõûð âàõòëàð ýþðöíìöðëÿð. Þç-þçöìÿ
ôèêèðëÿøèðÿì êè, áàëàì, áó Ãöäðÿò áàúûéà íîëóá òÿëÿì-òÿëÿñèê ýèðèá-
÷ûõûð, åâäÿí êö÷ÿéÿ, êö÷ÿäÿí åâÿ. Î äÿôÿ ãûçûì ýþðöá ñÿíè êîìèñ-
éîíóí ãàáàüûíäà. Ñàëàì âåðäèì, – äåéèð, – Ãöäðÿò õàëàéà, ìÿíè åøèò-
ìÿäè. Ìÿêòóáëàðû ýÿëèðìè, áàúû?
Íÿñÿ ìûçûëäàíäû. Äåéÿñÿí, äåäè êè, òåç-òåç àëûð ìÿêòóáëàðûíû.
– Äàé íÿéèí ôèêðèíè åëÿéèðñÿí? – Ñÿíóáÿð õàëàòûíûí ÿòÿéèíè äöçÿëòäè.
– Þçöíÿ, éåìÿê-è÷ìÿéèíÿ ôèêèð âåð. ×îõ äöøìöñÿí, áàúû.
Äþçÿ áèëìÿäè. Èíèëäÿäè:
– Ùå÷ êÿñèí þâëàäëàðû ìÿíèìêè êèìè íàíêîð îëìàéûá, – äåäè. –
Þìðöì áîéó îíëàð ö÷öí ÷àëûøìûøàì, ÿëëÿøìèøÿì, àõûðäà äà áåëÿ. –
Êþâðÿëìèøäè. Àüëàìàã èñòÿéèðäè. Þçöíö çîðëà òîõòàòäû êè, ãîíøóñó
îíóí ýþç éàøëàðûíû ýþðìÿñèí. Ñþçö äÿéèøäè: – Õàëàòûíû òÿçÿ àëìûñàí,
äåéÿñÿí, – óäãóíäó. – Ìöáàðÿêäèð!
Ñÿíóáÿð ãàëõûá õàëàòûí êÿìÿðèíè äàðòûøäûðäû.
– Íåúÿäèð? – äåäè. – Ðÿíýè ìÿíÿ äöøäöéöíÿ àëäûì åé. Éîõñà
õàëàòûì ÷îõäó.
Ùåéðÿòëÿ ãîíøóñóíà áàõäû âÿ áèð àí åëÿ áèë ùÿð øåéè óíóòäó,
ìÿçÿììÿòëÿ þéöä-íÿñèùÿòÿ êå÷ìÿê èñòÿäè. Äåìÿê èñòÿäè êè, áàøûíà
àò òÿïèá ñÿíèí, íÿäèð, õàëàòûí îëà-îëà áóíó íèéÿ àëìûñàí, áèð-èêè
ýöíäÿí ñîíðà ñóéà ñàëàúàãñàí, êþùíÿëÿúÿê. Àíúàã þçöíö ÿëÿ àëûá
ñóñäó. Èëê äÿôÿ èäè êè, ãèáòÿåäèúè íÿçÿðëÿ ãîíøóñóíà áàõäû.
285
 “Àíà, áó úöð éàøàìàã îëìàç, ùå÷ îëìàñà þçöíÿ éàçûüûí ýÿëñèí”.
Ãûçûíûí ñþçëÿðè áåéíèíäÿ òàã-òàã òàããûëäàéûðäû. Âàõòèëÿ î äà ùöíäöð,
ýþçÿýÿëèìëè èäè. ßéíèíÿ ýåéäèéè áîçàðìûø, íèìäàø ïàëòàðëàð îíó ÷îõ
éàøëû ýþñòÿðèðäè. Íàäèð ùàëëàðäà óúóç ïàð÷àäàí òèêäèðäèéè ïàëòàðû áåø-îí
èë ýåéÿðäè. Àéàããàáûëàðûíûí îðà-áóðàñûíû ìûõëàäà-ìûõëàäà, éàìàòäûðà-
éàìàòäûðà ñöðöòäÿéÿðäè. Åâäÿ îëàíäà äà ÿëèíÿ íÿ äöøöðäö ÿéíèíÿ
êå÷èðèðäè, ðÿíýè ñîëìóø, êþùíÿ, ÿòÿéè ñàëëàã ïàëòàðëàðäàí ÿë ÷ÿê-
ìÿçäè. Ùÿòòà áèð äÿôÿ áèáèñè ãûçû îíëàðà ýÿëÿíäÿ ãóðóéóá ãàëäû:
– Àéûá äåéèë, – äåäè, – ùå÷ îëìàñà ÿðèíÿ ýþðÿ ïàëòàðëàðûíà ôèêèð âåð.
Ñÿíóáÿðèí éóìøàã, ìÿëàùÿòëè ñÿñè ýÿëèðäè ãóëàãëàðûíà. Ñÿíóáÿð
äåéèðäè êè, Êàìàëûí (ÿðè èäè Êàìàë) éàìàí õîøóíà ýÿëèð áó õàëàò.
Áóíó êè, ÿéíèìÿ êå÷èðäèðÿì, ìÿíÿ áàõìàãäàí äîéìóð. Äåéèðÿì:
êèøè, õÿðèôëÿìèñÿí íÿäèð? Áó éàøûíäà íîëóá ñÿíÿ ýþçöíö ìÿíäÿí
÷ÿêìèðñÿí?.. Î äà ýþð ìÿíÿ...
Þç ÿðè éàäûíà äöøäö âÿ þìðöíäÿ èëê äÿôÿ îíà òÿÿúúöá åëÿäè êè,
íÿñÿ îëóá êè, ÿðè èíäèéÿ êèìè îíó àòûá ýåòìÿéèá. Àéàüà ãàëõäû. –
Äóðóì ýåäèì, – îíóí äà ýÿëÿí âàõòûäûð. Þçöíö ãîíøóñóíóí éàíûíäà
ñûíäûðìàã èñòÿìÿäè, àíúàã ùèññ åòäè êè, ÿðèíèí ýåúÿëÿð ýåú ýÿëäèéèíè
Ñÿíóáÿð áèëèð. Ãûçàðäû âÿ çÿíáèëèíè ýþòöðöá òÿëÿñèê åâèíÿ êå÷äè.

***
Ïàëòàðûíû äÿéèøìÿäÿí äèâàíûí êöíúöíäÿ áöçöøìöøäö. Äèêòîð
òåëåâèçîðëà ñÿùÿðêè ïðîãðàìû îõóéóðäó. Íå÷ÿ ñààò îòóðäóüóíó ùèññ
åòìÿäÿí àüû ãàðàñûíà ãàðûøàí áàëàúà, äþðäêöíú åêðàíäàí ýþçöíö ÷ÿê-
ìèðäè. Äÿùëèçäÿí ÿðèíèí þñêöðÿê, ñîíðà äà àéàã ñÿñèíè åøèäèá ñààòà
áàõäû. ßðèíèí àéàããàáûëàðûíûí êþíòþé ñÿñè ëàï éàõûíäàí – ãàïûíûí
äàëûíäàí ýÿëÿíäÿ þìðö áîéó ýåéäèéè íèìäàø ñöðöòìÿëÿðèíè éàäûíà
ñàëäû âÿ áó àí ãàäûí þçöíö ÿëÿ àëà áèëìÿéèá ùþíêöðäö.
...È÷èí-è÷èí àüëàéûðäû. ßðè ùå÷ úöðÿ îíó ñàêèòëÿøäèðÿ áèëìèðäè. Ùþí-
êöðòöíö íàçèê äèâàð àðõàñûíäà çöìçöìÿ åäÿ-åäÿ âèòàìèíëè ìåéâÿ-
ëÿðèí øèðÿñèíäÿí öçöíÿ ìàñêà ÷ÿêÿí Ñÿíóáÿð åøèäèá äþéöêäö âÿ
ãîíøóñóíó ñàêèòëÿøäèðìÿê ö÷öí ãàïûéà ñàðû ãà÷äû.

2004

286
 ÔÈÐÓÇ ÌÓÑÒÀÔÀ
(1952)
Ýþðêÿìëè íàñèð âÿ äðàìàòóðã Ôèðóç Ìóñòàôà 1952-úè èë èéóí àéûíûí 30-äà
Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíóí Èñàëû êÿíäèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð. Îðàäà îðòà
ìÿêòÿáè, Áàêûäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíóí ôèëîëîýèéà ôàêöë-
òÿñèíè áèòèðìèøäèð. Ñààòëû ðàéîíóíäà ìöÿëëèì, Àçÿðáàéúàí Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî
Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ ìöõáèð, “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” ãÿçåòèíäÿ õöñóñè ìöõ-
áèð, Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ôÿëñÿôÿ âÿ Ùöãóã Èíñòèòóòóíäà åëìè èø÷è, áþéöê åëìè èø÷è,
“Ìààðèô÷è” ãÿçåòèíèí áàø ðåäàêòîðó èøëÿìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, íàñèð âÿ äðàìàòóðã êèìè
òàíûíìûøäûð. “Àëûí éàçûñû” ùåêàéÿñè îíóí “Äöíéàíûí ðÿíýè” êèòàáûíäàí (Áàêû,
Ýÿíúëèê, 1989) ýþòöðöëìöøäöð.

ÀËÛÍ ÉÀÇÛÑÛ

Äÿíèç ëàï éàõûíëûãäà èäè. Õÿñòÿõàíàíûí ïÿíúÿðÿñè ñîíñóçëóüà óçà-

íàí ìàâèëèéÿ à÷ûëûðäû. Áó ìàâèëèéèí, ñîíñóçëóüóí ñàêèòëèéèíÿ àðàáèð
ýÿìèëÿðèí ôèò ñÿñè íÿñÿ úàíëû áèð ùÿíèð, äîüìà áèð íÿôÿñ ýÿòèðèðäè.
Ùÿìèä õÿñòÿõàíàéà ýÿëÿí ýöíäÿí äÿíèçèí ÿñèá-úîøäóüóíó, äàëüà-
ëàðûí ñàùèëÿ úàí àòäûüûíû ýþðìÿìèøäè. Éàéûí ëàëÿ âàõòû îëäóüóíäàí
èëáîéó úþâëàí åäÿí êöëÿê äÿ ùàðàñà – äÿíèçèí, ìàâèëèéèí î òàéûíà ÷ÿêè-
ëèá ýåòìèøäè. Àõøàìëàð ñàêèò ñóëàðäàí, ÷ÿùðàéû êÿëàüàéû êèìè ñàùèëÿ
ñÿðèëìèø ãóì ëàéëàðûíäàí äóçëó íÿìèøëèê ãîõóñó ýÿëèðäè.
Äÿíèçÿ òàìàøà åëÿìÿê îíó áåçäèðìèøäè. Àðàáèð áàõûøëàðû óçàã-
äàí áîé âåðèá ãàëõàí, – èðè ãàéûüà áÿíçÿéÿí óçóíñîâ àäàéà ñàíúûëûá
ãàëûðäû. Ñóëàðûí èëûã ãîéíóíäà ìöðýöëÿéÿí î áîç, òÿíùà àäà áÿëêÿ äÿ
óçóíñîâ éîõ, äàèðÿâè èäè. Àììà áóðàäàí àäàíûí î áèðè öçö ýþðöí-
ìöðäö... Àäà – àäè ãàéûüà äà îõøàéûðäû, òèìñàùà äà, áþéðö öñòÿ éûõûë-
ìûø íÿùÿíý êþòöéÿ äÿ. Ùÿìèäëÿ åéíè ïàëàòàäà, ãîíøó ÷àðïàéûäà éàòàí
Ãóëàì Éàãóáîâè÷èí äåäèéèíÿ ýþðÿ, î àäà ùå÷ äÿ áóðàäàí ýþðöíäöéö
êèìè êè÷èê äåéèëäè, áÿëêÿ äÿ áèð øÿùÿð áîéäà éåðäè. Ýóéà ùÿìèí éåðäÿ
íÿ âàõòñà ùÿáñõàíà âàðìûø, þçö äÿ îðàäà ýþçÿò÷èéÿ åùòèéàú éîõìóø.
287
×öíêè ùÿáñÿ ìÿùêóì îëóíàíëàðûí ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðìàñû õàì õÿéàë-
äàí áàøãà áèð øåé äåéèëìèø. Ìÿùáóñëàðäàí áÿçèëÿðè áåëÿ áèð òÿøÿááöñÿ
úàí àòñàëàð äà, íÿòèúÿñèç ãàëûáìûø. Àõû àäàäàí ñàùèëÿ öçìÿê ö÷öí áèð
íå÷ÿ ñààò âàõò ëàçûìäû. ×ÿòèí êè, áó éîëóí ÿçàáûíà äþçÿí òàïûëàéäû...
Ùÿìèäÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, âàõòû ÷èäàðëàéûáëàð. Õÿñòÿõàíàíûí ýèðèø
ãàïûñûíäàí àñûëìûø ñààòûí ÿãðÿáëÿðèíäÿí èñÿ ñàíêè áèð ïóäëóã äàø àñûë-
ìûøäû... Þç ãîë ñààòûíû èñÿ à÷ûá äîëàáûí ùàíñû êöíúöíÿñÿ àòìûøäû –
âàõòûí àúûüûíà, úàí ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ùÿðëÿíÿí ÿãðÿáëÿðèí àúûüûíà...
Ýÿëÿíäÿí ùå÷ êÿñÿ éîâóøà áèëìèðäè. Àðàáèð äÿùëèçäÿ ýÿçèøèð,
ùÿêèìëÿðäÿí õÿëâÿò àðòûðìàéà ÷ûõûá ñèãàðåò òöñòöëÿäèð (áóíó ãàäà-
üàí åòñÿëÿð äÿ), ñîíðà ýåäèá þç ùöíäöð äÿìèð ÷àðïàéûñûíäà óçàíûá ýàù
òàâàíà, ýàù äèâàðëàðà, ýàù äà ïÿíúÿðÿäÿí òàáëî êèìè àñûëìûø äîíóã,
ìàâè ñóëàðà, ñóëàðûí ãîéíóíäàí áîé âåðÿí òèìñàù-àäàéà òàìàøà åäèðäè.
Ãÿçåò, êèòàá îõóìàüà ùÿêèìëÿð èúàçÿ âåðìèðäè. Òåëåâèçîðà äà ÷îõ
áàõìàã îëìàçäû. Áöòöí áó ãàäàüàëàð, ùîããàëàð îíà ýþðÿ èäè êè, ýþçö-
íöí áèðè çÿèôëÿìèøäè. ßñëèíäÿ îíóí øèêàéÿòè ýþçäÿí äåéèëäè. Ñàäÿúÿ
îëàðàã áöòþâ ñèôÿòèíèí áèð ïàð÷àñû ãóðóìóøäó: áóíà èôëèú äÿ äåéèð-
äèëÿð. Ùÿð íÿñÿ ñÿôåù áèð õÿñòÿëèéÿ öðúàù îëìóøäó. Ñþç éîõ êè, áàøûí
èôëèú îëàí, ãóðó àüàúà ÷åâðèëÿí ùèññÿñèíäÿ íÿ âàðñà îíëàð äà þç ôÿàëèé-
éÿòèíè äàéàíäûðìûøäû. Ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, ñàüëàì, íîðìàë áàøûí
éàðû ùèññÿñèíÿ áèð ãóëàã, áèð ýþç, áèð ãàø âÿ ÿýÿð êå÷ÿë äåéèëñÿíñÿ,
ôèëàí ãÿäÿð äÿ òöê äöøöð. Áóíëàð þç éåðèíäÿ, Ùÿìèäèí áèð öçö äàø êèìè
äîíóã èäè. Ãÿðèáÿ áóðàñû èäè êè, äèëèíèí âÿ äîäàüûíûí äà éàðûñû êöò-
ëÿøèá àðòûã áèð øåéÿ ÷åâðèëìèøäè. Äàíûøàíäà äîäàüûíûí éàðûñû òÿðïÿíèð,
äèëèíèí áèð òÿðÿôè çîðëà éûüûëûá à÷ûëûðäû; áó âàõò î ÿñÿáèëÿøèðäè. Ùÿêèì
èñÿ òàïøûðìûøäû êè, îíà ãÿòèééÿí ùèðñëÿíìÿê, ùÿéÿúàíëàíìàã îëìàç...
Õÿñòÿõàíàéà ýÿëäèéè îí ýöí èäè. Þç ïàëàòà éîëäàøëàðûíäàí, ùÿêèì
âÿ èéíÿ âóðàí, äÿðìàí âåðÿí àüõàëàòëû øÿôãÿò áàúûëàðûíäàí áàøãà ùå÷
êÿñëÿ êÿëìÿ êÿñìèðäè. Éàíûíà ýÿëÿí ãîùóìëàðà äà òàïøûðìûøäû êè,
ñåéðÿê ýÿëñèíëÿð. Äîñòëàðûíà èñÿ õÿñòÿëèéè áàðÿäÿ ùå÷ õÿáÿð âåðìÿ-
ìèøäè. ×öíêè ýÿëÿíëÿð èñòÿð-èñòÿìÿç õÿñòÿëèéèí òàðèõè, ñÿáÿáè, íÿòèúÿñè,
ÿëàìÿòëÿðè ùàããûíäà ñîðóøàúàãäûëàð. Îíà èñÿ ÷îõ äàíûøìàã îëìàçäû.
Äàíûøàíäà äà ýÿðÿê ÿëè èëÿ éàïûøãàíëû òÿíçèô ñàðûíìûø àüçûíûí áèð
òÿðÿôèíè äàðòûøäûðàéäû êè, íîðìàë àäàì êèìè áåø-ö÷ êÿëìÿ äàíûøà
áèëñèí. Èëëàù äà êè, ýöëÿíäÿ. Î ýöí çàðàôàòúûë ãîùóìëàðûíäàí áèðè ýÿë-
ìèøäè îíó éîëóõìàüà. Áèð-èêè ìÿçÿëè ÿùâàëàò äàíûøäû, ýöëìÿêäÿí
þçöíö çîðëà ñàõëàéàí Ùÿìèäèí îíñóç äÿ ÿéèëìèø àüçû î ãÿäÿð ÿéèëäè
êè, éàçûã îíó ñîëà äîüðó äàðòûøäûðìàãäàí éîðóëäó...
288
 ...Àõøàì òåëåâèçîðäà èíúÿñÿíÿòÿ àèä áèð âåðèëèøèí åìáëåìè ýþñ-
òÿðèëèðäè. Ùÿìèä åëÿ-áåëÿ ýþçóúó øÿêëÿ, òèòðëÿðÿ áàõäû: Ùÿð íåúÿ îëñà,
ñÿíÿò ñÿðèøòÿñè îíó ùÿðäÿí äèíú ãîéìóðäó. Î, ùàìûéà âÿ ùÿð øåéÿ
ðÿññàì ýþçö èëÿ áàõìàüà àëûøìûøäû; áó äà áèð íþâ õÿñòÿëèê èäè. Òåëå-
âèçîðäà ýþñòÿðèëÿí âåðèëèøèí åìáëåìèíäÿ ìÿøùóð áèð øÿêèë ýþñòÿðèëèðäè:
áèð öçö ýöëÿí, áèð öçö àüëàéàí êóëîí. Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá ïàëà-
òàéà ýÿëäè. Ñèôÿòèíÿ éàïûøäûðûëìûø òÿíçèôè ýþòöðöá äèâàðäàí àñûëìûø èðè
ýöçýöíöí ãàáàüûíäà çîðëà ýöëöìñÿäè, èðèøäè. Ñîë ñèôÿòè êöñìöø, àúûã-
ëàíìûø óøàã öçö êèìè ÿñÿáè øÿêèëäÿ éûüûëìûøäû. Êèðïèê ÷àëìàéàí ýþçö
äÿ äîëóõñóíóáìóø òÿêè éàøëà äîëìóøäó; ñîíðà èðè éàø ýèëÿëÿðè äîíóã
ñèôÿòè óçóíó äèéèðëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ñàü öçö ýöëöðäö. Ýþçö ãûéûëìûø,
ãàøû éàíà äàðòûëìûø, éàíàüû éûüûëìûøäû. Ýþçöíöí êöíúöíäÿêè ãûðûøëàð
ñàíêè éàøûí, þìðöí éåòêèíëèéèíäÿí éîõ, áàøûíûí öñòöíäÿ éåëëÿíÿí
ùàíñûñà ìÿúùóë, àììà ðåàëëûüà ÷åâðèëìÿêäÿ îëàí õîøáÿõòëèêäÿí õÿáÿð
âåðèðäè. Áàéàã òåëåâèçîðäà ýþðäöéö øÿêèëäÿêè òÿëõÿéèí àüëàð-ýöëÿð
öçöíö, ãÿìëè-øÿí ýþçëÿðèíè õàòûðëàäû...
Ùÿìèä î ãÿäÿð éàðàøûãëû îëìàñà äà, ôèêèðëÿøäè êè, ýþçÿëëèêäÿ
åéáÿúÿðëèê àðàñûíäà ÷îõ êè÷èúèê áèð ìÿñàôÿ âàð. Î áóíó þçëöéöíäÿ
áèð ðÿññàì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè. Äÿðñäÿ äåéèëÿíëÿð áèð éàíà, þç
áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿò áóíó áèð äàùà ÿéàíè ýþñòÿðèðäè: áó úöð ÿéèëìèø
àüûç-áóðóí ÷ÿòèí êè, êèìäÿñÿ ðÿüáÿò ùèññè îéàäàéäû. Óçàãáàøû ðÿùì
ùèññè éàðàíà áèëÿðäè. Àììà äöíéàäà ñÿíÿ êèìèíñÿ éàçûüû ýÿëìÿ-
ñèíäÿí ïèñ øåé íÿ îëà áèëÿðäè?
Äÿùëèç áîéó âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àðàáèð ðàñòëàøäûüû õÿñòÿ
âÿ ùÿêèìëÿðëÿ áàøûíû òÿðïÿòìÿêëÿ ñàëàìëàøûðäû. Áóðàäàêûëàðûí ùàìûñû
ÿñÿá õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóá ìöàëèúÿ îëóíàíëàð èäè. Àüûð úÿððàùèééÿ ÿìÿ-
ëèééàòûíäàí ÷ûõàíëàð äà ÷îõ èäè. Áàøû, áîéíó, áåëè òÿíçèôëÿ, ýèïñëÿ ñàðû-
íàíëàð äèâàð óçóíó âóðóëìóø òàõòà òóòàúàãëàðäàí éàïûøûá, àéàãëàðûíû
ñöðöéÿ-ñöðöéÿ èìÿêëÿéèð, øàõ éåðèìÿéÿ úàí àòûðäûëàð.
Ùÿìèäèí öðÿéè ñûõûëäû. Òÿçÿäÿí ïàëàòàäàí ÷ûõûá äÿùëèçèí ãóðòà-
ðàúàüûíäà äöçöëìöø éóìøàã êðåñëîëàðäàí áèðèíäÿ ÿéëÿøäè. Èíúÿñÿ-
íÿò âåðèëèøè ãóðòàðìûøäû. Èíäè õÿñòÿëÿð òåëåâèçîðëà ýþñòÿðèëÿí ôèëìÿ
òàìàøà åäèðäèëÿð. Íÿñÿ ìàúÿðà ôèëìè ýþñòÿðèëèðäè. Áàõàíëàð òåç-òåç
ýöëöð, ùåéðÿòëÿ è÷èíè ÷ÿêèð, òÿÿññöôëÿíèð, àúûãëàíûðäûëàð. Î, åêðàíà àðà-
áèð áàõûð, ýþçóúó ÿòðàôà íÿçÿð éåòèðèá ÿéëÿøÿíëÿðè ñöçöðäö. Ïàëàòà
éîëäàøû Ãóëàì Éàãóáîâè÷ ùÿìèøÿêè êèìè äöç òåëåâèçîðóí ãàáàüûíäà
ÿéëÿøèá ÷îõ áþéöê äèããÿòëÿ ùàäèñÿëÿðè èçëÿéèðäè. Ùàíñû ðåñòîðàíäàñà
áàø àøïàç èøëÿéÿí êþê ãàäûí òóì ÷ûðòëàéûðäû: èø éåðèíè ö÷-äþðä ýöí
289
ÿââÿë þçö äåìèøäè. Ùÿì äÿ úàíû-äèëäÿí àðçó åòìèøäè êè, Ùÿìèä òåç-
ëèêëÿ øÿôà òàïûá îíëàðûí ðåñòîðàíûíà òÿøðèô ýÿòèðñèí... Þç ìàøûíûíäà
ãÿçàéà óüðàéûá áàøû ïàðòëàéàí ùÿêèì äÿ õÿñòÿ òàìàøà÷ûëàðûí àðà-
ñûíäà èäè. Õûðäà-õóðóø õÿñòÿëèêëÿðÿ äö÷àð îëàíëàðûí áÿçèëÿðè îíóí
ìÿñëÿùÿòèíÿ ïÿíàù àïàðûðäû.
Ñîíðà ôèëì áàøà ÷àòäû. Ñà÷ûíû îüëàíñàéàüû ãûñà âóðäóðìóø äèêòîð
ãàäûí åëàí åòäè êè, ùþðìÿòëè òàìàøà÷ûëàð, èíäè õàðèúè äèë äÿðñèíÿ ãóëàã
àñìàüà äÿâÿò îëóíóð. Õÿñòÿëÿð ïàëàòàëàðûíà äàüûëûøäûëàð. Éÿãèí õàðèúè
äèë þéðÿíìÿéÿ ìàðàüû îëàíëàð éîõ èäè... “Ãóòåí òàã!” Ùÿ, äåéÿñÿí
ìöÿëëèì àëìàí äèëè äÿðñè äåéÿúÿêäè.
Ùÿìèä ãàëõûá òåëåâèçîðó ñþíäöðìÿê èñòÿäè. Éîõ, äåéÿñÿí, çÿí-
íèíäÿ éàíûëìûøäû: õàðèúè äèë þéðÿíìÿéÿ ùÿâÿñ ýþñòÿðÿí âàðìûø.
Ùÿìèäëÿ ãîíøó êðåñëîäà ÿéëÿøÿí ãàäûí äèããÿòëÿ åêðàíà áàõûðäû.
Ùÿìèí ãàäûíû Ùÿìèä áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿùëèçäÿ ôèçèîòåðàïèéà ñàëî-
íóíäà, éåìÿêõàíàäà ýþðìöøäö. Îðòàáîéëó, éàðàøûãëû ãàäûíäû. Ãàðà
ýþçëÿðè, óçóí êèðïèêëÿðè âàðäû. Áèð àç êþêÿëìÿéÿ ìåéèëëÿíèðäè: àëíûíäà
çîðëà ñå÷èëÿí õÿòëÿð, èíúÿ áóõàüû àðòûã ýÿíúëèéèíèí áàøà ÷àòäûüûíäàí
õÿáÿð âåðèðäè. Ãàäûí éåðèíè ðàùàòëàéûá àéàüûíûí áèðèíè î áèðèíèí öñòöíÿ
àøûðäû. Õàëàòûíûí éàõàñû êèï äöéìÿëÿíäèéèíäÿí ïàëòàðû áÿäÿíèíÿ
äàùà äà òàðûì ÷ÿêèëäè. Áàøûíû áèð àç ÷èéíèíÿ ñàðû ÿéäèéèíäÿí áîéíó-
íóí áÿéàç äÿðèñè ïàðûëäàéûðäû. Ñöìöê êèìè ùàìàð àéàã áàðìàãëà-
ðûíûí óúó ÷ÿêÿëÿéèí ãàáàã êÿñèéèíäÿí ÷ûõìûøäû. Àéàüûíûí äûðíàãëàðû
ãÿùâÿéè ëàêëà ðÿíýëÿíìèøäè.
Ãàäûíûí áöòöí äèããÿòè åêðàíäà èäè. Åëÿ áèë ýþçàëòû îíó ñöçÿí
Ùÿìèäèí éàõûíëûãäà îëäóüóíó áåëÿ ùèññ åëÿìèðäè. Åêðàíäà äàíûøàí
ãàäûíûí ñþùáÿòèíè àðàáèð ìöõòÿëèô øÿêèëëÿð ìöøàéèÿò åäèðäè: éà óøàã-
ëàðûí þç ðÿñìëÿðè èäè, éà äà áóíëàðû ùàíñû ðÿññàìñà óøàã ùÿéàòûíà àèä
÷ÿêìèøäè; ùÿð íÿñÿ î øÿêèëëÿðäÿ áèð ïðèìèòèâëèê âàðäû.
– Ñèç äÿ õàðèúè äèë ìöòÿõÿññèñèíèç?
Ãàäûíûí ýþçëÿíèëìÿäÿí âåðäèéè ñóàëäàí äèêñèíäè.
– Éîõ...
Âÿ ñîíðà ñóñäó. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, ãàäûí áó úöð ñóàë âåðìÿêëÿ
äåìÿê èñòÿéèð êè, ÿýÿð äèë ìöòÿõÿññèñè äåéèëñÿíñÿ, áÿñ íÿ ö÷öí ÿúíÿáè
äèëäÿ ýåäÿí ñþùáÿòÿ áåëÿ úèääè ãóëàã àñûðñàí? Éà áÿëêÿ, îíóí ãîíøó
êðåñëîäà ÿéëÿøìÿñè íÿñÿ ãàäûíûí õîøóíà ýÿëìèðäè. Íèéÿ? Íèéÿñè
éîõäóð êè... Îëà áèëÿð. Áóðàäàêûëàðûí ùàìûñû ÿñÿáäÿí éàòàíëàðäû. Òÿðñ
êèìè éàïûøãàíëû òÿíçèôèíè ãîïàðûá àòäûüû ñèôÿòè äÿ ãàäûíà òÿðÿô èäè. Áó
úöð àíîðìàë ñèð-ñèôÿòäÿ ÷ÿòèí êè, ìàðàãëû áèð èôàäÿ òàïûëàéäû. Ýÿðÿê
290
ÿââÿëäÿí ãàäûíûí ñàü òÿðÿôèíäÿ ÿéëÿøÿéäè. Éà äà åëÿ áàéàã ôèëì
ãóðòàðàí êèìè ÷ûõûá ýåäÿéäè þç ïàëàòàñûíà. Èíäè èñÿ ýåúäè. Äóðóá ýåò-
ñÿéäè, ýöëöíú ÷ûõàðäû... Áèð äÿ êè, ãàäûíà íÿ äÿõëè åé? Âàõòûìû êå÷è-
ðèðÿì. Èñòÿðÿì áàõàðàì, èñòÿðÿì éîõ... Ëàï äóðóá òåëåâèçîðó äà ñþí-
äöðÿ áèëÿðÿì. Íèéÿ? Ñÿñ-êöé õÿñòÿëÿðèí ñàêèòëèéèíè ïîçóð. Éîõ, áó
éàõøû äöøìÿçäè. Èíñàôÿí, òåëåâèçîðäàêû õàðèúè äèë þéðÿäÿí õàíûì ÷îõ
àñòà, ùÿçèí ñÿñëÿ äàíûøûðäû. Íÿ îëñóí êè? Îíäà òåëåâèçîðó áàøãà ïðîã-
ðàìà, áàøãà êàíàëà êå÷èðìÿê îëàð...
ßëáÿòòÿ, áó úöð áÿùàíÿëÿðÿ ÿë àòìàã ýöëöíú îëàðäû. Ñóñìàãñà
îíäàí äà áåòÿð èäè. Íÿñÿ áèð øåé äåìÿê ëàçûìäû...
Ùÿìèä ùàíäàí-ùàíà ãàäûíà ñàðû äþíöá àñòà ñÿñëÿ:
– Ìÿí ðÿñìëÿðÿ áàõûðàì, – äåäè. – Ýþñòÿðèëÿí øÿêèëëÿðÿ...
– ×îõ íàäèð øÿêèëëÿð ýþñòÿðèðëÿð...
Ãàäûí ýöëöìñÿäè. Îíóí ñÿñèíäÿ çîðëà ñåçèëÿí áèð èñòåùçà âàðäû.
Ùÿìèä áèð ãÿäÿð ÿñÿáè òÿðçäÿ äèëëÿíäè:
– Áó úöð âåðèëèøëÿðäÿ êëàññèê øÿêèëëÿð ýþñòÿðìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð...
Òÿäðèñ ìÿãñÿäèëÿ ÷ÿêèëÿí åñêèçëÿðäèð... Óøàãëàð ö÷öí...
Þçö äÿ áèëìÿäè êè, áó ñþçëÿðè íÿ ö÷öí, ùàíñû ìÿãñÿäëÿ äåäè.
Ãàäûí ñîðóøäó:
– Ñèçèí ïåøÿíèç íÿäèð?
Î, äóðóõà-äóðóõà:
– Ðÿññàìàì, – äåäè.
Ãàäûí ýöëöìñÿäè:
– Ùÿ, îíà ýþðÿ ðÿñìëÿðäÿí ñþç ñàëûðìûøñûç...
Îíóí ýöëöøöíäÿ äÿ áèð èñòåùçà ùèññ îëóíóðäó. Ãàäûí þç úàâàá-
ñûç, áèð àç äà èñòåùçàëû òÿðçäÿ ñÿñëÿíÿí äàíûøûüûíà ñàíêè ãÿñäÿí éöí-
ýöëâàðè ùÿêèìëèê ãàòàðàã äàùà áèð ñóàë âåðäè:
– Ñèçèí äèøèíèç àüðûéûð?
Ùÿìèä ýöëöìñÿäè; ýöëöìñÿäè äåéÿíäÿ êè, ñàü éàíàüû éàíà ñàðû
÷ÿêèëäè âÿ î þçöíöí áó ùàëäà íåúÿ åéáÿúÿð ùàëà äöøäöéöíö òÿñÿâ-
âöðöíÿ ýÿòèðèá ìûçûëäàíäû:
– Áÿéÿì áóðà ñòîìàòîëîæè õÿñòÿõàíàäûð?
Ùèññ åòäè êè, úàâàá êèìè ñÿñëÿíÿí ñóàëû ñÿðò ÷ûõäû.
Ãàäûí ùÿëèì ñÿñëÿ äèëëÿíäè:
– Äèøëÿ òÿêúÿ äèø ùÿêèìëÿðè ìÿøüóë îëìóð êè? Áóðàéà áèð ãàäûí
ýÿòèðìèøäèëÿð – äèøèíèí äèáè èðèíëÿéèá áåéíèíÿ âóðìóøäó. Àõûðäà
áàøûíäà àïàðûëàí úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòû îíó õèëàñ åòäè... ßñÿá åëÿ
øåéäèð êè, èíñàíûí áöòöí öçâëÿðè îíà òàáåäèð...
291
 – Ùÿ, åëÿäèð.
Ñîíðà ãàäûí ãÿôëÿòÿí ñîðóøäó:
– Ñèç àëìàíúà áèëèðñèç?
– Äîüðóñó, ìÿíèì àëìàíúàäàí áàøûì î ãÿäÿð ÷ûõìûð. Îðòà ìÿê-
òÿáäÿ íÿ þéðÿíìèøÿìñÿ, åëÿ îäóð...
Ãàäûí íÿäÿíñÿ öç-ýþçöíö òóðøóäóá òåëåâèçîðà èøàðÿ åäÿðÿê ÿñÿáè
ùàëäà äåäè:
– Ìÿí îíó òàíûéûðàì. Ìÿíäÿí áèð êóðñ àøàüûäà îõóéóðäó. Î
äàíûøàíû äåéèðÿì... Ùÿìèøÿ ìöÿëëèìëÿðÿ þçöíö èñòÿäèðäè. Ñîíðà åëÿ
îíëàðäàí áèðèíÿ äÿ èëèøèá ÿðÿ ýåòäè. Èíäè ùÿð èêèñè èíñòèòóòóí äîñåíòèäèð.
Ùÿìèä àç ãàëäû ñîðóøñóí êè, áÿñ ñÿíèí íåúÿ, þç ÿðèí âàð? Èñòÿäè
êè, ëàï îíóí ÿðèíèí àäûíû, èø-ýöúöíö õÿáÿð àëñûí. Àììà ùÿëÿ ãàäûíûí
àäûíû áèëìèðäè, ñîðóøìàüàñà öçö ýÿëìÿäè. ßâÿçèíäÿ ãàäûíäàí áàøãà
øåé ñîðóøäó:
– ×îõäàí áóðàäàñûç?
– ×îõäàí... Ëàï ÷îõäàí... Èêè èëäèð...
Ùÿìèä òÿÿúúöáëÿíäè:
– Äîüðóäàí? Èêè èë? Õÿñòÿëèéèíèç íÿäèð êè?
– Èêè èë äåéÿíäÿ êè, áöòöí âàõòû áóðàäà îëìàìûøàì. Áó èêè èëäÿ
äþðäöíúö äÿôÿäèð êè, ìöàëèúÿ îëóíóðàì. Àììà áó, äåéÿñÿí àõûðûíúû
äÿôÿ îëàúàã...
Ãàäûíûí ñÿñèíäÿ ùöçí äóéóëóðäó. Åëÿ áèë áó ñÿñè êöëÿê óçàã áèð
ìàüàðàíûí äèáèíäÿí ãîâóá ýÿòèðèð, äÿùëèçèí êöíúöíÿ éàéûðäû.
Åêðàíäà êàäð äÿéèøìèøäè. Øÿðù÷è õàðèúè þëêÿëÿðäÿ áàø âåðÿí ùàäè-
ñÿëÿðäÿí äàíûøûðäû. Íèêàðàãóà ùàäèñÿëÿðè, Áþéöê Áðèòàíèéàäà èøñèç-
ëèê, Àìåðèêàäà íàðêîìàíèéà...
Ãàäûí áàõûøëàðûíû òåëåâèçîðäàí ÷ÿêìÿéÿðÿê éåíÿ ÿçÿëêè èñòåùçà èëÿ:
– Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ âÿçèééÿò ýÿðýèíäèð, – äåäè.
Ùÿìèä ñþùáÿòè áàéàãêû àõàðà éþíÿëòäè:
– Ñîíóíúó äÿôÿ ìöàëèúÿ êóðñó ãÿáóë åäèðñèç éÿãèí...
– Ùÿ, ñîíóíúó äÿôÿ... Äàùà ùå÷ áèð ìöàëèúÿéÿ åùòèéàú ãàëìàéàúàã.
– Òÿêè åëÿ îëñóí... Èíøàëëàù...
Ãàäûí îíó åøèòìèðìèø êèìè:
– ... ×öíêè äàùà ìÿí þçöì äÿ îëìàéàúàì...
Ãàäûíûí áàéàãêû ùöçíëö ñÿñè áèðäÿí-áèðÿ ñÿðòëÿøäè, äÿìèðÿ äÿéèá-
ìèø êèìè úèíýèëäÿäè. Åëÿ áèë èíäè î ñàéûãëàéûðäû, þçöíöí éàõûíëàøàí ñîíó,
þëöìö ùàããûíäà äàíûøìàã îíóí ö÷öí î ãÿäÿð äÿ äÿùøÿòëè äåéèëäè.
Ýþðÿñÿí, î, þìðöíöí áàøà ÷àòìàãäà îëäóüóíó ùàðàäàí áèëèðäè? Ùÿì
292
äÿ áó áàðÿäÿ åëÿ ãÿòè äàíûøûðäû êè, îíóí äöíéàäàí ëàï òåçëèêëÿ êþ÷ÿ-
úÿéèíÿ Ùÿìèäèí øÿêê-øöáùÿñè ãàëìàäû. Ëàêèí Ùÿìèä èñòÿð-èñòÿìÿç
ñàêèòëÿøäèðèúè áèð àùÿíýëÿ:
– Ùå÷ êÿñ þìðöíöí ñîíóíó ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿç,
äåäèêëÿðèíèç áÿäáèíëèêäÿí èðÿëè ýÿëèð, – äåäè.
Ùÿìèäèí ýþçëÿìÿäèéè ùàëäà ãàäûí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö:
– Ìÿí áÿäáèíÿì?! Ãÿòèééÿí! Ìÿíäÿí íèêáèí àäàì éîõäóð áó
äöíéàäà. Áàõ, ýþðöðñöçìö, ùÿòòà þëöìäÿí äÿ ãîðõìóðàì...
– Áóíëàð áîø øåéäèð...
Ãàäûí ýþçöíö èëê äÿôÿ îëàðàã äèããÿòëÿ îíóí ýþçöíÿ äèêäè:
– Íÿ? Ìÿíèì äåäèêëÿðèì, éîõñà þëöì? Ùÿð èêèñè ùÿãèãÿòäèð. Ìÿí
þëöìäÿí ãîðõìóðàì. Áóíó åëÿ-áåëÿ äåìèðÿì ùà... öðÿê ñþçöìäöð.
Äîüóëàí íÿ âàõòñà þëìÿëèäèð. Áó ìÿíè íàðàùàò åòìèð. Ìÿíè íàðàùàò
åäÿí áàøãà øåéäèð...
Ùÿìèä èôëèú âóðìóø öçöíö äÿñìàëëà òóòóá ãàäûíûí öçöíÿ áàõäû,
îíóí øÿâÿ êèìè ãàïãàðà ñà÷ëàðûíûí àðàñûíäà àü òöêëÿð ñå÷èëèðäè. Ýþðÿ-
ñÿí ãàäûíû íàðàùàò åäÿí íÿ èäè?
Åêðàíäà ùàíñû þëêÿíèíñÿ éóðäñóç-éóâàñûç èøñèçëÿðèíèí ãàëìà-
ãàëûíäàí äàíûøûëûð, îíëàðûí êö÷ÿ íöìàéèøèíÿ ÷ûõìàñûíà äàèð êàäðëàð
ýþñòÿðèðäèëÿð. Ùÿìèä þìðöíöí îí éåääè èëèíè éàøàäûüû åâè, êèðàéÿäÿ
ãàëäûüû ìÿíçèëè õàòûðëàäû. Èëê èëëÿð áó îòàã ö÷öí àéäà èéèðìè áåø ìàíàò
âåðÿðäè, ñîíðà ùÿð èëäÿí áèð îòàüûí ãèéìÿòè îí áåø ìàíàò àðòàðàã, èíäè
ýÿëèá ÷ûõìûøäû àéäà äîõñàí ìàíàòà. Éÿãèí êè, äþðä-áåø èëäÿí ñîíðà
Ùÿìèä êèðàéÿ ùàããû îëàðàã éöç ìàíàòäàí àðòûã ïóë âåðìÿëè îëàúàãäû.
Ùÿìèä “Åâñèç àâàðàëàð” ùàããûíäà ÷ÿêèëìèø ëåíòÿ áàõàíäà íÿäÿíñÿ
þç êèðàéÿ ìÿíçèë-åìàëàòõàíàñûíû õàòûðëàäû. Èëê þïöøöí ùÿðàðÿòè äîäàã-
ëàðûíäà ýèçèëäÿäè. Éîõ, î âàõòêû ùèññëÿð åøã-çàä äåéèëäè. Ùÿìèäÿ
ýþðÿ äöíéàäà åøã àäûíäà øåé éîõäó âÿ þçöíöí òàíûäûüû ãûçëàðû, îíóíëà
áàüëàéàí òåëëÿðè ñåâýèäÿí áàøãà íÿ äåñÿí àäëàíäûðìàã îëàðäû: ùÿâÿñ,
àäÿòêàðëûã, ðÿüáÿò, ðÿùì, åùòèéàú... Áöòöí áóíëàðûí íÿ Ùÿìèäëÿ, íÿ
äÿ îíóíëà éàíàøû êðåñëîäà ÿéëÿøÿí ãàäûíëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð...
– Ñèçèí íå÷ÿ éàøûíûç âàð?
Ãàäûíûí ãÿðèáÿ ñóàëû Ùÿìèäÿ éåðñèç âÿ ýöëöíú ýÿëäè; áóíóí ñþù-
áÿòÿ, õÿñòÿëèéÿ, þëöì ùàããûíäà ìöùàêèìÿéÿ íÿ äÿõëè?..
Úàíäÿðäè äèëëÿíäè:
– Îòóç éåääè...
– Íÿñÿ ñèçÿ äàùà ÷îõ éàø âåðìÿê îëàð. Ñà÷ûíûç âàõòûíäàí òåç
àüàðûá...
293
 – Îëà áèëÿð. Ñèç áàéàã íÿñÿ äåéèðäèíèç...
Ãàäûíûí ÷àòìà ãàøëàðû äàðòûëäû:
– Íÿ áàðÿäÿ?
– Áåëÿ äÿ... Þëöìäÿí ãîðõìàìàüûíûç... Àììà äåäèíèç êè, ñèçè
íÿñÿ áàøãà øåé íàðàùàò åäèð...
– Ìÿíè íàðàùàò åäÿí þç þìðöìäöð... Äàùà äîüðóñó, îíóí ìÿíà-
ñûçëûüû. Ëàï äöçöíÿ ãàëñà, ùàìûíûí þìðöíöí ìÿíàñûçëûüû...
– Ùÿðÿ ùÿéàòà áèð úöð áàõûð...
– Îðàñû åëÿäèð. Äåäèì êè, ìÿí áÿäáèí äåéèëÿì. Ùàìû ìÿíàñûç
éåðÿ éàøàéûð. Ùÿòòà êöòëÿð, íàäàíëàð äà...
– Îíëàðûí ñþùáÿòÿ íÿ äÿõëè?..
– Äÿõëè ÷îõäóð... ×öíêè òÿêúÿ íàäàíëàð äöíéàäà íÿñÿ ÿáÿäè áèð
øåéèí ìþâúóäëóüóíà èíàíûðëàð. Àììà îíëàðûí äà þìðö ìÿíàñûçäûð.
– Áÿëêÿ äÿ ìÿí ôèêðèìè äöçýöí èôàäÿ åäÿ áèëìèðÿì. Äåäèéèì
îäóð êè, ãàíìàç þç ãàíìàçëûüûíû äÿðê åòìèð âÿ áóíäàí ùÿçç àëûð.
– ßñëèíäÿ åëÿ òÿêúÿ íàäàíëàð ìÿíàñûç éàøàéûð. Ãàíàíëàð ö÷öí
äöíéàäà íÿñÿ áèð ìÿíà âàð.
– Ãàíàíñà äöíéàäàí, äöíéàíûí ýþçÿëëèéèíäÿí, áó ýþçÿëëèéèí ÿáÿ-
äèëèéèíäÿí ùÿçç àëûð.
– Áóíëàð þòÿðè øåéëÿðäèð...
Ùÿð èêèñè ñóñäó.
Òåëåâèçîð äà ñóñìóøäó. Åêðàíäà ñÿññèç êàäðëàð ýþñòÿðèëèðäè.
Ñöêóòó ãàäûíûí ñÿñè ïîçäó:
– Áàõ, ìÿñÿëÿí, åëÿ ñèçèí þçöíöçö ýþòöðÿê. Éàøàäûüûíûç þìöðäÿ
áèð ìÿíà ýþðöðñöíöçìö?
Ùÿìèä ýöëäö. Äîäàüû éàíà ÿéèëäè. Äÿñìàëû öçöíÿ òóòäó.
– Áÿëêÿ ñþùáÿò åòìÿê ñèçèí ñÿùùÿòèíèçÿ çÿðÿðäèð, – äåéÿ, ãàäûí
åùòèéàòëà ñîðóøäó.
– Éîõ... éîõ... Ùÿ, þìðöí ìÿíàñûíû ñîðóøóðñóíóç? Áèð àç ôÿëñÿôè
ñóàëäûð.
– Àäèúÿ ñóàëäûð...
– Éîõ...
– Ìÿíàñû äà ëàï àäèäèð.
– ×ÿòèí êè, úàâàá âåðÿñèç. Ëàï äåñÿíèç äÿ ñòàíäàðò úàâàáëàð îëà-
úàã, íÿ áèëèì: âàðèñëèê, ÿáÿäèééÿò, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð... Åëÿ äåéèëìè?
Éàøàéûðûã âÿ áèëìèðèê êè, áó þìöð íÿ ö÷öíäöð? ßëáÿòòÿ, ñèçèí ÷ûõûø
éîëóíóç ö÷öí áèð úàâàá äà âàð: þâëàäëàðûìûç ö÷öí...
294
 – Ìÿíèì þâëàäûì éîõäóð...
– Ùå÷ îëìàéûá äà?..
– Éîõ... ×öíêè åâëÿíìÿìèøÿì.
Ãàäûí òóòóëäó:
– Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè... Þâëàäûì éîõäóð. Îëñàéäû áåëÿ, éåíÿ ìÿíèì
ñóàëûì ö÷öí ìöñáÿò úàâàá êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëìÿçäè...
Äÿùëèçäÿ Ùÿìèäèí ïàëàòà ùÿêèìè äîêòîð Øÿðèôîâ ýþðöíäö:
– Ðÿññàì ãàðäàø, äåéÿñÿí ïèñ äåéèëñÿí, ìàøàëëàù... Àììà ñÿíÿ
÷îõ ñþùáÿò åòìÿê îëìàç ùà...
Ùÿìèä ÿëèíè öçöíÿ òóòóá äåäè:
– Äîêòîð, ìÿí ñþùáÿò åòìèðÿì, éàëíûç ñþùáÿòÿ ãóëàã àñûðàì...
– ßëáÿòòÿ, ýþçÿë õàíûìëàðûí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñìàã áÿä îëìàç...
Ùÿêèì ùàíñû ïàëàòàéàñà áóðóëäó.
– Çÿùëÿì ýåäèð áó ìöðòÿääÿí.
Ãàäûíûí ñþçö Ùÿìèäè ïÿðò åëÿäè:
– Íèéÿ êè? Ïèñ àäàì äåéèë. Ùÿêèì êèìè äÿ òÿðèôëÿéèðëÿð...
– Ìÿíèì ïàëàòà ãîíøóìà – î, úàâàí áèð ýÿëèíäèð – åøã åëàí åäèá.
Ãàäûí äöíÿí áöòöí ýöíö àüëàéûá. Éîõ... áóíó ãàäûíûí þçö äåìÿéèá,
íþâáÿò÷è ñàíèòàð äàíûøûðäû. Î, ãîíøó îòàãäàí åøèäèðìèø.
Ãàäûí ãîë ñààòûíà áàõäû.
Ùÿìèä ñîðóøäó:
– Éàòìàã èñòÿéèðñèíèç?
– Éîî-îõ – ãàäûí ñþçö óçàäûá äóðóõäó: – Ñàëëàãõàíàéà ýåäÿí
ãîéóíóí ýöíöíäÿéÿì... Þëöì éàõûíëàøäûãúà ôèêðèì ãàðûøûð... Àç
ãàëûá, ëàï àç ãàëûá...
– Ñèç þçöíöçö öçöðñöç... Ùÿð øåé éàõøû îëàúàã...
– Ñààò îíäà äÿëëÿê ýÿëÿúÿê...
Ãàäûíûí ñþçëÿðè Ùÿìèäè òÿÿúúöáëÿíäèðäè: äÿëëÿê? Íÿ äÿëëÿê?
Äåéÿñÿí, ãàäûí õîôäàí ñàéûãëàéûðäû:
– ßñëèíäÿ î èêè ýöí ÿââÿë ýÿëìèøäè... Ùÿ, ìÿíèì áàøûìû ãûðõìàüà...
Ùÿìèä éàëíûç èíäè õàòûðëàäû êè, ãàäûíûí áàøûíäà úÿððàùèééÿ ÿìÿ-
ëèééàòû àïàðûëàúàã.
Ãàäûí êðåñëîäàí ãàëõäû. Þòêÿì ãóðó ñÿñëÿ ÿñÿáè òÿðçäÿ:
– Éàõøû, ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí...
– Õåéðÿ ãàðøû...
Ùÿìèä äóðóá þç ïàëàòàñûíà ñàðû ýåòäè. Áåø-îí àääûì àòûá ýåðè
áàõäû. Ãàäûí äÿùëèçèí ïèëëÿëÿðèíÿ äîüðó áóðóëäó. Äåéÿñÿí, äÿëëÿê
àëò ìÿðòÿáÿäÿ ýþçëÿéèðäè. Áèð àçäàí ãàäûí þç ñà÷ëàðûíäàí ìÿùðóì
295
îëàúàã. Îíóí äÿí äöøìöø ñûõ, øÿâÿ ñà÷ëàðû çèáèë éåøèéèíÿ àòûëàúàã.
Ñàáàù ãàäûíûí áàøûíûí áèð ùèññÿñèíè éàðûá îðàäàêû øèøè ÷ûõàðàúàãëàð.
Ýþðÿñÿí, î íÿäÿí òþðÿéèá åëÿ? Ãàäûí öç-ýþçöíäÿí ôèðàâàí ùÿéàò
ñöðÿí àäàìà îõøàéûð. Íÿ îëñóí êè, áÿçÿí ôèðàâàíëûüûí ãÿìëè áèð ñîíó
îëìóðìó? Ñîí íÿ ö÷öí? Î, áû÷àüûí àëòäàí ñàü ÷ûõàúàã, éàøàéàúàã...
Ùÿëÿ úàâàíäûð, ÿðÿ äÿ ýåäÿ áèëÿð, ëàï àíà äà îëàð... Ýþðÿñÿí, ñà÷ñûç
íåúÿ ýþðöíÿúÿê? Êå÷ÿë? Äàç? Éÿãèí êè, áèð àç åéáÿúÿðëÿøÿð...
Ãóëàì Éàãóáîâè÷ éóõó áèøèðèðäè. Î, àñòà àääûìëàðëà êå÷èá þç
÷àðïàéûñûíäà óçàíäû... Ïÿíúÿðÿäÿí äÿíèç ãàðàëûðäû. Òóòãóí ñóëàðäà
ýÿìèëÿðèí èøûãëàðû éåëëÿíèðäè...
Ïàëàòàíûí à÷ûã ãàïûñûíäàí ñöðöøöá êå÷ÿí êþëýÿ îíóí èôëèú âóðìóø,
ãàïàãëàðû ãûðïûëìàéàí ýþçöíäÿí éàéûíìàäû. Ãåéðè-èðàäè éåðèíäÿí
äóðóá õÿñòÿõàíà ïàëòàðûíû ÿéíèíÿ òàõäû. Äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Ýþçöíÿ äÿéÿí
îëìàäû. Éàëíûç íþâáÿò÷è ñàíèòàð ãàäûí áàøûíû ìèçèí öñòöíÿ ãîéóá
éàòûðäû... Ùÿ, äåéÿñÿí, ùàðàäàñà ýèðèø ãàïûñû òÿðÿôäÿí ùÿíèðòè ýÿëèðäè.
Ùÿìèä ùÿìèí ñÿìòÿ éþíÿëäè.
Ãàäûí àääûì ñÿñëÿðèíäÿí äèêñèíèá è÷èíè ÷ÿêäè. ßëèíäÿ òóòäóüó óçóí
ñèãàðåòè ýèçëÿòìÿê èñòÿñÿ äÿ, áóíäàí áèð øåé ÷ûõìàäû, åëÿ áèë Ùÿìèä
îíó úèíàéÿò öñòÿ éàõàëàìûøäû. Ãàäûí çîðëà ýöëöìñÿäè... Ùÿìèäè ùåé-
ðÿò ýþòöðäö: ãàäûíûí ñà÷û ãûðõûëìàìûø, ÿêñèíÿ äàðàíûá ñÿëèãÿ èëÿ áàøû-
íûí îðòàñûíà éûüûëìûøäû.
Ùÿìèäèí ìàðàüû îíóí äèããÿòèíäÿí éàéûíìàäû.
– Ãîéìàäûì ãûðõñûíëàð... Ãîé ñîíóíúó ýåúÿíè þç ñà÷ûìëà áàøà
âóðóì. Ñàáàù îïåðàñèéà ãàáàüû ãûðõàðëàð... Ìÿí áåëÿ èñòÿéèðÿì...
Ñèãàðåò ÷ÿêèðñèç?..
Ùÿìèä àç ãàëà ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè:
– Ùÿ... Ïèñ îëìàç...
Ãàäûí õàëàòûíûí úèáèíäÿí ÷ûõàðòäûüû ãóòóíó îíà óçàòäû. – Ùÿìèä
óçóí, õàðèúè ñèãàðåò ãóòóñóíó ÿëèíÿ àëûá äèããÿòëÿ áàõäû:
– Áèçèìêèëÿðÿ îõøàìûð...
– Ùÿ, Àëìàíèéàäà òàíûøûì âàð – î ýþíäÿðèá...
Ùÿìèä éöíýöë, èëûã òöñòöíö úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêèá äåäè:
– Ìÿí þç òöñòöìöçÿ àëûøìûøàì...
Ïàëàòàëàðäàí ùàíñûíûíñà ãàïûñû ÿñÿáèëèêëÿ ÷ûðïûëäû. Ùÿð èêèñè ñóñäó.
Ãàäûí óçóí, éàðàøûãëû áàðìàãëàðû èëÿ ñèãàðåòè éóìøàëäà-éóìøàëäà àñòà-
äàí äåäè:
– Ìÿí åãîèñòÿì... Úèääè ñþçöìäöð. Þëöì éàõûíëàøäûãúà ùå÷
êÿñèí ùÿéàòû ìÿíè ìàðàãëàíäûðìûð. Áó, áÿëêÿ äÿ òÿíùàëûüûìäàí èðÿëè
296
ýÿëèð. Éÿãèí êè, àèëÿì îëñàéäû áó úöð ôèêèðëÿðäÿí óçàã îëàðäûì. Åëÿ
äåéèëìè? Áÿëêÿ äÿ éîõ?
Ùÿìèä ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêèá ñèãàðåòÿ äÿðèí áèð ãóëëàá âóðäó.
– Íÿ áèëèì? Áÿëêÿ äÿ...
Ãàäûí þç ñóàëûíà úàâàá ýþçëÿìÿäÿí ãÿôëÿòÿí áàøãà øåé ñîðóøäó:
– Ñèç àëûí éàçûñûíà èíàíûðñûçìû?! – Ìÿíúÿ ùÿð êÿñèí àëíûíà íÿ
éàçûëûáñà, î äà îëàúàã...
– Áåëÿ äåéèðëÿð...
– Äåìÿê, åøèòìÿê áàøãà øåéäèð... Ìÿí áóíóí åëìè ÿñàñûíû äà
òàïìûøàì.
– Íÿéèí?
Ãàäûí áèð ãÿäÿð ùèðñëè òÿðçäÿ:
– Íåúÿ íÿéèí, – äåäè, – àëûí éàçûñûíûí... þìðöí, òàëåéèí...
– Äîüðóäàí?
– Ìÿíÿ ýöëìÿéèí, àðòûã íå÷ÿ èëëÿðäèð êè, áó ïðîáëåìëÿ ìÿøüóëàì.
Áèð çàìàí ïñèõîëîýèéà öçðÿ íàìèçÿäëèê ìþâçóñó ýþòöðìöøäöì.
Ãÿðèáÿ äÿ àäû âàðäû: “Éåíèéåòìÿëÿðèí úèíñè òÿðáèéÿñèíäÿ èíúÿñÿ-
íÿòèí ðîëó”. Ñîíðà êîíêðåò ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöì – áàøëàäûì
áåéèí ïðîáëåìè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà.
– Ùÿð ùàëäà ìþâçóíóç ìàðàãëû èìèø...
Ãàäûí ýöëöìñÿäè:
– Ùÿð ùàëäà èíñàíûí øöóðàëòû ãàáèëèééÿòëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ îíóí
þç øöóðó ìàðàãëûäûð. Ñèç áèëèðñèçìè áåéèíäÿ íÿ ãÿäÿð ÿñÿá ùöúåéðÿñè
âàð? Ùÿð ýöí èíñàí ìèëéîíëàðëà ÿñÿá ùöúåéðÿñèíè ãóðáàí âåðèð...
Ùÿìèä ãàäûíûí ñà÷ëàðûíà áàõäû. Àü òåëëÿð ýþðöíìöðäö.
Ãàäûí þç êÿøôèíäÿí åùòèðàñëà äàíûøûðäû:
– Åëÿ áèë èíñàíûí áåéíèíäÿ èéèðìè ìèëéàðä ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò áèð
êèòàá âàð. Áó ñÿùèôÿëÿð ñöðÿòëÿ âÿðÿãëÿíèð. Êèìèí “ñÿùèôÿëÿðè” òåç
îõóíóá áàøà ÷àòñà îíóí þìðö äÿ òåç ñîíà éåòèð. Àõû, áöòöí îðãà-
íèçìè áåéèí èäàðÿ åäèð. ßýÿð áåéèíäÿ “îõóíìà” ïðîñåñè ñöðÿòëÿ
ýåäèðñÿ, äåìÿëè þìðöí ãûñàëûüûíäàí øèêàéÿòëÿíìÿéÿ äÿéìÿç. Ìÿí
òàì àéäûíëûüû èëÿ äÿðê åäèðÿì êè, ÿââÿëúÿäÿí ìÿíèì÷öí àéðûëìûø
êèòàáûí áöòöí éàçûñû îõóíóá. Áàõ, ìÿí àëûí éàçûñû äåéÿíäÿ áóíó
áàøà äöøöðÿì. Áÿëêÿ äÿ, äåäèêëÿðèì ñÿðñÿìëÿìÿäèð. Àììà ìÿí
àëûí éàçûñûíà èíàíûðàì... Áèð äÿ êè, ìÿí áöòöí þìðöìö ÿçÿëäÿí ýþð-
ìöøÿì. Ëàï óøàãëûãäàí. Ùÿð øåé äÿ ýþçëÿäèéèì êèìè îëäó. Ýþðö-
ðÿì, èíàíìûðñûç...
297
 – Íèéÿ êè?.. Éîõ...
– ßââÿëúÿäÿí áèëèðäèì êè, ìÿíè óüóðñóç àèëÿ ùÿéàòû ýþçëÿéèð.
Áåëÿ äÿ îëäó: ÿðäÿ èêè èë îëäóì. Áèëäèì êè, þâëàäûì îëìàéàúàã. Áó
çÿííèì äÿ ÷èí ÷ûõäû. Áèëäèì êè, áåéèí øèøèíäÿí, éÿíè õÿð÷ÿíýäÿí þëÿ-
úÿì... Áàõ, áó äà áàøûìà ýÿëäè.
– Ñèç ñàäÿúÿ îëàðàã õîøàýÿëìÿç ôèêèðëÿðè þçöíöçÿ òÿëãèí åòìèñèç...
Ùÿð øåé éàõøû îëàúàã... Èíàíûí êè, ñèçÿ ùå÷ íÿ îëìàéàúàã... Èíàíûí...
Ãàäûí ñèãàðåò êþòöéöíö êöíúäÿêè äÿìèð éåøèéÿ àòäû...
Ùÿð èêèñè äÿùëèçèí ãàïûñûíà éþíÿëäè.
– Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí...
– Õåéðÿ ãàðøû.
Ýÿìèëÿðèí èøûüû þëÿçèìèøäè. Äÿíèç ãàïãàðà þðòöéÿ áÿíçÿéèðäè.
Åëÿ áèë áó ãàðà þðòöéöí àëòûíäà äèáñèç áèð ó÷óðóì ýèçëÿäèëìèøäè...
Ùÿìèäè éóõóäàí Ãóëàì Éàãóáîâè÷èí ñÿñè îéàòäû:
– Äîñòóì, ýåúÿëÿð îâà ÷ûõûðñàí äåéÿ, ñÿùÿð éóõóñóíäàí äîéà
áèëìèðñÿí. Ãàëõ, éåìÿê âàõòûäûð.
Äóðóá éåìÿêõàíàéà ýåòäèëÿð. Ãàäûí ýþðöíìöðäö...
Ùÿìèí ýöíöí àõøàìûíû î íÿäÿíñÿ öðÿéè ÷ûðïûíà-÷ûðïûíà ýþçëÿìÿéÿ áàø-
ëàäû; íþâáÿò÷è ãàäûíäàí þéðÿíäè êè, äöíÿíêè ìöñàùèáè úÿððàùèééÿ îòà-
üûíäàäûð. ßìÿëèééàò áåø-àëòû ñààò èäè êè, äàâàì åäèðäè...
– Îéàíìàéûá...
Ïàëàòàéà ýèðÿí Ãóëàì Éàãóáîâè÷èí þòêÿì ñÿñèíäÿí äèêñèíäè...
Òåç ñîðóøäó:
– Êèì îéàíìàéûá?
– Î ãàäûí... Ùÿìèøÿ ñàêèòúÿ äÿùëèçäÿ ýÿçèá òåëåâèçîðà áàõàí
ãÿøÿíý õàíûì âàðäû ùà, áàõ î... Íàðêîçäàí îéàíìàéûá...
Ùÿìèä òóòóëäó:
– Êèì äåäè?!
– Ùÿêèìëÿð õîñóíëàøûðäûëàð... Õÿñòÿëÿðèí ùàìûñûíû ïàëàòàéà
ãîâäóëàð êè, ìåéèòè ýþðöá äèëõîð îëìàñûíëàð...
Ùÿìèäèí ýþçëÿðè äóìàíëàíäû. Äÿùëèçèí àðòûðìàñûíà ÷ûõäû. Àøàüûäà
õÿñòÿõàíàíûí ùÿéÿòèíäÿ áåø-àëòû àäàì âàðäû. Éàøëû áèð ãàäûí öç-
ýþçöíö úûðûá øèâÿí ãîïàðûðäû. Éÿãèí êè, ìÿðùóìóí àíàñû èäè. Áàúûñû
äà îëà áèëÿðäè...
Õÿðÿéè ãàïûíûí àüçûíà ÷ûõàðòäûëàð. Àü õàëàòëû àäàìëàð ìÿëÿôÿéÿ
áöêöëìöø ìåéèòè ãóúàãëàðûíà ýþòöðöá “Òÿúèëè éàðäûì” ìàøûíûíûí àðõà
ãàïûñûíà éàõûíëàøàíäà êöëÿê ìÿëÿôÿíèí áèð óúóíó àçàúûã ãàëäûðäû.
Ùÿìèä ãàäûíûí ãûðõûëìûø àüûìñîâ áàøûíû ýþðäö. Ãàäûíûí öçö ñàêèò èäè.
298
Ùÿìèäÿ åëÿ ýÿëäè êè, ãàäûíûí äîäàüûíäà ýöëöøÿ, èñòåùçàéà áÿíçÿð
áèð òÿáÿññöì äîíóá ãàëûá. Î, ýþðÿñÿí êèìÿ ýöëöðäö? Þç þëöìöíÿ,
éîõñà éàøàíìûø þìðöíÿ?
Ìàøûíûí ãàïûñû øàããûëòû èëÿ þðòöëäö.
Õÿñòÿõàíàíûí ùÿéÿòèíÿ ñöêóò ÷þêäö.
Ïàëàòà ãîíøóñó Ãóëàì Éàãóáîâè÷ Ùÿìèäè ùàðàéëàéûðäû:
– Ùàðàäàñàí, àé ðÿññàì éîëäàø, éåìÿê âàõòûäûð...
Õÿñòÿëÿð éåìÿêõàíàéà òîïëàøìûøäûëàð...
Ïàëàòàéà êå÷èá óçàãëàðà áàõäû. Ãÿùÿð îíó áîüóðäó. Àç ãàëûðäû
ùþíêöðñöí...
Äÿíèç ëàï éàõûíëûãäà èäè. Õÿñòÿõàíàíûí ïÿíúÿðÿñè ñîíñóçëóüà
óçàíàí ó÷óðóìà à÷ûëìûøäû.

1987

299
 ÀÃÈË ÀÁÁÀÑ
(1953)
Àááàñîâ Àãèë Ìÿùÿììÿä îüëó 1953-úö èë àïðåëèí 1-äÿ Àüúàáÿäè ðàéîíó-
íóí Êîëàëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îðàäà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà
ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûøäûð.
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ Àüñó ðàéîíóíäàêû èíòåðíàò ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèì êèìè
áàøëàìûø, “Åëì âÿ ùÿéàò” æóðíàëûíûí ðåäàêñèéàñûíäà ôîòîìöõáèð, øþáÿ ìöäèðè,
“Ñîâåò êÿíäè” ãÿçåòèíäÿ õöñóñè ìöõáèð èøëÿìèøäèð. “ßäàëÿò” (1990-úû èëäÿí)
âÿ “Áîçãóðä” (1993-úö èëäÿí) ãÿçåòëÿðèíèí áàø ðåäàêòîðóäóð. 2005-úè èëäÿ
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Ìÿúëèñèíÿ äåïóòàò ñå÷èëìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ 1970-úè èëäÿí áàøëàìûø, íàñèð êèìè òàíûíìûøäûð. “Ãèéà-
ìÿò ýåúÿñè”, “Ãàïãàðà óçóí ñà÷ëàð”, “Áàòìàíãûëûíú”, “ßí õîøáÿõò àäàì” êèìè
ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. “Øÿáÿäÿ Íàçèì” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “ßí õîø-
áÿõò àäàì” êèòàáûíäàí (Áàêû, Éàçû÷û, 1987) ýþòöðöëìöøäöð.

ØßÁßÄß ÍÀÇÈÌ

Êÿíäèí éóõàðû áàøûíäà òîé âàðäû. Âÿ òîé÷óëàð ìàüàðà ýöúëÿí-

äèðèúè ãîéäóãëàðûíäàí êëàðíåòèí ñÿñè êÿíäè ýþòöðìöøäö áàøûíà.
Íàçèì àäÿòè öçðÿ éåíÿ îòóðìóøäó ÷àéûí êÿíàðûíäàêû ñþéöäëÿðèí
êþëýÿñèíäÿ. Áàêûäàí àëûá ýÿòèðäèéè ñàìáðåðîíóí (ùàíñû êè, áèçèì øëéà-
ïàëàðäàí áèð àç áþéöê) àðõàñûíû áèð áàëàúà ãàëäûðìûøäû. Þçöíöí äåäèéè
êèìè ýåòìèøäè ÷îðòà.
Êþðïöíöí àëòûíäà ÷àé êè÷èê áèð ýþë éàðàòìûøäû, ÿýÿð áóíóí àäûíà
ýþë äåìÿê îëàðäûñà. Íàçèì Áàêûéà ýåäèá ùÿãèãè ÷èìÿðëèê ýþðÿíäÿí
ñîíðà áó êè÷èúèê ýþëöí àäûíû ãîéìóøäó “ïëéàæ”. Ýþëöí áèð òÿðÿôèíäÿ
èñòèäÿí òÿíòèìèø úàìûøëàð ñÿðèíëÿíèð, äÿðèí éåðëÿðèíäÿ èñÿ óøàãëàð ÷èìèð-
äèëÿð. ßââÿëëÿð Íàçèì äÿ áó ïëéàæäà òóìàí÷àã î ãÿäÿð ÷èììèøäè!
Èíäè ñóäà îéíàøàí óøàãëàðà åëÿ ùÿñðÿòëÿ áàõûðäû êè, óòàíìàñàéäû,
ñîéóíóá þçöíö âåðÿðäè ñóéà! Áÿù, áÿù! Íÿ ñÿðèíëÿðäè!
Íàçèìè àõòàðàíëàð áèëèðäè êè, áó âàõòëàð î, ñþéöäöí êþëýÿñèíäÿ
îëóð âÿ ùÿìèí ìöääÿòäÿ èêè äÿíÿ äÿ ñèãàðåò ÷ÿêèð. Ýþçëÿéèð êè, Öëêÿð
300
ãîëòóüóíäà õàëàò êþðïöäÿí êå÷èá ýåäÿúÿê î áèðè òàéäàêû õÿñòÿõà-
íàéà âÿ îíäàí ñîíðà Íàçèì òÿíáÿë-òÿíáÿë ãàëõûá éà ýåäÿúÿê ïî÷òà,
éà äà êëóáà âàõòûíû þëäöðìÿéÿ.
Íàçèìèí êÿíääÿ áèëìÿäèéè èøÿ ãóðä äöøÿðäè: êèìèí îüëó êèìèí
ãûçû èëÿ ýþðöøöð; êèìèí òîéóüóíà êèì äàø àòûð; ñÿäð êèìäÿí ÷ÿêèíèð;
êèì êèìäÿí àíîíèì éàçûð âÿ ñ.
Êÿíääÿ ùÿðÿéÿ áèð ëÿãÿá ãîéìóøäó: Ãûéûãýþç Àëëàùâåðäè, ×îëïà
Ùöñö, Ëöò Èáðàùèì... Âÿ áöòöí êÿíä äÿ éûüûøûá îíà áèð àä ãîéìóøäó
– Øÿáÿäÿ Íàçèì!
Èíäè Øÿáÿäÿ Íàçèì îòóðìóøäó, óøàãëàð ñÿñ-êöéëÿ ÷èìèøèðäè,
úàìûøëàð äà ñÿðèíëÿéèðäè.
Áàõ, î àüáàø ìöÿëëèì Íàçèìÿ áèð þëöâàé ö÷ éàçñàéäû, ÿëè ãóðó-
ìàçäû êè?! Íÿ îëñóí êè, Íàçèì ñóàëëàðà éàõøû úàâàá âåðìÿäè. Ýóéà
èíñòèòóòäà îõóéàíëàðûí ùàìûñû åëì äÿðéàñûäû? Îäóð åé, Ùöñåéíãó-
ëóíóí îüëó Ùóøñóç Áÿøèð, íåúÿ ýèðèá ìÿêòÿáÿ? Íàçèì î àüáàø ìöÿë-
ëèìè íÿ äþéÿðäè! Êÿñäè îíó, ãîéìàäû êîñìîíàâò îëñóí. ßýÿð àõûðûíúû
èìòàùàíäàí áèðúÿ “ö÷” àëñàéäû, ìöòëÿã êîñìîíàâò îëàúàãäû! Áÿñ,
Æîëîáîâ íèéÿ îëäó?!
Îòóðóá ïóëò àðõàñûíäà, ãàðøûñûíäà êîñìèê úèùàçëàð. Êîñìèê ïÿíúÿ-
ðÿäÿí êîñìîñà áàõûð. Äåìÿëè, î, ýþðöíÿí ïëàíåò Éåðäèð. Î ïëàíåòèí
ùàðàñûíäàñà êè÷èúèê áèð êÿíä âàð. Âÿ áó äÿãèãÿ î êÿíääÿ ùàìû
ôóòáîëà áàõûðìûø êèìè îòóðóá òåëåâèçîðóí ãàðøûñûíäà, Íàçèìäÿí äàíû-
øûðëàð. Äàíûøûðëàð êè, àéÿ, ýþð áèçèì Ìèðçÿíèí (èíäè Ìèðçÿ ùàìûíûí
îëóá) îüëó ùàðà ýåäèá ÷ûõûá, ïàù àòîííàí! Ýóéà Ìèðçÿíèí îüëó êîñ-
ìîíàâò îëà áèëìÿçìèø?
Éÿãèí êè, Öëêÿðèí àòàñû ùà÷àíñà Íàçèìè äþéäöéöíÿ ýþðÿ õÿúàëÿò
÷ÿêèð.
Íàçèì òåëåâèçîðëà ÷ûõûø åäèð. Ìàðàãëûäûð, äåìÿê áó äÿãèãÿ êÿíä
îíà áàõûð, àììà î ùå÷ êÿñè ýþðìöð. Ãÿçåòëÿð åëÿ ùåé îíäàí éàçûð:
Ìàðñà ó÷àí èëê êîñìîíàâò àçÿðáàéúàíëûäûð. Ùå÷ êÿñèí áÿéÿíìÿäèéè
Íàçèìäèð.
Ìàðñà ó÷ìàüû Íàçèìÿ íÿíÿñè ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäö. Äåìèøäè êè,
äàùà àìåðèêàëûëàð àéà ó÷óá, áÿñäè. Îíëàðûí äà êè, àéàüû äÿéÿí éåðäÿ
õåéèð-áÿðÿêÿò îëìàç.
Ðàéîíäà ùàìû ÿë-àéàüà äöøöá. Ãàðà “Âîëãà”ëàð äöçöëöá ñûðàéà.
Êÿíä åëÿ áèë Íàçèìèí ãîéóá ýåòäèéè òîçëó-òîðïàãëû êÿíä äåéèë. Íÿ
éàõøû Íàçèì êîñìîíàâò îëäó, éîõñà êÿíäÿ ùå÷ áåëÿ éîë ÷ÿêÿðäèëÿð?!
– Íÿ éàõøû êè...
301
 – Àé áàëà, áàëà!
– ...
– Àé áàëà, ñÿííÿí äåéèëÿì?
Íàçèì áàøûíû ãàëäûðäû âÿ éàíäû òþêöëäö. Íàõûð÷û Ùöñåéí:
– Àéÿ, äóð ýåò åâèíèçäÿ éàò äàíà. Éîõñà ýöí ñÿíè ëàï ýèú åëÿéÿð.
– ßøè, ýåò èíÿéèíè îòàð, ðÿùìÿòëèéèí îüëó!
Ñîíðà Íàçèì áàøûíû áóëàéûá ýåäÿí Ùöñåéíèí àðõàñûíúà áàõûá-
áàõûá:
– Ñÿíÿ åëÿ éàõøû àä ãîéìóøàì. Ìÿðäèìàçàð Ùöñåéí!
– Íàçèì äàéû!
×åâðèëäè, þíöíäÿ àéàãéàëûí áèð óøàã äóðìóøäó, ãóúàüûíäà äà áèð
ãóòó ïå÷åíéå.
– Íÿäèð, ÿ?
Óøàã áóðíóíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ïå÷åíéåíèí áèðèíè äèøëÿäè:
– Ãàüàì äåéèð, äöêàíà ìàë ýÿëèá, áîøàëòìàã ëàçûìäûð.
– Ýåò äåíÿí èøèì âàð, áó äÿãèãÿ ýÿëèðÿì.
Óøàã áèð àç àðàëàíûá:
– Îíñóç äà Öëêÿð õàëà áàéàãäàí ýåäèá, ñÿí éàòìûøäûí, – äåäè âÿ
ýþòöðöëäö.
Íàçèì ÿëèíÿ êå÷ÿí êÿñÿéè óøàüûí àðõàñûíúà àòûá ãûøãûðäû:
– Äàéàí... – âÿ äîäàüûíûí àëòäà íÿ èñÿ àúû áèð ñþç äåäè.

***
Íàçèì ìàëû òÿçÿúÿ äàøûéûá ãóðòàðìûøäû êè, Âÿëè ýÿëèá ÷ûõäû âÿ
Íàçèìè ÷ÿêäè êÿíàðà. Áó î Âÿëè èäè êè, êÿíääÿ îíóí áàúûñûíûí òîéó
÷àëûíûðäû. Íàçèì áèëèðäè êè, áó äÿãèãÿ Âÿëèíèí ÿëèíäÿ èìêàí îëñà,
òîéó äàðìàäàüûí åäÿð. Íàçèì îíó äà áèëèðäè êè, Ýöëáàëà (î Ýöëáàëà
êè, Íàçèìÿ ýþðÿ, ýÿðÿê îíóí àäûíû “èòáóðíó÷è÷ÿéè” ãîéàéäûëàð) ö÷öíúö
äÿôÿäèð êè, åâëÿíèð. Âÿëè äÿ áàøãà îüëàíëàð êèìè ðàçû îëà áèëìÿçäè êè,
ýþçÿë-ýþé÷ÿê áàúûñû Ýöëáàëàéà ãèñìÿò îëñóí. Àììà Âÿëè ýöúñöç èäè,
ãûç áÿéÿíìèøäè âÿ ãîøóëóá ãà÷ìûøäû. Ýöëáàëà äà êèìëÿðèíñÿ àúûüûíà
ìàüàðà ñÿñ ýöúëÿíäèðèúèëÿðè ãîéäóðìóøäó.
Âÿ ñÿùÿð-ñÿùÿð àíàñû Íàçèìÿ îí ö÷ ìàíàò ïóë âåðìèøäè êè, ýåò-
ñèí òîéà. Îí ìàíàò íÿìÿðÿ âåðñèí, ö÷ äÿ àøûüà.
Âÿëè Íàçèìèí úèáèíÿ íÿ èñÿ áàñäû:
– Ìÿí þëöì, ñÿí Ìèçèíèí úàíû, ãàéòàðìà. Ñÿíÿ áèð èøèì äöøöá,
ùå÷ îëìàçñà òàé-òóøóã.
– Åøèäèðÿì.
302
 – Åëÿ åò êè, áó òîéóí ñÿñèíè àòàì åøèòìÿñèí.
– ß, ìÿí êèìÿì êè?!
Âÿëè Íàçèìÿ áàëàúà áèð äöðòìÿ âóðäó:
– Ìÿíÿ äÿ éîõ, äàíà! Áèëèðÿì êèìÿ àüûç à÷ûðàì.
Äàéûñûíûí ìàüàçàñûíäàí áèð “Åêñòðà” ýþòöðöá þçöíö âåðäè ìîí-
òéîð Óñóôóí éàíûíà. Ìîíòéîð Óñóô äà áèð àç òóðø õèéàð ÷ûõàðòäû, áèð-
èêè áàø ñîüàí, ïåíäèð... Âÿ âóðóá äÿìëÿíÿíäÿí ñîíðà äåäè:
– Íàçèì, ñÿíèí õÿòðèíÿ, êÿíäè ëàï èêè ýöí èøûãñûç ãîéàðàì.
Ñîíðà äà ÿëèíè àòûá äàðâàçàäàêû ãûðìûçû äöéìÿíè áàñäû âÿ î äÿãèãÿ
äÿ òîéóí ñÿñè åøèäèëìÿç îëäó.
Áèð àç êå÷ìèø òîé åâèíäÿí òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ýÿëÿí àäàìà ìîí-
òéîð Óñóô ãûñàúà úàâàá âåðäè:
– Ïàâðèæäåíèéà!
Áó äà î äåìÿê èäè êè, áó ýöí èøûãäàí ýþçöíöçö éûüûí.
Íàçèì ùèññ åëÿäè êè, êåôè éóõàðûäûð, éîëëàíäû êëóáà. Êþðïöäÿí
êå÷ÿíäÿ ýþðäö êè, éåíÿ àùûëëàð éûüûøûá ñþéöäöí àëòûíà. Ùàíñû êè, ùÿìèøÿ
éûüûøûðäûëàð. Áóðäà ñþùáÿò ôóòáîëäàí áàøëàéûá ýåäèá ÷ûõûðäû ñèéàñÿòÿ.
Áåëÿ ñþùáÿòëÿð äÿ Íàçèìÿ ëÿççÿò åëÿìÿçäè. Áèð äÿôÿ àç ãàëìûøäû
éàïûøñûí Ïîëèòèê Ìèðçÿíèí éàõàñûíäàí êè, àé êèøè, äÿëëÿêñÿí, ýåò äÿë-
ëÿêëèéèíè åëÿ, ñÿíèí ñèéàñÿò èëÿ íÿ èøèí.
Ýþðäö êè, Ïîëèòèê Ìèðçÿ éåíÿ ÿë-ãîëóíó þë÷ÿ-þë÷ÿ êèìè èñÿ àñûá-
êÿñèð. Èñòÿäè áèð þçöíö âåðñèí îðà, Ìèðçÿíè ôèòèëëÿñèí, ñîíðà ôèêðèíäÿí
âàç êå÷äè.
×àòäû êëóáà. Ùà÷àíñà áó êëóáóí ãàïûñûíà Íàçèì áåëÿ áèð åëàí éàçûá
âóðìóøäó: “Áó êëóáäà 1980-úè èë Ìîñêâà îëèìïèàäàñûíà ñòîëöñòö
îéóíëàð öçðÿ èäìàí÷ûëàð ùàçûðëàíûð!”
Åëàí êëóá ìöäèðèíèí õîøóíà ýÿëäèéèíäÿí òîõóíìàìûø âÿ Íàçè-
ìèí äîëàüûíû áàøà äöøìÿìèøäè.
Äàéàíäû åëàíûí þíöíäÿ. Îõóäó, áèð äÿ îõóäó âÿ áèðäÿí-áèðÿ îíà
åëÿ ýÿëäè êè, êÿíäëÿðèíäÿí ùå÷ êÿñ þìðö áîéó ýåäèá îëèìïèéà îéóí-
ëàðûíà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿê.
Äàðòûá åëàíû ãîïàðòäû.
...Ùÿìèøÿêè êèìè è÷ÿðè òöíëöê èäè. Ìÿêòÿáëè óøàãëàð Íàçèìè ýþðÿí
òÿêè ñèâèøèá àðàäàí ÷ûõäûëàð. Áèëèðäèëÿð, Íàçèì òóòàúàã ãóëàãëàðûíäàí,
äåéÿúÿê êè, à áàëà, ýåäèí êèòàá îõóéóí, åëì þéðÿíèí, êëóáäàí – þçö
äÿ áåëÿ êëóáäàí – ñèçÿ õåéèð ýÿëìÿç. Õåéèð ýÿëñÿéäè, Ýþâäÿ Åëøÿí
÷îõäàí àëèì îëìóøäó.
Íàçèìè ÷ÿêèá îòóðòäóëàð äîìèíî ñòîëóíà.
– Îéíàìàã èñòÿìèðÿì!
303
 – Áÿëêÿ ïóëóí éîõäóð?
Íàçèì ÿëèíè ñàëäû úèáèíÿ, áàéàã Âÿëèíèí ãîéäóüó èéèðìèáåøëèéè
÷ûõàðûá ÷ûðïäû ñòîëóí öñòöíÿ.
Ýþâäÿ Åëøÿí:
– Áîé! ß, ñÿí ñÿäðèí ãûçûíà åë÷è ýåäÿ áèëÿðñÿí êè!
Éàðûì ñààò ÷ÿêìÿäè êè, “ñÿäðèí êöðÿêÿíè” èéèðìèáåøëèéè äÿ, öñòÿ-
ëèê àíàñûíûí òîé ö÷öí âåðäèéè îí ö÷ ìàíàòû äà âåðäè ôÿëÿéèí áàäûíà,
óäóçäó.
Òàé-òóøëàðû áèð-áèð áàøëàäûëàð ÷ûõìàüà êè, òîéà ýåòñèíëÿð. Íàçèì
èñÿ ïóëëàðû óäóçìóøäó.
– Åëøÿí, ìÿíÿ îí ö÷ ìàíàò âåð äÿ!
– Ãÿïèê äÿ!
– Åëøÿí, ñÿí úàíûí, èêè-ö÷ ýöíÿ ãàéòàðàúàüàì.
Åëøÿí ýåòäè ôèêðÿ:
– Áèð øÿðòíÿí!
– Øÿðò íÿäèð, ÿ?
Åëøÿí úèáèíäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðòäû.
– Áóíó àïàð âåð Ùÿñðÿò ìöÿëëèìÿ.
Ùÿñðÿò ìöÿëëèì êÿíääÿ òÿçÿ èøëÿéèðäè. ßââÿëëÿð ùÿðäÿí êëóáà
äà ýÿëÿðäè – øàùìàò îéíàìàüà.
Ñîíðàëàð ýþðäö êè, áóðäà “ìàðàãëû” åòìÿê ö÷öí íÿðäèí, äîìèíî-
íóí àëòûíà ö÷äÿí-áåøäÿí ãîéóðëàð. Áó äà ìöÿëëèìèí õîøóíà ýÿëìÿ-
ìèøäè. Êîëõîç èúëàñûíäà èñòÿìèøäè äóðóá äàíûøñûí, êëóáóí ìöäèðè äÿ èêè
íÿôÿðëÿ êÿñìèøäè ãàáàüûíû êè, ìöÿëëèìñÿí, ýåò äÿðñèíè äå, ìààøûíû àë.
Íàçèì äÿ áèëèðäè êè, áó úûëûç ìöÿëëèì êÿíäÿ ýÿëÿíäÿí ñÿäð ßëèøèí
ãûçû ßçèçÿíèí îõóìàäûüû ñåâýè-ìÿùÿááÿò êèòàáû ãàëìàéûá. ßçèçÿ äÿ
î ßçèçÿ èäè êè, ùÿëÿ íå÷ÿ èë ÿââÿë Åëøÿí îíóí àäûíû éàçìûøäû ãîëóíà.
Íàçèì îíó äà áèëèðäè êè, Åëøÿí êëóá ìöäèðè èëÿ ìöÿëëèìèí ãàðøûñûíû
êÿñÿíäÿí ñîíðà, íåúÿ äåéÿðëÿð, îíäàí áèð áàëàúà ñèëèð. Ñîíðàëàð, ëàï
ñîíðàëàð þéðÿíäè êè, ùÿìèí ýåúÿ î úûëûçúà ìöÿëëèì Åëøÿíè ýþòöðöá
àòûáìûø ÷àéà.
– Íèéÿ þçöíöç âåðìèðñèíèç?
– Áèçíÿí àðàñû éîõäóð. Ñÿíèí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèð.
Íàçèì êàüûçû àëûá áàõäû:
– Àõû íÿ éàçûëûá áóðäà?
– ßøè, íÿéèíÿ ëàçûì? Ñÿí àïàð âåð, âÿññàëàì. Áèç äÿ ãàéòàðàã
ïóëëàðûíû.
– Ùàìûñûíû?
– Ëàï ùàìûñûíû!
304
 ***
Íàçèì êàüûçû âåðèá ãàéûäàí êèìè Åëøÿí êèøè òÿêè äóðäó ñþçöíöí
öñòÿ, ãàéòàðäû ïóëëàðûíû.
Äÿñòÿ-òèôàã éûüûøûá ýåòäèëÿð òîéà. Ùÿðÿñè áèð îíëóã àòûá êå÷äèëÿð
éóõàðû áàøà.
Áèð àçäàí áàøëàð äóìàíëàíäû, ýÿíúëÿðèí ñÿñ-êöéö ìàüàðû ýþòöðäö
áàøûíà.
– Áèëèðñÿí íÿ ãèéàìÿò ãîïàúàã! Ùà, ùà, ùà!
ßäàëÿò:
– Êÿíääÿí áàøûíû ýþòöðöá ãà÷àð.
– Ùè, ùè, ùè! Ýÿëÿúÿê ýþðöøÿ! Âàëëàù, ßëèø äàéû îíó äàíàáîéóí
åäÿúÿê.
Åëøÿí ÿëèíäÿêè àðàüû áèðíÿôÿñÿ ÷ÿêäè áàøûíà, àüçûíà äà áèð òèêÿ
ÿò ãîéäó:
– Åéáè éîõ, ßçèçÿ, ìÿíÿ àâàðà äåéèðñÿí. Ýþðöí ùà, êèìÿ äåéèð?
Åëøÿíÿ! Êÿíääÿ ëóáîé úàéûëà úàâàá âåðÿðÿì! Âåðÿðÿì, éà âåðìÿðÿì?
– Âåðÿðñÿí!
– Âåðÿðñÿí!
Ùöñåéíãóëó îüëó Áÿøèð ÿëèíè óçàòäû Åëøÿíÿ:
– Ìÿí þëöì, áèð áóðà âóð! Âóð äÿ! Áàõ áåëÿ! Íåúÿ éàçìûøäûí,
ñÿíñèç ìÿíèì ýåúÿì-ýöíäöçöì éîõäóð! Áÿù, áÿù! Èíäè ßëèø äàéû
îíóí ýöíäöçöíö ýåúÿ åëèéÿúÿê!
Íàçèì àòìàúàëàðäàí ùèññ åëÿäè êè, Åëøÿíýèë Ùÿñðÿò ìöÿëëèì ö÷öí
íÿ èñÿ áèð òÿëÿ ãóðóáëàð. Þçö äÿ äåéÿñÿí, ìöÿëëèìè òÿëÿéÿ îíóí ÿëèëÿ
ñàëûáëàð.
Íèéÿ Ùÿñðÿò ìöÿëëèì êÿíääÿí ãà÷àã äöøñöí. Íèéÿ, ßëèø äàéû î
ôàüûð ìöÿëëèìè äàíàáîéóí åëÿñèí? ßçèçÿ! Ýþðöø, ìÿêòóá!
Íàçèì ùà ôèêèðëÿøèðäè, àõûðûíû áèð éàíà ÷ûõàðà áèëìèðäè.
Áÿëêÿ, áÿëêÿ ìöÿëëèìè ýþðöøÿ ÷àüûðûáëàð. ßëèø äàéûéà äà õÿáÿð
âåðèáëÿð? Éîõ, áó áîéäà çàðàôàò îëìàç. Åëøÿí åëÿ íàìÿðäëèê åòìÿç.
Éîõ, Íàçèì áó áîéäà çàðàôàò ýþðìÿéèá.

***
– Ùÿñðÿò ìöÿëëèì, Ùÿñðÿò ìöÿëëèì!
Äàðâàçà úûðûëòû èëÿ à÷ûëäû.
– Íàçèì? Áó ýåúÿ âàõòû õåéèð îëà?
Íàçèì áèëìÿäè íÿ úàâàá âåðñèí, òÿðëÿäè, ñàëäû áàøûíû àøàüû:
– Áàüûøëàéûí, áèëìÿìèøÿì, õÿáÿðèì îëìàéûá, ìöÿëëèì.
305
 Ìöÿëëèì:
– Áèð è÷ÿðè ýèð ýþðöì. Àõû íÿ îëóá, íÿéè áàüûøëàéûì?
– Ýåòìÿéèí, ýþðöøÿ ýåòìÿéèí. Ñèçè áèàáûð åòìÿê èñòÿéèðëÿð, òÿëÿ
ãóðóáëàð.
Ìöÿëëèì Íàçèìè çîðëà îòàüà ÷ÿêäè, áèð ñòÿêàí ÷àé òþêöá ãàáà-
üûíà ãîéäó.
Áàéàã Íàçèìèí ýÿòèðäèéè ìÿêòóá ñòîëóí öñòÿ èäè.
Ìöÿëëèì þçöíÿ äÿ áèð ÷àé òþêäö âÿ ýÿëèá Íàçèìëÿ öçáÿöç îòóðäó.
– Íàçèì, ìÿí îíñóç äà ýåòìÿéÿúÿêäèì. Ìÿíèì øÿùÿðäÿ íèøàí-
ëûì âàð. Áó éàõûíëàðäà òîéóìóç äà îëàúàã. Ùÿëÿ ñÿíè äÿ ÷àüûðàúà-
üàì òîéóìà. ×àéûíû è÷, ñîéóòìà.
Íàçèìè éîëà ñàëàðêÿí ìöÿëëèì îíóí è÷ìèø îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëûá:
– Áÿëêÿ, ñÿíè åâèíèçÿúÿí þòöðöì?
– Éîõ, éîõ! Þçöì ýåäÿúÿì!
Íàçèì áèð àç àðàëàíàí êèìè áàéàã ñòîëóí öñòöíäÿí ýþòöðäöéö
ìÿêòóáó à÷ûá îõóäó. Åâÿ ýåòìÿäè, ýåòäè ßçèçÿíèí ýþçëÿéÿúÿéè éåðÿ.
Ýåäèðäè äåéÿ êè, ìöÿëëèì ùå÷ çàìàí ñÿíè ñåâìÿéÿúÿê, íèøàíëûñû
âàð. Þçö äÿ áó ýöí-ñàáàù òîéó îëàñûäû. Íàçèìÿ åëÿ ýÿëäè êè, Åëøÿí
äöíéàíûí ÿí ïèñ àäàìûäûð. Àõû, ßçèçÿ éàõøû ãûçäûð! Àììà Öëêÿð
îíäàí äà éàõøûäûð.
Ýÿëèá ÷àòäû áàüûí áàøûíà. Îðà-áóðà áàõäû, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè.
– ßçèçÿ! ßçèçÿ! – äåéÿ áèð-èêè äÿôÿ ßçèçÿíè ñÿñëÿäè.
Àüàúëûãäàí êèì èñÿ ÷ûõäû âÿ Íàçèì éåðèíäÿúÿ ãóðóäó, ýåúèêìèøäè:
– ßëèø äàéû?
– Çÿùðèìàð, ßëèø äàéû, ÷îð, ßëèø äàéû! ß, ùå÷ áó ñèð-ñèôÿòèíäÿí,
áîé-áóõóíóíäàí óòàíìûðñàí? ß, íèéÿ þëìöðñÿí?
– ßëèø äàéû, Ùÿçðÿò Àááàñ ùàããû...
– Ùÿçðÿò Àááàñ ãÿíèìèí îëñóí! ß, íèéÿ ýåäèá áîüàçûíà ÷àòû
ñàëìûðñàí? Ìÿíèì ãûçûì ñÿíèí òàé-òóøóíäóð?
Öçöíÿ äÿéÿí ãÿôèë ñèëëÿäÿí Íàçèì ñÿíòèðëÿäè âÿ éûõûëäû.
– ßëèø äàéû, áèð ãóëàã àñ äÿ! Áèð...
– Ùå÷ íÿéÿ ãóëàã àñìûðàì, àñìàã äà èñòÿìèðÿì. Äöø ãàáàüûìà!
Íàçèì ùèññ åëÿäè êè, ßëèø äàéû îíó áó ýþðêÿìäÿ àòàñûíûí éàíûíà
àïàðìàã èñòÿéèð. Ýþðäö êè, êèøè áÿðê äèðÿíèá, éàëâàðìàüûí õåéðè éîõäóð.
Äöøäö ñÿäðèí ãàáàüûíà.
Íÿ åòñèí? Äåñèíìè êè, áóíëàð ùàìûñû Åëøÿíèí, ßäàëÿòèí òÿëÿñèäèð.
Íåúÿ äåñèí? Áÿñ êèøèëèê? Áèð äÿ êè, ëàï Ãóðàíäàí äîí ýåéñÿ, ßëèø äàéû
èíàíìàç!
306
 Éåð éàðûëñà, ýèðÿðäè éåðÿ.
Î ýåúÿ àòàñû ñÿùÿðÿúÿí ùÿéÿòäÿ îòóðóá ñèãàðåòè ñèãàðåòèí îäóíà
éàíäûðäû.
Íàçèì äÿ éàòìàäû î ýåúÿ. Ôèêèðëÿøäè ñÿùÿðÿúÿí. Îíà åëÿ ýÿëäè
êè, ùå÷ çàìàí êîñìîíàâò îëà áèëìÿéÿúÿê. Ùåéèô! Ýþðÿñÿí, Æîëîáîâ
þìðöíäÿ áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñà, áåëÿ äîëàøûãëûüà äöøöá?
Ñÿùÿð àòàñû òðàêòîðó èøÿ ñàëûá ùÿéÿòäÿí ÷ûõàíäà Íàçèì îíó ñàõëàäû.
– Ãàüà, èíàíìûðñàí?
Àòàñû áàõäû, áàõäû âÿ ñîíðà Íàçèìèí ñà÷ûíû ãàðûøäûðäû:
– Éîõ! Ìÿí îüëóìà èíàíûðàì.
Íàçèì ãàëõûá îòóðäó òðàêòîðäà.
Î ýöí ñþéöä àüàúûíûí àëòû áîø ãàëäû. Î ýöí Öëêÿð èøÿ ýåäÿíäÿ
Íàçèìè ñþéöäöí àëòûíäà ýþðìÿäè âÿ èëê äÿôÿ äàðûõäû.

1978

307
 ÁÀÁÀ ÂßÇÈÐÎÜËÓ
(1954)
Èñòåäàäëû øàèð âÿ íàñèð Áàáà Âÿçèðîüëó 1954-úö èë éàíâàð àéûíûí 10-äà
Èñìàéûëëû ðàéîíóíóí Ìîëëàèñàãëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Ùÿìèí ðàéîíóí
Ùàúàòàìëû êÿíä îðòà ìÿêòÿáèíè áèòèðìèø, ÀÄÓ-íóí æóðíàëèñòèêà ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ
Ìîñêâàäà Ì.Ãîðêè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿñð øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûø-
äûð (1972-1977).
Îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Èñìàéûëëû ðàéîíóíäàêû “Ïðàâäà” êîë-
õîçóíäà èøëÿìèøäèð. Àëè òÿùñèë àëàðàã, Àçÿðáàéúàí ËÊÝÈ ÌÊ ÐÆÈÄ ãÿðàðýà-
ùûíäà ÿäÿáè èø÷è ÀÉÁ-äÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòû òÿáëèü áöðîñóíäà òÿëèìàò÷û, ÀÉÁ-äÿ
ìÿñëÿùÿò÷è, “Ìèð” Äþâëÿòëÿðàðàñû Òåëåðàäèî Øèðêÿòèíäÿ ðåäàêòîð, Àçÿðáàéúàí
Êèíåìàòîãðàô÷ûëàð Èòòèôàãûíäà áàø ðåäàêòîð, “Éóðä” æóðíàëûíûí ìÿñóë êàòèáè
îëìóøäóð. Ùàçûðäà “Èñòåäàä” æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðóíóí ìöàâèíèäèð.
ßäÿáè éàðàäûúûëûüà ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø, øàèð âÿ íàñèð êèìè
òàíûíìûøäûð. Îíóí “Ñÿùÿð ãàòàðû”, “Éàääàí ÷ûõàí ýþðöø”, “Îúàã”, “Éîë”
êèòàáëàðûíäà äÿðú îëóíìóø ïîâåñò âÿ ùåêàéÿëÿðèíè ÿäÿáè èúòèìàèééÿò ìàðàã âÿ
ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàìûøäûð.

ÁÈÐß ÎÍ ÄßÃÈÃß ÃÀËÌÛØ

Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã ñààòûíà

áàõäû. Áèðÿ äöç îí äÿãèãÿ ãàëûðäû. Ìÿëóì ìÿñÿëÿéäè êè, áó âÿäÿ-
ëÿðäÿ çÿíý ÷àëàí àíúàã Ãÿäèð îëà áèëÿðäè. Éàëàí÷ûëàð ñþçö îëìàñûí,
èéèðìè èêè èëäè êè, Ãÿäèð ùÿð ýöí ýöíîðòà áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø çÿíý
åëÿéèðäè âÿ ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ãûðìûçû ìöøÿìáÿëè ñòîëóí öñòöíäÿêè
êàüûç-êóüóçëàðû ãàéäàéà ñàëûð, êöëãàáûíû çèáèë éåøèéèíÿ áîøàëäûðäû,
áóíäàí ñîíðà àñûëãàíäàí áîç, ðÿíýè ýåòìèø ïàëòîñóíó, åéíÿí î ðÿíýäÿ
ïàïàüûíû (ãûøäà) ýþòöðöá, éàéäàñà, ñàäÿúÿ îëàðàã, ùÿñèð øëéàïàñûíû
áàøûíà êå÷èðèá öç ãîéóðäó Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà òÿðÿô.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ïÿíúÿðÿéÿ áàõûðäû. Áàéûðäà áîç, ÷èñêèíëè ïàéûç
ùàâàñû âàðäû. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíÿ ÷ûðïûëàí ãàíàä-
ëàðûí ñÿñèíè åøèäèðäè. Èø éîëäàøëàðûíäàí êèìñÿ ïÿíúÿðÿíèí áàéûð òÿðÿ-
308
ôèíÿ áèð òèêÿ ãóðóìóø ÷þðÿê ãîéìóøäó âÿ áó ÷þðÿéÿ òàìàù ñàëûá áîç
áèð ñÿð÷ÿ ÷þë òÿðÿôäÿí ïÿíúÿðÿíèí äÿìèð áàðìàãëàðûíäàí ïÿð÷èìëÿíÿ-
ïÿð÷èìëÿíÿ þçöíö è÷ÿðè ñàëìûøäû, èíäè ïÿíúÿðÿ øöøÿñèéëÿ áàðìàã-
ëûüûí àðàñûíäà ÷ûðïûíûðäû. Åëÿ áèë áèðäÿí òÿëÿéÿ äöøìÿéèíè ùèññ åëÿ-
ìèøäè, ÷þðÿê-çàä éàääàí ÷ûõìûøäû, þçöíö ñàüà-ñîëà ÷ûðïûá áó ãÿôÿñ-
äÿí ãóðòàðìàüà úàí àòûðäû. Àììà íÿ èëëàù åëÿéèðäè, ÷ûõà áèëìèðäè.
Ýàù ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíÿ ÷ûðïûíûá éàíû öñòÿ äöøöðäö, ýàù äà õûðäà
áàðìàãëûüûí äÿìèðëÿðè ÿùäèíè êÿñèðäè.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Áó òåëåôîí çÿíýè îëìàñàéäû, áèð äÿ àðàáèð
ñÿð÷ÿíèí ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíÿ ÷ûðïûëàí ãàíàäëàðûíûí ñÿñè îëìàñàéäû,
éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ áó îòàãäà ìèë÷ÿê âûçûëòûñû áåëÿ åøèäèëÿðäè. Ïàéûçûí
ñàçàãëû ýöíëÿðè ýÿëìèøäè, ìèë÷ÿêëÿð éîõà ÷ûõìûøäû âÿ ó÷îò÷èê Ìÿì-
ìÿäëÿ áèð îòàãäà èøëÿéÿí ùÿìêàðëàðû äà éàðûì ñààò ÿââÿë íàùàð ôàñè-
ëÿñèíÿ ÷ûõìûøäûëàð. ßñëèíäÿ îíëàð îòàãäà îëàíäà äà, áèð åëÿ ñÿñ-êöé
îëìóðäó. Ùÿð êÿñ áàøûíû àøàüû ñàëûá þç èøèíè ýþðöðäö. Ùÿð ýöí ñààò
îí èêèíè áèð àç àäëàìûø äàüûëûøûðäûëàð, ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ýåäèðäè, ýöíîðòà
íàùàðûíû åëÿéèá ãàéûäûðäûëàð. Òÿêúÿ ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ýþçëÿéèðäè, ùÿð
ýöí áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø Ãÿäèð çÿíý åëÿéèðäè âÿ î äà ñòîëóí öñòöíäÿ
áèð àç éûð-éûüûø åëÿéèá öç ãîéóðäó Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà òÿðÿô.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëàíäà ó÷îò÷èê Ìÿììÿä áàéûðà áàõûðäû, ïÿíúÿ-
ðÿäÿí ýþðöíÿí áèð ïàð÷à áîç ïàéûç ñÿìàñûíà áàõûðäû, àðàìñûç îëàðàã
ãàíàäëàðûíû ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíÿ, äÿìèð áàðìàãëûãëàðà ÷ûðïàí áîç
ñÿð÷ÿéÿ áàõûðäû. Áèðäÿí Ìÿììÿäÿ åëÿ ýÿëäè êè, èíäè òàìàøà åëÿäèéè
áó ñÿð÷ÿ, ùÿìèøÿ áàüäà-áÿðÿäÿ, èëèí áàøãà ôÿñèëëÿðèíäÿ ýþðäöéö ñÿð-
÷ÿëÿðäÿí äåéèë. Åëÿ áèë áó ñÿð÷ÿ ÷þëäÿêè áîç ïàéûçûí áèð ïàð÷àñûäû,
äöøöá èêè ñÿääèí àðàñûíà; åëÿ áèë ïàéûçûí þçöäö. Áèðäÿí áó äöøöí-
úÿëÿð ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí þçöíÿ äÿ ãÿðèáÿ ýÿëäè. Ãÿðèáÿëèê îðàñûí-
äàéäû êè, Ìÿììÿä þìðöíäÿ áèðèíúè êÿðÿ èäè ïàéûç ùàããûíäà áåëÿ
ìöÿììàëû ôèêèðëÿøèðäè, áåëÿ äÿðèíäÿí ôèêèðëÿøèðäè âÿ þìðöíäÿ áèðèíúè
êÿðÿ èäè ïàéûçû íÿéÿñÿ îõøàäûðäû, þðòöëö ïÿíúÿðÿéëÿ äÿìèð áàðìàã-
ëûüûí àðàñûíäà àòûëûá-äöøÿí ñÿð÷ÿ îíà áèð ïàð÷à ïàéûçû õàòûðëàäûðäû.
Áó áàëàúà âàüçàë ãÿñÿáÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäóüó ýöíäÿí, áó ìàëèééÿ
øþáÿñèíäÿ èøÿ áàøëàäûüû ýöíäÿí îíäà áåëÿ øåéëÿð îëìàìûøäû. Ìÿììÿä
áó âàüçàë ãÿñÿáÿñèíäÿí ö÷ êèëîìåòð àðàëûäàêû êÿíääÿ äîüóëìóøäó,
ùàë-ùàçûðäà îðäà äà éàøàéûðäû, ùÿð ñÿùÿð îíó ñÿêêèç íÿôÿð (ìàøàëëàù!)
“àòà äåéÿí” éîëà ñàëûðäû. Ùÿð àõøàì ñÿêêèç íÿôÿð “÷þðÿêèñòÿéÿí”,
öñòÿýÿë îíëàðûí àíàñûíû – äîããóç áàø àèëÿ öçâö éîëóíó ýþçëÿéèðäè.
Î êÿíääÿ Ìÿììÿä ùà÷àíñà ñÿêêèçèëëèê ìÿêòÿáè ãóðòàðìûøäû, Àëëàù
309
áèëèð, þçöíöí äÿ ùå÷ ÿìÿëëè-áàøëû éàäûíà ýÿëìèð, ñîíðà ö÷ êèëîìåòð-
ëèê éîëó áàñà-áàñà ýÿëèá áó âàüçàë ãÿñÿáÿñèíäÿ ùåñàáäàðëûã êóðñëà-
ðûíà ýèðìèøäè. Äöç èéèðìè èêè èëäè êè, áó áàëàúà âàüçàë ãÿñÿáÿñèíäÿ,
ìàëèééÿ øþáÿñèíäÿ, áó ðÿíýè ýåòìèø ãûðìûçû ìöøÿìáÿëè ñòîëóí àðõà-
ñûíäà îòóðóá ùåñàáäàðëûã åëÿéèðäè. Êå÷ÿí èëëÿð þç èøèíè ýþðìöøäö;
îíóí ñà÷ûíà ÿë ýÿçäèðìèøäè; áåëèíèí äîíãàðûíû áèð àç äèêÿëòìèøäè, áàð-
ìàãëàðû äþéÿíÿê îëóá ñàéüàúûí äàøëàðû êèìè øûã-øûã øûããûëäàéûðäû.
Èëëÿð òÿêúÿ áó áàëàúà èäàðÿäÿêè âÿçèôÿñèíÿ, ìþâãåéèíÿ, ñòîëóíà òîõóíà
áèëìÿìèøäè. Äöç èéèðìè èêè èë èäè êè, î, ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ÷àüûðûëûðäû.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Äöíÿí äÿ åëÿ áó âàõò áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø
Ãÿäèð çÿíý åëÿìèøäè. Ñàëàìëàøìûøäûëàð. Åëÿ Ãÿäèð áèðúÿ êÿëìÿ
äåìèøäè êè, áÿñ ìÿí ýåäèðÿì Ôÿòèøèí éàíûíà, äóð ñÿí äÿ éàâàø-éàâàø
äöçÿë éîëà. Ãÿäèð ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí êÿíä÷èñèéäè. Ñÿêêèçèëëèê ìÿêòÿáè
áèð ãóðòàðìûøäûëàð, áèð éåðäÿ êóðñäà îõóìóøäóëàð, åéíè ãÿñÿáÿäÿ äÿ
èøëÿéèðäèëÿð. Èíòÿùàñû, Ãÿäèð ìåøÿ êîìáèíàòûíäà ùåñàáäàðëûã åëÿéèðäè.
Îòàãëàðûíäà òåëåôîíëàðû éîõ èäè êè, ùÿðäÿí ó÷îò÷èê Ìÿììÿä äÿ îíà
çÿíý åëÿéÿ áèëñèí. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿð ýöí Ãÿäèð êå÷èá êîìáèíàò äèðåê-
òîðóíóí ãÿáóë îòàüûíäàí, íàç-ãÿìçÿëè Ïöñòÿ õàíûìûí éàíûíäàí Ìÿì-
ìÿäÿ çÿíý åëÿéèðäè. Áèðè ìåøÿ êîìáèíàòûíäàí, áèðèñè äÿ ìàëèééÿ
øþáÿñèíäÿí àéðû-àéðû éîëëàðëà ýÿëèá ÷ûõûðäûëàð Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà.
Ãÿäèð ñàäèã äîñòäó. Êå÷ÿí áó èëëÿð ÿðçèíäÿ îíëàðûí àéðû ýöíö
îëìàéûá, éàõøû-ïèñ ýöíëÿðè ùÿìèøÿ áèð éåðäÿ êå÷èá. Ñÿùÿð åâäÿ êÿìÿ-
ðèí àëòûíû áèð àç áÿðêèäÿíäÿí ñîíðà ÷ûõûðëàð éîëà, äöøÿíäÿ ìàøûíëà
(àäÿòÿí, ãÿñÿáÿéÿ ýåäÿí ìàøûí ÷îõ îëóð), äöøìÿéÿíäÿ åëÿ-áåëÿ
éîëóí àüûíà äöçÿëèá ïàé-ïèéàäà, ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿëèá ÷ûõûðäûëàð
èø éåðëÿðèíÿ. Áàéàã ÿðç åëÿäèéèìèç êèìè ýöíîðòà íàùàðûíû äà Ôÿòèøèí
àøõàíàñûíäà áèð éåðäÿ åëÿéèðäèëÿð, àõøàì äà áèð-áèðèíÿ ãîøóëóá ãàéû-
äûðäûëàð êÿíäÿ. Éàç, éàé àéëàðûíäà áó éîëó ýåäèá-ãàéûòìàã ùÿòòà
àäàìà áèð àç ëÿççÿò äÿ åëÿéèðäè, àììà ãûøäà èøëÿð ìöøêöëëÿøèðäè.
Éîëöñòö ìàøûí îëìàéàíäà ñîéóãäà, ãàðäà ö÷ êèëîìåòðëèê éîëó áàñà-
áàñà ãÿñÿáÿéÿ ýåäèá-ãàéûòìàã ùÿð îüóëóí èøè äåéèëäè.
Êÿíääÿí áèð àç àðàëû äÿìèðéîëó óçàíûá ýåäèðäè. Ùÿð ýöí áó äÿìèð-
éîëóéëà Áàêûäàí ýÿëÿí ñÿùÿð ãàòàðû âàüçàë ãÿñÿáÿñèíÿ òÿðÿô þòöá-
êå÷èð âÿ ãàòàð áó áàëàúà êÿíäèí òóøóíäà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äàéàíûðäû
äà. Àììà êÿíäèí àäàìëàðûíäàí ùå÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìèðäè âÿ éàõóä
þçëÿðè èñòÿìèðäèëÿð êè, âàüçàë ãÿñÿáÿñèíÿ ýåòìÿê ö÷öí ùå÷ îëìàñà
áèð äÿôÿ áó ãàòàðà ìèíñèíëÿð. Ãàòàð äîëàìáàú éîëëàðëà äà îëñà, áèð àç
ýåú äÿ îëñà ãÿñÿáÿéÿ ýåòìÿêäÿí þòðö ÷îõ ðàùàò ìèíèê èäè. Àììà
310
êÿíä úàìààòû, áàøäà ó÷îò÷èê Ìÿììÿä îëìàãëà, áàøäà Ãÿäèð îëìàãëà,
ãàðëû-÷îâüóíëó ýöíëÿðäÿ î ö÷ êèëîìåòð éîëó ìèí ÿçèééÿòëÿ ýåòìÿéè
öñòöí òóòóðäó.
Ãÿäèð äöíÿí äÿ áó âÿäÿ çÿíý åëÿìèøäè.
– Ùÿ, ýÿë ýþðÿê, ìÿí ýåéèíèá ÷ûõûðàì, ñÿí äÿ éàâàø-éàâàø äöø
Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà.
Âÿññàëàì, íÿ áèð êÿëìÿ ÿñêèê, íÿ áèð êÿëìÿ àðòûã! Èéèðìè èêè èëäè
êè, Ãÿäèð ùÿð ýöí áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø ó÷îò÷èê Ìÿììÿäè Ôÿòèøèí
éàíûíäà íàùàð éåìÿéèíÿ ÷àüûðûðäû.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä, àäÿòè öçðÿ, áèð ìöøòÿðè ýþçöéëÿ ñòîëóíóí
öñòöíÿ áàõäû, êàüûç-êóüóçëàðû ñÿëèãÿéëÿ öñò-öñòÿ éûüäû, áÿçèëÿðèíè
ñòîëóí äàõûëûíà àòäû âÿ áóíäàí ñîíðà àñûëãàíäàí êþùíÿ, ðÿíýè ýåòìèø
áîç ïàëòîñóíó ýþòöðöá, åéíÿí î ðÿíýäÿ áîç ïàïàüûíû áàøûíà êå÷èðèá
àðõàñûíúà ãàïûíû ÷ûðïäû. Àðòûðìàíûí ïèëëÿëÿðèíè åùòèéàòëà äöøäö, ÷öðö-
ìöø òàõòà ïèëëÿëÿð ÷èñÿêäÿí ñöðöøêÿí îëìóøäó. Ùàâàíûí ñàçàüûíû ùèññ
åëÿéèá ïàëòîíóí éàõàñûíû ãàëäûðäû, àñòà àääûìëàðëà âàüçàë ãÿñÿáÿñè-
íèí éåýàíÿ áþéöê, ìÿðêÿçè êö÷ÿñèíÿ ÷ûõäû.
Áèð àç àðàëûäà êö÷ÿíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ âàüçàë ýþðöíöðäö, ñàü òÿðÿôäÿ
èñÿ éåýàíÿ êèíîòåàòðûí áèíàñû àüàðûðäû. Êèíîòåàòðûí ãàáàüûíäà ëèëèïóò
Ìèðè ñîéóãäàí ÿñÿ-ÿñÿ ùèíä êèíîëàðûíäàí ÷ÿêèëÿí ðÿíýëè øÿêèëëÿð
ñàòûðäû. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä þçö íå÷ÿ êÿðÿ áàëàúà ãûçûíûí èñìàðûúûéëà
ëèëèïóò Ìèðèäÿí ùÿìèí øÿêèëëÿðäÿí àëìûøäû. Ìöõòÿëèô ôèëìëÿðäÿí
ìÿùÿááÿò ñÿùíÿëÿðè... õîøáÿõò ãûçëàð, áÿõòÿâÿð îüëàíëàð... Ó÷îò÷èê
Ìÿììÿä ôèêèðëÿøèðäè êè, çàëûì óøàãëàðû åëÿ áèë äöíéàéà àíúàã ñåâìÿê-
ñåâèëìÿê ö÷öí, ìàùíû îõóìàã ö÷öí ýÿëèáëÿð. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ùÿð-
äÿí þçö äÿ î ôèëìëÿðÿ ýèðèá áàõûðäû âÿ ùÿìèøÿ àõûðäà þçöíö íÿñÿ
áèðòÿùÿð ùèññ åëÿéèðäè. Î âàõòëàð áó “áèðòÿùÿðëèéèí” íÿ îëäóüóíó ùå÷
úöð þçöé÷öí àéäûí åëÿéÿ áèëìèðäè. Áöòöí áóíëàð îíà éóõó êèìè ýÿëèðäè;
ùàðäàñà áèð îüëàí, áèð ãûç äöíéàíûí áöòöí äÿðäè-ñÿðèíäÿí, áöòöí
ãàéüûëàðûíäàí àçàä îëóá, àíúàã ñåâýè áàðÿñèíäÿ ôèêèðëÿøèð, àíúàã áèð-
áèðèíÿ åøã åëàí åëÿéèá, ìàùíû îõóéóðëàð.
Ëèëèïóò Ìèðèíèí ÿñèë àäû Ìèðìÿùÿììÿä èäè, þçö äÿ ëèëèïóò-çàä
äåéèëäè. Ñàäÿúÿ îëàðàã, àíàäàíýÿëìÿ áàëàúà, ëàï áàëàúà, ñûñãà áÿäÿ-
íèíèí öñòöíäÿ ÿìÿëëè-áàøëû éåêÿ áèð áàøû âàðäû âÿ ùÿðäÿí ôèêèðëÿøÿíäÿ
àäàìà ãÿðèáÿ ýÿëèðäè êè, áó áîéäà áàøû î áàëàúà áÿäÿí íåúÿ ñàõëà-
éûð. Àììà îíó íåéíèðñÿí, áîéëó-áóõóíëó áåø îüëó äîëàíûðäû áàøûíà,
àììà øÿêèë ñàòìàüûíäàí äà ÿë ÷ÿêìèðäè Ìèðè. Éàéûí úûðùàúûðûíäà,
311
ãûøûí ñàçàüûíäà ÿëèíäÿ ãîì-ãîì øÿêèë, áîéíóíó áóðóá äóðóðäó êèíî-
òåàòðûí ãàáàüûíäà.
Ëèëèïóò Ìèðè áó ýöí ñîéóãäàí ëàï áöçöøìöøäö, ýþðêÿìè äÿ ëàï
ãÿðèáÿéäè. Áàøûíà áèð ãóëàüû ñàëëàã ÿñýÿð ïàïàüû ãîéìóøäó, ÿéíèíÿ,
áÿäÿíèíÿ íèñáÿòÿí äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ áþéöê áèð çàáèò øèíåëè ýåé-
ìèøäè. Íÿäÿíñÿ, áó ýöí ùàé-ùÿøèðëÿ ìöøòÿðè ÷àüûðìûðäû, ôàüûð-ôàüûð
áîéíóíó áöêöá äóðìóøäó âÿ áèðäÿí ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí ëèëèïóò
Ìèðèéÿ áàõà-áàõà, îíóí ðàéîí úàéûëëàðûíûí åùòèéàò åëÿäèéè áåø éåêÿ-
ïÿð îüëóíà éàçûüû ýÿëäè. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä áèð ìöääÿò àíëàéà áèë-
ìÿäè êè, îíà íÿ îëäó. Åëÿ áèë ïàéûçûí áó áîç öçöíö äÿ èíäèúÿ ýþðäö,
åëÿ áèë ñÿùÿðäÿí ÷èñÿëÿéÿí áó éàüûøà äà èíäèúÿ äèããÿò åëÿäè. Ãÿñÿ-
áÿäÿ ìþòÿáÿð òèêèëè ñàéûëàí êèíîòåàòðûí áèíàñû äà îíà ÷îõ ìèñêèí
ýþðöíäö, åëÿ áèë î áîéäà áèíà ïàéûçûí ÷ÿíèíÿ-÷èñêèíèíÿ ãàðûøûá èòìèøäè,
îíóí éåðèíäÿ àíúàã òöíä áèð áîçëóã ýþçÿ äÿéèðäè. Ùÿð ýöí êèíî-
òåàòðûí ãàáàüûíà òîïëàøàí, ãÿñÿáÿíèí ÿðêþéöí êèøèëÿðèíèí ÿðêþéöí
óøàãëàðûíà, ùàðäàñà, áèð àç ùÿñÿäëÿ áàõûðäû – éàíëàðû “Æèãóëè” ìàøûíëû,
ýþé ãóðøàüû ðÿíýèíäÿ øÿðôëè, ùàðûí, äÿëèñîâ úàéûëëàðà. Íÿñÿ, ó÷îò÷èê
Ìÿììÿäèí îíëàðäàí åùòèéàò åëÿìÿéè äÿ âàðäû. Íÿäÿíñÿ, áó óøàã-
ëàðëà ýþç-ýþçÿ, ñþç-ñþçÿ ýÿëìÿêäÿí ÷ÿêèíèðäè. Ãÿðèáÿ áóðàñûéäû êè,
áèðäÿí ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí îíëàðà äà éàçûüû ýÿëäè, ùÿòòà öðÿéèíäÿ
îíëàðà áèð ìÿðùÿìÿò ùèññè äóéäó äà.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä âàüçàë ñÿìòèíÿ áàõäû âÿ þçö äÿ òÿÿúúöá åëÿäè
êè, áèðúÿ ñòàíñèéà áèíàñûíûí ùÿíäÿâÿðèíäÿ ïàéûçûí áó áîç þðòöéöí-
äÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäó. Äåéÿñÿí, âàüçàëà ñÿðíèøèí ãàòàðû ýÿëìèøäè;
úàìààò áèð-áèðèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ ãàòàðà ìèíìÿéÿ òÿëÿñèðäè, óçàã-
óçàã ñÿôÿðëÿðäÿí ãàéûäàí àäàìëàð ãàòàðäàí äöøöðäö. Ó÷îò÷èê Ìÿì-
ìÿä þçëöéöíäÿ åëÿäè êè, î óçàã ñÿôÿðëÿðäÿí ãàéûäàí àäàìëàðäû âàü-
çàëûí ïàéûç þðòöéöíö éîõ åëÿéÿí, ÿðèäÿí. Âÿ áó áàëàúà âàüçàë ñòàí-
ñèéàñûíäà ùå÷ âàõò ôÿñèëëÿð äÿéèøìèð, ùÿìèøÿ åéíè áèð ùàâà îëóð áóðäà
– ñÿôÿð ùàâàñû. Àäàìëàð ùåé ýåäèð, ùåé ãàéûäûð âÿ îíëàð ö÷öí ùàâà-
íûí íåúÿëèéè ùå÷ âàõò ôÿðã åëÿìèð.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ùå÷ âàõò áó ãàòàðëàðà ìèíèá ñÿôÿðÿ ÷ûõìà-
ìûøäû. Î, ãàòàðëàðûí êå÷äèéè éîëäàí áèð àç àðàëûäà, áàëàúà áèð êÿíääÿ
äîüóëìóøäó âÿ ÿí óçàã ñÿôÿðè åëÿ áó áàëàúà âàüçàë ãÿñÿáÿñèíÿ
îëìóøäó. Êóðñà ýèðèá îõóìóøäó áóðäà âÿ êóðñäàí ñîíðà èéèðìè èêè
èëäè êè, êÿíä-êÿñÿêäÿ, òàíûø-òóíóø àðàñûíäà ùàìû îíó “Ó÷îò÷èê Ìÿì-
ìÿä” ÷àüûðûðäû. Ùÿð ýöí ó÷îò÷èê Ìÿììÿä óçàã-óçàã éåðëÿðäÿí ýÿëÿí
î ãàòàðëàðûí ëàï ãîíøóëóüóíäà ñàéüàúûíû øàããûëäàäûðäû, âóðìàñûíû-
312
áþëìÿñèíè åëÿéèðäè, ìÿäàõèë-ìÿõàðèúèíè ùåñàáëàéûðäû âÿ ùå÷ âàõò
éàòûá éóõóñóíà äà ýèðìÿçäè êè, áèð ýöí ýÿëÿúÿê, ïàéûçûí áîç ýöíëÿ-
ðèíäÿí áèðèíäÿ âàüçàë ñòàíñèéàñû ùàããûíäà áåëÿ ãÿðèáÿ ôèêèðëÿðÿ äöøÿ-
úÿê, óçàã-óçàã éåðëÿðäÿí ýÿëÿí ãàòàðëàð ùàããûíäà äöøöíÿúÿê. Î
ïàéûç ýöíö ýÿëìèøäè âÿ ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí öðÿéèíäÿ î ýöí äÿëè áèð
èñòÿê îéàíäû, ãÿðèáÿ áèð ÷ûëüûíëûãëà àðçóëàäû êè, áó äÿì, áó äÿãèãÿ áó
ãàòàðëàðûí áèðèíÿ îòóðóá, ýöíäîüàíà äåìÿéÿñÿí, ýöíáàòàíà äåìÿ-
éÿñÿí – ùàðà ýÿëäè öç òóòóá ýåäÿñÿí. Áó ùÿìèí ýöíöéäö êè, ó÷îò÷èê
Ìÿììÿäèí ýþçöíäÿ ëèëèïóò Ìèðèíèí éåêÿïÿð îüëàíëàðû ñè÷àíà äþí-
ìöøäö, êèíîòåàòðûí ãàáàüûíäàêû ÿðêþéöí, ùàðûí óøàãëàðà öðÿéèíäÿ
ìÿðùÿìÿò ùèññè äóéìóøäó. ßòðàôûíäà íÿ ýþðöðäöñÿ, êèìè ýþðöðäöñÿ
– ùàìûñûíû, ëàï åëÿ Ãÿäèðèí þçöíÿ äÿ éàçûüû ýÿëìèøäè. Îíà ýþðÿ êè,
ùÿìèí ýöí ó÷îò÷èê Ìÿììÿäèí ãÿëáèíäÿ ãÿðèáÿ ÷ûëüûí, äÿëè áèð èñòÿê,
àðçó ãàëäûðìûøäû âÿ áóíà ýþðÿ þçöíÿ éàçûüû ýÿëìèðäè.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Äöíÿí äÿ áó âàõò, ñààò áèðÿ äöç îí äÿãèãÿ
ãàëìûø Ãÿäèð çÿíý åëÿìèøäè. Î äà äóðóá ÷ûõìûøäû êö÷ÿéÿ, öç ãîé-
ìóøäó Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà òÿðÿô. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä áèð õåéëè ýåúèê-
ìèøäè. Ãÿäèð, ýþðöíöð, äàðûõäûüûíäàí äèëõîð îëìóøäó.
– Áàëàì, ýÿë ÷ûõ äà. Ñÿùÿðäÿí úàìààòà úàâàá âåðìÿêäÿí äèëèì
ãàáàð áàüëàéûá. Ùÿð àäàìà ýÿðÿê îí äÿôÿ äåéÿñÿí êè, ñòóë çàíèòäè.
Ãÿäèð äöç äåéèðäè. Ôÿòèøèí àøõàíàñûíäà áó ýöí ÿìÿëëè-áàøëû òöí-
ëöê èäè. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ñòóëäà éåðèíè ðàùàòëàéûá îòóðäó, Ãÿäèðÿ
ùàíäàí-ùàíà úàâàá âåðäè:
– Ùå÷, ñÿí äåéÿí åëÿ áèð èøèì éîõäó. Éîëäà áèð àç ëÿíýèäèì, áó
çÿùðèìàð ïàéûç ùàâàñû ëàï àäàìûí ãàíûíû ãàðàëäûð.
Ãÿäèð èðèøäè:
– Ñàü îë, ñÿíè... Åëÿ áèë ïàéûçûí ýÿëèøè áèðèìúè êÿðÿìäè, ïàéûç
áåëÿí÷èê îëàúàã, äàéíà. Éàç äþéöë, ùà, ýöë ýöëö ÷àüûðà, áöëáöë áöëáöëö.
– Ñîíðà Ãÿäèð öçöíö î òÿðÿôÿ ÷åâèðèá Ôÿòèøè ùàéëàäû: – Íîëäó, à Ôÿòèø,
áàëàì, ãàðíûìûçûí ãóðóëòóñóíäàí ñþç äåéèá, ñþç åøèäÿ áèëìèðèê êè...
Áóôåò÷è Ôÿòèø åëÿ áèë Ãÿäèðèí ñþçëÿðèíÿ áÿíä èäè, ÿëèíäÿ ìÿúìÿéè
ñòîëóí ãàáàüûíäà ïåéäà îëäó. Ñàõñû ãàáëàðäà èêè äÿôÿ ïèòè, øîð õèéàð-
ïîìèäîð, àäàìà éöç ãðàì àðàã. Äöçäö ñòîëóí öñòöíÿ, “íóø-úàí” äåäè
âÿ ãîéäó ýåòäè.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä àðàã ñòÿêàíûíû éàõûíûíà ÷ÿêäè.
– Áó ìÿíÿ êàð åëÿìÿéÿúÿê, – äåäè, – à Ãÿäèð. Ýÿë áóíó ñèôòÿ
åëÿéÿê, äàëûñûíû çàêàç åëÿ ýÿëñèí.
Ãÿäèð äóðóõäó:
313
 – Ñàü îë ñÿíè... – Äåéÿñÿí, àøíà, áó ýöí áèðòÿùÿðñÿí. Ñÿíäÿí
ùå÷ áåëÿ øåéëÿð åøèòìÿçäèì.
– Âóð, ýþðöì, áóðà! – Áó ñþçëÿðè äÿ ó÷îò÷èê Ìÿììÿä äåäè âÿ
ýþçëÿìÿäè êè, Ãÿäèð áàäÿñèí áàðû ãàëäûðñûí éóõàðû, åëÿ ñòîëóí öñòöí-
äÿúÿ ñòÿêàíëàðû òîããàøäûðûá, àðàüû áèðíÿôÿñÿ þòöðäö è÷ÿðè. Øîð õèéàð-
äàí áèð äèøäÿì ãîéäó àüçûíà, àðàüûí òÿìè ÷ÿêèëèá ýåäÿíäÿí ñîíðà
Ãÿäèðè äöìñöêëÿäè:
– Ùÿ, íîëäó, ñÿíÿ ñþç äåäèì àõû? Ôÿòèøÿ äåíÿí î çÿùðèìàðäàí
áèð àüçûáàüëûñûíû ýÿòèðèá ãîéñóí áóðà.
– Àüçûáàüëû ÷îõ îëàð, – äåäè Ãÿäèð.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä:
– ×îõ îëìàç, äÿðä ÷îõ îëàíäà, ùÿð øåé àçëûã åëÿéèð, – äåéèá Ãÿäèðè
ùÿääÿí çèéàäà òÿÿúúöáëÿíäèðäè.
Ôÿòèø “àüçûáàüëûíûí” áèðèíè ýÿòèðèá ãîéäó ñòîëóí öñòöíÿ. Åëÿ êè,
áèð àç àðàëàíäû, ó÷îò÷èê Ìÿììÿä àðõàñûíúà äîíãóëäàíäû:
– “Ùÿìèøÿêè àäàìäû, øîð õèéàðà îõøàéûð êþïÿéîüëó”.
– Êèìè äåéèðñÿí? Íÿ øîð õèéàð? Êèìè ñþéöðñÿí?
– Ùå÷ íÿ, äåéèðÿì øîð õèéàðà îõøàéûð êþïÿéîüëó. Âóðàñàí àðàã-
äàí éöç-éöç, çàêóñêà éåðèíÿ ýþòöðöá áó Ôÿòèøäÿí áèð äèøäÿì ãîéà-
ñàí àüçûíà. Àøõàíàíûí è÷èíäÿ øîð õèéàð èéè âåðèð, âàüçàëà ÷ûõàíäà
çàììèíèñòèðÿ îõøàéûð – àëòûíäà ìàøûíû, ÿéíèíäÿ çÿð-çèáàñû.
Àðàã áóòóëêàñû éàðûëàäû, ãàáàüûíäàêû ïèòè ñîéóäó, ó÷îò÷èê Ìÿììÿä
äèíìÿäè. Ãÿäèð äÿ îíó äàíûøäûðìàäû. Ãÿäèð, äåéÿñÿí, ùàíäàí-ùàíà
þçöíÿ ýÿëäè. Íÿ ìÿíÿ, íÿ ñÿíÿ – áèð êÿëìÿ äÿ! Ñàêèòúÿ ïèòèñèíè éåìÿéÿ
áàøëàäû. Î êè ãàëäû àðàã ìÿñÿëÿñèíÿ, ó÷îò÷èê Ìÿììÿäëÿ õàëàõÿòðèí
ãàëìàñûí, éîëäàøëûã åëÿéèðäè – ùÿð äÿôÿ áèð-èêè ãóðòóì è÷èá ñòÿêàíû
ãîéóðäó éåðÿ.
Èéèðìè èêè èëäÿ áó àøõàíàéà ÷îõ Ôÿòèøëÿð ýÿëìèøäè, ÷îõ Ôÿòèøëÿð
ýåòìèøäè. Ëàï î âàõòëàð áóðäà ñûéûã Úàááàð èäè, ñîíðà áèð àðà ßëùÿñÿí
èøëÿäè áóðäà, ñûðòûã Ìöñåéèá áèð ìöääÿò ùÿðëÿíäè áóðàëàðäà, îíäàí
ñîíðà äà êè áó øîð õèéàðà îõøàéàí Ôÿòèø! Áó àøõàíàíûí èø÷èëÿðè ýÿëäè-
ýåäÿð èäèëÿð, àììà àøõàíà èéèðìè èêè èëèäè áèð çÿððÿ íÿ éàõøûëûüà, íÿ
ïèñëèéÿ äÿéèøìèðäè. Åëÿ ùÿìèí àë÷àã, ùèñ áàñìûø òàâàíëû, ÷èðêëè òàõòà
äþøÿìÿëè, áàéûðà éåýàíÿ ïÿíúÿðÿñè îëàí ùÿìèí àøõàíàéäû êè, áó ýöí
äÿ áó áàëàúà âàüçàë ãÿñÿáÿñèíÿ ìåéäàí îõóéóðäó. Ýöíîðòà íàùàðûíû
åëÿìÿéÿ áóðà ÷îõ àäàì ýÿëèðäè. ×îõó Ãÿäèì êèìè, ó÷îò÷èê Ìÿììÿä
êèìè àäàìëàðäû. Ñûüîðòà èäàðÿñèíèí ìöôÿòòèøëÿðè, êîììóíõîçóí ñûðàâè
èø÷èëÿðè, éîë èäàðÿñèíèí èíñïåêòîðëàðû, ìÿèøÿò õèäìÿòè êîìáèíàòûíûí
314
ãàðîâóë÷óëàðû... áèð äÿ ó÷îò÷èê Ìÿììÿä, áèð äÿ Ãÿäèð... èéèðìè èêè
èëèäè êè, åéíè àøõàíàäà, Àëëàù áèëèð áÿëêÿ åéíè ñòîë àðõàñûíäà îòóðóá
ýöíîðòà ôàñèëÿñèíè áàøà âóðóðäóëàð.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Äöíÿí äÿ åëÿ áó âàõò Ãÿäèð çÿíý åëÿìèøäè
âÿ î äà... Éàõøû êè, äöíÿí Ãÿäèð èøèí úÿìèíè òàïìûøäû. Íÿ ìÿíÿ, íÿ
ñÿíÿ – áèð êÿëìÿ äÿ! Éîõñà ùÿðýöíêö êèìè?
– Ýþðäöí äÿ, äÿéñèí äÿäÿñèíÿ! Åëÿ áèëèðñÿí, þçöì÷öí äåéèðÿì?
– Áèðèñè ñÿðõîø èíàäûéëà äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð åëÿéèðäè: – Âàëëàù éîõ,
úàíûì÷öí éîõ, áó þëñöí éîõ, þçöì÷öí äåìèðÿì. Ìÿíèì ùå÷ ýþçöì
éîõäó î èøäÿ. Ìÿíèìëÿ éàíáàéàí îòóðàí îüëàíû òàíûéûðñàí, úàâàí
êàäðîäó, ýÿëÿúÿéè âàð, îíó ýþòöðöá ãîéñàéäûëàð, ìÿíè éàíäûðìàçäû.
Ñÿí ýåò, Àëëàù áèëèð, ùàðäàí áèð çûððàìàíû òóò ýÿòèð, äå êè, ìÿí èø
áèëèðÿì?! Áó ùàíñû äÿôòÿð-êèòàáà ñûüàð, áåëÿ øåé ùàðäà éàçûëûá?..
Î áèðèñè ìÿíàñûç-ìÿíàñûç èðèøèðäè, ìöñàùèáèíÿ ýþç âóðóðäó.
– Áÿ áèëìèðñÿí, – äåéèðäè, – ñó ùàðäàí áóëàíûð? Áÿ áèëìèðñÿí, –
äåéèðäè, – î êèìèí àäàìûäû? Áÿ áèëìèðñÿí, – äåéèðäè, – éåðñèç ýÿëäè,
éåðëè ãà÷äû?!
Áàøãà ñòîëäà áèðèñè ÿéèëèá ìöñàùèáèíèí ãóëàüûíà õÿëâÿòúÿ ýóéà
íÿñÿ ïû÷ûëäàéûðäû, ùÿð ùàëäà ýþðöìöíäÿí áåëÿ ýöìàí åëÿìÿê îëàðäû,
àììà ñÿñè áöòöí àøõàíàíû áàøûíà àëìûøäû:
– Äöíÿí éóí Ìÿøäèíèí ñóäóíäàéäûì, – äåéèðäè. – Çàëûì îüëó
äåéèðÿì, áó ïóëëàðû ùàðà éûüûðìûø, ùàðà õàøäûéûðìûø, Àëëàù áèëèð. Çàðà-
ôàò äþéöë, å, î ãÿäÿð ïóë éèéÿñÿí, àõûðäà äà äþðä èëíÿí úàíûíû ãóðòà-
ðàñàí. Àììà ñÿíè èíàíäûðûì êè, éóí Ìÿøäè î äþðä èëè äÿ åëèéÿúÿê
äþðä àé, îíà éóí Ìÿøäè äåéÿðëÿð.
Îíóíëà öçáÿöç îòóðàí î áèðèñè åòèðàç åëÿéèðäè:
– Éîõ, ÿøøè, ùåéëÿ ñþçëÿðÿ èíàíìà. Ôèêðèí ãàáàãëàðà ýåòìÿñèí,
èíäè çàêîí áÿðêèéèá. Éóí Ìÿøäè, èðàã îëñóí, – áó éåðäÿ î áèðèñè ÿëëÿ-
ðèéëÿ äÿìèð áàðìàãëûã òÿñÿââöðöíö éàðàäûá, ñþçöíÿ äàâàì åëÿäè: –
Îðà äöøÿíÿ êèìè Ìÿøäèéäè. Éîõ, ÿøè, èíàíìà ùåéëÿ ñþçëÿðÿ. Éóí
Ìÿøäèíèí þëäö áèðêÿðÿìëèê áóçîâó...
Ãûðàã ñòîëëàðûí áèðèíäÿ îòóðìóø áûüûáóðìà áèðèñèíèí ñÿñè ýóð-ýóð
ýóðóëäàéûðäû. Éàíûíäà îòóðàí èêè íÿôÿðèí, äåéÿñÿí, îíà äÿõëè éîõóäó,
êèøè òÿê èäè âÿ î, ñþùáÿòèíè öçöíö áóôåò ñÿìòÿ òóòóá åëÿéèðäè. Ýþðö-
íöð, ùàãã-ùåñàáû Ôÿòèøëÿéäè:
– Áàëàì, ìÿí îíà äåäèì êè, èíäè äöíéà ìÿíÿì-ìÿíÿì äöíéàñû
äþéöë. Ðàç êè, ãûç ñÿíè èñòÿìèð, äàé î éàíà-áó éàíà àòäàíìàüûí êþùíÿ
ïóëíàí áèð êþïöê õåéðè éîõäó. Äåäè, éîõ, äÿäÿì ìÿíÿ êîð äåéèá,
315
ýÿëèá-ýåäÿíè âóð äåéèá. Äåäè êè, íÿ ñÿáÿáÿ ãûç ìÿíè áÿéÿíìÿñèí,
ìÿíäÿí àðòûüûíà ýåäÿúÿê, Íÿñðÿääèí øàùûí îüëóíà ýåäÿúÿê?
Ôÿòèø áó áàñàáàñäà, àøõàíàíûí áó òöíëöéöíäÿ, äåéÿñÿí, äîüðóäàí-
äîüðóéà ãóëàã âåðèðäè. Åëÿ êè, ñþùáÿò Íÿñðÿääèí øàùà ÷àòäû, Ôÿòèø
þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè:
– Ïàù àòîííàí ñÿíè, àüûë éèéÿñè. Àëëàù, áÿíäÿíÿ àüûë âåð, áóðäà
äåéèáëÿð ùàà...
Áûüûáóðìà áèðèñè äàùà äà úîøäó:
– Äåäèì, äàé ñÿííÿí ñþùáÿòèìèç òóòìàç áèçèì. Íÿ ñÿáÿáÿ êè,
ñÿí ÷îõ éóõàðûäàí äÿì âóðóðñàí. Íÿñðÿääèí øàùäàí äàíûøûðñàí. – Áó
éåðäÿ øèò-øèò ùûðûëäàäû. – Äåäèì, ìÿí ãàíà áèëìÿðÿì ñÿí äåäèéèí î
ìÿòëÿáëÿðè, ñÿí ìÿíäÿí àüûëëû ÷ûõäûí. Èíäè ýþðÿúÿéÿì îíó, ñóääà äà
îëñà, ýþðöá ñþçöìö äåéÿúÿéÿì îíà. Äåéÿúÿì, Íÿñðÿääèí øàùûí îüëó,
íåúÿñÿí èíäè? Úàìààòûí ãûçûíû çîðëà ãà÷ûðäûá àðâàä åëÿìÿê èñòÿéèð-
äèí þçöíÿ. Íîëäó áÿñ? Äåéÿúÿì ñþçöìö... ùþêóìÿòíÿí áÿðàáÿð
ãûçûí íÿð êèìè áåø ãàðäàøû áåø ýöíäö àõòàðûðëàð îíó...
Ôÿòèø áó áàñàáàñûí è÷èíäÿ ùàé âåðìÿéÿ ìàúàë òàïûðäû. Äåéèðäè:
– Áÿ íÿ áèëìèñÿí, ùàðäà îëñàëàð ìöòëÿã òàïàúàãëàð îíëàðû. Áó
ãÿñÿáÿäÿí ùàðà áàø ýþòöðöá ýåäÿ áèëÿðëÿð?!
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Äöíÿí äÿ åëÿ áó âàõò...
Áóòóëêàíûí äèáèíäÿ ëàï àçúà è÷êè ãàëìûøäû. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä îíó
äà òþêäö ñòÿêàíûíà. Áèð áàõäû Ãÿäèðèí öçöíÿ, áèð áàõäû ÿëèíäÿêè ñòÿ-
êàíà, ýþðÿê íÿ äåäè:
– Ýÿëñÿíÿ, – äåäè, – ñàáàùäàí èøÿ ãàòàðëà ýÿëèá-ýåäÿê...
Ãÿäèð ÿââÿëúÿ äþéöêäö, àäÿòè öçðÿ:
– Ñàü îë ñÿíè... – äåéÿ áèëäè. Àììà ñîíðà áîøàëìûø àðàã øöøÿ-
ñèíÿ áàõûá èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó, ýóéà àíëàäû: – Àõû î éîë áèçÿ
óçàã äöøöð, ãàòàð ÷îõ äîëàìà ýåäèð, áèð ñààòäàí ÷îõ âàõò èòèðèðèê.
Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä èíàä åëÿäè:
– Éîõ, Ãÿäèð, íÿ âàõò èòèðèðèê êè? Îíñóç äà îíà ýþðÿ éàøàéûðûã êè,
âàõòû äàùà òåç-òåç èòèðÿê, âàõò òåç êå÷ñèí. Íîëàð, Ãÿäèð, ñÿùÿð åâäÿí
áèð ñààò òåç ÷ûõûá, àõøàì áèð ñààò ýåú ãàéûòñàã?! Íÿ îëàñûäû êè?! Ýÿë-
ñÿíÿ, ñàáàùäàí ãàòàðëà ýåäèá-ýÿëÿê...
Ãÿäèð äèíìèðäè. Ó÷îò÷èê Ìÿììÿä äÿ áèð õåéëè ñóñäó, ñîíðà áèð-
äÿí ãûçàðìûø ýþçëÿðèíè Ãÿäèðÿ çèëëÿéèá éåíÿ èíàä åëÿäè:
– Íîëàð, Ãÿäèð, ñàáàùäàí ãàòàðëà...
Áó äöíéàäà éàëíûç áèðúÿ Ãÿäèð áèëäè êè, ó÷îò÷èê Ìÿììÿä áó ñþç-
ëÿðè íåúÿ äåäè. Åëÿ áèë ãàðøûñûíäà îòóðàí ãàðàéàíûç, ÷àëëàøìûø úîä
316
ñà÷ëàðû, ÿëëÿðè ñàéüàú âóðìàãäàí øûã-øûã øûããûëäàéàí áó ãûðõ áåø
éàøëû àäàìûí òàëåéè Ãÿäèðèí áó úàâàáûíäàí àñûëû èäè.
– Éàõøû, – äåäè Ãÿäèð. – Ñÿí äåéÿí êèìè äÿ åëÿéÿðèê.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Àçû, îí-îí áåø äÿôÿ ñÿñëÿíÿí òåëåôîíóí äÿñ-
òÿéèíè, áó ýöí ñààò áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø ó÷îò÷èê Ìÿììÿä ýþòöð-
ìÿäè âÿ õåéëè äóðóõóá ãàëäû, ñîíðà íÿ äöøöíäöñÿ, äÿñòÿéè ãàëäûðäû.
Êÿñèê-êÿñèê ñèãíàëëàð åøèòäè. Äåéÿñÿí, õÿòòèí î áèðè áàøûíäà Ãÿäèð
ñÿáð åëÿìÿéèá äÿñòÿéè àñìûøäû. “Èíäè éÿãèí öç òóòóá Ôÿòèøèí àøõàíà-
ñûíà òÿðÿô. Áó ãÿñÿáÿäÿí ùàðà áàø ýþòöðöá ýåäÿ áèëÿð?!”
Î ýöí áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø ó÷îò÷èê Ìÿììÿä êþùíÿ, ðÿíýè
ýåòìèø ãûðìûçû ìöøÿìáÿëè ñòîëóí öñòöíÿ ÿë ýÿçäèðäè, êöëãàáûíû çèáèë
éåøèéèíÿ áîøàëòäû âÿ áóíäàí ñîíðà àñûëãàíäàí ïàëòîñóíó, ïàïàüûíû
ýþòöðäö. Ýåéèíèá àñòà àääûìëàðëà öç ãîéäó Ôÿòèøèí àøõàíàñûíà òÿðÿô.

1979

317
 ÑÀÄÀÉ ÁÓÄÀÃËÛ
(1955)
Áóäàãîâ Ñàäàé Èñìàéûë îüëó 1955-úè èë íîéàáð àéûíûí 13-äÿ Ãàçàõ øÿùÿ-
ðèíäÿ ãóëëóã÷ó àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð. Îðàäà îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìèø, ÀÏÈ-íèí
ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûø, Ìîñêâàäà Ì.Ãîðêè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòè-
òóòóíäà ìöäàâèì îëìóøäóð. “Éàçû÷û” íÿøðèééàòûíäà ðåäàêòîð, Àçÿðáàéúàí Éàçû-
÷ûëàð Èòòèôàãû Ãàçàõ ôèëèàëûíûí çîíà øþáÿñèíèí ñÿäðè, “Ñûíûã êþðïö” ÿäÿáè-áÿäèè
æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó èøëÿìèøäèð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ áàøëàìûø âÿ èñòåäàäëû íàñèð âÿ
òÿðúöìÿ÷è êèìè òàíûíìûøäûð. Ìèõàèë Áóëãàêîâóí “Ìàñòåð âÿ Ìàðãàðèòà” ðîìàíû
àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð. “Ýöíîðòà” ùåêàéÿñè îíóí “×àò” êèòàáûí-
äàí (Áàêû, Éàçû÷û, 1987) ýþòöðöëìöøäöð.

ÝÖÍÎÐÒÀ

Ãûðàãäàí áàõàíäà äåéÿðñÿí áó ñààò åâäÿ ùå÷ êèì éîõäó. Ýöíîð-

òàíûí èñòèñè ùàé-êöé ñåâìèð, ùÿð øåé íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêèá.
Ãàïû à÷ûãäûð, éöíýöë ìåù úóíàíû þç øåéòàí ÿëèëÿ ùÿðäÿí-ùÿðäÿí
òÿðïÿäèð. Ýöí äöç àðòûðìàéà äöøöá, åëÿ áèë ìûñûá ãÿôèëúÿ ãîðõóòìàã
ö÷öí è÷ÿðèäÿí ÷ûõàúàã àäàìû ýþçëÿéèð. Àììà éîõ, î áèëèð êè, ùÿìèøÿ
áåëÿúÿ ãàïûíû êÿñäèðÿíäÿ ùå÷ êèì îòàãäàí ÷ûõìûð, îíóí ÷ÿêèëèá
ýåòìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð.
Àðòûðìàíûí àëòû áîéàáîé çèðçÿìèäè, îðäà ãàðû óøàãëàðû ö÷öí úöð-
áÿúöð ìöðÿááÿëÿð ñàõëàéûð. Ýöí èøûüûíûí áèð èëìÿñè ñöçöëöá çèðçÿ-
ìèíèí è÷èíÿ äöøöá. Îðà ñÿðèíäè. Éÿãèí èñòèäÿí òÿíòèìèø øöà îðäà ñÿðèí-
ëèêäÿí ìÿñò îëóá.
Êÿíàðäàí åâ äèíúèíè àëìàã ö÷öí éöêöíö éåðÿ ãîéìóø ãîúàéà
îõøàéûð. “Ãîúàíûí” ïàë-ïàëòàðû ÿëäÿí ÷ûõûá, ðÿíýè ýåäèá. Óøàãëàð
ýÿëÿíäÿí-ýÿëÿíÿ íÿñÿ åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð, áàúàðäûãëàðû éåðè ðÿíýëÿ-
éèðëÿð, ñóâàéûðëàð, àüàúëàðû áóäàéûðëàð, øèòèë áàñäûðûðëàð. Êèøè îíëàðà
ýþç ãîéóá áàü-áàüàò èøèíè éàäûðüàìàäûãëàðûíäàí ðàçû ãàëûð.
318
 Ùÿéÿòè ñÿùÿðëÿð ýöíäÿí èðè òóò àüàúû ãîðóéóð. Äÿéìèø òóòëàð ñÿáèð-
ñèçëèêäÿí ÷ûðïûëàúàãëàðûíû ýþçëÿéÿììèðëÿð, ãîïóá êþëýÿñèíäÿ ìöðýö-
ëÿéÿí òîéóãëàðû ñÿêñÿíäèðèðëÿð. Òóòëàð î ãÿäÿð äÿéèá êè, òîðïàüà äöøÿí
êèìè äàüûëûð. Îíëàðû ãàðû, áèð äÿ òîéóãëàð äÿíëÿéèð.
Åâäÿí êþðïÿ ñÿñè åøèäèëèð. Ñÿñ ùÿéÿòÿ ñÿðèíëèê ýÿòèðèð. Òîéóãëàð
èñòèíèí êå÷äèéèíè äöøöíöá áàøëàðûíû ãàëäûðûðëàð. Ãàðû àðòûðìàéà ÷ûõûð,
íÿâÿñèíè îâóäà-îâóäà øöøÿéÿ ÷àé ñöçöð. Êþðïÿ ÿìçèéè òóòàí êèìè
êèðèéèð. Ãàðû åùìàëúà ïèëëÿêÿíëÿðè äöøöá êþëýÿëèêäÿ îòóðóð. Ãûðûøëû
ñèôÿòè ùÿëÿ äÿ éóõóëóäó. Î àõûð âàõòëàð éóõóñóíó ëàï ÷àøäûðûá: êþðïÿ
éàòñà-éàòûð, äóðñà – äóðóð.
Èíñàí íÿôÿñè ùÿéÿòèí ìöðýöñöíö äàüûäûá. Òîéóãëàð þç êèìñÿ-
ñèçëèêëÿðèíè, ãàðûñûç áèð ãÿïèéÿ äÿ äÿéìÿäèêëÿðèíè èíäè ùèññ åäèáëÿð.
Ñåâèíúëÿ ãûðòëàøà-ãûðòëàøà ùÿéÿòäÿ ýÿçèøèðëÿð. Àüàïïàã øèïøèðèí òóòëàðû
äÿíëÿìÿê äÿ àíúàã èíäè îíëàðà ëÿççÿò åëÿéèð.
Áèð àçäàí êèøè äÿ àñòàíàäà ýþðöíöð. Î äà éóõóëóäó. Àøàüû äöøÿí
êèìè ñóéóí ýÿëèá-ýÿëìÿäèéèíè éîõëàéûð. Êðàíû à÷ûã ãîéóð êè, ñó
ýÿëÿíäÿ áèëñèí. Ñîíðà ùîâóçäàêû ñóéëà ïöôÿ-ïöôëÿ éóéóíóð.
Ãàðû êèøèñèíèí âÿðäèøèíè áèëäèéèíäÿí äóðóá ÷àé ãîéìàã ö÷öí ìÿò-
áÿõÿ ãàëõûð. Àíúàã ùÿëÿ ÷àé ùàçûð îëàíà ãÿäÿð íÿ èø ýþðÿúÿéèíè, áàøûíû
íÿéëÿ ãàòàúàüûíû êèøè áèëìèð. Ýþðöëÿñè èø ÷îõäó. Áèáÿðèí, áàäûìúàíûí
ÿñèë ñóëàíàí âàõòûäû. Áàüûí áàøûíäà áèð àç ïîìèäîð äà ÿêèá, ñàðû ÷è÷ÿê-
ëÿðè ñó äåéèá Àëëàùà éàëâàðûð. Çîüàë äà îíóí êèìè.
Êèøè ÷àðäàüûí àëòûíà áàõûá ýþçö èëÿ òÿçÿ ãÿçåòëÿðè àõòàðûð. Òàïàíäà
ñþùáÿòúèë áèð òàíûøëà ýþðöøöðìöø êèìè ñåâèíèð. Òåçúÿ ãàðûäàí åéíÿ-
éèíè èñòÿéèá ÷àðäàüûí àëòäà éåðèíè ðàùàòëàéûð. Ãÿçåòëÿðè îõóéóá ãóðòà-
ðàíà ãÿäÿð ýÿðÿê ùå÷ êèì îíó äàíûøäûðìàñûí.
ßí ÿââÿë ñîí õÿáÿðëÿðÿ ýþç ýÿçäèðèð. Ùàðàäàñà áîìáàëàð ïàðòëà-
éûð, åâëÿð äàüûëûð. Êèøè áàøûíû ãàëäûðûá éàíûíäà äàéàíìûø ãûðìûçû õîðó-
çóí ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿí äóðóøóíà áàõûð. Ùå÷ èíàíìàüû ýÿëìèð
êè, áó ñààò ýÿçìÿäèéè, ýþðìÿäèéè òîðïàãëàðäà àäàìëàð, “ìöùàðèáÿäè”
äåéèá áèð-áèðèíè þëäöðöð, ãàí òþêöð.
Óøàãëàð áþéöéÿíäÿí “ìöùàðèáÿ” ñþçö îíó ÷îõ ãîðõóäóð. Èíäè
äÿ ãàðà-ãóðà ôèêèðëÿðäÿí éàéûíìàã ö÷öí äóðóá ùÿéÿòäÿ ýÿçèøèð.
Ñóéóí øûðûëòûñû îíó áåêàð äóðìàã ÿçèééÿòèíäÿí ãóðòàðûð. Ðåçèí
áîðóíó êðàíà êå÷èðèð, î áèðè óúó ýöíäöçäÿí çîüàë àüàúûíûí äèáèí-
äÿäè. Áîðóíóí äöéöíöíö à÷à-à÷à ýåäèá çîüàëà ñó èëÿ áÿðàáÿð ÷àòûð.
Ñó ëàï ñûñãà ýÿëèð. Òþêöëäöéö éåðäÿúÿ òîðïàüà ùîïóð. Î, ýþçöíö
319
ñóäàí ÷ÿêÿììèð, òÿëÿñèéèð, çîüàëûí íàçèê ýþâäÿñèíÿ ñÿïèð, áèð äÿôÿ,
èêè äÿôÿ: ùÿ, äè èíäè ñÿðèíëÿäèíìè? Áèð àç ðàùàòëàíûá éàí-éþðÿñèíÿ
áîéëàíûð. Ïîìèäîð óçàíäûãúà óçàíûð, àíúàã ùÿëÿ ÷è÷ÿéèíè òàì òþêìÿ-
éèá, áèð éàíäàí äà êþêöíö äàíàäèøè äîüðàéûð. Äàíàäèøè òîðïàüûí àëòûí-
äàäû, èøèíè ýèçëèíúÿ îðäà ýþðöð, áèð äÿ áàõûðñàí êè, øèòèëèí ãóðóúà êþë-
ýÿñè ãàëûá, ÿëèíè àòûðñàí, ÿëèíÿ ýÿëèð. Äàíàäèøèíè éàìàíëàéà-éàìàíëàéà
éàõûíëàøûá ïîìèäîðóí áîøàëìûø äàéàãëàðûíû áÿðêèäèð, ÿéèëèá éåðÿ
äÿéìÿñèí äåéÿ êÿíäèðëÿ éöíýöëúÿ áàüëàéûð. ßë-ãîëó éàìéàøûë îëóá,
êþéíÿê äÿ áàòûá. Ýÿðÿê éàõûí äöøìÿéÿéäè, ãàðû äåéèíÿúÿê. Ùÿìèøÿ
ïîìèäîðëóã èøèíè ÷èììÿìèøäÿí ãàáàã ýþðöðäö, ÿéíèíè äÿéèøèá íÿ
ëàçûìäû åëÿéèðäè, ñîíðà äà éàõøûúà ÷èìèðäè. Áóíóí éàøûëû ìÿðÿò ýåäÿí
øåé äåéèë. ßëèíäÿí, ãîëóíäàí çîðëà ýåäèð, ýÿë ñÿí áóíó ïàëòàðäàí
àïàð. Çîüàëñà êèøèíèí ùàëûíäàí õÿáÿðñèç, êöíúäÿ áàøûíû áóäàãëàðûíûí
àðàñûíà ñîõóá ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ñóéóíó è÷èð. Äåéèðñÿí, áó ñààò ýþçöí
ýþðÿ-ýþðÿ ìåéâÿëÿðè äîëóá ãûçàðàúàã. Ñóéó îíóí äèáèíäÿí ýþòöð-
ìÿéÿ êèøèíèí ÿëè ýÿëìèð. Ùÿìèøÿ áåëÿ âàõò ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèð, åëÿ áèë
óøàãëàðûíû éåäèçäèðèð, áèëìèð ãàøûüû áèðèíúè êèìèí àüçûíà àïàðñûí.
Àüàúëàðûí ùàìûñûíû þçö áàñäûðûá, àüàúëàðûí ùàìûñû îíäàí úàâàíäû,
ýþçöíöí ãàáàüûíäà øèðÿëÿíèá, áîé àòûá, ìåéâÿ âåðèá. Áèðúÿ úåâèç
àüàúûíà ÿðêè ÷àòìûð, úåâèç àüàúû îíäàí ãîúàäû. Èðè ýþâäÿñè, íÿùÿíý
÷ÿòèðè áàüûí áèð éàíûíû òóòóá. Ãîíøóëàð ùÿìèøÿ ýèëåéëÿíèð, êÿñ äåéèð-
ëÿð, àüàúëàðûìûçû ãóðóäóð. Êèøè äÿ áèëèð êè, ãóðóäóð. Àíúàã ÿëè ýÿëìèð,
ãàðüûø éèéÿñè îëìàã èñòÿìèð, þçö áàñäûðìàéûá, þçö äÿ êÿñÿ.
Êèøè ýþçöíö úåâèçäÿí ÷ÿêÿììèð. Äöíéàíûí áó äèëñèç-àüûçñûç
àüàúëàðû, äàøû, ÷è÷ÿéè þç äèíìÿçëèéè èëÿ îíà ýþðÿ áèëäèéèíèí àðõàñûíäà
ýþðÿììÿäèéè íÿëÿðèíñÿ îëäóüóíó ùèññ åëÿòäèðèð. Ýþðÿììÿäèéèíèí
õîôó, ñåùðè, ñèððè îíó óøàüà äþíäÿðèð. Äöíéàíûí éàüûøû, ãàðû, ýþçöíö
à÷ûá áàøûíûí öñòöíäÿ ýþðäöéö ýöíÿøè, ìèí-ìèí óëäóçó, áóëóäëàðû
îéíàäà-îéíàäà ãàáàüûíà ãàòûá ãîâàí êöëÿéè áó óøàã ö÷öí ìþúö-
çÿäèð. Óøàã ùåéðÿòëÿ, ãàäûí áÿòíè êèìè áÿùðÿëè òîðïàüûí áèòèðäèéè,
áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí éöç úöð ÷è÷ÿéÿ, îòà, àüàúà áàõûð. Òîðïàã èéèðìè
àääûì éåðäÿ åéíè òîðïàãäû. Àììà áó åéíè òîðïàãäà åéíè ñóéó è÷èá,
åéíè ùàâàíû óäóá áèðè äÿúÿë óøàüà îõøàéàí àëìà àüàúû îëóð, áèðè áÿéàç
÷è÷ÿêëÿðèëÿ àäàìûí öðÿéèíè òèòðÿäÿí ýèëÿíàð àüàúû, áèðè ãàäûí êèìè
çÿðèô, èíúÿ ãûçûëýöë. Ùÿðÿñèíèí äÿ þç äàäû-òàìû, þç ðÿíýè, þç ãîõóñó.
Î, áèð óäóì ùàâàíû ñèíÿñèíÿ ÷ÿêèá äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëûð, äöíéàíûí
÷è÷ÿê áèòèðÿí ìþúöçÿñèíÿ, úàíûíà éàéûëàí áèð óäóì ùàâàíûí ìþúö-
320
çÿñèíÿ ñåâèíèð. Çîüàëñà áàøûíû áóäàãëàðûíûí àðàñûíà ñîõóá ñóäàí
è÷äèêúÿ è÷èð, áèð äîéäóì äà äåìèð, áàõûðñàí, áàõûðñàí, èíàíìàüûí
ýÿëèð êè, áó ñààò ýþçöí ýþðÿ-ýþðÿ ìåéâÿëÿðè äîëóá ãûçàðàúàã.
Ýöíöí èñòèñè êèøèíè òÿíòèäèð. Áåëÿ áàõàíäà äöç-ÿìÿëëè áèð èø ýþð-
ìÿéèá, àíúàã éîðüóíëóã ùèññ åëÿéèð, ÷îõäàí áÿäÿíèíè òÿðê åäÿí ýöúöí,
ãöââÿíèí éåðè éàðà êèìè ñûçûëäàéûð. Êþëýÿëèéÿ ÷ÿêèëèá ïàïèðîñ éàíäû-
ðûð. Èøäÿí òîçà-òîðïàüà áóëàøìûø ÿëè èëÿ ïàïèðîñó òóòóá, òÿðèíè ñèëÿ-
ñèëÿ ãûðàãäàí ýþðäöéö èøÿ áàõìàã îíà ëÿççÿò åëÿéèð. Ëÿççÿò àëäûüû,
úàíû-áàøû ðàùàò éàòäûüû àç îëìàéûá. Áèð âàõò áó åâ äÿ éîõ èäè. Þçö ýÿëèá
éóðä ñàëäû, åâëÿíäè, áèð éåðäÿ äàøû äàø öñòÿ ãîéäóëàð, åâ äöçÿëòäèëÿð,
îüóë-óøàã áþéöòäöëÿð. Èíäè áóäó, ùÿìèí àäàì éîðüóí-éîðüóí äóðóá
ïàïèðîñ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ þìðöíö ãîéäóüó áèð ïàð÷à òîðïàüà áàõûð âÿ áó
áèð ïàð÷à òîðïàãäà íÿñÿ åëÿéÿ áèëäèéèíÿ ýþðÿ öðÿéè êöëÿêñèç ùàâàäà
êèðèìèøúÿ äàéàíìûø áàðëû-áÿùðÿëè àüàú êèìè ðàùàòäû.
Ãàðû îíó ÷àüûðûð, éÿãèí ÷àé ùàçûðäû. Ýåäèá éåíÿ éàõøû-éàõøû éóéó-
íóð, ñîíðà åâÿ ÷ûõûá êþéíÿéèíè äÿéèøèð. Êþðïÿ þç àðàáàñûíäà ñàêèòúÿ
óçàíûá, ìûüìûüà îíó èíúèòìÿñèí äåéÿ àðàáàíûí öñòöíÿ úóíà ñÿðèëèá.
Êèøè åùìàëúà úóíàíûí êÿíàðûíû ãàëäûðûá áàõûð. Êþðïÿ îíóí áàõäûüûíû
ýþðöá ìûçûëäàéûð, ÿëëÿðèíè òÿðïÿäèð. Ãàðû íÿ ãÿäÿð äåñÿ äÿ êè, ãóúàüà
þéðÿòìÿ, þçöíö ñàõëàéàììàéûá àðàáàäàí ýþòöðöð. Êþðïÿíèí ãàðà
ýþçëÿðè ýöëöð, íÿñÿ ãûüûëäàéûð. Áó ãûüûëòû íÿ äåäèéèíè áàøà äöøÿì-
ìÿäèéè éàðïàãëàðûí õûøûëòûñûíà îõøàéûð; ñèðëè, ñåùðëè. Êèøè îíóí èëûã,
áè÷èëìèø îò ãîõóéàí íÿôÿñèíè óäìàã ö÷öí öçöíÿ ëàï éàõûí òóòóð,
òîðïàã êèìè ãîúà, òîðïàã êèìè úàäàðëû áàðìàãëàðûíû êþðïÿíèí ÿëëÿðèíÿ,
öçöíÿ òîõóíäóðóð. Áàðìàãëàðû àíúàã îíà àøêàð îëàí ñèðäÿí òèòðÿéèð.
Êþðïÿ îðòàíúûë îüëóíóíäó, éàõøû êè, àëûá ñàõëàìàã ãàðûíûí àüëûíà
ýÿëäè, éîõñà ëàï äàðûõàðäûëàð. Óøàãëàðûí ùÿðÿñè áèð éàíäàäû, ùÿéàò îíëàðû
ýþç à÷äûãëàðû áó åâäÿí ýþòöðöá óçàã-óçàã éåðëÿðÿ àïàðûá. Êèøè ùå÷
êèìè ãûíàìûð, áåëÿ äÿ îëìàëûäû, ùÿð êÿñ þç ãèñìÿòèíè ýåäèá òàïìàëûäû.
Ýöíöí ÿëè äàùà àðòûðìàäàí ãîïóá, ãàðûíûí ñó ñÿïäèéè ùÿéÿòÿ
÷ÿêèëèá. Áàéàãêû îäó, èñòèñè èíäè éîõäó, îëàí-ãàëàí èñòèñèíè äÿ ñóéà
âåðèá äàìúû-äàìúû áóõàðëàíûð.
Ãàðû ÷àéäàíû, ÷àéíèêè ÷àðäàüûí àëòûíà àïàðûá. Êþðïÿ ùÿëÿ äÿ êèøè-
íèí ãóúàüûíäàäû. Êèøè ýþçëÿðèíè éóìóá, èíäè þçö åëÿ ãûðûøëû, úîä ñèôÿòè
èëÿ ìåéâÿñè ñîëìóø àðìóä àüàúûíà îõøàéûð.
Ùàâà ñàêèòäè. Ìåù äåéèëÿí íÿñÿ ùÿðäÿí-ùÿðäÿí ÿñèá àüàúëàðû þç
äèëëÿðèíäÿ äàíûøäûðûð. Òîðïàãëà ñÿìàíûí ãóúàüûíà ñûüûíìûø ùÿð øåéäÿí
321
äóðóá-äóðàúàã äöíéàíûí ãîúàëûüû, ÿáÿäèëèéè ùèññ îëóíóð. Áàõàíäà
ùå÷ àäàìûí èíàíìàüû ýÿëìèð êè, ýöíëÿð êå÷ÿúÿê, íÿ âàõòñà áó èêè
ãîúàíûí êþëýÿñè òóò àüàúûíûí êþëýÿñèíÿ ãàðûøìàéàúàã, äàøûí-äèâà-
ðûí, òîðïàüûí, þç ÿëëÿðè èëÿ áàñäûðäûãëàðû àüàúëàðûí éàääàøûíäàí îíëà-
ðûí íÿôÿñè, èçè ñèëèíèá ýåäÿúÿê.
Þëöì ùàãäà ãîúàëàð ùå÷ âàõò ôèêèðëÿøìèðëÿð. Áèð éàíà ãàëàíäà,
àõû þëöì íÿ îëàí øåéäè? ßýÿð àäàì éîõ îëóá ýåäèðñÿ, áÿñ îíäà ñèðëè-
ñèðëè ãûüûëäàéàí áó êþðïÿ íÿäè?
Ùÿìèøÿ àäûíû òóòìàäûãëàðû áó åâÿ ÷àòàíäà þëöì äÿ þç ýöúñöç-
ëöéöíö ùèññ åëÿéèð, ãîðõóñóç éàøàéàí áó åâèí öñòöíÿ ãàíàäëàðûíû
òîõóíäóðàììûð.
Âÿ ýöíëÿð, àéëàð äîëàíàúàã, íÿ âàõò ýÿëñÿíèç, ñèç äÿ áó åâè ìÿí
ãîéóá ýåòäèéèì êèìè òàïàúàãñûíûç. Ãàáàüûíûçà òóò àüàúû ÷ûõàúàã,
áàõ îíäà ãîúàëàðû ùÿìèí òóò àüàúûíäàí ñîðóøàðñûíûç.
Àüàúëàðûí äèëèíèñÿ äöíéàäà ùàìû áàøà äöøìöð.

1987

322
 ÀÔÀà ÌßÑÓÄ
(1957)
Èñòåäàäëû íàñèð âÿ òÿðúöìÿ÷è Âÿëèéåâà Àôàã Ìÿñóä ãûçû 1957-úè èë èéóí
àéûíûí 3-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð. 190 ñàéëû îðòà ìÿêòÿáè
âÿ ÀÄÓ-íóí æóðíàëèñòèêà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøäèð. ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ Ú.Úàááàðëû
àäûíà “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñûíäà ðåäàêòîð êèìè áàøëàìûø, Àçÿðáàéúàí
Òåëåâèçèéà âÿ Ðàäèî Âåðèëèøëÿðè Êîìèòÿñèíäÿ òåëåôèëìèí áàø ðåäàêòîðó, Ðåñïóá-
ëèêà Òÿðúöìÿ âÿ ßäÿáè ÿëàãÿëÿð Ìÿðêÿçèíèí äèðåêòîð ìöàâèíè èøëÿìèøäèð. 1991-úè
èëäÿí ñîíóíúó ãóðóìóí äèðåêòîðóäóð.
ßäÿáè ôÿàëèééÿòÿ ùÿëÿ îðòà ìÿêòÿáäÿ îõóéàðêÿí áàøëàìûø, ýåòäèêúÿ ýþçÿë
éàçû÷û êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Îíóí “Ö÷öíúö ìÿðòÿáÿäÿ”, “Øÿíáÿ ýåúÿñè”,
“Êå÷èä”, “Òÿê”, “Àçàäëûã”, “Éàçû” êèòàáëàðûíäà äÿðú îëóíìóø ÿñÿðëÿðè ðÿüáÿòëÿ
ãàðøûëàíìûø âÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí äÿðèí ìàðàüûíà ñÿáÿá îëìóøäóð.
“Ýåúÿ” ùåêàéÿñè Àôàã Ìÿñóäóí “Éàçû” êèòàáûíäàí (Áàêû, “Ãàíóí” íÿøðèé-
éàòû, 2005) ýþòöðöëìöøäöð.

ÝÅÚß

×îâüóíóí, åëÿ áèë, ñîíó îëìàéàúàãäû... Áèð ùÿôòÿéäè, îí ýöí èäè...

Ñîí ö÷ ýöíö øÿùÿðèí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ èøûã õÿòëÿðè äÿ ãûðûëìûøäû. Ãàç,
÷îâüóí áàøëàéàíäàí èòìèøäè. Èíäè äÿ äåéÿñÿí, ñó áîðóëàðû íå÷ÿ ýöíöí
øàõòàñûíäàí äîíìàüà áàøëàéûðäû.
...Ùàâà ãàðàëäûãúà Òàëûá êèøèíèí úàíûíà ùàãäàíñà äàìëà-äàìëà
âàùèìÿ äîëóðäó... ×îâüóí áàøëàìàìûøäàí Òàëûá êèøè éóõóñóíäà àü
ñàããàëëû, àü ÿáàëû íóðàíè áèð àäàì ýþðìöøäö. Î àäàì Òàëûá êèøèíèí
ÿëèíäÿí òóòóá éàòàüûíäàí ãàëäûðûðäû, àðõàñûéúà ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ùàðàñà, óúó-
áóúàüû îëìàéàí ñÿùðàëûüà áÿíçÿð ãÿðèáÿ áèð éåðÿ àïàðûðäû... Ñîíðà
íÿ îëóðäóñà, î àäàì åëÿ îðàäàúà Òàëûá êèøèíèí ÿëèíè áóðàõûá ãåéáÿ
÷ÿêèëèðäè. Òàëûá êèøèíè ùÿìèí î ñÿùðàëûãäà òÿìòÿê ãîéóðäó... Ñîíðà
Òàëûá êèøèíèí àéàüûíûí àëòûíäà éåð òÿðïÿíèðäè âÿ Òàëûá êèøè àøàüû áàõûá
ýþðöðäö êè, ñÿí äåìÿ, áàéàãäàí áÿðè ñÿùíÿäÿ äàéàíûáìûø, àøàüûäà
èñÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ñèìôîíèê àëÿòëÿðäÿí âÿ ìóñèãè÷èëÿðäÿí èáàðÿò
323
áþéöê îðêåñòð îíóí èøàðÿñèíè ýþçëÿéèðìèø. Îíäà Òàëûá êèøèíè åëÿ ñÿù-
íÿäÿúÿ àüëàìàã òóòóðäó... áÿäÿíèíäÿ, ÷îõäàííàí áÿðè éàäûðüàäûüû
òàíûø èñòèëèéè ùèññ åäèðäè, ùÿìèøÿêè àäÿòèéëÿ ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéûá ÿëëÿ-
ðèíè ùàâàéà ãàëäûðûðäû, ýþçöíö éóìóã îðêåñòðÿ áàøëàìàã èøàðÿñè âåðèð-
äèñÿ äÿ, îðêåñòð ÷àëìûðäû... Îíäà Òàëûá êèøèíèí ãîëëàðû éàíûíà äöøöðäö,
âàùèìÿäÿí öðÿéè àüçûíà ýÿëÿ-ýÿëÿ äàéàíäûüû éåðäÿúÿ äîíóá ãàëûðäû...
Îðêåñòðèí ìóñèãè÷èëÿðè áóíó ýþðöá àëÿòëÿðèíè òÿëÿñèê êÿíàðà òóëëà-
éûðäûëàð, òÿëÿì-òÿëÿñèê çàëûí îðòàñûíäà éåêÿ áèð õÿíäÿê ãàçìàüà
áàøëàéûðäûëàð, ñÿùíÿéÿ äûðìàøûá äÿìèð ÿëëÿðèéëÿ îíóí ãîëëàðûíäàí
éàïûøûð, ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àøàüû äöøöðöð, õÿíäÿéÿ éûõûð – ñîíðà ñàéñûç-
ùåñàáñûç âèîëîí÷åëëÿðè, ñêðèïêàëàðû öñòöíÿ éûüûá òîðïàãëà áàñäûðûð-
äûëàð. Òîðïàã àüçûíà, áîüàçûíà äîëóá íÿôÿñ éîëëàðûíû òûõàäûãúà, ñêðèï-
êàëàðûí óúóèòè òàõòàëàðû áÿäÿíèíè äåøäèêúÿ, öðÿéè ïàðòëàéà-ïàðòëàéà
ñîí äÿôÿ ýþðäöéö ýþéäÿí ëîïà-ëîïà òþêöëÿí ãàð îëóðäó...
...Ùÿìèí î ãàð èäè... éóõóñóíäàí áàøëàéûá îí ýöíäÿí ÷îõ èäè
éàüûðäû... ×îâüóíóí è÷èéëÿ ôûðëàíûá þçöíö îòàãëàðûí ïÿíúÿðÿëÿðèíÿ
÷ûðïûðäû, øöøÿëÿðè ãûðûá è÷ÿðè êå÷ìÿê, éóõóäàêû êèìè, îíóí öñòöíÿ
éàüìàã èñòÿéèðäè...
Éàòàüûíäàí ãàëõûá ñòîëóí ñèéèðòìÿñèíè ÷ÿêäè, äÿðìàíëàðäàí ÷ûõà-
ðûá áèð-áèð äèëèíèí àëòûíà ãîéäó, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà êå÷èá áèð ìöä-
äÿò ïÿðäÿíèí àðõàñûíäàí ÷îâüóíóí, òóôàíûí è÷èíäÿ èòèá-áàòàí øÿùÿðÿ
áàõäû... Øÿùÿð äåìÿê îëàð êè, ýþðöíìöðäö...
Áöòöí ýöíö òåëåôîí äà çÿíý ÷àëìàìûøäû. Åëÿ áèë, øÿùÿðäÿ îëóá-
ãàëàí ãîùóì-ÿãðÿáà, òàíûø-áèëèø äÿ ÷îâüóíóí è÷èíäÿ äîíìóøäóëàð.
Éà ùàðàñà, ùàéàíàñà êþ÷öá ýåòìèøäèëÿð?!
– ...Òàëûá, à Òàëûá...
– Àé úàí...
...Òàëûá êèøèíèí ãàðûñû åëÿ úàâàíëûãäàí õûðäàéäû, ãîúàëûá èíäè àç ãàëà
ôûíäûã áîéäà îëìóøäó, ÷àðïàéûíûí òÿí îðòàñûíäà, éîðüàíûí áèð óúóíóí
àëòûíäà äîâøàí êèìè éûüûëûá õûðäà, îéíàã ýþçëÿðèéëÿ îíà áàõûðäû.
– Ãîðõóðàì íÿñÿ...
– Íÿäÿí ãîðõóðñàí?..
– Áó íÿ ÷îâüóíäóð, à Òàëûá?! Ùå÷ Áàêûäà áåëÿ ÷îâüóí îëäóüó
éàäûíà ýÿëèð?..
Òàëûá êèøè ÷þìáÿëèá ãàðûíûí éàíûíäà îòóðäó, ÿëèíè áóìáóç àëíûíà
÷ÿêäè.
– Öðÿéèí íåúÿäè èíäè?..
– Áèð àç áàáàòäû...
324
 – Ñÿí ÷àëûø áèð àç éàò.
– Åëÿ áöòöí ýöíö éàòûðàì. Íÿ ãÿäÿð éàòìàã îëàð?..
– Íÿ ãÿäÿð éàòñàí, áèð î ãÿäÿð éàõøûäû...
– Áó èë éàçûí ýÿëìÿéè íÿ óçóí ÷ÿêäè? Ìàðò ãóðòàðäû, éàçäàíñà
ÿëàìÿò éîõäó...
– Îëàð äà, íèéÿ òÿëÿñèðñÿí?.. Úàâàíëûüûíäàí áåëÿ ùþâñÿëÿñèçñÿí...
– Òàëûá êèøè äåäè âÿ î äÿãèãÿ äÿ äåäèéèíÿ ïåøìàí îëäó.
Ãàðû úàâàíëûüûíäàí ñþç äöøÿíäÿ, ùÿìèøÿ íèéÿñÿ ìÿéóñ îëóðäó,
áàëàúà, ãûðûøûã öçö éûüûëûá àç ãàëà íþãòÿéÿ äþíöðäö.
– Òàëûá...
– Ùÿ.
– Éàçûí áèðèíúè ÿëàìÿòè íÿäèð, ÿýÿð áèëäèí?!
– ...
– Ùÿ?.. Íèéÿ äèíìèðñÿí?..
– Ôèêèðëÿøèðÿì...
– Áóðäà ôèêèðëÿøìÿéÿ íÿ âàð êè?!
– Éÿãèí éàüûø îëàð äà.
– Ùÿ... éàüûøäû... Î éàüûøûí ãÿðèáÿ èéè îëóð...
– Íÿ èéè?.. Ñóéóí äà èéè îëàð?..
– Áÿéÿì áèëìèðñÿí?! Éàç éàüûøûíäàí îò èéè ýÿëèð...
– Ñÿí ùÿìèøÿ ùÿð øåéè òÿðñ-ìàéàëëàã äåéèðñÿí. Éàçäà îò áèòèð
äåéÿ, éàüûø éàüàíäà ùÿð éàíû îò èéè áöðöéöð...
– Ùÿ... Ñÿí ìÿíäÿí àüûëëûñàí.
– Ãûøûí þìðöíÿ àç ãàëûá äàùà... Áèð àçäàí ùàâàëàð èñèíÿúÿê, ãóø-
ëàð îõóéàúàã, èøûüûìûç äöçÿëÿúÿê...
– Áó òåëåôîí äà äåéÿñÿí èøëÿìèð... Ùå÷ çÿíý åëÿéÿí îëìàéûá áó
ýöí. Åëÿ áèë, ëàï àäàäàéûã...
Ãàðûíûí áó ñþçöíäÿí Òàëûá êèøèíèí áÿäÿíèíäÿí ñîéóã ýèçèëòè
êå÷äè. Éåíÿ îýåúÿêè âàùèìÿëè éóõóñó äöøäö éàäûíà.
...Àéàüà ãàëõûá áàøìàãëàðûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ìÿòáÿõÿ êå÷äè.
Ìÿòáÿõ ëàï ãàðàíëûã èäè, õûðäà ïÿíúÿðÿëÿðè êöëÿéèí ìöãàâèìÿòèíäÿí
ÿñèì-ÿñèì ÿñèðäè.
ßëèíè áóôåòèí ñèéèðòìÿëÿðèíäÿ ýÿçäèðèá äöíÿí éàíäûðäûüû éàðûì÷ûã
øàìû òàïäû, éàíäûðûá íÿëáÿêèéÿ éàïûøäûðäû, ÿëëÿðè ÿñÿ-ÿñÿ îòàüà àïàðäû...
×îâüóíóí ùàâàñû åâèí è÷èíÿ äÿ äîëìóøäó. Ñîéóã êöëÿê ãàðàíëûã
äÿùëèç áîéó äîëàíûá îòàãëàðûí ïÿðäÿëÿðèíè âàùèìÿëè-âàùèìÿëè òÿðïÿäèðäè.
...Òàëûá êèøè øàìû ýÿòèðèá ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Ãàðûíûí ñÿñè ÷ûõ-
ìûðäû, éîðüàíûí àëòûíäàí õûðäà áàøû, áèð äÿ ãóø úàéíàãëàðûíà îõøàð
325
áàëàúà, ñöìöêëö ÿëëÿðè ýþðöíöðäö. Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç óçàíûá ãàðàí-
ëûã òàâàíà áàõûðäû.
Òàëûá êèøè øàìû éàòàüûí áþéðöíäÿêè ìèçèí öñòöíÿ ãîéóá äèêÿ-
ëÿíäÿ ëÿíýÿð âóðäó. Éåíÿ öðÿéè áöòöí áÿäÿíèíè çÿèôëÿòäè.
“Äàùà äÿðìàí äà êàð åëÿìèð” – ôèêèðëÿøäè.
– Òàëûá, àé Òàëûá...
– Àé úàí.
– Äåéÿñÿí, äàùà äÿðìàí äà êàð åëÿìèð ìÿíÿ...
Òàëûá êèøè éåíÿ ÷àðïàéûíûí éàíûíäà îòóðäó.
– Ùàìûñû ñîéóãäàíäû, ÿçèçèì... Ñîéóã öðÿéèí äàìàðëàðûíû éûüûð,
ãîéìóð ãàíû èøëÿñèí...
Ñîíðà èñòÿäè äåñèí êè, “áÿëêÿ ñó ãûçäûðûá àéàãëàðûíà äþøÿéèì?”
éàäûíà äöøäö êè, íÿ ãàç âàð, íÿ äÿ èøûã.
– Éóõóí ýÿëìèð?..
– Éîõ... – ãàðû áàøûíû ñÿð÷ÿ êèìè òÿðïÿäèá ñóñäó, ñîíðà ýþçëÿðèíè
äþéäö.
– Òàëûá...
– Ùÿ...
– Ãîðõóðàì...
– Íÿäÿí, éàòìàãäàí?..
Ãàðû áàøûíû òÿðïÿäèá “ùÿ” äåäè.
– Ìÿí êè éàíûíäàéàì, íÿäÿí ãîðõóðñàí?.. – äåéèá øàìûí èøû-
üûíäà ãàðûíûí ùå÷ íÿ èôàäÿ åëÿìÿéÿí öçöíÿ áàõäû.
– Ñÿí éàíûìäà îëàíäà ùå÷ íÿäÿí ãîðõìóðàì. Ñÿí ýöúëöñÿí...
ùÿêèì äÿ äåìèøäè. Éàäûíäàäû ùÿêèì íÿ äåìèøäè?..
– Äåìèøäè äÿ...
Ùèññ åëÿäè êè, äàíûøìàüà ùåéè éîõäóð, öðÿéè, úÿðÿéàíû àçàëàí ÿë
ëàìïàñû êèìè òÿäðèúÿí ñþíöð åëÿ áèë...
– Éîõ, äå...
– Íÿ äåéèì?..
– Ùÿêèì íÿ äåìèøäè, îíó.
– Äåìèøäè, áÿäÿíèì ÷îõ ñàüëàìäû...
– Ùÿ...
Ãàðû “ùÿ”íè áèð ãÿäÿð óçàäûá, åëÿ áèë, ðàùàòëàíäû, ñîíðà ãûðûã-
ãûðûã ÿñíÿäè.
Ýþçëÿðèíè ãûéûá ãàðûíûí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõäû, àç ãàëäû ãîðõóäàí
öðÿéè äàéàíà.
Ãàðûíûí àüçûíûí áèð òÿðÿôè ÿéèëìèøäè. Íÿ âàõò ÿéèëìèøäèñÿ, ýþðìÿ-
ìèøäè. Ãÿðèáÿéäè êè, ãàðû, äåéÿñÿí, àüçûíûí ÿéèëìÿñèíè ùèññ åëÿìèðäè.
326
 Ãàðûñûíûí àüçûíà áàõûá êþâðÿëäè, ýþçëÿðè äîëäó, éàäûíà áó áàëàúà
ãàäûíûí úàâàíëûüû, àüàïïàã øöìàë äÿðèñè, úàçèáÿëè ýþçëÿðè äöøäö...
Ùÿð øåé ãóðòàðûðäû, áèòèðäè, ñþíöðäö...
Òàëûá êèøè áåëÿ ôèêèðëÿøäèêúÿ, öðÿéè òàìàì çÿèôëÿéèðäè, ÷îâüó-
íóíñà ýöúö åëÿ áèë áèð àç äà àðòûðäû.
Ãàðû îíóí äèããÿòëÿ áàõäûüûíû ýþðöá áàëàúà, òàãÿòñèç ÿëëÿðèéëÿ
éîðüàíûí óúóíó áóðíóíà ÷ÿêäè.
– Íèéÿ åëÿ åëÿéèðñÿí? Íÿôÿñèí äàðàëàð.
– Áàõìà ìÿíÿ...
– Íèéÿ, ÿçèçèì?..
– Åëÿ áèë àüçûì êåéèéèá.
– Ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð.
...×îâüóí àðàäà áèð, åëÿ áèë, ùàðäàíñà ýöú àëûð, òîïëàíûá îòàãëàðûí
ãàïû-ïÿíúÿðÿëÿðèíè òèòðÿäèð, éàðûãàðàíëûã, ñîéóã îòàãëàðäà àú ãóðä
ñÿñèéëÿ óëàéûðäû...
– Òàëûá... – ãàðûíûí ñÿñè éîðüàíûí àëòûíäà ýöúëÿ åøèäèëèðäè.
– Ùì...
– Ñÿí ãîéàðñàí ìÿí þëöì?..
Òàëûá êèøèíèí, ãàðûíûí áó ñþçöíäÿí öðÿéè ñûõûëñà äà, çîðëà ýöëöì-
ñöíäö:
– Ìÿí þëìÿìèøÿì êè, ñÿí þëÿñÿí?..
Ãàðûíûí ÷óõóðà äöøìöø ýþçëÿðèíäÿ ñåâèíúÿ îõøàð çÿðèô èøàðòû
éàíûá-ñþíäö.
Òàëûá êèøè àðàäà áèð áöäðÿéèá äàéàíàí õÿñòÿ öðÿéèíèí éîðüóí,
çÿèô ÿçÿëÿëÿðèíè áèðúÿ-áèðúÿ ùèññ åëÿäè. Öðÿéèíèí ÿçÿëÿëÿðè, òèôòèéè
ïöðøöêëÿíìèø ÿñêè âÿçèééÿòèíäÿéäè òÿõìèíÿí. Öðÿéè òàáå îëìóðäó
äàùà îíà. Äÿðìàíëàðûíäàí äà èìòèíà åëÿéèðäè.
×îâüóíóí ÿòöðïÿðäÿí ñÿñèíäÿí èäè, éà îòàüûí ãàðàíëûüûíäàí èäè,
íÿ èäèñÿ, åëÿ áèë ùàâàñû ÷àòìûðäû...
Ôèêèðëÿøäè êè, áÿëêÿ áèðòÿùÿð ýåéèíèá ãàðûñûíû äà áÿëÿéèá ñöðöíÿ-
ñöðöíÿ äÿ îëñà ùàâàéà ÷ûõñûí?! Ñîíðà äà éàäûíà äöøäö êè, èøûã éîõäó
äåéÿ, ëèôò èøëÿìÿéÿúÿê, áåø ìÿðòÿáÿíè íåúÿ äöøöá-÷ûõàúàã?! Ëèôòèí
èøëÿìÿìÿéèíäÿí ëàï âàùèìÿëÿíäè. Äåìÿê, ÷îâüóí ãóðòàðûíúàí åëÿ
áåëÿúÿ, ýþéöí öçöíäÿ ãàëàúàãäûëàð...
Ãÿðèáÿéäè êè... – Òàëûá êèøè ôèêèðëÿøäè – ãîíøóëàðûí äà ñÿñ-ñÿìèðè
ýÿëìèðäè. Åëÿ áèë, ùàìû ÷îâüóíóí ÿëèíäÿí ãà÷ûá ùàðàñà óçàãëàðà,
èñòè, èøûãëû éåðëÿðÿ ýåòìèøäè. Èíäè áó áîéäà øÿùÿðèí îðòàñûíäà, áó ãàð-
ãèéàìÿòèí è÷èíäÿ, áó íàòàðàç áèíàäà ãàðûñûéëà ãàëàí áèðúÿ î èäè. Þçö
äÿ ùàðàäà – ýþéöí éåääèíúè ãàòûíäà...
327
 – Òàëûá...
– Ùì...
– Áó èë, åëÿ áèë, éàç îëìàéàúàã...
– Åëÿ øåé îëàð?..
– Íèéÿ îëìóð?! – ãàðû äàíûøäûãúà, åëÿ áèë, íÿôÿñè òÿíýèéèðäè.
– Áèðäÿí-áèðÿ éàé ýÿëÿúÿê?!
– Ùÿ... Éàéäàí ëàï çÿùëÿì ýåäèð. Èñòèäÿ òÿçéèãèì äöøöð...
Òàëûá êèøè ùèññ åëÿäè êè, ýþçö ãàðàëûð, áÿäÿíèíÿ ñîéóã òÿð ýÿëèð.
Þçöíö äèêÿëäèá çîðëà äà îëñà, àéàüûíû àéàüûíà àøûðäû. Áèëèðäè êè, áåëÿ
îòóðàíäà ãöââÿòëè ýþðöíöð. Éîðüàíû ãàðûíûí öñòöíÿ ÷ÿêèá:
– Ñóñ, ÿçèçèì... äàíûøìà, – äåäè. – Ñÿíÿ äàíûøìàã îëìàç.
– Ñàêèòëèêäÿí ãîðõóðàì...
– Íèéÿ?..
– Îíäà êöëÿéèí ñÿñè ýÿëèð. Áèð äÿ êöëÿê ïÿíúÿðÿëÿðè òÿðïÿäèð...
– Áóðäà ãîðõìàëû íÿ âàð êè?! Êöëÿê ÿñÿíäÿ ïÿíúÿðÿëÿðè òÿðïÿäèð...
– Åëÿ áèë, áó êöëÿê íÿ èñÿ èñòÿéèð...
– Íÿ èñòÿéèð?..
– Áèëìèðÿì...
– ...
– Òàëûá...
– Ùì...
– Åøèäèðñÿí íåúÿ óëàéûð?.. Åëÿ áèë, àüëàéûð. Öðÿéèì ñûõûëûð...
– Ñÿíÿ äåäèì àõû, äàíûøìà...
Òàëûá êèøè þçöíö òîïëàéûá áèðòÿùÿð ãàðûéà ñàðû ÿéèëäè, ãóðóìóø
äîäàãëàðûéëà àëíûíäàí þïäö:
– Ñàêèò óçàí, ìÿí äàíûøûì ñÿí ãóëàã àñ...
– Äàíûø Òàëûá, àììà ÷îõ äàíûø... áèð äÿ áÿðêäÿí äàíûø....
Òàëûá êèøè íÿôÿñèíè äÿðäè, ãóðóìóø äèëèéëÿ äîäàãëàðûíû éàëàéûá
óçóí-óçàäû éîëà ùàçûðëàøàí àäàìëàð êèìè áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñóñäó, ñîíðà
óäãóíóá áîüàçûíû àðûòëàäû âÿ ëàï àñòà ñÿñëÿ, àç ãàëà ïû÷ûëòûéëà äàíûø-
ìàüà áàøëàäû:
– Ãûøûí þìðöíÿ àç ãàëûá... Èíäè îòëàð, ÷è÷ÿêëÿð ãàðûí àëòûíäà éóõóëó-
éóõóëó úöúÿðèð, àüàúëàðûí òóìóðúóãëàðû äöéìÿ êèìè éûüûëûá, äÿãèãÿ-
ëÿðè ñàéà-ñàéà ÷îâüóíóí àõûðûíû ýþçëÿéèðëÿð... Ãóøëàð, áèçèì êèìè
ùàðàëàðäàñà ýèçëÿíèá ÷îâüóíóí ñÿñèíÿ ãóëàã àñà-àñà éàòûðëàð... Îíà
ýþðÿ äåéèðÿì êè, ñÿí äÿ éàò... Ñÿí äÿ ùàíñûñà ãóøà îõøàéûðñàí... Áóíó
ñÿíÿ äåìèøäèì, äåéÿñÿí...
328
 ...Öðÿéè éåíÿ äàéàíäû... Ãàðû ýþðìÿñèí äåéÿ, éàíàêû îòóðóá,
ùåéñèç ÿëèéëÿ ñèíÿñèíè îâõàëàäû. Öðÿéè çÿèô-çÿèô àòûá äóðäó, ñîíðà
ñîëàõàé äþéöíòö èëÿ àðà-ñûðà âóðà-âóðà èøëÿäè.
– Ùÿ... äàíûø, äàíûø... Äåéèðñÿí ùàíñû ãóøà îõøàéûðàì?..
– Éàç ëàï éàõûíäàäû... Ìÿí ùèññ åëÿéèðÿì. ...Ñÿùÿð éóõóäàí àéûëûá
ýþðÿúÿêñÿí êè, áó éàðûãàðàíëûã îòàãëàð èøûãëà äîëóäó. Áó îòàã åâèí
ÿí èøûãëû îòàüûäû àõû... éàéäà ùÿìèøÿ áóðàíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ãàëûí
ïÿðäÿëÿð àñûðñàí êè, ýöí øûüûéûá äèâàðëàðû, ïèàíîíó áîçàðòìàñûí...
Ñÿíèí î ãàëûí ïÿðäÿëÿðèí ùàðäàäû?..
– Ïÿðäÿëÿð?! Ùàíñû ïÿðäÿëÿð?...
– Éàé ïÿðäÿëÿðè... Öñòöíäÿ ãûðìûçû òîâóçãóøóëàðû îëàíû äåéèðÿì.
Î òîâóçãóøóëàðû ñÿíÿ îõøàéûð... äåìèøäèì ñÿíÿ?..
– Äåéÿñÿí, äåìèøäèí... Ùÿ, äåìèøäèí.
– Ñÿí åëÿ èíäè äÿ òîâóçãóøóíà îõøàéûðñàí...
– Ñÿí äàíûøûðñàí, öðÿéèì éàõøû èøëÿéèð... Þçö äÿ ùÿìèøÿ åëÿ ýþçÿë
ñþçëÿð òàïûá äåéèðñÿí... Ýÿðÿê éàçû÷û îëàéäûí...
...Êöëÿê áèð äÿ úîøäó, ùàðäàñà äàìäà íÿéèñÿ êþêöíäÿí òÿðïÿòäè.
Àíòåíàéäû, éà äàìûí äÿìèðëÿðèéäè, íÿ èäèñÿ éåðèíäÿí îéíàéûá ýóð-
ýóð ýóðóëäàäû.
...Ãàðû ÿââÿë ýóðóëòóäàí ãîðõóá éîðüàíû áàøûíà ÷ÿêäè, ñîíðà áàøûíû
÷þëÿ ÷ûõàðûá, íÿôÿñèíè ñàõëàéà-ñàõëàéà äèããÿòëÿ ýóðóëòóéà ãóëàã àñäû.
Áèðäÿí, åëÿ áèë, ýþçëÿðè èøûëäàäû:
– Ýþé ýóðóëäàéûð... Òàëûá!.. Áó íÿ âàõòûí ýóðóëòóñóäó?! ×îâ-
üóíäà ùå÷ âàõò ýþé ýóðóëäàìàç àõû... Áÿëêÿ éàüûø éàüûð?! Äóð áèð
ïÿíúÿðÿäÿí áàõ... Ñÿí äöç äåéèðäèí... Éàç ëàï éàõûíäàéìûø... Èíäè
éàäûìà äöøäö î òîâóçãóøóëó ïÿðäÿëÿð ùàðäàäû... ×þëäÿ, øêàôûí éóõàðû
ýþçöíäÿ... Þçö äÿ òÿìèçäè, êå÷ÿí éàé îíëàðû éóéóá-öòöëÿéèá ãîé-
ìóøäóì... Îíëàðû éóéàíäà äûðíàüûìûí áèðè îðòàäàí ñûíìûøäû, éàäûí-
äàäû?! Äûðíàãëàðûì äà ãîúàëûá... Òàëûá, à Òàëûá, íèéÿ äèíìèðñÿí?.. Ñÿí
ñóñàíäà ãîðõóðàì àõû. Éàüûø éàüûð... Âàëëàù éàüûð... áàõ, åøèäèðñÿí
ñÿñèíè?.. Èíäè îòëàð úöúÿðÿúÿê, òóìóðúóãëàð à÷àúàã, ýöí ÷ûõàúàã, ùÿð
éåð èñèíÿúÿê, èøûãëû îëàúàã... Ìÿí î òîâóçãóøó ïÿðäÿëÿðèìè àñàúàüàì...
Òàëûá, ãóðáàí îëóì, äàíûø... Íîëàð, áèð ñþç äå... Òàëûá... Òàëûá... à
Òàëûá... äàíûø, ãóðáàí îëóì, ãîðõóðàì àõû?! Òàëûá?.. Òàëûá?.. Òàëûá?..

2005

329
 ÅË×ÈÍ ÙÖÑÅÉÍÁßÉËÈ
(1961)
Åë÷èí Ùöñåéíáÿéëè 1961-úè èë äåêàáðûí 23-äÿ Úÿáðàéûë ðàéîíóíóí Ìàù-
ìóäëó êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð. Øöêöðáÿéëè êÿíä îðòà ìÿêòÿáèíè áèòèðäèêäÿí
ñîíðà ùÿðáè õèäìÿòè áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìèø (1980-1982), Ì.Â.Ëîìîíîñîâ
àäûíà ÌÄÓ-íóí æóðíàëèñòèêà ôàêöëòÿñèíäÿ àëè òÿùñèë àëìûøäûð (1984-1989). Èëê
ùåêàéÿñè 1990-úû èëäÿ “Ýÿíúëèê” æóðíàëûíäà ÷ûõìûøäûð. Áóíäàí ñîíðà ÿñÿðëÿðè
“Õÿçÿð”, “Àçÿðáàéúàí” æóðíàëëàðûíäà, “Éîë” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóø, ÿäÿáè
èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí ìàðàã âÿ ñåâýè èëÿ ãàðøûëàíìûøäûð. “Êå÷ÿ êèìè ãàðà âÿ
ñîéóã ùàâà... Êÿíäÿ ýöí ÷ûõàíäà ãàéûäàúàüûã” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Éîâøàí
ãàüàéûëàð” êèòàáûíäàí (Áàêû, “Àäèëîüëó” íÿøðèééàòû, 2005) ýþòöðöëìöøäöð.

ÊÅ×ß ÊÈÌÈ ÃÀÐÀ Âß ÑÎÉÓà ÙÀÂÀ...

ÊßÍÄß ÝÖÍ ×ÛÕÀÍÄÀ ÃÀÉÛÄÀÚÀÜÛÃ...

Îðõàíëà Øÿìêèðèí êö÷ÿëÿðèíè ýÿçèðèê. Ùàâà ñÿðò, êå÷ÿ êèìè ãàðà

âÿ ñîéóãäóð.
– Áóðà àíàíûí âÿòÿíèäèð, – äåéèðÿì, – ìÿíèì âÿòÿíèìñÿ óçàã-
ëàðäàäûð. Îðõàí ñîðóøìóð, ìÿí þçöì áóíëàðû îíà äàíûøûðàì. – Àíàí
áóðäà ìÿêòÿáÿ ýåäèá. Îäåé, áàõ, îðäà. Àíúàã áèç îíóíëà Áàêûäà
óíèâåðñèòåòäÿ òàíûø îëìóøóã, ñîíðà ìÿí Ìîñêâàéà îõóìàüà ýåò-
ìèøÿì. Îðàäàí àíàíûí äàëûíúà Øÿìêèðÿ ýÿëìèøÿì âÿ àíàí îíó ñåâ-
äèéèìÿ èíàíûá.
Áóðà ìÿíèì ãàëäûüûì ìåùìàíõàíàäûð. ßââÿëëÿð áóðäà ïàðê éîõ
èäè. Ñîíðàäàí òèêèëèá.
– Ñÿí äÿ ìÿêòÿáÿ ýåäèðäèí? – Îðõàí ñîðóøóð.
– Ýåäèðäèì, àíúàã áóðäà éîõ, þç êÿíäèìèçäÿ. Èíäè êÿíäèìèç
îëñàéäû, ìÿí ñèçè îðà àïàðàðäûì, ãóçó îòàðäûüûì, îò áè÷äèéèì éåðëÿðè
ýþñòÿðÿðäèì. Þçö äÿ ìöòëÿã éàéûí áàøëàíüûúûíäà ýåäÿðäèê. Èéóí àéû-
íûí ÿââÿëèíäÿ. Áàðàìà ãóðòàðàíäàí ñîíðà. Ãóðäóí ìèçèíäÿí çÿùëÿì
ýåäèð. Éÿãèí, êÿíäÿ ãàòàðëà ýåäÿðäèê. ßââÿëúÿ ñÿñ-êöéëö, ùèñ âÿ
330
ñîñèñêà èéè âåðÿí “28 Ìàé” ñòàíñèéàñûíäàí áèëåò àëàðäûã. Âàüçàëäà
áèð àç ýÿçèøÿðäèê. Ïåððîíäà îðà-áóðà ãà÷ûøàí, ìöøòÿðè àõòàðàí éöê-
÷öëÿðÿ áàõàðäûã. Áÿëÿä÷èíèí (äèêòîðóí) ãàòàðûí éîëà äöøìÿñè áàðÿäÿ
ñÿñè ìÿíè õöñóñè ùÿéÿúàíëàíäûðàðäû. Íÿäÿíñÿ âàüçàë ìÿíäÿ íîñ-
òàëæè ùèññëÿð îéàäûð. Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, âàüçàëëàð èíñàíëàðûí äöíéàéà
ýÿëèøèíè âÿ ýåäèøèíè õàòûðëàäûð. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, èíñàí õîøáÿõòëèéèíè
âàüçàëëàðäà òàïûð, âàüçàëëàðäà äà èòèðèð...
Àèëÿëèêúÿ áèð êóïåäÿ ýåäÿðäèê. Ìÿí ùÿì Áàêûäàí óçàãëàøìà-
üûìûí, ùÿì äÿ êÿíäÿ ýåòìÿéèìèí øÿðÿôèíÿ áèð éöç âóðàðäûì. Ñÿùÿðÿ
êèìè éàòìàçäûì. Ñîíðà éóõóëàéàðäûì âÿ áèð äÿ àéûëàíäà ýþðÿðäèì êè,
“Äàøáóðóí” ñòàíñèéàñûíäàéûã. Ùîðàäèçÿ ÷àòàíäà ùÿð øåé ìÿíÿ éàâàø-
éàâàø äîüìàëàøàðäû. Ùîðàäèçäÿ àòàìûí õàëàñû óøàãëàðû éàøàéûð. Àõûðäà
Áþéöê Ìÿðúàíëûíûí îò òàéàëàðû ýþðöíÿðäè. Àíàìûí õàëàñû óøàãëàðû
èñÿ Ìÿðúàíëûäà éàøàéûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà Àøàüû âÿ Éóõàðû Ìàðàëéàíû,
áèð àç î òÿðÿôäÿ – áîç òÿïÿëÿðèí ÿòÿéèíäÿ èñÿ Êàðõóëóíó, Úÿôÿðàáàäû
àðõàäà ãîéàðäûã âÿ ìÿí êÿíäèìèçÿ òåç ÷àòìàã ö÷öí ó÷óíàðäûì.
Õÿñòÿ îëñàì äà áåëÿ, êÿíäèìèçèí ùàâàñû ìÿíè ñàüàëäàðäû. Îíà ýþðÿ
äÿ ùàâàíû úèéÿð äîëóñó è÷èìÿ ÷ÿêÿðäèì. Ñîíðà “×àü àüçû” áàüû,
àõûðäà “Òîõìà÷àð” âÿ íÿùàéÿò, Ãÿáèëýèëèí åâèíèí àëòûíäà Ìÿìèø-
ýèëèí òÿçÿúÿ òèêäèéè åâëÿð, ñîíðà Ãóëóíóí, Ãÿáèëèí, Åéíèøýèëèí åâè,
Áÿéëÿðèí äóðäóüó êå÷èä, Ñîíàýèë, ëàï àõûðäà ÿìèìýèë, îíäàí ñîíðà
áèçèì åâèìèç ýþðöíÿðäè. Íÿíÿì (àíàì) ùÿìèøÿêè êèìè ùÿéÿòèìèçèí
àüçûíäà, Àðàçûí ãûðàüûíäà äóðóá ãàòàðà áàõàðäû, øÿùÿðäÿí ýÿëÿí
îüëàíëàðûíû ãàðøûëàìàã öìèäè èëÿ. Òÿçÿ ýåòñÿëÿð äÿ, åëÿ áèëèðäè êè, ñàáàù
à÷ûëàúàã âÿ êèìñÿ äÿìèðéîëëà åâÿ ýÿëÿúÿê, î èñÿ óøàã êèìè ñåâèíÿ-
úÿê. Áèç îíà ÿë åäÿðäèê, àíúàã î áèçè ýþðìÿçäè âÿ ìÿéóñ-ìÿéóñ
ùÿéÿòÿ ýèðÿðäè. Åëÿ áèëÿðäè êè, áó ýöí áèçäÿí ýÿëÿí îëìàäû. Íÿíÿ-
ìèí ýþçëÿðèíäÿ ùÿìèñÿ áèð ãàéüû, íèñýèë âàðäû. Áÿëêÿ äÿ îíà ýþðÿ êè,
ãàðäàøëàðû ëàï óøàãëûãäàí þëìöøäöëÿð. Áèçè ùÿì îüóë, ùÿì äÿ ãàðäàø
ÿâÿçè ùåñàá åäèðäè. Áàúûíûí öðÿéè ãûðûã îëàð – íÿíÿì äåéÿðäè âÿ áèçè
áàúûëàðûìûçà ãàðøû ñîéóã îëìàãäà ãûíàéàðäû.
Äàíûøäûãúà êþâðÿëèðÿì.
– Ñÿíèí íÿíÿí éîõäó àõû? – Îðõàí äåéèð.
Ìÿí ÿùÿìèééÿò âåðìèðÿì. ×öíêè ìÿíèì÷öí èíäè ùÿð øåé êå÷-
ìèø çàìàí øÿêëèíäÿäèð.
Áèð ãÿäÿð äèíìÿçúÿ ýåäèðèê.
Îðõàí:
– Àòà, äàíûø äà, áÿñ ñîíðà íÿ îëàð? Ãàáàüûìûçà íÿ ÷ûõàð?
331
 – Áó äÿôÿ íÿíÿì áèçè ãàðøûëàìàéàúàã, – äåéèðÿì, – ùå÷ îëìàñà,
Ñîíà õàëà, Òàìàøà õàëà ãàðøûëàéàðäû. Ñîíà õàëà ðÿùìÿòÿ ýåòäè,
õÿáÿðèì äÿ îëìàäû êè, ýåäÿì ùàëàëëàøàì. Àõûðäà Òàùèðè, Áÿõòèéàðû,
Õàãàíèíè ñÿñëÿéÿðäèì, äåéÿðäèì êè, ãàðìàãëàðû ùàçûðëàéûí, áàëûüà
ýåäÿúÿéèê.
– Òîï ýÿòèðìèñÿí? – ñîðóøàðäûëàð.
– Áÿñ íåúÿ, îíñóç øåé îëàð. Ñÿùÿð éåìÿéè éåìÿìèø Àðàçûí ãûðà-
üûíà ãà÷ûá áàëûã òóòàðäûì. Ùå÷ àúìàçäûì äà.
Íÿíÿì:
– Àé áàëà, ùå÷ îëìàñà àüçûíà áèðúÿ ëîüìà àë, – äåéÿðäè. Àíúàã
ñåâèíäèéèìäÿí îíà ôèêèð âåðìÿçäèì. Þçöìö ñóéà áóðàõûëàí áàëûã
êèìè ùèññ åäÿðäèì.
Ñîíðà ñèçèíëÿ Éàë îáàéà ÷ûõàðäûã. ßìèìýèëèí áàüûíäàí êå÷ÿð-
äèê. Ñèìóçÿð áóëàüûíäàí ñîïñîéóã ñó è÷ÿðäèê. Éàðüàíûí áàøûíäà
äóðóá, ñèçÿ Ýöíåéè ýþñòÿðÿðäèì âÿ äåéÿðäèì. – Îðà Èðàíäûð, àòà-
áàáàìûçûí àíà âÿòÿíè îðäàäûð. Àñëàíäöçäÿ. Áèð çàìàíëàð Øàùñåâÿí-
ëÿð òàéôàñûíà ãîøóëóá, 20 èë Íèêîëàé ùþêóìÿòèíèí ãà÷àüû îëóá. Àõûðäà
Ýöíåéäÿí äÿ ãà÷àã äöøöá âÿ ñÿðùÿäè ãîðóéàí êàçàêëàðëà àòûøìàäà
þëäöðöëöá. Ùÿìèí ýöí äàéûñû Ôÿðùàä Øóøà ãàëàñûíäàí îíà áÿðàÿò
êàüûçû ýÿòèðèá.
Ñîíðà ðÿùìÿòëèê Òàïäûüûí éàðüàíûí áàøûíäà àòûëûá ãàëìûø “ÄÒ-75”
òðàêòîðóíóí éàíûíà ýÿëÿðäèê. Áèð çàìàíëàð îíà ìèíìÿê ö÷öí íþâ-
áÿéÿ äóðàðäûã. Òûñáàüà éåðèøëè òðàêòîðóí öñòöíäÿ îòóðóá, ëÿççÿòëÿ
éåð øóìëàéàðäûã.
Ìàùìóäëó áàüûíà ýåäÿðäèê. Îò áè÷äèéèì éåðëÿðè ñèçÿ ýþñòÿ-
ðÿðäèì. Êÿíä÷èëÿðèìèçäÿí êèì ãàáàüûìà ÷ûõñàéäû “Õîø ýÿëìèñÿí,
– äåéÿðäè, – áóíëàð ñÿíèíêèäèëÿðìè?” – ñîðóøàðäûëàð. Ìÿí ùÿâÿñëÿ
áàøûìû òÿðïÿäÿðäèì. Îíëàð ÿéèëèá ñèçèí öçöíöçäÿí þïÿðäèëÿð. Ïàéûç
îëñàéäû, Ìþùáÿòèí áàüûíäàí ñèçÿ öçöì éûüàðäûì. Áèëàë ÿìèäÿí èñÿ
ãîðõàðäûì. Ñó ýÿëñÿéäè, Ãóëóýèëèí áÿðÿñèíäÿí áàüà ñó à÷àðäûì.
Ñóñóçëàéàíäà éàðüàíûí àëòûíà – ñåëëèéèí ãûðàüûíà åíÿðäèê, äèçèìèçè
éåðÿ ãîéóá ñó è÷ÿðäèê, àíúàã ñèçÿ ãûéìàçäûì, àíàíûçäàí õÿëâÿò
ÿëèìäÿ ñèçÿ ñó è÷èðäÿðäèì âÿ áÿðê-áÿðê òàïøûðàðäûì êè, ÷èé ñó è÷äè-
éèíèçè åâäÿ äåìÿéÿñèíèç. Ñîíðà Èìðàíýèëèí áàüûíäàí ãàðåëëà (ãàðà-
ýèëÿ) äÿðÿðäèê. Ïàëûä àüàúûíûí ãîçàëàðûíäàí ìóíúóã äöçÿëäèá áîé-
íóíóçäàí àñàðäûì. Ãóðáàíàëû äèêèíäÿí òîçëó-òîðïàãëû éîëëà àøàüû
åíèá Òÿê òóòóí äèáèíÿ äöøÿðäèê. Áèð àç îðäà äèíúèìèçè àëàðäûã. “Àëû
332
õÿíäÿéè”íèí éàíûíäà èøëÿéÿíëÿðÿ áàõàðäûã. – Áàõ, äÿðñ îõóìàñàíûç,
ñèç äÿ áó ýöíöí àëòûíäà èøëÿéèá, ãàðàëàðñûíûç, – äåéÿ ñèçè ãîðõóäàð-
äûì. Àíúàã öðÿéèìäÿ ùÿìèí àäàìëàðà ùÿñÿä àïàðàðäûì, êÿíäèìè-
çèí òîðïàüûíû ãîðóäóãëàðûíà, áåúÿðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, îíëàðà öðÿéèìäÿ
ìèííÿòäàð îëàðäûì. Èñòèäÿí ãîðóíìàã ö÷öí áèçÿ ýþç åëÿéÿí
Ýöíÿøäÿí ýèçëÿíÿðäèê. Ãóçó îòàðàí óøàãëàðû ñàëàìëàéàðäûì. – Ñÿí
êèìèí îüëóñàí, – ñîðóøàðäûì. Ùèäàéÿòèí, éà Âèäàäèíèí, Ìîáèëèí,
ßùëèìàíûí îüëóéàì, – äåéÿðäèëÿð. Ãÿðèáÿäèð, áèð çàìàíëàð îíëàð þç
óøàãëàðû áîéäàéäûëàð âÿ ìÿíèìëÿ áèðýÿ åëÿ áóðàäàúà ãóçó îòàðûð-
äûëàð. Î ãÿäÿð äàëàøìûøûã, ýèçëÿí-ïà÷, õàøìàø îéíàìûøûã êè. Ðÿù-
ìÿòëèê Ñÿðäàðëà, Çàêèðëÿ áóðäà äàëàøäûüûì, îéíàäûüûì, êöñöøäöéöì
ýöíëÿðè éàäûìà ñàëàðäûì. Ñîíðà “Àëû õÿíäÿéè”íäÿí þòöá, “Ùàúû
éåðè”íÿ ýåäÿðäèê. Ñåëëèéèí öñòöíäÿêè äóðáàíûí éàíûíà ýÿëÿðäèê. –
Áèð äÿôÿ áóðäà àç ãàëà Ðàóôëà êÿøô åëÿìèøäèê. Áóëàã ãàçìàã èñòÿ-
äèê, íåôòëè ñó ÷ûõäû, – äåéèðÿì. – Ñóäàí íåôò ÷ûõäû? – Îðõàí òÿÿú-
úöáëÿíèð. – Ñîíðà êÿøôèìèç ïó÷à ÷ûõäû. Ñÿí äåìÿ, ñóéà ãàðûøàí òðàê-
òîð ñîëéàðêàñûéìûø. Áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí Îðõàíûí öçöíäÿêè ìÿéóñ-
ëóüó äóéóðàì. Áèç äÿ î çàìàí áåëÿúÿ ìÿéóñ îëìóøäóã. Ùÿì êÿøô
åëÿéÿíäÿ, ùÿì äÿ îíó èòèðÿíäÿ ùÿéÿúàíëàíìûøäûã, éóìðóüóìóç
áîéäà öðÿéèìèçèí äþéöíòöñöíö åøèòìèøäèê.
Áèð ìöääÿò ñåëëèéèí ãûðàüûíäà äóðóá ñóäà öçÿí, Ýöíÿøèí àëòûíäà
áÿðã âóðàí áàëûãëàðà áàõàðäûã. – Àòà, îíäàí òóò äà ìÿíÿ, íî-î-ëàð,
– ñÿí äåéÿðäèí. – Îëìàç, – äåéÿðäèì, áó áàëûãëàðû ÿëëÿ òóòìàã ÷ÿòèí-
äèð. Ñîíðà òóòàðàì, – äåéÿðäèì âÿ áàøûíûçû áèðòÿùÿð òîâëàéàðäûì.
Àäà éåðèíÿ àäëàéàðäûã. Áóðäà ìàë îòàðäûüûì, îò áè÷äèéèì ýöí-
ëÿðè õàòûðëàéûðäûì, ×ÿðÿêÿí ãûçëàðû èëÿ ïàìáûã éûüäûüûì çàìàíëàðû,
Ãî÷ó èëÿ ýöëÿøäèéèì éåðëÿðè ëàï äÿãèãëèéèëÿ ñèçÿ ýþñòÿðÿðäèì. Ñÿð-
ùÿäèí òèêàíëû ìÿôòèëëÿðèíÿ ÿëèìè âóðàðäûì. Ïàìáûãäàí ãà÷äûüûì ýöí-
ëÿðè éàäà ñàëàðäûì.
Êöäðöéÿ ãàëõàðäûã. Îíóí öñòöíäÿí ñÿðùÿäè ñåéð åëèéÿðäèê. Àõûðäà
Àðàçûí öñòöíäÿêè áîðóäàí êå÷èá Òîõìà÷àðà ÷ûõàðäûã. Áÿéëÿðè
óçàãäàí ýþñòÿðèá, – åëÿ ýþðäöéöì êèìèäèð, éÿãèí éåíÿ äÿ îò áè÷èð, –
äåéÿðäèì âÿ îíóíëà ñÿìèìè ýþðöøÿðäèì. Ñîíðà Òîõìà÷àðäàêû éåðè-
ìèçè ýþñòÿðÿðäèì. Áèð òÿðÿôè Ýöëíèñÿýèë, áèð òÿðÿôè Ìèðêèøèýèëèí éåðëÿ-
ðèíÿ áàõàðäûì âÿ þç-þçöìÿ ýöëÿðäèì. Íàçèìëÿ îò öñòöíäÿ äàëàø-
äûüûì ýöíëÿðè õàòûðëàéàðäûì.
Àõøàìëàð ôóòáîë îéíàéàðäûì. Ñÿíñÿ òîï äàøûéàðäûí. Áàëàúàñàí àõû.
333
 – Î ýöíö Íàäèðýèëèí êîìàíäàñûíà 12 ãîë àòäûì, – Îðõàí äåéèð
âÿ ìÿíè èíàíäûðìàã èñòÿéèð êè, òîï äàøûìàã îíóí èøè äåéèë.
– Áèç êÿíäÿ ãàòàðëà ýåäÿíäÿ ãàòàðûí íÿüìÿ îõóéàí òÿêÿðëÿðèíèí
ñÿñèíÿ ãóëàã àñàðäûì. Òàã-òàã-äàãàäàò-äàã. Áóíëàð ùàìûñû áèð
çàìàíëàð îëìóøäó.
– Áÿñ èíäè íèéÿ éîõäó êè, – Îðõàí ñîðóøóð.
– Äöøìÿíëÿðäÿäèð, – äåéèðÿì. – Áåø ãàðäàø áèçè ýþçëÿéÿí àíà-
ìûçû ãîðóéà áèëìÿäèê. – Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ èñòÿð-èñòÿìÿç ýþçëÿðèì
äîëóð âÿ àíàìû éåíÿ äÿ Àðàçûí ãûðàüûíäà äóðóá áèçè ýþçëÿéÿí ýþðö-
ðÿì. Áèð çàìàíëàð ìÿí îíóí áÿòíèíäÿ îëàðêÿí äÿ áåëÿúÿ Àðàçûí
ãûðàüûíäà äóðóá ìÿíèì äîüóëìàüûìû ýþçëÿéèá. Î çàìàíëàð éÿãèí
ìÿí äÿ îíóí äöøöíúÿëÿðèíÿ óéüóí áþéöéöðìöøÿì. Éÿãèí åëÿ îíà
ýþðÿ äÿ ÿí ÷îõ àíàìà îõøàìûøàì. Ãàðäàø-áàúûëàðûìû äà áèð ãàðûíäà
éàòäûüûìûçà ýþðÿ ÷îõ èñòÿéèðÿì. Ùÿðäÿí äöøöíÿíäÿ êè, àíàì îíëàðû
äà áàõ áåëÿúÿ ãàðíûíäà ýÿçäèðèá, áèçÿ åéíè íÿüìÿëÿðè îõóéóá, åéíè
ëàéëàëàðû äåéèá, åéíè äþøäÿí ñöä âåðèá, åéíè ÿëëÿðèëÿ ãóúàüûíà ýþòö-
ðöá îéíàäûá, áèçè åéíè äÿðÿúÿ äÿ ñåâèá – áàõ îíäà ìÿí ãàðäàø-áàúûìû
ñåâèðÿì. Áöòöí áóíëàðû òÿñÿââöð åòìÿñÿí âÿ äöøöíìÿñÿí êè, áó
óøàãëàð ñÿíè ùÿéàòà ýÿòèðÿí àòà-àíàíäûð îíëàðû ñåâÿ áèëìÿçñÿí. Ñÿí
àòà-àíàíûí ÿâÿçèíäÿ îíëàðû ñåâìÿéÿ ìÿùêóìñàí.
– Ìÿí áþéöéÿíäÿ äöøìÿíëÿðè îðäàí ãîâàúàüàì, – Îðõàí óøàã
ñàäÿëþâùëöéö âÿ òÿìèçëèéèéëÿ äåéèð.
– Êÿíäèìèçÿ ãàéûäàíäà ìöòëÿã àíàìûí ãÿáðèíè îðà àïàðàðûã, àòà-
ìûí éàíûíäà áàñäûðìàã ö÷öí, – äåéèðÿì âÿ Îðõàíûí ÿëèíäÿí òóòóá
åâÿ òÿëÿñèðÿì. Äÿìèð ãàïûíû à÷ûá ùÿéÿòÿ ýèðèðÿì. Ïåíñèîíåð òîéóã-
ëàð ãàáàüûìà ãà÷ûð.
“Ýþðÿí, êÿíäèìèçäÿ ùàâà íåúÿäèð” – þç-þçöìÿ äöøöíöðÿì.
“Éÿãèí ýöí ÷ûõûá” – ùàâà ïðîãíîçóíó þçöì âåðèðÿì. Áàéûðäà èñÿ
ùàâà éàüûø ãîõóéóð...
Êèìñÿñèç ìÿçàðëàðà éàüûø äàìûð, éÿãèí...

2005

334
 ÐßØÀÄ ÌßÚÈÄ
(1964)
Ìÿúèäîâ Ðÿøàä Ìöñåéèá îüëó 1964-úö èë àâãóñò àéûíûí 21-äÿ Àüúàáÿäè
ðàéîíóíäà àíàäàí îëìóøäóð. Àüäàìäà 1 ñàéëû øÿùÿð îðòà ìÿêòÿáèíè âÿ Àçÿð-
áàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí æóðíàëèñòèêà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøäèð.
ßìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ “Åëì âÿ ùÿéàò” æóðíàëûíäà êîððåêòîð êèìè áàøëàìûø,
Àçÿðáàéúàí Áÿäèè Òÿðúöìÿ âÿ ßäÿáè ßëàãÿëÿð Ìÿðêÿçèíäÿ ñÿäð ìöàâèíè,
“ßäàëÿò” âÿ “Àçÿðáàéúàí” ãÿçåòëÿðèíäÿ áàø ðåäàêòîðóí áèðèíúè ìöàâèíè, “Àçÿð-
ìÿòáóàòéàéûì” Èñòåùñàëàò Áèðëèéèíèí ðÿèñè, Àçÿðáàéúàí Òÿðúöìÿ Ìÿðêÿçèíäÿ
ìÿñóë êàòèá âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð. Ùàçûðäà “525-úè ãÿçåò”èí áàø ðåäàêòîðó âÿ
ÀÉÁ-íèí êàòèáèäèð.
Áÿäèè éàðàäûúûëûüà 1980-úè èëëÿðäÿ áàøëàìûø, øåèð âÿ ùåêàéÿëÿðèíè ÿäÿáè èúòè-
ìàèééÿò ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàìûøäûð. “10 ñåíòéàáð” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí åéíèàäëû êèòà-
áûíäàí (Áàêû, Àçÿðáàéúàí Òÿðúöìÿ Ìÿðêÿçè, 2004) ýþòöðöëìöøäöð.

10 ÑÅÍÒÉÀÁÐ

Ùîñïèòàëäàí ÷ûõûá ìàøûíà òÿðÿô ýåòäè. Êþùíÿ “06” “Æèãóëè”éäè.

Îí áåø èë ãàáàã, ñÿêñÿí àëòûíúû èëäÿ, ñîâåò âàõòû ìöùÿíäèñ èøëÿäèéè
çàâîääà íþâáÿéÿ äóðóá àëìûøäû. Ãàïûíû à÷ûá îòóðäó, ãàáàã îòóðà-
úàãëàðûí àðàñûíäàí öñòöíÿ “òàêñè” éàçûëàí ëþâùÿíè ýþòöðöá ñîë ÿëèéëÿ
ìàøûíûí äàìûíà áÿðêèòäè.
Ùîñïèòàëà úÿððàùëà ýþðöøìÿéÿ ýåäèðäè. Îðòàíúûë ãûçû ÿìÿëèééàò
îëóíìàëû èäè. Ùàíñû ùÿêèìèí àüçûíû àðàìûøäûñà, õÿðúèíèí 300 äîëëàð-
äàí àç îëìàéàúàüûíû äåìèøäèëÿð. Ùÿðáè úÿððàùû áèð êþùíÿ òàíûø íèøàí
âåðìèøäè: “Ùÿì èøèíèí óñòàñûäûð, ùÿì äÿ ýþçöòîõ àäàìäûð” – äåìèøäè.
Äîüðóäàí äà, ñþùáÿòëÿðè ïèñ àëûíìàäû, 150-éÿ ðàçûëàøäûëàð. ßëëè
äîëëàð-ôèëàí äà êþìÿê÷èëÿðÿ õÿðúè ÷ûõàúàãäû. Ïóëóí 150-ñè àðòûã
ùàçûðûéäû. Ùÿêèìëÿð îíó ÿìÿëèééàòûí âàúèáëèéèíÿ èíàíäûðàíäàí áÿðè
óøàãëàðûí áîüàçûíäàí êÿñèá áèðòÿùÿð, ìàíàò-ìàíàò éûüûá äöçÿëò-
ìèøäè. Èíäè ãàëûðäû 50-íè òàïìàã. Ôèêèðëÿøèðäè êè, äîñòäàí, òàíûøäàí
335
áîðú åëÿéèá áèðòÿùÿð äöçÿëäÿð. “Çÿìàíÿíèí öçö ãàðà îëñóí, áîðú
ö÷öí êèìÿñÿ àüûç à÷àíäà äà òÿð òþêöðñÿí – ïóëó îëàíûí öðÿéè éîõäó,
öðÿéè îëàíûí ïóëó”.
“Íÿðèìàíîâ” ìåòðîñóíà ÷àòàíäà ôèêèðëÿøäè êè, áÿëêÿ åâÿ ýåäèá
àðâàäûíû ñåâèíäèðñèí. Àììà ùÿìèøÿ äàéàíûá ìöøòÿðè ýþçëÿäèéè äàéà-
íàúàãäà ìàøûí îëìàäûüûíû ýþðöá ôèêðèíäÿí äàøûíäû. Éåääè èëäÿí
÷îõóéäó áó äàéàíàúàã îíóí èø éåðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Êö÷ÿíèí ñîíóíäà
éåðëÿøÿí, îí éåääè èë èøëÿäèéè, ìöêàôàòëàð àëäûüû çàâîä èñòåùñàëûíû
àçàëäà-àçàëäà, ýöúäÿí äöøÿ-äöøÿ àõûð êè, ãàïûñûíà ãûôûë âóðàñû îëäó.
7-8 àé îðäà-áóðäà èø ñîðàãëàøäû. Áöòöí úÿùäëÿðè áîøà ÷ûõàíäàí ñîíðà
öìèäè ìàøûíà ãàëäû. Ãîíøóñó Èñëàìûí ìÿñëÿùÿòèéëÿ ìàøûíû òàêñèéÿ
÷åâèðäè. Èñëàì áèð âàõòëàð ìÿøùóð îëàí Ìÿäÿíè Ìàëëàð Òèúàðÿò Áàçà-
ñûíäà èøëÿìèøäè. Èìêàíû éàõøûéäû. Ãîíøóëàðà äà ÿë òóòàð, èñòÿäèêëÿðè
ìàëû àíáàðäàí ýÿòèðèá þç ãèéìÿòèíÿ âåðÿðäè. Áàçà áàüëàíàíäàí ñîíðà
Èñëàì áèçíåñëÿ ìÿøüóë îëìàã èñòÿñÿ äÿ, áþéöê çèéàíà äöøìöø, áîðú-
ëàðû áèðòÿùÿð þäÿäèêäÿí ñîíðà ÷þðÿêïóëóíó ìàøûíäàí ÷ûõàðìàüà
áàøëàìûøäû. ßââÿë-ÿââÿë Èñëàìûí ôèêðèíÿ åòèðàç åòñÿ äÿ, ñîíðà ðàçû-
ëàøìàëû îëäó. Èëê âàõòëàð éàìàí óòàíûðäû. Áÿçÿí òàíûø-áèëèøÿ ðàñò ýÿëèð,
îíó òàíûéàíëàð îëóðäó. Ïóë àëìàã èñòÿìèðäè. Áèð äÿôÿ èñÿ àáûðñûç âÿ
ùàðûí ìöøòÿðèíè éàðûéîëäà äöøöðöá åâÿ äþíñÿ äÿ, àðâàä âÿ óøàãëà-
ðûíûí ñóàë äîëó áàõûøëàðû îíó åâäÿ îòóðìàüà ãîéìàìûøäû. Àììà
âàõò êå÷äèêúÿ éàâàø-éàâàø ìöøòÿðèëÿðÿ àëûøäû, äàéàíàúàãäà òÿçÿ
òàíûøëàð, òÿçÿ “èø éîëäàøëàðû” òàïäû. È÷ÿðèëÿðèíäÿ êå÷ìèø ðàéêîì èø÷è-
ëÿðè, ìöùÿíäèñëÿð, ùÿêèìëÿð âàðäû.
...Ìàøûí øöøÿñèíèí òàããûëòûñûíà ôèêèðäÿí àéðûëäû. Õàðèúèéäèëÿð. Ýîí-
áóë, áàëàúàáîé êèøè âÿ àðûã, îðòàáîéëó ãàäûí. ßëëÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ äîëó
ïàêåò âàðäû. “Ïëèç, ïëèç” – äåéèá àðõà ñàü ãàïûíû à÷äû. Ãàäûí áàøà ñàëäû
êè, øÿùÿðÿ òÿðÿô ýåäÿúÿêëÿð. Ìåòðîíóí ãàðøûñûíäàí ùÿðëÿíèá “Ìîñêâà”
ïðîñïåêòèíÿ ÷ûõäû. Ýöçýöäÿí ýþðäö êè, êèøèíèí îâóðäëàðû èøëÿéèð.
“Áóíëàð äà ìþùêÿì éåéèðëÿð”. Ïàêåòäÿí åøÿëÿéèá ÷ûõàðàíäà éåäèéè-
íèí ïàõëàâà îëäóüóíó ýþðäö. ßñëèíäÿ àìåðèêàëû ïàõëàâàíû ÷åéíÿìèð,
àç ãàëà áöòþâ-áöòþâ óäóðäó.
Áàëàúà ýåúÿãîíäó åâëÿðè ôûðëàíûá ãàäûíûí ýþñòÿðäèéè éåíè òèêèë-
ìèø, ùöíäöð áèíàíûí ãàðøûñûíäà ìàøûíû ñàõëàäû. Ãàäûí ÿëèíäÿ ñàõëà-
äûüû áèð øèðâàíû – îí ìèí ìàíàòû îíà óçàäûá “ñàù îëë” äåäè. Äöøöá
ãàïûíû à÷äû. Êèøèíèí îâóðäëàðû ùÿëÿ èøëÿéèðäè. Ïàêåòëÿðè äàðòà-äàðòà
áèðòÿùÿð ãàïûäàí ÷ûõäû, ñîíðà ãàäûí äà äöøäö. “Ñÿíê éö” – äåéèá
áèíàíûí ýèðèøèíÿ òÿðÿô ýåòäèëÿð. Ìàøûíà îòóðóá åâÿ òÿðÿô ñöðäö.
336
 Ýåúÿãîíäóäà éàøàéûðäû. Àòàñû î âàõò ìàëäàí-ãîéóíäàí ñàòûá
éåääè ìèí ìàíàò äöçÿëòìèøäè, åâëÿíÿíäÿí èêè àé ñîíðà àëìûøäûëàð. Èêè
îòàüûéäû – è÷-è÷ÿ. Áàëàúà ìÿòáÿõè, áèð ìàøûíûí çîðëà éåðëÿøäèéè ùÿéÿòè
âàðäû. Ùÿéÿòèí ýèðÿúÿéèíäÿêè äàðûñãàë ùàìàì-òóàëåòè ñîíðàäàí þçö
òèêìèøäè. Çàâîääà åâ íþâáÿñèíäÿéäè. Áèð äÿôÿ òÿêîòàãëû ìÿíçèë âåðèð-
äèëÿð. Àëìàäû. Ö÷ óøàãëà áèðîòàãëûäà íåúÿ éàøàéàúàãäû. “Áèð àç äà
äþçÿðÿì, àììà ö÷îòàãëû àëàðàì”. Î äþç, áó äþç – ùþêóìÿò äàüûëäû,
çàâîä áàüëàíäû, åâ íþâáÿëÿðè äÿ ýåòäè àðõèâÿ (ùÿðäÿí éàäûíà äöøÿíäÿ
þçöíö ãûíàéûðäû, ùå÷ îëìàñà î âàõò áèðîòàãëûíû àëñàéäû).
Ãàïûéà ÷àòàíäà ñèãíàë âåðäè, àðâàäû ÷ûõûá äàðâàçàíû à÷äû. Àäÿòÿí
ýöíîðòàëàð ìàøûíû ãàïûéà ñàëìàçäû. Èíäè ÷þðÿê éåéèá áèð àç éàòìàã
èñòÿéèðäè. Àðâàäû äàðâàçàíû áàüëàäû. Ýþçö îíóí öçöíäÿéäè.
Àðâàäûíà ùÿðáè ùÿêèìëÿ ñþùáÿòèíè äàíûøäû. Ñèôÿòèíÿ èøûã ýÿëäè.
Ìÿòáÿõäÿ íàùàðûíû åäèá, àðõà îòàüà êå÷äè. Îòàüûí êè÷èê ïÿíúÿðÿñè
ãîíøóíóí ùÿéÿòèíÿ à÷ûëûðäû. Ãàá-ãàçàí òàããûëòûñû, ñó øûðûëòûñû, óøàã-
ëàðûí ñÿñ-êöéö ÷ÿòèí êè éàòìàüà èìêàí âåðÿéäè. Àììà áó äÿôÿ
íÿäÿíñÿ ñàêèòëèê èäè. Îëà áèëñèí, àðâàäû õÿáÿð ýþíäÿðìèøäè. Ãîíøóëàð
àðâàäûíûí “âåðýèëè” îëäóüóíó áèëèðäèëÿð.
Àðâàäû ÿââÿëëÿð çàâîäóí óøàã áàü÷àñûíäà òÿðáèéÿ÷è èøëÿéèðäè.
Ñîâåò âàõòûíäà óøàã áàü÷àñûíäà ÿñàñÿí Ëåíèíëÿ áàüëû êèòàáëàð îëàðäû.
Ùþêóìÿò äàüûëàíà éàõûí êèìñÿ Èðàíäàí êèðèë ÿëèôáàñûíäà éåêÿ øèðèôò-
ëÿðëÿ éàçûëàí äèíè êèòàáëàð ýÿòèðèá áåø-àëòû íöñõÿñèíè äÿ áàü÷àéà áàüûø-
ëàìûøäû. Çàâîäóí äàéàíìàñûéëà áàü÷àíûí äà ãàïûñûíà ãûôûë âóðóëäó.
Àðâàäû äà Èðàíäàí ýÿëÿí êèòàáëàðäàí áèð-èêèñèíè äÿ ýþòöðöá åâÿ ýÿòèðäè.
Àðâàäûíûí ñààòëàðëà îòóðóá î êèòàáû îõóìàüû, îíà ãÿðèáÿ ýÿëèðäè.
Ùÿðäÿí Ãóðàíäàí, Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ùÿéàòûíäàí äàíûøûðäû.
Êàôèðëÿðèí éåðèíèí úÿùÿííÿì îëäóüó áàðÿäÿ äàíûøäûüû ðÿâàéÿòëÿð
úàíûíà öøöòìÿ ñàëûðäû. Áåëÿ ìÿãàìëàðäà íÿäÿíñÿ éàäûíäà àðâàäûíûí
úåùèç ýÿòèðäèéè ñàíäûãäà áöêöá ñàõëàäûüû ïàðòèéà áèëåòè äöøöðäö. Îí
èêè èë Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí öçâö îëäó, ùÿð àé ìààøûíäàí ôèëàí
ãÿäÿð ïàðòèéàíûí áöäúÿñèíÿ êå÷èðäè. Ðóñ ãîøóíëàðû Áàêûéà ýèðèá ÿëè-
éàëûí èíñàíëàðû ãàíûíà ãÿëòàí åëÿäèéè 20 Éàíâàð ãûðüûíûíäàí ñîíðà
ùàìû êèìè î äà ïàðòáèëåòè àòìàã èñòÿäè. Ñîíðà ôèêðèíäÿí äàøûíäû. Î,
ýöíàùû ïàðòèéàäà éîõ, Ãîðáà÷îâäà ýþðöðäö. Äöøöíöðäö êè, Ãîð-
áà÷îâ èñòÿñÿéäè, âàõòûíäà åðìÿíèëÿðè éåðèíäÿ îòóðäà, ãûðüûíëàðûí ãàð-
øûñûíû àëà áèëÿðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ áèëåòè àòìàäû, àììà áèð ýöí Éåëòñèí
ãÿðàð âåðèá ïàðòèéàíûí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðäû. Àììà î éåíÿ äÿ
337
ïàðòáèëåòè àòìàäû. Êîììóíèñòëÿðèí ýåðè äþíÿúÿéèíÿ öìèä åäèðäè. Áó
áîéäà þëêÿíèí ñàêèòúÿ äàüûëàúàüûíà èíàíìûðäû. ßââÿë àðâàäûíûí äèíÿ
ìàðàüûíû äà þòÿðè ñàéûðäû. Àììà éàâàø-éàâàø äèíè êèòàáëàð àðòìàüà
áàøëàäû. Àðâàä èíäè åâäÿ äÿ áàøûíà éàéëûã þðòöðäö. Àðà-ñûðà åâÿ
ýÿëÿíäÿ ãîíøó àðâàäëàðû åâëÿðèíäÿ ýþðöðäö. Ñîíðà òàíûìàäûüû áàøãà
ãàäûíëàð äà ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. Áèð ýöí àðâàäû ùÿð øåéè à÷ûá äàíûøäû.
Àü ÿììàìÿëè íóðàíè áèð ãîúàíûí éóõóñóíà ýèðäèéèíè, îíà èøûì-èøûì
èøûëäàéàí, ãûçûë úàìäà íÿñÿ âåðäèéèíè, ñÿùÿð àéûëàíäàí ñîíðà þçöíäÿ
ãåéðè-àäè ÿëàìÿòëÿð ùèññ åòäèéèíè ñþéëÿäè. Î, àðâàäûíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ãåéðè àäè äÿéèøèêëèêëÿðèí èçàùûíû òàïìàüà ÷àëûøûð, áóíó èøñèçëèêëÿ,
ïóëñóçëóãëà, êàñûá÷ûëûãëà áàüëàéûðäû. ßââÿë-ÿââÿë àðâàäûíà áÿðê ùèðñ-
ëÿíìèøäè, òàïøûðìûøäû êè, ùå÷ êèìèí ùÿéàòûíà ãàðûøìàñûí, áèð äÿ åâÿ
éàä àäàìëàðû áóðàõìàñûí.
Áèð ýöí Èñëàì îíó ÷àé÷ûéà äÿâÿò åëÿäè. Ìÿøùÿäÿ ýåäèá ýÿëÿí-
äÿí ñîíðà è÷êèíè òÿðýèòìèø, åëÿ áèë áèð àç äà îòóðóøìóø, àüûðëàøìûøäû.
Òåç-òåç ìÿñúèäÿ ýåäèð, ãûñà ñàããàë ñàõëàéûðäû. ßââÿëêè éåéèá-è÷ÿí,
äåéèá-ýöëÿí Èñëàìäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûøäû. Èñëàì úàíè-äèëäÿí
îíó èíàíäûðìàã èñòÿéèðäè êè, áåëÿ âåðýè ùÿð èíñàíà ãèñìÿò îëìóð,
Àëëàù-Òààëà áóíó þçöíöí äöç, ùàëàë áÿíäÿñèíÿ ÿòà åäèð. “Ùå÷ îëìàñà,
ãîíóì-ãîíøóíóí äèëÿéèíè òóòñóí, îíëàðû íàöìèä ýåðè ãàéòàðìàñûí,
ñàâàáäû”. Èñëàì îíäàí èúàçÿ èñòÿéèðäè. Îíóí þçöíÿ äÿ éîë ýþñòÿðèðäè.
“È÷êèíè òÿðýèò, ïàðòáèëåòè äÿ òóëëà. Î åâäÿ ùàðàì ùÿð øåé éàñàãäû”.
Èñëàì íÿ èëëàù åëÿñÿ äÿ, îíó ðàçû ñàëà áèëìÿäè. Àììà áèð ìöä-
äÿòäÿí ñîíðà þçö àðâàäûíäà ãåéðè-àäè íÿñÿ îëäóüóíà èíàíìàüà áàø-
ëàäû. Áèð äÿôÿ àðâàäû ýåúÿêè éóõóñóíó äàíûøûá îðòàíúûë ãûçûíûí õÿñòÿ-
ëÿíÿúÿéèíè ñþéëÿäè. Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà äîüðóäàí äà ãûçû ùÿêèìÿ
àïàðàñû îëäó. Ýöí-ýöíäÿí àðûãëàéûðäû, ÷þðÿê éåìèðäè. Ùÿêèìëÿð
ãûçûí áþéðÿêëÿðèíèí áèðèíèí ñûðàäàí ÷ûõäûüûíû, òÿúèëè ÿìÿëèééàò ëàçûì
îëäóüóíó ñþéëÿäèëÿð. Áàøãà èêè ùÿêèì äÿ áåëÿ äåäè. Áóíäàí ñîíðà î,
àðâàäûíäà ùàíñûñà ãåéðè-àäèëèéèí îëäóüóíà èíàíûð, áèð àç äà îíà ãîð-
õóéëà áàõûðäû.
...Ýþçöíö à÷àíäà àðâàäû îòàüûí êöíúöíäÿêè äîëàáûí è÷èíäÿ íÿñÿ
àõòàðûðäû.
– Ìàøàëëàù, éàõøû éàòäûí ùà.
Ñààò áåøÿ ãàëûðäû. ßë-öçöíö éóéóá ãàéûòäû. Ñòîëóí öñòöíäÿ áèð
ñòÿêàí ÷àé âÿ ñàðû ðÿíýëè áàëàúà ãàäûí ÷àíòàñû âàðäû.
– Áó íÿäè?
338
 – Ãûçëàð ìàøûíäàí òàïûá.
– À÷ìûñûç?
– À÷ìûøäûëàð, áàüëàéûá ãîéäóì áóðà.
×àíòàíûí àüçûíû à÷ûá è÷èíäÿêèëÿðè áèð-áèð ÷ûõàðûá ñòîëóí öñòöíÿ
äöçäö. Àðâàäû àéàã öñòÿ äóðóá áàõûðäû. Ãûçëàð ãàïûíûí àüçûíäà áîé-
áîéà âåðèá ñòîëà áîéëàíûðäûëàð. Îðòàíúûëà áàõûá ýöëöìñÿäè. Äàðàã,
êðåäèò êàðòû... Îí éåääè äÿíÿ, ñàíúàüà êå÷èðèëìèø øàõ éöçëöê äîëëàð,
èêè ÿëëèìèíëèê, áèð íå÷ÿ îíìèíëèê âÿ ìèíëèêëÿð.
Èëê ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿëÿí àìåðèêàëû ýîíáóë êèøèíèí èøëÿéÿí
îâóðäëàðû îëäó.
– Áàéàã ÿð-àðâàä àìåðêàíëàð ìèíìèøäè. Îíëàðûí îëàúàã.
Åâëÿðèíè òàíûéûðàì.
Ãûçëàð ãàïûíûí àüçûíäàí ÷ÿêèëäèëÿð. Àðâàäû ñòÿêàíû ýþòöðöá:
– Ñîéóéóá, àïàðûì äÿéèøèì, – äåäè.
“Ñïåéñ”äÿ áåøèí õÿáÿðëÿðè ýåäèðäè. Àíîíñëàðû Áàêûéà ýÿëÿí Ãàðà-
áàü åðìÿíèëÿðèíäÿí áàøëàäûëàð. Ñàáàù, ñåíòéàáðûí 11-äÿ ýåðè ãàéû-
äàúàãäûëàð, Ãàðàáàü Àçàäëûã Òÿøêèëàòû îíëàðûí ýÿëèøèíÿ åòèðàç ïèêåòè
êå÷èðìèø, ÿââÿëäÿí ýþðöøÿ ðàçûëûã âåðÿí ìöõàëèôÿò÷èëÿðèí áÿçèëÿðè
ýþðöøäÿí èìòèíà åëÿìèøäèëÿð.
×àéû è÷èá ÷àíòà ÿëèíäÿ åâäÿí ÷ûõäû. Äàðâàçàíû à÷ûá ìàøûíà îòóðäó.
Ìàøûíû ùÿéÿòäÿí ÷ûõàðàíäàí ñîíðà äöøäö êè, äàðâàçàíû áàüëàñûí.
Àðâàäû ÷þëäÿéäè – äàðâàçàíûí áèð òàéûíû ÷ÿêäè âÿ ÿðèíèí åøèäÿúÿéè
ñÿñëÿ þç-þçöíÿ “Öðÿêëè àäàìà îõøàìûðëàð” ïû÷ûëäàäû. Àðâàäûíûí áóç
êèìè ñþçëÿðè, åëÿ áèë, ñöçöëöá áàéàãäàí è÷èíè áöðöìöø èñòèëèéÿ ãàðûøäû.
Î, èñòèëèéèí íÿ îëäóüóíó äà, åëÿ áèë, èíäè àíëàäû. Öðÿéèíèí äÿðèí-
ëèéèíäÿ ôèêèðëÿøäè êè, î ýîíáóë êèøè, éîõ, î àðûã ãàäûí ãàðàíëûãäà îíó
ýþðúÿê ñåâèíÿúÿê âÿ îí éåääè éöçëöéöí ùå÷ îëìàñà áèðèíè ñàí-
úàãäàí ÷ûõàðûá îíà âåðÿúÿê, î äà ñÿùÿð òåçäÿí ýåäèá ùÿðáè ùÿêèìëÿ
áåùëÿøÿúÿê. Èíäè àðâàäûíûí ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà åëÿ áèë, î èñòèëèê ÷ÿêèëèá
ýåòäè, áåéíèíÿ êöò áèð àüðû ýÿëäè.
Ìàøûíû ìåòðîíóí éàíûíäàêû äàéàíàúàãäà ñàõëàäû. Úÿìè ö÷ ìàøûí
âàðäû. Àäÿòëÿðèéäè, ìöøòÿðè ýþçëÿéÿíäÿ ñàëîíóí ÷îõ ãûçìàìàñû ö÷öí
ãàïûëàðû à÷ûã ãîéóá éàõûíëûãäàêû àüàúûí àëòûíäà ñþùáÿò åäÿðäèëÿð.
Àêèôëÿ “Ùÿêèì” îíó ýþðÿí êèìè àéàüà ãàëõäûëàð. Áèðèíúè Àêèô äèëëÿíäè:
– Èêè àìåðèêàëû ýÿëìèøäè, äåéÿñÿí, ñÿíè ýþçëÿéèðäèëÿð, âèçèòêà äà
ãîéäóëàð. Òÿðúöìÿ÷èëÿðè âàðäû. Äåäè êè, áàéàã áóðàäà ãûðìûçû
“Æèãóëè”éÿ îòóðóáëàð, àðâàäûí ñóìêàñû, äåéÿñÿí ìàøûíäà ãàëûá, øîôåð
339
äÿ ãàðàáûüëû, áàëàúàáîé àäàì îëóá. Áèëäèê êè, ñÿí îëàññàí. Áàðû ñóì-
êàäà áèð øåé âàðìû?
Úàâàá âåðìÿéÿ èìêàí òàïìàäû. “Ùÿêèì” äèëëÿíäè:
– Îëìàñà, î áîéäà êèøè äóðóá áóðà ýÿëìÿç êè! Àìåðèêàí ùÿð õûðäà
øåéäÿí þòðö þçöíÿ ÿçèééÿò âåðìÿç. Éÿãèí ñóìêàäà áèð ìèí äîëëàð îëóá.
Ñÿíÿ äÿ àçû áèð éöçëöê âåðÿðëÿð. Úûüàëëûã åëÿìÿ, áèð ãîíàãëûã ñÿíäÿ.
– Ìàøûíäàäû, àïàðûðàì âåðìÿéÿ. Ìèíäÿí ÷îõäó.
Àêèô âèçèòêàíû óçàòäû.
– Öíâàíû áèëèðÿì, – äåäè, àììà âèçèòêàíû àëäû. Èíýèëèñúÿéäè. “Úèì”
ñþçöíö ðàùàò îõóäó, ñîéàäû äÿãèã îõóéà áèëìÿäè. Âèçèòêàíûí àðõà-
ñûíäà ñõåì äÿ âàðäû, éàøàäûãëàðû áèíàíûí 11-úè ìÿðòÿáÿñèíÿ áèð îõ
ãîéóëìóøäó.
– Ãîíàãëûüû óíóòìà ùà!
Áèëèðäè êè, åëÿ-áåëÿ ÿë ÷ÿêÿí äåéèëëÿð:
– Àðõàéûí îëóí, éöçëöê âåðñÿëÿð ãîíàãëûã ìÿíäÿ.
Ìàøûíà îòóðóá, “Áàêñîâåò”ÿ òÿðÿô ñöðäö. Ýåúÿãîíäóëàðû ôûðëàíûá
áàéàãêû áèíàíûí ãàðøûñûíäà ñàõëàäû. Äÿìèð ùàñàðëû áèíàíûí ãàïûñûíà
éàõûíëàøûá, âèçèòêàíû ýþñòÿðäè. Ãàðà ýåéèìëè, ùöíäöðáîéëó ýþçÿò÷è
ýþçóúó âèçèòêàéà áàõûá îòàüûíà ãàëõäû. Òåëåôîíëà êèìëÿñÿ äàíûøûá
îíà “ëèôòÿ ýèð, 11-ÿ ãàëõ, ýþçëÿéèðëÿð” – äåäè. Ìàøûíäàí ÷àíòàíû ýþòö-
ðöá éóõàðû ãàëõäû.
Äÿùëèçäÿêè èêè ãàïûíûí áèðè éàðûéàúàí à÷ûã èäè. È÷ÿðèäÿí ñÿñ
ýÿëèðäè. Éàõûíëàøûá ãàïûíû áèð àç äà àðàëàäû. Áàéàãêû ýîíáóë êèøè îíó
ýþðÿí êèìè “ïëèç, ïëèç” äåéèá ãóúàüûíäàêû ãûâðûìòöêëö èòè ñûüàëëàéà-
ñûüàëëàéà äÿùëèçèí ÿêñ òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Ñàêèòëèê ÷þêäö. Áèð íå÷ÿ äÿãè-
ãÿäÿí ñîíðà ýåòäèéè òÿðÿôäÿí áàéàãêû ãàäûí ÷ûõûá îíà éàõûíëàøäû.
×àíòàíû óçàòäû. Àëûá à÷äû, è÷èíÿ ýþç ýÿçäèðäè, ñîíðà ñàíúàüû ÷ûõàðûá
äîëëàðëàðû ñàéäû. “Äöç” – äåäè. ßëèíäÿêè øàõ ÿñýèíàñëàðà èøàðÿ åòäè:
– “Úèìè òè àëàúàã”.
Ñîíðà ïóëëàðû ÷àíòàíûí è÷èíÿ ãîéóá ÿëèíè óçàòäû:
– Ñàù îîë. Ìèííåääàð-àì!
Ýîíáóë êèøè áàéàã ýåòäèéè òÿðÿôäÿí ÷ûõûá éåíÿ ãóúàüûíäàêû èòè
ñûüàëëàéà-ñûüàëëàéà îíà òÿðÿô þòÿðè ýöëöìñÿéèá îòàüà êå÷äè. Îâóðä-
ëàðû éåíÿ èøëÿéèðäè.
Êåéëÿøÿí êèìè îëäó, àðâàäûí àðûã, ãûðûøëû ÿëëÿðèíè áóðàõûá ãàïû-
äàí ÷ûõäû. Ëèôòèí äöéìÿñèíè áàñäû. ßââÿë àðâàäûíûí, ñîíðà îðòàíúûë
ãûçûíûí ñèôÿòè ýÿëäè ýþçëÿðè þíöíÿ. Äàùà ñîíðà àüàúûí àëòûíäà ñþùáÿò
340
åäÿí ñöðöúö òàíûøëàðûíû äöøöíäö. Ôèêèðëÿøäè êè, ýÿðÿê äàíàéäû. Êèì
ñöáóò åëÿéÿ áèëÿðäè êè, ìÿíèì ìàøûíûìäà ãàëûá. Áàéàãäàí áÿðè èëê
äÿôÿ àüëûíà ýÿòèðäèéè áó ôèêèðäÿí ÿòè ÷èì÷ÿøäè.
Ëèôòèí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ áàëàúà áèð èò èêè äÿôÿ ùöðöá àéàãëàðûíû èéëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû. Äèêñèíäè. Èòèí õàëòàñûíäàí òóòìóø îüëàí èñòåùçàéëà
“ãîðõìà, ãîðõìà” ñþéëÿäè. Ùÿéÿò ãàïûñûíûí ëàï àüçûíäà “ÚÈÏ”
äàéàíìûøäû, ãàïûäàí çîðëà ÷ûõäû. Ìàøûíà îòóðóá øÿùÿðÿ ñàðû ñöðäö.
“Áóíëàðäàí áèçÿ õåéèð ýÿëìÿç”. Ñîí èëëÿð òåç-òåç ñèéàñè ìöáà-
ùèñÿëÿðÿ ãîøóëàð âÿ ùÿìèøÿ äÿ ñîâåò ùþêóìÿòèíèí, ðóñóí íàìûíû ùå÷
êÿñÿ âåðìÿçäè. Àìåðèêàíûí íåôòèìèçÿ òàìñûíäûüûíû, éàëíûç þç õåéðèíè
ýöääöéöíö ñöáóò åëÿìÿê ö÷öí äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõàð, ìèñàëëàð-
íöìóíÿëÿð ýÿòèðÿðäè. Èíäè þìðöíäÿ èëê äÿôÿ ðàñòëàøäûüû àìåðèêàëûëàð
ýöìàíûíû äàùà äà äÿðèíëÿøäèðìèøäè. Íÿñÿ äîñòëàðëà ñþùáÿòëÿøìÿéè,
öðÿéèíè áîøàëòìàüû ýÿëäè. Ìåòðîéà ñàðû äþíäö. Àüàúûí àëòûíäàéäûëàð.
Ñåâèíúÿê àéàüà äóðäóëàð. Àêèô ñîðóøäó:
– Áàáàò îëäóìó? Áèð øåé âåðäèëÿðìè?
– Ùÿ, – äåäè, – éöç âåðäèëÿð.
– Ýåäèðèê äÿ áàøûìûçû à÷ìàüà? – áóíó èñÿ “Ùÿêèì” ñþéëÿäè.
– Ìàøûíû ãîéóì ýåäÿê.
– Äåéÿñÿí, âóðìàüûí ýÿëèá? – Àêèô äåäè.
Ìàøûíû äàðâàçàíûí àüçûíäà ñàõëàäû. È÷ÿðè ñàëìàüà ùÿâÿñè
éîõóéäó. Ãàïûäàí ýèðÿíäÿ àðâàäû “íÿòÿð îëäó” ñîðóøäó.
– Ñÿí äåäèéèí îëäó.
Àéàããàáûëàðûíû ñîéóíóá áèðáàøà éàòàã îòàüûíà êå÷äè. Äîëàáû à÷ûá
ëàï öñò ýþçöíäÿ ãÿçåòÿ áöêöëö ïóëëàðäàí îí äÿíÿ îíìèíëèê ñàéûá
úèáèíÿ ãîéäó. Ãàëàíûíû áöêöá ÿââÿëêè éåðèíäÿ ýèçëÿòäè.
Àéàããàáûëàðûíû ýåéèíÿíäÿ àðâàäû ñîðóøäó:
– Ýåäÿñè îëäóí?
– Éÿãèí ýåú ýÿëÿúÿì. Óøàãëàðà ãîíàãëûã âåðìÿëèéÿì.
Àðâàäûíûí ñèôÿòèíäÿí ùèðñëÿíäèéè áèëèíèðäè.
Àêèô àðòûã ãàïûäàéäû. Îíóí ìàøûíûíà îòóðäó.
– Ìàøûíû ãîéìóðñàí?
– Éîõ, è÷ìÿéÿúÿéÿì. “Ùÿêèì”ëÿ âóðàðñàí.
Ùÿðäÿí îòóðäóãëàðû áàëàúà êàôåéÿ ýÿëäèëÿð. ×þëäÿêè ñòîëëàð áîøóéäó.
Îòóðóá êàáàá ñèôàðèø åòäèëÿð. Îí äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø “Ùÿêèì” äÿ ýÿëäè.
Âàãèô óøàã ùÿêèìèéäè. Îíà ýþðÿ îíà “Ùÿêèì” äåéèðäèëÿð. Òèáá Óíè-
âåðñèòåòèíè áèòèðìèøäè. Áèð-èêè èë èøëÿéÿíäÿí ñîíðà äîëàíûøûã éîõäó
341
äåéÿ áèçíåñÿ ãîøóëìóø, òÿééàðÿéëÿ áèð-èêè äÿôÿ õàðèúÿ ýåäèá ìàë
ýÿòèðìèø, Èñëàì êèìè çÿðÿð åëÿéèá õàëòóðàéà êå÷ìèøäè.
Àêèô èñÿ óíèâåðñèòåòèí òàðèõ ôàêöëòÿñèíè äÿá âàõòëàðûíäà áèòèðìèø, áèð
ìöääÿò àêàäåìèéàíûí òàðèõ èíñòèòóòóíäà èøëÿìèøäè. Ñîâåò äàüûëàíäà
ìöäàôèÿ åëÿìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Ñîíðà åëì-ôèëàí éàääàí ÷ûõäû. Î äà
áåø èëäÿí àðòûãäûð êè, ÷þðÿê ïóëóíó ìàøûíäàí ÷ûõàðûðäû.
Áèðèíúè ãÿäÿùè îíóí, àèëÿñèíèí, õÿñòÿ ãûçûíûí ñàüëûüûíà è÷äèëÿð. Ñîíðà
è÷ìÿéÿíèí – Àêèôèí, ñîíðà “Ùÿêèì”èí ñàüëûüûíà áàäÿ ãàëäûðäûëàð.
Àðàã øöøÿñè äèáèíÿ éàõûíëàøûðäû. Öðÿéèíäÿí ñàüëûã äåìÿê êå÷äè.
– Èñòÿéèðÿì þç ñàüëûüûìûçà, þç õàëãûìûçûí ñàüëûüûíà è÷ÿê. Ìÿí
ùÿìèøÿ äåìèøÿì êè, Àìåðèêàäàí áèçÿ õåéèð ýÿëìÿç. Áó ýöí þç
ñþçöìÿ áèð äàùà èíàíäûì. Êèì îëñàéäû, ìèí éåääè éöç äîëëàðà ýþðÿ
÷ûõàðûá éöç äîëëàð âåðÿðäè. Àììà áóíëàð áèð øèðâàí äà âåðìÿäèëÿð.
Ùÿì äÿ ìÿíÿ åëÿ áàõäûëàð êè, åëÿ áèë äÿäÿëÿðèíÿ áîðúóì âàð. Ðóñ
îëñà, âåðÿðäè, íåìåñ äÿ âåðÿðäè, – áèð àç äóðäó, ÿëëÿðèéëÿ ýèúýàùûíû
îâõàëàäû – åðìÿíè äÿ âåðÿðäè, àììà àìåðèêàí âåðìÿäè, – äåäè.
“Ùÿêèì”ëÿ Àêèô ìàò-ìàò áèð-áèðèíÿ, ñîíðà ñöôðÿäÿ ñîéóéàí
ãóéðóã, ëöëÿ êàáàáëàðûíà áàõûðäû. Î èñÿ äàíûøûðäû:
– Ãûíàìàéûí, äîñòëàð! Ìÿí ãîíàãëûüû ñþçöìöí äöçëöéöíÿ ÿìèí
îëäóüóì ö÷öí âåðèðÿì. Àëëàù éåòèðÿúÿê, óøàüû àïåðàñèéà åëÿòäèðÿ-
úÿì. Ùÿðäÿí þç-þçöìÿ äåéèðäèì êè, þìðöíäÿ áèð àìåðèêàí ýþðìÿ-
ìèñÿí, íÿ òàíûéûðñàí îíëàðû? Áó ýöí ýþðäöì âÿ èíàíäûì êè, ñÿùâ
åòìÿìèøÿì. Áóíëàð ñîâåòè – ýöë êèìè ùþêóìÿòè äàüûòäûëàð, áèçè áèð-
áèðèìèçÿ ãûðäûðäûëàð, èøñèç-ýöúñöç ãîéäóëàð, íþêÿðÿ ÷åâèðäèëÿð – þçëÿ-
ðèíÿ, þç õåéèðëÿðèíÿ ýþðÿ. Ýÿëèðëÿð, íåôòèìèçè àïàðûðëàð, áèçè àäàì
éåðèíÿ äÿ ãîéìóðëàð. Áàðû, Ãàðàáàüû ãàéòàðàéäûëàð. Ìàëàé, áèð äÿíÿ
äÿ àðàã ýÿòèð.
Àêèô ãóðúóõäó, íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè.
– Äÿéìÿ, ãîé äîéóíúà è÷ÿê áó ýöí.
...Êàôåäÿí ÷ûõàíäà ñààò áèðÿ èøëÿéèðäè. Àêèô ÿââÿë îíó, ñîíðà
“Ùÿêèì”è àïàðàúàãäû. Äàðâàçàíûí àüçûíäà äàéàíäûëàð. Ìàøûíûí è÷èíäÿ
éåíÿ áàéàãêû ñþçëÿðèíè òÿêðàðëàéûð, Àìåðèêàíûí ãàðàñûíà äåéèíèðäè.
Àêèô áèðòÿùÿð îíó äèëÿ òóòóá ìàøûíäàí äöøöðÿ áèëäè.
– Áÿëêÿ ìàøûíû ìÿí ñàëûì ùÿéÿòÿ? – Àêèô äàðâàçàíûí ãàðøûñûíäà
äàéàíàí ìàøûíû ýþñòÿðäè. Åòèðàç åòäè. Úèáëÿðèíè åøÿëÿéèá ìàøûíûí à÷à-
ðûíû àõòàðäû. Òàïà áèëìÿäè. È÷ÿðèéÿ êå÷äè. Àðâàäû ñÿñÿ îéàíûá ùÿéÿòÿ
÷ûõìûøäû.
342
 – Ìààøûíû ñààëìûðàì, ãîîé ÷þëäÿ ãàëñûí, – êÿêÿëÿäè.
Àðâàäû èñòÿäè äåñèí êè, ÷þëäÿ äÿéèá-äîëàøàí îëàð. Ñîí âàõòëàð
îüóðëóã äà ÷îõàëìûøäû – ìàøûíëàðûí ãàáàã øöøÿëÿðèíÿ, òÿêÿðëÿðèíÿ-
úÿí îüóðëàéûðäûëàð. Îíóí è÷ÿðè êå÷èá ïàë-ïàëòàðëû þçöíö éàòàüà ñàë-
äûüûíû ýþðöá áèð ñþç äåìÿäè.
– Ôèêèð åëÿìÿ, éàõøû îëàúàã. – Àðâàäû öçöíö îíà òÿðÿô òóòóá
äàíûøûðäû. Îíó èñÿ éóõó àïàðìûøäû.
Ñÿùÿð àéûëàíäà áàøûíäà êöò àüðû âàðäû. Àðâàäû éåðèíèí è÷èíäÿ
îíóíëà öçáÿöç îòóðìóøäó.
– Ïèñ éóõó ýþðìöøÿì. Éåêÿ-éåêÿ áèíàëàð àëûøûá éàíûðäû.
– Ìàøûíà áàõìûñàíìû?
– Áàõìûøàì. Éåðèíäÿäèð.
– Ãûç íåéíèð?
– Éàõøûäû. Íÿñÿ îëàúàã, éàìàí ãîðõóðàì. È÷ìÿ, ñÿí àëëàù, òÿð-
ýèò áó çÿùðèìàðû.
– Òÿðýèäÿúÿì. Ñþç âåðèðÿì. Äóðóá ìÿñúèäÿ ýåäÿúÿì, òþâáÿ
åäÿúÿì, – äåéèá éîðüàíû áàøûíà ÷ÿêäè.

2003

343
 Î ÐÕ ÀÍ Ô ÈÊ Ð ß Ò Î Ü Ë Ó
(1966)

Ñàäûãîâ Îðõàí Ôèêðÿò îüëó 1966-úû èë ìàðò àéûíûí 21-äÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ
àíàäàí îëìóøäóð. Îðàäà 135 ñàéëû îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìèø, Ìîñêâàäà Ì.Ãîðêè
àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿñð øþáÿñèíäÿ ãèéàáè òÿùñèë àëìûøäûð. “Ìÿíÿ áèð
ìÿñëÿùÿò âåðèí” àäëû èëê ùåêàéÿñè 1981-úè èëäÿ “Êèðïè” æóðíàëûíäà äÿðú
åäèëìèøäèð. “Äöíéà ùàããûíäà óïóçóí áèð íàüûë” (1990), “Ñÿùÿð” (1994),
“Øèðâàí øÿøÿíýèñè” (1994), “Ö÷öíúö ýöíöí àäàìû” (1999) êèòàáëàðûíûí
ìöÿëëèôèäèð. “Ñÿùÿð” ùåêàéÿñè éàçû÷ûíûí “Ö÷öíúö ýöíöí àäàìû” (Áàêû, Éåíè
Íÿøðëÿð Åâè, 1999) êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

ÑßÙßÐ

Ñöïöðýÿ÷è àðâàä, ýåúÿêè êöëÿéè ñþéÿ-ñþéÿ ãóðó éàðïàãëàðû àüà-

úûí àëòûíäàí ñöïöðöð. Èêè ñÿð÷ÿ áóäàãäàí-áóäàüà ùîïïàíûð. Èðè, ãàðà
èòèíè ýÿçìÿéÿ ÷ûõàðìûø àðûã ãûç öçöíö ýþéÿ òóòóá. Ãàðà èò ýåúÿíè
ãîâóð. Èêè êèøè ÿéèíëÿðèíäÿ èäìàí ïàëòàðû ãà÷à-ãà÷à ñöïöðýÿ÷èíèí
éàíûíäàí êå÷èð. Êèøèëÿðèí àéàãëàðû àëòûíäàí òþêöëÿí ãóðó ïàë÷ûã àñôàëòäà
ãàëûð. Ñöïöðýÿ÷è àðâàä äöíÿíêè éàüûøû õàòûðëàéûá, êèøèëÿðè áÿðêäÿí ñþéöð.
Êèøèëÿðäÿí áèðè ãàíðûëûá àðõàéà áàõûð. Ñöïöðýÿ÷è àðâàäûí ñöïöð-
ýÿñè âÿ äèëè èøäÿäè. Ñÿð÷ÿëÿð áóäàãäàí-áóäàüà ùîïïàíûð. Ñöïöðýÿ÷è
àðâàäà èíäè äÿ ñÿð÷ÿëÿð õîø ýÿëìèð. Ñÿð÷ÿëÿðÿ ñþéëÿíèð: – Ãûðûëàñûç,
ùÿ! – äåéèð.
Ö÷öíúö ìÿíçèëèí êþê êèøèñè åéâàíäà èäìàí åëÿéèð. Èêè ÿëèíè áîé-
íóíà äàéàéûá, íÿôÿñèíè óäóð. È÷ÿðèäÿí àðâàäûíûí éîüóí, õûðûëòûëû ñÿñè
åøèäèëèð: “Áó ýöí äÿ ñîéóã ñóéíàí ÷èìñÿí, þëÿúÿêñÿí äàùà, áÿñäè
éîã ÷ûõàðòäûí”, – äåéèð àðâàä. – “Ùå÷ éîã êþïÿêîüëó áåëÿ îéóí
÷ûõàðìûð!” Ñþçëÿð êèøèéÿ ÷àòìûð. Èíäè äÿ áàøûíû éåðÿ ãîéóá, àéàã-
ëàðûíû ýþéÿ ãàëäûðûð. Áèíàíûí àðõàñûíäàí êå÷ÿí òîðïàã éîëäàí ìàøûí
óüóëòóñó åøèäèëèð. Ñÿñ ýåúÿíèí è÷èíäÿí ñÿùÿðÿ ãÿäÿð äàðòûëûð. Áèð-èêè
344
åéâàíûí ãàïûñû à÷ûëûð. Éóõóëó ýþçëÿð ùÿéÿòÿ áàõûð. Ñèãíàë ñÿñè. Áèð
äÿñòÿ àü ÷þë ýþéÿð÷èíè þçëÿðèíè ýþéÿ âóðóð. Èêèñè ëàï äÿðèí ó÷óð. Èéèð-
ìèíúè ìÿíçèëäÿ éàøàéàí êèøè ìàøûíûí øöøÿñèíè ãóðóëàéà-ãóðóëàéà
ãóøëàðûí äàëûíúà áàõûð. Ãàðà èò ýåúÿíè ãîâóá, èíäè äÿ ãóøëàðà ùöðöð.
×èéèíëÿðèíäÿ àüûð ÷àíòà áèð äÿñòÿ óøàã ìÿêòÿáÿ ýåäèð. Åéâàíäàí
àíàëàðûíûí ýþçëÿðè âÿ ñþçëÿðè åøèäèëèð. Óøàãëàð àíàëàðûíûí ñÿñèíäÿí
òóòóá ìÿêòÿáÿ ýåäèð. Èðè îìáàëû, ñöðìÿ ýþçëö, ýÿë-ýÿë ñèíÿëè êèðàéÿ-
íèøèí ãûç ýÿë-ýÿë äåéÿ-äåéÿ äÿðñÿ ýåäèð. Ùÿéÿòèí áöòöí éåíèéåòìÿ-
ëÿðèíè êèøè åéëÿéÿí áó ãûçûí àéàãëàðû äÿéÿí éåðÿ ìèí ýþç äÿéèð.
Ñöïöðýÿ÷è àðâàä ýþçëÿðèíè è÷èíÿ òóòóá ñöïöðýÿñèíÿ ñþéêÿíèð. Ôèêðÿ
ýåäèð. Úàâàí þëìöø ÿðèíèí èðè ÿëëÿðèíè ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿòèðèð. È÷èí-
äÿí áèð èñòèëèê àõûð, áîüàçû ãÿùÿðëÿíèð. Ñöïöðýÿñèíè ùèðñëÿ éåðÿ ÷ûðïûð.
Òîç ãàëõûð. Ñÿð÷ÿëÿð ó÷óøóð. Èðè, ãàðà èò ùöðöð...
×ÿêìÿ÷è Éóñèô áàëàúà êþøêöíö à÷ûá. Äàìàüûíäà ïàïèðîñ, ÿëëÿðè
áåëèíäÿ äóðóá ñöïöðýÿ÷è àðâàäà áàõûð. Ñöïöðýÿ÷è àðâàä êöðÿéè èëÿ
áó áàõûøû òóòóá õîøùàëëàíûð. Ãîúàëàð áàõûø-áàõûø îéóíóíà áàøëàéûð.
Ãóøáàç Èëùàì ãóøõàíàíûí äÿìèð ãàïûñûíû à÷ûá ãóøëàðû ùàâàéà áóðà-
õûð. ßëÿ þéðÿíìèø áó ãóøëàð ýþéÿð÷èíäÿí ÷îõ åâ òîéóüóíà îõøàéûð.
Èëùàì àü, èðèýþç ãóøóí ëÿëÿêëÿðèíè éîëà-éîëà éîëà áàõûð. Éîë áîøäóð.
Ãóøóí èðè à÷ûëìûø ýþçëÿðè äöíéàíûí éåíè à÷ûëìûø ýþçöíÿ ñàòàøûð.
Äöíéà ýþçöíö ÷ÿêèð. Ýöí ÷ûõûð. Ãóøáàç Èëùàì ÿëèíäÿêè ãóøó ýþéÿ
àòûð. Ãóø éåðÿ ÷þêöð. Éåðäÿ àüàúëàð áèòèá. Éöç áèðèíúè ìÿíçèëèí ñàðû
óøàüû úèáèíäÿ ãóøàòàí ùÿéÿòÿ ÷ûõûð. ×ûõûá äàø ïèëëÿëÿðèí öñòöíäÿ îòó-
ðóð. Áàøûíû ÿëëÿðè àðàñûíà àëûá ôèêðÿ ýåäèð. Èðè ãàðà ïèøèê êþùíÿ “Ìîñ-
êâè÷”èí äàìûíäà éóìóðëàíûá éàòûá. Êþùíÿ “Ìîñêâè÷” êþùíÿ Ìóõ-
òàð êèøèíèíäè... Èíäè íÿ Ìóõòàð êèøè âàð, íÿ äÿ “Ìîñêâè÷”èí ìöùÿð-
ðèêè. Ïèøèêëÿð õóìàðëàíûð. Èêè ãàäûí åéâàíäàí-åéâàíà äàíûøûð. Áèðè
ïàëòàð àñûð... Î áèðè ýþç ãàïàüûíû. Áèðè àéûãäû, î áèðè éóõóëó. Ãàäûí-
ëàðäàí êèøè èéè ýÿëèð, ñà÷ëàðûíäà êèøè òóìàðû äóðóð. Ïàëòàðàñàí õûðäà
óøàã êþéíÿêëÿðèíèí ñóéóíó ñûõûð. Ãóëàãàñàí è÷ÿðè êå÷èá, ùÿëÿ äÿ éàòàí
ÿðèíèí éàíûíà óçàíûð. ßðè êþê, éóìðó êèøèäè. Íÿôÿñ àëäûãúà òöêëö
ñèíÿñè êþðöê êèìè ãàëõûá-åíèð. ßëëÿðèíè, àéàãëàðûíû àðàëàéûá ðàùàòúà
éàòûá. Ãóëàãàñàí àðâàä êþêñöíö þòöðöð. Èêè îòàãëàðû âàð. Áèðè éàòàã
îòàüûäû, î áèðè éåìÿê. ßââÿë áèðèíè óøàã îòàüû åëÿìÿê èñòÿìèøäèëÿð,
ñîíðà éåìÿê îòàüû åëÿäèëÿð.
Éöç áèðèíúè ìÿíçèëèí ñàðû óøàüû úèáèíäÿí ãóøàòàíû ÷ûõàðûá àéàüà
ãàëõûð. Äöíÿí ýåúÿäÿí ùàçûðëàäûüû äÿìèð ãàðìàãúûãëàðû ãóøàòàíà
345
éàðàãëàéûá ýþéÿ àòûð. Ãàðìàãúûãëàð éàüûø êèìè îòóðàúàãëàðûíûí øèôåð
äàìûíà éàüûð. Ñàðû óøàüûí ýþé ýþçëÿðè èøàðûð. ßëèéëÿ äàëûíà áèð éóì-
ðóã âóðóá ãà÷à-ãà÷à ãàðà èòÿ ñàðû ýþòöðöëöð. Èò ùöðêöá ãà÷ûð. Îí ö÷öíúö
ìÿíçèëèí êèøèñèíè ýÿçäèðÿí ãàðà “Âîëãà” ùÿéÿòäÿ ýþðöíöð. Ãîíøóëàð
ìàøûíà ñàëàì âåðèð. ×ÿêìÿ÷è Éóñèô þçöíö ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ìàøûíà éàõûí-
ëàøûá äóðóð. Áàø ÿéèð. Ãàðà ñöðöúö úèáèíäÿí áèð ÿçèê áåøëèê ÷ûõàðûá
Éóñèôèí îâúóíà áàñûð: – Àëà, äóà îõó! – äåéèð. Éóñèô äÿ îõóéóð.
Ñöðöúöíöí ýþçö äîëóð. Éóñèô äóàñûíû ãóðòàðûá, ÿëèíè òÿçÿúÿ ãûðõûëìûø
öçöíÿ ÷ÿêèð: – “Àëëàù êþìÿéèí îëñóí”, – äåéèð. – “À áàëà! Àëëàù
ñÿíè áó ùÿéÿòÿ ÷îõ ýþðìÿñèí!” – Îí ö÷öíúö ìÿíçèëèí êèøèñèíèí þçö
ýÿëèð. Ãàðà èò ñóñóð. Ãàðà “Âîëãà” ùÿéÿòäÿí ÷ûõàíäà, àüöçëö Êàçûì
êèøè ïåíúÿéèíèí äöéìÿëÿðèíè áàüëàéûá þç éîëóíó ýåäèðäè. Áèðäÿí
éàäûíà íÿñÿ äöøäö. Äàëà ãàéûòäû...
Éåääèíúè ìÿíçèëèí ãàïûñûíäàí õàø èéè ýÿëèð. Áÿäÿíè äîíóíà ñûü-
ìàéàí äóë Àðèôÿ ùàðàäàíñà åâÿ ãàéûäûð. ×ÿêìÿ÷è Éóñèôèí éàíûíäàí
êå÷èá ñàëàì âåðèð. ×ÿêìÿ÷è Éóñèô àðâàäûí ñàëàìûíû ýþðìöð... Àéðû
øåé ýþðöð, “ñàëàì” – äåéèð, àíúàã! Äóë Àðèôÿ Éóñèôè ÷îõäàí òàíûéûð,
àììà áó ýöí î Éóñèôè åëÿ áèë òÿçÿäÿí ýþðöð. Þç åâèíäÿ ÷èìÿíäÿ áåëÿ
Éóñèôèí ýþçëÿðèíè óíóäà áèëìèð. Ùàìàìäàí ÷ûõûá, ïÿíúÿðÿíèí àðàëû
ïÿðäÿëÿðè àðàñûíäàí Éóñèôè õåéëè ñöçöð. Ëàï àõûðäà ãÿòè ãÿðàðà ýÿëèð
êè, óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðèíèí àëòû ëàï éåéèëèá, ýÿðÿê îíà éàõøû ìûõ
âóðóëà. Äóë Àðèôÿíè ýþðÿí êèìè óíóòìóø Éóñèô ãàðà ñöðöúöíöí áåø-
ëèéèíÿ þç êþøêöíäÿ ïèâÿ è÷èð.
Èêè ãàðàøûí ãûç ùÿéÿòäÿ ýÿçèøèð. Áèð äÿñòÿ óøàã åâúèê-åâúèê îéíà-
éûð. Áèíàíûí àðõàñûíäà äóðìóø èêè áàëàúà óøàã ñèãàðåò ñöìöðöð. Áèðè
î áèðèíäÿí òÿúðöáÿëèäè:
– Ñèíÿíÿ àëìà, – äåéèð. – Ñèíÿíÿ àëìà! Îíäà òåç àòà áèëÿðñÿí.
Î áèðè þñêöðÿ-þñêöðÿ:
– Àëìûðàì êè, – äåéèð, – þçö êå÷èð...
×ÿêìÿ÷è Éóñèô ñàðûøûí óøàüà ïèâÿ òÿêëèô åëÿéèð. Óøàã èñòÿìèð,
ãóøàòàíû äèçèíÿ ÷ûðïûá, áèíàíûí äàëûíà ãà÷ûð.
Èêè éóõóëó ãàäûí éóõóëó-éóõóëó èøÿ ýåäèð. Ùÿéÿòäÿí éîðüàí èéè
ýÿëèð. Ñöïöðýÿ÷è àðâàä éîðóëóá. Éîðüóíäó.
Ùàðäàñà ðàäèîäà þëêÿíèí ïàäøàùû äàíûøûð. Ïèøèê àñãûðûð. Äþðäýþç
ìàøûí ùÿéÿòäÿí ÷ûõûð. È÷èíäÿí äöíéàéà äþðä ýþç áàõûð. Éöç áèðèíúè
ìÿíçèëèí ñàðû óøàüû äþðäýþç ìàøûíûí äàëûíúà þç ãóøàòàíû èëÿ áèð “ñàü
îë” àòûð. Èêè ãàðàøûí ãûçà áó õîø ýÿëèð. Ñàðûøûí ãàðàøûíëàðà ãàðûøûð. Ö÷
346
óøàã ýÿçèøèð. Ãàðàøûíûí áèðè áó ñàðûøûíëà ëàï óçóí ìöääÿò äîñò îëìàã
èñòÿéèð. Áóíó îíà äåéèð. Ñàðûøûí ñåâèíèð. Âÿ þç ãóøàòàíûíû ãàðàøûíûí
áèðèíÿ áàüûøëàéûð. Ùÿéÿòäÿí ãàòûãñàòàí êå÷èá-ýåäèð. Ãàòûãñàòàíûí
äàëûéúà áèð äÿñòÿ ïèøèê ãà÷ûð. Áèíàíûí àüçû éàâàø-éàâàø à÷ûëûð. ×àíòàëû,
ãîâëóãëó, áûüëû êèøèëÿð ñàêèò-ñàêèò þç ãàïûëàðûíû þðòöá, àéðû ãàïûëàðûíû
à÷ìàüà ýåäèð. Àü õàëàòëû, ãàðà õàëàòëû àðâàäëàð ãàïûëàðûíûí äàëûíäà
ãàëûð. Ñàðûøûí óøàã, ãàðàøûí ãûçëà äàëàøûá êöñöð. Ãàðàøûí ãûç àüëàéûð.
Ñÿñÿ íÿíÿñè ÷ûõûð: “Íÿäè àç? – ãûøãûðûð. – Ñÿùÿð-ñÿùÿð íÿ îëóá ñÿíÿ?”.
Ñÿùÿðäè! Èíñàíëàð äöíéàíû ýþðöá òàíûéûáëàð. Ùÿìèí äöíéàäû åëÿ!
Ñÿùÿðäè! Ñöïöðýÿ÷è àðâàä éàâàø-éàâàø ñÿùÿðè ñöïöðöð.

2004

347
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Íÿñðèìèçèí éåíè ìÿðùÿëÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâ

Áöòöí éàõøûëûãëàðà þëöì (ïîâåñò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ

Íÿüìÿ äÿðñè (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

ßêðÿì ßéëèñëè

Öðÿê éàìàí øåéäèð... (ïîâåñò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

Àíàð

Âàùèìÿ (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

×èíýèç Ùöñåéíîâ

Àäàëàð (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

ßôãàí

Ýþçÿëëèê ñîðàüûíäà (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

×èíýèç ßëÿêáÿðçàäÿ

Àëòûíúû ñèì (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

Ôÿðìàí Êÿðèìçàäÿ

Õàëëû ìàðàë (ïîâåñò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170

348
 Ñàáèð Àçÿðè

Þëÿ áèëìÿéÿí àäàì (ïîâåñò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201

Âàãèô Íÿñèá

Îìàðîüëóíóí ãàéûòìàñû (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229

Åë÷èí

Áàëàäàäàøûí èëê ìÿùÿááÿòè (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242

Ìþâëóä Ñöëåéìàíëû

Ïàéûç ìóøòóëóãëàðû (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260

Ìÿììÿä Îðóú

Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268

Ìÿíçÿð Íèéàðëû

Äàð ýöí (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280

Ôèðóç Ìóñòàôà

Àëûí éàçûñû (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287

Àãèë Àááàñ

Øÿáÿäÿ Íàçèì (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300

Áàáà Âÿçèðîüëó

Áèðÿ îí äÿãèãÿ ãàëìûø (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308

349
 Ñàäàé Áóäàãëû

Ýöíîðòà (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318

Àôàã Ìÿñóä

Ýåúÿ (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323

Åë÷èí Ùöñåéíáÿéëè

Êå÷ÿ êèìè ãàðà âÿ ñîéóã ùàâà... Êÿíäÿ ýöí

÷ûõàíäà ãàéûäàúàüûã (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330

Ðÿøàä Ìÿúèä

10 ñåíòéàáð (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335

Îðõàí Ôèêðÿòîüëó

Ñÿùÿð (ùåêàéÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344

350
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍßÑÐÈ
ÀÍÒÎËÎÝÈÉÀÑÛ

ÁÅØ ÚÈËÄÄß
V ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2006
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ

Êîððåêòîðëàð: Åëíàç Õÿëèëãûçû

Íàäèð Ãóëèéåâ

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 12.10.2006. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 29.12.2006.

Ôîðìàòû 60×90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 22. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 275.

Êèòàá “ÏÐÎÌÀÒ” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.