I S B N 975-478-050-1 (Takım No:)

I S B N 975-478-068-4 (3. Cill)

Kapak: Erkal Yavi

Baskı : Yaylacık Matbaası, İstanbul/1999

Alamut
Çizgiliforum.com

Tekin Yayın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.

Ankara Cad. Konak Han 43 istanbul
Telefon: 527 69 69 - 512 59 84 • Fax: 511 11 22
 HASAN İZZETTİN DİNAMO

Alamut
Çizgiliforum.com

KUTSAL İSYAN
MİLLÎ KURTULUŞ SAVAŞI'NIN
GERÇEK HİKÂYESİ
III

TEKİN YAYINEVİ
 O R T A YAYLADA YANAN MEŞ'ALE

Ş e h i r d e , atı, a r a b a s ı , y a y l ı s ı , f a y t o n u olan h e r k e s
S i v a s ' ı n d o ğ u s u n a d ü ş e n Hafik y o l u ü z e r i n d e k i , « k ı l a v u z »
denen yere koşuyordu.
O r a y a çadırlar k u r u l m u ş t u . M a h ş e r g i b i bir kalaba­
lık, kadın-erkek, ç o l u k - ç o c u k h e y e c a n ve s e v i n ç içinde
k a y n a ş ı y o r d u . Halkın ç o ğ u , ş e h i r d e n b e ş kilometre ç e ­
ken bu y e r e y a y a n gelmişti. Kılavuzun t e p e s i n d e kımıl­
d a y a n bir insan o r m a n ı , gözlerini Hafik o v a s ı n ı n t o z l u
y o l u n a dikmiş, b e k l i y o r d u . G ü n e ş , y a v a ş y a v a ş batıdaki
lâciverte b o y a n m ı ş d a ğ z i n c i r i n e d o ğ r u a l ç a l ı y o r , ufuk­
lar, ç e p e ç e v r e ateş almış gibi k ı z a r ı y o r d u . B e k l e y e n l e r d e n
d ü r b ü n l ü olanlar, S e y f e b e l i ' n i n eğri b ü ğ r ü y o l u n d a n t o z
bulutları kaldırarak bir otomobilin geldiğini h e r k e s t e n ö n ­
c e g ö r ü p ötekilere müjdelediler.
T e p e l e r i n ardında bir g ö r ü n ü p bir g ö z d e n u z a k l a ş a n
b u otomobil, e n s o n r a « K ı l a v u z s u n t e p e s i n d e h e y e c a n l a
d a l g a l a n a n insan yığınlarına yaklaştı, yaklaştı. S o n r a bir­
d e n b i r e tam onların ö n ü n d e d u r d u . O t o m o b i l tam t e p e d e
d u r m u ş t u . İlkin M u s t a f a Kemal indi. Sivil ve hâki bir a v c ı
g i y n e ğ i giymiş olan p a ş a n ı n başında da b o z bir kalpak
v e g ö ğ s ü n d e bir s a v a ş madalyası v a r d ı . A r k a s ı n d a n H o ­
c a Raif efendi, Rauf b e y . Ş e y h F e y z i efendi indi. M u s t a ­
fa Kemal kendisini karşılamaya g e l e n l e r e d o ğ r u ilerle­
d i , hepsinin ellerini sıkarak hatırlarını s o r d u . Rasim be­
y i n eiini a v u c u n a aidi ve g ö z l e r i n i n içine bakarak :
— Rasim b e y . d e d i . G e n ç l e r için v a t a n î işlerde ö l ­
mek m e v z u u bahis olabilir. Lâkin korkmak asJa!
' Rasim b e y hemen anladı. B u n u Reşit Paşa'yla birlik­
t e ' E r z u r u m ' a çekmiş oldukları h e y e c a n v e r i c i telgraflar
için s ö y l ü y o r d u .
5
 M u s t a f a Kemal. K ı l a v u z ' u n tepesindeki karşılayıcıla­
rın ellerini sıkıp hatırlarını s o r d u k t a n s o n r a y i n e arka­
daşlarıyla birlikte otomobile bindi. O n u n otomobili y o l a
ç ı k a r çıkmaz a r k a s ı n d a n f a y t o n l a r , atlılar, y a y a n l a r hep
b i r d e n büyük bir g ö ç kafilesini a n d ı r ı r c a s ı n a S i v a s ' a y o l ­
landılar. M u s t a f a Kemal'in otomobili ş e h r e g i r i n c e bir baş­
ka insan mahşeriyle karşılaştı. O t o m o b i l d e n indi ve bu
g ü l e ç , umutlu, d o s t c a n l ı s ı , c e s u r , sevimli halk selinin
a r a s ı n d a lise y a p ı s ı n a g i d e n y o l d a ilerlemeye başladı.
V i l â y e t konağının y ü k s e k p e n c e r e s i ö n ü n d e o t u r a r a k M u s ­
tafa Kemal'in liseye yaklaşmasını b e k l e y e n Reşit P a ş a ,
y e r i n d e n d o ğ r u l d u . Hızlı hızlı merdivenleri indi, hükümet
meydanını d o l d u r a n S i v a s l ı l a r a r a s ı n d a n y a v a ş y a v a ş iler­
lemeye başladı. Adımlarını ö y l e ayarlamıştı ki, M u s t a f a
Kemal'le tam lisenin c ü m l e kapısında y ü z y ü z e geldi.
M u s t a f a Kemal'in vali ile selâmlaşıp elini sıktıktan s o n r a ,
yanıbaşındaki H o c a Raif e f e n d i y e d ö n e r e k ş ö y l e dediği
işitildi : '
— Diplomat vali, ş e h i r dışına g e l m i y o r , b ü s b ü t ü n
g ö r ü n m e m e y i d e h o ş b u l m u y o r , bizi b u r a d a karşılıyor.
Reşit P a ş a , M u s t a f a Kemal'le el sıkıştıktan s o n r a
d o ğ r u c a e v e gitti. Y o l c u l a r ı n y o r g u n o l d u ğ u n u , ertesi g ü n
kendileriyle g ö r ü ş m e n i n d a h a u y g u n o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n m ü ş ­
t ü . U z u n d ü ş ü n c e l e r d e n s o n r a Dahiliye N e z a r e t i n e bir
t e l g r a f çekmenin gerektiğini anladı ve şu anlamda bir
t e l g r a f çekti :
« — Vilâyatı Ş a r k i y e M ü d a f a a y ı H u k u k u Milliye, E r ­
z u r u m K o n g r e s i ' n i n temsil heyetiyle M u s t a f a Kemal Pa­
ş a v e Rauf beyin d ü n a k ş a m g e ç vakit karşılamalarına
k o ş a n türlü halk sınıflarından m e y d a n a g e l e n büyük bir
kalabalığın alkışları a r a s ı n d a S i v a s ' a muvasalatla yarın
açılması kararlaştırılan toplantıda hazır bulunacakları bil­
gi edinilmesi için bildirilir.
3 E y l ü l 1919
Sivas Valisi Reşit»

B u g ü n k ü S i v a s E r k e k L i s e s i ve o z a m a n k i adıyla « İ d a ­
d i M e k t e b i » M u s t a f a Kemal'in k a r a r g â h ı olarak hazırlan-

6
mıştı. M u s t a f a Kemal, k a r a r g â h odalarını ilk kez dolaşıp
g ö z d e n g e ç i r i y o r d u . K e n d i n e yatak odası olarak ayrılan
o d a y a girdi. K a r y o l a n ı n a r k a s ı n d a , üzerinde iki mısralık
bir şiir bulunan sarı atlas bir yastığa gözleri ilişti. Bu iki
mısra yastığa koyu renk bir ibrişimle işlenmişti :

C i h a n ı n c a h ı n a m a ğ r u r olup incitme insanı;

Süleymanı z a m a n o l s a n bırakırsın b u e y v a n ı .

M u s t a f a Kemal, bu beyti yüksek sesie o k u d u , s o n r a

ü z e r i n d e d ü ş ü n d ü . Aklına gelen şeyi bir de b a ş k a s ı n d a n
işitmek için M a z h a r Müfit beyi çağırttı.
— Ş u n u bir de s e n o k u , bakalım, ne d i y o r ! d e d i .
M a z h a r Müfit b e y de beyti yüksek sesle o k u d u k t a n
sonra :
— Paşam, bu sizin için yazılmış! dedi.
M u s t a f a Kemal, başına toplananlara d ö n e r e k :
— Bu ihtar, hepimiz için ve her ş e y için bir düstur
olmalıdır, dedi.
*
**
A k ş a m y e m e ğ i n e Vali Reşit Paşa da çağrılmıştı. V a ­
li, bu ihtilâlci kalabalığı arasında çok rahat değilse de
z i K i c e bir yüreklilik taşıdığı d a g ö z e ç a r p ı y o r d u . M u s t a f a
K e m a l , çatal-bıçak ve tabak gürültüleri arasında b i r d e n ­
b i r e karşısındaki Reşit P a ş a ' y a :
— Paşa, diye s o r d u . M ö s y ö B r u n o nerde? Bizi tevkif
i ç i n tertibat almakta mı, y o k s a Sivas'ı istilâ ve işgal için
o r d u celbiyle mi m e ş g u l ?
Reşit Paşa, e p e y c e ü z g ü n :
— M a l a t y a ' y a d o ğ r u firar ile meşgul! dedi ve s o n r a
bu sözlerine şunları kattı :
— E r z u r u m ' d a n hareketinizi işittikten s o n r a jandar­
mayı teftiş e d e c e ğ i n i s ö y l e y e r e k Malatya'ya gitti.
M u s t a f a Kemal P a ş a , tılsımlı gözlerini E r z u r u m l u ar­
kadaşlarının g ö z l e r i n d e g e z d i r e r e k :
— Binbaşı B r u n o , bir g ü n Sivas'a gelmek için biz­
d e n m ü s a a d e dahi istemeyi d ü ş ü n e c e k t i r ve hattâ b i z d e n
o l d u ğ u n u iddia ve ispata çalışacaktır, dedi.
O g e c e y e m e k t e n s o n r a kendi başlarına kaldıkların-
7
da M u s t a f a Kemal. Reşit Paşa işini a ç m a k t a n kendini
alamadı :
— Haksız d e ğ i l , d e d i , henüz bizim mi. İ s t a n b u l ' u n
mu a ğ ı r b a s a c a ğ ı n ı kestiremiyor. M ü t e r e d d i t o l m a s ı n a
r a ğ m e n Reşit P c ş a ' n ı n d a h a çok bize taraftar o l d u ğ u n u
hissediyorum.
M a z h a r Müfit b e y d e M u s t a f a Kemal'in s ö z l e r i n i ş ö y ­
lece doğruladı :
— Reşit P a ş a ' y ı Rumeli'den ve y a k ı n d a n t a n ı y o r u m .
İttihat ve T e r a k k i ' n i n faaliyete g e ç m e s i s ı r a s ı n d a kendisi
S e r e z mutasarrıfıydı. S u l t a n Abdülhamit'e ilk telgrafı o
çekmiştir. B i z d e n a y r ı l a c a ğ ı n ı ummam.
Mustafa Kemal :
— Bakalım g ö r e c e ğ i z ! demekle yetindi.
E p e y c e korkulu v e y o r u c u bir y o l c u l u k t a n s o n r a g ü ­
z e l ve temiz bir a k ş a m yemeğinin a r k a s ı n d a n artık, bir­
k a ç saat s ü r e c e k tatlı bir u y k u y a M u s t a f a Kemal de naz-
lanamazdı. O zamanki adıyla (Mektebi Sultanî) k o n g r e
üyelerine ş ö y l e c e ayrılmıştı: Kapıdan içeriye g i r i n c e s o l ­
d a v e baştaki o d a y a z a r v e g a z e t e c i A h m e t Rasim b e ­
yin o ğ l u M a z l u m b e y i n d i . S o n kerte dikkatli, atik ve atak,
« k u ş u ç u r m a z » bir a d a m d ı . G e r e k M u s t a f a Kemal, g e ­
rekse öbür a r k a d a ş l a r ı , a n c a k o n u n aldığı güvenlik t e d ­
birleri s a y e s i n d e k o r k u s u z ve deliksiz bir u y k u ç e k m e k
olanağını bulabileceklerdi. S o l yandaki k o r i d o r d a n g i d i -
lince merdivenlerin ilerisindeki büyük o d a , yemek s a l o ­
nu olarak kullanılacaktı. Bu kattaki ö b ü r odalar kiler,
müstahdem o d a s ı olarak ayrılmıştı.
« B ü y ü k , iki taraflı tahta merdivenden y u k a r ı y a çıkı-
l:nca sağ taraftaki birinci o d a da M u s t a f a Kemal P a ş a ' -
nın ikâmeti için hazırlanmıştı.» Bu o d a o l d u k ç a g ü z e l
mobilyalarla d ö ş e n m i ş t i . « G ü z e l bir yatak o d a s ı takımı,
a y n c a koltuk v e s a n d a l y e l e r konulmuştu.» O n u n y a n ı n d a
b ü y ü k salonda ise k c n g r e yapılacaktı. Bu s a l o n a hatipler
için bir k ü r s ü , okul sıraları konmuş, a y r ı c a birçok da
s a n d a l y e yerleştirilmişti. Rauf bey için h a z ı r l a n a n o d a
ise k o n g r e s a l o n u n d a n s o n r a gelendi. M e r d i v e n i n s o l u n ­
da ve köşedeki b ü y ü k d e r s a n e d e M u s t a f a Kemal'in ma-

8
Tyet memurları o t u r a c a k t ı . « B i r mektep k o ğ u ş u gibi ve
fakat, muntazam şekilde "hazırlanan bü o d a d a k i k a r y o ­
lalarda H a y a t i , R e c e p Z ü h t ü , M u z a f f e r , Ç e v a t A b b a s , M e m -
d u h . M ü h e n d i s R u h i , Nizamettin b e y l e r y a t a c a k l a r d ı . » B u
o d a n ı n yakınındaki bir başka odanın konukları da S ü r e y ­
y a Yiğit v e M a z h a r Müfit beylerdi. D o k t o r Refik S a y d a m
v e H ü s r e v ( G e r e d e ) beyler, merdivenin tam karşısındaki
o d a d a o t u r a c a k l a r d ı . H ü s r e v ( G e r e d e ) h e y e t i n kâtipliğini
d e y a p t ı ğ ı n d a n b u yatak o d a s ı , bir b ü r o g ö r e v i d e g ö r e ­
cekti.
«Refik b e y , çok titiz ve intizamı s e v e r o l d u ğ u n d a n
y e m e ğ e inmeden küçük sandıklar içinde b u l u n a n sıhhî
malzemesini ve alâtı tıbbiyesini karyolasının y a n ı n a d i z ­
miş ve üzerine de bir etiket iliştirmişti. (Elle d o k u n u l m a z . ) »
**
Şimdi, cümle kapısı üzerinde m e r m e r d e n rölyef bir
« l i s e » adı yazılı o l a n yapının üzerinde e s k i d e n « M e k t e b i
S u l t a n î » y a z m a k t a y d ı . Kagir, uzun ve iki katlı olan bu
yapının ait katında d e r s a n e l e r , üst katında da y a t a k h a n e ­
ler b u l u n u y o r d u . O k u l u n ö n ü n d e n her iki y a n ı n d a y a ş ­
lıca kavakların yükseldiği Kayseri y o l u g e ç i y o r d u . K ü ç ü k
kırma taşlarla d o l d u r u l u p yapılmış olan bu y o l , havalar
kurak gittiği s ü r e c e sapsarı bir toz t a b a k a s ı y l a örtülü
b u l u n u y o r , y a ğ m u r l u zamanlarda d a ç u k u r y e r l e r i s u v e
ç a m u r l a dolu bir bataklık durumunu a l ı y o r d u . O k u l u n he­
men karşısında y i n e kavaklarla s ü s l ü bir s e t ü z e r i n d e
«askerî mahfel» b u l u n u y o r d u . Hafif r ü z g â r d a bile u z u n
b o y l u kavakların yaprakları dereler gibi şırıldar, g ü ç l ü
r ü z g â r l a r estiğinde de bu vefalı a ğ a ç l a r ı n g ö v d e l e r i is­
y a n l a g ı c ı r d a y a r a k fırtınanın g ü c ü n e karşı k o y m a y a ç a ­
lışır gibi g ö r ü n ü r d ü .
2 E y l ü l akşamı S i v a s ' a v a r a n ve o g e c e derin ve d e ­
liksiz bir uyku çekerek 3 Eylül g ü n ü n ü n de ş ö y l e b ö y l e
dinlenerek daha çok türlü sürprizlere karşı hazırlanarak
g e ç i r e n M u s t a f a Kemal ve arkadaşları, 4 E y l ü l g ü n ü ö ğ ­
leden s o n r a saat ikide kongreyi açmak için davrandılar.
Ö ğ l e d e n s o n r a , saat birden b u y a n a « M e k t e b i S u l ­
t a n i n i n b a h ç e duvarlarının ö n ü y l e K a y s e r i y o l u b ü y ü k

9
b i r halk kalabalığıyla d o l m a y a başlamıştı. C a m i l e r d e n b o ­
ş a l a n erkek yığınları feslerini, âbânî sarıklarını düzelte­
rek, kendilerinden ö n c e m e y d a n ı v e yolları d o l d u r m u ş o l a n
ç o l u k - ç o c u ğ u n arasına karışmak için sanki y a r ı ş ı y o r l a r d ı .
B u u ğ u r l u Perşembe g ü n ü k o n g r e n i n açılışından a y r ı c a
s e v i n e n yaşlılar, işini g ü c ü n ü bırakıp kepenkleri g ü r ü l ­
tülerle indiriyor, büyük bir merak ve h e y e c a n içinde y o l ­
l a r a d ö k ü l ü y o r d u . M a z h a r Müfit v e arkadaşları d a ş e h i r ­
deki g e z i n t i d e n d ö n ü ş t e bu m a h ş e r gibi kalabalığı y a r a ­
rak, kendilerine y o l açmak z o r u n d a kaldılar. Eski t e c r ü ­
beli v e zeki bir vali v e y ö n e t i m adamı olan M a z h a r M ü ­
fit bey, bu iki g ü n içinde S i v a s halkının nabzını iyice y o k -
lamıştı. V e düşüncelerini M u s t a f a Kemal'e ş ö y l e c e ö z e t ­
liyordu :

— S i v a s ' t a çok elektrikli bir hava s e z d i m . Bu elek­

trikli havayı y a p a n üç vaziyettir: BİR: H ü r r i y e t ve İtilâf­
ın, İstanbul'daki çeşitli muhalefetin entrikaları ve İstanbul
hükümetinin p r o p a g a n d a s ı , İKİ: Millî mukavemet r u h ve
fikrinin halk ekseriyetine hâkim o l u ş u ve S i v a s K o n g r e -
s i ' n e millî iradenin tecellisi y o l u n d a büyük bir inançla
b a ğ l a n ı l m a s ı , Ü Ç : İstanbul'dan g e l e n bazı delegelerin b ü ­
tün kurtuluş ç a r e v e tedbirlerini e c n e b i h i m a y e s i n d e v e
m a n d a fikrinde aramaları ve bu h u s u s t a telkinlere baş­
lamış olmaları. B u n u n l a b e r a b e r , S i v a s y a y l a s ı n ı n ö z ev­
lâtları istisnasız millî iradenin akışı istikametinde his ve
fikirlerini belirtmiş b u l u n u y o r l a r . H e m e n temas ettiğim
b ü t ü n yerliler, en kuvvetli bir inanç ve iman hissiyle mil­
l î m ü c a d e l e ruh v e ş u u r u n a bağlı b u l u n u y o r l a r . B i l h a s s a
Ş e k e r z â d e İsmail efendi isminde bir zatla tanıştım. Beni
d ü k k â n ı n a g ö t ü r d ü . B e r a b e r k a h v e içtik. D ü k k â n d a d a h a
b i r ç o k Sivaslı tanınmış kimseler v a r d ı . İsmail e f e n d i , be­
nim fikirlerimi, ileri durum hakkındaki d ü ş ü n c e l e r i m i z i is­
k a n d i l e d e r k e n , ben de o n u n his ve d ü ş ü n c e l e r i hakkın­
d a bir s o n d a j y a p m ı ş o l d u m .

G e r e k İsmail efendiyi, gerek dükkanındaki b ü t ü n S i ­

v a s l ı l a r ı fevkalâde hamiyetli, v a t a n s e v e r , millî d â v a y a ve
m ü c a d e l e azmine inanmış v e hazır buldum.

10
 Kâmil efendi (Kitapçı) ismindeki bir b a ş k a tacir de
b a n a şunları s ö y l e d i :
« — M ü f t ü A b d ü r r a u f efendi, kolordu kumandanı S e -
lâhattin ve eski S i v a s m e b u s u Rasim beyler de M u s t a f a
Kemal p a ş a hazretlerini ve heyeti karşılamak, misafir et­
mek h u s u s u n d a b ü y ü k g a y r e t sarfettiler. Filhakika H ü r ­
riyet v e İtilâfçılar « M u s t a f a Kemal P a ş a ' n ı n t e ş e b b ü s ­
leri bir İttihat ve T e r a k k i manevrasından ibarettir» d i y e
halkın fikrini çelmek h u s u s u n d a ellerinden gelebilen g a y ­
reti g ö s t e r d i l e r s e de muvaffak olamadılar. Hattâ Emir Pa­
ş a Hürriyet v e İ t i l â f t a n uzaklaşarak, p a ş a n ı n istikbaline
hitap etti. B e k i r S a m i b e y i n telkin ve talimatından ayrıl­
madı. G ö r ü y o r s u n u z ki b a z ı istisnalar dışında S i v a s halkı
s i z i n emrinizde ve millî mücadele azmindedir.»
Yerlilerle y a p t ı ğ ı m b u temaslardan s o n r a , k o n g r e de­
legelerinden b i r ç o ğ u ile de tanıştım ve bilhassa d o s t ve
•arkadaşlarımla b u l u ş t u m . Bekir Sami b e y , Ali Fuat Pa­
ş a ' n ı n pederi İsmail Fazıl P a ş a , C a m i ( B a y k u t ) , K a r a
V â s ı f , Hakkı B e h i ç b e y l e r l e d e g ö r ü ş t ü m . Umumiyetle
halk ne kadar s a k i n , ş u r l u ve millî m ü c a d e l e r u h u n a bağ­
lı ise, bilhassa İ s t a n b u l ' d a n gelen d e l e g e l e r a r a s ı n d a bir
•o kadar « m a n d a » fikrinden dolayı daha şimdiden b o z g u n
h a v a s ı estiği g ö r ü l ü y o r .
Bunlar, â d e t a kurtuluşun ve h e r ş e y i n « m a n d a » ile
temin edilebileceği fikrine iman etmiş g ö r ü n ü y o r l a r . H ü r ­
riyet ve İtilâfçılardan, İstanbul hükümetinin menfî p r o p a ­
g a n d a l a r ı n a k ö r ü k ö r ü n e b a ğ l a n a n l a r d a n z a t e n bir hayır
b e k l e m e y e lüzum yok. D e l e g e l e r a r a s ı n d a g r u p g r u p b a ­
zı gizli içtimalar yapıldığı da anlaşılıyor. H a v a y ı elektrik­
l e y e n ş e y l e r d e z a t e n b u gibi haller.
4 Eylül g ü n ü ö ğ l e d e n ö n c e M a z h a r Müfit beyle o d a ­
s ı n d a o t u r u p hazırladığı a ç ı ş n u t k u n u , y e n i d e n g ö z d e n
g e ç i r e n M u s t a f a Kemal, kapıya v u r u l d u ğ u n u işitti. İçeri
g i r e n a r s l a n yapılı eski Selanik a r k a d a ş l a r ı n d a n « M e ş ­
h u r » H ü s r e v S a m i b e y d i . H e m e n bir s a n d a l y e y e ilişip M u s ­
tafa Kemal'e b i r s ı r v e r m e y e hazırlanarak :
— Kemal, d e d i . Rauf bey, Bekir Sami b e y , İsmail
H a m i b e y , ismail Fazıl P a ş a , Sivaslı Emir P a ş a araların

11
d a toplanıp u z u n u z a d ı y a m a n d a meselesiyle senin k o n g r e
reisi olmaman ü z e r i n d e k o n u ş u p bir karara varmışlar.
Rauf b e y d e n başkası m a n d a işini kabullenip m ü d a f a a
e t m e y e kararlı imiş. Rauf b e y , a y r ı c a s e n i n reis olma­
manı istiyormuş.

M u s t a f a Kemal birdenbire öfkelenir gibi o l d u :

— H ü s r e v , d e d i . A l l a h a ş k ı n a böyle mânâsız s ö z l e r i
bana getirip de canımı sıkma. Bu haberin hiç bir s u r e t l e
aslı, astarı y o k t u r , v e olamaz. A r k a d a ş l a r a r a s ı n d a y a n ­
lış anlaşılmalara s e b e p o l a c a k bu türlü s ö z l e r s ö y l e n m e ­
men ve nakledilmemelidir. Peki, kimin e v i n d e yapılmış bu
toplantı?
— Bekir Sami beyin e v i n d e .
M u s t a f a Kemal, g e r ç i H ü s r e v Sami b e y e çıkışır g i b i
k o n u ş t u y s a da içinde kuşku kurdu da kımıldamaya b a ş ­
lamıştı. A t e ş o l m a y a n y e r d e n duman çıkmayacağını bin­
l e r c e deneyle biliyordu.

Ö ğ l e d e n s o n r a , s a a t ikiye, kongrenin açılmasına b e ş

dakika v a r d ı . M u s t a f a Kemal saatlerce k o n u ş t u ğ u M a z -
har Müfit beyle H ü s r e v S a m i b e y i , yanına alarak o d a s ı n ­
dan çıktı, kongre s a l o n u n a d o ğ r u ilerledi. B u s ı r a d a R a ­
u f beyle y ü z y ü z e g e l e n M u s t a f a Kemal, birdenbire a r k a ­
daşını şaşırtan bir s o r u s o r d u :
— R a u f c u ğ u m , kimi reis yapalım?
Rauf bey, hiçbir ş e y d e n kuşkulanmadan ş ö y l e kar­
şılık v e r d i :
— S e n reis olmamalısın!
M u s t a f a Kemal bu s e f e r H ü s r e v Sami'nin getirdiği
haberin d o ğ r u o l d u ğ u n d a karar kılarak Rauf beyi hırpa­
lamaktan çekinmedi :
— Demek Bekir Sami b e y i n evinde v e r d i ğ i n i z kara­
rı bana tebliğ e d i y o r s u n u z , öyle mi? diyerek s a l o n a d o ğ ­
ru ilerledi. Bu konuşma a n c a k birkaç s a n i y e s ü r m ü ş t ü .
Rauf bey, şaşırmış ve sersemlemişti.
M u s t a f a Kemal, k o n g r e s a l o n u n a g i r e r k e n , eski ar­
kadaşının vermiş o l d u ğ u bilginin d o ğ r u l u ğ u n a inanmıştı.
Rauf beyi şaşkınlığıyla oracıkta b a ş b a ş a bırakarak

12
s a l o n a girdi v e k ü r s ü y e çıktı. D e l e g e l e r o n u ' a l k ı ş l a d ı l a r ,
o, bir « s a h i b i d e v l e t » sıfatıyla şu nutku o k u d u :
— M u h t e r e m efendiler,
V a t a n ve milletin halâsını istihdaf e y l e y e n sevaiki
m ü c b i r e , sizleri m e ş a k u mevâni karşısında S i v a s ' t a t o p ­
l a d ı . Bilâdi p e r v e r azminizi tebrik v e b e y a n h o ş â m e d l
e y l e m e k l e bahtiyarlığımı a r z e d e r i m . *
Efendiler, m u h t e r e m heyetiniz rehakâr m ü z a k e r a t ı n a
g i r i ş m e d e n e v v e l bazı maruzatta b u l u n m a m a m ü s a a d e ­
n i z i rica e d e r i m . M a l û m d u r ki milliyetler e s a s ı n a müstenit
v a a d l e r ü z e r i n e 30 T e ş r i n i s a n i (Kasım) 1918 tarihinde d ü ­
v e l i itilâfiye ile m ü t a r e k e aktedildi. T ü r k i y e adilâne b i r
s u l h a nail o l a c a ğ ı n ı ümit etti! Halbuki mütarekename ah
kâmı v a t a n ve milletimiz aleyhinde her g ü n bir s u r e t l e
suiistimal v e t a a r r u z v e i c b a r suretiyle tatbik edildi. D ü ­
v e l i itilâfiyeden k u v v e t alan memleketimizdeki anasırı H ı -
r i s t i y a n i y e , milletimizin haysiyetini k e s r ü ihlâl mahiyetin­
d e ç ı l g ı n c a harekâta k o y u l d u . Garbî A n a d o l u ' d a İslâmın
harimi ismetine dahil o l a n Y u n a n zalimleri, düveli itilâ-
f i y e n i n e n z a r ı t e s a m ü h ü karşısında c a n a v a r c a c e n a y i ika
etti.
Ş a r k t a E r m e n i l e r Kızılırmağa kadar tevsi hazırlıkla­
r ı n a v e şimdiden hudutlarımıza kadar d a y a n a n katliâm
s i y a s e t i n e başladı. K a r a d e n i z sahillerimizde P o n t o s K r a l ­
lığı hayalinin t a h a k k u k u n a bile çalıştı. A d a n a , A n t e p , M a ­
r o s v e K o n y a havalisine k a d a r A n t a l y a işgal v e T r a k y a
da işgal mıntakasına idhal edildi.
Payitahtı s a l t a n a t ve makamı hilâfetin ise hüküm­
d a r s a r a y l a r ı n a k a d a r b o ğ u c u bir t a r z d a işgali s u r e t i y l e
k a l p g â h ı devlette e c n e b i inhisar v e tahakkümü t e e s s ü s
etti. V e bütün b u hakşiken tasdilere karşı hükümeti mer­
k e z i y e ihtimal ki tarihte bir misli d a h a g ö r ü l m e m i ş s u ­
rette tahammül etti. V e daima zayıf v e â c i z bir mevkide
kaldı. İşe bu a h v a l milletimizi şedit bir intihaba ş e v k e t ­
ti. Artık milletimiz pek g ü z e l anladı ki düveli itilâfiye bu
v a t a n d a m u k a d d e s a t v e muhadderatına s a h i p bir kudret
ve iradei milliye m e v c u t olmadığı z e h a b ı batılına kapıl­
d ı . V e b u z e h a p y ü z ü n d e n c a n s ı z bir v a t a n , k a n u n s u z

13
b i r milet nelere müstahak ise blmuhaba o n l a r ı n t a t b i ­
katına k o y u l d u . B u n a karşı tevekkül ve teslimiyetin inkı­
r a z ı tam f a c i a s ı n d a n b a ş k a bir netice v e r e m e y e c e ğ i k a ­
naati t e e y y ü t etti.
Efendiler, milletimiz s i z l e r gibi m ü n e w e r a n v e h a -
m i y e t p e r v e r a n ı n elemli karanlığında naümid olmadı. Ç ü n ­
kü o n l a r bilirler ki tarih, bir milletin varlığını hakkını h i ç
bir z a m a n inkâr e d e m e z . Ç ü n k ü onlar kuvvetli bir iman
ile konidirler ki nikabı batıl arkasından v a t a n ve milleti­
miz aleyhinde verilen hükümler o r t a y a s ü r ü l e n kanaatler,
muhakkak iflâsa mahkûmdur.
Efendiler, itilâf devletlerinin haksızlıkları ve h ü k ü m e ­
ti merkeziyenin z a f u a c z i karşısında milletimizin m e v c u ­
diyetini ispat ve fiilî t e c a v ü z l e r e karşı namus ve istiklâli­
ni bilfiil müdafaa h ü k m ü n ü vermekte m u z t a r kıldı. M a t ­
lup o l d u ğ u v e ç h i l e : Ş a r k t a harbi zailin h e r t ü r l ü meşak­
kat v e elemlerini g ö r m ü ş v e bilhassa Ermenilerin v a h ­
ş e t v e zulümlerine s a h n e olmuş matemzede h u d u t v i l â ­
yetlerimiz namus ve istiklâli millîyi kurtarmak m a k s a d ı y ­
la M ü d a f a a y ı H u k u k u Milliye Cemiyetleri teşkil e y l e d i l e r .
Ş a r k t a n v e c e n u p t a n tehlike h i s s e d e n D i y a r b a k ı r vilâ­
y e t i m i z d e de M ü d a f a a y ı V a t a n Cemiyeti teşekkül etti.
G a r p t a Yunanlıların t e c a v ü z ü ihtimaline karşı t e ş e k ­
kül e d e n M ü d a f a a y ı H u k u k u Milliye C e m i y e t i Y u n a n l ı l a ­
rın s e v g i l i topraklarımıza ayak basması ü z e r i n e ilhakı fi­
ilen redde kıyam etti.
T r a k y a ' d a , Kilikya'da ve her tarafta millî c e m i y e t l e r
teşekkül etti. Hülâsa g a r p t a n v e şarktan y ü k s e l e n s a d a y ı
millet, A n a d o l u ' n u n e n ü c r a köşesinde makes b u l d u .
B i n a e n a l e y h , millî cemiyetler, düşmanların e s a r e t b o y u n ­
d u r u ğ u n a girmemek kasdiyle millî v i c d a n ı n azim ve ira­
d e s i n d e n d o ğ m u ş y e g â n e teşkilât oldu. B u s a y e d e asır­
lardan beri müstakil y a ş a y a n milletimiz, m e v c u d i y e t i n i
âleme g ö s t e r m e y e başladı.
Efendiler, milletçe ç a r e i halâsın ancak kendi r u h u n ­
d a n v e kendi t a a r r u z u n d a n d o ğ a c a ğ ı kanaati t a h a k k u k
e d i n c e bariz tehlikeler karşısında bulunan şarkî A n a d o ­
lu vilâyeti E r z u r u m K o n g r e s i ' n i davet etti. Bu s ı r a d a idi
k i c e r e y a n e d e n m u h a b e r a t v e saik olan h a d i s a t v e z a ­
r u r e t ile de halâsı umumî vatanı istihdaf e y l e y e n S i v a s
K o n g r e s i , b u g ü n heyeti muhteremenizin v ü c u d a getirdiği
umumî k o n g r e , 21 H a z i r a n 335 (1919) tarihinde k a r a r g i r
olmuştur.
Efendiler, b u r a d a azîm teessüflerle heyeti âlinize a r -
z e d e c e ğ i m ki, memleketin ve milletin mukaddesatını t e ­
minde a c z ü m e s k e n e t t e n başka bîr kudret g ö s t e r m e m i ş
o l a n hükümeti m e r k e z i y e s a d a y ı milleti b o ğ m a k revabıtı
müştereki milliyeyi kırmak ve şu suretle milleti d a i m a
mağlûp g ö s t e r m e k gibi a n c a k düşmanlarımızın h e s a b ı
menfaatine k a y d o l u n a n harekâtı m e z b u h a n e ve müteha-
lifede bütün celâdetini takındı. Bu hal, tarihi millimizde
bittabî hükümeti m e r k e z i y e hesabına pek ş a i b e d a r bir
fasıldır.
T e ş e k k ü r o l u n u r ki. efendiler, millet, kudreti milliye-
nin tamamen müzahiri o l a n n a m u s k â r o r d u m u z , hükü­
meti merkeziyeyi ikaz suretiyle z a r a r takim edilmiştir. M a -
h â z a suitesirler bazı mertebei tehiratı bâdi olmuştur.
Hatırlarda o l a c a k t ı r ki, S i v a s Umumî K o n g r e s i ' n i t e ş ­
rifleri için 22 H a z i r a n ' d a v u k u b u l a n d a v e t n a m e d e E r z u ­
rum K o n g r e s i ' n d e n bahsedilerek 10 T e m m u z , inikad için
e s a s itibar edilmişti. G a r b î A n a d o l u murahhaslarının b u
z a m a n a kadar S i v a s ' a vasıl olabilecekleri tahmin o l u n a ­
rak E r z u r u m K o n g r e s i heyetinin de S i v a s ' t a umumî iç­
timaa dahil o l a b i l e c e ğ i n e imkân t a s a v v u r edilmişti. H a l b u ­
ki S i v a s K o n g r e s i ' n i n inikadı ancak b u g ü n m ü y e s s e r o l ­
d u . A r a d a n bir ayı m ü t e c a v i z z a m a n g e ç t i . B u u z u n m ü d ­
det zarfında E r z u r u m K o n g r e s i heyetinin intizar e t m e s i n ­
d e n ise z a t e n malûm ve müşterek olan maksadı a s l i y e
ve noktai e s a s i y e ü z e r i n d e icrai m ü z a k e r a t ve ittihazı
mukarrerat eylemesi m ü n a s i p g ö r ü l d ü . V e s o n r a d a m u ­
rahhasların mahalli intihaplarına avdetleriyle m u k a ı ı e r a -
tın fiilen tatbikatına başlamaları t e r c i h edildi. Fakat, k o n g r e
heyeti umumiyesi ve b i n a e n a l e y h şarkî A n a d o l u , n a m ı n a
S i v a s K o n g r e s i ' n d e h a z ı r bulunmak ü z e r e heyeti temsi-
liyeden bir heyetin teşkiline karar v e r d i . E r z u r u m K o n g r e ­
si'nin b e y a n n a m e v e nizamnamesi muhteviyatından b a ş -

15
ka hafi kalmış hic bir -karar y o k t u r . Y a l n ı z S a d r a z a m F e ­
rit Paşa'nın Paris s e y a h a t i n d e n a v d e t i n d e A n a d o l u ' d a
ş u r i ş o l d u u ğ n a d a i r v u k u bulan bir tamimi k o n g r e d e bü­
yük teessüflerle o k u n m u ş v e muhalifi hakikat v e menafii
memleket ve millete m u z i r bu fâilâne tebliğin derhal tek­
zibi şiddetle kendilerinden talep edilmiştir. Bir de inti­
habı m e b u s a n ı n teşriî t a l e p olunmuştur. E r z u r u m K o n g r e ­
s i , yalnız şarkî A n a d o l u m u r a h h a s l a r ı n d a n teşekkül etmiş
b u l u n d u ğ u için selâhiyetini bu daire dahiline hasretmek
mecburiyetini nazarı dikkatte tutmuştur. A n c a k garbî A n a ­
d o l u ve Rumeli murahhaslarının iştirakiyle tecelli e d e b i ­
lecek â m ü şamil selâhiyetin istimalini heyeti muhtere*-
menizle meşrut v e m u k a y y e t g ö r d ü . Hattâ b u sebepledir
ki şarkî A n a d o l u ' d a k i millî cemiyetlerin birleşmesinden
hasıl olan kütleye u n v a n v e r i r k e n şarkî A n a d o l u kaydı
k o n d u . Alelitlak « A n a d o l u M ü d a f a a y ı Hukuk C e m i y e t i » y a ­
h u t Anadolu-Rumeli M ü d a f a a y ı Hukuk C e m i y e t i u n v a n ı
umumisi istimal edilmek ve bütün milletin hukuku namı­
n a kendilerine selâhiyet vermek d o ğ r u olamazdı. B u takdir­
de İstanbul'da v u k u b u l d u ğ u gibi beş-on kişinin bir a r a ­
ya gelerek b ü t ü n milletin sahibi selâhiyet vekilleri imiş
gibi indi v e sahibî aslî o l a n milletle alâkasız bir t e ş e b b ü s
mahiyetinde olabilirdi.
B u n u n l a beraber, efendiler, E r z u r u m K o n g r e s i b ü t ü n
memleketin ve milletin intihak ve ittifal noktasında ş a r ­
kî A n a d o l u v i l â y e t l e r i n c e vilâyatı saire iıe her noktai n a ­
z a r d a n iştiraki mesai temini emeli katidir ü s s ü l e s a s ı n ı
kabul eylemiştir. Bittabi h u z u r u âlinizle münakid işbu S i ­
v a s umumî k o n g r e m i z d e vatanımızın y e k p a r e , milletimi­
z i n y e k v ü c u t o l d u ğ u l ü z u m u gibi ifade v é ispat e d e c e k
esasat vazolunur.
Efendiler, millet meclisinin toplanması için ö t e d e n
beri g ö s t e r i l e n amali milliye karşısında hükümeti merke-
z i y e n i n bidayettenberi aldığı imkânlar ve bilâhare müte-
merridane v e kanunu e s a s i y e külliyen mugayir etyarı s o n
g ü n l e r d e c e r e y a n ı millî tesiratıyla mümaşatkâr bir v a z i ­
y e t e girmiştir. İntihabata emir verildiği malûmumuzdur.
B u n u n tahakkukunu inşaallah a z m ü celâdetiniz v ü c u d a

16
g e t i r e c e k t i r . A n c a k b u n a takaddüm e d e n safhayı vaka-
y i d e müteaddit v e y a münferit e c n e b i mandaterlikleri g i ­
bi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hayat ve istiklâlimizle alâkadar bir
mesele m e v z u u b a h i s olmaktadır.
Meclisi millînin h e n ü z toplanmamış o l d u ğ u bu sırada
m a k s u r ve istiklâlini kaybetmiş olan hükümeti merkezi-
y e n i n münferit v e g a y r ı meşru bir k a r a r v e y a h u t amali
milliyeye muhalif b a z ı tekâlifi h a r i c i y e y e inkıyat ve ser-
f ü r u ğ etmiş gibi emri vâkilerin ihtimali z u h u r a t ı n a karşı
E r z u r u m ve S i v a s K o n g r e l e r i n i n ruhu millîyi temsilen ve
birbirini takiben içtimai muhakkak bir fali hayır ve selâ­
mettir. M a r u z a t ı m hitam bulurken heyetimizin muvaffa­
kı bilhayır olması temenniyatını Bârigâhı ilâhiye refeyle-
rim.
M u s t a f a Kemal'in « v a k u r , t a n n a n , kâh şedit, kâh mü-
t e h e y y i ç , kâh asabî t i r s e s l e » s ö y l e d i ğ i a ç ı ş nutku, de-
l e g e l e r c e ellerinin b ü t ü n sıcaklığı ve g ü c ü y l e alkışlandı.
G ü n d e m d e k o n u ş u l a c a k dört madde v a r d ı : İlkin kon­
g r e başkanı s e ç i l e c e k , E r z u r u m K o n g r e s i nizamnamesiy-
le beyannamesinin S i v a s K o n g r e s i ' n c e kabul edilmesi için
b i r öneri g ö r ü ş ü l e c e k , yirmi beş kişilik bir delege g r u b u ­
n u n hazırladığı bir muhtıra üzerine tartışılacak, en s o n ­
ra da üyelerin ö n e r i ve dilekleri dinlenecekti.
Başkanlık k ü r s ü s ü n ü g e ç i c i olarak alan M u s t a f a Ke­
mal, k o n g r e y i kendi d ü ş ü n c e ve kararlarına yaklaştırmak
ü z e r e bir s a v a ş meydanını y ö n e t i r gibi dikkatle işe baş­
ladı :
— S ö z isteyen v a r mı? diye s o r d u . İlk olarak Ali
F u a t Paşa'nın b a b a s ı İsmail Fazıl P a ş a , s ö z alarak ş ö y ­
le k o n u ş t u :
— K o n g r e y e temelli reis seçmek d o ğ r u değildir.. Ri­
y a s e t vazifesi m ü n a v e b e ile yapılmalı. B i r e r g ü n v e y a
birer celse reislik y a p a c a k şahsiyetler temsil ettikleri ma­
hallerin ve kendi adlarının ilk harflerini n a z a r a alınarak
h u r u f u h e c a s ı r a s i y l e seçilmelidir. « R i y a s e t mevkiinde
o t u r a n M u s t a f a Kemal Paşa'nın y ü z ü n d e sinirliliğini be­
lirten asabî ç i z g i l e r y a y ı l ı y o r d u . Hiddetli zamanlarına
-mahsus bakışları ile gözlerini İsmail Fazıl Paşa'nın ve s a -

17 3/F.: 2
lonu dolduran delegelerin g ö z l e r i n d e » dolaştırırken ş ö y ­
le d ü ş ü n ü y o r d u : « İ s m a i l Fazıl Paşa'nın adı (Arap harf­
lerine göre) elifle y a n i ' A ' ile başlıyor. Demek ki o, reis
olmak istiyor. Alfabetik sıranın anlamı bu o l s a gerek. B e ­
kir Sami beyin evinde gizli bir toplantı y a p a n d e l e g e l e r i n
arasında İsmail Paşa da v a r d ı . O n u n için sıkı d u r m a l ı y ­
d ı . E n nüfuzlu v e s ö z ü g e ç e r bir insan olarak Rauf b e y
d e b u d ü ş ü n c e n i n p e ş i n e takılanlardandı. S ö y l e n d i ğ i n e
g ö r e bu d ü ş ü n c e n i n k a y n a ğ ı , İsmail Hâmi beyin kafasıy-
dı.» İçinden b ö y l e d ü ş ü n e n M u s t a f a Kemal, yaşlı p a ş a y a
ş ö y l e karşılık verdi :
— Paşam, bu teklifinize hâkim olan mucip s e b e b i
iyice anlayamadım. Z a n n e d i y o r u m ki, k o n g r e d e l e g e l e r i ­
nin ekseriyeti de ö y l e . İsmail Fazıl Paşa direndi :
— K o n g r e n i n m e s a i s i n e ş a h s i y a t karıştırmamak, ar­
kadaşlar a r a s ı n d a m ü s a v a t temin etmek gayesini g ü d ü ­
yorum.

« M u s t a f a Kemal Paşa'nın y ü z ü n d e h a y r e t ifadelendi­

ren bir t e b e s s ü m ü n yayıldığı g ö z d e n k a ç m ı y o r d u . K u r ş u n
gibi ağır, z e h i r gibi a c ı ve fakat kısa bir iki c ü m l e ile
İsmail Fazıl P a ş a ' y a » ş ö y l e dedi :
— Paşa hazretleri, ş a h s i y a t t a n , müsavattan b a h s e ­
diyorlar. Fakat, ne y a z ı k ki d a h a dün İstanbul'dan g e l e n
en yakın arkadaşlarını, v a z i y e t e g a y r i vâkıf ve şahısla­
rına karşı pek z i y a d e hürmetkar o l d u ğ u m bir ihtiyarı taz-
sif ederek bilfiil ş a h s i y a t y a p ı y o r l a r . Bununla b e r a b e r ,
İsmail Fazıl Paşa hazretlerinin takdime vasıta o l d u ğ u
teklifi kongrenin reyine a r z e d i y o r u m .

K o n g r e n i n o y l a m a s ı n a konan bu öneri o y b i r l i ğ i y l e
bir y a n a itildi. Bu s e f e r gizli o y l a başkanlık s e ç i m i n e
başlandı. K o n g r e , hiç d u r a k s a m a d a n M u s t a f a Kemal'i
k o n g r e başkanlığına getirdi. O y kâğıtları a r a s ı n d a yalnız­
c a ü ç «muhalif» o y g ö z e ç a r p ı y o r d u . M u s t a f a Kemal ar­
tık temelli olarak k o n g r e başkanı seçilmişti. Bu g e ç i l m e s i
gerekli en önemli k ö p r ü y d ü . B u n a 'Sırat' k ö p r ü s ü d e n s e ,
yeri vardı.
Başkanlık, mandacıların eline geçebilir, onlar da bu

18
gemiyi s o n u c u belirsiz, fırtınalı denizlere sürükleyebilir­
lerdi. Dizginleri h e r y e r d e e l d e tutmak g e r e k i y o r d u .
S ı r a t k ö p r ü s ü n ü g e ç e n M u s t a f a Kemal, bir kez d a h a
k o n g r e c e alkışlandı.

Artık M u s t a f a Kemal, adım adım ve b a s a m a k b a s a ­

mak a m a c a d o ğ r u ilerleyebilirdi. H â l â , kamuflâj g e r e k ­
liydi. İstanbul buna inanmasa bile g e r e k l i y d i . Bu sürekli
ihtilâli ç o k u s t a c a y ö n e t m e k , tam bir stratej olarak y ö ­
netmek g e r e k i y o r d u . Ç o k u z u n süreli ç e v i r m e hareket­
lerine ç o k alçak g ö n ü l l ü c e başlamaktan b a ş k a ç a r e y o k ­
t u . Şimdi, burada k o n g r e n i n ispatlamak z o r u n d a o l d u ğ u
iki ş e y v a r d ı : Bir, her ş e y i n padişah ve hilâfet namına
yapıldığını g ö s t e r m e k taktiği, ikincisi de ç o k tehlikeli bir
p r o p a g a n d a y ı önlemek için kongrenin İttihat ve T e r a k k i c i
hiç bir niteliği bulunmadığını anlatmak. B u n u y a l n ı z c a
anlatmaya çalışmak y e t m i y o r , bir de yeminle savatlamak
ve güçlendirmek f a r z o l u y o r d u . M u s t a f a Kemal, bu iki ö n e ­
riyi k o n g r e y e s u n d u . « B i l h a s s a yemin m e v z u u ü z e r i n d e
şiddetli v e çetin münakaşalar oldu. Z i r a İstanbul h ü k ü ­
meti ve işgal kuvvetleri memleket içinde devamlı s u r e t t e
yaptıkları menfî p r o p a g a n d a l a r l a millî m ü c a d e l e ve mu­
kavemetin ittihatçılığı diriltmek hareketinde ve İttihat ve
T e r a k k i ' n i n eseri olmaktan ibaret o l d u ğ u n u v a t a n d a ş l a ­
rımızın zihninde y e r ettirmek istiyorlardı.»

« A l i Kemal (Peyam) g a z e t e s i n d e bilhassa bu fikri ş i d ­

detle telkin etmeye çalıştığı gibi S a b a h , A l e m d a r , S e r ­
b e s t i , A y d e d e v e s a i r e gibi g a z e t e l e r d e a y n ı p r o p a g a n ­
dayı körüklüyorlardı. B u n u n içindir ki, a z a d a n bir kısmı
haklı olarak :
— S i v a s K o n g r e s i ' n i n hiç bir parti fikrine d a y a n m a k ­
sızın sırf v a t a n s e v e r l e r birliği olarak toplandığını ve tek
g a y e s i n i n T ü r k vatanını kurtarmak o l d u ğ u n u halka anlat­
malıyız!» diye direniyorlardı. Padişaha bir mektup g ö n d e ­
rip g ö n d e r m e m e k s o r u n u n u çözümlemek için tam ü ç g ü n
karşılıklı ç e n e çalındı, tartışıldı ve çekişildi. « N i t e k i m kon­
g r e için tesbit edilen r u z n a m e n i n » g ö r ü ş ü l m e s i n e ancak
d ö r d ü n c ü g ü n başlanabildi, «İttihatçılık v e yemin b a h s i

19
 Alamut - Çizgiliforum.com

ü z e r i n d e e n çok d u r a n v e k o n u ş a n hatiplerden biri d e

Denizli delegesi K ü ç ü k A ğ a z a d e N e c i p Ali b e y d i » :
— Biz. ne İttihatçı, ne itilâfçıyız. Ne ş u , ne öteki fır­
kanın elemanlarıyız. B ö y l e dahi olsak bu sakf altında
y a l n ı z « v a t a n ı k u r t a r m a » g a y r e t i milliyesi ile hemfikir ola­
rak toplqnmis insanlarız. V a t a n k u r t u l u n c a y a k a d a r her
t ü r l ü particilik fikrinden v e telâkkisinden u z a k v e birbi­
rimize omuz v e r m i ş olarak yalnız istihlâsı memleket ve
millet için ç a l ı ş a c a ğ ı z ve bütün vatandaşları aralarındaki
h e r türlü siyasî ihtilâfı durdurarak yalnız bu b ü y ü k ve mil­
lî g a y e üzerinde ve hedef istikametinde b u l u ş t u r u p bir­
leştireceğiz.
B u d ü ş ü n c e l e r i delegelerin ç o ğ u n l u ğ u d o ğ r u l u y o r v e
d e s t e k l i y o r d u . E n s o n r a , bir yemin formülü b u l u n m u ş t u .
Bu ş ö y l e y d i :
— S a a d e t ve selâmeti v a t a n ve milletten b a ş k a hiç
b i r maksadı şahsî takip e t m e y e c e ğ i m e , İttihat ve T e r a k ­
ki Cemiyeti'nin ihyasına ç a l ı ş m a y a c a ğ ı m a , m e v c u t f u r u -
ku siyasîden hiç birinin emeli siyasîsine hadim o l m a y a ­
c a ğ ı m a vallahi-billahi..»
B u yemin biçimi, k o n g r e n i n daha rahat v e k o r k u s u z
çalışmalarına y a r d ı m etti. T ü r l ü partilerin adamları o l a n
d e l e g e l e r , bu y e m i n üzerine rahat bir soluk aldılar. B u n ­
lar, yeminin kesin bir ilâç gibi şifalı s o n u c u n a g ü v e n i y o r
ve :
— Yalnız v a t a n için! parolasına y a s l a n ı y o r l a r d ı .
**
M u s t a f a Kemal, k o n g r e n i n y o r u c u h a v a s ı n d a n s ı y r ı ­
l ı n c a akşamüstleri, y a n ı n a Rauf beyi de alıyor, S i v a s ' ı
b o y d a n b o y a ikiye b ö l e n v e u c u Kızılırmak k ö p r ü s ü n e v a ­
r a n c a d d e d e n a ş a ğ ı iniyor, kendisini büyük bir s e m p a t i
ile s e y r e d e n ve selâmlayan halka sıcak selâmlar g ö n d e ­
r i y o r d u . Y a l d ı z l ı ç e ş m e ' y e dek u z a n a n bu gezintiler, Rauf
b e y l e birlikte yaptıkları bir g ö v d e g ö s t e r i s i n e pek b e n z i ­
yordu.
B u n c a tehlikeye v e tehdide p a b u ç bırakmayarak g e l ­
miş, S i v a s yaylasının iyi ve b a b a c a n insanları a r a s ı n a y e r ­
leşmiş, şimdi e v i n d e y m i ş gibi S i v a s c a d d e l e r i n d e g ü v e n -
20
le g e z i p d o l a ş ı y o r , b ö y l e c e bütün pısırık ve korkak a l ç a k ­
lıklara meydan o k u y o r d u .
Sırtında y o l c u l u k t a g i y d i ğ i y a r ı a s k e r c e haki a v c ı c e -
ket-pantolonunu v e b o z kalpağı çıkarmış, y i n e E r z u r u m
K o n g r e s i ' n d e g i y d i ğ i eski V a l i M ü n i r beyin c e k e t atayı ile
r a y e p a n t o l o n u n u v e M a z h a r Müfit beyin fesini g i y m e y e
başlamıştı.
G e r e k k o n g r e s a a t l e r i n d e , g e r e k s e g e z i n t i l e r d e bu kı­
lıkla g ö r ü n ü y o r d u . B u g i y n e k l e r i n o n a pek bol g e l d i ğ i v e
iğreti o l d u ğ u ilk bakışta a n l a ş ı l ı y o r d u . M u s t a f a Kemal'in
en ç o k uğradığı y e r t e l g r a f h a n e y d i . M a i y e t i y l e sık sık o r a ­
y a u ğ r u y o r , tahta s a n d a l y e l e r ü z e r i n d e u z u n u z a d ı y a otur­
maktan sıkılmıyordu. H e r y e r d e her z a m a n o l d u ğ u gibi
S i v a s telgrafçıları d a M u s t a f a Kemal'in hizmetinde g e ­
celi g ü n d ü z l ü ç a l ı ş ı y o r , b ü t ü n fedakârlıkları için bir 'atlı
teşekkür o n l a r a y e t i y o r , a r t ı y o r d u bile.
« K o n g r e g e c e l e r i ç o k eğlenceli g e ç i y o r d u . B i l h a s s a
A n a d o l u , İstanbul ile münasebatını kestikten s o n r a İsmail
Fazıl P a ş a , kabine listesini tanzim e d i y o r , A h m e t Rüstern
b e y , F r a n s ı z c a y a z d ı ğ ı tarihten p a r ç a l a r o k u y o r v e K a r a
V a s ı f , Amerika'dan g e l e c e k milyonlarca d o l a r ile mem­
lekette yapılacak g e n i ş dahilî ıslahat politikasının d e r i n
ve samimî hayali içinde g a ş y o l u y o r d u . »
« K o n g r e y i g ü n l e r d e n beri A n a d o l u v e Rumeli M ü d a ­
faayı Hukuk C e m i y e t i ' n i n p r o g r a m ve nizamnamesi meş­
g u l e d i y o r d u . B u r a d a en mühim mesele, manda mesele-
s i y d i . K o n g r e n i n muhitinde manda fikri pek z i y a d e y e r
almış ve hattâ bu h u s u s t a hayli p r o p a g a n d a l a r da y a p ı l ­
mıştı. M a n d a y ı isteyenler, T ü r k i y e ' n i n b u k o r k u n ç v a z i ­
y e t t e n a n c a k b ö y l e b i r y o l ile kurtulabileceğini h ü s n ü n i ­
y e t l e zannetmişlerdi. F a k a t manda ne, b u n u n hukukî port­
resi n e d i r ? »
« A m e r i k a , yakın şarkta sırtına b ö y l e bir v a z i f e ve me­
s u l i y e t alabilir mi? K i m s e d ü ş ü n e m i y o r v e yalnız Ameri­
k a n mandasının T ü r k v a t a n p e r v e r l i ğ i n e u y g u n o l a c a ğ ı
tahmin ediliyordu. T ü r k i y e , bu h â d i s e d e istiklâlini kurtar­
mış olsa bile, e c n e b i bir devletin g e n i ş bir mikyasta y a r ­
dımı olmaksızın y a ş a y a m a z kararına v a r ı y o r d u . »

21
 D o ğ r u s u n u s ö y l e m e k icap e d e r s e , o g ü n l e r i n h a ş i n
ve k o r k u n ç realitesi karşısında bu mantık, normal bir
d ü ş ü n ü ş ü n ifadesiydi. F a k a t , b ü y ü k hâdiseler içinde b a ş ­
ka türlü yaratılması lâzımdı. M u s t a f a Kemal'de bu h a r i ­
kulade vasıflar v a r d ı . »
H e n ü z , r u z n â m e y e girilmesini e n g e l l e y e n v e b u n u s ü ­
r ü n c e m e d e bırakan, e n g ü z e l v e yararlı işler için h a r c a ­
n a c a k günleri v e saatları y e y i p bitiren « y e m i n » işinin
u z a y ı p gittiği g ü n l e r d e M a z h a r Müfit b e y . M u s t a f a K e ­
mal'e şöyle d e d i :
— Paşam, r u z n â m e n i n müzakeresine giremedik. H e ­
le nizâmnâmenin m ü z a k e r e s i n d e hazırlıksız ç ı k a r s a k k o n ­
g r e a y l a r c a sürebilir. Bu itibarla bir hazırlık y a p m a m ı z ,
g e r e k e n tadilâtı hazırlamamız y e r i n d e olur. M u s t a f a K e ­
mal, b u öneriyi d o ğ r u b u l d u . B u n u n üzerine değişiklikleri
hazırlamayı kararlaştırdılar. E r z u r u m K o n g r e s i ' n i n getir­
d i ğ i ihtilâlci n i z a m n a m e y i , b ü t ü n T ü r k i y e ' n i n k u r t u l u ş u n u
temsil e d e c e k bir n i z a m n a m e niteliğine ulaştırmayı d ü ş ü ­
n ü y o r l a r d ı . E r z u r u m K o n g r e s i ' n i n değerli ihtilâlci p r e n s i p ­
lerini yalnız d o ğ u vilâyetlerine ö z g ü maddelerinden kur­
tarmak g e r e k i y o r d u . T ü r k i y e ' n i n sınırları içindeki b ü t ü n
v i l â y e t l e r b u n d a n nasibini almalıydı.
Birbirine d ü ş ü n c e c e d a h a bağlı bu y i r m i b e ş - o t u z ki­
şilik arkadaş g r u b u , k o n g r e n i n ikinci v e ü ç ü n c ü g e c e l e ­
r i , nitekim, ihtilâlcilerin emniyet müdürü M a z l u m b e y i n
o d a s ı n ı n yanındaki b o ş o d a d a toplanıp b u değişikliği y a p ­
tılar.
B u arkadaş g r u b u n a M a z h a r Müfit b e y başkanlık e d i ­
y o r d u . « A n c a k b u s a y e d e d i r k i kongrenin d ö r d ü n c ü g ü ­
nü nizamnam» ve beyannamenin» görüşülüp sonuçlan­
dırılmasını sağlayabildiler. B ö y l e c e ç o k d e ğ e r l i vakitlerini
yitirmekten de kurtulmuş oldular.
K o n g r e , ç o k ilginç v e çekişmeli s ü r ü p g i d i y o r d u . D e ­
ğişikliğe uğratılan n i z a m n a m e v e b e y a n n a m e k o l a y c a ka­
bul edilmişti.
Dördüncü günün gecesi, Mazhar Müfit ve Hüsrev
S a m i beyler, E r z u r u m g e c e l e r i n i a n d ı r ı r c a s ı n a M u s t a f a
Kemal'le sabahladılar. M u s t a f a Kemal, d ü ş ü n c e l e r i n i n a l -

22
t ı n d a kendisini tedirgin edip d u r a n bir s o r u n u ç ö z ü m l e m e k
i ç i n M a z h a r Müfit beyin yanısıra H ü s r e v S a m i beyi d e
ç a ğ ı r m ı ş t ı . T a m bir konuşma kapısı a ç ı l a c a ğ ı s ı r a d a emir
ç a v u ş u Ali içeri girdi :
— P a ş a m , d e d i . S ü r e y y a bey hasta y a t ı y o r !
— G i t , D o k t o r Refik beyi haberdar et. S ü r e y y a bey­
le meşgul olsun.
B i r a z s o n r a , D o k t o r Refik bey içeri girdi :
— P a ş a m , S ü r e y y a beyi g ö r d ü m . Bir ş e y i yok. B i ­
r a z ü ş ü t m ü ş v e nezle olmuş.
B u n u n üzerine M u s t a f a Kemal'in içi rahatladı. Dok­
t o r u n getirdiği b u g ü z e l haber üzerine M u s t a f a Kemal'in
ilgisi, k a ç g ü n d ü r midesini bulandırıp d u r a n işe g e l d i . H ü s ­
rev Sami beye dönerek :
— E h , anlat bakalım, şu bizim riyaset meselesinin
i ç y ü z ü n ü , dedi. İsmail Fazıl Paşa'nın yaptığı ö n e r i n i n aslı
a s t a r ı m e y d a n a çıkmalıydı. H ü s r e v Sami b e y :
— P a ş a m , v a z i y e t i o l d u ğ u gibi ve b ü t ü n çıplaklığı
ile g ö r d ü n ü z . H a l b u k i , bana inanmamış ve belki de beni
o r k a d a ş l a r ı arasına nifak s o k m a y a çalışan bir politikacı
b e z i r g a n ı sanmıştınız. Bekir Sami beyin e v i n d e y a p ı l a n
î ç t i m a d a sizi reis seçtirmemek üzere karar v e r m i ş l e r d i .
F a k a t , muvaffak olamadılar, dedi. s
M u s t a f a Kemal :
— S e b e b i b e n c e aşikâr, dedi, anlaşılıyor ki bu ar­
k a d a ş l a r , kendi aralarında « m a n d a » fikrini kabul etmiş
b u l u n u y o r l a r . Beni reis seçtirmemeye g a y r e t s a r f e d e n l e -
rin ve politik taktiklere sapmalarının tek i z a h ı : Kendile­
r i n d e n bir r e i s e . m a n d a y ı el ç a b u k l u ğ u n a getirip k o n g r e
k a r a r ı n a bağlatmak a r z u s u n d a n ibarettir. A m a , hakika­
t e n ş a y a n ı h a y r e t v e müessif bir manevra.
M u s t a f a Kemal, s u s t u . Biraz d ü ş ü n d ü , s o n r a b a ş k a
b i r k o n u d a s ö z aldı :
— N i z a m n a m e n i n bu şekilde ve muvaffakiyetle k o n ­
g r e n i n t a s v i b i n d e n g e ç m e s i çok iyi o l d u !
Şafakla b e r a b e r , k o n g r e d e e n önemli m a d d e n i n g ö ­
r ü ş ü l m e s i n i isteyen mandacılar, t a a r r u z hazırlığına b a ş ­
l a y a c a k t ı v e b ü t ü n tehlikeli silâhlarını m e v z i y e s o k a c a k -

23
lan da m e y d a n d a y d ı . B u n a karşı hazırlıklı olmak g e r e k i ­
yordu.
Ş u sırada M u s t a f a Kemal v e yakın a r k a d a ş l a r ı n ı n
elinde bulunan mevziler, mandacıların eline g e ç e r s e kur­
tuluş s a v a ş ı hülyası b i r d e n b i r e s u y a düşebilir ve millet,
A m e r i k a gibi y e n i y e n i iştahı açılan bir devin k o r k u n ç b o ­
y u n d u r u ğ u n a girebilirdi. Amerika'da petrol kralları rast-
g e l e bir adamı istediklerinde c u m h u r b a ş k a n ı y a p a b i l e c e k
g ü ç t e y d i l e r . Amerika'nın b o y u n d u r u ğ u d o l a r l a r d a n y a p ı ­
lıyordu.
B u y ü z d e n , M u s t a f a Kemal, b u « m a n d a » m a s k a r a ­
lığının b o y n u n a k o r k u n ç bir T ü r k baltası indirmenin z a ­
manı geldiğini a n l ı y o r d u . Arkadaşlarını bu k o n u d a çoK
uyanık bulundurmak için ilkin manda ü z e r i n d e kendi d ü ­
şüncelerini söyledi. Arkadaşlarının düşüncelerini de öğ­
rendi. O n l a r ı n d ü ş ü n c e l e r i de kendisininkilerle at başı bir
gidiyordu.
S a b a h a pek az kalmıştı. Kızdırmağın, d o ğ u d a etek­
lerini sıyırıp g e ç t i ğ i G ü r l e y ü k dağının üzerindeki lâcivert
aydınlık, maviye, o da yerini açık maviye bırakmıştı. Yıl­
dızlar, masmavi durguri ve s a y d a m bir g ö l ü n suları üze­
rindeki nilüferler ya da lotus çiçekleri gibi g ü m ü ş aklık-
larıyla pır pır titreşiyorlardı. M u s t a f a Kemal, o d a s ı n d a
s a a t ı n a bir d a h a baktığında Ç a n a k k a l e s a v a ş l a r m d a k i uy­
k u s u z v e heyecanlı gecelerini bir kez d a h a a n d ı . V a t a n
ve milletin y a ş a m a k ve hür olmak s a v a ş ı ardı a r k a s ı ke­
s i l m e d e n s ü r ü p g i d i y o r d u . S i v a s ' ı n bütün h o r o z l a r ı uy­
k u y a v e d ü ş l e r e m e y d a n o k u y a n tatlı v e derin s e s l e r i y l e
ötüşüyordu.
M u s t a f a Kemal, y o l u n u n üzerine yeni bir barikat kur­
muş o l a n mandacıları da - en yakın arkadaşları bile o l s a -
çiğneyip geçmek zorundaydı.
M u s t a f a Kemal'le uyanık arkadaşlarının m a n d a c ı l a r l a
g ü r e ş e c e ğ i önemli g ü n gelip çatmış, ö ğ l e d e n ö n c e g r u p ­
lar harıl harıl t a a r r u z hazırlığı y a p m a y a başlamıştı.
M a z h a r Müfit b e y , s a b a h l e y i n , a r k a d a ş l a r l a b u l u ş ­
mak ü z e r e o d a s ı n d a n çıkmaya d a v r a n d ı ğ ı s ı r a d a Rauf b e ­
y i n o d a hizmetçisi kapıyı çaldı :

24
 — B e y l e r Rauf beyin o d a s ı n d a t o p l a n d ı l a r , sizi de
b e k l i y o r l a r , dedi.
Mazh&r Müfit b e y , k o n g r e n i n b u ç o k önemli o t u r u ­
m u n d a n ö n c e bir hazırlık toplantısı y a p a n Rauf b e y v e
a r k a d a ş l a r ı n ı n kendisini d e ç a ğ ı r d ı ğ ı n ı s a n a r a k h e m e n
o r a y a koştu. « R a u f beyin y a n ı n d a , Denizli m u r a h h a s l a r ı
N e c i p Ali ( K ü ç ü k A ğ a ) , Y u s u f bey ( B ü y ü k A ğ a ) , N i ğ d e
m u r a h h a s ı Haut, E s k i ş e h i r m u r a h h a s ı H ü s r e v S a m i bey­
ler v a r d ı . »
Rauf b e y , kapıdan g i r e n M a z h u r M ü f i t beyi g ö r ü n c e
h e m e n şaka yollu :.
— G e l y a h u , n e r e d e kaldın, bak s e n i n Denizlililer de
manda taraftarı! d e d i . N e c i p Ali b e y , h e n ü z M a z h a r M ü - -
fit beyin bir ş e y s ö y l e m e s i n e vakit kalmadan ş ö y l e ko­
nuştu :
— A f f e d e r s i n i z b e y e f e n d i , biz D e n i z l i ' d e n S i v a s ' a
m a n d a almak ve dilenmek için gelmedik.
Halit b e y de o n d a n s o n r a s ı r a y a g i r d i :
— Rauf bey, b ö y l e şakalara tahammül e d e c e k a d a m ­
lar değiliz, dedi.
B u , normal b i r k o n u ş m a değildi. S a n k i b a ğ ı r m ı ş t ı .
İş, Rauf beyin ş a k a s ı y l a b a ş l a y a r a k b i r d e n b i r e p a r l a d ı .
Y ü z l e r g e r i l d i , kaşlar çatıldı, s e s l e r tok v e katı bir d u r u m
aldı. İlk ö n c e H ü s r e v Sami b e y , o n d a n s o n r a Y u s u f b e y ,
k o n g r e d e nutuk v e r i r gibi s e r t bir t o n l a k o n u ş t u l a r .
M a n d a için s ö y l e n e b i l e c e k e n kötü s ö z l e r i s ö y l e d i l e r .
G ü n l e r d e n beridir sinerek bekledikleri s i p e r l e r d e n dışarı
fırlamış a s k e r l e r gibiydiler. D ü ş m a n , m a n d a d e n e n g ö r ü n ­
m e z c a n a v a r d ı . Memleketi kurtarmak için kellelerini kol­
tuklarına almış o l a n yiğitlerin ta b u r u n l a r ı n ı n d i b i n e dek
s o k u l m u ş t u . İlk iki hatip, bu hayalet d ü ş m a n a u z u n u z a -
d ı y a ateş ettikten s o n r a , s ö z ü M a z h a r M ü f i t b e y aldı.
O da v e r i p veriştirdi. Bu a r a d a herkes Rauf b e y i n renk­
t e n r e n g e girdiğini g ö r m e z l i k t e n g e l i y o r d u .
Bekir Sami b e y i n e v i n d e toplandıkları g ü n d e n beri
b i r k a ç a r k a d a ş ı n adı m a n d a c ı y a çıkmıştı. B u n l a r d a n biri
de elbette Rauf b e y d i . B ü t ü n a r k a d a ş l a r o n u n a r k a s ı n d a n :
— Mandacı! diyorlardı.

?5
 Eski S i v a s Valisi Bekir Sami beyin e v i n d e y a p ı l a n
t o p l a n t ı y a katıldığından dolayı M u s t a f a Kemal d e o n u
ö y l e biliyor v e ç o k ü z ü l ü y o r d u . O y s a Bekir S a m i b e y i n e v i n ­
d e k i toplantı, d a h a ç o k Ç e r k e z toplantısıydı. B e k i r S a m i
b e y , E m i r P a ş a , Rauf b e y Ç e r k e z o l d u k l a r ı n d a n d a h a ko­
lay a n l a ş a b i l e n ve ister istemez birbirini tutan kişilerdi.
Belki, Rauf b e y , M u s t a f a Kemal'in b u r d a sürekli k o n ­
g r e b a ş k a n ı olmasını i s t e m i y o r d u . M a n d a c ı o l d u ğ u n u a n ­
latan hiç bir d a v r a n ı ş ı görülmemişti. Rauf b e y , kendisi
için d e s ö y l e n e n v e ç o k y a y g ı n bir d u r u m olan b u « m a n ­
d a c ı » iftirasından kurtulmaya karar vermiş, b u k o n u , kon­
g r e d e tartışılmaya b a ş l a m a d a n ö n c e rengini e r k e k ç e bel­
li etmek istemişti. Ç a ğ ı r d ı ğ ı arkadaşların s o n s ö z l e r i n i b i ­
tirdiğini anladıktan s o n r a , ç o k ciddî bir d a v r a n ı ş l a ş ö y l e
konuştu :
— A r k a d a ş l a r , m a n d a , manda d i y e n l e r bilmelidirler
ki m a n d a muhilli istiklâl bir ş e y d i r . Muhilli istiklâl bir n e ­
t i c e ü z e r i n d e durmak ise bizim işimiz olamaz. B i z , t a m
istiklâlciyiz ve tam müstakil bir T ü r k i y e i s t i y o r u z .
Rauf b e y , bunları söylemişti ki a ş a ğ ı d a y e m e k zili­
nin çalındığı işitildi. H e p b e r a b e r kalkıp y e m e ğ e indiler..
Yemeklerini ç a b u k ç a b u k atıştırdılar. Ö ğ l e d e n s o n r a k i
o t u r u m d a manda k o n u s u k o n u ş u l a c a ğ ı n d a n b i r a z vakit
k a z a n m a k , M u s t a f a Kemal'in o d a s ı n d a d a b i r a z o t u r a ­
rak d a h a iyi hazırlanmak istiyorlardı. M a n d a k o n u s u g e r ­
ç e k t e n ç o k tehlikeli v e çok meraklı bir k o n u y d u . G ü ç l ü
ve aydın savunucuları da vardı. Mustafa Kemal, henüz
Erzurum Kongresi'yle uğraşıp dururken mandacılar da
İstanbul ufuklarından yaylım ö t e ş e başlamışlar, A n a d o l u
v i l â y e t l e r i n d e o t u r a n Bekir S a m i bey gibi iri kıyım, fikir
ve idare adamları da türlü telgraflarla b u n l a r a katılmak­
t a g e c i k m e m i ş l e r d i . Romancı v e g a z e t e c i Halide E d i p ' i n
10 A ğ u s t o s 919 tarihli bir mektubu da E r z u r u m ' a v a r ı p
M u s t a f a Kemal'in y a k a s ı n a yapışıvermişti. B u mektup,
b a ş l a r ı n d a karakol ö r g ü t ü n d e n Kara V a s ı f v e G a l a t a l ı Ş e v ­
ket b e y l e r i n b u l u n d u ğ u g r u b u n b a y r a ğ ı olarak E r z u r u m
kalesinin b u r c u n a gelip dayanmıştı.
B u mektup, bütün g ü c ü y l e aktüelliği hâlâ y a ş a m a k -

26
t a y d ı . M u s t a f a Kemal, mandacıları g ö r d ü k ç e hep bu mek­
tubu anıyordu. Mektup şöyle diyordu :
— Muhterem efendim,
Memleketin siyasî v a z i y e t i e n had b i r d e v r e y e g i r d i .
K e n d i m i z e bir istikamet tayini için T ü r k milletinin z a r ı n ı
a t ı p müspet bir v a z i y e t almak z a m a n ı ise g e ç m e k ü z e r e
bulunuyor.
Haricî v a z i y e t İstanbul'da ş ö y l e g ö r ü n ü y o r :
F r a n s a , İtalya, İngiltere, T ü r k i y e ' d e mandaterlik me­
s e l e s i n i Amerika « s e n a s ı n a resmen teklif etmiş olmakla
b e r a b e r bütün kuvvetlerini « s e n a » n ı n kabul etmemesi için
s a r f e d i y o r l a r . T a k s i m d e n hisse kaçırmak tabiî işlerine g e l ­
miyor.
S u r i y e ' d e h ü s r a n a u ğ r a y a n F r a n s a , zararını T ü r k i ­
y e ' d e telâfi etmek istiyor. İtalya n a m u s k â r bir e m p e r y a ­
list o l d u ğ u n d a n m u h a r e b e y e ancak A n a d o l u t a k s i m i n d e n
p a y almak için girdiğini açıktan a ç ı ğ a s ö y l ü y o r . İngilte­
re'nin o y u n u b i r a z d a h a incedir.

İngiltere, T ü r k ' ü n v a h d e t i n i , asrileşmesini, hakikî bir

istiklâl almasını atî için bile o l s a istemiyor. Y e n i v e s a i t
^ e fikirle tamamen asrî v e kavî bir müslüman-Türk h ü k ü ­
meti başında hilâfet de o l u r s a İngiltere'nin müslüman esir­
leri için bir sui misal teşkil eder. T ü r k i y e ' y i kül halinde
İngiltere olabilse kafasını, kolunu koparır, b i r k a ç s e n e d e
s a d ı k bir müstemleke haline koyar. B u n a en b a ş t a bil­
h a s s a (klerikal sınıflar) memleketimizde ç o k taraftardır.
F a k a t , b u n u F r a n s a ile d ö v ü ş m e d e n yapabilmek kabil
o l a m a y a c a ğ ı n d a n t a r a f t a r olamaz. Fakat, T ü r k i y e ' y i v a h ­
d e t halinde m u h a f a z a zarurî g ö r ü n ü r s e y a n i taksim a n ­
c a k büyük askerî fedakârlıklarla husule g e l e c e ğ i n i a n ­
larsa lâtinleri s o k m a m a k için Amerika fikrine z a h i r ve ta­
raftar olur. Nitekim, İngiliz siyasî adamları a r a s ı n d a z a ­
ten b u fikre t e m a y ü l m e v c u t ( M o r r i s o n ) gibi m e ş h u r s i ­
malar, Amerika'nın T ü r k i y e ' d e umumî m a n d a almasına
taraftar oluyorlar.

D i ğ e r bir sureti hal de T ü r k i y e ' y i T r a k y a ' d a n , İzmir'­

d e n , A d a n a ' d a n , belki d e T r a b z o n ' d a n v e mutlak İstanbul'-

27
d a n mahrum ettikten s o n r a eski « k a p i t ü l a s y o n » l a n v e
b o ğ u l m a y a mahkûm dahilî h u d u d u ile müstakil bırakmak.
Biz, İstanbul'da kendimiz için bütün e s k i v e y e n i
T ü r k i y e hudutlarını şâmil olmak ü z e r e muvakkat bir A m e ­
rika mandasını e h v e n i ş e r olarak g ö r ü y o r u z . S e b e p l e r i m i z
şunlardır :
1 — A r a m ı z d a h e r h a n g i şerait altında hristiyan e k a l ­
liyetleri kalacaktır. B u n l a r , hem O s m a n i ı t e b a a s ı h u k u ­
kundan istifade e d e c e k l e r , hem de hariçte bir A v r u p a
devletine d a y a n a r a k s u r i ş çıkaracaklar, mütemadi m ü d a ­
haleye sebebiyet v e r e c e k l e r , z a t e n surî olan istiklâlimiz­
d e n akalliyetler namına h e r s e n e p a r ç a p a r ç a k a y b e d e ­
ceğiz.
M u n t a z a m bir h ü k ü m e t ve a s r i bir idare tesiri için
patrikhanenin siyasî imtiyazları, ekalliyetlerin kuvvetli
devletler vasıtasıyla mütemadi tedidi o r t a d a n kalkmalı­
dır. Küçük v e zayıf b i r T ü r k i y e b u n u y a p a m a y a c a k t ı r .
2 — Birbirini infa e d e n , menfaat, hırsızlık v e y a h u t
s e r g ü z e ş t v e ş ö h r e t namına y a ş a y a n l a r ı n hırsını tatmin
eden hükümet n a z a r i y e s i y e r i n e milletin r e f a h ve inkişa­
fını temin, halkı, k ö y l e r i , sıhhati ve zihniyetiyle asrî bir
halk haline k o y a b i l e c e k b i r hükümet n a z a r i y e s i n e ve tat­
bikatına ihtiyacımız v a r . B u n d a lâzım gelen p a r a , ihtisas
ve kudrete sahip d e ğ i l i z . Siyasî istikrazlar siyasî e s a r e t i
tezyit ediyor. T a r a f g i r l i k , c e h a l e t v e çok k o n u ş m a k t a n b a ş ­
ka müsbet bir netice v e r e n yeni bir hayat y a r a t a m ı y o r u z .
B u g ü n k ü hükümet adamlarını takdir e t m e s e bile hal­
kı ve halk hükümeti tesisini münferit bilen Filipin gibi
v a h ş i bir memleketi b u g ü n kendi kendini i d a r e y e kadir
asrî bir makina haline k o y a n Amerika, bu h u s u s t a ç o k
işimize geliyor. O n b e ş - y i r m i s e n e zahmet çektikten* s o n ­
ra y e n i bir T ü r k i y e ve h e r ferdi, tahsili, zihniyeti ile h a ­
kikî istiklâli kafasında ve c e b i n d e taşıyan bir T ü r k i y e ' y i
ancak yeni d ü n y a n ı n kaabiliyeti v ü c u d a getirebilir.
3 — Haricî rekabetleri ve kuvvetleri memleketimiz­
d e n uzaklaştırabilecek bir z a h i r e ihtiyacımız var. B u n u
a n c a k A v r u p a h a r i c i n d e v e A v r u p a ' d a n kuvvetli bir e l d e
bulabiliriz.

28
 4 — B u g ü n k ü emri vakiler kalkmak ve süratle d â ­
v a m ı z ı d ü n y a y a karşı müdafaa edebilmek için lâzım g e ­
len kuvveti haiz b i r devletin müzaheretini istemek lâzım­
dır.
İstilâcı A v r u p a ' n ı n binbir vesaiti v e mel'un siyasetine
karşı böyle, b i r vekil sıfatıyla Amerika'yı kendimize kaza­
narak o r t a y a atabilirsek, şark meselesini d e , T ü r k mese­
lesini de ati için kendimiz halletmiş o l a c a ğ ı z .
Bu s e b e p l e r d e n d o l a y ı sür'atle istememiz lâzım g e l e n
Amerika mandası da tabiî m a h z u r s u z değildir. İzzeti nef­
simizden e p e y c e fedakârlık etmek m e c b u r i y e t i n d e bulu­
n u y o r u z . Yalnız bazılarının d ü ş ü n d ü ğ ü g i b i , Amerika'nın
resmî sıfatında dinî temayül ve tarafgirlik y o k t u r . H r i s -
tiyanlara para v e r e c e k misyoner kadını A m e r i k a ' s ı n d a bir
mevki tutmaz. A m e r i k a ' n ı n idare makinası d i n s i z ve mil­
liyetsizdir. O , ç o k a h e n k t a r muhtelif cins v e mezhepte
adamları çok imtizaçlı bir surette bir a r a d a tutmanın u s u ­
lünü biliyor.
Amerika, ş a r k t a mandaterliğe v e A v r u p a ' d a gaile al­
m a y a taraftar d e ğ i l d i . Fakat, onların izzeti nefis mesele­
si yaptıkları A v r u p a ' y a usulleri ve idealleriyle faik bir mil­
let olmak d â i y e s i n d e d i r l e r . Bir millet, samimiyetle A m e ­
rika milletine m ü r a c a a t e d e r s e , A v r u p a ' y a girdikleri mem­
leket ve miletin hayrına nasıl bir idare t e s i s edebildik­
lerini göstermek isterler.
Resmî Amerika'nın mühim adamları a r a s ı n d a lehimi­
z e e p e y c e bir temayül husule g e l d i , İstanbul'a Ermeni
d o s t u olarak g e l e n birçok mühim Amerikalılar, T ü r k d o s ­
t u v e T ü r k p r o p a g a n d a c ı s ı olarak d ö n d ü l e r .
Bu c e r e y a n ı temsil e d e n resmî ve g a y r ı resmî A m e ­
rika'nın fikri, hafi olarak şudur: T ü r k i y e ' y i o l d u ğ u gibi
-hiç bir p a r ç a y a ayırmamak, eski hudutları dahilinde v a h ­
d e t içinde m u h a f a z a etmek şartıyla umumî ve bir tek
manda almak istiyorlar. S u r i y e , Amerika k o m i s y o n u o r a ­
da iken umumî b i r k o n g r e akdederek A m e r i k a ' y ı istemiş­
tir. Amerika da S u r i y e ' n i n bu a r z u s u n u pek hararetle kar-
-şılamıştır.
Resmî A m e r i k a , bizim topraklarımız ü z e r i n d e E r m e -

29
nistan y a p m a y a mütemayil g ö r ü n m ü y o r . E ğ e r m a n d a alır­
larsa bütün milletleri müsavi şerait altında bir memleket
evlâdı olarak telâkki edip alacaklarını en mühim m a h a -
filinden h a b e r aldım.
Fakat, A v r u p a mutlak bir E r m e n i s t a n y a p m a k , b i l ­
h a s s a İngiltere, E r m e n i l e r e tavizat vermek istiyor. A m e ­
rika efkârı u m u m i y e s i n d e E r m e n i mazlumları namına bir
o y u n o y n a m a y a ç a l ı ş ı y o r . A v r u p a k o r k u s u , bizim müte­
fekkirleri d ü ş ü n d ü r ü y o r . R e ş a t Hikmet b e y g i b i . C a m i ( B a y -
kut) b e y gibi hattâ v a h d e t i milliyeyi teşkil e d e n diplomat­
larımızın Ermeni meselesi için bu sureti hal t a v s i y e l e r i
v a r . Resmen s i z e y a z ı l ı y o r .
Ç o k tehlikeli anlar g e ç i r i y o r u z . A n a d o l u ' d a k i h a r e ­
kâtı dikkat ve muhabbetle takip e d e n bir A m e r i k a v a r .
H ü k ü m e t ve İngilizler, b u n u n Hristiyanları öldürmek, İt­
tihatçıları getirmek için bir hareket o l d u ğ u n u , A m e r i k a ' y a
telkine el birliğiyle çalışıyorlar.
H e r an bu millî harekâtı durdurmak için k u v v e t ş e v ­
ki m u t a s a v v e r , b u n u n için İngilizleri kandırmaya ç a l ı ş ı y o r ­
lar. Millî hareket s ü r a t l e ve müspet arzularla hemen mey­
d a n a çıkarsa (ve H r i s t i y a n düşmanlığı gibi bir r e n g i d e
olmazsa) Amerika'da hemen b i r zahir b u l u n a c a ğ ı n ı y i n e
çok mühim mahafıl temin e d i y o r l a r .
S i v a s K o n g r e s i inikat e d i n c e y e kadar A m e r i k a n k o ­
m i s y o n u n u a l ı k o y m a y a ç a l ı ş ı y o r u z . Hattâ k o n g r e y e A m e ­
rikalı bir g a z e t e c i g ö n d e r m e y e de belki muvaffak olabile­
ceğiz.
İşte, bütün b u n l a r karşısında d â v a m ı z d a z a h i r olabil­
mesi için bu fırsat dakikalarını kaybetmeden taksim ve
izmihlal korkusu karşısında kendimizi A m e r i k a ' y a müra­
c a a t a m e c b u r g ö r ü y o r u m . V a s ı f bey kardeşimizle b u hu­
s u s t a müşterek o l a n noktaları kendisi de a y r ı c a y a z a c a k ­
tır.
T ü r k i y e ' y i azim ve irade sahibi g e n i ş kafalı bîr iki ki­
şi belki kurtarabilir.
S e r g ü z e ş t ve c i d a l devri artık geçmiştir. Atî inkişaf
ve vahdet muharebesi açmaya mecburuz. Hududunda bu
kadar ç o k evlâdı ö l e n zavallı memleketimizin fikir ve t e -

30
m e d d ü n m u h a r e b e s i n d e k a ç tane şehidi v a r ? B i z . T ü r k i ­
y e ' n i n hayırlı e v l â t l a r ı n d a n yarının banileri olmalarını is­
t i y o r u z . Rauf b e y kardeşimizle, sizin m ü ş t e r e k e n temelleri
bile ç ö k e n zavallı memleketimiz için uzakları g ö r e r e k d ü ­
ş ü n ü p ç a l ı ş m a n ı z a intizar e d i y o r u z .
Hürmetlerimi g ö n d e r i r , muvaffakiyetinize d u a e d e ­
rim. Millî d â v a d a c a n ı y l a v e başıyla ç a l ı ş a n l a r a r a s ı n d a
s a d e bir T ü r k askerî t e v a z u u ile sizinle b e r a b e r o l d u ğ u ­
mu beyan ederim.
10 A ğ u s t o s 1919
Halide Edip
* *
M u s t a f a K e m a l , manda d ü ş ü n c e s i n i v e b u d ü ş ü n c e y e
f e n a halde bel b a ğ l a m ı ş olan mandacıları i n s a f s ı z c a hır­
p a l a y ı p y e r e v u r m a k kararıyla k o n g r e s a l o n u n a g e ç t i v e
başkanlık k ü r s ü s ü n e çıkarak kendisine b ü y ü k bir ilgi ile
dikilmiş o l a n bir y ı ğ ı n g ö z üzerinde g ö z l e r i n i g e z d i r d i .
M a n d a c ı l a r ı n s a f l a r ı n d a kıpır kıpır kıpırdanmalar o l d u ğ u ­
n u g ö r ü y o r d u . Ç a b u c a k parmaklar kalktı v e b i r ç o k kişi
b i r d e n s ö z aldı. B a ş k a n hiç kimseye s ö z v e r m e d e n ö n c e
zabıtname üzerinde konuştu :
— Efendiler, bu muhtıra muhteviyatı h a k k ı n d a m ü -
d a v e l e i efkâra b a ş l a m a d a n evvel bazı n o k t a l a r a n a z a r ı
dikkatinizi celbetmek isterim. Bu r a p o r d a meselâ M i s t e r
B r o w n ' d a n bahsedilmekte ve elli bin kişilik bir amele o r ­
d u s u getirileceğini s ö y l e d i ğ i zikrolunmaktadır.
Efendiler, M i s t e r B r o w n : « B e n hiç bir sıfatı r e s m i y e
ile g ö r ü ş m ü y o r u m , tamamiyle hususî bir s u r e t t e g ö r ü ş ü ­
y o r u m » d i y o r , A m e r i k a ' n ı n mandayı kabul e d e c e ğ i n i d e ­
ğil belki e t m e y e c e ğ i n i s ö y l ü y o r ! O n u n için s ö z l e r i A m e ­
rika namına d e ğ i l , kendi namınadır, m a n d a n ı n ne o l d u ğ u ­
n u kendisi d e bilmiyor. « M a n d a , siz n e d e r s e n i z o d u r ! »
d i y o r . B u muhtırada mühim olarak manda m e s e l e s i v a r ­
dır. B u n u n hakkında müdavelei efkâr e t m e d e n ö n c e o n
dakika istirahat edelim.
M i s t e r B r o w n , A n k a r a ' d a daha ö n c e A l i F u a t P a ş a
ile de g ö r ü ş m ü ş , z e k i , akıllı ve iyi niyet sahibi b i r g a z e t e c i
o l d u ğ u n u g ö s t e r m i ş t i . S i v a s ' t a d a M u s t a f a Kemal'le, b u

31
o t u r u m d a n ö n c e ö z e l olarak g ö r ü ş m ü ş , o n u n ü z e r i n d e d e
o l u m l u bir etki bırakmıştı. M u s t a f a Kemal, o n u n l a g ö r ü ş ­
tükten s o n r a izlenimini a r k a d a ş l a r ı n a ş u s ö z l e r l e anlat­
mıştı :
— M i s t e r B r o w n , muhatabını suhuletle a n l a y a n z e k i
b i r g e n ç ! M u s t a f a Kemal, İstanbul d e l e g e l e r i n i n , d â v a l a ­
rına M i s t e r B r o w n ' u koşarak bir koç başı gibi kullanmak
istemelerini bu on dakikalık p r o p a g a n d a k a m p a n y a s ı için­
de yere sermiş gibiydi.
O n dakikalık a r a d a , M a z h a r Müfit, H ü s r e v S a m i b e y ­
lerle ö b ü r pek yakın a r k a d a ş l a r ı n a :
— On dakikalık a r a , bu d ü ş ü n m e y i temine kâfidir!
d e d i v e s o n r a onlara ş ö y l e s o r d u :
— K o n g r e ile temas ettiniz mi? E k s e r i y e t i n fikri n e ­
dir?
Hüsrev Sami bey :
— İstanbul'dan g e l e n l e r m ü s t e s n a , A n a d o l u d e l e g e ­
lerinin ekseriyeti mandanın şiddetle a l e y h i n d e b u l u n u y o r ­
lar.
M u s t a f a Kemal :

* — Fakat, İstanbul'dan g e l e n ve m a n d a y a taraftar

o l a n d e l e g e l e r parlak s ö z l e r l e v e hitabet y o l u ile A n a d o ­
lu'nun m u r a h h a s l a r ı ü z e r i n d e m ü s p e t t e s i r hasıl e t m e z ­
ler mi? diye s o r d u . B u n d a n ü r k t ü ğ ü a n l a ş ı l ı y o r d u . H ü s r e v
Sami bey :
— Peki. ama p a ş a m , yalnız onlar s ö y l e y e c e k d e ğ i l
y a . Biz de konuşacağız, dedi.
M a z h a r M ü f i t bey de :
— Ş i m d i , üç beş a r k a d a ş s a l o n a dağılır ve m u r a h ­
haslarla görüşürüz, paşam! dedi.

M a z h a r Müfit, H ü s r e v Sami v e birkaç a r k a d a ş d a h a

h e m e n delegelerin a r a s ı n a dağıldılar. F i s k o s l a r b a ş l a d ı .
K ü ç ü k g r u p l a r hararetli hararetli bir ş e y l e r k o n u ş t u l a r .
Y e n i d e n M u s t a f a Kemal'in y a n ı n a d ö n e r e k d u r u m u a n l a t ­
tılar. O n u n y ü z ü n ü n s e v i n ç l e aydınlandığını g ö r d ü l e r . M u s ­
tafa" Kemal :
— Ö y l e y s e on dakika oldu. C e l s e y i a ç a l ı m , ç ı n g ı r a k

32
•çalınsın! d e d i . H e r k e s sıralara o t u r d u . M u s t a f a Kemal kür­
s ü y e çıktı :
— İlk s ö z V a s ı f beyindir! d e d i , « V a s ı f b e y e v v e l â
m a n d a n ı n tarifi hakkında uzun beyanatta b u l u n d u . D i ­
ğ e r l e r i n e s ö z ü bıraktı. T e k r a r s ö z aldı v e » :
— Bir kere e s a s itibariyle mandayı kabul edelim de
ş e r a i t hakkında bilâhare g ö r ü ş ü r ü z , dedi ve b u n u ispat­
lamak için de Halide Edip hanımın İstanbul'dan o z a m a n
E r z u r u m ' d a bulunan M u s t a f a Kemal'e y a z d ı ğ ı mektupta
s ö y l e d i ğ i şeyleri yinelemekten başka bir ş e y y a p m a d ı .
D e m e k ki bu m e ş h u r mektubu İstanbul'da Halide E d i p
hanımla Kara V a s ı f bey ortaklaşa yazmışlardı.
Delegelerden Macit bey :
— İstanbul'dan mandayı mı bize hediye getirdiniz?
d i y e bağırarak alaylı bir biçimde s o r d u v e s o n r a s ö z l e r i n i
şöyle sürdürdü :
— Heyeti umumiyece esil müzakere edilecek mesele
ş i m d i d e n s o n r a yalnız y a ş a y a b i l e c e k miyiz, yaşayamayan
c a k mıyız? M a n d a y ı ne şekil ve surette anlayarak man­
d a t e r l e g ö r ü ş e c e ğ i z . M a n d a t e r kim olacaktır? Asıl mese­
le budur.
M u s t a f a Kemal, başkanlık k ü r s ü s ü n d e n ş ö y l e dedi :
— Z a n n e d e r i m bu r a p o r d a n iki noktai n a z a r t e z a h ü r
e d i y o r . Bunların birincisi devletin dahilî ve haricî istikiâ*
ünden v a z g e ç m e m e s i ve ikincisi d e , devlet ve milietin
haricin tazyikatı muziresine karşı bir muavenet ve muza­
heret ihtiyacında bulunup bulunmamasıdır. Asıl t e r e d e
d ü d ü mucip olan nokta budur. M ü s a a d e b u y u r u l u r s a , b u
n o k t a y ı teemmül için teklif encümenine havale edelim.
B i l â h a r e h u z u r u âlilerine arzedelim. Herhalde dahili ve
haricî istiklâlimizi kaybetmek istemiyoruz.
Bekir Sami bey, b u n u n üzerine s ö z aldı :
— D e r u h t e ettiğimiz vazife g a y e t ağır ve mühimdir,
d e d i . B e y h u d e münakaşata hasredecek hiç bir dakikamız
yoktur. Bu muhtıramızı müzakere edelim ve şerian vakit
g e ç i r m e k s i z i n bir karar ittihaz edelim.
M u s t a f a Kemal, k ü r s ü d e n : •:
— Bu meseleyi, e n c ü m e n reisi olmak dolayısiyle izab

33 3/F. : 3
 e d e y i m , dedi. ( O a y n ı z a m a n d a ö n e r g e e n c ü m e n i b a ş k a ­
nıydı.) B u muhtıra muhteviyatı e n c ü m e n d e o k u n d u v e b i r
ç o k müzakere v e m ü n a k a ş a edildiyse d e kat'î k a r a r v e r e ­
c e k t a r z d a kanaat t a h a s s ü l etmedi. E v v e l c e heyeti u m u -
m i y e d e okunmaksızın teklif e n c ü m e n i n e havale edilmişti.
Bu s e b e p l e bir defa da b u r a d a o k u n u p heyeti u m u m i y e n i n
noktai nazarı t a a y y ü n ettikten s o n r a , tekrar teklif e n c ü ­
menine havale edilerek kati kararı v e r m e k istemişlerdi.
İsmail Fazıl Paşa da s ö z aldı ve şunları s ö y l e d i :
— Bekir Sami b e y i n fikrine iştirak e d e r i m , k a y b e d e ­
c e k vaktimiz y o k t u r . E s a s e n mesele de basitleşmiştir.
T a m istiklâl mi, y o k s a manda mı kabul e d e c e ğ i z ? T e s b i t
e d e c e ğ i m i z karar b u d u r . B ö y l e mühim v e e l z e m o l a n b i r
meseleyi tekrar e n c ü m e n e v e ondan s o n r a t e k r a r h e y e ­
ti umumiyeye havale ile vakit geçirmeyelim. İş, u z a r . Z a ­
manımız kıymettardır. B u n a b u g ü n , y a r ı n , y a h u t ö b ü r g ü n
h e r h a l d e heyeti u m u m i y e d e bir karar verelim. E n c ü m e n ­
de vakit g e ç i r m e y e l i m . Ç ü n k ü , pek ruhlu bir m e s e l e d i r .
B u n d a n s o n r a , İsmail Hami bey, s ö z aldı v e Bekir
S a m i beyle İsmail F a z ı l Paşa'nın d ü ş ü n c e l e r i n e ortak o l ­
d u ğ u n u söyledi ve s o n u c u ş ö y l e bağladı :
— H e r h a l d e bir müzaherete muhtacız ve b u n u n en
iptidaî delili de varidatı devletin, a n c a k b o r c u m u z u n f a ­
izine tekabül edebilmesidir!
O n d a n s o n r a , Raif efendi s ö z aldı, mandanın kötü­
l ü ğ ü için a ğ z ı n a geleni s ö y l e d i . İsmail Fazıl P a ş a , o n a kar­
şılık v e r d i . Bekir Sami b e y , yine s ö z alarak k o n u ş t u :
— İsmail Fazıl Paşa hazretlerinin tamamiyle iştirak
ettiğim beyanatına y a l n ı z bir şey ilâve e d e c e ğ i m : Kırım
m u h a r e b e s i n d e n galip sıfatıyla çıkarak iştirak etmiş o l d u ­
ğ u m u z Paris K o n g r e s i ' n d e k i müttefiklerimizin b i z e tahmil
etmiş oldukları şeraiti malûme ile şimdi o k u n a n muhtıra­
daki metalibimiz m u k a y e s e edilecek olursa h a n g i s i n i n d a ­
ha ç o k muhilli istiklâl o l d u ğ u anlaşılır z a n n e d e r i m . B e ­
kir Sami b e y d e n s o n r a Hâmi bey, o n d a n s o n r a d a A l ­
b a y Rafet bey s ö z aldı v e zabıtnamede b e ş altı s a y f a
y e r tutan g ü ç l ü b i r nutuk s ö y l e d i . Y e r y e r ilginç s ö z l e r i
şöyleydi :

34

Alamut - Çizgiliforum.com
 — Bizim A m e r i k a mandasını t e r c i h etmekten mak­
s a d ı m ı z bütün cemiyetleri e s i r e d e n , kalpleri, v i c d a n l a r ı
s ö n d ü r e n İngiliz m a n d a s ı n d a n kurtulmak v e sakin millet­
lerin v i c d a n l a r ı n a r i a y e t k a r Amerika'yı kabul etmektir.
Y o k s a asıl iş para meselesi değildir.

Lâf itibariyle m a n d a ile istiklâl birbirine mani ş e y l e r

değildir. Y a l n ı z e ğ e r bir hakikatte kuvvetli o l m a y a c a k
o l u r s a k işte o z a m a n mandanın altında eziliriz ve o z a ­
man manda bizim için muhilli istiklâl olur. B i r d e , d i y e ­
lim ki, biz haricî ve dahilî bir istiklâli tam isteriz. F a k a t
a c a b a kendi başımıza y a p a b i l e c e k miyiz? Y a p a m a y a c a k
mıyız? O n d a n e v v e l a c a b a bizi kendi başımıza bıraka­
c a k l a r mı, b ı r a k m a y a c a k l a r mı? B u n u d ü ş ü n e l i m ! Ş u r a s ı
muhakkaktır ki, b u g ü n bizi İngiltere, F r a n s a , İtalya ve
Y u n a n i s t a n taksim etmek istiyorlar, fakat e ğ e r b i z , b u ­
g ü n bir devletin kefaleti altında bir s u l h a k d e d e c e k olur­
sak ileride müsait ş e r a i t altında b u l u n u r b u l u n m a z he­
men d ö n e r ve kendi faydamızı temin e d e r i z . Lâkin e ğ e r
menfî bir v a z i y e t hasıl olacak olu r s a a c a b a b ü s b ü t ü n
z i y a n etmiş o l m a y a c a k mıyız?
H e r halde bir A m e r i k a kefaletini kabul etmek m e c b u ­
riyetindeyiz. Yirminci asırda b e ş y ü z milyon lira b o r c u ,
h a r a p bir memleketi pek münbit o l m a y a n b i r t o p r a ğ ı ve
a n c a k o n - o n b e ş milyon lira varidatı olan bir kavim için
bir muzahereti h a r i c i y e olmaksızın idamei h a y a t etmek
imkânı olamaz! E ğ e r b u n d a n s o n r a da bu halimizde kalır
v e haricî bir m u a v e n e t s a y e s i n d e terakki e d e m e y e c e k
olursak ihtimal âtide Y u n a n i s t a n ' ı n bile t a a r r u z l a r ı n a kar­
şı kendimizi müdafaa edemeyiz.
Allah m u h a f a z a b u y u r s u n , e ğ e r , İzmir Y u n a n i s t a n
da kalsa ve a r a m ı z d a bir m u h a r e b e a ç ı l s a , d ü ş m a n ı m ı z ,
Y u n a n i s t a n ' d a n v a p u r l a r l a a s k e r g e t i r e c e ğ i halde, a c a b a
biz E r z u r u m ' d a n h a n g i şimendiferle nakliyatımızı y a p a ­
b i l e c e ğ i z ? B i n a e n a l e y h , Amerika mandası her Ş e y d e n ev­
v e l bir kefil ve m ü z a h i r bulmak için lâzımdır. E ğ e r bu ma­
ruzatımla müzakeratı â t i y e için bir mukaddime y a p a b i l -
dimse müteşekkirim.

35
 B u nutku d i n l e y e n M u s t a f a K e m a l , a z kalsın s o ğ u k ­
kanlılığını y i t i r i y o r d u . B u n u n , dinleyiciler ü z e r i n d e y a p a ­
c a ğ ı n ı d ü ş ü n d ü ğ ü yıkıcı etki, aklını b a ş ı n d a n a l ı y o r d u . O n ­
dan önce konuşmuş ve ondan sonra konuşacak olan
o l u m s u z hatiplerin n e yıkıcı işler g ö r e c e ğ i n i h e s a p l a y a n
p a ş a , hemen t e d b i r d a ğ a r c ı ğ ı n a e l a t m a k t a n kendini ala­
m a d ı . O t u r u m a o n dakika a r a v e r i p d e l e g e l e r i n almış o l ­
d u ğ u zehirleri d ı ş a r d a ş ö y l e bir h a v a l a n d ı r ı p u y a r a r a k
y o k etmek g e r e k i y o r d u .
Hemen :
— On dakika istirahat edelim, e f e n d i m ! d i y e r e k o t u ­
r u m a a r a v e r d i v e k ü r s ü d e n inerek e n y a k ı n a r k a d a ş l a ­
rına d o ğ r u y ü r ü d ü .
Bundan sonraki oturumda Bursa delegelerinden A h ­
met N u r i b e y , m a n d a y ı y e r d e n y e r e v u r a n bir k o n u ş m a
y a p t ı , Hâmi b e y , o n u n sözlerini a ğ z ı n a t ı k a m a y a çalıştı.
H â m i b e y i n nutku ç o k u z u n kaçtı. E n s o n r a ş u n l a r ı d i ­
yordu :
— F a k a t şimdi biraz da işin kat'î bildiğim b i r cihe­
t i n d e n b a h s e d e c e ğ i m . M e s e l e n i n b u s a f h a s ı n d a alâkadar
o l a n z a t ile ş a h s e n t e m a s ettiğimden s ö z l e r i m tahminî
d e ğ i l , kat'îdir. İ s t a n b u l ' d a n hareketimden e v v e l s a d r ı s a ­
bık İzzet P a ş a hazretlerini z i y a r e t e gitmiştim, h e r h a l d e
b i r manda i h t i y a c ı n d a b u l u n d u ğ u m u z a kendileri de kani
idiler; b e n d e n i z d e n de bu husustaki fikrimi s o r d u l a r , ben
de düşündüklerimi arzettim. Birkaç gün sonra bendenizi
ç a ğ ı r t ı p ş u m e s e l e y i izah ettiler: S u r i y e v e A d a n a h a v a ­
lisinde dolaştıktan s o n r a , İstanbul'a gelip siyasî fırkaların
noktaî nazarlarını istizah ile meşgul olan A m e r i k a tahki­
kat heyeti a z a s ı , İzzet P a ş a ' y ı k o n a ğ ı n d a z i y a r e t l e A n a ­
d o l u ' d a k i teşkilâtı miiliyenin T ü r k milletini temsil ettiği­
ne kani olduklarını ve p a ş a y ı da - y a n i İzzet P a ş a ' y ı - bu
işin m ü t e ş e b b i s i bildiklerini s ö y l e m i ş l e r ve :
— E ğ e r siz Erzurum ve Sivas Kongrelerine Amerikan
m a n d a s ı n ı talep ettirecek o l u r s a n ı z , A m e r i k a d a O s m a n ­
lı mandasını kabul e d e c e k t i r ! demişler. P a ş a , b u n u b e n ­
d e n i z e izah ettikten s o n r a , b u milletin b i r h a r b e d a h a
kudreti k a l m a d ı ğ ı n d a n v e h e r halde b ö y l e bir ç a r e y e t e -

36
vessül mecburiyetinde bulunduğumuzdan bahsetti ve Si­
v a s ' a gittiğim z a m a n o r a d a k i l e r e b u v a z i y e t i anlatmak-
lığımı t a v s i y e b u y u r d u .
İzzet P a ş a ' n ı n kanaati de bu suretle t a l e p edilecek
b i r m a n d a n ı n y ü z d e d o k s a n kabul ihtimali b u l u n d u ğ u n u
v e y a l n ı z bizim için b i r takım şerait d e r m e y a n ı z a r u r i o l ­
d u ğ u merkezindedir. Hattâ p a ş a , A m e r i k a için milletin
a r z u s u n a istinat e t m e d e n , mandayı kabul etmek m ü m k ü n
o l m a d ı ğ ı n d a n k o n g r e m i z tarafından izhar e d i l e c e k a r z u ­
n u n A v r u p a d e v l e t l e r i n e karşı Amerika lehinde b i r noktal
istinat o l a c a ğ ı n ı d a s ö y l e d i . B e n d e n i z b u m e s e l e y i İstan­
b u l ' d a n şifre ile E r z u r u m ' d a Rauf b e y e bildirdim.
M a n d a n ı n c i n s i n d e n z i y a d e ismine itiraz e d e n l e r b e y ­
h u d e telâş e d i y o r l a r . Kelimenin ehemmiyeti y o k t u r . E h e m ­
miyet, işin hakikatinde ve mahiyetindedir. M a n d a altına
girdik demeyelim d e « d e v l e t i e b e d müddet o l d u k » d i y e ­
lim.
Hüsrev Sami oturduğu yerden bu son söze karşı şöy­
le g ü r l e d i :
— Fakat, bizim bu mesaiden maksadımız k e n d i m i z i
m ü d a f a a ile milleti e b e d müddet o l d u ğ u m u z u i s p a t et­
mektir.
Hami b e y . H ü s r e v Sami beyin pek g ü ç l ü s ö z ü karşı­
s ı n d a gerilemek z o r u n d a kaldığını g ö s t e r e n b i r k a ç s ö z
s ö y l e d i . S o n r a , A l b a y K a r a V a s ı f bey s ö z aldı. S i v a s K o n -
g r e s i ' n e manda k o n u s u n u getirenlerin b a ş ı n d a b u l u n a n
ve bu düşüncenin şampiyonluğunu yapan Kara Vasıf bey,
o t u r u m u n b u n d a n s o n r a k i dakikalarını b a ş t a n b a ş a ken­
dine a l ı k o y d u , s o n kozlarını o y n a y a r a k k o n u ş t u . Ö z e t ola­
rak şunları demek istedi :
— B ü t ü n d e v l e t l e r bizi tamamen müstakil bile bı­
rakacaklarını s ö y l e s e l e r y i n e müzaherete m u h t a c ı z . « V a ­
sıf b e y s ö z l e r i n i n b a ş ı n d a mandaya m ü z a h e r e t ismini v e ­
relim demişti.» D ö r t y ü z elli, beş y ü z milyon lira b o r c u ­
muz var. B u p a r a y ı kimse kimseye b a ğ ı ş l a m a z ; b i z e b u ­
nu ö d e y i n i z d i y e c e k l e r , halbuki bizim varidatımız b u n u n
faizine bile kâfi değildir. O z a m a n müşkil bir v a z i y e t t e
k a l a c a ğ ı z ; b u n u n için müstakil y a ş a m a y a v a z i y e t i mali-

37
y e m i z müsait değildir. S o n r a , yanıbaşımızda bizi taksim
e t m e y i emel edinmiş hükümetler v a r ; onların ihtirasatına
karşı m a h v o l u r u z ; p a r a s ı z , o r d u s u z n e y a p a b i l i r i z ? O n ­
lar, t a y y a r e ile h a v a d a u ç u y o r l a r , biz henüz kağnı a r a ­
b a s ı n d a n kurtulamıyoruz. O n l a r dritnot y a p ı y o r , biz y e l ­
kenli bir g e m i y a p a m ı y o r u z . Bu haller ile b u g ü n istiklâ­
limizi kurtarsak bile y i n e g ü n ü n birinde bizi taksim e d e r ­
ler.. İstanbul'daki Amerikalılar, « m a n d a d a n korkmayınız.
C e m i y e t i A k v a m N i z a m n a m e s i n e dahildir» diyorlar. İşte.
b ü t ü n bu e s b a b a mebnî İngiltere'yi kendimize daimî d ü ş ­
m a n v e Amerika'yı d a e h v e n i ş e r a d d e d i y o r u m ; e ğ e r t a s ­
v i p e d e r s e n i z b u r a d a n İstanbul'daki mümessile bir mek­
tup y a z ı p g i z l i c e bir h e y e t g ö n d e r m e k için bir t o r p i d o is­
teyebiliriz. M a n d a s o r u n u , çözümlenememişti. İstanbul
d e l e g e l e r i n i n kültürlü v e komiteci varlığıyla karşılaşan
A n a d o l u delegeleri, sersemlemiş, ne v a r ki mevzilerini
k a h r a m a n c a korumuşlardı. M u s t a f a Kemal, bu tehlikeyi
y o k edebilmek için bir ç e v i r m e hareketi y a p a r a k s u y u n
g ö z ü n e dek s o k u l m u ş olan K a r a V a s ı f beyi kıskıvrak y a ­
kaladı. M u s t a f a Kemal, E r z u r u m Kongresi'ni bitirerek S i ­
v a s ' a d ö n d ü ğ ü n d e eline gizli ve millî bir t e r ö r teşkilâtının
n i z a m n a m e s i n i sıkıştırmışlardı. B u m e ş h u r « K a r a k o l C e -
m i y e t i » n i n nizamnamesinden başkası değildi.
M u s t a f a Kemal, bu nizamnameyi d a h a İstanbul'da
İken b i l i y o r d u . İskeçeli Arif beyle S e v k i y a t ç ı Rıza b e y ,
o n u n y a n ı n a b o ş u n a girip çıkmıyorlardı. B u , bal gibi İt­
tihat v e T e r a k k i ' n i n T ü r k i y e ' d e k i koluydu. U c u , R u s y a ' ­
d a bir T ü r k Bolşevik partisi kurmuş olan E n v e r P a ş a ' d a
b i t i y o r d u . E n v e r P a ş a . millî bir yeraltı ö r g ü t ü y l e tâ S i ­
v a s ' a M u s t a f a Kemal'in y a n ı b a ş ı n a dek s o k u l m u ş d e ­
mekti. G ö z l e r i n i d ö r t a ç m a y a c a k o l u r s a b u r a y a dek g e ­
tirdiği iş, birdenbire ö r g ü t ü n ü n yardımıyla E n v e r P a ş a ' ­
nın a v u ç l a r ı n a geçebilirdi. B u y ü z d e n M u s t a f a Kemal, İs­
t a n b u l delegelerini b ü y ü k bir merakla beklemişti.

5 Ş u b a t 1919'da İstanbul'un Sultanhamam s e m t i n d e

A v u k a t Refik İsmail b e y i n y a z ı h a n e s i n d e birkaç y u r t s e ­
v e r t o p l a n d ı . B u n l a r a r a s ı n d a Galatalı A l b a y Ş e v k e t b e y

38
 <Akdeniz müstahkem mevki kumandanı) K u r m a y A l b a y
K a r a V a s ı f b e y . K u r m a y Y ü z b a ş ı Edip S e r v e t b e y , Kafkas
tümeni kumandanı Kemalettin Sami b e y , askerî sevkiyat
m ü d ü r l e r i n d e n Binbaşı Ali Rıza bey. A v u k a t Refik İsmail
b e y , S a m s u n t a y y a r e kurumu müfettişi B a h a Sait bey
v a r d ı . Gizli bir ö r g ü t kurmak istiyorlardı.
K u r u l u ş u n maddeleri çok sertti ve ş ö y l e c e özetlene­
bilirdi: T ü r k topraklarından d ü ş m a n l a r çıkarılacaktı. M e m ­
leket bir h a r a b e y e d ö n ü n c e y e ve millet, s o n bireyi yok
o l u n c a y a dek s a v a ş ı l a c a k t ı . Ö r g ü t , en az kişiyle kurula­
c a k ve s a v a ş açıktan y a p ı l ı n c a y a dek her ş e y gizli kala­
caktı.
Bu az üye a r a s ı n d a n üç kişilik mahkeme kurulacak
v e d e r n e ğ e ihanet e d e n l e r bunlarca y a r g ı l a n ı p başkanın
doğrulamasına sunulacaktı. Bunun ucunda yüzde yüz
ö l ü m c e z a s ı v a r d ı . V e r i l e n emirleri y e r i n e getirmeyenler,
emirleri istenildiği gibi y e r i n e g e t i r m e y e n l e r ve bu uğur­
da kişisel y a r a r l a r s a ğ l a y a n l a r için ölüm hazırdı.
Düşmanla işbirliği y a p a r a k T ü r k ırkını y o k etmeye
çalışanlar, dosta y a d a d ü ş m a n a ö r g ü t ü n sırlarını v e r e n ­
ler de ölüm c e z a s ı n a çarpılacaktı.
Ö r g ü t ü n y a ş a y a b i l m e s i için her türlü gizli kaynaktan
yararlanılacaktı. S a v a ş , a ç ı ğ a vurulduktan s o n r a d a b ü ­
tün kaynaklara el k o n a c a k t ı .
Ö r g ü t ü temsil e d e n başkandı. O , y u r d u n kurtarılma­
sı için her türlü askerî ve siyasal tedbirleri almakla g ö ­
revliydi. Temsilcileri v e kumandanları a t a y a n o y d u . . B a ş
kanlığa Galatalı Ş e v k e t bey getirilmişti.
Önemli işler, genel kurulda g ö r ü ş ü l ü p ç o ğ u n l u k l a ka­
rara bağlanırdı.
K u r u c u l a r , bu n i z a m n a m e y i imzaladılar ve kara bir
T ü r k b a y r a ğ ı n a sarılan K u r ' a n ' a el basıp a n d içtiler.
B u n d a n s o n r a , b a ş k a n s e ç i l e n A l b a y Galatalı Ş e v k e t
b e y s ö z aldı :
— Beni reis y a p t ı ğ ı n ı z d a n dolayı çok t e ş e k k ü r e d e ­
rim. T u t t u ğ u m u z yol pek kanlıdır. Fakat, kurtuluş y o l u ­
d u r . T a r i h t e bizim gibi acı g ü n l e r y a ş a m ı ş b a ş k a millet­
ler de vardır. B u n l a r d a n mücadeleyi g ö z e alanlar, ölme-
39
sini ve öldürmesini bilenler kurtulmuştur.
Dernek, kurulur kurulmaz d a v r a n m ı ş , Balıkesir'deki
k o l o r d u kumandanı Y u s u f İzzet P a ş a ' y a , B u r s a ' d a k i t ü ­
men kumandanı Bekir Sami b e y e , İzmit'teki d ü m e n ku­
mandanı Rüştü b e y e , A n k a r a ' d a k i kolordu kumandanı Ali
F u a t P a ş a ' y a , S i v a s ' t a b u l u n a n kolordu k u m a n d a n l a r ı n d a n
Refet ve Salâhattin b e y l e r e Karakol'un k u r u l d u ğ u n u bil­
dirmiş ve b ö y l e c e memleketi kurtarıcı bir birlik k u ı d u ğ u -
na inandırmıştı.
Karakol d e r n e ğ i , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a İttihat v e T e r a k ­
ki kodamanlarının sınır dışına k a ç m a d a n ö n c e kurulma­
sını b u y u r d u k l a r ı bir t o p l a y ı c ı , v u r u p kırıcı ve kurtarıcı
ulusal dernekti. E n v e r v e T a l â t Paşalar, S a d r a z a m İzzet
Paşa'nın salığıyla sınır dışına k a ç m a y a hazırlanırken mem­
lekette kendilerini d e s t e k l e y e c e k , kendi d ü ş ü n c e l e r i n i y a ­
ş a t a c a k bir ö r g ü t bırakmak ü z e r e K u r u ç e ş m e ' d e k i E n v e r
P a ş a ' n ı n yalısında sık sık toplanıyor ve kararlar alıyor­
lardı.
Bu ünlü toplantılardan birinde Kara Kemal b e y , T a ­
lât P a ş a ' d a n bu türlü bir ö r g ü t için direktif almıştı.
K a r a Kemal bey de Kara V a s ı f beyi gizlice evine ç a ­
ğırarak ona ş ö y l e demişti :
— V a s ı f , T a l â t P a ş a ' d a n g i d e r k e n aldığım emir g e ­
r e ğ i n c e . İttihatçılıkta d i r e n e c e k l e r , gizli bir ö r g ü t l e birbi­
rine bağlanmalı ve bir p a r o l a benimseyerek b ö y l e c e bir­
birini tanımalıdır. P a ş a ile a r a m ı z d a «Karakol.» s ö z c ü ğ ü
kararlaştırıldı. Bu isim, her ikimizin adlarımızın başında •
« K a r a » takma adının o r t a k l a ş a bulunmasıyla m e y d a n a
gelmiştir. Bu parolayı « K . K.» biçiminde kısaltırsak hem
p a ş a n ı n dediği olur, hem de ikimizin s e m b o l ü n ü taşımış
olur, ne d e r s i n ?
— Ç o k g ü z e l . K a r a Kemal, Karakol p a r o l a s ı , bizim
için biçilmiş kaftandır. B u n u n l a hepimizi temsil e d e n ş e y ­
ler, bir anlamda birleştirilmiş olur. Yalnız b ö y l e bir ö r ­
g ü t ü neden gerekli g ö r ü y o r s u n u z ?
— Ş u n d a n dolayı ki İngilizler, Ermeni g ö ç t ü r ü l m e s i
ve öldürülmesine karışmış İttihatçıları birer birer tutuk­
lamaktadırlar. Biz, varlığımızı a n c a k bir ö r g ü t l e k o r u y a -

40
biliriz. Ak k o y u n , kara k o y u n g e ç i t y e r i n d e belli o l u r ,
derler, doğrudur.
B u k o n u ş m a , T e ş k i l â t ı M a h s u s a ' n ı n başı o l a n H ü s a ­
mettin b e y e d e d u y u r u l m u ş v e o n u n b u y r u ğ u n d a k i ö r g ü ­
tün yardımı istenmişti.
Karakol d e r n e ğ i içerde ö r g ü t ü n ü k u r d u k t a n s o n r a
d ı ş a r d a n d a bir «müttefik» aramış v e b u n u d a bulmuştu.
S i y a s a l v e ivedi d u r u m , hemen Ruslarla bir a n l a ş m a y a ­
pılmasını g e r e k t i r i y o r d u . Karakol d e r n e ğ i bu k a r a r a var­
dıktan s o n r a S o v y e t R u s y a ile hemen h a b e r l e ş m e y e g i ­
rişmişti. O g ü n l e r d e sınırlarımızdan u z a k l a r d a b u l u n a n
Bolşevik R u s y a , başkalarına y a r d ı m ellerini u z a t a c a k g ü ç ­
t e d e ğ i l d i y s e d e esirleştirilmeye b a ş l a y a n T ü r k i y e ' n i n K o r ­
k u n ç kaderini o n l a r d a n başkası d a a n l a y a m a z d ı . H e n ü z
« K a f k a s y a ' d a G ü r c ü l e r , Ermeniler v e A z e r b a y c a n T ü r k ­
leri, bağımsız d u r u m d a y d ı l a r ve Bolşeviklerle k a y n a ş a m a -
mışlardı.» Bolşevik o r d u l a r ı , h e n ü z Kırım b ö l g e s i n d e bile
e g e m e n olamamışlardı. İşte, bu g ü n l e r d e K a r a k o l d e r n e ­
ğinin Bolşeviklerle haberleşmek u ğ r u n a yaptıkları girişim
hemen yankı bulmuştu. L e n i n ; hemen g ö z l e r i n i T ü r k i y e ' ­
nin umutsuz karanlıklarına d o ğ r u çevirmişti. K a r a k o l der­
neğinin yaptığı u z u n v e sabırlı h a b e r l e ş m e l e r s o n u c u n d a
Bolşevik Ruslarla ş ö y l e bir anlaşmaya varılmıştı :
« B o l ş e v i k l e r , anlaşmanın imzası s ı r a s ı n d a kararlaş­
tırılacak ölçekte altın, m ü c e v h e r ve silâh v e r e c e k l e r d i . »
T ü r k l e r de b u n a karşılık, K a f k a s y a ' y a sembolik anlamda
bir tabur a s k e r g ö n d e r e c e k , b ö y l e c e dostluk v e a s k e r c e
birlik yaptığını anlatmış olacaktı. Bu t a b u r Bolşeviklerin
b u y r u ğ u n a girecekti.
Bu a s k e r c e birleşiklik, hem T ü r k l e r i n , hem Bolşevik­
lerin çıkarlarına u y g u n d ü ş ü r ü l m e y e çalışılmıştı. A n l a ş ­
madan her iki y a n da y a r a r l a n a c a k t ı . T ü r k l e r , Bolşevik
yardımıyla düşmanları ana y u r t t a n dışarı a t m a y a çalışa­
caklar, Bolşevikler de buna karşılık K a f k a s y a ' d a T ü r k l e ­
rin yardımıyla egemenliklerini kuracaklar, p e t r o l b ö l g e s i n i
kurtaracaklardı. « M o s k o v a hükümeti, itilâf devletlerinin
işgali altındaki İstanbul'a bu anlaşmayı imza etmek ü z e ­
re sivil elbiseli bir Y a r b a y l a bir Binbaşı g ö n d e r m i ş t i . « B u
d e l e g e l e r g e l d i ğ i n d e M u s t a f a Kemal Paşa A n a d o l u ' y a
g e ç m i ş . E r z u r u m , hattâ S i v a s Kongrelerini t o p l a y a r a k ih­
tilâlci bir kişilikle o r t a y a çıkmış b u l u n u y o r d u . » Bu s ı r a d a
K a r a k o l d e r n e ğ i n i n birer lideri gibi g ö r ü n e n b ü t ü n kuman­
d a n l a r , M u s t a f a Kemal'in çekim g ü c ü n e tutularak o n u n
ç e v r e s i n d e toplanmışlardı. E n v e r Paşa'nın S o v y e t Rus­
y a ' d a dış g ü c ü n ü temsil ettiği ve başı o l d u ğ u bu ö r g ü t e
i ç e r d e M u s t a f a Kemal'in korkunç g ü c ü n e b o y u n e ğ e r g i ­
bi bir d u r u m o l m u ş s a da yine de direniyor, gerek İtti­
hatçı niteliğini ve g e r e k s e E n v e r Paşa'cılığını yitirmeme­
ye çalışıyordu. Bu yüzden de çok güç durumda çelişiyor­
lardı. M u s t a f a Kemal'in k u r d u ğ u ö r g ü t , onları her y a n d a
i z l i y o r ve her y e r d e s u ç ü s t ü yakalamaya ç a l ı ş ı y o r d u . İs­
t e m e y e istemeye, ö r g ü t ü n y ö n ü n ü M u s t a f a Kemal'in ç a ­
lıştığı y ö n e çevirdiler. B u n d a biraz da y u r t k a y g u s u y o k
değildi.
U k r a y n a ' d a n gelen Bolşevik delegeleri, bir motora
bindirilerek S a m s u n ' a gönderildiler. D e l e g e l e r b u r a d a n
S i v a s ' a dek g i z l i c e yolculuk etti. S i v a s ' a v a r a n Rus Yar­
b a y ı ile B i n b a ş ı s ı , Mustafa Kemal'ce çok içten korşılan-
mışsa da onların S i v a s ' a gelişleri, elden g e l d i ğ i n c e kim­
s e y e d u y u r u l m a m a y a çalışılmıştı. Mustafa Kemal'in İstan­
bul'daki d ü ş m a n l a r ı , bu sırada o n u n komünist o l d u ğ u n u
v e T ü r k i y e ' y e komünistliği getireceğini p r o p a g a n d a l a r ı n a
m e ş a l e y a p m ı ş , ç a n çalıyorlardı. B u y ü z d e n tam b u s ı ­
r a d a S o v y e t R u s y a ile a s k e r c e bir birleşiklik kurmak ve
komünizmi benimser görünmek, A n a d o l u ' y u hemen bir
s a v a ş alanı d u r u m u n a getirir korkusu M u s t a f a Kemal'e
e g e m e n olmuş, s o n kerte d o s t ç a karşıladığı Rus temsil­
cilerine Karakol derneğinin v e r d i ğ i umudu verememişti.
O n u n d ü ş ü n c e s i n e g ö r e henüz bir devrim kargaşalığı için­
de b u l u n u l u y o r d u . O r t a d a ne bir hükümet, ne bir hükü­
m e t s ö z c ü s ü v a r d ı . B u y ü z d e n S o v y e t l e r l e T ü r k i y e ara­
s ı n d a mutlaka yapılması g e r e k e n anlaşmanın; hükümetin
ve meclisin A n a d o l u ' d a kuruluşuna dek ertelenmesi ge*
rekliydi.
K a r a k o l d e r n e ğ i , bütünüyle İttihat v e T e r a k k i ' n i n y e ­
n i d e n kurulması ve en çetin ve y a ş a n m a z koşullar altın-

42
d a d a y a ş a m a s ı için kurulmuş, b a ş ı n a , sınır dışında d a
o l s a y i n e E n v e r P a ş a getirilmişti.
U z a k t a n u z a ğ a b u ö r g ü t e e g e m e n o l a n ruh v e d ü ­
ş ü n c e , E n v e r P a ş a ' n ı n ruh v e d ü ş ü n c e s i y d i . « Ş i m d i y e dek
i n s a n l a r bilmemekle b e r a b e r ideallerini y a p m a k ü z e r e
d ü n y a y a iki İsa gelmiş ve h e r ikisi de pek ç o k acı çek­
mişlerdi.»
« B i r i n c i İsa'yı, bilindiği g i b i , havarileri s a v u n a m a -
d ı k l a n n d a n Yahudiler çarmıha gererek öldürmüşlerdir.
İkinci İsa'yı ( E n v e r P a ş a ) ise d ü ş m a n l a r ı y u r d u n d a n
kaldırıp ç o k uzaklara g ö t ü r d ü k l e r i halde dostları ( S o v ­
yetler) o n u kurtarmışlardır.»
« B i r i n c i İsa, y a n a ğ ı n a t o k a t v u r a n a karşı ikinci toka­
d ı d a v u r m a s ı için, ö b ü r y a n a ğ ı n ı ç e v i r e c e k kadar ba­
r ı ş ç ı idi.»
«İkinci İsa ise, t a b a n c a s ı y l a nişan tahtalarına adını
y a z a c a k k a d a r atıcı, kılıç kullanmakta, ata binmekte pek
b e c e r i k l i v e s i l â h ş o r d u v e y u r d u n u kurtarmak u ğ r u n a d a
b ü t ü n d ü n y a y ı a t e ş e v e r e c e k kadar k o y u bir ihtilâlci v e
k o r k u n ç bir d ö v ü ş ç ü y d ü . Birinci İsa'nın havarilerinin s a ­
y ı s ı ise u ğ u r s u z d u . H r i s t i y a n l a r ı n inanışına g ö r e b u n e ­
d e n d e n dolayı da İsa yakalanmıştı.»
İkinci İsa'nın mutluluğu s u r d a y d ı ki, havarilerinin sa­
y ı s ı y e d i y i a ş m ı y o r d u . « İ s l â m tarihlerinde ü ç l e r , y e d i l e r ,
kırklar v a r d ı v e b u s a y ı d a onların inanışına g ö r e u ğ u r ­
luydu.»

Birinci İsa'nın havarilerinin adlarını herkes b i l i y o r d u .

İkinci İsa'nınkiler d e ş u n l a r d ı : Y a k u p , Y u s u f , H a r u n , D a -
-vut, S ü l e y m a n ve M u s a . »
A n a d o l u ' d a k i k u v a y ı milliyeci kumandanlara da tür­
lü takma adlar verilmişti. M u s t a f a Kemal'inki de N u h ' ­
t u . Karakol ö r g ü t ü v e r d i ğ i b u adları sahiplerine d e bildir­
mişti.

Ş u v a r ki, b a ş l a r ı n d a K a r a V a s ı f b e y bulunan b u t e ­
r ö r kurulunun a z g ı n v e k o r k u n ç d ü ş ü n c e l e r i y l e b u a k tes­
tim b a y r a ğ ı n ı b u a d a m l a r nasıl b a ğ d a ş t ı r ı y o r l a r d ı ? E v e t ,
K a r a V a s ı f . b e y i ş ö y l e bir b u r n u n d a n yakalamak f a r z o l -

43
m u ş t u . Bu fırsat da m a n d a k o n u s u n u n kafaları karşılıklı
a t e ş l e d i ğ i g ü n e rastladı.
K a r ş ı karşıya g e l m i ş l e r d i . M u s t a f a Kemal :
— K u z u m V a s ı f b e y , d e d i . Bu gizli mücahitler kim­
l e r d i r v e n e r e d e d i r l e r ? B a h u s u s bütün b u gizli t e ş e k k ü l ­
lerin b a ş k u m a n d a n ı kimdir? Ş u n l a r ı biz de bilelim, ö ğ r e ­
nelim..
K a r a V a s ı f b e y , M u s t a f a Kemal'in bunları b i l m e d i ğ i ­
n i s a n a r a k a n l a t m a y a hazırlanırken, bir s a ğ n a ğ a y a k a ­
landı ve şaşırdı :
— Sizlerin maksadınız mülga İttihat ve T e r a k k i ' y i i h ­
ya etmektir. Bu s u r e t l e iktidarı y e n i d e n ele g e ç i r m e k is­
t i y o r s u n u z . S ö y l e y e y i m : B u , E n v e r Paşa'dır.
Kurmay Albay Kara Vasıf bey :
— H a y ı r p a ş a m , y a n ı l ı y o r s u n u z , dedi. Bizim b a ş k u ­
mandanımız sizsiniz. T a l â t P a ş a , Berlin'den bize g ö n d e r ­
d i ğ i talimatta « b u n d a n s o n r a kumandanınız M u s t a f a K e »
mal Paşa'dır. O n u n a ç t ı ğ ı b a y r a k altında b i r l e s i n i z ! » d i y e
yazmıştır.
M u s t a f a K e m a l , açıklamasını s ü r d ü r d ü :
— B e n , M o n d r o s mütarekesi üzerine İstanbul'a g e ­
lince, kurulmuş o l a n bu K a r a k o l teşkilâtının hedefini ç o k
iyi öğrenmiştim. G a l i p devletlerin g ö z ü n d e n İttihat v e T e -
rakki'nin faaliyetlerini gizlemek için b u l d u ğ u n u z usul b u ­
dur. Hedefiniz, mülga partinin g a y e l e r i n i n aynıdır. Y e n i ­
d e n iktidara gelmek, aklınızca y e n i d e n g e l i ş i g ü z e l mem­
leketi m a c e r a y a sürüklemek i s t i y o r s u n u z . H e p i n i z i n h â ­
lâ R u s y a ' d a olan sabık b a ş k u m a n d a n vekili E n v e r P a ş a
ile irtibatınız d e v a m e d i y o r . A z i z miralayım, bu teşkilâtı­
nızın işgal edilmiş ş e h i r l e r d e d e v a m edip e t m e m e s i n e
karşı bir ş e y d i y e m e m . Yalnız, b u r a d a , yani memleketin
istilâdan uzak kalmış ş e h i r l e r d e bir p a r t i z a n s i y a s e t i n e
y e r yoktur. B u r a d a k i teşkilâtın ismi; « A n a d o l u v e Rume­
li M ü d a f a a y ı Hukuk C e m i y e t e d i r . E ğ e r bizimle ç a l ı ş a c a k ­
s a n ı z bu nam altında hareket edeceksiniz. Bu teşkilâtın
h e d e f i , evvelâ memleketi d ü ş m a n istilâsından kurtarmak,
s o n r a d a müstakil v e hür bir milletin lâyık o l d u ğ u d e v ­
leti kurmaktır. Ne Babıâli baskınına, ne Yıldız y a ğ m a s ı -

44
na ve ne de herhangi bir maceraya aramızda y e r vere­
c e k tek bir kimse v a r d ı r . M e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n d a ister
istilâya u ğ r a m ı ş o l s u n , ister müstakil b u l u n s u n . M ü d a ­
f a a y ı Hukuk teşekküllerine, o n u n ş u b e l e r i n e b u d â v a y a
i n a n m ı ş samimî kimselere y e r v e r i l e c e k t i r .

K a r a V a s ı f b e y d e İttihat v e T e r a k k i ' n i n o k u l u n d a
y e t i ş m i ş , eski k u r t l a r d a n d ı . B u y ü z d e n M u s t a f a K e m a l ' e
h e m e n p a b u ç bırakmadı. Ş ö y l e d i r e n d i :
— Zatı devletleri K a r a k o l teşkilâtı n i z a m n a m e s i n d e -
k i m e v a d d a n ş ü p h e b u y u r m a k t a iseniz d e K a r a k o l t e ş ­
kilâtının temin etmekte o l d u ğ u f a y d a l a r d a n biri b u t e ş ­
kilâtın g ü y a sizinle bir o l m a d ı ğ ı z e h a b ı n ı d ü ş m a n l a r a v e ­
r e r e k z a h i r e n a y r ı , hakikatte a y n ı y o l d a ç a l ı ş m a s ı n a im­
k â n bulmasıdır. B ö y l e c e , g a l i p devletlerin n a z a r l a r ı n d a n
bir ve beraber olduğumuzu gizlemiş olacağız. .
B u çekişme s ı r a s ı n d a h e r ikisinin adamları d a o r a ­
d a y d ı l a r ve tartışmayı b ü y ü k bir ilgi ile g e r g i n l i k i ç i n d e
izliyorlardı. M u s t a f a K e m a l , A l b a y ı n s o n s ö z l e r i ü z e r i n e
adamakıllı öfkelendi v e kaşlarını ç a t ı p s e s i n e s e r t v e
â m i r c e bir t o n v e r e r e k ş ö y l e b a ğ ı r d ı :
— Karakol teşkilâtı, r u m u z u y l a , talimatıyla ve hattâ
ş a h ı s l a r ı y l a t a r a f ı m ı z d a n ilga v e iptal edilmiştir. V a s ı f
b e y , bilmem, lâfımı a n l a y a b i l d i n i z mi?
Kara V a s ı f b e y , idam h ü k m ü y e m i ş gibi s e r s e m l e m i ş
v e yenilgiyi kabul etmek z o r u n d a kalmıştı. K a r a k o l ö r g ü ­
t ü y i n e e l altından s ü r ü p g i d e c e k , y e n i l g i y i s i n e y e ç e k e n
komiteciler, ölüme razı o l m a y a c a k l a r d ı .
M u s t a f a K e m a l , m a n d a c ı l a r ı n e n dişli a d a m ı n ı b ö y ­
l e c e saf dışı ettikten s o n r a ertesi g ü n k ü o t u r u m d a h a ­
tipliğinin bütün g ü c ü y l e b u m a n d a b e l â s ı n a ç u l l a n m a y a ,
o n a ve arkadaşlarına korkulu düşler gördüren bu konu­
y u kafalardan s ö k ü p a t m a y a kararlı, h a z ı r l a n m a y a b a ş ­
ladı.

K o n g r e sıralarında d ı ş a r d a m a n d a y ı i s t e y e n l e r v e
i s t e m e y e n l e r kendi g r u p l a r ı içinde hararetli hararetli k o ­
n u ş u p g ö r ü ş ü y o r l a r , t a r t ı ş ı y o r l a r d ı . H e r iki g r u p d a h ı -
.zını almamış g ö r ü n ü y o r d u . K o n g r e n i n g ü n d ü z ü n e k a d a r

45
h e y e c a n l ı , tezatlı, dalgalı v e çatışmalı ise g e c e s i d e f a r k ­
sızdı.
Yemekten s o n r a , g r u p g r u p ü y e l e r , kendi a r a l a r ı n d a
hâlâ manda meselesini k o n u ş u y o r l a r v e Refet b e y i s ö z
k o n u s u ediyorlardı :
— İsmail Fazıl P a ş a , muhtırayı g e r i y e aldığını b e ­
y a n ettikten s o n r a Refet b e y i n k ü r s ü d e n inmesi d o ğ r u
o l u r d u . Bu fırsatla da manda meselesi kendiliğinden aka­
mete uğramış b u l u n u r d u .
M a n d a taraftarları ise h u s u s i g r u p s o h b e t l e r i n d e :
— Refet bey, samimi kanaat ve g ö r ü ş l e r i n i ifade
etti. D o ğ r u v e haklı d ü ş ü n ü y o r . M a n d a m e s e l e s i n i n m ü ­
z a h e r e t anlayışı içinde m ü z a k e r e s i n e d e v a m d a f a y d a v a r ­
dır, diyorlardı. Paşanın yanı d a b u g e c e m ü s t e s n a hal­
d e d o l u y d u . O d a d a hemen h i ç o t u r a c a k y e r kalmamıştı.
M u r a h h a s l a r ı n ç o ğ u n u n v e bilhassa Denizli m u r a h h a s l a ­
rı O s m a n N u r i , A h m e t Nuri b e y l e r i n lise b i n a s ı n d a dele­
g e l e r e ayrılan k o ğ u ş t a ikametleri v e m e v z u u n h a r a r e t i ,
p a ş a n ı n o d a s ı n d a toplananların sayısını ç o ğ a l t m ı ş t ı .
Paşanın o d a s ı n d a toplanmış b u l u n a n l a r d a h a ç o k
m a n d a n ı n d a , müzaheretin d e a l e y h i n d e o l a n l a r d ı . P a ş a
da en çok bir noktaya takılıyor,:
— İstanbul'dan g e l e n arkadaşlarımız hâlâ bu m a n ­
d a m e v z u u n d a nasıl ısrar e d e b i l i y o r v e b u n u n «muhilli
istiklâl» olmadığına inanıp inandırmaya ç a l ı ş ı y o r l a r ? d i ­
y o r , haklı bir üzüntü d u y u y o r d u .
Ve ş ö y l e s ö y l ü y o r d u :
— İstanbul'dakiler u m u t s u z , hasta insanlardır. E c n e ­
bi işgal tazyiki altında c e s a r e t ve ümitlerini k a y b e t m i ş
olmanın v e r d i ğ i üzüntüyle ve marazî bir haleti r u h i y e için­
de hareket ediyorlar. B u n u n başka türlü izahı y o k t u r .
« B i r milletin istiklâl hakkını a r a m a s ı n d a n v e b u y o l ­
d a g e r e k i y o r s a s o n damla kanını akıtmasından d a h a t a ­
biî ne t a s a v v u r edilebilir? Ş e r e f s i z , istiklâlsiz e s i r b i r mil­
letin ç o c u k l a r ı olarak y a ş a m a k y e r i n e e f e n d i c e v e k a h ­
r a m a n c a ölmek elbetteki ş a y a n ı tercihtir. B u n u a n l a y a ­
mamak ne g a r i p mantıktır?»
« M u r a h h a s l a r d a k o n u ş u y o r , manda fikrinin ş i d d e t l e
a l e y h i n d e b u l u n u y o r , tam istiklâl b ü t ü n l ü ğ ü n e sahip o l ­
m a y a n bir T ü r k i y e ' n i n y a ş a m a s ı n ı n imkânsız o l d u ğ u n u
ifadelendiriyorlardı.»

« H e l e Hikmet (Kıvılcımlı) isminde askerî T ı b b i y e ta­

lebesi ve S i v a s K o n g r e s i ' n d e askerî tıp talebesi m u r a h ­
hası olan bir g e n ç , İstanbul efendi ve paşalarına v a t a n ­
perverlikte; memleketçilikte, milliyetçilikte r e h b e r ve ö r ­
nek olacak ö l ç ü d e d o ğ r u d ü ş ü n c e n i n , millî h e y e c a n v e
imanın sahibi b u l u n u y o r d u . »

B u g e n ç d e p a ş a n ı n o d a s ı n d a y d ı . S a n k i birdenbire
ateş ve h e y e c a n kesilmiş olarak y ü k s e k s e s l e :
« — P a ş a m , murahhası b u l u n d u ğ u m tıbbiyeliler b e ­
ni b u r a y a istiklâl dâvamızı başarmak yolundaki m e s a i y e
katılmak ü z e r e g ö n d e r d i l e r . M a n d a y ı kabul edemem. E ğ e r
kabul edecek o l a n l a r v a r s a , bunlar her kim o l u r s a o l s u n
şiddetle red ve takbih ederiz. F a r z ı muhal manda fikri­
ni siz kabul e d e r s e n i z sizi de reddeder, M u s t a f a Kemal'i
(vatan kurtarıcı d e ğ i l , v a t a n batırıcısı) olarak adlandırır
v e tel'in ederiz.» d i y e b a ğ ı r d ı . B u g e n c i n y ü r e k t e n k o p u p
g e l e n bu sözleri karşısında hazır olanlardan bir ç o ğ u n u n
g ö z l e r i yaşarmıştı. M u s t a f a Kemal Paşa da m ü t e h e y y i ç
olmuştu. H e y e c a n l ı bir s e s l e :
« — A r k a d a ş l a r , g e n ç l i ğ e bakın. T ü r k millî b ü n y e s i n ­
deki asil kanın ifadesine dikkat edin!» dedi ve s o n r a
Hikmet beye d ö n e r e k :
« — Evlât, müsterih o l , gençliktle iftihar e d i y o r u m v e
g e n ç l i ğ e g ü v e n i y o r u m . Biz akalliyette kalsak da manda­
y ı kabul e t m e y e c e ğ i z . Parolamız tektir v e d e ğ i ş m e z ; y a
ölüm, ya istiklâl!»
Tıbbiyeli g e n ç , hemen y e r i n d e n fırladı : -
« — V a r o l , p a ş a m ! » diyerek Mustafa Kemal'in elini
öptü.
H e r z a m a n , ilerici elemanlar yetiştirmiş olan T ı b b i ­
y e n i n bu g e n ç ve ateşli temsilcisinin sırtında da askeri
üniforması v a r d ı . M u s t a f a Kemal, gençlik günlerinin ateş­
li ve ihtilâlci r u h u n u bu g e n ç adamda y a ş a r gibi o l d u .
Kalkıp o n u alnından ö p t ü :
 — G e n ç l e r , v a t a n ı n b ü t ü n ümit ve istiklâli s i z e ne­
sillerin anlayış ve e n e r j i s i n e bağlanmıştır, d e d i .
T o p l a n t ı d a b u l u n a n l a r , h e p bir a ğ ı z d a n ş ö y l e bağır­
dılar:
— P a ş a m , m ü s t e r i h ol. B a ş k a t ü r l ü s ü olamaz. Yarın
k o n g r e d e kat'î neticeyi a l a c a k , mandayı r e d d e d e c e ğ i z .
G e c e yarısı h o r o z l a r ı , S i v a s ' ı n karanlık mahallelerinde
tatlı sesleriyle birbirleriyle y a r ı ş a başlamıştı ki; toplantı
d a ğ ı l d ı . H e r k e s kendi o d a s ı n a çekildi.

10 Eylül 1919 g ü n ü . A m e r i k a n mandasıyla m a n d a c ı ­

ların yenilgisiyle s o n a e r d i .
S o n bir iki g ü n içinde adı m a n d a c ı y a çıkan Rauf
b e y , büyük bir hışımla k ü r s ü y e çıktı ve iftiracılarını ş ö y ­
le utandırdı :
— Efendiler! M a n d a manda d i y o r s u n u z , b u n u n mu-
hili istiklâl o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r m u s u n u z ? G e r ç i m ü z a ­
h e r e t e muhtacız. F a k a t ben bu m ü z a h e r e t kelimesini man­
da mukabili olarak kullanmıyorum. Kendi manâsıyla mü­
z a h e r e t . Z i r a , bir tehlike karşısındayız. İngiliz matbuatın­
d a n anlaşılıyor ki, k o n f e r a n s kararı m u c i b i n c e Kızılırmak'-
ın şark tarafı E r m e n i s t a n addedilerek Amerika himaye­
sine veriliyor. Kızılırmak'ın garbındaki kısım da mahreci
A n t a l y a olmak ü z e r e T ü r k i y e ' y i teşkil e d i y o r .
Bu kısmın şimali İtalya, c e n u b u da F r a n s a ve İngil­
t e r e himaye idarelerine bırakılıyor. İşte, bu tehlikeye kar­
şı memleketimize en bitaraf v a z i y e t t e bulunan Amerika'­
nın m ü z a h e r e t i n d e n m a k s a d ı m , k a f i y e n Amerika mandası
değildir. B e y a n n a m e n i n y e d i n c i maddesinde z i k r o l u n a n
müzaherettir, Bu m a d d e : (Milletimiz a s r i gayeleri tebcil,
fennî, sınaî, iktisadî hali ve ihtiyacımızı takdir eder) de­
mektedir. B i n a e n a l e y h ; devlet ve milletimizin dahilî vs ha­
ricî istiklâli ve vatanımızın tamamiyle mahfuz kalmak s o r ­
tiyle altıncı maddede m u s a r r a h hudut dahilinde milliyet
e s a s l a r ı n a riayetkar v e . memleketimize karşı istilâ emeli
b e s l e m e y e n herhangi devletin fennî, sınaî, iktîsadî m u ­
avenetini memnuniyetle karşılarız. Bu şeraiti âdile ve i n -
s a n i y e y i muhtevî bir s u l h u n de acilen t a k a r r ü r ü , selâmeti
b e ş e r v e s ü k û n u âlem namına amali milliyemizdir.
. M ü z a h e r e t t e n k a s d ı m : Bu m a d d e dahilindeki müza­
h e r e t v e muavenettir. A y r ı c a : A m e r i k a ' d a s e n e l e r d e n be­
ri a l e y h i m i z d e yapılmakta o l a n menfî p r o p a g a n d a l a r ı n tev­
lit ettiği c e r e y a n ı efkârı t a s h i h için her ş e y d e n e v v e l Ame­
rika k o n g r e s i n d e n memleketimizi tetkik e d e c e k ve haki­
kati g ö r e c e k bir h e y e t d a v e t etmeyi de k a r a r altına al­
mamızı teklif e d i y o r u m .

Rauf b e y . ö z e t olarak bunları s ö y l e d i . Etki b ü y ü k ol­

d u . M a n d a c ı l a r ı n safları ş ö y l e bir sarsıldı. Şaşırmışlar,
s e r s e m l e m i ş l e r d i . Ç ı k a n s ö y l e n t i l e r e o n l a r d a inanmış,
R a u f b e y e gizli ş a m p i y o n l a r ı g ö z ü y l e b a k ı y o r l a r d ı . Kısa
b o y l u , iyi v e mert y ü r e k l i , y a ğ ı z y ü z l ü A l b a y K a r a Vasıf
b e y , o t u r d u ğ u s ı r a d a d a h a d a küçülmüş, sanki kaybol­
m u ş t u . Rauf bey, akıllıca ve imanlıca k o n u ş m a s ı y l a man­
d a c ı l a r ı n mevzilerine bir tank gibi girivermişti. M a n d a c ı ­
ları o n u n s ö z l e r i n d e a v u t a n b i r tek ş e y v a r d ı : « B i r Ame­
r i k a n , z i y a r e t v e tetkik heyetinin çağrılması ö n e r i s i . »

M u s t a f a Kemai, Rauf b e y i n önerisini s ı c a ğ ı s ı c a ğ ı n a

o y a k o y d u . H e r k e s ç e kabul edildi. Yalnız Rauf b e y i n nut­
k u n u n b i r y e r i n e adamakıllı takılmıştı. B e y a n n a m e n i n bir
m a d d e s i n e d a y a n a r a k A m e r i k a n mandasını d e ğ i l s e d e
A m e r i k a n m ü z a h e r e t i n i istemek d e n e o l u y o r d u ? Aylar­
dır birlikte b u l u n d u ğ u , birlikte g e z d i ğ i , birlikte y i y i p içtiği
b u e n y a k ı n a r k a d a ş ı n ı n b e y a n n a m e d e n b ö y l e bir aniam
ç ı k a r m a s ı ç o k ş a ş ı l a c a k bir ş e y d i . E v e t , m a n d a y ı d o ğ r u ­
d a n d o ğ r u y a bir y a n a iterek mandacıları b o z g u n a uğrat­
tığı d o ğ r u y s a da s o n u n d a o r t a y a -bir « A m e r i k a n müza­
h e r e t i » çıkarmak, y i n e a y n ı y o l u n y o l c u s u olmak değildi
de neydi?

M a n d a o l a y ı , b ö y l e c e kapanmıştı y a , M u s t a f a Kemal
•de, Rauf b e y d e k i bu bilmece ü z e r i n d e d a h a ç o k d u r m a d ı .

49 3/F. : 4
 (

MALATYA'DAKİ İHANET
r

Bir adama kötülük ederken

öyle bir kötülük et ki, öç al­
masın.
Machievelli

E r z u r u m Kongresi'ni h a b e r alan Dersim Kürtleri, D e r -

sim'e en yakın bölgelere saldırarak mal, h a y v a n ve p a r a
yağmalamaya başlamıştı. E r z u r u m K o n g r e s i ' n i n b ö y l e ta­
lanlara neden s e b e p o l d u ğ u s o r u n u n a g e l i n c e , ş u y d u : Er­
zurum'daki paşalar, O s m a n l ı hükümetine isyan etmişler­
di. Kurtlar, dumanlı h a v a y ı s e v d i ğ i gibi K ü r t l e r de d u ­
manlı havayı severlerdi. Milletin birbirine g i r e c e ğ i b ö y l e
dumanlı havalarda mal-mülk edinmenin ç a r e s i n e bakma­
lıydı. E r z i n c a n - S i v a s y o l u ü z e r i n d e türlü s o y g u n l a r y a p a n
Dersimli grupları, ötekileri de y ü r e k l e n d i r i p heveslendir­
miş, tüfeğini alan g ö z ü pek eşkiya b ü t ü n g e ç i t l e r d e ve
gediklerde p u s u kurmaya başlamıştı. Nasıl o l s a y e n i h ü ­
kümet, eski hükümet z a m a n ı n d a yapılmış s o y g u n l a r ı n ve
eşkiyalikların hesabını s o r m a y a c a k t ı . E l â z i z (Mamuretil-
aziz) de hükümet k o n a ğ ı n d a oturmuş, a r p a c ı kumrusu
gibi d ü ş ü n e n yeni vali Ali G a l i p , kendini g ö s t e r e c e k bir
işin peşine düşmek için fırsat k o l l u y o r d u . S i v a s ' t a İstan­
bul hükümetinin emriyle Reşit Paşa'yı sıkıştırıp, M u s t a f a
Kemal'le Rauf beyi ve ö b ü r arkadaşlarını yakalatıp z i n ­
cire v u r d u r s a v e Dahiliye N a z ı r ı Adil b e y e bir b a y r a m
hediyesi olarak g ö n d e r e b i l s e y d i birdenbire O s m a n l ı hü­
kümetinin en büyük adamı olacaktı. B u n a da kıl kadar
bir aralık kalmıştı.
Reşit Paşa'nın pısırıklığı ve korkaklığı bu işi çıkma­
z a sürüklemişti. B u , g e r ç e k t e n , bütün ö m r ü n c e bir insa­
nın eline g e ç e n tek fırsattı. İnsan b ö y l e bir parti v u r u n c a
ç o c u k l u ğ u n d a n beri hülyasını k u r d u ğ u en b ü y ü k mevki­
lere ve zenginliğe s ı ç r a y a r a k değH uçarak yetişebilirdi.
Dur hele. Bu karışık z a m a n l a r d a , büyük fırsatlar h e r an
insanın yanına dek gelebilir. Ne v a r ki, i n s a n , b u n u n o
fırsat olduğunu anlayıp hemen yıldırım gibi ü s t ü n e atıl-

50
malıdır. Ne yazık, elinde askerî kuvvet y o k t u , başı b o ­
zuklarla da bu iş b a ş a r ı l a m a z d ı . E r z u r u m ' d a k i k o n g r e y i
basarak dağıtmak d ü ş t e bile g ö r ü l e m e z d i . K o c a K a r a b e -
kir*in 15. K o l o r d u s u , bu k o n g r e n i n üzerine k o r u y u c u bir
melek gibi çelikten kanatlarını germişti.
Ali G a l i p b e y , E r z u r u m K o n g r e s i ' n i d ü ş ü n e c e k d u ­
rumda değildi. Dersim'in alevî kürtleri Ç e m i ş k e z e k , E ğ i n ,
Kemah, E r z i n c a n v e H a r p u t ' u n köylerini kasıp k a v u r u y o r ,
ellerine geçirdikleri h a y v a n l a r ı Dersim d a ğ l a r ı n ı n erişil­
mez doruklarına d o ğ r u s ü r ü p g ö t ü r ü y o r l a r d ı . Köylüler, v a ­
linin karşısına dikiliyor, kendilerini koruması için elini
ayağını ö p ü y o r l a r d ı . G e r ç e k t e n o r a l a r d a bir valinin itiba­
rını sıfıra indirecek o l a y l a r g e ç i y o r d u . B ü y ü k hırsların ar­
kasında koşabilmek için ilkin ç e v r e y i kasıp k a v u r a n şu
küçük ve b a y a ğ ı insan hırslarını yatıştırmak g e r e k i y o r d u .
B ö y l e c e , siyasî hırslarının p e n ç e s i n d e n kurtularak atı­
na atlayan vali, y a n ı n a da s e k i z jandarma aldı ve Dersim
dağlarının y e m y e ş i l , v a h ş i , hırçın v e y a l ç ı n güzellikleri
içine daldı. Yanındaki s e k i z jandarma, a n c a k sembolik
bir kuvvetti. Y o k s a D e r s i m aşiretlerinin yırtıcı g ü c ü . o n u
sekiz jandarmasıyla b i r k a ç dakikada eritebilirdi. Dersim
aşiret reisleri aslında akıllı adamlardı. V a l i y i öldürme­
nin yararsızlığını bilmeyecek k a d a r t e c r ü b e s i z de değil­
diler. T a m , M u s t a f a Kemal v e arkadaşları E r z i n c a n b o ğ a ­
zının tehlikesini y a r ı p g e ç e r l e r k e n vali de yaylalardaki köy­
lerde aşiret beylerinin sinilerinde yağmalanmış k o y u n ve
kuzu etlerinin tadına b a k ı y o r , b u z gibi a y r a n l a r içerek bu
eşkiyalıkların ö n ü n e g e ç i l m e s i için parlak s ö z l e r s ö y l ü ­
y o r d u . Ö ğ ü t l e Dersimlileri eşkiyalıktan v a z g e ç i r m e y i d ü ­
ş ü n e c e k kadar t e c r ü b e s i z o l a n Ali G a l i p b e y , İstanbul h ü ­
kümetinin, kendi başına d a h a büyük belâlar a ç a c a ğ ı n ı
aklından bile g e ç i r m i y o r d u . D e r s i m beyleri, bıyıklarının
altından gülerek o n u n öğütlerini dinlerken, adamlarını h a n ­
gi y a n a talana g ö n d e r e c e k l e r i n i n hesabını y a p ı y o r l a r d ı .
Vali Ali G a l i p b e y , e ğ e r Kâzım Karabekir uzaktan
u z a ğ a kaderine el uzatarak o n u kurtarmasaydı, şimdi,
E l â z i z vilâyetinin topraklarında küçük bir tümseğin al­
tında kanlara bulanmış iri ve biçimli g ö v d e s i y l e s o n s u z
u y k u s u n a çoktan yatmış o l a c a k t ı . P a ş a , bilerek bilmeye­
rek o n u n ö m r ü n ü uzatmış ve ç o k önemli bir tarih s e r ü ­
v e n i n d e rol o y n a m a s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı : M u s t a f a Kemal P a ş a .
S i v a s ' t a kendisine kahpelik etmiş olan bu adamın E l â -
z i z ' d e d e b o ş d u r m a y a c a ğ ı n ı e r - g e ç bir kahpelik d a h a
y a p a c a ğ ı n ı anlayarak o n u dirilerin d ü n y a s ı n d a n uzaklaş­
tırmaya birkaç yakın a r k a d a ş ı y l a karar vermişti. B i r a z
da komiteci bir g e l e n e k t e n g e l e n Y a r b a y Halit beyle (Pa­
şa) M u s t a f a Kemal, millî gelişmenin bu ilk adımlarında
durmaksızın bir s u i k a s t elemanı niteliği g ö s t e r e n Ali G a ­
lip beyi y a ş a y a n l a r ı n listesinden silmek ü z e r e anlaşmış­
lardı.
Halit b e y , elinin altındaki en g ö z ü pek kuvayı mil-
liyeciyi arkasındaki kalabalık adamlarıyla M u s t a f a Ke­
mal'in emrine g ö n d e r m i ş t i . L e v e n t gibi ince bir v ü c u d a
sahip olan M u s t a f a Kemal'in karşısına Ebulhindili C a f e r
A r s l a n , iri y a r ı , kalın b a ş l ı , b u r m a bıyıklı bir d e r e b e y i g ö ­
r ü n ü ş ü y l e dikilmiş ve emrini beklemişti. C a f e r b e y , s ö y ­
lendiğine g ö r e , Ermenilerin s ü r ü l m e s i n d e e p e y c e v u r g u n
yapmış, mal-mülk edinmişti. Bu y ü z d e n bu eski İttihatçı
fedaiyi itilâfçı hükümetin kanunları, İstanbul'daki N e m ­
rut Mustafa Paşa Divanı H a r b i ' n e sürüklemek ü z e r e ha­
rıl harıl arayıp d u r m a k t a y d ı . B u y ü z d e n C a f e r b e y , k a ­
n u n s u z bir bölge olan sınır b o y l a r ı n d a d o l a ş ı y o r v e o r a ­
larda kuvayı milliyecilik y a p ı y o r d u . Şimdilik, Halit b e y i n
adamı o l d u ğ u gibi Kâzım Karabekir'in de adamı d u r u m u ­
na gelmek ü z e r e y d i .
C a f e r beyin t e r ö r c ü ç e t e s i , yine kendi aşiretinin atlı­
larından otuz-kırk kişi a r a s ı n d a g ö z ü pek k ü ç ü k bir a k ı n ­
cı g r u b u idi. V e r i l e n g ö r e v l e r i de mutlaka b a ş a r ı r l a r d ı .
C a f e r b e y , yayladaki s e k i z y ü z d a v a r ı n d a n atlılarının ç o -
luk-çocuklarına her z a m a n y i y e c e k g ö n d e r i r v e onları b ö y ­
lece o v u c u n u n içinde t u t a r d ı .
Mustafa Kemal, komiteci tiplerin en m e ş h u r u o l a n
Yakup Cemil'le bile ahbaplık kurmuş bir komiteciydi. C a ­
fer beyle ç a b u c a k anlaştı. C a f e r b e y , atlılarının b a ş ı n d a
Elâziz yönünde yürüyüşe geçti.
Talihsizliğe bakınız ki bu tertipten b a ş l a n g ı ç t a h a -
52

Alamut - Çizgiliforum.com
beri o l m a y a n K â z ı m K a r a b e k i r . işitir işitmez, M u s t a f a
Kemal kendi ö z e l b ö l g e s i n d e b i r c i n a y e t işletecek k o r k u ­
s u y l a hemen g i d e n l e r i n a r k a s ı n a atlılar s a l d ı v e o n l a r ı
y a r ı y o l d a n geri ç e v i r t t i . İşte, A l i G a l i p b e y d e a n c a k
b ö y l e c e y a ş a y a n l a r ı n listesinde kaldı. V e M u s t a f a K e m a l ' ­
l e birlikte bütün K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n ı d a h a n ç e r l e m e k s e v ­
d a s ı n d a direnmekten b i r a n g e r i d u r m a d ı .

M u s t a f a Kemal'in E r z u r u m K o n g r e s i ' n i n bitiminde

S i v a s ' t a y e n i bir m e ş a l e y a k m a k ü z e r e g i d e c e ğ i n i ö ğ r e ­
n e n İstanbul hükümeti, ö n c e l e r i S i v a s ' t a o n l a r a b ü y ü k bir
umut v e r m i ş olan Ali G a l i p b e y i y e n i d e n a n d ı v e Dahili­
y e N a z ı r ı Adil b e y i n telgrafı 2 9 A ğ u s t o s t a r i h i n d e o n u
b u s a b a h çok tehlikeli D e r s i m g e z i n t i l e r i n d e g e l i p b u l d u .
B u p a s t o r a l hava i ç i n d e d o ğ a y a y a k ı n olmanın v e r d i ğ i
rahatlıkla g e v ş e y e n valiyi b u t e l g r a f , b i r d e n b i r e ş a ş k ı n a
ç e v i r m i ş gibiydi. D e v l e t k u ş u b i r kez d a h a b a ş ı n ı n üze­
rinde d o l a ş ı y o r d u . Ş a n s , bir kez d a h a y a n ı b a ş ı n a dek s o ­
kulmuş, o n a g ü l ü m s ü y o r d u . Demek ki, İstanbul h ü k ü m e ­
ti, o n u b i r kez d a h a M u s t a f a Kemal'in ü s t ü n e y ü r ü t m e k
istiyordu. Böylece bütün bu geniş bölgelerde Mustafa
Kemal'le başa çıkabilecek b i r tek kişi olarak o n u g ö r ü ­
yorlardı.

M u s t a f a K e m a l , O s m a n l ı tarihinde b o y g ö s t e r m i ş ,
b a ş v e r m i ş , Celâlilerin e n b ü y ü ğ ü , e n tehlikelisi, e n z e -
kisiydi. Ç a n a k k a l e ' d e e n m o d e r n d ü ş m a n o r d u l a r ı n ı y e n ­
miş bir askerdi o. K e n d i s i de k u r m a y y a r b a y l ı ğ a d e k yük­
selmiş bir a s k e r o l d u ğ u n d a n b u işin d e ğ e r i n i g ö r m e z ­
likten gelemezdi. B ö y l e bir d e v e karşı y a p a c a ğ ı s a v a ş t a
k a z a n a c a ğ ı zaferin etkisi, y a l n ı z O s m a n l ı ü l k e s i n d e d e ğ i l
b ü t ü n d ü n y a d a işitilecekti. İşte, o z a m a n p a d i ş a h o n a :
« — Dile b e n d e n n e d i l e r s i n ? » d i y e c e k t i . Artık, O s ­
manlı hükümetinin b a ş k u m a n d a n ı , ya da s a d r a z a m olmak
işten bile değildi.
Dahiliye N a z ı r ı Adil b e y i n . M u s t a f a Kemal'i S i v a s
K o n g r e s i ' n d e o l s u n kıstırması için y a p t ı ğ ı ö n e r i , k e n d i s i n e
b ö y l e c e y e n i bir ç a l ı ş m a ufku a ç ı y o r d u . D a h i l i y e N a z ı r ı n a
g ö n d e r d i ğ i karşılık t e l g r a f ı n d a ö ğ ü n m e k t e n kendini ala-

53
mach. Z e n g i n bir d o ğ a d e k o r u o r t a s ı n d a kaleme aldığı bu
telgraf ş ö y l e d i y o r d u :
— E ğ e r eski ve malûm şöhretimin n â ç i z k o n u ş m a
kaabiliyetime v e r d i ğ i k u v v e t l e sihir d o l u işler g ö r m e k t e
o l d u ğ u m ş u nazik z a m a n d a v i l â y e t t e n ayrılmaklığım d o ğ ­
ru ise ve yerime â c i z kulları gibi ölümle alay e d e r e k , ma-
lını-mülkünü de o r t a y a k o y a r a k aşiretlere, h a y r a n kaldık­
ları ş e c a a t v e s e h a v e t numuneleri g ö s t e r e c e k d i ğ e r bir
valiyi uçakla ulaştırmam m ü m k ü n s e v e b i r d e h e m e n kur­
may albaylığa v e a z s o n r a d a t u ğ g e n e r a l l i ğ e terfiim y a ­
pılacak olursa v e hükümetin v e r d i ğ i y e n i v a z i f e l e r d a h a
b ü y ü k fedakârlığı iltizam e d i y o r s a memuriyeti g e ç i m v a ­
sıtası ittihaz m e c b u r i y e t i n d e o l d u ğ u m u , v a t a n v a z i f e s i n ­
d e n d e kaçmayacağımı a r z e d e r i m .
1 Eylül 1919 g ü n ü makina b a ş ı n d a y a p ı l a n k o n u ş m a ­
da vali yeniden ş ö y l e d i y o r d u :
— Bu da bir v a t a n vazifesidir. Tabiî â c i z maruzatım
mütalâa ve buradaki v a z i f e ile m u k a y e s e edildikten s o n ­
ra verileceğine n a z a r a n d e r u h t e etmek hamiyet v a z i f e s i ­
dir. Yalnız, muvaffakiyet temini için bazı h u s u s l a r ı bilmek
ve bazı şartlar ileri sürmek isterim. İki g ü n s o n r a E l â z i z ' -
d e n muhabereye m ü s a a d e buyurulmasını temenni e d e r i m .
Elâziz Valisi
AH Galip
Dahiliye Nazırı Adil b e y , sanki isterik bir d u r u m al­
mıştı. Sabırsızlık içinde v e h e y e c a n d a n titreyerek ş ö y i e
yazıyordu :
— Alelacele hareketiniz lâzımdır. Y a r ı n s a b a h yük­
sek mütelâalarınızı bildirmenizi bekliyorum. M ü m k ü n olur­
sa yarın akşam da hareket etmeniz m ü n a s i p olur.
Nazır ADİL
Ali Galip bey de artık hızlanmıştı. D e r s i m ' d e n 1 Eylül
1919 tarihinde şu karşılığı v e r d i :
— On sekizinci tümen kumandanı ve k u r m a y b a ş ­
kanı bulunduğum sırada s u b a y l a r ı n siyasetle u ğ r a ş m a l a ­
rını y a s a k etmem üzerine husumetle karşılanmış ve 1911
s e n e s i başında istifaya m e c b u r kalmıştım. S e k i z b u ç u k
s e n e d i r ticaret v e ziraatla m e ş g u l Oldum. B u müddetlerin

54
kıdemime eklenmesiyle hemen kurmay a l b a y l ı ğ a ve E l â -
z i z ' d e n hareketim s ı r a s ı n d a d a t u ğ g e n e r a l l i ğ e terfiim y a ­
pılmazsa, akran ve emsalime n a z a r a n daha a ş a ğ ı bir rüt­
be ile askerî v a z i f e kabul etmiş o l a c a ğ ı m . Bu rütbenin
b a ş a r ı bakımından ehemmiyeti vardır.

B u n d a n b a ş k a aile efradından o n bir n ü f u s u b u r a y a

getirip E l â z i z ' d e bir s ü r ü ev e ş y a s ı da aldım. N a k l i y e mas­
rafı da çok fazladır. Yolluklar da yetişmemektedir. G e l e l i
iki ay olmadığından henüz tam maaş da alamadım. Z i r a ­
at ve ticaret işlerimi dağıtıp hamiyet vazifesi olarak ş u ­
r a y a gelişimin perişanlığımı m u c i p olmaması için yolluk­
tan başka tazminat da isterim.
E l â z i z Valisi
Ali G a l i p

Adil bey de o n u n bu hırs ve a ç g ö z l ü l ü ğ ü n ü norma'

bir şeymiş gibi karşılıyordu :
— Askerî rütbenizin yükseltilerek g e r i verilmesine
k c r a r verilmiştir. Beklenen başarınız üzerine padişahın
atıfetine de k a v u ş m a n ı z a aracı o l a c a ğ ı m ı z a ş ü p h e yoktur.
Tahakkuk edecek s e f e r masraflarınız da verilecektir. V a ­
kit geçirilmemesi için muvafakat c e v a b ı n ı z ı n hemen v e ­
rilmesini bekliyorum. Bildirilen y e r e maiyetinizle birlikte
bu akşam hareketiniz lâzımdır. Aile s o n r a da nakloluna­
bilir.
Nazır ADİL

Yine 1 Eylül g ü n ü makina başında şu t e l g r a f verili­

yordu :

— Maiyetimde Dersim jandarma t a b u r u n d a n sekiz

süvari var. Bunların bu muhitten ayrılması d o ğ r u olmaz.
Elâziz'den d ö n e c e k l e r d i r . Başka bir s ü v a r i tertibi ise ko­
lay değildir. Bu vilâyetin jandarması z a t e n i h t i y a c a kâfi
olmadığı gibi başka bir y e r e nakledilse hemen firar eder­
ler. Hattâ bir s a n c a k t a n ötekine nakledildikleri z a m a n bi­
le aynı hâdise olur. B u n u n başka vilâyetlerde de ç o k d e ­
fa tekerrür ettiğini jandarma umum kumandanı da tas­
dik eder. Halkta jandarma mesleğine fazla r a ğ b e t yok.

55
Firarilerden jandarma y a z m a y a kalksak bile alayımızın
boşluklarını d o l d u r a m a y ı z . E s a s e n j a n d a r m a maaşlarının
ö d e n m e y i p askıda kalması rağbeti b ü s b ü t ü n azaltmıştır.
T a h a k k u k e d e c e k s e f e r masrafım, evimin nakli v e eş*
yamın satılıp yenisini almak masrafını k o r u y a m a z . Bu iti­
barla yolluktan başka e n a z y e d i y ü z lira t a z m i n a t veril­
m e z s e m a ğ d u r olurum. S e k i z b u ç u k s e n e s i istifada g e ç ­
miş askerlik kıdemimin zammolunması e l z e m , iki d e r e c e
terfi d e hakkımdır. B u maruzatım y e r i n e getirilmek s o r ­
tiyle v a z i f e y i kabul ettiğim maruzdur.
Elâziz Valisi
Ali G a l i p

Ali Galip b e y , y i n e D e r s i m ' d e n N a z ı r A d i l b e y e 1 Ey-

lül'de şunları y a z d ı . Bu daha çok bir s o r u listesiydi :
— Yakalanmaları i c a p e d e n l e r firar, s a k l a n m a , i s y a n
ve ayaklanma hallerinden hangilerini işlemişlerdir? A r a ­
larında hizmette bulunanlar v a r mı? A ş i r e t l e r d e n ve hem­
şehrilerimden ne kadar para ile ne k a d a r a d a m kullana­
bileceğim?

B a ş a r ı kazanabilmek için salâhiyetimin d e r e c e s i ne

olacaktır? H â l e n kolordu kumandanı v e y a vekili kimdir?
C e v a b ı n ı z ı makine b a ş ı n d a bekliyorum.
Elâziz Valisi
Ali G a l i p

Dahiliye N a z ı r ı , işi bilmezliğe v u r a r a k hâlâ makine

başında hem kendisini, hem Damat Ferit P a ş a ' y ı , hem de
padişahı sabırsızlıktan çatlatan Ali G a l i p b e y e karşı en
sonra- baklayı a ğ z ı n d a n çıkararak ş ö y l e c e patladı :
— Şark vilâyetlerinde bir gaile ç ı k a r m a y a çalışanla­
rın tahriklerini önlemek ve karşı koyanların yakalanarak
b u r a y a gönderilmesi h u s u s u n u üzerinize aldığınız takdir­
de, istediklerinizin hepsi y e r i n e getirilecektir.

E l â z i z ' d e şimdilik itimat ettiğiniz birisini vekil bıra­

kabilirsiniz. Masrafları h ü k ü m e t ç e ö d e n i r v e g ö r e c e k l e ­
ri hizmetlere g ö r e kendilerine p a d i ş a h t a r a f ı n d a n ihsan­
larda bulunulur. Y ü k s e k dirayetiniz, d a h a f a z l a tafsilâta.
ihtiyaç g ö s t e r m e z . A r t ı k , kat'î kabul cevabınızı bekliya.
rum.
Dahiliye
Nazır ADİL
A d i l b e y , A l i Galip b e y e b i r a z d a h a a ç ı k l a m a d a b u ­
lunmanın gerektiğini a n l a y a r a k telin ö b ü r u c u n d a n ş u n ­
ları anlattı :
— Muti olduklarını iddia ettikleri halde tahriklerine
d e v a m e d i y o r l a r . K e n d i l e r i y l e a y n ı fikirde o l a n memurla­
rın g ö z y u m m a s ı n d a n istifade e d e r e k emin o l d u k l a r ı s a ­
h a d a s e r b e s t ç e d o l a ş ı y o r l a r . B u g ü n h i ç birinin s ı f a t v e
salâhiyetleri y o k t u r .
E m i n o l d u ğ u n u z k i m s e l e r d e n b i r k a ç y ü z s ü v a r i ile
ansızın gidebilirseniz, oralarda tesadüf edeceklerinizi ya­
kalayıp g ö n d e r e b i l i r s i n i z . D i ğ e r l e r i tabiî k a ç a c a k l a r d ı r . Bir
daha da o r a y a y a n a ş a m a y a c a k l a r d ı r . Bu s ü v a r i l e r e jan­
darma tahsisatı verilebilir.
V a l i v e kumandanlık salâhiyetlerinin e l i n i z d e t o p l a n ­
ması b a ş a r ı y ı temin e d e c e k t i r . K o l o r d u K u m a n d a n ı S a -
lâhattin a d ı n d a bir A l b a y d ı r , i s t a n b u l ' d a n y a k ı n d a g ö n ­
derilmiştir.
Kat'î c e v a b ı n ı z ı h e m e n bildirmenizi rica e d e r i m .
Nazır ADİL
Adil bey, valiyi t e l g r a f l a r l a b o m b a r d ı m a n e d i p d u r u ­
yordu :
— B u g ü n d e n tezi y o k t u r . İmkân v a r s a h e m e n b u g ü n
hareket ç a r e s i n e bakılması İ s t a n b u l ' c a f e v k a l â d e mem­
nuniyeti mucip o l a c a k t ı r . İmkânı y o k s a bile, imkânsızlığı
mümkün kılarak h e m e n h a r e k e t olunmasını r i c a ederiz.
Ali G a l i p b e y d e A d i l b e y gibi s a b ı r s ı z l a n ı y o r v e
devlet k u ş u n u 1 E y l ü l g ü n ü a k ş a m a e r m e d e n altm ka­
natlarından y a k a l a y ı p bahtının kafesine k a p a m a y a c a n
a t ı y o r d u . 1 Eylül 1919 g ü n ü g ü n e ş , y ü k s e k D e r s i m d a ğ ­
larının a r k a s ı n a d o ğ r u k a y a r k e n İstanbul'a loş t e l g r a f h a n e
o d a s ı n d a ş u n u bildirdi :
— G ü n e ş i n b a t m a s ı n a d ö r t s a a t kaldı. M e s a f e de
uzaktır. G e c e , saat ikide m e h t a p d a bitince d a ğ l ı k v e s a r p
y o l l a r d a s e y a h a t e d i l e m e z . K e s i n muvafakatinizi bildire-,
57
•rek b u g ü n d e n de istifade edebilmek için c e v a b ı n ı z ı n ç a ­
b u k l a ş m a s ı n ı rica ederim.
D e r s i m ' d e Eiâziz V a l i s i
Ali Galip

İstanbul'dan buna karşılık olarak şu t e l g r a f g e l d i :

— Padişahın iradesi alınmak üzeredir. F a k a t , s i z me­
m u r i y e t mahallinize g i d i n c e y e kadar b u n u n gizli tutulma­
sı lâzımdır. Maiyetinize a l a c a ğ ı n ı z g ü v e n i l i r s ü v a r i l e r l e
m ü m k ü n s e yarın hareket edip bir an e v v e l y e t i ş m e n i z te­
menni edilir. Hareketiniz tarihiyle, yerinize t a h m i n e n ne
z a m a n v a r a c a ğ ı n ı z ı n bildirilmesi lâzımdır.
Nazır ADİL

— B u g ü n a t üstünde d ö r t saat y o l y a p ı p M u t ' t a v e

H o z a t ' t a beş s a a t mütemadiyen nutuk e d e r e k y o r g u n bir
hale d ü ş t ü m . Açlıktan da sersemlemiştim. Y e m e ğ e git­
mek ü z e r e yüksek izinlerinizi beklediğimi a r z ile cevabî
emirlerinizin bildirilmesi.
Galip
V a l i H o z a t ' t a n E l â z i z ' e döndükten s o n r a İstanbul'a
şöyle seslendi :
— G e c e yarısı H o z a t ' t a n hareketle s a b a h a karşı Elâ­
z i z ' e v a r d ı m . İradeyi henüz tebellüğ etmediğim için b u ­
radaki hazırlığıma tabiî başlayamadım. Y o k s a hazırlığın
y a r ı d a kalması ayıp olur. T a m ve kat'î malûmat ve tali­
mat almalıyım ki g e r e ğ i n i tayin edebileyim. H a r e k e t ve
v a r ı ş zamanları o n a g ö r e tayin edilecek v e emirlerinize
c e v a b ı m arzedilecektir. 2 E y l ü l 1919
Elâziz Valisi
A l i Galip

Ali G a l i p b e y e s o n kılıçbalığı oltasını ş ö y l e a t a n İs­

t a n b u l , işin gerisini artık sabırsızlık, isteri ve k a y g u ile
bekleyecekti :
— A r z o l u n m u ş t u r . İradei seniye b u g ü n ç ı k a c a k t ı r . Bu
itibarla kesinleşmiştir. T a l i m a t ş u d u r :

Bildiğiniz gibi E r z u r u m ' d a birkaç kişi k o n g r e adı al­

tında toplanarak bir takım kararlar aldılar. N e t o p l a n a n -

58

:
ların. ne de aldıkları kararların ehemmiyeti v a r d ı r . F a ­
kat, bu haller memlekette bir takım d e d i k o d u l a r a s e b e p
o l u y o r . A v r u p a ' y a ise ç o k mübalâğalı aksettiriliyor v e b u
itibarla ç o k fena tesirler y a r a t ı y o r . O r t a d a e h e m m i y e t e
d e ğ e r hiç bir kuvvet, h i ç bir vak'a olmadığı halde sırf
b u mübalâğalar v e kötü tesirlerden e n d i ş e y e d ü ş e n İ n ­
gilizlerin, b u g ü n l e r d e S a m s u n ' a e p e y c e bir k u v v e t ç ı k a ­
racakları anlaşılıyor. Hükümetin umumî tamimleri a r a s ı n ­
da size de yaptığı malûm tebligata aykırı hareketler y i ­
n e d e v a m e d e r s e çıkarılacak y a b a n c ı kuvvetlerin S i v a s ' a
ve o r a d a n d a h a ilerilere yayılarak birçok yerleri işgal et­
meleri ihtimalden uzak değildir.
Bu ise memleket menfaatlerine elbetteki aykırıdır. E r ­
z u r u m ' d a toplanan malûm şahısların, y a k ı n d a S i v a s ' t a
toplanarak yeni bir k o n g r e akdetmek istedikleri, y a p ı l a n
muhaberelerden anlaşılıyor. B ö y l e beş-on kişinin o r a d a
toplanmasından bir ş e y ç ı k m a y a c a ğ ı h ü k ü m e t ç e malûm­
dur.
Fakat, b u n u A v r u p a ' y a anlatmak mümkün değildir.
İşte, b u n u n için bu şahısların o r a d a t o p l a n m a s ı n a y e r
vermemek lâzımdır. B u n u n için de e v v e l â S i v a s ' t a h ü k ü ­
metin tam güvenine s a h i p ve memleket selâmetine u y ­
g u n olan hükümet tebligatını harfiyen y e r i n e g e t i r e c e k
azimli bir vali bulundurmak lâzım geliyor.
Sizi o n u n için o r a y a g ö n d e r i y o r u z . G e r ç i , S i v a s ' t a
k o n g r e akdetmek isteyen birkaç kişiye e n g e l olmak o
kadar g ü ç bir ş e y değilse d e o r d u b ü y ü k l e r i n d e n bazıları­
nın da bunlarla aynı fikirde oldukları anlaşıldığına g ö r e ,
hükümetin a l a c a ğ ı tedbirleri ellerinden geldiği kadar ö n ­
leyecekleri ve malûm şahısları mümkün o l d u ğ u k a d a r k o ­
ruyacakları g ö z ö n ü n d e bulundurularak S i v a s ' a y a n ı n ı z a
g ü v e n i l i r birkaç y ü z kişiyle ansızın girmeniz b a ş a r ı için
u y g u n görülmektedir.
Bu itibarla e v v e l c e y a z d ı ğ ı m gibi, oralardaki K ü r t l e r ­
d e n g ü v e n e b i l e c e ğ i n i z y ü z - y ü z elli kadar s ü v a r i y i y a n ı n ı ­
z a alarak v e n e için, n e r e y e gidildiğini hiç k i m s e y e s e z ­
d i r m e y e r e k S i v a s ' a hiç kimsenin beklemediği bir s ı r a d a
g i r i p vali ve kumandanlığı ele alacak ve oradaki jandar-

59
m a v e a s k e r miktarı a z olmakla b e r a b e r h ü s n ü idare e d e ­
cek o l u r s a n ı z k a r ş ı n ı z d a b a ş k a bir k u v v e t b u l u n a m a y a ­
c a ğ ı cihetle hemen o t o r i t e k u r u p toplantıları ö n l e y e c e ­
ğ i n i z v e o r a d a b u l u n a n l a r v a r s a hemen y a k a l a y ı p İ s t a n ­
bul'a g ö n d e r e b i l e c e ğ i n i z a ş i k â r d ı r . B u s u r e t l e elde edile­
c e k h ü k ü m e t n ü f u z v e iktidarı i ç e r d e s e r g ü z e ş t ç i h a r e ­
ketlerin d e v a m ı n a e n g e l o l a c a ğ ı gibi d ı ş a r ı d a da ç o k iyi
tesirler y a r a t a r a k a s k e r çıkarmak v e oraları işgal etmek
h u s u s u n d a k i t a s a v v u r l a r ı n d a n sarfı n a z a r etmeleri için
h ü k ü m e t ç e kuvvetli bir m ü r a c a a t v e t e ş e b b ü s d a y a n a ğ ı
olacaktır.
Z a t e n S i v a s ' ı n ileri g e l e n l e r i n d e n b a z ı l a r ı n d a n inanı­
lır şekilde ö ğ r e n i l d i ğ i n e g ö r e a h a l i , bu politikacıların t a h ­
riklerinden ve p a r a toplamak için y a p ı l a n b a s k ı l a r d a n
nefret etmiştir ve bunların ö n l e n m e s i için h ü k ü m e t e her
şekilde y a r d ı m a hazırdır. O r a d a jandarma için istenildiği
k a d a r erat b u l u n a b i l e c e ğ i gibi v e adı g e ç e n S i v a s ileri
g e l e n l e r i n c e hususî şekilde y a r d ı m e d i l e c e ğ i temin e d i l ­
mektedir. Bu s u r e t l e h ü k ü m e t e sıkıca bağlı kâfi miktar­
d a j a n d a r m a kuvveti teşkil edildikten s o n r a birlikte g ö ­
t ü r e c e ğ i n i z süvarileri mükâfatlandırarak y e r l e r i n e g e r i
g ö n d e r i n i z . İşte. y a p ı l a c a k tedbirler b u n d a n ibarettir.
B u suretle işe b a ş l a d ı k t a n s o n r a n e vakit m ü n a s i p
g ö r ü r s e n i z ailenizi v e e ş y a n ı z ı çıldırabilirsiniz. Ş u k a d a r
ki. hâlen o r a d a b u l u n a n Reşit P a ş a ' n ı n valilikten a z l o l u -
n a c a ğ ı v e y e r i n e b a ş k a s ı n ı n g ö n d e r i l e c e ğ i h e r nasılsa ö ğ ­
renildi v e Reşit Paşa'nın N e z a r e t e b a ş v u r d u ğ u v e isimleri
m a l û m u n u z olan kimselerin k o n g r e akdi için S i v a s ' t a y a ­
kında birleşmek istedikleri, alınan h a b e r l e r d e n anlaşıldı­
ğ ı n d a n b o ş y e r e bir dakika g e ç i r m e y e r e k bir a n e v v e l h a ­
reket, bir saat e v v e l v a r m a y a g a y r e t etmeniz d e b a ş a r ı
için mühim v e lâzımdır. B u s e b e p l e v e n e k a d a r m ü d d e t l e
v a r a b i l e c e ğ i n i z i n hemen bildirilmesi lâzımdır.
S i v a s ' t a g ö s t e r e c e ğ i n i z telgraf ş u d u r :
« Z a t ı â l i n i z i n S i v a s V a l i s i v e kumandanlığına t a y i n ­
leri, hükümet kararı ü z e r i n e padişah-halifenin t a s d i k i n ­
d e n g e ç t i ğ i için hemen hareketle bu telgrafı S i v a s ' t a k i
sivil v e a s k e r m e m u r l a r d a n icap e d e n l e r e g ö s t e r e r e k v a -
60
lilik ve kumandanlığı da ele alıp v a z i f e y e başlamanız, key­
fiyeti bildirmeniz tebliğ o l u n u r .
D a h i l i y e Nazırı H a r b i y e Nazırı
Adil S ü l e y m a n Şefik

Ali G a l i p , bu çift imzalı ve garantili telgrafı c e b i n e

k o y a r a k M a l a t y a ' y a d o ğ r u y o l a çıktı ve 1919 yılı Eylül
ayının altısında M a l a t y a t e l g r a f h a n e s i n d e n İstanbul'a ş ö y ­
le bir telgraf çekti :
— B e s n i postasını v u r a n e ş k i y a n ı n (?) emriniz g e r e ­
ğ i n c e behemehal yakalanmaları için lüzumlu o l a n kuvve­
ti toplamak ve tertiplemek için M a l a t y a ' y a geldim. S o y ­
g u n c u l u k y e r i n e (?) hareket g ü n ü d e b u g ü n - y a r ı n taynı
v e arzedilecektir. Yalnız b u u ğ u r d a sarfedilecek paranın
n e r e d e n alınacağının bildirilmesine emirlerinizi rica e d e ­
rim.
Vali Galip

İstanbul hükümeti, s u i k a s t telgraflarının S i v a s tel­

g r a f h a n e s i n d e p u s u kuran M u s t a f a Kemal'in telgrafçıla-
r ı n c a a v l a n d ı ğ ı n d a n h a b e r s i z , d o l u d i z g i n Ali G a l i p b e y e
emirler y a ğ d ı r ı r k e n bu b a s k ı n işiyle y a k ı n d a n İlgilenen
İngiliz Intellicens S e r v i s i de bu fırsattan y a r a r l a n m a k
için davranmıştı. Adil b e y i n Ali G a l i p b e y e Kürt aşiret­
lerinden p a r a y l a birkaç y ü z atlı tutmasını salık v e r m e s i ,
y a l n ı z kendi d ü ş ü n c e s i d e ğ i l d i . İngilizler bir taşla iki kuş
v u r m a n ı n zamanı geldiğini a n l a r gibi olmuşlardı. A r a b i s ­
tan'da bir L a w r e n c e yaratmış o l a n İngiliz s ö m ü r g e c i z e ­
kâsı ve altınları, bu s e f e r M a j o r Novill adlı bir İngiliz s u ­
b a y ı n a d a T ü r k i y e ' n i n g ö b e ğ i n d e bir K u r d i s t a n yarattır­
mak ü z e r e ö n c ü l ü k e t m e y e başlamıştı. İngilizler için baş­
lamış o l a n bir kara d ü ş b ö y l e c e o r t a d a n kalkacağı g i b i ,
b a ğ ı m s ı z bir K u r d i s t a n d â v a s ı için de ilk mevziler elde
edilmiş o l a c a k t ı .
Ali G a l i p beyi M a l a t y a ' d a iki becerikli iş o r t a ğ ı bek­
l i y o r d u . B u n l a r d a n biri M a l a t y a mutasarrıfı Halil Rahmi
b e y , ö b ü r ü d e M a j o r Novill adıyla d o ğ u vilâyetlerinde bir
z a m a n d a n b e r i g e z i p d o l a ş a n v e adı g e r e k hükümet d a -

61
i r e l e r i n d e , kolordu merkezinde v e g e r e k s e b ü t ü n K ü r t aşi­
retleri a r a s ı n d a s ö y l e n e n Intellicens S e r v i s ' i n g ö r e v l i s i
b i r İngiliz s u b a y ı y d ı . İstanbul'dan çekilen çifte iplerle bu
ü ç kişi bir a r a y a gelmişti. M u t a s a r r ı f B e d i r h a n î K ü r t a ş i ­
r e t i n d e n bir O s m a n l ı o k u m u ş u idi. Dumanlı h a v a y ı g ö r ü n ­
c e hemen k a b u ğ u n u kırıp o r t a y a çıkmış v e K ü r t milliyet­
çilerinin safları arasına karışmıştı. Kürt milliyetçisi v e O s ­
manlı devletinin g e r ç e k memuru Halil Rahmi b e y , D i y a r ­
bakır'daki Kürt T a a l i C e m i y e t i ' n i n çatışma alanını bir­
d e n b i r e M a l a t y a ' y a kaydırıvermişti.
Ali G a l i p beyin İstanbul'a baskın v e s u i k a s t ü z e r i n ­
d e a n l a ş a r a k M a l a t y a ' y a gelmiş olması M a j o r N o v i l l ' i n v e
Rahmi b e y i n işini çok kolaylaştırmıştı. D u r u p d u r u r k e n
K ü r t aşiretlerinden atlı toplamak, elbetteki o l a c a k iş d e ­
ğildi. Hırslı v e ahmak bir T ü r k kurmay s u b a y e s k i s i , o n ­
lara bu bulunmaz fırsatı b e d a v a d a n bağışlamış o l a c a k t ı .
Ali G a l i p b e y i n S i v a s K o n g r e s i ' n i basmak için t o p l a m a ­
sına İstanbul hükümetince izin v e r i l e n b i r k a ç y ü z K ü r t
atlısı, K ü r t ihtilâlinin çekirdeği olarak M a j o r Novill'in v e
K ü r t ihtilâlcilerinin eline g e ç e c e k v e b u k u v v e t , M u s t a f a
Kemal'in yakalanması ya da öldürülmesi ü z e r i n e ç ı ğ gibi
b ü y ü y e r e k d o ğ u şehirlerini birer a r m u t gibi d ü ş ü r ü p t o p ­
layacaktı.

M a j o r Nevili, d o ğ u vilâyetlerinde adı y e n i işitilen bir

a d a m değildi. M ü t a r e k e d e n hemen s o n r a parlak ç i z m e l e r i ­
ni kamçısıyla döverek buralarda ilk kez sinsi sinsi d o l a ş ­
mış, kimi karanlık işler arkasında o l d u ğ u k u ş k u s u n u u y a n ­
dırmıştı. E v e t , daha iki ay ö n c e D i y a r b a k ı r ç e v r e s i n d e
d o l a ş m ı ş , T ü r k i y e aleyhinde k o r k u s u z c a u l u o r t a atıp tut­
tuğu da görülmüştü.
O z a m a n , hükümet dairelerinde barınan y u r t s e v e r ay­
dınlar v e a y d ı n kumandanlar v e s u b a y l a r o n a adamakıllı
sinirlenmiş ve diş bilemeye başlamışlardı. D e v l e t o t o r i ­
tesinin Sıfıra indiği bu mutsuz b ö l g e l e r d e g e r g i n , kuşkulu
bir h a v a esmekteydi. Yalnız, kolordu k u m a n d a n ı . M a j o r
Novill'in arkasını bırakmamış ve ne y a p m a k istediğini
adamakıllı ö ğ r e n m i ş t i : O n u n hazırlığını y a d a p r o p a g a n -

62
dasını yaptığı ş e y , İngiltere h i m a y e s i n d e bir K u r d i s t a n
kurulması işiydi.
M a j o r N o v i l l , izlenerek d e olsa o r a l a r d a y a p a c a ğ ı n ı
yapmış, İstanbul'a d ö n m ü ş t ü . B u n d a n e n ç o k s e v i n e n el­
bette Diyarbakır gibi en tehlikeli bir b ö l g e d e bekçilik y a ­
pan kolordu kumandamyla g ö z ü pek s u b a y v e birliklerdi.
M a j o r Novill'in İstanbul'a d e f o l u p gidişiyle sanki d o ­
ğ u toprakları ü z e r i n e y ı ğ ı l m a y a b a ş l a y a n kapkaranlık ka­
ra d ü ş bulutları da dağılıp gitmişti.
Ş u v a r k i M a j o r Novill y i n e gelmiş; b u s e f e r y a n ı n ­
da Kürt aşiretlerinin tanınmış temsilcileriyle m e y d a n a çık­
mıştı. M a j o r N o v i l l , artık bu seferki g e l i ş i n d e s a ğ l a m a
gelmiş, ç ö l c a s u s u L a w r e n s ' i n sihirli altıncıklarından d a
b o l c a getirmişti. Artık, İngiltere himayesindeki K ü r d i s -
tan'ın temelleri r a h a t ç a atılabilirdi. A l t ı n d a n d a h a iyi p r o ­
p a g a n d a silâhı mı o l u r d u ?
M a j o r Novill'in p r o p a g a n d a b a y r a ğ ı olarak y a n ı n d a
getirdiği Kürt d e r e b e y l e r i n i n o ğ u l l a r ı , o n u n ş a n s ı n ı d a h a
çok a r t t ı r a c a ğ a b e n z i y o r d u . B e d i r h a n î l e r d e n C e l â d e t Ali,
K â m u r a n Ali, Diyarbakırlı C e m i l P a ş a z a d e E k r e m v e Hak-
kârili O s m a n b e y l e r , e n g ü v e n i l i r adamlarını silâhlandıra­
rak y a n l a r ı n d a getirmişlerdi.
H e p s i de atlıydı. M a j o r Novill, birinci g e l i ş i n d e kol­
o r d u kumandanlığının kendisi için yarattığı tehlikeyi s e z ­
miş, bu sefer işi s a ğ l a m a bağlamıştı. Bu tanınmış Kürt
milliyetçilerini resmî vesikalarla d o n a t a r a k y a n ı n d a g e z ­
dirmeye başlamıştı.
Dahiliye N e z a r e t i , M a j o r Novill'in y a n ı n d a g e z d i r d i ğ i
Kürt ihtilâlcilerine resmî b i r e r v e s i k a v e r m i ş t i : O n l a r , b u ­
ralarda T ü r k ' t e n b a ş k a milletlerin sayımını y a p a n M a j o r
Novill'in müşavirleriydi. Buraları çok iyi t a n ı y o r ve bili­
yorlardı.
M a j o r N o v i l l , a r k a d a ş l a r ı v e arkalarındaki kalabalık
silâhlı Kürt a t l ı l u r ı y l a E l b i s t a n v e A r g a ü z e r i n d e n M a l a t ­
y a mutasarrıfı Rahmi b e y v e belediye b a ş k a n ı n c a karşı­
lanmışlardı.
İstanbul hükümetiyle Ali G a l i p b e y a r a s ı n d a g e ç e n
suikast pazarlığını S i v a s t e l g r a f h a n e s i n d e y a k a l a y a n M u s -

63
 tafa Kemal, k o n g r e n i n e n d o l u günlerini y a ş ı y o r d u . M a ­
demki hastalık g ö r ü l m ü ş t ü , g e r i s i n d e n korkulmazdı. He­
m e n ameliyata başlamak g e r e k i y o r d u .
M a j o r N o v i l l . K ü r t a r k a d a ş l a r ı y l a M a l a t y a ' y a çıka-
g e l d i ğ i n d e k o n g r e , ikinci g ü n ü n d e b u l u n u y o r d u . M u s t a f a
K e m a l , Kâzım K a r a b e k i r ' i n şifreli telgrafından bu haberi
alır almaz hemen d a v r a n d ı . S i v a s telgrafhanesinin tahta
s a n d a l y e l e r i n d e n birine ç ö k e r e k S i v a s ' t a n u z a k l a ş a n b ü ­
tün t e l g r a f tellerinde kendi d ü ş ü n c e l e r i n i y ü r ü t m e y e b a ş ­
ladı.
İşin b a ş ı n d a n beri D i y a r b a k ı r ' d a b u l u n a n 13. Kolor­
d u K u m a n d a n ı C e v d e t b e y i n d u r u m u n d a n kuşkulandığın­
d a n o n u n emrindeki b a ş k a g ü v e n i l i r s u b a y l a r l a şifreleşi-
y o r d u . M e r k e z i S i v a s ' t a b u l u n a n 3. K o l o r d u K u m a n d a n ı ­
nın imzasıyla 13. K o l o r d u K u r m a y Başkanı Halit b e y e ş i d ­
detli bir şifre y a z d ı r d ı . 7 E y l ü l 1919 da y a z ı l a n bu şif­
r e d e V a l i Ali G a l i p b e y l e birlikte B i n b a ş ı N o v i l l , M a l a t y a
M u t a s a r r ı f ı Halil Rahmi b e y i , K â m u r a n , C e l â d e t v e Ek­
rem b e y l e r i mutlaka yakalatıp tutuklu olarak S i v a s ' a g ö n ­
d e r m e s i e m r e d i l i y o r d u . E l â z i z ' d e b u l u n a n 15. A l a y K u m a n ­
d a n ı İlyas b e y e de emrindeki altmış kadar atlı ve ester-
s u v a r ı n , en g e ç olarak 9 E y l ü l ' d e H a r p u t ' t a n M a l a t y a ' y a
y o l a çıkarılmasını d o ğ r u d a n d o ğ r u y a emretti. İlyas b e y e
8 E y l ü l ' d e S i v a s ' t a n M a l a t y a ' y a d o ğ r u bir otomobille bir­
k a ç s u b a y ı n y o l a ç ı k a c a ğ ı n ı bildirdi. 7 Eylül 1919 da Di­
y a r b a k ı r ' d a n kurmay b a ş k a n ı n ı n imzasıyla g e l e n telgraf
şöyle diyordu :
— T e v k i f hakkındaki a r z u y a muttali oldum. Bu bap­
t a k u m a n d a n b e y i n emir v e r e c e ğ i n i z a n n e t m i y o r u m . Ç ü n ­
k ü , h a v a s ı a s k e r i y e l e r i n e t a m a m e n vakıfım. T a r a f ı m d a n
v u k u b u l a c a k tebligatı ise, t a m a m e n icrada t e r e d d ü t e d e r ­
ler. Bu bapta İstanbul ile m u h a b e r e d e y i z .
13. K . K u r m a y Başkanı H a i l t

Elâziz'deki A l a y K u m a n d a n ı İlyas b e y de sevindirici

bir h a b e r v e r m i y o r d u . 8 T a r i h l i ş i f r e s i n d e ş ö y l e d i y o r d u :
— K o l o r d u d a n aldığım emir üzerine hareketim- tehir
edilmiştir. K o l o r d u n u n muvafakati olmadan b u r a d a n ha-

64
reket etmekliğim m ü n a s i p o l m a y a c a ğ ı n d a n hareket em­
rinin k o l o r d u d a n tebliğine delâlet b u y u r u n u z .
M u s t a f a K e m a l , 7-8 Eylül 1919 g e c e s i , a y n ı tahta
s a n d a l y e n i n ü z e r i n d e s i g a r a üstüne s i g a r a içerek 13. Kol­
o r d u K u r m a y B a ş k a n ı Halit beye şu şifreyi telledi :
— Z e v a t ı malumenin hıyaneti sabit olmuştur. Hükü­
meti m e r k e z i y e , bu habasette müşterektir. O r a d a n emir
beklemek d ü ş m a n a fırsat vermektir. Bu bapta tebligatı­
mızda hiç kimseyi t e r e d a ü a e s e v k e t m e y e c e k s u r e t t e der­
hal emir vermek, vakit geçirmemek lâzımdır. K u m a n d a -
nm t e r e d d ü t e d e c e ğ i n e ihtimal v e r i y o r s a n ı z , zatı âliniz ta­
r a f ı n d a n E l â z i z ve M a l a t y a ' d e k i alay kumandanlarına v u k u
bulmuş tebligatımızın icrasını biidiriniz. L ü z u m u hakiki
v a r s a , kumandayı m ü n a s i p g ö r d ü ğ ü n ü z fırka kumandan­
larından birisi d e r u h t e etsin! T e e n n i zamanı geçmiştir,
i c r a a t c e v a b ı n ı z a rnuntazırız, kardeşim!
Mustafa K E M A L

İlyas b e y e de ş ö y l e bir emir şifreledi :

— Z e v a t ı malumenin hıyaneti tahakkuk etmiştir. İs­
tanbul'daki hükümeti merkeziye dahi bunların hıyanetin­
de müşterektir. K o l o r d u n u z kumandanının bu hususta is­
tizan etmesi ve c e v a p alamaması varidi hatırdır. Bina­
e n a l e y h meselenin hallini ve teminini zatı âlinizden bekle­
rim. C e v a b ı n ı z a muntazırım, efendim. M a l a t y a ' d a k i icra­
atınızı müteakip lüzum hasıl olursa S i v a s ' t a bize iltihak
edersiniz.
Mustafa K E M A L

Malatya'daki 12. S ü v a r i A l a y Kumandanı C e m a l beyi

makina başına ç a ğ ı r a n M u s t a f a Kemal, hainlerin tutulma­
sı için o n u da sıkıştırdı. Komplocuların g ü ç l e r i üzerinde
bilgi aldı. Silâhlı Kürtlerin on beş-yirmi kişi o l d u ğ u n u
s ö y l e y e n C e m a l b e y , alayın m e v c u d u n u n da ancak o ka­
d a r o l d u ğ u n u ekledi. M u s t a f a Kemal'ce b u kuvvet, o n ­
ları yakalamak için y e t e r de artardı bile. O n a g ö r e bu tu­
tuklama işi için s ü v a r i ve t o p ç u alayının yalnız s u b a y l a r ı
bile y e t e r d i . M u s t a f a Kemal'in anlamak istediği ş e y , ö z e l
a u r u m ve ruh d u r u m u idi.

65 3/F. : 5
 O n u makina b a ş ı n d a g ö r ü ş m e y e ç a ğ ı r d ı . 12. S ü v a r i
A l a y K u m a n d a n ı C e m a l beyi t a n ı m ı y o r d u . B u n u n için o n ­
d a n kimliği ü z e r i n d e biraz bilgi aldıktan s o n r a , temel ko­
n u ş m a s ı n a g e ç m e k istedi. C e m a l b e y , telin ö b ü r u c u n d a n
şöyle konuştu :
— Ü ç y ü z o n bir s o n u n d a H a r b i y e ' d e n m e z u n oldum.
K a f k a s v e S u r i y e c e p h e l e r i n d e s ü v a r i ikinci t ü m e n d e a ş i ­
ret i h t i y a t tümeni mürettep s ü v a r i alay k u m a n d a n l ı ğ ı n d a
v e İran'da s ü v a r i ikinci a l a y k u m a n d a n l ı ğ ı n d a b u l u n d u m .
İstanbulluyum.
— M u h a b e r e m i z i n hiç b i r noktasının hiç b i r k i m s e y e
s ö y l e n m e y e c e ğ i n e dair yanınızdaki t e l g r a f m ü d ü r v e me­
m u r u n a yemin ettirmenizi rica ederim. M u h a b e r e y e d e ­
vam edeceğiz.
— Yemin ettiler, kimse kalmadı. Y a l n ı z ı z , efendim.
— O r a y a bir İngiliz Binbaşısı gelmiş, ismini, y a n ı n ­
da kimler o l d u ğ u n u bildiriniz.
— V e s i k a s ı n d a C o b e r t i n Novill'dir. Refakatindekiler
B e d i r h a n z a d e K â m u r a n v e C e l â d e t b e y l e r l e Diyarbakırlı
C e m i l P a ş a z a d e E k r e m b e y , Diyarbakırlı Hilmi efendi v e
bir takım ekrottan ibarettir.
— E k r a t dediğinizin miktarı nedir ve o binbaşı c i n ­
s i n d e n ne kadar kuvvet v a r d ı r ?
— O n b e ş - y i r m i kadar v a r d ı r . Bir ç a v u ş , bir neferi
v a r . B a ş k a y o k efendim.
— 5-6 g e c e s i E l â z i z V a l i s i otomobil ile o r a y a git­
miştir. O r a d a mıdır ve onlarla temasta mıdır?
— B u r a y a gelmiştir. Novill ile g ö r ü ş m ü ş t ü r . B u g ü n
de iadei z i y a r e t olmak ü z e r e N o v i l l , valinin misafir b u ­
l u n d u ğ u f a b r i k a t ö r M e h m e t efendinin h a n e s i n e g i d e c e k ­
tir. Diğerleriyle g ö r ü ş ü p g ö r ü ş m e d i ğ i n i bilemiyorum.
— Alayınızın el altında m e v c u d u n e d i r ?
— A l a y ı n bölükleri müteferriktir. B u r a d a a n c a k bir
k a d r o b ö l ü ğ ü vardır. O n u n da bir kısım atlıları takibat­
tadır.
— Şimdi bu a n d a elinizin altında k a ç müsellah nefer
vardır?
— O n b e ş - y i r m i çıkarılabilir.

66
 — Vali G a l i p beyi ve İngiliz Binbaşısını ve K â m u r a n
C e l â d e t v e E k r e m b e y l e r i n köftesinin m ü d e b b i r a n e tertip­
l e b u g e c e tevkifleriyle S i v a s ' a tahrikleri elzemdir. V a z i ­
y e t i n i z b u n u y a p m a y a müsait midir? S i z e b u r a d a n v e
H a r p u t ' t a n m u a v e n e t yetiştirilecektir.
— Valiyi de b e r a b e r mi?
— Bilhassa e v e t !
— Arzettiğim v e ç h i l e v a z i y e t ve kuvvetim b u n a g a y ­
r ı müsaittir. K â m u r a n C e l â d e t v e E k r e m b e y l e r i n tevkif­
leri hakkında 13. K o l o r d u K u m a n d a n ı y l a m u h a b e r e c e r e ­
y a n etti. N e t i c e s i n d e şimdilik tevkifleri v a z i y e t i n n e z a ­
keti hesabıyla muvafık o l a m a y a c a ğ ı hakkında emir de
v ü r u t etmiştir.
— Kendilerine hissettirmeksizin sıkı t a r a s s u d a t t a b u ­
l u n d u r u n u z . H e r hareketlerinden bize malûmat v e r i n i z .
K o l o r d u kumandanından emir gelecektir. Bir t a r a f a h a r e ­
ket e d e r l e r s e istikameti hareketleri ve otomobille mi h a ­
reket ettikleri bildirilmelidir. Bu zevat m e y a n ı n d a a r a n ı z ­
da ş i f r e v a r mıdır?
— Vali b e y , E l â z i z ' d e n Amerikan otomobiliyle gelmiş­
tir. Diğerlerinin otomobili y o k t u r . C ü m i e s i atlı olarak g e l ­
miştir. İlyas beyle şifremiz vardır.
— T e ş e k k ü r ederim. N e t i c e i tetkikatınıza h e r an in­
tizar eyleriz efendim. Bizimle muhabere için lâzım g e l e n
şifre s i z e bildirilecektir.
— H e r an emri âlinize a m a d e ve lâyık o l m a d ı ğ ı m t e -
şekküratın minnettarıyım. G ö n d e r i l e c e k şifrenize m u n t a z ı r
bulunduğumu arzeylerim.
8 Eylül'de C e m a l b e y d e n komplocuların hâlâ M a l a t ­
y a ' d a olup olmadıklarını s o r d u v e g ü n d e iki kez r a p o r
v e r m e s i n i emretti. Halit b e y e y a z d ı ğ ı telgrafa da 8 E y l ü l ' ­
d e karşılık geldi. B u n d a , E l â z i z ' d e ilyas b e y e y o l a ç ı k m a
emri verildiği bildiriliyordu. « K o l o r d u K u m a n d a n ı C e v d e t
bey d a h i , İlyas beyin elli iki e s t e r s u v a r ve iki m i t r a l y ö z l e
9 E y l ü l sabahı hareket ettiğini ve 10 Eylül akşamı M a l a t ­
y a ' d a bulunacağını bildirdi.» C e v a t b e y , M u s t a f a Kemal'e
g ö n d e r d i ğ i şifrede de « M u h a l e f e t l e r l e dolu bir muhitte

67
d a h a fazla icraat y a p m a m a k h u s u s u n d a kendisini m a z u r
g ö r m e s i n i » bildiriyordu.
9 Eylül g ü n ü e p e y c e c i v c i v l i başladı. İlyas b e y i n müf­
r e z e s i n d e n başka A z i z i y e ' d e n iki süvari b ö l ü ğ ü , S i v e r e k ' ­
ten Malatya'daki a l a y a bağlı bir bölük d e M a l a t y a y ö n ü n ­
den y o l a çıkarıldı.
M u s t a f a Kemal, aklına gelebilen b ü t ü n ç a r e l e r e b a ş
vurarak komplocuları kıskıvrak bağlamayı adamakıllı ka­
fasına k o y m u ş t u . B i r k a y g u d u y m u y o r değildi, n e d i r ki
herkes gibi k o r k m u y o r d u v e titremiyordu. E l â z i z v e Der­
sim b ö l g e s i n d e s ö z ü ç o k g e ç e n v e Kemah'ta o t u r a n eski
mebus Halet b e y e de bir mektup g ö n d e r e r e k 9 E y l ü l ' d e
Elâziz'e yollanmasını v e H a y d a r beyle bağlantı kurma­
sını diledi. Kâzım K a r a b e k i r d e ö b ü r y a n d a n b ü t ü n g ü ­
c ü y l e ayaklanmıştı. V a n Valisi H a y d a r beyi E l â z i z V a l i ­
liğini ü z e r i n e almak ü z e r e E r z u r u m ' d a n s ö z ü g e ç e n vilâ­
y e t e d o ğ r u yola çıkarmıştı. H a y d a r b e y , 15. K o l o r d u y a
bağlı Mamahatun'daki s ü v a r i olayıyla da bağlantı kura­
rak gerektiğinde bu alayı Malatya'ya g ö n d e r e c e k t i .

*#
Ali Galip bey de bir y a n d a n yakın-uzak birçok Kürt
aşiretine mektuplar y a z ı y o r . Eylül'ün 14 ü n c ü g ü n ü , M a ­
latya'dan S i v a s ü z e r i n e y ü r ü n e c e ğ i n i b i l d i r i y o r d u .
B u sırada, M a l a t y a ' y a beş saat uzaklıktaki B u r g a
nahiyesinde aşiret silâhlarının toplandığı g e l e n haberler
a r a s ı n d a y d ı . V a l i , mutasarrıf ve İngiliz B i n b a ş ı s ı n ı n her
türlü ç a r e y e baş v u r a r a k Kürtleri kışkırttığı a n l a ş ı l ı y o r d u .
Kâzım Karabekir, bir y a n d a n Dersim Kürtlerinin d u r u m u ­
nu kuşku verici b u l d u ğ u n d a n Kiğı ve E r z i n c a n ' d a y e d e k
kuvvet bulundurulmasını d ü ş ü n ü y o r d u .
Dersim Kürtleri, akıllı ve kurnazdı. M a l a t y a ' d a k i iş
elverişli bir d u r u m a l ı n c a hemen d a ğ l a r d a n ş a h i n gibi
o r a y a inebilirdi.
B ö y l e c e , E r z i n c a n ' d a k i iki süvari b ö l ü ğ ü n ü y e r i n d e
bırakarak bunları bir t a b u r piyade ve iki top ile g ü ç l e n ­
dirdi. B u r a s ı merkez d u r u m u n d a o l d u ğ u n d a n b u r d a n her
y a n a kuvvet yollanabilirdi.
K â z ı m Karabekir'e g ö r e Ali Galip'in işi b i r K ü r t ih-

68
tilâline gidişin b a ş l a n g ı c ı y d ı . Bütün k u ş k u s u b u n d a n d ı .
B u n u n için bir Kürt ihtilâline karşı her z a m a n hazır d u r a n
13. K o l o r d u y u kendi emrine almıştı.
M u s t a f a Kemal, E y l ü l ' ü n 9 u n c u g ü n ü pek yakın ada­
mı R e c e p Z ü h t ü b e y i , y a n ı n a birkaç s u b a y d a h a katarak
bir o r d u otomobiliyle M a l a t y a ' y a d o ğ r u y o l a çıkardı. Re­
c e p Z ü h t ü b e y , M u s t a f a Kemal'den aldığı ö z e l talimatla
y o l a çıkarken u y d u r m a 3. K o l o r d u y a v e r i olarak gösterildi.
N e d i r ki, bu a c a r s u b a y l a r ı n bindiği o t o m o b i l , ç a m u r l u ,
b o z u k yollarda t a n g u r t u n g u r g i d e r k e n K a n g a l kasaba­
s ı n d a kırılıp kaldı. O denli ç a b u k gidilmesi g e r e k e n M a ­
latya, alay e d e r gibi en tehlikeli olayların çalkantısı için­
d e uzaklarda kaldı. R e c e p Z ü h t ü bey v e a r k a d a ş l a r ı , bun­
d a n sonraki u z u n v e çetin y o l u atla, a r a b a y l a g e c e g ü n d ü z
kestirerek a n c a k S i v a s ' t a n çıkışının d ö r d ü n c ü g ü n ü M a ­
latya'ya varabildi.
V a l i Ali Galip, M a l a t y a ' y a v a r ı n c a f a b r i k a t ö r M e h m e t
efendinin evine konuk o l m u ş t u . M a l a t y a eşrafı ve ileri
gelenleri hemen o n u n ç e v r e s i n i sararak Kürt miliyetçi
mutasarrıf Halil Rahmi b e y d e n yanıp yakındılar. E ş r a f ve
ileri gelenlerin anlattığı ş e y l e r bir ihbar niteliği taşıyor­
d u . Bu y ü z d e n valiye bir sır gibi gizli s ö y l e n m i ş t i . Nedir
ki Vali Ali Galip y e m e d e n i ç m e d e n kendisine mutasarrıf
ü z e r i n e yapılan bütün ihbarları o l d u ğ u gibi s u ç ortağı
Halil Rahmi b e y e anlattı. Halil Rahmi bey de küplere
binerek eşraf ve ileri gelenlerin üstüne y ü r ü d ü ve o n ­
ları tehdit etti. S o n r a d a n eşraf, Ali Galip'i yine M e h m e t
efendinin e v i n d e g ö r m e y e gittiler ve ona :
— Bizim size g i z l i c e söylediğimiz şeyleri n e d e n mu­
tasarrıfa s ö y l e y e r e k bizi b ö y l e g ü ç d u r u m d a bıraktınız?
diye sordular. Ali G a l i p o n l a r a şu karşılığı v e r d i :
— Benim İstanbul'da da sır saklayamadığım meş­
h u r d u r ; b e n , sır s a n d ı ğ ı değilim. Fakat, merak etmeyin,
ben mutasarrıfa b a ş k a t a r z d a anlattım! dedi.
Bir g ü n Ali G a l i p , y i n e fabrikatör M e h m e t efendinin
k o n a ğ ı n d a oturmuş. M u s t a f a Kemal'e atıp t u t u y o r d u . Bir
F r a n s ı z Binbaşısı da bu s ı r a d a vali iie g ö r ü ş m e k ü z e r e
bu e v e gelmişti. F r a n s ı z B i n b a ş ı s ı , Ali G a l i p beyin M u s -
69
tafa Kemal için çok çirkin ve a ğ ı r lâflar ettiğini g ö r ü n c e
kanına d o k u n d u v e o n a şunları s ö y l e m e k t e n kendini ala­
madı :
— B i z F r a n s ı z l a r , vatanıyla a l â k a d a r olanları s e v e r i z .
P a ş a n ı n millî g ö s t e r i l e r i . V e r s a y s a r a y ı n d a T ü r k l e r aley­
hindeki v a z i y e t i hemen kamilen değiştirmiştir. E ğ e r v a z i ­
fem mani olmasaydı E r z u r u m ' a gidip hürmetlerimi a r z e -
decektim.
Ali G a l i p b e y :
— E ğ e r mıntakama g i r e r s e o n u tevkif e d e c e ğ i m ! d e ­
y i n c e , F r a n s ı z Binbaşısı :
— Kiminle tevkif e d e c e k s i n i z ? B ü t ü n j a n d a r m a l a r ve
a s k e r l e r v a t a n s e v e r d u y g u l a r l a d a v r a n m a k t a d ı r l a r , dedi.
V a l i Ali G a l i p , b ö y l e atıp tutarken bir g ö s t e r i ş t e n baş­
ka bir ş e y yapmadığını biliyordu. O, bu belâlı işe g i r d i ğ i n e
ç o k t a n pişman o l m u ş t u , ama ş u sıra g e r i y e d ö n ü l e c e k
gibi değildi.
M a l a t y a ' d a b ö y l e b o ş u b o ş u n a oturarak İ s t a n b u l hü­
kümetine d o k u z d o ğ u r t t u ğ u n u pek iyi b i l i y o r d u . N e d i r ki
kendisi diken ü z e r i n d e b e k l i y o r d u . A ş i r e t l e r e s a l d ı ğ ı ha­
b e r l e r d e n ne ç ı k a c a ğ ı n ı çok merak e d i y o r d u . A ş i r e t reis­
leri ç o k g e r ç e k ç i v e tecrübeli kişilerdi. A c a b a t o n g a y a ba­
sarak kendisine baskın müfrezesini s a ğ l a y a c a k l a r mıydı?
R e c e p Z ü h t ü b e y M a l a t y a ' y a v a r d ı ğ ı n d a Ali G a l i p beyle
ötekilerin ç o k t a n kaçıp gittiklerini ö ğ r e n d i . D ö r t g ö z l e ha­
ber b e k l e y e n M u s t a f a Kemal'e e n s a ğ l a m v e e n d o ğ r u
haberlerle dolu bir r a p o r şifreledi. B u n a g ö r e d u r u m ş ö y ­
le gelişmişti :
B u n c a gürültülü patırtılı bir olayın içinde b u l u n a n
ve bu o l a y ı n da kahramanı olan Ali G a l i p b e y , kendisini
feleğe havale ederek beklemekten başka c a r e olmadığını
görüyordu.
N e d i r ki, y i n e d e kuşku v e k a y g u i ç i n d e y d i . O r d u
birliklerine s o k u l a m ı y o r d u . Ç ü n k ü hepsinin a ş a ğ ı y u k a r ı
M u s t a f a Kemal'i sempati ile karşıladıklarını b i l i y o r d u .
S i v i l l e r d e n destek g ö r m e y i beklemenin ' d e aptallık
olduğunu anlayacak kadar tecrübesi vardı.
O , b ö y l e diken ü z e r i n d e yatıp kalkar, b i r y a n d a n d a

70
İstanbul hükümetini s u d a n nedenlerle a v u t m a y a çalışır­
ken Malatya posta-telgraf müdürü - M u s t a f a Kemal'in
alay kumandanı C e m a l beyle olan telgraf g ö r ü ş m e s i n i
kimseye s ö y l e m e y e c e ğ i n e yemin ettiği halde - o n u n y a ­
nına sokuldu ve o n a ş ö y l e c e d u y u r d u :
— S i v a s ' l a H a r p u t a r a s ı n d a açık tel m u h a b e r e s i y a ­
pılıyor, s i z i , mutosarrıfı v e o n u n y e ğ e n l e r i K â m u r a n v e
C e l â d e t beyleri yakalamak için geniş bir askerî t e d b i r alın­
makta ve o r d u birliklerinin her y a n d a n M a l a t y a ' y a d o ğ r u
ilerlediği anlaşılmaktadır: Şimdilik Harput'tan İlyas beyin,
S i v a s ' t a n da kimi s u b a y l a r ı n y o l a çıktıklarını öğrendik.
Bunları işiten Ali G a l i p beyin beti-benzi atmış, büyük b i r
korkuya kapıldığı g ö r ü l m ü ş t ü .

Bütün g e c e y i , u y k u s u z , hükümet dairesinde g e ç i r e n

v e bir kurtuluş ç a r e s i a r a y a n Ali G a l i p b e y , mutasarrıf
Halil Rahmi beyi b i r k a ç kez telefonla hükümet dairesine
ç a ğ ı r d ı . N e d i r ki mutasarrıf d a i r e y e gitmemekte ayak
diredi.
Bütün g e c e , mutasarrıfın o d a s ı n d a volta v u r a r a k d o ­
laşan Ali G a l i p b e y , c a m l a r d a n giren ilk g ü n ışıklarını
da yalnız başına s e y r e t t i .
S a b a h l e y i n , ş e h i r uyandıktan s o n r a , vali, jandarma
kumandanını y a n ı n a çağırdı ve ona ş ö y l e emir verdi :
— Tekmil jandarma ve polisi toplayın ve müdafaa
tertibatı alın!
J a n d a r m a kumanaanı :
— Efendim, d e d i , e s a s e n jandarma ve polis kuvveti
çok a z d ı r v e böyle bir z a m a n d a şehrin a s a y i ş i n e bakacak
kimse kalmaz. J a n d a r m a ve polisin .vazifesi ancak a s a ­
yişi korumaktan ibarettir.

J a n d a r m a k u m a n d a n ı n d a n bu o l u m s u z karşılığı alan
vali, b ü s b ü t ü n p a n i ğ e kapıldı ve k o s k o c a T ü r k i y e ' d e yal­
nız başına kaldığını anladı.
B u n u n ü z e r i n e M a l a t y a civarının en tanınmış aşiret
reisi H a c ı K a y a ' y a b a ş vurmak z o r u n d a kaldı. E l â z i z ' d e n
yola çıkmış oian İlyas beyle kumandasındaki müfrezeyi
bir baskınla y o k etmek için, adamlarını y o l ü z e r i n d e p u -

71
s u y a yatırmasını i s t e d i y s e de yiğit bir adam olan H a c ı
K a y a A ğ a , b u kahpeliğe y a n a ş m a d ı .
İşte. M a l a t y a şehrinin içinde artık y a p a c a k hiç bir
ş e y l e r i kalmayan Ali G a l i p ve Halil Rahmi b e y l e r , bilin­
m e y e n b i r y a n a kaçmak için hazırlığa başladılar. M u t a ­
s a r r ı f ı n , Kürt atlılarının b a ş ı n d a M a l a t y a sokaklarından
nal şakırdatarak g e ç t i ğ i g ö r ü l d ü y s e de ne y a p a c a k l a r ı
h e n ü z bilinmiyordu. Ali G a l i p b e y , birçok Kürt reislerine
bir y ı ğ ı n mektup y a z d ı ğ ı halde hiç bir karşılık da alama­
mıştı. B u n u n nedeni ş u y d u : 13. K o l o r d u Kumandanı C e v ­
det b e y , Kürt isyanına karşı tetikte beklediğinden bu mek­
tupların birkaçını yakalatıp k o l o r d u n u n kasasına kitleyi-
vermişti.
M u t a s a r r ı f Halil Rahmi b e y , yanındaki y e ğ e n l e r i K â ­
m u r a n v e C e l â d e t b e y l e r l e a n c a k Kâhta'daki akrabası
Hacı Bedir Ağa'nın yanına sığınabileceğini düşündüğün­
d e n V o l i Ali G a l i p bey d e o n a uymaktan b a ş k a ç a r e b u ­
lamadı. Kendisi bir T ü r k çoc.uğu olan ve yalnız k o n g r e
h e y e t i y l e M u s t a f a Kemal'i yakalamak amacıyla d a v r a n a n
Ali G a l i p b e y talihin ne g a r i p cilvesidir ki, şimdi çıkarıl­
maya ç a l ı ş a n bir Kürt ihtilâlinin elebaşıları a r a s ı n a karış­
mak z o r u n d a kalmıştı.
9 E y l ü l akşamı, telgraf ve p o s t a m ü d ü r ü n d e n Malat­
ya ü z e r i n e y a p ı l a n askerî y ü r ü y ü ş ü h a b e r alan Ali Galip
beyle mutasarrıf, kaderlerini birleştirmek z o r u n d a kolmış-
lardı. 10 Eylül 1919 g ü n ü Ali G a l i p beyle Halil Rahmi b e y .
y a n l a r ı n d a birkaç jandarma ve K ü r t atlısı olarak hükü­
met d a i r e s i n e geldiler; sandık emininin o d a s ı n a girdiler:
S a n d ı ğ ı açtılar. Altı bin lirayı ayırıp bir kenara koydular
ve s a n d ı ğ a bırakmak ü z e r e ş ö y l e bir senet imzaiadıiar :
« M u s t a f a Kemal P a ş a v e a v e n e s i n i n tenkili masa­
rifine karşılık olmak ü z e r e olbaptaki emrine tevfikan altı
bin lira alınmıştır. 10 E y l ü l 1919. Ali Galip.»
M a l a t y a S ü v a r i A l a y K u m a n d a n ı C e m a l b e y , Elâziz'-
d e n y o l a çıkan İlyas b e y m ü f r e z e s i n i n M a l a t y a ' y a yak­
laştığını h a b e r alınca y ü r e k l e n d i . S u b a y l a r a mutasarrıfın
evini sarmalarını emretti. E v i s a r a n g e n ç s u b a y l a r telefon
tellerini kestiler ve evi bastılar. Evinin basılacağını d a h a
72
o n c e s e z e n mutasarrıfın karısı, hükümet d a i r e s i n e habeı
saldı. Ali G a l i p beyle Halil Rahmi b e y de tam bu a r a s e ­
nedi imzalamak işi üzerindeydiler.
V a l i , mutasarrıf ve maiyetindekiler, bu haberi alır al­
maz, tam bir panik içinde canlarının k a y g u s u n a düştüler.
Ayırdıkları parayı ve almayı tasarladıkları birçok şeyi ol­
d u ğ u gibi bırakarak hükümetin b a h ç e s i n d e b e k l e y e n at­
larına atladılar ve d o l u d i z g i n ş e h r i n dışına d o ğ r u s ü r ­
düler.
Ali G a l i p b e y , 10-11 Eylül g e c e s i n i M a l a t y a ' y a yakın
Rakka'da g e ç i r d i . B u r d a o t u r a n Kürt a ş i r e t reisinin ko­
n u ğ u oldu. M u t a s a r r ı f l a y e ğ e n l e r i v e ö b ü r K ü r t e l e b a ş ı ­
ları da o r d a y d ı . Bu köy, M a l a t y a ' y a en ç o k beş saat ç e ­
kiyordu. B u k ö y d e önemli g ö r ü ş ü p k o n u ş m a l a r o l d u . O r ­
taya g e r ç e k bir Kürt ihtilâlinin b ü t ü n s l o g a n l a r ı atıldı. S i -
verek'e v e bütün Kürt aşiretlerine y e n i d e n h a b e r salındı.
Dersim Kürtleri de bu a r a d a Kürtlük d â v a s ı namına o r a y a
çağrıldılar.
Mutasarrıf ş ö y l e k o n u ş t u :
— B u r d a t o p l a n a n aşiret kuvvetleriyle ilk ö n c e M a ­
latya'ya s a l d ı r a c a ğ ı z . Y a ğ m a ve talan ederek bir tek T ü r k
bırakmamacasına ö l d ü r e c e ğ i z . O n d a n s o n r a S i v a s önle­
rine y ü r ü y e c e ğ i z . Bu saldırılar k o o r d i n e edilecek, Raka'-
daki kuvvetler, M a l a t y a ' y a saldırırken D e r s i m Kürtleri de
Elâziz'e saldıracak, yakıp yıkacak, y a ğ m a l a y a c a k v e T ü r k ­
leri öldüreceklerdir.
Ali Galip, Elâziz'le M a l a t y a ' n ı n b ö y l e k o r k u n ç bir s a -
dizmle yakılıp yıkılmasına ve T ü r k l e r i n ö l d ü r ü l m e s i n e razı
olmadı, direndi. Ne v a r ki bu ihtilâl meclisinde iktidarın,
Halil Rahmi b e y e g e ç t i ğ i n i a n l a y ı n c a , s u s m a k t a n başka
ç a r e bulamadı. Halil Rahmi, kızgın bir K ü r t lideri olarak
konuşuyor ve emrediyordu.
M a l a t y a ' y a s a v a ş a r a k g i r e c e k olan Kürt milisleri ş e h ­
re Kürt b a y r a ğ ı ç e k e c e k l e r d i . M a j o r Novill de elbette bu
Kürt ihtilâl meclisinin şerefli bir ü y e s i y d i .
— H i ç merak etmeyiniz, dedi. U r f a ' d a k i İngiliz tü­
meni en yakın z a m a n d a imdada yetişecektir.
B u n u dinleyen H a c ı B e d i r A ğ a :

73
 — Bu işe İngilizlerin karışması d o ğ r u değildir, d e d i .
A ş i r e t l e r , M a l a t y a ' y ı a l ı n c a , h e m e n o r a y a Kürt b a y r a ğ ı ç e ­
kilsin.
M a j o r N o v i l l , K ü r t ihtilâline başlamış k ü ç ü k b i r k a d ­
r o n u n içinde b o y v e r i n c e g e r e k İstanbul hükümetinin, g e ­
r e k s e A n a d o l u v e Rumeli M ü d a f a a y ı Hukuk C e m i y e t i ' n i n
g ö z ü n e b i r diken gibi b a t m a y a başlamıştı.
Binbaşı Novill, Malatya'ya gelmeden önce Pazarcık
v e E l b i s t a n dolaylarında Sinemenli aşiret reisi H e s a n A ğ a
o ğ l u T o p o A ğ a ' n ı n y a y l a d a k i çadırlarına konuk o l m u ş ,
o r a l a r ı n Kürt, E r m e n i , R u m , Y a h u d i gibi T ü r k ırkı dışın­
daki n ü f u s u n u y a z m ı ş t ı .
Y i n e T o p o A ğ a ' n ı n aracılığıyla ç e v r e d e k i Atlıhanı a ş i ­
reti reisi P a ş o ile tanıştırılan İngiliz Binbaşısı o n l a r ı n da
n ü f u s l a r ı n ı y a z a r a k Kürt reislerine önemli ve resmî kimi
işlerin p e ş i n d e o l d u ğ u d u y g u s u n u v e r m e y e çalışmıştı. A r ­
k a s ı n d a k i yirmi atlı İngiliz silâhlarıyla silâhlandırılmış,
b u n l a r ı d a E k r e m b e y getirmişti.
Y o l l a r d a askerlik ş u b e s i başkanları, B i n b a ş ı N o v i l l ' e
n i ç i n dolaştığını s o r m u ş , o da Dahiliye N e z a r e t i n i n v e s i ­
kasını g ö s t e r e r e k onları b a ş ı n d a n savmıştı.
B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a O s m a n l ı o r d u s u İran'da b u ­
l u n d u ğ u s ı r a d a B i n b a ş ı Novill d e o r a d a b u l u n u y o r d u . İyi
K ü r t ç e b i l i y o r d u . N e v a r k i b u Kürt ihtilâl g r u b u i ç i n d e
yıldızının s ö n m e k ü z e r e o l d u ğ u n u bilmiyordu. T ü r k i y e ,
A l b a y L a w r e n c e ' i n A r a b i s t a n ' ı n a hiç b e n z e m e z d i . B u n u
a c ı bir biçimde a n l a y a c a ğ ı s a a t l a r yakındı.
K â z ı m Karabekir b ü t ü n M a l a t y a belediyelerine tel­
g r a f ç e k e r e k ö ğ ü t l e r y a ğ d ı r m ı ş v e hainlere g ü l e r y ü z g ö s ­
terilmemesini istemişti.
Ali G a l i p beyle a r k a d a ş l a r ı , E l â z i z ' d e n ü z e r l e r i n e g ö n ­
d e r i l e n e s t e r s u v a r T ü r k askerlerini « g e l e n l e r E r m e n i a s ­
k e r l e r i d i r » biçiminde tanıtmaya çalıştıiarsa da- b a ş a r a m a ­
d ı l a r . 10 Eylül 1919 g ü n ü S i v a s Valisi Reşit P a ş a , D a h i ­
liye N a z ı r ı Adil beyi u z u n menzilli « M u s t a f a K e m a l » t o ­
p u y l a b o m b a r d ı m a n etti. A d i l b e y i n tam b ü r o s u n u n ü z e ­
rine d ü ş e n b ü y ü k mermide şu ş a r a p n e l p a r ç a l a r ı v a r d ı :
— Dahiliye Nazırı Adil b e y e f e n d i y e :

74
 Zatı âlileriyle M a m u r e t i l â z i z Valisi G a l i p b e y a r a s ı n ­
d a teati o l u n a n t e l g r a f l a r k o n g r e heyetince elde edilmek­
le a y n e n makamı v i l â y e t e tevdi edildi. Bu telgrafların s u ­
retlerini z i r e d e r c e d i y o r u m . V e r d i ğ i n i z emir, G a l i p beyin
d e r u h t e ettiği v a z i f e , d o ğ r u s u behtü hayretimi m u c i p o l ­
d u . Bir taraftan b e n d e n i z i n infisalimin aslı olmadığını teb­
liğ ile şahsımı iğfal ve bir badirei u z m a y a ilka e d i y o r s u ­
n u z . D i ğ e r t a r a f t a n d a Müslümanları birbirine kırdırmak
için tertibatı c i n a y e t k â r a n e d e b u l u n u y o r s u n u z . Sizi bu tür­
lü tertibata s e v k e d e n s e b e p nedir bir türlü a n l a y a m ı y o ­
r u m . B u r a c a p a d i ş a h ı n a i s y a n etmiş bir kütle mi v a r idi
ki e ş k i y a d a n m ü r e k k e p bir kuvvei tedibiye g ö n d e r m e y e
ihtiyaç g ö r ü y o r s u n u z ? V e b ö y l e vâki t e ş e b b ü s a t ı haina-
n e n i n m ü m k ü n ü l i c r a o l a c a ğ ı n a nasıl kanaat h â s ı l e d e b i ­
liyorsunuz?
E v v e l v e â h ı r a r z e t t i ğ i m veçhile dahili vilâyette mu­
hiti s ü k û n ve a s a y i ş ufak bir hareket bile yoktur. Mak­
s a d ı n ı z M u s t a f a Kemal P a ş a ile Rauf beyi tutmak ve
k o n g r e y i dağıtmak ise b u n a imkân olmadığını e v v e l c e ar-
zetmiştim. Şimdi y i n e bu iş için ahali a r a s ı n d a mukatele
a ç m a y a , memleketi a t e ş e v e r m e y e , b ü s b ü t ü n elden ç ı ­
karmaya s e b e p olmak y e binnetice v a t a n v e millete iha­
n e t c ü r m ü teşkil e d e r . B e n d e n i z ö y l e a n l ı y o r u m ki, zatı
âliniz hırsı c a h ile hakikati g ö r e m i y o r s u n u z . O n l a r ı s u s ­
turmak, e z m e k i s t i y o r s u n u z . Biierek y a h u t bilmeyerek
d ü ş m a n l a r ı n e k m e ğ i n e y a ğ s ü r ü y o r s u n u z . Ş u hal v e v a ­
ziyette b u l u n a n bir n a z ı r a artık itimadım kalmadı. B u g ü ­
ne kadar her mes'uliyeti ş a h s e n d e r u h t e ederek idarei
u m u r ettim. F a k a t , bu dakikadan itibaren b e n d e n i z ma­
kamı vilâyette iken H a r p u t ve Malatya M ü s l ü m a n l a r ı n ı n
S i v a s M ü s i ü m a n l a r ı y l a ve .buradaki anasırı g a y r ı müsli-
me ve e c n e b i y e ile mukatele etmeleri gibi hazin bir man­
z a r a y a t a h a m m ü l e d e b i l e c e k kadar v i c d a n s ı z olmadığım­
d a n b u n a m ü s a a d e e d e m e y e c e ğ i m . B u mümkünülicra me­
suliyetin t a m a m e n s i z e râci o l d u ğ u n u a r z e d e r i m , efendim.
Sivas Valisi R E Ş İ T
Dahiliye N a z ı r ı Adil b e y . Reşit Paşa'nın « M u s t a f a Ke­
m a l » kokan t e l g r a f ı n a ş ö y l e bir karşılık v e r d i :

75
 — K o n g r e n i n o r a d a a k d e d e c e ğ i n i bildirdiğiniz içti
ma alttan düveli itilâfiyece emsali sabıkası gibi hâsıl ola­
c a k sui tesiratı azîme ve b u n d a n v a t a n ve. milletçe ta
h a d d ü s e d e b i l e c e k mazarratı vehîme ş a y a n ı e n d i ş e o l d u
ğ u n d a n bu baptaki telgrafnamei valâlarına c e v a b e n na­
z a r ı dikkati âlinizi vaktiyle c e l p v e b u t e ş e b b ü s ü n s u r e t i
m ü n a s e b e d e men'i e s b a b ı n ı n istihsalini d i r a y e t v e ha­
miyeti âlilerine terketmiştim. İki şıkkı muhtevi o l a n c e -
v a p n a m e i malûmu valâları ü z e r i n e G a l i p b e y i n i c r a y ı me­
muriyeti h u s u s u n a meclisi v ü k e l â karariyle iradei s a n i y e i
c e n a b ı hilâfetpenahi ş e r e î s u d u r b u y u r u l d u . V a t a n v e mil­
letin m a r u z o l d u ğ u mehaliki azîmeyi teşdit etmekte o l a n
harekâtı v a k ı a d a n s a r f ı n a z a r edilmesi hakkında e v v e l v e
âhır icra o l u n a n tebligat v e tekidatı n a z a r ı dikkate al­
mayarak muktezayı s i y a s e t e münafi v a t a n v e milletimiz
hakkında c i d d e n mehaliki dâi harekâtta ısrar e d e n l e r ta­
r a f ı n d a n G a l i p b e y e t a a r r u z a kıyama k a d a r varılması mü­
l â h a z a s ı n a binaen m ü c e r r e t b ö y l e bir m ü n a s e b e t s i z l i ğ i n
men'i v u k u u için G a l i p b e y i n lüzumu kadar muhafız ile
birlikte azimet etmesi muvafıkı ihtiyat g ö r ü l m ü ş idi ve
birkaç muhafız ile gitmek i s t e y e n G a l i p b e y e b ö y l e bir
t a a r r u z a m a r u z kalmamak için muhafızların ihtiyaten t e z ­
yidi miktarı v e y ü z - y ü z e l l i y e iblağı t a v s i y e o l u n m u ş t u . B u
k a d a r c ü z ' i bir miktar maksadı v a z ı h a n t â y i n e kâfidir.
B u n u tefsir v e tevile imkân y o k t u r . G a l i p b e y d e n suretini
naklettiğiniz y o l d a bir t e l g r a f n â m e de alınmamıştır. Bu
b a p t a zatı valâlariyle teati ettiğimiz telgraflarla mütalâa
ve suretlerini naklettiğiniz y o l d a bir t e l g r a f n â m e de alın­
mamıştır. Bu bapta, zatı v a l â l a r i y l e teati ettiğimiz tel­
g r a f l a r l a mütalâa ve suretini nakleylediğiniz t e l g r a f n â m e m
dikkatle kıraet o l u n d u ğ u halde bu defa y a z d ı ğ ı n ı z telgraf-
n â m e n i n n e kadar n a b e c a v e şahsî mesleğini v e v i c d a n ı ­
nı pek iyi bildiğimiz bir hadimi millete karşı kullandığınız
t a b i r a t ı n n e d e r e c e n a s e z a o l d u ğ u n u elbette t e y a k k u n
ve iradei saniyei c e n a b ı hilâfetpenahi hükmü âlisine mu­
t a v a a t l ü z u m u n u takdir e d e r s i n i z . H i ç kimsenin u h d e i in­
hisarında o l m a y a n hamiyeti v a t a n i y e d e n nasibim lehul-
h a m d hiç kimseden a ş a ğ ı değildir.

hamd hiç kimseden a ş a ğ ı değildir. Dahiliye N a z ı r ı A D İ L

76
 Reşit P a ş a , Dahiliye N a z ı r ı n a o şiddetli telgrafını g ö n ­
d e r i r v e karşılığını alırken M u s t a f a Kemal d e Adil b e y e
fırsattan y a r a r l a n a r a k g ü ç l ü bir el b o m b a s ı o l s u n s a v u r ­
mayı d ü ş ü n d ü :
— Milleti p a d i ş a h ı n a maruzatta b u l u n m a k t a n mene-
d i y o r s u n u z . A l ç a k l a r , caniler! D ü ş m a n l a r l a millet a l e y h i n ­
d e tertibatı h a i n a n e d e b u l u n u y o r s u n u z . Milletin kudret
v e iradesini t a k d i r d e n â c i z o l d u ğ u n u z a ş ü p h e etmiyor­
d u m . Fakat, v a t a n v e millete karşı h a i n a n e v e m e z b u h â -
n e harekette b u l u n a c a ğ ı n ı z a inanmak i s t e m i y o r d u m . Ak­
lınızı başınıza t o p l a y ı n ! G a l i p bey ve hempaları gibi bü-
lehanın a h m a k ç a o l a n mevhum v a d l e r i n e kapılarak ve
M i s t e r Novill gibi milletimiz ve vatanımız için muzır olan
e c n e b i l e r e v i c d a n ı n ı z ı satarak irtikâp ettiğiniz denaetle-
rin milletçe tatbik o l u n a c a k mesuliyetini nazarı dikkat­
t e tutunuz. G ü v e n d i ğ i n i z e ş h a s ı v u k u a t ı n akıbetini ö ğ r e n ­
diğiniz z a m a n , kendi akıbetinizle m u k a y e s e y i unutmayınız.
MUSTAFA KEMAL

M u s t a f a Kemal'e g e l e n r a p o r l a r a g ö r e M a l a t y a kaç­
kınları 10-11 E y l ü l g e c e s i n i Raka'da g e ç i r d i k t e n s o n r a ,
o r a s ı n ı d a y o l u ğ r a ğ ı o l d u ğ u n d a n g ü v e n s i z bulmuş ola­
c a k l a r ki, yarım s a a t uzaktaki bir k ö y e taşınmışlar ve 11-
12 g e c e s i n i bu aşiret reisinin y a n ı n d a g e ç i r m i ş l e r d i .
M u s t a f a Kemal'e g e l e n yeni bir telgraf ç o k garipti
H e n ü z Kâhta'da e ş k i y a kovalamakta olan jandarma ku­
mandanı F a r u k d ö n m e m i ş t i . M ü f r e z e s i y l e H a r p u t ' t a n g e ­
lerek M a l a t y a ' d a a s a y i ş i n korunmasını ü z e r i n e alan İl­
y a s bey ş ö y l e bir h a b e r v e r i y o r d u :
Raka'da bir aşiret reisinin y a n ı n d a mola v e r e n Ali
G a l i p b e y , y a n ı n d a k i a d a m l a r d a n birini M a l a t y a ' y a g ö n ­
dermiş. İlyas b e y e bir ö n e r i d e b u l u n m u ş t u . Vcı'.i ve mu­
tasarrıf, kendilerine d o k u n u l m a y a c a k o l u r s a M a l a t y a ' y a
d ö n e c e k l e r , h e r ikisi de çoluk-çocuklarını alarak « h â d i -
s e s i z » o b ö l g e d e n u z a k l a ş a c a k l a r d ı . M u t a s a r r ı f Halil be­
y i n karısı d a A m e r i k a n Ö k s ü z Y u r d u ' n a sığınmıştı. Ali
G a l i p beyin ailesi ise H a r p u t ' t a y d ı .
İşte, İlyas b e y , bunların önerilerini kabul edelim mi.
77
etmeyelim mi diye s o r u y o r d u . M u s t a f a K e m a l , haklı o l a ­
rak ö f k e d e n küplere bindi ve M a l a t y a ' d a İlyas b e y e şu
anlamda bir telgraf ç e k t i :
— Ali G a l i p ve M u t a s a r r ı f Halil ve y a r d a k ç ı l a r ı n ı n
millete karşı hıyanet ve alçaklıkları, artık m e y d a n a çık­
mıştır. Artık bu iş, o heriflerle ilişki kurarak ç ö z ü m l e n ­
menin ç e r ç e v e s i n d e n çıkmıştır. B u s o r u n , a n c a k v e a n ­
cak ş u biçimde çözümlenebilir, d i y e bir k a r a r a varılmış­
tır. « B u dakikada bütün A n a d o l u ' d a tekmil valiler, m u t a ­
sarrıflar, kumandanlar v e millet, telgraf b a ş ı n d a b u l u n u ­
y o r l a r v e hükümeti m e r k e z i y e y i » Ali G a l i p v e yardakçıla-.
rıyla h ı y a n e t ortağı s a y a r a k yermektedirler. B u n d a n b a ş ­
ka türlü bir ç ö z ü m y o l u d ü ş ü n ü l e b i l i r mi? Bu işi ç o k sıkı
tutarak g e r e k e n bütün şiddeti g ö s t e r e c e ğ i n i z e g ü v e n i ­
y o r u z . « M u t a s a r r ı f vekili T e v f i k b e y d e n v e t o p ç u a l a y
kumandanı M ü n i r b e y v e s ü v a r i alay kumandanı C e m a l
b e y arkadaşlarımızdan d a » sizinki gibi d a v r a n ı ş bekleriz.
Askerî ve mülkî alanda alınmış olan en s o n t e d b i r l e r n e ­
lerdir, açıklanmasını dileriz. Bu adamların aileleri k o r u n ­
malıdır. Bunların taraftarları hiç d ü ş ü n ü l m e d e n ve d u r a k ­
s a m a d a n yakalanmalıdır. Z e r r e c e karşı koymak d ü ş ü n c e ­
sinde olanlar v e kargaşalık çıkarmaya y e l t e n e n l e r a c ı n -
maksızın hemen öldürülmelidir.
UMUMÎ KONGRE HEYETİ

M u s t a f a Kemal, gerek İlyas b e y e , g e r e k s e M a l a t y a ' ­

daki ö b ü r kumandanlara İngilizlerden n e d e n korkulmaya-
c a ğ ı ü z e r i n d e g ü v e n vermek ü z e r e g e c e y a r ı s ı s a a t bir'i
kırk g e ç e şunları bildirdi :
— Şimdi mahallinden verilen malûmatı m e v s u k a ş u ­
d u r : İngilizlerin elyevm U r f a ' d a ü ç y ü z , A n t e p ' t e ü ç y ü z
elli, M a r a ş ' t a y ü z erleri v a r d ı r . B i n a e n a l e y h s i z e bir İn­
giliz fırkasından b a h s e d e n l e r i n b e y a n a t ı , v a t a n ve millet
hainlerinin yalanını naklederek maneviyatınızı kırmak, a l ­
çaklıktır. B u g e r ç e ğ i n g e r e k e n l e r e bildirilmesi u y g u n olur.
MUSTAFA KEMAL

İlyas bey, Mustafa Kemal'le bu bildirişmeyt y a p a r k e n ,

birkaç s u b a y l a birlikte S i v a s ' t a n M a l a t y a ' y a y o l l a n a n Re-

78
c e p Z ü h t ü b e y , o t o m o b i l b o z u l d u ğ u n d a n v e h a y v a n l a git­
tiklerinden d o l a y ı hâlâ o r a y a v a r a m a m ı ş l a r d ı . B u d a İlyas
b e y v e arkadaşlarını k a y g ı l a n d ı r ı y o r d u . H ı s n ı m a n s u r (Adı-
y a m a n j ' d a n v e S i v e r e k ' t e n y o l a çıkarılan b ö l ü k l e r d e he­
n ü z g ö r ü n ü r l e r d e y o k t u . T o p l a n m a k t a o l d u ğ u bildirilen
s ü v a r i alayı d a masala b e n z i y o r d u .
B ö y l e o l d u ğ u halde İlyas beyle ö b ü r kumandanlar,
Kürt aşiretlerinin h e r h a n g i bir saldırısına karşı M a l a t y a ' ­
yı şiddetle s a v u n m a kararı almışlardı. Y a l n ı z siyasî bir
t a a r r u z y a p m a y ı d a yararlı bulan k u m a n d a n l a r , şimdilik
ağırlık m e r k e z i n d e b u l u n a n K â h t a ' d a H a c ı B e d i r A ğ a ' y a ,
b a ş k a aşiret reislerinden bir Kürt ö ğ ü t kurulu g ö n d e r m e y i
yararlı bulmuşlardı. B u h e y e t , B e d i r A ğ a ' y ı kandırıp y o ­
la g e t i r m e y e ç a l ı ş a c a k t ı . Yalnız şu v a r ki, eldeki kuvvet­
lerle M a l a t y a bir K ü r t saldırısına karşı d a y a n a m a z d ı .
H a z ı r l a n a n ö ğ ü t kurulu, 14 Eylül 1919 g ü n ü M a l a t y a ' ­
dan Raka'ya g ö n d e r i l d i . Ö ğ ü t ç ü l e r , R a k a ' y a v a r ı n c a şaşır­
d ı : A ş a ğ ı yukarı bin Kürt atlısı m e y d a n l a r ı d o l d u r m u ş , s i ­
lâhlarını temizleyip parlatmaktaydı.
İsyana katılmaya h a z ı r l a n a n aşiret reisleri, M a l a t y a ' ­
d a n g i d e n y i n e K ü r t aşiret reisleriyle u z u n u z u n v e içten
konuştular. H a c ı Bekir A ğ a , başta olmak ü z e r e ö b ü r a ş i ­
ret reisleri de ö ğ ü t ç ü l e r i n dediklerini d o ğ r u b u l d u l a r ve
atlılarını arkalarına alarak dumanlı d a ğ l a r ı n eteklerinde
z e n g i n yeşillikler içine g ö m ü l m ü ş köylerine d ö n d ü l e r . A r ­
tık, bu işin f i y a s k o ile bittiği a n l a ş ı l ı y o r d u . M a l a t y a ' d a n
g ö n d e r i l e n eski P ü t ü r g e Kaymakamı R a g ı p b e y l e K â h t a
aşiretleri reisi H a c ı B e d i r A ğ a ' n ı n himayesi altına g i r e n
Ali G a l i p ve Halil Rahmi b e y l e r , düş kırıklıklarını ve kor­
k u n ç umutsuzluklarını eski birer t e n e k e gibi arkaların­
d a s ü r ü k l e y e r e k g ü n e y e d o ğ r u indiler. Raka ile U r f a a r a ­
sındaki çetin a t y o l c u l u ğ u , M u s t a f a Kemal'in v e T ü r k
Kurtuluş S a v a ş ı ' n ı n b a ş u c u n d a beliren b o ğ u c u kükürt d u ­
manlarını da b e r a b e r i n d e alıp g ö t ü r d ü .
Ali G a l i p beyle Halil Rahmi b e y i n çift yıldızı Malat­
ya'nın g ü z e l b a ğ l a r v e b a h ç e l e r l e s ü s l ü ufku ü z e r i n d e s o n ­
rasız s ö n ü p g i d e r k e n tedbirsiz bir İngiliz s u b a y ı n ı n M a ­
j o r Novill'in yıldızı da karanlıklara d o ğ r u hızla d ü ş ü y o r d u .

79
L a w r e n c e taslağı kumandanı A l b a y N e y l ' d e n aldığı emir­
l e g ü n e y e d o ğ r u d ü ş e n yıldızının a r k a s ı n d a n y ü r ü m e y e
başlamıştı. G ö z e n e y o l u y l a v e T ü r k jandarmalarının hima­
y e s i n d e , M a l a t y a ' y a u ğ r a t ı l m a d a n Elbistan'a yollanmıştı.
T e p e l e r i dumanlı B e y dağlarındaki k a r a r g â h ı n ı bıra­
kıp g ü n e y e inmeye h a z ı r l a n a n Ali G a l i p b e y e y i n e e n y a ­
kın a r k a d a ş ı M a j o r Novill bir mektup y a z a r a k B e y d a ğ ı ' n -
daki k a r a r g â h a g ö n d e r d i . O n a s o n kez yararlı olmak is­
t i y o r d u . B ü t ü n T ü r k y u r d u n u yitiren Ali G a l i p b e y , e n s o n
yardımı bir y a b a n c ı s u b a y d a n , T ü r k milletine ç o k b ü y ü k
bir z a r a r y a p m a n ı n p e ş i n d e o l a n bir İngiliz s u b a y ı n d a n
g ö r m e n i n zavallı kaderiyle b a ş b a ş a kaldı.
M e k t u p şu a n l a m d a y d ı :
— Yanımda bulunanlarla A n t e p ü z e r i n d e n H a l e p ' e
dönmek ü z e r e y i m . S i v a s hareketi üzerine c i v a r v i l â y e t l e r e
d e s ı ç r a m ı ş olan k a r g a ş a , d u r u l d u ğ u n d a n b u s o r u n ü z e ­
rinde İstanbul'la haberleşmek istediğinizi biliyorum. B u ­
n u n »için İstanbul'la y a p a c a ğ ı n ı z haberleşmeyi ben s a ğ ­
lamak istiyorum. U r f a ' d a n İstanbul'la haberleşmek ister­
seniz, b a ş a r a m a z s ı n ı z . Ç ü n k ü , U r f a ' d a n İstanbul'a g i d e n
B i r e c i k telgraf teli S i v a s ' t a n g e ç m e k t e d i r .
İstanbul'la h a b e r l e ş m e y e elverişli tel H a l e p ' t e n g e ­
ç e r ki bu da İngilizlerin elindedir. Birlikte A n t e p ' e g i d e ­
riz, O r a d a k i hattı, İstanbul'a dek emrinize hazır bulun­
d u r m a y ı ö d e v bilir, saygılarımı bildiririm.
M a j o r Novill

S i v a s ' t a M u s t a f a Kemal'i yakalayıp z i n c i r e vurma­

nın mutluluğuna e r i ş m e y e n Vali Ali Galip, U r f a ' d a k i bir
T ü r k y u r t s e v e r i n i t o n g a y a bastırdı v e İngilizlere yakalat­
tırıp h a p s e attırdı.

O l a y ş ö y l e o l d u : U r f a ' y a ayak b a s a n Ali G a l i p bey,

eski İttihat 've T e r a k k i c i l e r d e n Ş e y h Müslim'in evine ko­
nuk o l d u . S ö z d ö n d ü d o l a ş t ı , y e n i olaylara v e s i y a s e t e
d ö k ü l d ü . Ş e y h Müslim'le bir tartışmaya tutuşan Ali G a ­
lip b e y , o n u n İngilizlere atıp tuttuğunu g ö r ü n c e b u n u
y e m e d e n içmeden İngiliz kumandanlığına bildirdi.
E r t e s i g ü n , k o n u ğ u n a v e r d i ğ i şölenin mükâfatı ola-

80
•
rak İngiliz a s k e r l e r i n c e yakalanıp Halep'e g ö n d e r i l e n M ü s ­
lim efendi, o r d a h a p i s h a n e y e atılarak İngiliz d ü ş m a n l ı ğ ı ­
nın cezasını ç e k e r k e n , Ali G a l i p bey de yakalamak iste­
diği bir d e v yerine bir pire yakalamaktan y i n e h o ş n u t ,
o n u n arkasından H a l e p ' e gitti. H i ç olmazsa b ö y l e c e İngi­
lizlere T ü r k d ü ş m a n ı o l d u ğ u n u v e himaye ediimesi g e ­
rektiğini anlatmış o l d u . Pek çok gerçekleri y u t a n ç ö l ,
Ali Galip beyi de y u t m u ş t u . A n a d o l u ' n u n g ü z e l yeşillikleri
içinde iki şey bırakmıştı. Bunlardan birisi ölüm k o r k u s u ,
ö b ü r ü de kalabalık ç ö l u k - ç o c u ğ u y d u . Ö l ü m k o r k u s u n u
a r k a d a bıraktığına sevinirken çocuklarına ihanet ettiğin­
den içi kan a ğ l ı y o r d u . V a t a n a ettiği ihanet aklına bile g e l ­
miyordu.

ANKARA'NIN BAŞI ÜSTÜNDE BULUTLAR

Kendinden sonrakileri düşünen

milletler, yaşamak ve ilerle­
mek imkânına sahip olur.
Mustafa Kemal

Ankara'nın sıcak ve tozlu günlerinden biriydi. 20. K o l ­

o r d u Kumandanı Ali F u a t Paşa'nın enerji, iyi niyet, yiğit­
lik dolu y ü z ü n d e s a y ı s ı z ter damlaları p a r l ı y o r d u . B ü r o - -
s u n u n yanıbaşındaki koltukta da 24. T ü m e n K u m a n d a n ı
Mahmut bey o t u r u y o r d u . M a h m u t bey, o t u r d u ğ u y e r d e
bile uzun boylu o l d u ğ u n u g ö s t e r e n bir biçime sahipti. Ye­
şil ve g ü z e l gözleri Kafkas ırklarından birinin özelliğini
t a ş ı y o r d u . İşte, A n k a r a ve çevresinin çorak zavallı top­
rakları üzerinde üst ve a s t bu iki kumandanın s ö z ü g e ­
ç i y o r d u . İstanbul'dan g e l e n bütün emirler, bu iki adamın
granit barajına ç a r p a r a k tuz-buz o l u y o r d u . T ü r k i y e ' n i n
batısındaki bataklıklara saplanıp kalmış olan Y u n a n or­
d u s u n u n karşısında dikilen engellerden pek ç o ğ u n u bu
iki adamın g ü c ü y a r a t ı y o r d u . Mustafa Kemal v e , arkadaş­
ları, henüz k u r ş u n s e s l e r i n d e n uzakta, işin politik y a p ı -

81 3/F. : 6
sını k u r m a y a u ğ r a ş ı y o r l a r d ı . İşte, bu y ü z d e n A n k a r a , İs­
tanbul'un g ö z ü n d e bir b a ş k a diken olmuştu. B u n u o r t a d a n
kaldıracak g ü c ü o l m a y a n İstanbul hükümeti, kimi s o s y a l
kombinezonlara v e o y u n l a r a b a ş v u r m a y a başladı. H e l e
S i v a s ' t a da yapılması kararlaştırılan k o n g r e n i n ö r g ü t l e n ­
mesinde büyük, ç o k b ü y ü k rol o y n a m a y a b a ş l a y a n Ali
F u a t P a ş a ile o n u n y i r m i n c i k o l o r d u s u n u ç a p t a n d ü ş ü r ­
mek için hızlı bir ç a l ı ş m a y a girişmişlerdi.
Dahiliye Nazırı A d i l b e y . İstanbul'da bir valiler top­
lantısı tertiplemiş, onların aracılığıyla A n a d o l u ' d a k i « B a -
ğ î l e r » e v e «CelâTî»lere karşı bir c e p h e kurmayı t a s a r l a ­
mıştı. O r d u birlikleri nasıl o l s a M u s t a f a Kemal'den y a ­
n a y d ı , hiç olmazsa elindeki birkaç vali ve mutasarrıfla
biraz iş çevirebilirdi.
A n k a r a Valisi Muhittin P a ş a d a b a ş k a valiler gibi
İstanbul'a gitmiş, y e r i n e vekil olarak m e k t u p ç u H a l e t b e ­
yi bırakmıştı. Halet b e y . Muhittin Paşa'nın en g ü v e n d i ğ i
adam olmakla b e r a b e r Ali F u a t Paşa'nın da en g ü v e n d i ğ i
adamdı.
İşte, Ali F u a t P a ş a , M a h m u t beyle y e n i g ü ç l ü k l e r v e
işler üzerinde böyle k o n u ş t u ğ u sırada Halet b e y i n g ü ­
v e n d i ğ i bir adam kapıyı v u r u p içeri girdi v e p a ş a y a D a ­
hiliye N e z a r e t i n d e n hemen şimdi g e l e n bir g e n e l g e y i
uzatıverdi.
Bu 31 T e m m u z 1919 tarih ve 403 sayılı ş i f r e d e A n k a ­
ra'yı ç o k yakından ilgilendiren şu satıriar v a r d ı :
— Ciheti a s k e r i c e y e şu aralık o r a d a dahi ç e t e teş­
kilâtına germi verilmek ü z e r e köylere kollar çıkarılarak
c e b r e n bakaya efradı toplatıldığı v e merkezi A n k a r a ol­
mak ü z e r e bir kuvayı milliye teşkiline t e ş e b b ü s edilerek
A n k a r a ' y a her taraftan m u r a h h a s l a r d a v e t o l u n d u ğ u mev-
s u k a n h a b e r alındı. S e r i a n y e n i d e n tahkikat icra oluna­
rak istihsal edilecek malûmatın serian iş'arı ve o r a l a r d a
b u gibi t e ş e b b ü s a t v e tahrikâta ö n a y a k olanların hemen
d e r d e s t edilerek m a h f u z a n İstanbul'a izamı tekrar ve
ehemmiyetle t a v s i y e olunur.
Ali F u a t Paşa, y ü z ü n d e a l a y c ı bir g ü l ü m s e m e y l e v e
y ü k s e k sesle bu telgrafı o k u d u . M a h m u t b e y de ilgiyle

82
v e a l a y c ı mimiklerle b u n u dinledi. G ü l ü m s e y e n ü s t v e a s t ,
birbirlerine b a k ı y o r l a r d ı . Ali F u a t P a ş a , e n s o n r a y ü z ü n ­
deki bu alaycı t o n u s e s i n e ve s ö z ü n e a k t a r a r a k :
— M a h m u t b e y . d e d i . V a l i vekiline g i d i n , bizi ne v a ­
kit tevkif e d e c e k m i ş , ö ğ r e n i p g e l i n !
B u kez kahkahalarla g ü l d ü l e r .
Halet b e y , k u v a y ı milliyecilerdendi. V a l i M u h i t t i n Pa­
ş a , makamında b u l u n d u ğ u z a m a n l a r d a d a İ s t a n b u l ' d a n
g e l e n gizli emirleri bir y o l u n u bulup Ali F u a t P a ş a ' y a ile­
t i y o r d u . Ş i m d i y e dek b u iyi a d a m ı n ç ı k a r ı p g ö n d e r d i ğ i
bir ç o k önemli emir s u r e t l e r i , p a ş a n ı n gizli e v r a k d o l a ­
bında y a t ı y o r d u .
K u v a y ı milliyeyi p r o p a g a n d a y o l u y l a v u r m a y a ç a l ı ş a n
Dahiliye Nazırı A d i l b e y , A n a d o l u ' y a ö ğ ü t ç ü l e r y o l l a m a y a
başlamıştı. Batı A n a d o l u ' y a b ö y l e c e iki kurul gitmişti.
K o n y a ' y a g ö n d e r i l e n k u r u l u n b a ş ı n d a emekli T ü m g e n e r a l
S ü l e y m a n Şefik P a ş a v a r d ı : Muhittin P a ş a ile A n k a r a ' ­
y a g e l e n ö ğ ü t heyetinin b a ş ı n d a d a T ü m g e n e r a l G a l i p
P a ş a b u l u n u y o r d u . D o ğ u vilâyetlerini a y d ı n l a t m a y a (!) g i ­
d e c e k heyete d e T u ğ g e n e r a l A b d u l l a h P a ş a başkanlık
e d i y o r d u . Ali F u a t P a ş a , b u y e n i k a m p a n y a ile ç o k y a k ı n ­
d a n ilgilenmeye başlamıştı. B u ç a b a l a r ı b o ş a çıkarmak
için karşı tedbirler almak g e r e k i y o r d u .
S ü l e y m a n Şefik P a ş a , 5 A ğ u s t o s 1919 da K o n y a ' d a
b o z g u n c u l u ğ a başlamıştı. B u n d a d a kimi b a ş a r ı l a r elde
e d e c e ğ e b e n z i y o r d u . A n k a r a Valisi M u h i t t i n P a ş a d a y a ­
nında G a l i p P a ş a ve ö ğ ü t kurulu olarak 9 A ğ u s t o s ' t a A n ­
kara'ya d ö n d ü . Ali F u a t P a ş a « h o ş g e l d i n i z » için vilâyet
konağına gittiğinde. G a l i p P a ş a ' y ı d a valinin o d a s ı n d a
buldu.
B i r e r koltuğa kurularak k o n u ş m a y a başladılar. G a l i p
P a ş a , hiç ara v e r m e d e n İstanbul hükümetinin - siyaseti
ü z e r i n d e bir yığın ö v g ü s ı r a l a d ı . Ö y l e t o y c a bir k o n u ş m a
yaptı ki, Ali F u a t P a ş a , bu ihtiyar a s k e r i n u y u m a k t a o l ­
d u ğ u n u anladı. Ali F u a t P a ş a ' y ı ilgilendiren b u değildi.
O n u n asıl ö ğ r e n m e k istediği. Muhittin P a ş a ' n ı n İstanbul'­
d a n n e gibi bombalarla d ö n d ü ğ ü y d ü . A c a b a . D a h i l i y e N a ­
zırının b a y a ğ ı bir âleti o l a r a k mı d ö n m ü ş t ü ?

83
 Valinin a ğ z ı n d a n en ufak b i r i p u c u alabilmek için
türlü tuzaklar k u r u y o r d u . N e d i r ki, ihtiyar kurt h i ç oralı
olmuyordu.
Ş i m d i y e dek, Muhittin P a ş a üzerinde e p e y c e işlemiş
o l a n Ali F u a t P a ş a , o n u n kendisine açılmaktan k a ç ı n m a ­
sını G a l i p Paşa'nın y a n l a r ı n d a bulunmasına y o r u y o r d u .
Muhittin P a ş a . bir a r a :
— N â z ı m Paşa hazretleri m a r u z a t ı n ı z d a n pek müste­
fit olmuşlar! d e d i . Vali, b u n u n l a , Ali F u g t P a ş a ' n ı n 26 T e m ­
muz 1919 da H a r b i y e N a z ı r ı n a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u u z u n
r a p o r u anlatmak i s t i y o r d u .
— Y a a ! M e m n u n o l d u m efendim, a c a b a v a z i y e t i na­
sıl mütalâa b u y u r u y o r l a r ?
V a l i , bu sırada anlamlı bir biçimde G a l i p P a ş a ' n ı n
y ü z ü n e bakarak :
— H a r b i y e N a z ı r ı p a ş a hazretlerinin s i z e karşı hür­
met v e muhabbetleri v a r . d e d i . K o n u y u y i n e d e ğ i ş t i r i v e r d i .
Ali F u a t P a ş a , ayrılırken o n u kapıya dek u ğ u r l a y a n
Muhittin P a ş a , sesini kısarak bir sır s ö y l ü y o r m u ş g i b i :
— Hükümet erkânı ile y a p t ı ğ ı m t e m a s l a r faydalı ne­
t i c e l e r v e r d i , fakat b a z ı h u s u s l a r d a kendilerini iknaa mu­
vaffak olamadım. M ü s a i t bir zamanımızda u z u n u z u n ko­
nuşuruz! dedi.
Ali F u a t Paşa 11 A ğ u s t o s 1919'da, teftiş heyeti baş­
kanı Galip Paşa ile g ö r ü ş t ü k t e n iki g ü n s o n r a H a r b i y e
N e z a r e t i n d e n ivedi kaydıyla bir telgraf aldı. N a z ı m P a ş a ,
b u n d a Ali F u a t Paşa'nın 26 T e m m u z ' d a g ö n d e r d i ğ i ra­
p o r u o k u d u ğ u n u bildirmiş, b u n u n üzerinde g ö r ü ş m e k üze­
re kendisini İstanbul'a ç a ğ ı r ı y o r d u . Ali F u a t Paşa,' tel­
grafı okuduktan s o n r a , k u r n a z c a g ü l ü m s e d i . « A h m a k l a r ,
başkalarını da kendileri gibi ahmak s a n ı r l a r ! » d i y e d ü ­
ş ü n d ü . Nazım Paşa'nın telgrafta kullandığı dilin nazik per­
desi arkasında k o r k u n ç bir tuzak y a t ı y o r d u . Ali F u a t Pa­
ş a , bırakışmanın ilk g ü n l e r i n d e n beri d i r e n m e ve s a v a ş
meydanına atılmış iki üç iri kıyım k u m a n d a n d a n biriydi.
O r t a v e Batı A n a d o l u , sırtını b u g e n ç d a ğ a yaslamıştı.
D a h a o n g ü n ö n c e , a y n ı hükümetin D a h i l i y e N a z ı r ı Adil
b e y , millî direnmenin bu g ü r b ü z ş a m p i y o n u n u n yakala-

84
narak İstanbul'a g ö n d e r i l m e s i için emir v e r m e m i ş miydi?
Şimdi, H a r b i y e N a z ı r ı n d a k i b u kuzu s a r m a s ı h a v a s ı
da ne oluyordu?
E ğ e r N a z ı m P a ş a ' n ı n s ö z ü n e v e n a m u s u n a inanarak
İstanbul'a y o l l a n s a d a h a H a y d a r p a ş a ' d a İngilizlerce y a ­
kalanıp M a l t a kalesine sürütmeyeceğini h i ç bir b a b a y i ğ i t
s ö y l e y e m e z d i . M e r s i n l i C e m a l P a ş a ' y ı n e kötü h a r c a m ı ş ­
lardı. K u v a y ı milliyeciler a r a s ı n d a çok şerefli bir y e r i o l a ­
c a k k e n gidip İstanbul'da b i r k a ç g ü n H a r b i y e N a z ı r l ı ğ ı
y a p m a k p a h a s ı n a h e r ş e y i yitirmiş v e d a h a ş i m d i d e n bir
fosil d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü . Artık, ona ne o y a n d a n , ne de
bu yandan güveniliyordu.
Y e r i n d e n k ı p ı r d a y a n kumandanı. Mersinli C e m a l Pa­
ş a ' n ı n akıbeti b e k l i y o r d u . B u n l a r adamını hiç mi hiç ta­
nımıyorlardı. Ali F u a t Paşa'nın böyle bir delilik y a p a c a ğ ı ­
nı nasıl d ü ş ü n e b i l i y o r l a r d ı ? Y i n e de H a r b i y e Nazırının
çağrısını n a z i k ç e s u s t u r m a k g e r e k i y o r d u . P a ş a :
— H a s t a y ı m , şimdilik İstanbul'a g e l e m e y e c e ğ i m ! d i ­
y e hiç kimsenin y u t m a y a c a ğ ı bir yalan kıvırmak z o r u n d a
kaldı.
H a r b i y e N a z ı r ı n a b u karşılığı verdikten s o n r a u z u n c a
d ü ş ü n d ü . A c a b a bu işte kimin parmağı v a r d ı ? Kim bili:
belki de bu tuzak hazırlığında Vali Muhittin P a ş a ' n ı n par­
mağı rol o y n a m ı ş t ı . İki g ü n ö n c e g ö r ü ş t ü k l e r i n d e vali :
— N a z ı m P a ş a hazretleri, maruzatınızdan müstefit
olmuşlar', s i z e hürmet ve muhabbet besliyorlar!
Dememiş miydi? Bu bir yemleme değildi de n e y d i ?
Ali F u a t P a ş a , b u kanıya geldikten s o n r a , valiyi bir kez
d a h a makamında z i y a r e t etti. O d a d a validen b a ş k a kimse
y o k t u . Birdenbire d a m d a n d ü ş e r gibi :
— H a r b i y e N a z ı r ı p a ş a - hazretleri g ö r ü ş m e k üzere
beni İstanbul'a d a v e t e d i y o r l a r , deyiverdi. A m a ç , valinin
birdenbire g ö s t e r e c e ğ i tepkiyi yakalamaktı.
Muhittin P a ş a ' n ı n y ü z ü n d e çok hoşnut o l d u ğ u n u g ö s ­
teren izler belirivermiş :
— Y a a , e f e n d i m , çok iyi efendim! dedi./ H e r ş e y ap­
talca meydana dökülmüştü. Vali, tuzağa düşmüştü. Vali,
s ö z l e r i n e şu s o r u y u kattı :

85
 — İstanbul'a teşrifinizde N a z ı m P a ş a hazretlerine
hürmetlerimi iblâğ edersiniz. Y o l c u l u k ne z a m a n , efen­
dim?
— Şimdilik İstanbul'a gitmek niyetinde değilim.
Vali'nin g ü l ü m s e y e n etli y ü z ü birdenbire d u r g u n l a ş -
tı :
— Y a , efendim!
Ali F u a t P a ş a , şimşek gibi şunları d ü ş ü n d ü : «Artık
ş ü p h e m kalmadı, İstanbul'dan y e n i talimat ile d ö n e n v a ­
li p a ş a . benim A n k a r a ' d a n ayrılmamı bekliyor. O z a m a n
icraatını maniaya u ğ r a t m a d a n y a p m a y ı d ü ş ü n ü y o r . İstan­
bul'da hükümet erkânıyla temaslarında faydalı neticeler
aldığına dair sarfetmiş o l d u ğ u s ö z l e r d e hilafı hakikattir.
Aklı sıra beni şüphelendirmemek ve oyalamak g a y e s i n i
g ü d ü y o r . B u g ü n İstanbul temaslarına dair hiç bir ş e y söy­
lemiyor.»
Ali Fuat P a ş a , o t u r d u ğ u maroken koltukta kendini
c e n d e r e y e girmiş gibi tedirgin d u y u y o r d u . Karşısındaki ş u
y a ş l ı ve göbekli a d a m , hiç k u ş k u s u z bal gibi düşmandı.
Muhittin P a ş a , o n u n b u o l u m s u z d ü ş ü n c e l e r i n i d a h a çok
g ü ç l e n d i r e n şu sözleri söylemek budalalığını da g ö s t e r d i :
— İngilizler bize karşı h a y ı r h a h â n e bir s i y a s e t takip
e d i y o r l a r , b u n u b i z z a t m ü ş a h e d e ettim!
G e n ç p a ş a , kendini kurt s a n a n b u ihtiyar sivil pa­
ş a y a artık herhangi b i r ş e y sormanın gereksizliğini an­
lamıştı. O n a edindiği izlenimler üzerinde hiçbir ş e y sez­
d i r m e d e n tıpkı onunki gibi bir :
— Y a a efendim, ö y l e mi efendim!
Ç e k t i v e kendini dışarı d a r attı.
*
**
V a l i Muhittin P a ş a . artık İstanbul'dan aldığı k o r k u n ç
toksini açıktan a ç ı ğ a s a ç m a y a başlamıştı. B u . İngiliz man­
dasının gerekli ve « m a k b u l » b i r kurtuluş y o l u o l d u ğ u iha­
netiydi. Yalnız kendi isteklerine bırakmayarak elinin al­
tında bulunan bütün memurları da «İngiliz Muhipleri C e ­
miyeti» ne girmeye z o r l u y o r d u . Ali Fuat P a ş a ' n ı n k a r g a ­
ları, artık h e r g ü n o n a Muhittin Paşa'nın y e n i y e n i iha­
net vesikalarını taşımaya başlamıştı. B i r g ü n kargaların
86
g e t i r d i ğ i bir h a b e r ç o k ilginçti. B u n a g ö r e : Ali F u a t Pa­
ş a , İstanbul'a g e ç i p g i d e c e k , A n k a r a ' d a k i millî v e nizamî
k u v v e t l e r dağıtılacaktı. B u n l a r , valinin y u m u r t l a d ı ğ ı y a v e ­
ler arasında bulunuyordu.
B u n u işiten g e n ç p a ş a n ı n kanı b e y n i n e s ı ç r a d ı , he­
m e n K u r m a y B a ş k a n ı Ö m e r Halis beyi (Paşa) ç a ğ ı r a r a k
şu emri v a l i y e iletmesini emretti :
— Bu gibi s ö z l e r i n tekrarı halinde ş i d d e t kullanmak
z o r u n d a kalacağımı bildirin!
B u s ı r a d a , uyanık A n k a r a l ı l a r d a n bir g r u p , g e r e k V a ­
li Muhittin P a ş a ' n ı n ve g e r e k s e teftiş k u r u l u n u n hemen
İ s t a n b u l ' a d ö n m e s i n i isteyerek hükümete b a ş v u r d u l a r .
A n k a r a vilâyetinin içinde s ö k t ü r e m e y e c e ğ i n i a n l a y a n
V a l i Muhittin P a ş a , teftiş kurulu b a ş k a n ı G a l i p P a ş a ' y ı
v e o n u n emrindeki kurulu alarak p r o p a g a n d a y a p m a k üze­
r e kazaları d o l a ş m a y a y o l a çıktı.

Ali F u a t P a ş a , 15 A ğ u s t o s 1919 g ü n ü H a r b i y e N e ­
z a r e t i n d e n g e l e n şu telgrafı dikkatle o k u d u :
— K o l o r d u kumandanları ile k o l o r d u a h z a s k e r r ü e s a -
sı a n c a k nezaretle şifre ile m u h a b e r e için N e z a r e t i n v e s a -
t e t i n e m ü r a c a a t m e c b u r i y e t i n d e o l d u k l a r ı n d a n araların­
d a şifre ile m u h a b e r e edecekleri hususatı d o ğ r u d a n d o ğ ­
r u y a N e z a r e t e y a z a c a k l a r d ı r . Hali harp zail o l d u ğ u c i ­
hetle kumandanlar, maiyetieriyle şifre ile m u h a b e r e icra
e t m e y e c e k l e r d i r . H u s u s a t ı m e b s u t a y a hasrı dikkat v e tev-
fiki hareket o l u n m a s ı tamimen tebliğ o l u n u r .
G e n e l g e n i n altında y e n i H a r b i y e N a z ı r ı S ü l e y m a n
Ş e f i k Paşa'nın imzası v a r d ı .
Ali F u a t P a ş a . telgrafı o k u y u n c a kendi kendine ş ö y ­
le s ö y l e n d i :
— S ü l e y m a n Şefik P a ş a , karakterini ne ç a b u k mey­
d a n a k o y d u ! H a k i k a t e n Damat F e r i t P a ş a ' y a lâyık bir
adam!
S o n r a , ş ö y l e d ü ş ü n d ü : « H a y ı r , b u e m i r tatbik edile­
m e z . Edildiği t a k d i r d e millî teşkilâtın dahilî irtibatı ç o k
g e v ş e y e c e k v e bir mıntaka d i ğ e r i n d e n sür'atle h a b e r ala­
m a y a c a k v e b i n a e n a l e y h birlik b o z u l a c a k t ı r .

87

Alamut - Çizgiliforum.com
 B u n d a n b a ş k a . Yunanlılarla harbe tutuşmuş o l a n mil­
lî müfrezelerimiz idare ve ikmal işlerinde f e n a bir d u r u ­
ma d ü ş e c e k l e r d i r . »
Ali F u a t P a ş a , b i r ç o k l a r ı n ı n bir İttihat v e T e r a k k i e ğ i ­
limlisi olarak bildiği S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' y ı ç o k iyi ta­
n ı y a n l a r d a n d ı . H ı r s ı , z e k â s ı n d a n büyük olan b u a d a m , D a ­
mat Ferit gibi aşağılık bir adamla el ele v e r i n c e ç o k
b ü y ü k fenalıklar yapabilirdi. O n u n için g e n ç p a ş a , S ü ­
l e y m a n Şefik P a ş a ' n ı n y e n i b i r hikâyesi ü z e r i n d e ilginç
h a b e r l e r toplamaya b a ş l a d ı . Ö ğ ü t ç ü bir kurulun b a ş ı n d a
D a m a t F e r i t ' ç e K o n y a ' y a g ö n d e r i l e n S ü l e y m a n Şefik Pa­
ş a , iki g ü n s o n r a İstanbul'a iştah a ç ı c ı bir telgraf çek­
mişti. Bu telgrafta a n l a m olarak şunları d i y o r d u :
— Yaptığım t e m a s l a r d a n ve incelemelerden A n a d o ­
lu'da millî teşkilâtın z a n n e d i l d i ğ i kadar kuvvetli olmadı­
ğını anladım. E ğ e r b e n H a r b i y e Nezareti makamına g e t i -
rilirsem ve hükümetin kararlarını sür'at ve s a d a k a t l a tat­
bik edebilirim. Millî kuvvetleri kısa z a m a n d a dağıtabile­
c e ğ i m e inancım var. B ö y l e kendine g ü v e n e n bir adamla,
ç o k t a n beridir karşılaşmamış olan Damat Ferit P a ş a , bir­
d e n b i r e gözlerini o ğ u ş t u r a r a k silkinmişti. İlk işj K o n y a ' ­
y a bir şifre y a z ı p b u Y a v u z Paşa'yı İstanbul'a çağırtmak
o l m u ş t u . O n d a n s o n r a d a Dahiliye Nazırı Adil beyi ç a ğ ı r ­
tarak o n a şu müjdeyi vermişti :
— Adil bey, mükemmel bir H a r b i y e Nazırı bulduk!
S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' n ı n v a a d dolu telgrafı, « A ç ı l s u ­
s a m a ç ı l » sihirli s ö z ü n e benzemişti.
Etekleri zil çalarak İstanbul'a koşan Şefik P a ş a , Har­
biye N e z a r e t i k o l t u ğ u n a oturabilmek için p a t r o n u Damat
Ferit Paşa'nın y e n i b i r k o m b i n e z o n u n u b e k l i y o r d u . N a z ı m
P a ş a ' y ı koltuktan y u v a r l a y a r a k y e r i n e bir İttihatçı p a ş a y ı
g e ç i r m e k o l d u k ç a g ü ç bir işti. K u r n a z v e v e s v e s e l i padi­
ş a h ı otlatmak g e r e k i y o r d u . Bir g ü n Adil beyle N a z ı m b e ­
y i n « m e c l i s i v ü k e l â » d a şiddetli bir tartışmaya hattâ ç e ­
k i ş m e y e tutuştukları g ö r ü l m ü ş t ü . Bir p u n d u n u b e k l e y e n
D a m a t Ferit için b u n d a n d a h a « d ö r t başı m a m u r » b i r ba­
h a n e mi o l u r d u ?
H e m e n çekilmesi istenen N a z ı m Paşa kös kös uzak-

88
iaşırken. y e n i H a r b i y e Nazırı S ü l e y m a n Şefik P a ş a d a
ç o k t a n d ı r g ö z l e r i n i kamaştıran H a r b i y e N e z a r e t i koltu­
ğ u n a k u r u l d u . Bu oldukça sihirli bir koltuktu. V a k t i y l e İz­
z e t P a ş a ' d a n v e padişahtan b u koltuğu ç o k i s t e y e n M u s ­
tafa Kemal, o n u b i r türlü koparamamıştı. M u s t a f a K e m a l ,
bu k o l t u ğ u , t e p e d e n bir ihtilâl ve d a r b e y a p m a k için is­
t i y o r d u . Bakalım S ü l e y m a n Şefik P a ş a , b u k o l t u ğ u n e için
kullanacaktı?
H a r e m d e sanki baskın yapılırcasına imzalatılan y e ­
ni atama emriyle S ü l e y m a n Şefik P a ş a , H a r b i y e Nazırlığı
koltuğuna oturmuş, nedir ki bu kez de p a d i ş a h uyanmış­
tı. M u s t a f a Kemal'den a ğ z ı y a n a n p a d i ş a h . H a r b i y e N a ­
zırlığına bir İttihatçının getirildiğini eski S a d r a z a m T e v -
fık P a ş a ' d a n dinleyince bir h o ş o l m u ş t u .
T e v f i k Paşa'nın etkisi altında n e r d e y s e g a z a p d u r u ­
muna g e l e n p a d i ş a h , mabeyn başkâtibi Ali F u a t beyi ç a ­
ğırtmış, g a m m a z T e v f i k Paşa'yı d a g ö s t e r m e k t e n ç e k i n -
meyerek ş ö y l e demişti :
— P a ş a hazretleri, S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' n ı n meşhur
İttihatçılardan o l d u ğ u n u v e o n u n t a y i n i n d e n d o l a y ı v ü ­
kelâdan bazılarının çekilmek isteyeceklerini s ö y l ü y o r l a r .
S o n r a bu da başımıza bir belâ olmasın ve bu s ı r a d a yine
bir buhranı vükelâ çıkmasın. S a d r a z a m ı telefonla b u l , p a ­
şa hazretlerinin ismini zikretmeyerek bu y o l d a h a b e r al­
dığımı s ö y l e ! E ğ e r takriri muameleye k o y m a m ı ş l a r s a te­
hir etsinler.
M a b e y n başkâtibinin Damat Ferit P a ş a ' y ı bulması
kâr etmemişti. O, yeni Harbiye N a z ı r ı n a g ö r e v i n i bildir­
mişti bile :
— B e n S ü l e y m a n Şefik Paşa'ya memuriyetini teb­
liğ etmiş b u l u n u y o r u m . Kendisi H a r b i y e N e z a r e t i n e g i d e ­
rek vazifesine bile başlamış bulunmaktadır, bu y ü z d e n
takririn tehirine imkân kalmamıştır.
Damat Ferit P a ş a , hemen o g e c e m a b e y n , başkâtibi
Ali Fuat beyi konağına çağırarak ş ö y l e demişti :
— Dün g e c e Şeyhülislâm efendi M a l i y e , B a h r i y e , D a ­
hiliye ve Maarif Nazıriarıyla burada t o p l a n a r a k m ü z a k e r e
ettik. S ü l e y m a n Şefik Paşa'nın tayinine itiraz e d e n ol-

89
m o d i . E v k a f N a z ı r ı Hamdi e f e n d i d e Ş e y h ü l i s l â m efendi­
d e n a y r ı l m a z . Diğerlerinin muarız olduklarını b i l m i y o r u m .
K e n d i s i n i bir haftaya k a d a r t e c r ü b e ederiz. S o n r a B a h r i ­
y e N a z ı r ı Salih P a ş a ile b e c a y i ş l e r i n i icra e y l e r i z . E f e n ­
dimiz, şimdiden Salih P a ş a ' y ı imale b u y u r s u n l a r !
S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' y ı başkaları çok iyi t a n ı m ı y o r d u .
N e d i r ki o kendini çok iyi t a n ı y o r d u . H e r y ü r e k t e bir a r s -
lan yattığını bilenler o n u n y ü r e ğ i n d e bir kaplan yattığı­
n ı s o n r a d a n a n l a y a c a k l a r d ı . S ü l e y m a n Şefik P a ş a , ilk p e n ­
ç e y i k o l o r d u kumandanlarına s a v u r m u ş t u . B u , y u k a r d a
y a z d ı ğ ı m ı z telgraftan b a ş k a s ı değildi. Milletlerin iyi niyet­
lerini y o k ederek b ü y ü k a d a m , b ü y ü k k u m a n d a n o l m u ş
bir tek kimse y o k t u r . İşte S ü l e y m a n Şefik P a ş a da mil­
letinin bu iyi ve s o y l u niyetlerine karşı dikilmişti.
Ş i f r e s i z kolordu emirleri o l a m a y a c a ğ ı n ı anlatarak
y e n i H a r b i y e Nazırına b a ş v u r a n kolordu kumandanları
N u h d e y i p P e y g a m b e r d e m e y e n bir nazır k a r ş ı s ı n d a b u ­
lunduklarını anladılar v e o n a g ö r e tertiplendiler. S ü l e y ­
m a n Şefik P a ş a , k o l o r d u kumandanlarına a ç ı k t a n a ç ı ğ a
m e y d a n o k u y o r d u . P a d i ş a h ı n , kendi üzerindeki k u ş k u s u ,
kulağına çalınmış olacaktı. O n l a r ı n sanılarını b o ş a çıkar­
mak kararında o l d u ğ u g ö r ü l ü y o r d u .
Ali F u a t P a ş a , en gizli askerî sırların açık telgraf­
larla g i d e m e y e c e ğ i n i a n l a t a m a y ı n c a z o r a b a ş v u r m a y a ka­
r a r v e r d i . B u b a y a ğ ı kararı g e r i aldırtacak, S ü l e y m a n Ş e ­
fik P a ş a muhterisine t ü k ü r d ü ğ ü n ü yalatacaktı. Y e n i Har­
b i y e Nazırını bir g ü n makina b a ş ı n a çağırttı v e ş u u y a r ­
mada bulundu :
— Şifreli m u h a b e r e y i menettiğiniz için gizli emir ma­
lûm makamlara v e r i l e m i y o r , b u n l a r açık telgraflarla v e ­
rildiği takdirde birçok askerî sırlarımız ifşa edilecektir.
B u hâlin d a h a fazla mes'uliyetini üzerimize a l a m a y a c a ğ ı z .
Y i r m i d ö r t s a a t kadar şifreli m u h a b e r e y e m ü s a a d e b u y u r -
madığımız takdirde b ü t ü n t e l g r a f h a n e l e r askerî işgal altı­
n a alınarak m u h a b e r e y e eskisi gibi d e v a m olunacaktır.
B u şiddetli a z a r l a m a karşısında S ü l e y m a n Şefik Pa­
ş a şaşırmakla öfkelenmek a r a s ı n d a ellerini o ğ u ş t u r d u v e
y a n ı n d a bulunanlara ş ö y l e d e d i :
 — « A l i F u a t P a ş a , bizi fazla u ğ r a ş t ı r a c a ğ a b e n z i ­
yor!»
Ali F u a t P a ş a ' y a v e r d i ğ i karşılıkta ise :
— Bir m ü d d e t mühlet v e r i r s e n i z v a z i y e t i t e k r a r tet­
kik ederim, d e d i . Demek ki işi haberleşmeye dökerek g e n ç
v e enerjik p a ş a y ı s a v s a k l a y a c a k t ı . K o l o r d u k u m a n d a n ı ,
d a h a çok b e k l e y e m e z d i . « Y i r m i d ö r t saat içinde İstan­
bul'dan müspet b i r c e v a p g e l m e y i n c e derhal k o l o r d u mın-
takası dahilindeki b ü t ü n telgrafhaneleri askerî işgal altı­
na alarak şifreli m u h a b e r e y e d e v a m » ettiler.
S ü l e y m a n Şefik P a ş a , Ali F u a t Paşa'nın b u d a y a t m a s ı
karşısında emrini g e r i almaktan b a ş k a y a p a c a k bir ş e y
bulamadı.
Ali F u a t P a ş a ile 20. K o l o r d u n u n bir demir leblebi
o l d u ğ u n u hemen a n l a y a n S ü l e y m a n Şefik P a ş a , onları mat
edebilmek için b i r komiteci hiylesi kullanmanın gerekli
o l d u ğ u n d a k a r a r kılmıştı. S ü l e y m a n Şefik Paşa'nın unut­
t u ğ u bir ş e y v a r d ı : K a r ş ı s ı n d a e n a z d a n kendisi gibi eski
İttihatçıların t e c r ü b e l e r i , hürriyetçilikleri ve komiteci ni­
telikleriyle dolu b i r ihtilâlci v a r d ı . Erkânı H a r b i y e i Ş a h a -
n e ' d e Mustafa Kemal'le birlikte gizli bir ihtilâl ö r g ü t ü kur­
maktan yakalanmış, dirimini v e subaylığını g ü ç kurtara­
rak bugünkü kumandanlık aşamasına gelmişti. G e n ç p a ­
ş a , b u g ü n h e r bastığı y e r d e bir mayın olabileceğini he­
s a p l a y a n bir askerlik ve ihtilâlcilik z e k â s ı n a sahipti. O
d a esen r ü z g â r d a n hiyle s e z e n sayılı b a ş l a r d a n d ı .
Ali F u a t P a ş a ' d a n y e d i ğ i ilk yumrukla d a h a birinci
r a u n d d a nakavt o l a n S ü l e y m a n Şefik P a ş a , y e r i n d e n d o ğ ­
rulup üstünün b a ş ı n ı n t o z u n u silktikten s o n r a , 29 A ğ u s ­
t o s 1919 tarihli b i r ş i f r e ile 20. K o l o r d u n u n kapısını çaldı.
— A n k a r a ' d a 20. K o l o r d u Kumandanı Ali F u c * P a ş a
hazretlerine: G e ç e n d e İngiliz kumandanı G e n e r a l Milne'ın
tebligatını bildirmiştim. İzmir havalisinde sükûneti ida­
m e y e ve vilâyatı ş a r k i y e d e a s a y i ş i halelden sureti kati-
y e d e v i k a y e y e v e a n a s ı r a r a s ı n d a e n küçük b i r ' h a d i s e ­
n i n bile v u k u u n u men'e muvaffakiyet temin e d e b i l e c e ğ i ­
nizin b u r a c a bilinmesi, v a z i y e t ve menafiî s i y a s i y e m i z i n
istikametini tâyin h u s u s u n d a mühim b i r âmil o l a c a ğ ı n d a n

91
iktizasını teemmül ile bu baptaki mütalâai m a h s u s a l a r ı n ı n
ilâvesiyle s e r i a n hamiyet p e r v e n e l e r i n d e n m u n t a z a r v e
mercudur.
Harbiye Nazırı
S ü l e y m a n Şefik

Ali F u a t P a ş a , b u telgrafı o k u y u n c a k ü ç ü m s e m e y l e
gülümsedi. Şöyle düşündü: «Yeni Harbiye Nazırı «İzmir
havalisinde sükûneti idameye v e vilâyatı ş a r k i y e d e a s a ­
y i ş i halelden v i k a y e y e » n e d e r e c e y e k a d a r muvaffak o l a ­
cağımı s o r u y o r . M a k s a d ı n ı n e kadar g i z l e r s e g i z l e s i n mey­
danda selefinin k u r d u ğ u , fakat içine d ü ş ü r e m e d i ğ i t u z a ğ ı
bir de kendisi t e c r ü b e etmek istiyor.

E v v e l â , hükümetin bana itimat ettiği z e h a b ı n a kapı­

lacağım (!). E ğ e r buna muvaffak olurlarsa ikinci b i r emir
y o l l a y a c a k l a r : « B u meseleyi şifahen m ü z a k e r e etmek ü z e ­
re d e r s a a d e t e teşrifinizi bilhassa rica e d e r i m » d i y e c e k ­
ler. B e n de buna inanarak İstanbul y o l u n u t u t a c a ğ ı m (!).
Y a r a b b i m ! Bu ne kadar ç o c u k ç a h a z ı r l a n m ı ş b i r
plân!...»
Ali F u a t P a ş a , S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' y a 24 A ğ u s t o s
1919 tarihinde ikinci bir nakavt y u m r u ğ u salladı :
— Bu husustaki mütalâai âcizanemi b e y a n d a n evvel
A n a d o l u ' d a b u l u n d u ğ u m ş u s o n altı a y z a r f ı n d a a h v a l v e
v a z i y e t i n mahiyeti hakikiyesini arzetmek isterim. M ü t a ­
rekeden İzmir'in işgaline kadar d e v a m e d e n m ü d d e t z a r ­
fında düveli itilâfiyenin gittikçe artan a h d ş i k e n â n e mu­
amelâtı bilhassa tahammülsüz Y u n a n fecayiî v e E r m e n i ­
lerin A d a n a vilâyetinde şimendifer hattı ü z e r i n d e k i t e c a ­
v ü z ve tahrikatı ile Kafkas dahilindeki katliâm gibi ha-
disat karşısında daima sık sık tebeddül e d e n heyeti v ü ­
kelânın b u âlemi f e c a y i e ç a r e s a z o l a m a y a c a ğ ı n ı g ö r e n
millet. İzmir'in işgali üzerine bizzat m u k a d d e r a t ı n a h â ­
kim olmayı d ü ş ü n m ü ş ve b u n u n bir neticesi o l a r a k her
tarafta intizam ve dahilinde kesbi v ü s ' a t e d e n harekâtı mil-
iiyenin kuvveti gittikçe t e z a y ü t etmiş v e b i z z a t A y d ı n
vilâyetinde o n binlerce kuvvet toplanarak kanlı v e fedakâ-
rane m ü s a d e m e v e muharebeleriyle Y u n a n istilâsını d u r -

92
d u r m a y a muvaffak olmuştur. M e v c u d i y e t v e istiklâli için
ç ı r p ı n a n millet, kezalık, muhtelif mahallerde k o n g r e l e r ak-
t e d e r e k m u k a d d e r a t ı millet ve vatan hakkında mühim ka­
r a r l a r ittihaz ile b u n l a r ı zatı ş a h a n e y e v e s a d a r e t e v e s a ­
i r i c a p e d e n m a h a lle r e arzetmişlerdir. B u n a mukabil muh­
telif kabinelerimizin bazı erkânı, bu c e r e y a n ı millîyi mu­
halifi k a n u n ve bir t e z e p z ü p ve iğtişaş telâkki e d e r e k im­
h a s ı n ı emretmiş i s e d e m e v c u t v e g a y r ı m e v c u t v e g a y ­
r ı muallem v e c ü z ' î j a n d a r m a v e k a s d e n z a y ı f d ü ş ü r ü l ­
m ü ş o l a n o r d u y u h ü m a y u n ile maddeten v e m a n e n hiç
b i r ş e y yapılamamıştır. Bazı mahallerde b u hale karşı h u ­
s u s î t e d b i r ittihazını muvafık g ö r e n z e v a t ı âliye d e hükü­
m e t i n emrini ifa etmedi diyerek azil ve tevkif edilerek
d u ç a r ı g a d i r olmuşlardır.
Milletin b u h a r b i umumide s e v i y e s i , irfan v e t e c r ü ­
b e s i muhtelif fırsatlarda yükselmiş o l d u ğ u n d a n A v r u p a
d ü v e l i m e d e n i y e s i n d e o l d u ğ u gibi b i z d e d e b u d e r e c e Oe-
ğ i l ise de makamı hilâfet ve padişahlarına daima muti ve
m e r b u t kalmak ş a r t i y l e mukadderatlarının tâyinine iştirak
eylemek istedikleri anlaşılmaktadır.
H ü k ü m e t ile millet arasındaki ihtilâflardan istifade
e t m e k i s t e y e n a n a s ı r ı e c n e b i y e v e g a y r ı s a d ı k a ise her
g ü n muhtelif t a r z d a bazı eracif işaa ederek memleket
d a h i l i n d e karışıklık v e asayişsizlik m e v c u t o l d u ğ u n u v e
daima Hıristiyan ahaliye tecavüz vuku bulduğunu göster­
mek istemişlerse de müruru zamanla itilâf devletleri me­
murları b ö y l e bir halin m e v c u t o i d u ğ u n u d e ğ i l , h u d u s u n o
bile imkân olmadığını muhtelif vesilelerle bildirmişlerdir.
A y d ı n ' d a k i millî harekâta g e l i n c e ; b u n u n da malûmu âli­
leri o l d u ğ u ü z e r e Y u n a n fecayiî v e mezaliminden doğ­
m u ş o l u p m ü d a f a a y ı nefisten başka bir ş e y l e tarif edile­
m e y e c e ğ i ve mâni tedbirler n e olu r s a o i s u n b e h e m e h a l
Y u n a n l ı l a r ı A y d ı n v i l â y e t i n d e n çıkarmaya azim ve karar
v e r m i ş oldukları ve bu karara muhalif tedbir ittihaz e d e c e k
v a t a n d a ş l a r ı n ı d u y g u s u z l u k ve hamiyetsizlikle itham et­
mekte olduklarını işitmekteyim.
H u l a s a t e n a ı z e t m e k isterim ki efkârı umumiyei mil­
let tamamiyle v a z i y e t i hariciye ve dahiliyemizi müdrik

S3
olmak ve vatanın y ü k s e k menfaatlerini istihdaf etmek
s u r e t i y l e t e k e v v ü n v e tekâmül etmektedir.
Acizlerinin vaziyetine gelince: O r d u kumandanı o l ­
mak sıfatiyle mümkün o l d u ğ u kadar kumandam a l t ı n d a
b u l u n a n kıtaatı siyasetle ş a i b e d a r etmemeye v e elimdeki
c ü z ' î kuvvetle hükümetin emirlerini infaz edebilmek ş ö y ­
le d u r s u n a r z u y u millîye muhalif bir v a z i y e t aldığım tak­
tirde p a d i ş a h v e v a t a n için elîm bir v a k a y a s e b e b i y e t v e ­
rilmiş o l a c a ğ ı n ı bittâyin b u l u n d u ğ u m mıntakada m ü m k ü n
m e r t e b e hükümetin n ü f u z u n u muhafaza etmek ş a r t i y l e
hükümet ile milleti birbirine rapteden münasebatı m ü h i m -
m e y i b o z m a m a y a ve ciheti mülkiye ile a s k e r i y e a r a s ı n d a
h u d u s bulan fikir ihtilâfını da izaleye ç a l ı ş ı y o r u m . F a k a t
bir an g e l e c e k t i r ki bu halin devamı â c i z l e r i n c e de g a y r ı
m ü m k ü n olacağını kemali mutavaatla a r z e d e r i m .
M ü t a l â a i m a h s u s a m b e r v e ç h i âtidir :
1 — A y d ı n v i l â y e t i n d e k u v a y ı milliye itilâf d e v l e t l e ­
rine m ü t e c a v i z olmayıp, sırf y ü z bin M ü s l ü m a n ı n h i c r e t i ­
n e , y â n i sefaletten mahvına elli bini m ü t e c a v i z m ü s l ü ­
manın ş a h a d e t i n e s e b e b i y e t v e r e n zalim v e g a d d a r Y u ­
nanlıların harimi n a m u s u milliyetlerinden bilihraç i z m i r
vilâyetinin tamamiyle tahliyesini istihdaf etmektedir. İn­
s a n i y e t ve medeniyet hisleri ile d a h a fazla kan d ö k ü l m e ­
mesi için bu h u s u s u n İngiliz G e n e r a l i M i l n e ' d e n r i c a e d i l ­
mesi m ü n a s i p mütalâa kılınır. İnsanî ve medenî h i s l e r l e
m e ş b u ğ o l d u ğ u n a iştibah edilemeyen Paris k o n f e r a n s ı n ı n
b u r i c a y ı is'af e d e m e y e c e ğ i n e bir s e b e p g ö r ü l e m e z . D ö r t -
h e ş İngiliz zabiti ile Y u n a n askerinin z u l û m k â r v a z i y e t i ­
nin t e b e d d ü l e d e c e ğ i n e hiç bir M ü s l ü m a n ı n i n a n a m a y a ­
c a ğ ı muhakkaktır.
2 — Hükümet ile millet a r a s ı n d a m e v c u t ve d e v a m
etmekte olan ihtilâf, şu mühim anda hükümetin z a y ı f b u ­
lunmadı v e aleyhimizde harekete hazırlanan dahilî v e h a ­
ricî düşmanların teşvik ve teşciî noktai n a z a r ı n d a n g e r e k
makamı hilâfeti ve g e r e k s e vatanı pek büyük tehlikelere
m a r u z kılacağından hükümeti s e n i y e ile millet, itilâfı t a m
•le mukadderatı milletin a r z u y u milliye muvafık bir s u ­
rette temini her n e y e v a b e s t e ise o n a g ö r e t e d a b i r i muk-

94
teziyenin ittihazını pek z i y a d e merbut b u l u n d u ğ u m miller
v e v a t a n ı m namına a r z v e istirham v e b u b ü y ü k vazifei
v a t a n i y e y e delâleti zatı samimî n e z a r e t p e n a h i l e r i n d e n İn­
tizar eylerim, e f e n d i m . . .
Ali F u a t P a ş a . b u y i ğ i t ç e r a p o r u y o l l a m a d a n ö n c e
Kurmay Başkanı Ö m e r Halis b e y e d e bir kez o k u d u . G e n ç
p a ş a , ö t e d e n b e r i k u r m a y başkanlarının d ü ş ü n c e l e r i n i yok­
lamayı gelenek edinmişti. Ö m e r Halis b e y , r a p o r u dikkat­
l e v e b i r a z d a h e y e c a n l a dinledi. Ali F u a t P a ş a , o k u m a y ı
bitirince o n a :
— Mütalâanızı ö ğ r e n m e k istiyprum. d e d i .
— T a m a m i y l e hemfikirim, p a ş a m . A n c a k H a r b i y e N a ­
zırı S ü l e y m a n Şefik P a ş a , b u a c ı s ö z l e r i n i z d e n memnun,
olmayacak.
/ — O r a s ı n ı b e n d e takdir e d i y o r u m . B a ş k a ? B i r a z d u ­
r a k s a y a n kurmay b a ş k a n ı , s o n r a şu karşılığı v e r d i :
— K u m a n d a n iskat etmeleri ihtimalini de d ü ş ü n d ü ­
n ü z mü p a ş a m ?
— E v e t , b u n u da d ü ş ü n d ü m . Bu karakterdeki H a r b i ­
ye Nazırları benim gibi bir kumandan istemezler. E s a s e n
d a h a u z u n müdet beni b u v a z i f e d e b ı r a k a c a k l a r ı n a ihti­
mal v e r m i y o r u m . S i z , şimdi bu r a p o r u d e r h a l t e b y i z etti­
riniz. B u g ü n gitmesi lâzım.
Ö m e r Halis b e y , t e b y i z ettirilmek ü z e r e r a p o r u alıp
gittikten s o n r a , h e n ü z kafasının içinde v e r d i ğ i karşılığın
psikolojik yankıları çınlayıp d u r a n g e n ç p a ş a , başını e l ­
lerinin a r a s ı n a alıp bu raporla ne demek ve ne anlatmak
istediğini bir kez d a h a d ü ş ü n d ü : « E v e t . K u r m a y Başkanı
Ö m e r Halis b e y , endişelerinde haklı olabilir. A n c a k ka-
naaatlerimi a ç ı k ç a yazmakla hasımlarımıza m ü s p e t ve
d o ğ r u bir kurtuluş y o l u t u t t u ğ u m u z u v e m a c e r a p e r e s t l i k -
ten kaçındığımızı anlattım, millî siyasetle a r a s ı n d a m e v c u t
ve d e v a m etmekte o l a n ihtilâf, şu mühim a n l a r d a h ü k ü ­
metin z a y ı f b u l u n m a s ı , aleyhimize harekâta hazırlanan
dahilî ve haricî d ü ş m a n l a r ı n teşvik ve t e ş c i i noktai n a ­
z a r ı n d a n gerek makamı hilâfet ve g e r e k s e Vatanı büyük
tehlikelere maruz kılacağından hükümet ile millet itilâfı

S5
l a m ve mukadderatı milletin a r z u y u milliye muvafık bir
s u r e t t e teminini istedim.
E v e t , b u cümlelerin anlamı açıktı. Ç ö k m e k ü z e r e b u ­
lunan O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u y e r i n e T ü r k milleti ve im­
paratorluk hükümeti y e r i n e demokratik bir idarenin g e ­
r e k t i r e c e ğ i bir s i y a s e t i n tutulmasını s a v u n d u m .
H a r b i y e N a z ı r ı S ü l e y m a n Şefik P a ş a , elbette salık
v e r d i ğ i m b u ç ö z ü m ç a r e l e r i n d e n h o ş n u t o l m a y a c a k . Beni
kandırıp t u z a ğ a düşüremediklerini a n l a y a c a k l a r , yerime
kendilerine hizmet (!) e d e c e k bir kumandan a r a y a c a k l a r ­
dır. R a p o r u y a z a r k e n bunların hepsini bir bir d ü ş ü n d ü m .
F a k a t , bana karşı tutumları ne olursa o l s u n , tuttuğum
y o l u d e ğ i ş t i r m e y e g ü ç l e r i y e t m e y e c e k t i r . Ç ü n k ü , birkaç
g ü n s o n r a , S i v a s K o n g r e s i ' n i n toplanmasıyla millî d i r e n ­
meye taraftar o l m a y a n ve millî teşkilâtları dağıtarak s a n ­
ki d ü ş m a n l a r ı m ı z a y a r d ı m etmeyi d ü ş ü n e n hükümeti mer­
k e z i y e ile h e r türlü ilişkilerimiz elbette kesilecektir. Beni
k u m a n d a n l ı k t a n a t s a l a r bile (emriniz başımın üstüne!) d e ­
yip çekilip g i d e c e k değilim. Ü z e r i m e d ü ş e n millî ö d e v i
her n e p a h a s ı n a o l u r s a o l s u n s o n u n a dek y a p a c a ğ ı m ! »
R a p o r temize çekilip g e l d i ğ i n d e g e n ç p a ş a , b u n a hemen
imzasını attı v e K u r m a y B a ş k a n ı Ö m e r Halis b e y e b a k a ­
rak :
— Şimdi b i r a z d a h a müsterihim! d e d i .
A l i F u a t P a ş a , g ö n d e r d i ğ i r a p o r u n yankılarını g e r ç e k ­
ten b ü y ü k bir merakla b e k l i y o r d u .
İstanbul'dan o l u m s u z bir karşılık gelmesi, d a h a çok
beklenebilirdi. N e d i r k i b u , g e n ç paşanın d u r u m u n d a her­
hangi bir değişiklik y a p a c a k g ü c e sahip o l m a y a c a k t ı . O ,
ç o k t a n b e r i s e ç t i ğ i bir granit yığınının üzerine çizmeleri­
nin topuklarını g ö m m ü ş , ufuktaki fırtına bulutlarına s o n ­
s u z bir g ü v e n v e kararla bakmaktaydı. O n u n İstanbul'a
karşı almış o l d u ğ u d u r u m , ç o k t a n b e r i d i r m e y d a n d a y d ı .
Bu r a p o r u n y a p a c a ğ ı iş, İstanbul hükümetinin de kendi­
s i n e karşı beslediği d u y g u l a r ı n meydana çıkmasını ç a ­
buklaştırması olacaktı. Şefik Paşa'nın v e r e c e ğ i h e r h a n g i
b i r karar, o n u n ü z e r i n d e en ufak bir s ü r p r i z etkisi y a p ­
m a y a c a k t ı . G e n ç p a ş a , d a h a 27 H a z i r a n 1910 da mülkiye

96
ömirleri ile k u m a n d a n l a r a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u b e y a n n a ­
mede şu anlamda ş e y l e r söylemişti :
— G e r e k i n c e memuriyetimden ayrılıp b i r millet bire­
yi olarak mübarek y u r t ve kutsal milletim u ğ r u n d a çalı­
şacağıma açıkça söz veriyorum.
B u yayımladığı b e y a n n a m e n i n s o n s ö z l e r i y d i v e M u s ­
tafa Kemal'in E r z u r u m ' d a attığı o meşhur s a v a ş n a ğ r a -
sını a n d ı r ı y o r d u . S o n r a , onlar, A m a s y a ' d a ç o k önemli ih­
tilâlci kararlar almamışlar mıydı? Bu k a r a r l a r d a b u g ü n ü
d ü ş ü n e n ileri g ö r ü ş l ü satırlar demir gibi o l d u ğ u y e r d e d u ­
r u y o r d u ; ikinci maddedeki o s ö z l e r şunlardı :
— Müfettiş ve kumandanlar, herhangi b i r s e b e p l e ku­
m a n d a d a n iskat edildiği takdirde kendilerinin yerlerine
g e l e c e k kimseler işbirliği y a p a b i l e c e k v a s ı f l a r a mâlik b u ­
l u n u y o r l a r s a kumandayı d e v r e d e c e k , fakat, n ü f u z mınta-
kalarında kalarak vazifei milliyelerine d e v a m e d e c e k l e r ­
dir. İkinci bir İzmir v a k ' a s ı n a meydan v e r e b i l e c e k kimse­
lerin tayini halinde kumanda asla t e r k o l u n m a y a c a k ve
böyleleri kabul edilmeyecektir.
Ali Fuat P a ş a ' n ı n , S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' y a salladığı
y u m r u ğ u n kokusu beş g ü n s o n r a çıktı. P a t r o n , g e n ç pa­
ş a n ı n işine s o n v e r d i ğ i n i bildiriyordu. E v e t , 20 A ğ u s t o s
1919 tarihli telgraf, Ali F u a t Paşa'nın 20. K o l o r d u kuman­
d a n l ı ğ ı n d a n uzaklaştırıldığını bildiren emri kapsamaktay­
d ı . Bu emirde ş u n l a r da v a r d ı :
— 20. K o l o r d u y a yeni kolordu kumandanı A n k a r a ' y a
g e l i n c e y e dek A n k a r a ' d a b u l u n a n «tetkiki h e s a b a t komis­
y o n u » başkanı emekli T u ğ g e n e r a l Hulusi P a ş a vekâlet
edecektir. »
Ali F u a t P a ş a , p a d i ş a h ı n iradesini t a ş ı y a n bu emre
d e b o y u n e ğ e c e k değildi. T e l g r a f , sanki d a h a ö n c e d e
b i r k a ç kez gelmiş de o k u y u p g e ç m i ş g i b i y d i . Elbette kol­
o r d u kumandanlığını ne H u l u s i P a ş a ' y a , ne de İstanbul'un
g ö n d e r e c e ğ i bir kuvayı milliye düşmanına bırakıp çeki­
lecekti. H e r ş e y d e n ö n c e b a ş kaldırmış bir ihtilâlciydi.
İşine g e l m e y e n her türlü emir, insan ve h e r ş e y , bu ihti­
lâl direncinin granitine ç a r p ı p sapır s a p ı r d ö k ü l m e y e mah­
kûmdu.

97 3/F.: 7
 G e l g e l e l i m , k o l o r d u n u n ikinci d e r e c e d e k i b a ş l a r ı , bu
telgraf üzerine sarsılmışlardı. 24. T ü m e n K u m a n d a n ı M a h ­
mut b e y başlarında olarak p a ş a n ı n o d a s ı n a geldiler. Ü z ­
g ü n d ü l e r ve bu ü z g ü n l ü k , iyi ve temiz y ü z l e r i n d e a ç ı k ç a
o k u n u y o r d u . Hele kurmay başkanı ile tümen k u m a n d a n ı ,
b u ü z ü n t ü y ü saklamakta y a bir s a k ı n c a g ö r m ü y o r l a r , y a
da m e y d a n a vurmakla b i r dostluk ö d e v i n i y e r i n e g e t i r i ­
y o r l a r d ı . « K o n u ş u r k e n sesleri titriyordu.»
T ü m e n K u m a n d a n ı M a h m u t bey, arkadaşlarının de­
rin üzüntülerini de y a n s ı t a r a k ş ö y l e k o n u ş t u :
— Bizi b ı r a k m a y a c a k s ı n ı z , değil mi, p a ş a m ? D a i m a
emrinizdeyiz. B u n u a r z için gelmiştik.
M a h m u t beyin g ö z l e r i doluksamış, h e y e c a n d a n dili
tutulur gibi olmuştu. D a h a ç o k konuşamadı. G e n ç p a ş a ,
o n u n söylemek isteyip d e s ö y l e y e m e d i ğ i her ş e y i o v u c u ­
nun içindeki çizgiler gibi biliyordu. Bu a r k a d a ş ı n ı ç o k iyi
tanıyordu.
O d a , onlar gibi h e y e c a n l a a y a ğ a kalktı ve k ı s a c a
şunları söyledi :
— G ö s t e r m i ş o l d u ğ u n u z sıcak alâkayı ö m r ü m olduk­
ç a u n u t a m a y a c a ğ ı m . S a ğ o l u n u z ! K u m a n d a y ı H u l u s i Pa­
ş a ' y a bırakmak niyetinde değilim. E ğ e r millî d â v a m ı z a
sadakatle hizmet e d e c e k hamiyetli bir z a t g e l i r s e ku­
m a n d a y ı kendisine d e v r e d e c e ğ i m . Fakat, y i n e b u r a l a r d a
sizinle b e r a b e r kalacağım. Vazifei vataniyemi bir ferd-i
millet olarak y a p m a y a ç a l ı ş a c a ğ ı m . H e p i n i z i n gözleriniz­
d e n , yüksek alınlarınızdan öperim.
Ali F u a t Paşa'yı ayakta dinleyen silâh arkadaşları­
nın y ü z l e r i , birdenbire gizli bir y e r d e n bir kutsal ışık v u r ­
muş gibi aydınlandı.
Şimdi, hepsi, dipdiri, dimdikti ve g ö z l e r i b ü y ü k bir
s e v g i , s a y g ı v e inançla g e n ç p a ş a y a b a k ı y o r d u .
Akşamleyin T ü m e n K u m a n d a n ı M a h m u t b e y l e Kur­
may B a ş k a n ı Ö m e r Halis beyi o d a s ı n a ç a ğ ı r a n g e n ç p a ş a :
— Hulusi paşa ile gidip k o n u ş u n u z , d e d i , vekâleti ka­
bul etmeyecektir.
M u s t a f a Kemal, b u s ı r a d a S i v a s ' a y e n i gelmişti. H e -
98
men vefalı gençlik, o r d u v e ihtilâl a r k a d a ş ı n a ş u a v u t u ­
cu şifreyi g ö n d e r m e k t e g e c i k m e d i :
— 30.8.1919 tarih ve 1022 numaralı şifrenin ü ç ü n c ü
m a d d e s i n d e z a t e n tahmin edilen n e t i c e b u g ü n e kadar g e ­
cikmek ile bize pek kıymetli z a m a n kazandırdı. M u k a r r e -
ratı ahiremiz m u c i b i n c e h a r e k e t e karar vermeleri amali
mukaddesei milliyenin tesiri h u s u s u n a e n büyük z ı m a n -
dır. Bittabi kumandayı kat'iyyen terk b u y u r m a z s ı n ı z . K a ­
rarı sabık v e ç h i l e , g e r e k K â z ı m K a r a b e k i r Paşa v e g e ­
r e k s e Salâhattin b e y e f e n d i kardeşlerimiz, n e z a r e t e p r o ­
t e s t o d a bulundular. Konycr*daki Salâhattin beyin de a y n ı
v e ç h i l e hareketi pek tabiî görülmektedir. Kemali hürmet
v e meveddetle g ö z l e r i n i z d e n ö p e r i z .
M u s t a f a Kemal

B u sırada K â z ı m K a r a b e k i r Paşa d a E r z u r u m ' d a n

H a r b i y e Nezaretini b o m b a r d ı m a n etti :
H u l u s i P a ş a , k e n d i s i n e y a p ı l a n u y a r m a ile kolordu
kumandanlığı vekâletini almaktan çekinmişti. A d a m c a ­
ğ ı z hasta y a t ı y o r d u . A l i F u a t P a ş a , s o n u n d a 20. K o l o r d u
Kumandanlığı vekâletini y i n e kendi üzerine aldı.
S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' n ı n uzaktan s a v u r d u ğ u darbe,
bir kez daha Ali F u a t P a ş a ' n ı n granitinde kırılmıştı. Bir
ihtilâlci, a y a ğ ı n ı n s a ğ l a m bastığı her y e r d e direnmek z o ­
r u n d a y d ı . A n k a r a k a y a s ı n a ayaklarını g ö m m ü ş olan p a ­
ş a y ı b u r d a n artık, kendisi de kolay kolay koparamazdı.
Artık, kararı karardı: Y e r i n e a t a n a c a k kumandanlara ne
g ö r e v i n i bırkacak, ne de onları A n k a r a ' y a sokacaktı.

İstanbul hükümetinin böyle köklü tedbirler almaya

çalışması b o ş u n a d e ğ i l d i . A n a d o l u ihtilâlcilerinin E r z u ­
rum'da topladıkları birinci k o n g r e başarı ile sona ermişti.
Şimdi de S i v a s K o n g r e s i b a ş l ı y o r d u . İstanbul hükümetiyle
padişahı titreten ihtilâl y a n g ı n ı , A n k a r a ' y ı da içine ala­
rak bütün O r t a A n a d o l u ' y u ve batı vilâyetlerini s a r a c a ğ a
b e n z i y o r d u . Damat Ferit P a ş a ve y a r d a k ç ı l a r ı , bu korkunç
y a n g ı n ı y e r i n d e s ö n d ü r m e k için ta İstanbul'dan su sıkıp
d u r u y o r l a r d ı . Kimi z a m a n s u y e r i n e hortumlar, g a z de­
polarına daldırılıyor, b ö y l e c e d e söndürülmek istenen y a n -

99
gin b ü s b ü t ü n a l e v l e n i y o r d u . S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' n ı n s o n -
sıktığı şey d e s u değil p e t r o l d ü . B u y ü z d e n A n k a r a ' d a k i
y a n g ı n d a h a çok körüklenmiş, İstanbul'la A n k a r a ara­
sındaki göstermelik bağlantı da b ö y l e c e k o p m u ş t u .
Ali F u a t P a ş a , harıl harıl ç a l ı ş ı y o r d u . S i v a s K o n g r e -
si'ne g ö n d e r i l e c e k d e l e g e l e r e y o l g ö s t e r i y o r , o n l a r ı a d a ­
makıllı uyararak S i v a s ' a d o ğ r u selametliyordu.
Batı A n a d o l u ile İstanbul'dan g e ç e n yolların ç o k ö n e m ­
li kavşak noktası o l a n A n k a r a , ihtilâlin haritası ü z e r i n e
d a h a şimdiden k o c a m a n bir y a n g ı n lekesi gibi o t u r u v e r -
mişti. E r z u r u m ' d a n S i v a s ' a kayan siyasal ağırlık merke­
zinin davranışlarını k o r u y a n en önemli menziller, 20. Kol­
o r d u n u n yayıldığı A n k a r a kalesi v e d o l a y l a r ı n d a b u l u n u ­
y o r d u . Ali F u a t P a ş a , İstanbul'dan g e l e n yolları sürekli
ateş altında tutarken Batı A n a d o l u ' d a d ü ş m a n l a b o ğ a z -
laşan kuvayı milliyecilere b a b a c a destek o l u y o r d u .
E r z u r u m K o n g r e s i s ü r ü p giderken Batı A n a d o l u ' n u n
düşmanla ateş ilişkileri kuran şehirlerinde de a y r ı ayrı
kongreler toplanması eğilimi b a ş g ö s t e r m i ş t i .
B ü t ü n bu eğilimleri bir y e r e toplayarak, S i v a s K o n g r e -
si'ne stok hazırlamak gerektiğini anlayan Ali F u a t Paşa
«harekete» geçti.
16 A ğ u s t o s 1919 da A l a ş e h i r K o n g r e s i t o p l a n d ı . B u ,
düşmanla pençeleşmekte olan g e r ç e k k u v a y ı milliyeci-
lerle ihtilâlin a n a yapısını hazırlayan liderler a r a s ı n d a bir
k ö p r ü o l d u . Kuduz gibi saldıran düşman sürülerini afal­
latmış olan kahramanları elinden tutan Ali F u a t Paşa,
M u s t a f a Kemal ve arkadaşlarıyla tanıştırdı. A l a ş e h i r K o n ­
g r e s i ' n i n toplanmasıyla Y u n a n kurşunlarının v ı z l a y ı p dur­
d u ğ u topraklardaki kahramanlarla ta K a r s kapılarına dek
yayılmış olan Karabekir'in yiğitleri arasındaki b o ş l u k bir­
d e n b i r e doldu v e bütün T ü r k i y e , içinde bir h a v a b o ş l u ğ u
kalmadan kuvayı milliyeci o l d u . İhtilâlin siyasî liderleriy­
le gerillacı kumandanlar el ele verdi. B u , b ü y ü k bir ba­
ş a r ı y d ı . Bu dakikaya dek düşmanla d i ş e diş, b a ş a baş
b o ğ u ş a n milî kuvvetlerin başları, yalnız kendi yiğitliklerin­
d e n emir alıyorlardı. B u kahramanların ç o ğ u d a birbirini
b i r kaşık s u d a b o ğ a c a k m ı ş gibi birbirine hasım ve rakip-

100
ti. B ü y ü k ihtilâl liderlerinin birleştirici otoritesinin bu böl­
g e d e g ö r ü n m e s i g e r e k i y o r d u . İşte. Ali Fuat P a ş a , A l a ş e ­
hir K o n g r e s i ' y l e bu işi y a p t ı .
S i v a s K o n g r e s i hazırlığı, Ali Fuat P a ş a ' n ı n g ü c ü n ü n
yetiştiği h e r y e r d e ilerliyordu. A ğ u s t o s ' u n s o n l a r ı n a d o ğ ­
r u , A n a d o l u ' d a k i iyimser kımıldama, d a h a çok v e olum­
l u bir biçimde artmıştı. « B u r s a , Eskişehir, A f y o n K a r a -
hisar v e A n k a r a m u r a h h a s l a r ı , mahallerinden d o ğ r u c a S i ­
v a s ' a hareket etmişlerdi. Denizli v e A d a n a m u r a h h a s l a r ı ,
A n k a r a ' y a gelmek ü z e r e y d i l e r . K o n y a , N i ğ d e v e K a y s e r i
m u r a h h a s l a r ı , hareket hazırlıklarını yapmışlardı. Balıkesir
v e A y d ı n m u r a h h a s l a r ı , seçilmişlerdi.»
B ö y l e c e , Eylül başlarında k o n g r e n i n t o p l a n m a m a s ı n a
artık bir s e b e p kalmamıştı.

Ali F u a t Paşa'nın K e ç i ö r e n ' d e k i e v i n d e ç o k s a y g ı d e ­

ğ e r bir de k o n u ğ u v a r d ı . Bu ak saçlı ve sakallı a d a m , Ali
F u a t Paşa'nın babası İsmail Fazıl P a ş a ' d a n b a ş k a s ı d e ­
ğildi. S i v a s K o n g r e s i ' n e katılsın v e d ö ğ ü ş t e bir ufak n a ğ -
rası çınlasın diye kalkmış o ğ l u n u n y a n ı n a gelmişti. İstan­
bul d e l e g e l e r i n d e n biri olarak S i v a s K o n g r e s i ' n e katıla­
caktı. İsmail Fazıl Paşa'nın S i v a s ' a gitmesi y a k l a ş t ı k ç a
h e y e c a n ı da artıyor, bir ç o c u k gibi s e v i n i y o r d u . Ali F u a t
P a ş a , o n u ö b ü r delegelerle birlikte bir a r a b a y a y e r l e ş ­
tirirken şunları s ö y l e d i :
— Biliyor m u s u n , F u a t , M u s t a f a Kemal P a ş a ' y ı ne
k a d a r g ö r e c e ğ i m gelmişti. Bir o ğ l u m u İstanbul'da bırak­
mıştım. İkincisini A n k a r a ' d a buldum. Ü ç ü n c ü s ü n e S i v a s ' ­
ta k a v u ş a c a ğ ı m .
İsmail Fazıl Paşa'nın İstanbul'da bıraktığı o ğ l u ve Ali
F u a t Paşa'nın o r a d a bağlantı olarak bıraktığı küçük kar­
deşi Y ü z b a ş ı Ali b e y d i . İkincisi Ali F u a t P a ş a ' y d ı . Ü ç ü n ­
c ü o ğ l u m , dediği d e M u s t a f a Kemal P a ş a ' y d ı . İstanbul'­
daki evlerinde Ali F u a t Paşa'nın o n u kendisine tanıştır­
dığı g ü n d e n b e r i o n u n M u s t a f a Kemal'e karşı o l a n s e v ­
gisi gittikçe artmış, hattâ bir s a y g ı y a d ö n m ü ş t ü d e n e b i ­
lirdi. Ali F u a t P a ş a , ayrılık tekerlekleri d ö n e r k e n b a b a s ı ­
nın elini ö p t ü ğ ü n d e y a ş l ı p a ş a b a b a o n a ş ö y l e d e d i :

101
 — İnşaallah, hayırlı neticelerle d ö n e c e ğ i z . B e n , b u n a
inanıyorum.

Ali F u a t Paşa'nın d e ğ e r l i konukları a r a s ı n d a İstan­

b u l ' d a n A n t e p delegesi olarak g e l e n A l b a y K a r a V a s ı f
b e y d e v a r d ı . V a s ı f b e y d e Ali F u a t Paşa'yı ilgilendiren
ç o k önemli haberler v a r d ı . O n u n karakol ö r g ü t ü , b ü t ü n
İstanbul'daki millici ö r g ü t l e r l e y a k ı n d a n ilgiliydi. V a s ı f b e y ,
A n k a r a Valisi Muhittin P a ş a ' n ı n neler yaptığını s o r d u ,
s o n r a , Ali F u a t Paşa'nın İstanbul'daki k o n t r e s p i y o n a j ö r ­
g ü t ü n d e n aldığı haberleri d o ğ r u l a y a n haberler v e r d i : Kır­
ş e h i r ' d e önemli bir a d a m y a ş ı y o r d u . B u , C e m a l e t t i n Ç e -
lebi'ydi v e bütün O r t a A n a d o l u alevîlerinin b a ş ı y d ı . E m ­
rinde belki milyonlarca insan v a r d ı . Vali Muhittin P a ş a ,
İstanbul'da iken anlaşılan Dahiliye Nazırı Adil b e y l e bu
B e k t a ş i şeyhini kuvayı milliyeye karşı kullanmak için a n ­
laşmıştı. H e r h a l d e Dahiliye N a z ı r ı n a çok umut v e r e n v a ­
li, bavullarını İngiliz altınlarıyla d o l d u r a r a k y e n i bir komp­
lo için A n k a r a ' y a gelmiş, h e m e n kazaları teftiş b a h a n e ­
s i y l e Kırşehir'e yollanmıştı.

Ali Fuat P a ş a , b u n u h a b e r alır almaz h e m e n g ü z e l

bir mektup y a z d ı v e b u n u t o p ç u albayı O s m a n b e y e v e r e ­
rek alevî ş e y h i n e yolladı. O s m a n b e y , bir y a n d a n d a . v a ­
linin o r a l a r d a ne dolaplar çevirdiğini y a k ı n d a n g ö z e t l e ­
yecekti.
E v e t , iş d o ğ r u y d u : Muhittin P a ş a , g e r e k alevî ş e y h i
C e m a l e t t i n Ç e l e b i , g e r e k s e ö b ü r babalar ü z e r i n d e baskı­
ya b e n z e r etkiler y a p m a y a çalışmış, nedir ki bu temiz
A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı , bu s a ğ d u y u sahibi insanları ihanet
y o l u n a sürükleyememişti.
Ç i l çil İngiliz altınlarının b ü y ü s ü , altın renkli bozkır
toprakları üzerinde y a ş a y a n altın yürekli insanlara sök-
memişti.
G e r e k Cemalettin e f e n d i , g e r e k s e babalar v e onların
inanırları, millet b ü t ü n l ü ğ ü n ü n kutsal d â v a s ı n a ihanet e d e ­
m e y e c e k kadar T ü r k olduklarını gösterdiler.

Ali Fuat Paşa'nın aldığı yeni haberlere g ö r e , artık.

102
İstanbul hükümetiyle İngiliz işgal kumandanlığı, A n a d o ­
lu'da gittikçe g ü ç l e n e n kuvayı milliyeyi t u z - b u z etmek
için koordine d a v r a n m a y a karar vermişlerdi. A d i l b e y , v a ­
lileri ve ö b ü r mülkiye memurlarını ele alarak k u v a y ı mil-
liyeye karşı s ü r m e y e çalışırken H a r b i y e Nazırı S ü l e y m a n
Şefik Paşa da askerî kumandanları avlamak ya da s a f
dışı etmek için a y r ı tedbirler almaktaydı. İngiliz altınları
v e p r o p a g a n d a s ı d a ö b ü r y a n d a n b u yerli v e p a d ı ş a h ç ı
davranışları b e s l e m e y e başlamıştı. Ali F u a t P a ş a ' n ı n yir­
minci k o l o r d u s u n u dinamitlemek için Muhittin Paşa'nın
bavullarını altınla d o l d u r u p A n k a r a ' y a g ö n d e r m i ş l e r d i . Ö b ü r
y a n d a n , hiç bir o t o r i t e y e bağlanmamış olan ve yalnız
kendi g ü ç l e r i , zekâları ve kendi girişimleriyle, ilerleyen
d ü ş m a n a saldırmakta o l a n kuvayı milliye kumandanları
arasındaki rekabetler de ç o k tehlikeliydi. B u n l a r d a n her­
hangi biri olmadık bir z a m a n d a bir ihanete y o l açabilir­
di. Salihli c e p h e s i n i demir gibi tutmuş o l a n E t h e m bey
kuvvetleri, Alaşehirli M u s t a f a bey kuvvetlerince o r t a d a n
kaldırılmak i s t e n i y o r d u . Kanlı ve zalim bir d e r e b e y i olan
M u s t a f a b e y , her nasılsa elinin altına bir y ı ğ ı n i n s a n top­
lamış ve kuvayı milliyeci olarak adını d u y u r m u ş t u . Ethem
b e y , o n u n İstanbul'la el altından haberleştiğini s a n ı y o r ,
b u n u n için de bir baskına uğramamak ve s ı r a s ı n d a tam
bir usta gerilla reisi olarak bir baskınla o n u n işini bitire­
c e ğ i g ü n ü b e k l i y o r d u . Demirci Efe ile Y ö r ü k Ali a r a s ı n d a
ö l d ü r ü c ü bir rekabet v a r d ı . H a c ı Ş ü k r ü bey. A y d ı n v e d o ­
layları umum kuvayı milliye kumandanlığını gittikçe g ü ç ­
lenen Demirci M e h m e t E f e ' y e bırakıp çekilmek z o r u n d a
kalmıştı.

İşte, büyük ve y ü k s e k bir askerî otoriteye bağlanma­

mış olan bu c e p h e , her an İngiliz altınlarının saldırısına
uğrayabilir v e doldurulması g ü ç gedikler açabilirdi.
Bu tehlikeli s a v a ş c e p h e s i ü z e r i n d e bir tek otorite
kurmaya elverişli g ü ç vardı ki o da 20. K o l o r d u ve o n u n
başı Ali F u a t P a ş a ' y d ı . S i v a s - E r z u r u m sahneleri üzerinde
b o y v e r e n kahramanların b u c e p h e üzerinde s ö z ü g e ç m i ­
yordu.
Ali Fuat P a ş a , bir g ü n Kurmay Başkanı Ö m e r Halis

103
b e y l e 24. T ü m e n K u m a n d a n ı M a h m u t beyi ç a ğ ı r d ı . Bir
toplantı yaptılar. T a r i h , ç o k önemli olaylarıyla burunları­
nın dibine dek sokulmuş, o n l a r d a n düşüncelerini s o r u y o r ­
d u . O n l a r da tarihe bu d ü ş ü n c e l e r i n i söylemekten ç e k i n ­
mediler :
— G e y v e B o ğ a z ı ' n ı n batısından d o ğ u s u n a hiç bir y a ­
b a n c ı a s k e r geçirilmeyecektir. E ğ e r ö n c e geçirilmişse b u n ­
lar y e n i d e n b o ğ a z ı n batısına atılacaktır.
E ğ e r bunları b a ş a r a m a z s a k işimize karışmalarına
karşı k o y a c a ğ ı z , bir silâhlı çatışma kapısı a ç a r l a r s a biz
de silâhla karşı k o y a c a ğ ı z .

Batı A n a d o l u ' d a sinmek eğilimi g ö s t e r e n millî ö r g ü t ­

lerin y e n i d e n d i r e n ç l e m e y d a n a çıkabilmesi için İstan­
bul hükümetinin bunlara e n g e l olan çalışmalarını önleye­
c e ğ i z ve millî örgütlerin h a i n c e çalışmalar karşısında sin­
memesini s a ğ l a y a c a ğ ı z .
Pek yakında t o p l a n a c a k olan genel k o n g r e n i n sesini
h e r y a n a işittirebilmek ve İstanbul hükümeti üzerindeki
etkiyi sağlayabilmek için gerektiğinde en şiddetli tedbir­
leri a l a c a ğ ı z .

Millî örgütlerin ve millî direnmenin bir y a n d a n İzmir'­

d e n A n k a r a v e S i v a s ' a , ö b ü r y a n d a n A d a n a ' d a n İzmit'e
dek her ş e y e e g e m e n kılınmasına ç a l ı ş a c a ğ ı z .
Yalnız, henüz bir d ü ş ü n c e ve niyet d u r u m u n d a olan
b u kararların u y g u l a n m a s ı , b ü y ü k bir ç a b a v e her ş e y d e n
ö n c e y e n i d e n ö r g ü t l e n m e ç a b a s ı istiyordu. İ ç v e dış d ü ş ­
manların toparlanıp çullanmalarına z a m a n kalmadan b ü ­
tün geçitleri ve gedikleri tutmak g e r e k i y o r d u . P a ş a , 24.
T ü m e n Kumandanı M a h m u t beyle Ö m e r Halis b e y e :
— B e n bu şerefli v a z i f e y i bütün mes'uliyeti ile üze­
rime a l ı y o r u m ! dedi. Bu s ö z üzerine iki vefalı silâh ar­
kadaşının g ö z l e r i n d e s e v i n ç yaslarının tanelendiğini g ö r ­
dü.
Ali F u a t Paşa'nın o m u z l a r ı n d a bulunan bu şerefli yük
z a t e n iki değerli ve yiğit arkadaşının da o m u z j a r ı n d a d e ­
mekti. P a ş a , kendi kendine kabullendiği « u m u m kuvayı
milliye kumandanı» g ö r e v ve sıfatıyla hemen g e r e k e n l e r e

104
alınan ve alınması d ü ş ü n ü l e n tedbirler ü z e r i n e «talimat»
verdi.
S o n r a alınan kararı o l d u ğ u gibi S i v a s g e n e l K o n g r e ­
si'ne bildirdi. 9 Eylül 1919 tarihli şifre ile M u s t a f a Kemal
o n a ş ö y l e karşılık v e r d i :
— K o n g r e n i n b u g ü n k ü içtimaında zatı devletlerinin
G a r b î A n a d o l u U m u m K u v a y ı Milliye K u m a n d a n l ı ğ ı n a ta­
yininize müttefikan karar verilmiş o l d u ğ u n u a r z e d e r i z . H a ­
reket ve teşebbüsatı milliyenizde heyeti temsiliye ile mu-
hafazai irtibat b u y u r u l m a s ı rica o l u n u r .
7 Eylül 1919 tarih ve 2517 numaralı şifre ile E s k i ­
ş e h i r v e A f y o n k a r a h i s a r kumandanlarına tebliğ edildiği
iş'ar b u y u r u l a n evamir ve talimat k o n g r e d e kıraet edildi.
İlk defa olarak büyük bir takdir ve minnettarî ile alkışla­
nan mevaddı mezkûrenin müttefikan ve a y n e n kabul olun­
d u ğ u n u v e k o n g r e t a r a f ı n d a n zatı devletlerine teşekkür
edildiğini tebşir e y l e r ve icraatı m u k a d d e s e l e r i n e muvaf­
fakiyetler temenni e y l e r i z .
A y d ı n vilâyeti murahhasları tarafından k o n g r e riya­
setine vaki olan m ü r a c a a t ü z e r i n e zatı devletleri tarafın­
dan A y d ı n c e p h e s i k u v a y ı milliyesine muktedir bir kuman­
d a n tayin buyurulması umumen tensip v e k a r a r g i r o l d u .
Amali m u k a d d e s s i milliyeye m u g a y i r hareketlerinden
dolayı a z l e d e c e ğ i n i z memurini mülkiye y e r i n e muktedir
ve ehli ırz olmak ve y i n e memurini mülkiyeden b u l u n ­
mak şartiyle diğer z e v a t ı n tayini tensip kılındı. C ü m l e t e n
g ö z l e r i n i z d e n öper, v a t a n ve millete nafî muvaffakiyetler
dileriz.
K o n g r e namına k o n g r e r e i s i M u s t a f a Kemal

Yeni H a r b i y e N a z ı r ı , Ali Fuat P a ş a ' n ı n , ihtilâlin yıkıl­

maz direklerinden biri o l d u ğ u n u anlamıştı. S i v a s v e E r z u ­
rum y o l u n u açmak için ilkönce o n u devirmek i s t i y o r d u .
B u n u n için de elindeki türlü saldırı silâhlan ve g ü ç l e r i y l e
o n u n mevzilerine s a l d ı r m a y a başladı. E s k i ş e h i r , hem ku­
v a y ı milliyeciler, hem de saldırı niyetleri g e n i ş o l a n İn­
gilizler için stratejik bir b ö l g e y d i . O n u n i ç i n , S ü l e y m a n
Şefik Paşa ile İngiliz kumandanlığı, ilk saldırıyı o r a y a y ö ­
nelttiler. H a r b i y e N a z ı r ı saldırının ilk a ş a m a s ı olarak Ali
105
.Fuat Paşa'dan Eskişehir'deki taburların g e r i alınmasını
istedi ve kolordu kumandanlığına Kiraz H a m d i P a ş a ' y ı
atadı. K o l o r d u n u n t ü m e n kumandanlıklarına da eski içi
g e ç m i ş emekli s u b a y ö r n e k l e r i n d e n kimseleri a t a y a r a k
-Ali F u a t Paşa ile emrindeki kumandanları k a n u n s u z kişi­
ler olarak meydana bırakmak istedi. K u m a n d a y ı teslim
almak ü z e r e İstanbul'dan E s k i ş e h i r ' e g e l e n bu bir s ü r ü
s u b a y ı n hepsi de İstanbul'a bağlı değildi. Bu s u b a y l a r ı
Eskişehir'den bir adım beri g e ç i r m e m e k için emir verildi-
.ğinden hepsi, o r a d a mıhlanıp kaldılar. Ali F u a t P a ş a , S ü ­
leyman Şefik Paşa'ya ç o k diş biliyordu. M ü t a r e k e n i n ba­
ş ı n d a n beri H a r b i y e Nazırlığına gelip g i d e n o n bir nazı­
rın içinde c a n düşmanımızla tam bir işbirliğine g i r i ş e n ilk
. s o y s u z o y d u . Kendini E s k i ş e h i r ' d e mevki k u m a n d a n ı ola­
rak adlandıran İngiliz askerî temsilcisi, b i r d e n b i r e dişleri­
ni g ö s t e r d i ve hiç kimsenin haberi olmadan 20. K o l o r d u ­
y a bağlı birliklerden b i r k a ç s u b a y ı yakalatıp hapsettirdi
ve cephaneliklerin anahtarlarını istedi.
İngilizler, S ü l e y m a n Şefik Paşa'nın saldırısı s ü r d ü ğ ü
s ı r a d a A n a d o l u ' n u n b i r ç o k yerindeki kuvvetlerini Eskişe­
hir'e topladılar. B ö y l e c e bu stratejik bölgeyi ellerine g e ­
ç i r m i ş olduklarını sandılar. Ali F u a t P a ş a , bu olupbittiyi
kabullenemezdi. B u b ö l g e . Y u n a n c e p h e s i n d e s a v a ş a n
k u v a y ı milliyenin gerilerine d ü ş ü y o r d u . M u t l a k a , bir ş e y
yapmak g e r e k i y o r d u . G e r e k A f y o n k a r a h i s a r , g e r e k s e E s ­
kişehir salt bu y ü z d e n millî bir b ö l g e d u r u m u n d a y d ı . B u ­
nun için bu iki millî b ö l g e y e birer b ö l g e k u m a n d a n ı ata­
mak g e r e k i y o r d u . H e m e n kararı u y g u l a y a r a k Eskişehir
millî bölgesine kumandan olarak süvari y a r b a y ı Atıf be­
y i , A f y o n k a r a h i s a r millî b ö l g e s i n e de 23. T ü m e n K u m a n -
d a m Ö m e r Lütfü beyi a t a d ı .
N e d i r ki İngilizler, Ali F u a t P a ş a ' d a n d a h a atik dav­
ranarak, henüz atama emrini almadan Atıf b e y i yakala­
dılar. Atıf bey, iyi bir k u m a n d a n d ı . E s k i ş e h i r b ö l g e ku­
mandanlığında birkaç başarısı d a g ö r ü l m ü ş t ü .
« E s k i ş e h i r ' d e k i nizamiye t a b u r u ve makinalı tüfek
b ö l ü ğ ü ile İngiliz o r d u g â h ı n a , i s t a s y o n a ve ş e h r e hâkim
t e p e l e r d e o r d u g â h k u r m u ş , kendisi d e b u r a y a çıkmıştı.

106
İ c a b ı n d a m e v c u d u n u takviye için ş e h r i n içinde ve dışın­
d a teşkilât kurmaya çalışmıştı. K u r b a n b a y r a m ı g e c e s i
hem dahildeki teşkilât ile anlaşabilmek ve hem de aile­
sine v e d a ğ etmek ü z e r e g i z l i c e e v i n e gitmişti. Kendisini
müdafaa ve m u h a f a z a edebilecek tertibat almamış ve 7
Eylül sabahının e r k e n saatlerinde evi İngiliz müfrezeleri
tarafından sarılmış ve teslim olmak z o r u n d a kalmıştı.»
Ali F u a t P a ş a , bu haberi alınca küplere bindi. Atıf
b e y , bir s ö m ü r g e a s k e r i miydi ki b ö y l e b a y a ğ ı c a kıstırılıp
y a k a l a n ı y o r d u ? H e m e n Atıf beyin y e r i n e aynı yetki ile
B i n b a ş ı A s a f beyi atadı. N e d i r ki Binbaşı A s a f b e y , Ali
F u a t Paşa'nın istediği sürati ve yürekliliği g ö s t e r m e k t e n
uzak kaldı. Ö m e r Lütfü b e y d e yeni g ö r e v i n i devralmak
için henüz A l a ş e h i r ' d e n ayrılamamıştı. B u y ü z d e n e n
önemli işler askıda kalmıştı. Artık, bu işin üzerine tek
b a ş ı n a kendisi y ü r ü y e c e k t i . Z a m a n ç o k d e ğ e r l i y d i . « Ç ü n ­
kü, E s k i ş e h i r ' d e muvaffak olabilirsek İstanbul yakınında
e c n e b i kuvvetlerin e n ç o k toplandığı v e A n a d o l u şimen­
diferlerinin birleştiği mühim bir mevkie hâkim olacaktık.»
A l i Fuat P a ş a , b ö y l e d ü ş ü n ü y o r d u v e ç o k d o ğ r u y d u .
Bu d ü ş ü n c e l e r i n e şunları k a t ı y o r d u : «İngiliz işgal kuv­
vetlerinin dahilî işlerimize müdahale edip e t m e y e c e ğ i ve
b u y ü z d e n bizimle harp vesilesi çıkarıp ç ı k a r m a y a c a k l a r ı
belli olacaktır. İngiliz işgal kuvvetlerinin muavenetinden
mahrum kalacak o l a n İstanbul hükümeti de amali milli-
y e y e ister istemez b o y u n eğecektir. Eskişehir'in harekâ­
tımıza ilk hedef olarak intihap edilmesi, d a h a birçok nok­
talardan faydalıdır. İkinci d e r e c e d e ehemmiyeti haiz olan
istikamet ve mıntaka A n k a r a ' n ı n şarkındadır.»
Ali Fuat P a ş a ' n ı n bu d ü ş ü n c e l e r i s o n r a d a n hep ö n e m ­
li kararlar alınarak u y g u l a n d ı . O l a y l a r , insanların uygula­
ma, hatta d ü ş ü n m e t e m p o s u n d a n çok daha hızlı gelişiyor­
d u . B u y ü z d e n d e Ali F u a t P a ş a , hiç kimseye d a n ı ş m a y a
fırsat bulamadan ölüm-dirim kararları a l ı y o r d u .
Bir ihtilâl lideri olan Ali F u a t P a ş a , çok hızlı akan
olayların arkasında nal toplamaktansa ufak tefek yanlış­
lıkları yapmak p a h a s ı n a da olsa insiyatif g ü c ü n ü bir z ü l -
fikar gibi kullanmaktan hiç ç e k i n m i y o r d u . O l a y l a r ı n ar-
107
kasına takılmış kumandanların, hele ihtilâlcilerin a y a k l a n
altında ne korkunç lâğımlar ve mayınlar patladığını u z u n
t e c r ü b e l e r i y l e biliyordu. N e d i r ki, b a ğ ı m s ı z c a kararlar ala­
rak bunları yüreklilikle u y g u l a r k e n g ö z l e r i n i n ö n ü n d e iri
ç i z g i l e r i y l e E r z u r u m . v e S i v a s K o n g r e l e r i n i n yıldızları par­
l ı y o r d u . Ali F u a t Paşa'nın z e k â s ı ve becerikliliği, kuvayı
milliye s a v a ş ç ı l a r ı n ı n g e r i s i n d e k o c a m a n b i r « i k m a l » d e ­
p o s u , asıl c e p h e yığınağı gibi rol o y n u y o r , ileri hatlarda­
ki millî kahramanlar, T ü r k o r d u s u n u n ö n c ü l e r i olarak çır­
pınıyorlardı.
Ali F u a t Paşa'nın S ü l e y m a n Şefik P a ş a ' y a türlü b a ­
şarısızlıkların acısını tattıran yüreklilik, z e k â ve ataklığı,
birinci E s k i ş e h i r olayını yaratmak ü z e r e y e n i d e n kımıl­
d a n m a y a başlamıştı. B u yeni s e r ü v e n için ş ö y l e d ü ş ü n ü ­
y o r d u : « H i ç ş ü p h e s i z , b u hareket, g a y e s i v e s a h a s ı iti­
bariyle diğerleriyle mukayese edilemeyecek k a d a r şümul­
lü ve mühimdir. Bu hareket, ya hükümet kuvvetleriyle bir
m ü s a d e m e y i (ihtilâl) v e y a e c n e b i k u v v e t l e r i y l e bir ç a r ­
pışmayı (muharebe) intaç edebilir. A n c a k , millet, ç o k hak­
lı ve m e ş r u ğ olarak istiklâlini her ne p a h a s ı n a o l u r s a o l ­
s u n g ö z e almıştır ve bu u ğ u r d a hiç bir fedakârlıktan ç e ­
kinmemektedir.»
Ali F u a t Paşa, Eskişehir üzerine y ü r ü y e c e ğ i n i v e b u ­
nun haklı nedenlerini S i v a s K o n g r e s i ' n e y a l n ı z c a bildire­
rek y o l hazırlığına başladı. M u s t a f a Kemal'in bu a l a n d a ­
ki d ü ş ü n c e l e r i n i öğrenmeyi çok isterdi. N e d i r ki, buna
z a m a n yoktu. Ufak bir gecikme, büyük sorumluluklara
s e b e p olabilirdi. Sivas'ta genel k o n g r e başkanlığına g ö n ­
derdiği şifre, anlamca şöyle d i y o r d u :
— Eskişehir durumunun karıştığını g ö r e r e k ö n ü n ü
almak için bir suretini size de g ö r m e n i z için g ö n d e r d i ğ i m
«talimatsın henüz Eskişehir'e v a r m a d a n İngilizler b ö l g e
kumandanı Atıf beyi tutuklayıp hapsettiler. O n u yakala­
malarının nedeni de cephanelikten y ü z sandık c e p h a n e
çıkartmış olmasıdır. Atıf bey, evinde o t u r u r k e n iki m a n g a
Hintli askerle sarılarak yakalanmıştır. Kendisini iki g ü n
beklettikten sonra otuz muhafızla İstanbul'a g ö n d e r d i l e r .
B u n d a n da anlaşılıyor ki İngilizler kendilerini z a y ı f bul-

108
maktadırlar, demek ki ç a t ı ş m a k t a n çekiniyorlar. E ğ e r İn­
gilizler, Eskişehir'deki k u v a y ı milliyeyi de ç a l ı ş a m a z d u ­
r u m a getirirlerse b u n u A f y o n k a r a h i s a r ' a d a uygulayabilir,
b u n d a h i r kuşkum y o k .
B u g ü n aldığım telgrafta A f y o n k a r a h i s a r ' d a d a d i r e n ­
m e n i n başladığını g ö s t e r i y o r . B u r a y a ö z e l «talimat» v e r ­
dim.
E ğ e r İngilizler Eskişehir'le A f y o n k a r a h i s a r ' a d a y e r ­
leşir, o r a d a millî ö r g ü t l e r i çalışamaz d u r u m a getirirlerse
K o n y a vilâyetinden b a ş k a B u r s a v e A y d ı n vilâyetlerini d e
b ü t ü n d e n ayırmış o l a c a k l a r d ı r . B u n u n g e n e l k o n g r e y e n e
k e r t e kötü etki y a p a c a ğ ı su g ö t ü r m e z . Bu d u r u m karşı­
s ı n d a b ü t ü n ü n selâmetini sağlamak için b u r a d a n önemli
b i r m ü f r e z e y i d e alarak Eskişehir'e yollanıyorum. O r a d a ­
ki t a b u r u ve makinalı tüfek b ö l ü ğ ü n ü alarak ve Eskişehir
b ö l g e s i n d e k i millî kuvvetleri canlandırarak b ö y l e c e kuvayı
milliyeyi ve o n u n isteğini d u y u r a r a k işi elden g e l d i ğ i n c e
b a r ı ş y o l u y l a ç ö z ü m l e m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m . Eskişehir'den al­
d ı ğ ı m bilgilere ve buradaki zihniyete g ö r e en akla yatkın
ve en meşruğ d a v r a n ı ş biçiminin bu o l d u ğ u n u bildiririm.

20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat

Ali F u a t Paşa'nın şifrede A n k a r a ' d a n alacağını bildir­

diği müfrezenin kuvveti ş u n l a r d a n meydana g e l i y o r d u : Y ü z
a t l ı , iki a ğ ı r ve d ö r t hafif makinalı tüfekli bir süvari b ö l ü ­
ğ ü , iki y ü z mermiyi b e r a b e r i n d e g ö t ü r e n bir seri ateşli d a ğ
t o p u takımı (iki t o p ) , bir istihkâm, bir de muhabere takımı.
Ali F u a t P a ş a , 9 E y l ü l 1919 g ü n ü akşamı saat on y e ­
d i d e , bütün hazırlığını bitirmiş olarak, y a v e r i İdris beyle,
K e ç i ö r e n ' d e k i evinden ayrıldı. Sarıkışla'ya v a r d ı ğ ı n d a ken­
disini 24. T ü m e n K u m a n d a n ı Mahmut beyle Kurmay B a ş ­
kanı Ö m e r Halis b e y karşıladı. M a h m u t b e y e :
— Bizim o r d u h a z ı r mı, M a h m u t b e y ? diye s o r d u .
B u n d a ufacık bir ş a k a kokusu olmakla beraber, bu küçük
müfreze, başında m a n g a l yürekli bir kumandan olunca e l ­
bette bir o r d u n u n g ö r d ü ğ ü bir g ö r e v i yapabilmek g ü c ü n ü
k a z a n ı y o r d u . Kahramanlar, tek başlarına bile her y e r d e
b i r o r d u g ö r e v i görmekteydiler.
109
 Ali F u a t Paşa d a b u n d a n d o l a y ı « b i z i m o r d u hazır
m ı ? » derken d o ğ r u s ö y l ü y o r d u .
B u küçük m ü f r e z e y i bir kez d e kendisi g ö r ü p d e n e t ­
lemek istiyordu.
M a h m u t bey, selâm d u r u m u n d a :
— Hazır paşam! dedi.
İnsanın, h a y v a n ı n , a r a c ı n , yürekliliğin bu kıt z a m a ­
n ı n d a , müfreze pek iyi hazırlanmıştı. Denetleme için u z u n
saatlardır, hatta g e c e - g ü n d ü z h a z ı r l a n a n a s k e r l e r d e , h a y ­
v a n l a r d a , kumandanlar da tığ gibi g ö r ü n m e l e r i n e k a r ş ı n
y o r g u n l u k t a n bitkin g ö r ü n ü y o r l a r d ı . B u n u g ö r e n p a ş a . b u
y i ğ i t insan v e h a y v a n hazinesini d a h a ç o k üzmemek v e
ezmemek için denetimini ç a b u c a k bitirdi v e birkaç d a
g ü z e l s ö z s ö y l e d i : B u y ü r ü y ü ş , ş u n u n b u n u n ş e r e f madal-
yalarıyla göğüslerini doldurması, şunun bunun hevesini
y e r i n e getirmek için değildi. Bu y ü r ü y ü ş , kutsal bir a m a ç
u ğ r u n a , elden g i d e n a n a y u r d u kurtarmak u ğ r u n a yapıla­
caktı.
S a a t yirmi ikide y ü r ü y ü ş e g e ç i l e c e k t i . P a ş a . d e n e ­
tim meydanından kışladaki kumandanlık d a i r e s i n e d ö n e r ­
ken g ö z l e r i batan g ü n e ş e ilişti. Kendisiyle birlikte y ü r ü ­
y e n M a h m u t beyle Ö m e r Halis beyi bir işaretle d u r d u r d u .
A y a ş dağları üzerinde b a t m a y a hazırlanan g ü n e ş , b o z k ı ­
rın t o z l u havasını g ö z kamaştıran çok tatlı bir kızıla b o ­
yamıştı. M o r dağların u z u n ç i z g i s i üzerinde ateşten bir
kağnı tekerleğini andıran g ü n e ş , gittikçe b ü y ü y e r e k a l ç a ­
lıyor ve mavi g ö k y ü z ü n d e k i s o n b a h a r bulutlarını bir nar
kırmızısıyla yakıyor, bu kızıllık, bütün bozkırın ve A n k a ­
ra'nın üzerine bir estetik y a n g ı n ı gibi y a y ı l ı y o r d u . G ü n e ş ,
b u a k ş a m muazzam b i r z a f e r meşalesi gibi g ö k y ü z ü n ü
fethediyordu.
P a ş a , mavi gözlerini A y a ş dağları üzerindeki z e n g i n
d o ğ a şölenine dikerek baktıktan s o n r a :
— Arkadaşlar, biraz duralım, dedi, buranın g u r u b u
pek güzeldir.
Birlikte batan g ü n e ş i biraz da a s k e r c e d u y g u l a r l a ve
yıllarca içinde bulundukları kanlı s a v a ş sahnelerinin z e n ­
g i n anılarına bağlayarak seyrettiler.

110
 Y ü r ü m e y e b a ş l a y a c a k l a r ı z a m a n , Ö m e r Halis b e y , b i r ­
d e n b i r e c o ş k u n bir s e s l e şiir o k u r gibi :
— G ö r d ü ğ ü m ü z batış, felâketlerimizin s o n u ve bu
batıştan s o n r a g e l e c e k şafak d a k u r t u l u ş u m u z a b a ş l a n g ı ç
olsun! diye bağırdı.
Ö b ü r l e r i bu dileğe ortak oldular :
— İnşaallah!
— İnşaallah!
S o n r a , her ü ç ü d e anılarına gömülerek kışlaya y o l l a n ­
dılar.
A l i F u a t P a ş a , y a n ı n a y a r d ı m c ı o l a r a k aldığı y a v e r i
İdris Ç o r a , 20. K o l o r d u H a r e k â t Ş u b e s i M ü d ü r ü K u r m a y
Y ü z b a ş ı Rasim, k o l o r d u s ü v a r i b ö l ü ğ ü kumandam Ü s ­
t e ğ m e n R e c e p , süvari b ö l ü ğ ü takım kumandanı T e ğ m e n
S a m i , kolordu mülhakı s ü v a r i Ü s t e ğ m e n İbrahim, kolor­
du sağlık başkanı D o k t o r Binbaşı Kemal, kolordu karar­
g â h veterineri Y ü z b a ş ı Ali beylerle birlikte atının ü z e r i n ­
de Sivrihisar'a d o ğ r u y o l a çıktı. Millî K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n d a
A y v a l ı k c e p h e s i y l e birlikte ikinci kez bir nizamî o r d u bir­
liği, bir nizamî o r d u kumandanının emri altında e m p e r y a ­
list d ü ş m a n a d o ğ r u y ü r ü y o r d u . E v e t , d a h a ö n c e Ayvalık'ta
k o l o r d u kumandanı A l b a y Bekir Sami b e y i n uyarmasıyla
Ali ( Ç e t i n k a y a ) beyin kuvvetleri, salt nizamî o r d u g ü c ü
olarak, çıkarma y a p a n Yunanlılara ilk kurşunları atmış­
lardı. N e d i r ki Eskişehir'deki d ü ş m a n , A y v a l ı k ' a çıkanların
patronlarıydı v e b u g ü n d ü n y a n ı n e n g ü ç l ü v e tehlikeli dev­
letinin askerleriydi. B u y ü r ü y ü ş , genişlik v e tehlike b a ­
kımından bambaşkaydı v e komplikasyonlarla d o l u y d u . B ü ­
tün bu sorumlulukları tek başına ü s t ü n e alan bir kolordu
kumandanı. Birinci D ü n y a S a v a ş ı ' n d a bizi y e n m i ş olan
e n b ü y ü k devlete m e y d a n o k u y o r d u . S o n r a , g e r e k b u ku­
m a n d a n ı n direnci ve g e r e k s e 20. K o l o r d u , A n a d o l u ' d a baş­
layan ihtilâlin o c a ğ ı n d a n çifte su almış bulunmaktaydı.
Ali Fuat Paşa'nın başında b u l u n d u ğ u ihtilâl müfreze­
s i , ç o k tehlikeli bir b ö l g e y e ateşten b i r kama gibi daldı.
B u r a l a r d a durum hiç d e elverişli değildi. « E s k i ş e h i r , Ç o ­
rum, A f y o n k a r a h i s a r , K o n y a millî k o n g r e y e karşı bellibaş-
lı b i r e r direnme merkezi haline gelmişlerdi. Eski B u r s a

111
vilâyeti ile İzmit ve B o l u s a n c a k l a r ı » bir y a n t u t m a y a r a k
g ü r e ş i n s o n u c u n u bekliyorlardı. K a s t a m o n u ile Ç o r u m . İs­
t a n b u l ' u n birer kalesi olmak hevesiyle kıpırdanmaktaydı.
A n k a r a ' n ı n i ç i n d e n v e b ü t ü n bölgenin e n ö r g ü t l ü i n s a n
s t o k u o l a n A l e v î l e r d e n y ü z bulamayan Vali M u h i t t i n P a ­
ş a , Ç o r u m ' a g e ç m i ş , o r a d a Ç o r u m Mutasarrıfı S a m i h Fet­
hi b e y l e ( M . T u r h a n T a n ) bir beraberlik kurmak için b a ş -
b a ş a vermişti. S ü l e y m a n Şefik Paşa'nın kandırabıldiği 58.
.Alay K u m a n d a n ı M u s t a f a b e y , Kastamonu'da İstanbul'a
ç a l a n rengini belli etmiş ve Muhittin P a ş a ' y a d e s t e k ola­
c a ğ ı n ı bildirmişti. Şimdilik, Ali Fuat Paşa'nın k a r ş ı s ı n a a
iç ihanet olarak bu tahta p e r d e b u l u n u y o r d u .
Muhittin P a ş a , S a m i h Fethi v e alay kumandanı M u s ­
tafa b e y l e anlaştıktan s o n r a , bir büyüklenme hastalığına
tutulmuş g ö r ü n ü y o r d u . Batı A n a d o l u işini bir atılımda bi­
t i r e c e ğ i n i s a n m a y a başlamıştı. 14 Eylül 1919 da Dahiliye
N a z ı r ı Adil b e y e g ö n d e r d i ğ i şifrede anlam olarak ş ö y l e
diyordu :
— A n k a r a ' n ı n merkezi dışında durum bize pek elve­
rişlidir. S i v a s , A m a s y a v e A n k a r a dolaylarından o r a l a r a
az ya da çokça kuvvetler gönderilecek olursa amaca va­
rılacağı y ü z d e y ü z d ü r . 58. A l a y Kumandanı M u s t a f a b e y ,
hükümete (İstanbul) katılmıştır. Mustafa b e y , yiğit ve atak
bir askerdir. Ali F u a t P a ş a ' n ı n harekete g e ç m e s i s o r u n u
ü z e r i n d e çok dikkatle d u r u l m a y a v e d ü ş ü n ü l m e y e d e ğ e r .
O r a l a r d a n elde edilecek kuvvetlerle A n k a r a ü z e r i n e y ü ­
rümek mümkündür. Bu iş, az bir kuvvetle başarılabilir.
15 Eylül 1919 da Dahiliye Nazırı Adil beyin şifresi ş u n ­
ları bildiriyordu :
— 310 s e n e s i n d e n 314 s e n e s i n e kadar olan e r a t t a n
istenilen miktar j a n d a r m a y a celbolunabilir. Bu s u r e t l e kâ­
fi d e r e c e d e k u v v e t toplandıktan s o n r a , oralara t a k a r r ü p
e d e c e k l e r i n ele g e ç m e l e r i derkârdır. Ş a y e t t a a r r u z eder­
lerse erbabı i s y a n a silâhla mukabele pek zarurîdir. İ c a p
•eden her^ türlü t e d a n k â t ı n ittihazında katiyen t e r e d d ü t
etmeyiniz. Sabık k u m a n d a n Ali F u a t Paşa'nın elli k a d a r
.süvari ile S i v a s ' a g e l d i ğ i h a b e r alındı. İşte, kuvvetleri b u ­
nunla d a anlaşılıyor. B i r takım işaat v e t e h e y y ü c a t a ku-

112
lak asmayınız v e n ü f u z u hükümeti her y e r d e irae v e tak­
viyeye gayret buyurunuz.
Ali F u a t P a ş a , ele g e ç i r d i ğ i b u şifreyi o k u d u k t a n s o n ­
r a , öfkeyle v e isyanla ş ö y l e d ü ş ü n d ü : « B u nasıl v i c d a n ­
d ı r ? Dahiliye N a z ı r ı A d i l b e y , haya etmeden b u emri na-
-sıl verebilmiştir? Şifredeki mânâ açıktır. Dahiliye N a z ı r ı ,
v a t a n evlâtlarının,, k a r d e ş l e r i n birbirlerini boğazlamaları
i ç i n valiye emir v e r i y o r . S o n r a , sıkılmadan d a hamiyetten
ve vatanperverlikten bahsediyor.»
Ali F u a t P a ş a , A n k a r a V a l i s i n i n e r - g e ç bir h a l l e d e c e ­
ğ i n i s e z d i ğ i n d e n a r k a s ı n ı b o ş bırakmıyordu. Vali, teftişe
•çıktığında a r k a s ı n a A l b a y O s m a n beyi takmıştı. Y o l a çık­
tığında y e r i n e k o l o r d u k u m a n d a n vekili olarak M a h m u t
>beyi bırakmıştı. M u h i t t i n P a ş a ' n ı n , işi komploya ve iha­
n e t e dek g ö t ü r m e s i s o n u c u n d a Mahmut beyi makina ba­
şına çağırdı v e k e s i n emirler v e r d i . S i v a s g e n e l K o n g r e s i
d e artık A n k a r a V a l i s i n i n bir y a n a itilmesi gerektiğini a n ­
lamış v e Ali F u a t P a ş a ' d a n o n u n tutuklu olarak S i v a s ' a
g ö n d e r i l m e s i n i istemişti. Ali F u a t P a ş a , b u n a bir kez g i ­
rişmiş, başaramamıştı. B u n u n üzerine M a h m u t beyle a n ­
l a ş a r a k d a h a temelli tedbirler aldılar. İstanbul hükûmeti-
nin umut bağladığı üç kişiyi kuvayı milliyenin y o l u o r t a ­
c ı n d a n kaldırmak işi de Ali F u a t Paşa'nın o m u z l a r ı n d a y -
-dı. Bu üç kişi A n k a r a Valisi Muhittin P a ş a , ö b ü r ü Ç o r u m
M u t a s a r r ı f ı Samih F e t h i , ü ç ü n c ü s ü d e K a s t a m o n u ' d a k i
A l a y Kumandanı M u s t a f a b e y d i . Bunların bir y a n a itilme-
siyle bütün Ç o r u m v e K a s t a m o n u bölgesi millî kuvvetle­
rin bölgesi d u r u m u n a g e l e c e k t i . İlkönce b u a m a ç ü z e r i n ­
d e ilerlemek gerekiyordu.
Ali F u a t P a ş a ' n ı n A n k a r a ' d a bıraktığı değerli arka­
d a ş l a r ı M a h m u t b e y l e Ö m e r Halis bey. Muhittin P a ş a ' y a
g ü z e l bir tuzak k u r d u l a r v e o n u yakalayıp tutuklu olarak
-Sivas'a g ö n d e r d i l e r . S a m i h F e h m i b e y S i v a s ' a gitmek z o ­
r u n d a bırakıldı, A l a y K u m a n d a n ı M u s t a f a bey d e y a k a ­
lanıp A n k a r a ' y a g ö t ü r ü l d ü .
B u olaylar k ı s a c a ş ö y l e g e ç t i : M a h m u t b e y l e Ö m e r
Halis bey. Muhittin P a ş a ' y ı Ç o r u m ' d a ele geçiremeyece'k-
ılerini anlamışlardı. B i r b a h a n e y l e valiyi A n k a r a ' y a getir-

113 3/F. : 8
terek y o l d a yakalamaya k a r a r verdiler. İlkönce A n k a r a ' ­
y a dönmek istemeyen Muhittin Paşa, s o n r a b u n a razı o l ­
d u . « A n k a r a ' y a emniyetle girebilmek için bilmeyerek k e n ­
disini tevkife memur edilmiş o l a n keskin millî m ü f r e z e s i ­
ni iğfale çalıştı. Keskinli Rıza b e y ve a r k a d a ş l a r ı , p a ş a y ı
Ç o r u m ' d a n çıkarabilmek için kendisiyle anlaşmış g i b i bir
v a z i y e t almışlardı.»
17 Eyiül'de Ç o r u m ' d a n ayrılan Vali Muhittin P a ş a ,
19 Eyiül'de S u n g u r l u ile Keskin arasındaki y o l d a p u s u
kurmuş olan Rıza beyin m ü f r e z e s i n c e y a k a l a n d ı .
« M u h i t t i n Paşa'nın tevkifi şayi o l u r olmaz. Ç o r u m ,
derhal hükümetle alâkasını kesmiş, umumî k o n g r e y e tâbi
olmuştur.» Samih Fethi b e y e d e makamını bırakarak S i ­
v a s ' a gitmekten başka y a p a c a k ş e y kalmamıştı.

SİNOP ŞEHRİNİN BAŞINDA DÖNENLER

Fikirler; cebir ve şiddetle, top

ve tüfekle asla öldürülemez.
Mustafa Kemal

4 A ğ u s t o s 1919 g ü n ü S a m s u n ' d a n gelip İstanbul'a g i ­

d e n y o l c u v a p u r u n d a n bir T ü r k polis memuruyla bir a d a m
çıktı. Polis, bu adamın muhafızıydı. Yanındaki adamı alıp
S i n o p hükümet konağına g ö t ü r d ü . Mutasarrıf, d a i r e s i n d e
o t u r m u ş , kimi evrakları g ö z d e n g e ç i r i y o r , bir y a n d a n d a
Karadeniz'in koyu mavi y a z s u y u üzerinde g ö z l e r i n i g e z ­
direrek serinlemeye ç a l ı ş ı y o r d u . G ö z l e r i , hem ferahlamak
istiyor, hem de denizi kendi göleri durumuna getiren d ü ş ­
man s a v a ş gemilerinin kül rengi siluetlerini a r a ş t ı r ı y o r d u .
O n l a r d a n biri ya da birkaçı S i n o p ' a yakın s u l a r d a n g e ç e r ­
ken h e r zaman y ü r e ğ i h o p e d i y o r d u . O n u n d a M u s t a f a
Kemal'in kocaman altın meşalesinden yaktığı k ü ç ü k bir
meşalesi v a r d ı . M u s t a f a Kemal, karargâh arkadaşlarıyla
B a n d ı r m a v a p u r u n d a İstanbul'dan S a m s u n ' a g i d e r k e n S i ­
n o p ' a yeni atanmış o l a n bu g e n ç ve iyi yürekli S i n o p mu-
tasarrtfına da rastlamıştı. M u s t a f a Kemal, bu g e n ç a d a m -

114
d a bir H ü r r i y e t v e İtilâfçı tipi bulmuş, İstanbul'dan S i n o p ' a
dek ü z e r i n d e işleye işleye o n u ihtilâlci a y d ı n l a r d a n biri
o l a r a k yetiştirmişti. İstanbul'dan bir H ü r r i y e t ve İtilâf Par­
tili o l a r a k çıkan M a z h a r T e v f i k b e y , S i n o p ' a bir kuvayı
milliyeci olarak ayak basmıştı. İşte, o n u n b i r a z b ö y l e o l ­
d u ğ u S i n o p ' t a bilindiğinden h e r g e l e n v e S i n o p limanına
d e m i r l e y e n g e m i d e n bir kötü h a b e r b e k l i y o r d u . O n u d a h a
ç o k ü r k ü t e n gemiler, İstanbul'dan gelenlerdi. B ü t ü n kötü
h a b e r l e r i n k a y n a ğ ı o r a s ı y d ı . B ü t ü n taun mikropları, A n a ­
d o l u ' n u n temiz v e saf havasına o r d a n y a y ı l ı y o r d u . E v e t ,
s a n k i İstanbul'da mikrop fabrikaları v a r d ı v e bunlar, d u ­
r u p d i n l e n m e d e n bir a v u ç t o p r a ğ a sıkışıp kalmış o l a n
b i r k a ç milyon T ü r k ' ü y o k etmek için harıl harıl mikrop
ü r e t i y o r v e b u u m u t s u z ülkenin içine s a l ı y o r l a r d ı . M a z h a r
T e v f i k b e y l e pek ç o k S i n o p l u y u her g ü n titreten kötü
h a b e r l e r birbiri a r k a s ı n d a n gelip d u r u y o r , millet, ö l ü m s a ­
atini b e k l e y e n bir idam mahkûmu gibi d u r m a k s ı z ı n y a k ­
laşan u ğ u r s u z ayak seslerini dinliyordu. M u s t a f a Kemal'­
i n y e n i ç ö m e z i M a z h a r T e v f i k b e y , karaya a y a k b a s a n
h e r y a b a n c ı y ı hemen s e ç t i ğ i gibi v a p u r d a n inip h ü k ü m e t
d a i r e s i n e d o ğ r u y ü r ü y e n resmî T ü r k polisiyle y a n ı n d a k i
o r t a y a ş l ı , a y d ı n y ü z l ü adamı d a g ö r m ü ş , o d a s ı n ı n kapı­
sını çalmalarını b e k l i y o r d u . En s o n r a , kapı ç a l ı n d ı , ilkön­
c e p o l i s , s o n r a y a n ı n d a k i a d a m , içeri girdi. M a z h a r T e v ­
fik b e y , z a y ı f y ü z ü n ü n ortasındaki zeki g ö z l e r i y l e her iki­
sini d e s ü z d ü . Polis, ilerleyerek elindeki evrakı g e n ç m u ­
t a s a r r ı f a uzattı. O , evrakı incelemeye b a ş l a m a d a n poli­
sin g e t i r d i ğ i a d a m , mutasarrıfın b ü r o s u n u n ö n ü n e dek g e l ­
di ve hikâyesini kısaca ş ö y l e anlattı :
— M u t a s a r r ı f b e y e f e n d i , b e n eski S a m s u n m e b u s u
O s m a n ' ı m ! S a m s u n Rum metropolitinin isteği ile İngilizler
beni y a k a l a d ı l a r v e Malta zindanlarına g ö n d e r m e k ü z e r e
y o l a çıkardılar. H a m i y e t ve milliyet namına beni h i m a y e
ediniz v e beni M a l t a ' y a g ö n d e r t m e y i n i z . B u , sizin eliniz­
dedir, mutasarrıf b e y e f e n d i .
M a z h a r T e v f i k , b u n a çok ü z ü l d ü . H e m e n O s m a n bey­
l e polise oturmaları için y e r g ö s t e r d i . A d a m salarak, Be­
l e d i y e B a ş k a n ı Rasim, H ü r r i y e t ve İtilâf Partisi B a ş k a n ı

115
A k i f , T i c a r e t O d a s ı B a ş k a n ı Ş ü k r ü . Askerlik Ş u b e s i B a ş ­
kanı Binbaşı Ş e v k e t b e y l e r i çağırttı.
H e p s i gelip o t u r d u k t a n s o n r a , O s m a n b e y i o n l a r l a ta­
nıştırdı v e ü z ü c ü hikâyesini anlattı. A y r ı a y n h e p s i n e d a ­
nıştı :
— Sizin v e r e c e ğ i n i z karara bağlı b u , d e d i . O s m a n
b e y i İngilizlere v e r m e m e k v e v a p u r a g ö n d e r m e m e k s i z i n
hamiyet, milliyet v e insanlığınıza bağlı. A y d ı n bir T ü r k
ç o c u ğ u n u g ö z g ö r e g ö r e arslanın a ğ z ı n a m ı a t a c a ğ ı z ?
Y a r ı n , b u n u n hepimizin b a ş ı n a g e l m e y e c e ğ i n i kim s ö y ­
leyebilir?
G e n ç mutasarrıfın o d a s ı n d a t o p l a n a n b u iyi yürekli
insanlar, eski S a m s u n m e b u s u n u g e r i v e r m e m e k için d i ­
r e n m e y e karar verdiler. N e d i r ki İngilizleri kızdırmamak
için d e b u n u bir «hilei ş e r i y e y e » bağlamak g e r e k t i ğ i n d e
k a r a r kıldılar. G ü z e l bir denk gelişle o g ü n l e r d e sağlık ku­
rumlarını denetlemek için K a s t a m o n u Sağlık M ü d ü r ü Fer-
r u h N i y a z i S i n o p ' t a b u l u n u y o r d u . Şer'î bir hileyle y o l u a r a ­
y a n b u iyi insanlar, F e r r u h N i y a z i b e y i n d e d ü ş ü n c e s i n i
sordular :
— O s m a n b e y i n bu tehlikeyi atlatması için bir tek
ç a r e vardır, o d a d o k t o r r a p o r u d u r ! B u n u n için d e h ü k ü ­
met tatibi K e n a n b e y d e n « d ö r t başı m a m u r » b i r r a p o r
alıp bana g e t i r i r s e n i z , b e n d e imzaladıktan s o n r a h ü k ü ­
m e t e verirsiniz! d e d i . O s m a n bey. b u n u n ü z e r i n e h ü k ü ­
m e t d o k t o r u n d a n g ü z e l bir r a p o r aldı v e sağlık m ü d ü r ü n -
c e imzalanarak M u t a s a r r ı f M a z h a r T e v f i k b e y i n m a s a ­
s ı n ı n üzerine geldi. M a z h a r T e v f i k b e y , O s m a n b e y i n v a ­
p u r l a İstanbul'a g i d e m e y e c e ğ i n i , gittiğinde diriminin t e h ­
likeye g i r e c e ğ i n i , b u r a p o r a d a y a n a r a k bildirdi. G ö r e v l i
p o l i s , b u evrakı alıp O s m a n beyi S i n o p ' t a bırakarak S a m ­
sun'a döndü.
M a z h a r T e v f i k b e y , b u olayı M u s t a f a Kemal P a ş a ile
birlikte Dahiliye N e z a r e t i n e v e K a s t a m o n u V a l i V e k i l i n e
d e bildirdi. S a m s u n M u t a s a r r ı f ı Hamit b e y d e n d e d u r u m u
6 o r d u . N e d i r k i mutasarrıf o r d a y o k t u . O n u n için o r d a n
bir s e s çıkmadı. Dahiliye N a z ı n A d i l b e y . g ö n d e r d i ğ i şif­
r e d e anlam olarak ş ö y l e d i y o r d u :

116
 — B u gibi işlere karışmayınız v e O s m a n b e y i h e m e n
m a h f u z e n İstanbul'a d o ğ r u y o l a çıkarınız.
K a s t a m o n u V a l i Vekili d e b u anlamda b i r emir g ö n ­
d e r d i . S o n r a d a n , S a m s u n hükümet k o n a ğ ı n a g e l i p M a z ­
h a r T e v f i k b e y i n şifresini o k u y a n S a m s u n M u t a s a r r ı f ı H a -
mit b e y b ö y l e karşılık v e r d i :
— V a t a n p e r v e r l e r i imhaya matuf bir harekettir. B e ­
nim S a m s u n ' d a b u l u n m a y ı ş ı m d a n bilistifade yapılmıştır.
M ü m k ü n o l a n m u a v e n e t v e müzahereti" e s i r g e m e y i n i z .
M u s t a f a Kemal'den b i r karşılık g e l m e y i ş i n e g e n ç m u t a ­
sarrıf çok üzüldü.
İki g ü n s o n r a Dahiliye N e z a r e t i m ü d ü r l e r i n d e n M ü n i r
b e y , y a n ı n d a S a m s u n İngiliz temsilcisi Rum asıllı y e d e k
Y ü z b a ş ı Softer v e bir E r m e n i t e r c ü m a n o l a r a k S i n o p h ü ­
kümet k o n a ğ ı n ı n kapısından içeri g i r d i . O aralık, g e n ç
m u t a s a r r ı f y e r i n d e o l m a d ı ğ ı n d a n tahrirat müdürleri o d a ­
s ı n a g i r i p o t u r a r a k m e k t u p ç u H ü s e y i n Hilmi b e y i ç a ğ ı r t ­
tılar.
B i r İngiliz g a n b o t u n u n limana demir attığını g e r e n
T e v f i k b e y , h e m e n b i r tehlike s e z i n l e y e r e k s ı v ı ş m ı ş t ı .
E r m e n i t e r c ü m a n , Y ü z b a ş ı Solter'in ilk s o r u s u n u H ü ­
s e y i n Hilmi b e y e ş ö y l e c e s o r d u :
— Osman bey nerede?
M a z h a r T e v f i k b e y , b ö y l e bir s o n u ç b e k l e d i ğ i n d e n
m e k t u p ç u ile a n l a ş m ı ş , ne biçim karşılık v e r i l e c e ğ i n i ka­
rarlaştırmıştı. Direktifi y e r i n e getirmekte hiç d u r a k s a m a -
di:
— B i l m i y o r u m ve t a n ı m ı y o r u m .
S o l t e r , çekilmiş şifrelerin müsveddelerini istedi. M e k ­
tupçu :
— Ş i f r e l e r mutasarrıftadır, b e n d e y o k t u r ! d e d i . Y ü z ­
b a ş ı S o l t e r adamakıllı kızdı :
— Şimdi ç a ğ ı r t ı n ı z mutasarrıfı! d i y e b a ğ ı r d ı .
— M u t a s a r r ı f , k ö y l e r e teftişe çıkmıştı. Ş i m d i , h a n g i
k ö y d e o l d u ğ u n u bilmiyorum.
S o l t e r küplere binmişti. B i r y a n d a n d a H ü s e y i n H i l ­
mi b e y i n s ö z l e r i n i taklit e t m e y e çalışarak :
— Bilmam.. Bilmam! d i y e kekeledi, öfkeli bir a l a y l a

117
.örtülen y ü z ü , öfkesinin y a p m a c ı k o l d u ğ u n u g ö s t e r i y o r d u .
Y ü z b a ş ı S o l t e r . m e k t u p ç u y u dışarı b ı r a k m a y a r a k p o ­
lis komiseriyle karantina memuru M u s t a f a e f e n d i y i ç a ­
ğırttı. O n l a r da :
— O s m a n beyi bilmiyoruz. G ö r m e d i k ! d e y i n c e S o l -
>,ter, bu kez g e r ç e k t e n öfkelendi. Bütün bu memurlardaki
a ğ ı z birliğini sezmişti.
Y e n i gelenleri s o r g u y a ç e k e r k e n m e k t u p ç u , tahrirat
kalemine açılan ufak p e n c e r e d e n a r k a d a ş l a r ı n a ç a b u c a k
fısıldadı : '
— O s m a n beyi a r ı y o r l a r ; h a b e r v e r i n !
İyi ki b u n u fısıldamıştı. O s m a n b e y , b a ş ı n d a d ö n e n
b ü y ü k tehlikeden h a b e r s i z k a h v e d e o t u r m u ş , ç a y i ç i y o r ­
d u . H a b e r i alanlardan biri, hemen k a h v e y e k o ş t u , d u r u m u
anlattı. B u n u n ü z e r i n e y a n ı n d a o t u r a n H ü r r i y e t v e İtilâf
Partisi B a ş k a n ı Akif b e y , O s m a n beyi elinden y a k a l a d ı ğ ı
gibi kendi e v i n e g ö t ü r d ü .
M e k t u p ç u H ü s e y i n Hilmi beyle polis komiseri ve ka­
rantina memuru hâlâ Y ü z b a ş ı n ı n karşısında s o r u l a n s o ­
r u l a r a kaçamak karşılık v e r m e y e çalışırken b i r E r m e n i
y u r t t a ş , koşarak soluk s o l u ğ a geldi :
— O s m a n b e y şimdi k a h v e d e n kalkarak H ü r r i y e t ve
İtilâf Partisi Başkanı Akif b e y i n evine girdi. K a h v e d e de
b i r g ö z c ü bıraktılar! d e d i .
B u gammazlamayı k ü ç ü k tahrirat kalemi p e n c e r e s i n ­
d e n d i n l e y e n a r k a d a ş l a r d a n biri, yine koşarak Akif b e y i n
e v i n e h a b e r g ö t ü r d ü . Polisler, Ermeni muhbiri ö n l e r i n e
katarak Akif beyin e v i n e gittiler. H e r yanı aradılar. Kim­
s e y i bulamadılar.
Akif beyin ev halkı e s p i y o n u n . hünerini işitince he­
men O s m a n b e y e bir kara ç a r ş a f g i y d i r m i ş l e r v e o n u ka­
dın kılığında y a n d a k i k o m ş u e v e aşırmışlardı.
İngiliz y e d e k y ü z b a ş ı s ı S o l t e r , artık o y u n u adamakıl­
lı anlamıştı. Bu sık s a f l a r a r a s ı n d a n O s m a n b e y i s ö k ü p
a l a m a y a c a ğ ı belliydi. E l i n d e d e z o r l a y ı c ı b i r g ü ç y o k t u .
N e d i r ki yine de z a r a r y a p a b i l e c e k d u r u m d a y d ı . M ü n i r
b e y , işi ç ö z ü m l e m e y e kararlı, m e k t u p ç u y u alarak o d a d a n
çıktı :

118
 — Azizim, d e d i , v a z i y e t ç o k f e n a ; hepimizi tevkif et­
m e k istiyorlar. Beni g i z l i c e mutasarrıfla g ö r ü ş t ü r . İşi ida­
re etmeye çalışalım. M ü n i r b e y , İngilizleri alıp s o n r a d a n
R ı z a N u r Kitaplığı o l a n eski Rus k o n s o l o s h a n e s i n e g ö ­
t ü r d ü . H ü s e y i n Hilmi b e y , M a z h a r T e v f i k beyi saklandığı
y e r d e telefonla buldu ve o l u p bitenleri o l d u ğ u gibi anlat­
tı. Mutasarrıf, y i n e g i z l i d e n M ü n i r beyle g ö r ü ş t ü . Bir ka­
r a r a varmışlardı. Ö ğ l e d e n s o n r a , b ü r o s u n d a İngilizlerle
g ö r ü ş t ü . Y ü z b a ş ı Solter'in d e başı d e r d e girmişti. B u ku­
v a y ı milliyecilerin elinden a d a m alınamayacağını anlamış­
tı. Mutasarrıf, O s m a n .beyin hastalığı g e ç i n c e o n u g ö n ­
d e r e c e ğ i n i bildiren bir kâğıt imzalayarak Y ü z b a ş ı y a v e r ­
d i . O n a bu da y e t e r d i . O da bu kâğıtla daha üst kuman­
danlığa karşı kendini k o r u y a r a k bir kalkan ele g e ç i r m i ş t i .
K â ğ ı d ı , O s m a n b e y y e r i n e , c e b i n e indiren Y ü z b a ş ı S o l t e r .
g ö r e v i n i yapmış v e s ö z ü n ü g e ç i r m i ş o l d u ğ u n d a n a k g i y -
nekli ve silâhlı deniz askerlerinin ö n ü n d e n y ü r ü y e r e k kül
r e n g i dumanlar p ü s k ü r e n v e parmaklıklarına d a y a n m ı ş
meraklı deniz askerlerinin ve subaylarının başları dizilmiş
k ü ç ü k g a n b o t a bindi. K ü ç ü k s a v a ş gemisi, kıçında büyük
b i r İngiliz b a y r a ğ ı d a l g a l a n a r a k S a m s u n ' a d o ğ r u ilerle­
m e y e başladı.
M a z h a r T e v f i k b e y , bir kez daha O s m a n beyi kurtar­
dığı için s e v i n i y o r d u . Pek iyi tanıdığı bu g a n b o t u n limana
d e m i r attığını ve i ç i n d e n bir manga silâhendazla bir İn­
giliz subayının çıktığını g ö r e n M a z h a r T e v f i k b e y , hemen
g ö r e v i mektupçuya bırakarak belli bir y e r e saklanmak için
k a v u ş m u ş t u . A n c a k b ö y l e c e onları savsaklayabilir, z a m a n
kazanabilir, bir tedbir düşünebilirdi.
M a z h a r T e v f i k b e y v e arkadaşlarının sabırsızlık v e
ü z ü n t ü ile bekledikleri M u s t a f a Kemal'in şifresi, en s o n r a
15 A ğ u s t o s ' t a gelebilmişti. Şifre şu anlamdaydı :
— O s m a n b e y ü s t ü n e g ö n d e r d i ğ i n i z u z u n telgrafınız
b u r a y a tam d o k u z g ü n d e gelebildi. Mutasarrıf Hamit b e ­
y i n 8 A ğ u s t o s 1919 tarihli « c e v a b î » şifresi burada hiç ç ö ­
zümlenemedi. İsmail Hakkı beyin buna u y g u n d a v r a n ı ş ı
ü z e r i n d e g e r e k e n işlem yapılmak ü z e r e 3. K o l o r d u K u m a n ­
d a n ı ile S a m s u n M u t a s a r r ı f ı Hamit b e y e Kâzım P a ş a haz-
r e t l e r i n e önemle yazılmıştır. S e r ü v e n g e r ç e k t e n ü z ü c ü ­
d ü r . G ö s t e r m i ş o l d u ğ u n u z millî yiğitlik v e s e v g i ş ü k r a n a
d e ğ e r . O s m a n beyin İstanbul'a gitmesi hiç d o ğ r u d e ğ i l d i r .
Kendileri benimle buluşmak ü z e r e hemen S i v a s ' a y o l a ç ı k ­
malıdır. B i z d e birkaç g ü n e dek o r a y a y o l l a n a c a ğ ı z .
20. K o l o r d u K u m a n d a n ı Ali Fuat Paşa hazretleriyle
h e r z a m a n ilişki s ü r d ü r ü l m e s i v e o n u n direktiflerine g ö r e
d a v r a n ı l m a s ı rica olunur. M e v k i i n d e n düşmek, y u r t s e v e r ­
ler için hiç s ö z ü edilecek bir ş e y değildir.
H e r ne z a m a n z o r u n l u k karşısında kalınırsa milletin
k u c a ğ ı fedakâr ç o c u k l a r ı n a açıktır. D u r u m u , g e c i k m e d e n
bildirmenizi diler, size b a ş a r ı l a r dilerim. Bu telgrafı alıp
almadığınızı bildirmenizi rica ederim.
Mustafa Kemal

M u s t a f a Kemal'den S i n o p ' a gelen bu telgraf, en b a ş ­

t a M u t a s a r r ı f M a z h a r T e v f i k olmak ü z e r e eski S a m s u n
m e b u s u O s m a n beyle b ü t ü n o n u kurtarmaya çalışan y u r t ­
s e v e r arkadaşları çok s e v i n d i r d i . O n u n emrine uyarak,
h e m e n , O s m a n beyi k a r a d a n S i v a s ' a g ö n d e r m e k ü z e r e
d a v r a n d ı l a r . O ara S a m s u n ' d a n gelip İstanbul'a g i d e r k e n
S i n o p limanına u ğ r a y a n A m a s y a v a p u r u , İngilizlere y e n i
bir o y u n oynamak için g e n ç mutasarrıf v e a r k a d a ş l a r ı n a
y e n i bir d ü ş ü n c e v e r d i . S ö z d e O s m a n b e y . Ş ü k r ü e f e n d i
adlı polis muhafızıyla bu v a p u r a binmiş o l a c a k , bindiğini
bildiren bir telgraf da hemen Dahiliye N e z a r e t i n e çekile­
c e k t i . V a p u r İstanbul'a v a r d ı ğ ı n d a elbette içinden n e O s ­
m a n b e y , ne de muhafızı çıkacaktı. İşte, A m a s y a v a p u ­
r u n u n kaptanı d a onların S i n o p ' t a gemisine bindiklerine
v e Z o n g u l d a k ' t a karaya çıkıp bir daha geri dönmedikle­
rine tanıklık edecekti.

Kaptanla b u y o l d a a n l a ş a n M a z h a r T e v f i k b e y v e a r ­
k a d a ş l a r ı , s e s s i z c e O s m a n beyi y o l a ç ı k a r m a y a h a z ı r l a n ­
dılar.
T a m g e c e y a r ı s ı , e l a y a k çekilip d e s o k a k l a r d a k e d i ­
l e r d e n , köpeklerden, bir d e d o s t p a z v a n t l a r d a n b a ş k a kim­
s e kalmayınca O s m a n b e y l e polis Ş ü k r ü efendi birer k i ­
ralık a t a bindirilerek uğurlandılar. B u l u t s u z , apak bir g ö k -

120
y ü z ü n d e y u s y u v a r l a k b i r a y . sık ağaçlıklar, b a ğ l a r , b a h ç e ­
ler a r a s ı n d a k i ince t o p r a k yolları aydınlatıyor, M u s t a f a
Kemal'in ü z g ü n y o l c u s u n u y ü r e k l e n d i r i y o r v e h ü l y a l a n d ı -
rıyordu.
O n u yolcu eden M a z h a r Tevfik bey. Binbaşı Şevket
bey. B e l e d i y e B a ş k a n ı Rasim b e y . H ü r r i y e t ve İtilâf Par­
tisi B a ş k a n ı Akif b e y , T i c a r e t O d a s ı B a ş k a n ı Ş ü k r ü b e y ,
P a r m a k s ı z z a d e İsmail b e y v e M e k t u p ç u H ü s e y i n Hilmi
bey, y e n i h ü r r i y e t g ü n e ş i M u s t a f a Kemal'e d o ğ r u y o l a ç ı ­
kan y o l c u n u n elini sıkıp p a ş a y a çok selâm s ö y l e m e s i n i de
salık v e r d i k t e n s o n r a e v l e r i n e dağıldılar. Eski S a m s u n me­
b u s u O s m a n b e y , gitmiş, a r d ı n d a g ö z l e r i M u s t a f a Kemal'e
dönük v e birbirine y e n i b i r ideal için kenetlenmiş bir a v u ç
yürek bırakmıştı.
M a z h a r T e v f i k b e y , ertesi s a b a h , İstanbul'a S a m s u n ' ­
daki İngiliz temsilciliğine, Ali F u a t P a ş a ' y a v e M u s t a f a
Kemal'e y a l a n v e d o ğ r u d ö r t şifre telledi v e b u kez n e
gibi bir b o m b a p a t l a y a c a ğ ı n ı serinkanlılıkla b e k l e m e y e
başladı.
M u s t a f a K e m a l ' d e n 27 A ğ u s t o s tarihli bir şifre g e l d i .
M a z h a r T e v f i k beyi y u r t s e v e r c e işinden d o l a y ı k u t l u y o r
ve Sivas'a genel kongreye üç Sinop delegesi gönderme­
sini i s t i y o r d u .
Ü ç g ü n s o n r a Ali F u a t P a ş a ' d a n g e l e n şifre d a h a u z u n ­
d u v e g e n ç mutasarrıf için ö v g ü l e r l e dolu o l d u ğ u gibi ku­
v a y ı milliyenin g ü ç l e n m e k t e o l d u ğ u v e d a h a d a g ü ç l e n ­
mesi g e r e k t i ğ i ü z e r i n d e bilgiler v e r i y o r , g ü z e l ş e y l e r s ö y ­
lüyordu.
H e n ü z İstanbul'dan v e S a m s u n ' d a n b e k l e n e n o l u m ­
s u z v e tehlikeli s e s çıkmamıştı. G e c i k t i ğ i n e g ö r e e p e y c e
y ü k s e k tokatta bir patlayış o l a c a ğ ı a n l a ş ı l ı y o r d u .
7 E y l ü l 1919 g ü n ü S i n o p limanına iki A m e r i k a n s a ­
v a ş gemisi y a n a ş t ı . G ü r ü l t ü ile demir attılar. B u n l a r d a n
b i r i s i n d e n iki İngiliz s u b a y ı ve üç silâhlı d e n i z e r i , b i r mo­
t o r a binerek k a r a y a çıktılar. B u s u b a y l a r d a n biri, S a m ­
s u n İngiliz temsilcisi R u m asıllı yedek Y ü z b a ş ı S o l t e r ' d i .
Silâhlı üç d e n i z a s k e r i n d e n birinin elinde katlanmış k o ­
c a m a n bir ingiliz b a y r a ğ ı b u l u n u y o r d u . Y ü z b a ş ı S o l t e r ,

121
askerlerin b a ş ı n d a d o ğ r u c a eski Rus k o n s o l o s h a n e s i n e
gitti. A s k e r l e r e , s a v a ş sırasında yarısı s a ğ l a m kalan b a y ­
rak d i r e ğ i n e İngiliz bayrağını çektirdi. İngiliz b a y r a ğ ı , K a ­
r a d e n i z ' d e n e s e n serin r ü z g â r l a d a l g a l a n m a y a b a ş l a d ı .
M u s t a f a Kemal, henüz H a v z a ' d a y k e n . A m a s y a S a a t Kule-
si'ne İngiliz b a y r a ğ ı ç e k e n ve halkın kendisini linç etme­
s i n d e n korkup kaçan b u Y ü z b a ş ı , a y l a r d a n s o n r a , için­
deki bir komplekse çıkış noktası arayarak S i n o p ' a da İn­
giliz b a y r a ğ ı astırarak otorite kurmak i s t i y o r d u .
A m e r i k a n s a v a ş gemilerinden inen yalnız b u n l a r d e ­
ğ i l d i . A y r ı bir motor karaya birkaç Amerikalı da çıkardı,
b u n l a r , A l b a y B o e r ile maiyetiydi. Solter'le a d a m l a r ı , R u s
k o n s o l o s h a n e s i n e kapanıp kaldıkları halde Amerikalı d e ­
niz A l b a y ı ile adamları d o ğ r u c a hükümet k o n a ğ ı n a gittiler
v e b ü r o s u n d a g e n ç mutasarrıfı z i y a r e t ettiler. M a z h a r
T e v f i k bey, konuklarına kahve v e ç a y ikram etti. O t u r u p
h a v a d a n s u d a n konuştular. Konuklar, kalkıp g i d e r k e n
M a z h a r T e v f i k beyi d e gemileri z i y a r e t e ç a ğ ı r d ı l a r . M u t a ­
sarrıfın içinden kötü kuşkular g e ç t i . B ö y l e d ü z e n b a z l ı k l a
yakalanmak « b e l k i s i » kafasından birçok kez geldi g e ç t i .
Y i n e de Amerikalıların bu kahpeliği y a p m a y a c a k l a r ı ü z e ­
rinde bir kanı, o n u konukların yanısıra s a v a ş gemilerine
sürükledi. O n l a r da g e n ç mutasarrıfa s o ğ u k i ç e c e k l e r ik­
ram ettiler, o n u ağırlayarak yine motora bindirip kıyıya
bıraktılar. Amerikan mandası p r o p a g a n d a s ı , İngiliz man­
dası p r o p a g a n d a s ı n ı n d o l u d i z g i n yarış ettiği T ü r k i y e ' d e
Y ü z b a ş ı Solter, elbette bu davranışlarıyla okkanın altına
gitmişti.
İkindi ü s t ü , Karadeniz'i yalayarak gelen tatlı bir p o y ­
r a z , Amerikan s a v a ş gemilerinde çalmaya b a ş l a y a n b a n ­
d o n u n c o ş k u n v e hoppa havalarını kıyıya s ü r ü k l e m e y e baş­
ladı. Gemiler, kalkmak üzereydiler. Sinop halkı da d e n i z
kıyısına dökülmüş, hem Amerikan s a v a ş gemilerini s e y r e ­
d i y o r , hem d e mızıka dinliyordu. Mutasarrıf M a z h a r T e v ­
fik, Binbaşı Ş e v k e t , Belediye Başkanı Rasim, H ü r r i y e t ve
İtilâf Partisi Başkanı Akif beyler de kayıkla limanda d o ­
l a ş ı y o r ve b a n d o n u n çaldığı güzel havaları dinliyorlardı.
Gemiler, demir alıp a ğ ı r a ğ ı r suları y a r m a y a başla-

122
Alamut - Çizgiliforum.com
d ı . S o n r a , kayalığı d ö n ü p g ö z d e n ırak oldular, a r k a d a ş l a ­
r ı y l a , kayıktan iskeleye çıktığında mutasarrıfın eline bir
z a r f tutuşturdular. M a z h a r T e v f i k b e y , zarfı b ü y ü k bir il­
g i y l e a ç t ı , y e r gibi o k u d u , bütün keyfi kaçtı. G ö z l e r i y l e
n e y a z d ı ğ ı n ı s o r a n a r k a d a ş l a r ı n a mektubun içindekileri
özetledi :
— B u g ü n g e l e n İngiliz mümessili y a z ı y o r , d e d i , « b i ­
z i m geldiğimizi d u y m a d ı n ı z mı? N i ç i n bizi gelip z i y a r e t
etmediniz? H e p Amerikalıların p e ş i n d e dolaştınız. Şimdi,
^jel, beni z i y a r e t e t » d i y e emir v e r i y o r .
İngiliz temsilcisi b u r d a haksızdı. İlkin nezaket ziya­
retini o n u n y a p m a s ı gerekti. Bu p r o t o k o l ü bilerek ç i ğ n e ­
y e n İngiliz s u b a y ı n ı n bir hadise çıkarmak istediği anla­
ş ı l ı y o r d u . B u , Rus k o n s o l o s l u ğ u n a hışımla İngiliz bayrağını
ç e k m e s i n d e n d e belliydi. M a z h a r T e v f i k b e y , temsilcinin
mektubuna F r a n s ı z c a b i r k a ç satırla karşılık v e r d i : « H o ş -
g e l d i n i z ! » d e d i . A y r ı c a bir istekleri olup olmadığını da s o r ­
du.
**
8 Eylül 1919 k u r b a n b a y r a m ı s a b a h ı S i n o p şehri ka­
rıştı. O l a y ş ö y l e b a ş l a d ı : B ü t ü n s o k a k l a r d a a l a c a bulaca
entari v e giyneklerini g i y m i ş ç o c u k l a r d o l a ş ı y o r , büyükler
birbirlerini kutlamak için s o k a ğ a ilk adımlarını atıyorlar­
d ı . Varlıklı evlerin ö n ü n d e b o ğ a z l a r ı n d a n kan fışkıran
k o ç l a r y a t ı y o r , y o k s u l evlerin insanları, bu koyunları bel­
ki kendilerine de bir p a r ç a d ü ş e r diye uzaktan y a k ı n d a n
sabırsızlıkla g ö z e t l i y o r l a r d ı .

M u t a s a r r ı f , e v i n d e pijamasıyla o t u r m u ş , s a b a h kah­
v e s i n i içiyor, bir y a n d a n d a herkesten ö n c e kutlamaya
g e l e n M u h a s e b e c i İhsan beyle s u r d a n b u r d a n k o n u ş u y o r ­
d u . B u ara, d ı ş a r d a bir g ü r ü l t ü o l d u . M a z h a r T e v f i k b e y ,
y e r i n d e n fırladı, z a t e n k u ş k u d a idi. N e d i r ki hiçbir ş e y
d ü ş ü n m e y e v e y a p m a y a vakit kalmadan Y ü z b a ş ı Solter
y a n ı n d a k i İngiliz T e ğ m e n i ve üç silâhlı İngiliz askeriyle
o d a y a daldı. D ı ş a r d a kapıyı b e k l e y e n adamı bir kenara
.iterek palaspandıras içeri dalmışlardı.
Y ü z b a ş ı S o l t e r . s ü n g ü takmış olan askerleri kapıya

123
 dikti. S o n r a , İhsan b e y e kim o l d u ğ u n u s o r d u , karşılığını
a l ı n c a o n u n çıkıp gitmesini emretti. M u h a s e b e c i çıkıp g i t ­
tikten s o n r a S o l t e r , mutasarrıfa :
— Ç a b u k giyinip benimle g e l e c e k s i n i z ! d i y e s e r t bir
s e s l e v e â m i r c e bağırdı.
M a z h a r T e v f i k b e y , İngilizle gitmenin n e r e y e v a r a c a ­
ğını anladığından bir kurnazlık d ü ş ü n d ü :
— Peki, şimdi giyinip g e l e y i m ! dedi. O t u r m a o d a s ı n ­
d a n yatak o d a s ı n a g e ç e n M a z h a r T e v f i k b e y , p e n c e r e d e n
dışarı atladı. Arka b a h ç e y e a y a k bastıktan s o n r a , a ğ a ç l a ­
rın a r a s ı n d a g ö z d e n uzaklaşmak kolaydı. Ç i t l e r ü z e r i n d e n
atladı, b a h ç e d e n b a h ç e y e g e ç t i . E p e y c e ö t e d e b a h ç e l e r
içindeki B e l e d i y e Başkanı Rasim beyin evinin tokmağını
g ü m g ü m ö t t ü r d ü . Rasim b e y , mutasarrıfı s a b a h s a b a h
b ö y l e piyama ve terlikle g ö r ü n c e işi anladı. H e m e n a d a m
salarak küçük kuvayı milliye g r u b u n a h a b e r g ö n d e r d i .
Y ü z b a ş ı Solter, M a z h a r T e v f i k beyin bir türlü giyinip
gelmediğini g ö r ü n c e bir kez d a h a aldatıldığını anladı. B u ­
n u n ü z e r i n e bütün evi a r a m a y a başladı. H a r e m b ö l ü m ü n ­
de mutasarrıfın eşinin bayramını kutlamaya g e l e n kadın­
lar s ü n g ü l ü v e tabancalı İngiliz a s k e r v e subaylarının d e s ­
t u r s u z o d a y a daldığını g ö r ü n c e çığlığı basarak paniğe k a ­
pıldılar. O d a d a çarşaflarıyla o t u r a n v e a s k e r l e r içeri g i ­
rince peçelerini de y ü z l e r i n e ö r t e n bu kadınlar karşısında
Y ü z b a ş ı S o l t e r d e şaşırdı. D a h a ö n c e bir e v d e n m e b u s
O s m a n beyin ç a r ş a f a sokularak kaçırıldığını işittiğinden
şimdi karşısında peçelerini örterek k o r k u d a n tirtir titre­
y e n kadınlardan her birini bir mutasarrıf olarak d ü ş ü n ­
menin gerektiğine inandı ve bu M ü s l ü m a n kurnazlığını
b o ş a çıkaracak z e k â y a s a h i p o l d u ğ u n u ispatlamaya kalk­
tı. B ü t ü n kadınları kaldırıp karşısına dizdi ve birer birer
"peçelerini açarak yüzlerini g ö z d e n g e ç i r m e y e b a ş l a d ı .
H e p s i n i n d e kadın o l d u ğ u n u g ö r ü n c e yenildiğini anladı.
B u n d a n s o n r a bütün e v i , deliğine d e ş i ğ i n e ' v a r ı n c a y a d e k
aramak emrini v e r d i .
Y ü z b a ş ı Solter, elleri b o ş d ö n m e n i n v e yenilmiş o l ­
manın utancı içinde d a r m a d a ğ ı n ettiği e v d e n ayrıldı v e
124
d o ğ r u c a hükümet k o n a ğ ı n a gitti. Kapalı c ü m l e kapısını
o ç t ı r d ı . O d a c ı n ı n kapıyı a ç m a s ı n ı b e k l e m e y e n S o l t e r b u ­
n u dipçikle kırdırarak mutasarrıfın o d a s ı n a g i r d i . O d a c ı ­
d a n bir b a y r a k direği istedi. O d a c ı , b a y r a k d i r e ğ i y e r i n e
m e y d a n s ü p ü r g e s i n i n s o p a s ı n ı çıkararak g e t i r d i . S o l t e r ' i n
emri ü z e r i n e İngiliz askerleri İngiliz b a y r a ğ ı n ı bu s o p a y a
g e ç i r d i l e r v e b u n u p e n c e r e d e n dışarı sarkıttılar.
Ö b ü r y a n d a , k u v a y ı milliye g r u b u ç a b u c a k Rasim b e ­
y i n e v i n d e hâlâ sırtındaki pijamasıyla o t u r a n mutasarrıfın
ç e v r e s i n d e toplandılar. İvedi bir karar v e r m e k g e r e k i y o r ­
d u . T a r i h i n b ü t ü n olumlu v e başarılı olayları ç a b u k veril­
m i ş sağlam v e d o ğ r u kararların altında y a t m a k t a y d ı . K a ­
rar, şimşek gibi verilmişti. Alman s a v a ş bilgininin d ü ş ü n ­
c e s i n i uyguladılar: E n iyi s a v u n m a , s a l d ı r ı y d ı . Millici g r u p ,
h e m e n s o k a ğ a d ö k ü l m ü ş olan hemşehriler a r a s ı n a ka­
rıştı, kalabalık b a y r a m y e r i n i ş ö y l e bir d o l a ş t ı . H e r denk
•geldikleri g ü v e n i l i r h e m ş e h r i y e ş u n u fısıldadılar :
— İngilizler h ü k ü m e t konağını bastılar, h ü k ü m e t iş­
galleri altına aldılar. P e n c e r e s i n e İngiliz b a n d ı r a s ı astılar.
M a v z e r i , çiftesi o l a n a l s ı n , hükümet k o n a ğ ı n ı n ö n ü n d e
toplansın.
Halk, b u n u k o l a y c a anladı. Silâhlı-silâhsız. ç o l u k - ç o -
c u k k o c a b i r kalabalık, hükümet konağını s a r ı v e r d i . H a l ­
kın tehdit edici bir d u r u m d a hükümet ö n ü n d e t o p l a n d ı ğ ı ­
nı ve işin kıvama geldiğini anlayan B e l e d i y e B a ş k a n ı R a ­
s i m b e y , d o ğ r u y u k a r ı çıktı. Mutasarrıfın k o l t u ğ u n a kuru­
larak u z u n bacaklarını yeşil örtülü b ü y ü k masanın ü z e ­
rine atmış olan Y ü z b a ş ı n ı n karşısına dikildi :
— Y ü z b a ş ı S o l t e r , d e d i , ş ö y l e p e n c e r e d e n dışarı bakı­
nız, biraz. Halk h e y e c a n d a d ı r . O n l a r ı n ö f k e s i n d e n korku­
lacağını sizler de bizim kadar bilirsiniz. İlk iş olarak h e ­
men şu bandırayı kaldırmalarını askerlerinize e m r e d i n i z .
Yüzbaşı Solter :
— B e n mutasarrıfı aradım, b u l a m a y ı n c a da b o ş ma­
kamını işgal ettim, d e d i , madem ki aracılık e d i y o r s u n u z ,
'hemen s ö y l e y i n i z , mutasarrıf b u r a y a g e l s i n , g ö r ü ş e l i m .
M a z h a r T e v f i k b e y . Rasim b e y l e birlikte hükümet
^konağına yaklaştığında halkın korkutucu bir kalabalık h a -

125
linde homurdandığını g ö r d ü . O n l a r durumlarıyla korkma­
masını o n a d u y u r d u . M u t a s a r r ı f l a B e l e d i y e B a ş k a n ı , b u
y i ğ i t halk seli içinden g e ç e r e k hükümet k o n a ğ ı n a girdiler.
M a z h a r T e v f i k b e y , o d a y a g i r d i ğ i n d e Y ü z b a ş ı Solter'i k e n ­
di koltuğunda kurulmuş, bacaklarını da b ü r o n u n ü z e r i n e
uzattığını g ö r d ü . S o l t e r , y ü z ü n d e - kötü bir a l a y maskesi
olarak o durumda s o r d u :
— B e n d e n n e d e n k a ç ı y o r s u n u z ? Elbette, O s m a n b e ­
y i n n e r d e o l d u ğ u n u söylememek için. Şimdi madem ki
geldiniz, s ö y l e y i n bakayım, O s m a n b e y n e r d e ?
M a z h a r Tevfik b e y . s e r t bir s e s l e :
— S i z , benim makamımı işgal etmişsiniz, bir de b a ­
n a o r d a n s o r u s o r u y o r s u n u z . B u d u r u m d a s i z e hiçbir ş e y
söylememek hakkını m u h a f a z a etmekteyim. M a k a m ı m d a n
kalkıp bir konuk g i b i surdaki iskemlelerden birine o t u r u p
b e n d e n insanca v e nezaketle bir ş e y l e r s o r a c a k o l u r s a ­
nız s i z e sorduklarınız ü z e r i n d e c e v a p verebilirim :
M u t a s a r r ı f , s e r t v e öfkeli s e s i y l e bunları s ö y l e d i k t e n
s o n r a sinirli adımlarla o d a d a n çıktı gitti.
Mutasarrıfın hışımla çıkıp gitmesi Solter'i şaşırttı. Bu
a d a m , deli miydi? N e y i n e g ü v e n i y o r d u , iki-üç jandarma­
sına ve polisine mi?

Kalktı, b a y r a ğ ı n asıldığı açık p e n c e r e n i n ö n ü n e g i t t i ,

c a d d e y i ş ö y l e bir g ö z d e n g e ç i r d i . O r d a öfkeli bir kalabalık
d a l g a l a n ı y o r d u . H e p s i n i n g ö z ü İngiliz b a y r a ğ ı n ı n asılı b u ­
l u n d u ğ u p e n c e r e d e y d i . G a r i p ş e y , bu bir kuru kalabalık da
değildi. Ellerindeki mavzerlerin mekanizmalarını k u r c a l a ­
y a n birçok sert y ü z l ü v e bakışlı kimse d e o r d a d o l a ş ı p
d u r u y o r v e p e n c e r e y e b a k ı y o r d u . Demek i ş g e r ç e ğ e b i n ­
mişti. Blöf, ters bir s o n u ç v e r m i ş t i , demek. Bu halk t o p l u ­
luğu yetmiyormuş gibi ara s o k a k l a r d a n çıkıp g e l e n takım
takım insanlar d a g ö z e ç a r p ı y o r d u .
S o l t e r d e , ö b ü r İngilizler d e p a b u c u n pahalı o l d u ğ u ­
nu anlamışlardı. İngiliz soğukkanlılığının bu tuzaktan kur­
tulmanın çaresini b u l a c a ğ ı belliydi. Solter'ih k o r k u n ç v e
a l a y c ı öfkesi dinmiş, y e r i n e y ü z ü n e soğukkanlı bir d ü ş Q n -
c e n i n kurnazlığı yayılmıştı :

126
 — B e l e d i y e B a ş k a n ı g e l s i n , d i y e c e k l e r i m v a r ! diye
s e s l e n d i . Rasim b e y , b i r a z s o n r a g e l d i : '
— Ne istiyorsunuz? diye sordu. Solter, dostça g ü ­
lümsedi :
— B u g ü n k u r b a n bayramınızın birinci g ü n ü o l d u ğ u n u
b i l i y o r u m , dedi, bu b a y r a m şenliğine katılmak için biz de
İngiliz bandırasını çektik, b u n c a h e y e c a n l a n a c a k n e v a r ?
S ö y l e y i n , halk b o ş u n a h e y e c a n a kapılmasın. B i z , z a t e n
b u r a y a a v için gelmiştik. S i n o p o r m a n l a r ı n d a y a b a n d o ­
m u z u , geyik filân avlayacaktık. N e d i r ki iş bu ü z ü c ü s o ­
n u c a g e l d i . İsterseniz hep b e r a b e r bir s ü r e k a v ı y a p a l ı m ,
Belediye Başkanı bey!
Rasim b e y , b u u y d u r m a l a r ı sabırla dinledi v e s o n r a
şunları söyledi :
. — Bakınız, halk, gittikçe c o ş u y o r , s o n r a başınıza bir
ş e y gelirse kabahat b e n d e n gitti. A v a filân gitmesi s o n r a
d ü ş ü n ü l ü r . E v v e l â ş u b a n d ı r a y ı kaldırın!
Rasim b e y , bunları öyle b ü y ü k bir saflık ve inandırı­
cılıkla söylemişti ki S o l t e r ve arkadaşları tam bir tehlike­
nin içine düştükleri d u y g u s u n a kapıldılar. S o l t e r , a s k e r ­
lerden birine emir v e r e r e k b a y r a ğ ı içeri aldırdı. S o n r a ,
Y ü z b a ş ı , Rasim b e y i n koluna girdi. Kendileri ö n d e n ö b ü r
İngilizler a r k a d a n dışarı çıktılar ve halkın a r a s ı n d a n iler­
lemeye başladılar. Halk, d u r u m u hemen kavramıştı. B ü t ü n
y ü z l e r d e s e s s i z c e kazanılmış bir z a f e r s e v i n c i y l e bir kü­
ç ü m s e m e v e alayın izleri a ç ı k ç a g ö z e ç a r p ı y o r d u . Y ü z b a ş ı
S o l t e r , canını kurtarmak için B e l e d i y e Başkanını kalkan
gibi kullanmak z o r u n d a kalmıştı.
Rasim b e y , konuklarını d o ğ r u c a B e l e d i y e d a i r e s i n e
g ö t ü r d ü . O r a d a o n l a r a b a y r a m şekeri v e kahve ikram etti.
A y r a n ı kabaran halk, c a d d e y i boşaltıp b a y r a m şenlikleri­
n e d ö n ü n c e Y ü z b a ş ı S o l t e r v e a r k a d a ş l a r ı , konuk edildik­
leri Rus K o n s o l o s l u ğ u n a d ö n d ü l e r . Y ü z b a ş ı S o l t e r , ikidir
T ü r k halkının saldırısına uğramıştı. Biri A m a s y a ' d a s a a t
kulesine İngiliz b a y r a ğ ı çektiği g ü n , bir de şimdi. Demek
ki T ü r k l e r , y a b a n c ı b a y r a k l a r a kendi kutsal saydıkları t o p ­
raklarında d a y a n a m ı y o r l a r d ı . Bilmiyoruz, ama, g e n ç Y ü z ­
b a ş ı , b u n d a n s o n r a belki d e b u her y e r e b a y r a k a s m a k

127
m a n i s i n d e n temelli v a z g e ç m i ş t i . Ç ü n k ü , hiç bir bibliyog­
r a f y a d a Solter'in ü ç ü n c ü bir bayrak olayına denk g e l e m e ­
dik.
M a z h a r T e v f i k b e y , b u olayı i n c e d e n i n c e y e anlatan
b i r r a p o r y a z a r a k birini M u s t a f a Kemal'e, öbürlerini d e
İ s t a n b u l ' d a Damat Ferit P a ş a ile İngiliz s i y a s a l temsilcisi
olan Amirale gönderdi.
N e d i r ki o l a y bitmemişti. Ç o r a p s ö k ü ğ ü gibi uzamak
eğilimi g ö s t e r i y o r d u .
M u t a s a r r ı f , aynı r a p o r u n bir ö r n e ğ i n i de K a s t a m o n u
v i l â y e t i n e g ö n d e r m i ş t i . 8 E y l ü l 1919 g ü n ü giden telgrafa
g e c e l e y i n karşılık gelmekte gecikmedi. K a s t a m o n u da v a ­
li vekili b u l u n a n J a n d a r m a Kumandanı O s m a n Nuri b e y ,
makina başında g e n ç mutasarrıfa kısaca şunları salık v e ­
riyordu :
— Şimdi İstanbul'dan aldığım emir ş u d u r : Hemen İn­
gilizlerin oturdukları y e r e giderek kendilerine t a r z i y e v e ­
r e c e k s i n i z . Mutasarrıf, ona ş ö y l e karşılık v e r d i :
— Yaptıkları hakaret karşısında asıl İngilizler gelip
b a n a t a r z i y e vermelidir. S i z i n bu tebligatınıza uymakta
mazurum.
O z a m a n , kararlı olan vali vekilinden şu emir g e l d i :
— S i z e muvakkaten işten el çektirdiğimi bildirmek
z o r u n d a y ı m . Mutasarrıf vekâletini hemen Binbaşı Ş e v k e t
b e y i n almasını v e onun gidip Y ü z b a ş ı S o l t e r ' e tarziye v e r ­
m e s i n i kendisine bildiriniz.
M a z h a r T e v f i k bey, h a b e r salarak Binbaşı Ş e v k e t
b e y i de makina başına çağırttı. Vali vekilinin emrini m u ­
tasarrıftan dinleyen Binbaşı, çok içten bir öfkeye kapıldı,
millî bir öfkenin bütün içtenliğimi taşıyan şu sözlerle valf
vekilini bombardıman etti :
— Bir T ü r k Binbaşısı olarak gidip de bir İngiliz Y ü z ­
b a ş ı s ı n a t a r z i y e veremem. E ğ e r bu emri bana bir a s k e r
s ı f a t ı y l a v e r i y o r s a n ı z şu dakikadan itibaren askerlikten
dahi istifa ediyorum!
T e l i n ö b ü r ucuna d o ğ r u b u yiğitçe s ö z l e r bir ş a m a r
flibi uzaklaşırken Şevket b e y , omuzlarındaki apoletleri

128
sinirli v e g ü ç l ü parmaklarıyla sökerek masanın ü z e r i n e
fırlattı. Ş e v k e t b e y , bu e m r e baş kaldırınca vali vekili,
-Sinop J a n d a r m a K u m a n d a n ı Remzi beyi makina b a ş ı n a
ç a ğ ı r d ı ; mutasarrıf vekilliğini v e gidip İngilizlerden özür
dilemesi emrini o n a v e r d i . Remzi bey hiç d u r a k s a m a d a n
b u emri benimsedi. G i d i p M a z h a r T e v f i k beyin makamına
« a z a m e t l e » kuruldu. S o n r a d a Rus k o n s o l o s l u ğ u n d a kuş­
k u v e sabırsızlık içinde b e k l e y e n Y ü z b a ş ı S o l t e r v e a r k a ­
d a ş l a r ı n a tarziye v e r d i . B ö y l e c e , Sinop'taki kuvayı milliye
ruhu da okkalıca bir t o k a t yemiş oldu.

Solter, ertesi g ü n y e n i M u t a s a r r ı f Vekili Remzi b e y i

g e l i p makamında z i y a r e t etti. Birkaç g ü n s o n r a da ma­
iyetini alıp P o n t o s çetelerini silâhlandırma y e r i olan S a m ­
s u n ' a yollandı.

M a z h a r T e v f i k b e y . y e n i Mutasarrıf Vekili Remzi b e ­

y i n bir kahpeliğine u ğ r a y a r a k yakalanıp İstanbul'a g ö n ­
derilmek korkusuyla S i n o p ' t a n hemen ayrılıp S i v a s ' a .
M u s t a f a Kemal'e g i t m e y e karar v e r d i . S i n o p ' u n meşhur
Ç e r k e z beylerinden Ç e r k e z H a s a n bey v e atlıları, M a z h a r
T e v f i k beyle ailesini a r a l a r ı n a alıp birkaç g ü n dinlenmesi
v e y o l c u l u ğ a h a z ı r l a n m a s ı için atla S i n o p ' a beş s a a t ç e ­
ken Şamlıoğlu k ö y ü n e g ö t ü r d ü l e r . O r d a n S i v a s ' a d o ğ r u
y o l a çıkacaktı. M u s t a f a Kemal « b a ş ı n daralınca çık g e l ! »
dememiş miydi?

M a z h a r T e v f i k b e y , g i d e r a y a k mektupçu H ü s e y i n Hil­
mi b e y e şu pusulayı g ö n d e r d i :
— Azizim! Kısmet o l u r s a y a r ı n köye g i d i y o r u m . B i ­
z i m maaşı lütfen alınız. B i r de hâdisede n e z a r e t e ve vilâ­
y e t e yazdığım mufassal telgrafla ikinci g ü n ü , tekrar y a z ­
dığım telgrafın ikişer a d e t suretini kurşun kalemi ile o l ­
s u n bana çıkarıp v e r m e n i z i rica ederim. Kalemde y a z ı s ı
okunaklı iki efendi on dakika içinde yazabilirler.
İngilizlerin a v d e t için emir almaları ş a y a n ı dikkattir.
A ğ ı r bastık demek o l u y o r . N e y s e . S i n o p ' u k a y b e d i y o r u z .
Ş e r e f i millî yerine g e l s i n de ne olursa o l s u n . S i n o p istedi­
ğ i n d e n alâ mutasarrıf bulabilir.

129 3/F. : 9
 Halk namına K a s t a m o n u vilâyet makamına çekilen
i s y a n c ı telgraf. Vali Vekili O s m a n N u r i beyi kızdırmış g ö ­
r ü n ü y o r d u . Yeni M u t a s a r r ı f Vekili Remzi b e y e halka b i l ­
dirilmek ü z e r e çektiği telgrafta :
— Blöf y a p ı y o r s u n u z ! diyerek k o r k u t u c u bir dil kul­
lanılıyordu.
Belediye Başkanı Rasim b e y . 12 Eylül 1919 g ü n ü v a ­
li vekiline ş ö y l e bir telgraf püskürtmesi verdi :
— B u r a d a s o n defa c e r e y a n e d e n vakayii m ü e s s i f e
dolayısıyla arayı u m u m i y e y e istinaden çektiğimiz telgraf-
nameler makamı v i l â y e t ç e blöf telâkki edilmiş ve b i r n e v i
tehditkâr v a z i y e t gösterilmiştir. B e n , memleketin e ş r a f v e
kadîm hanedanındanım. H i ç bir vakit blöfçü y a r a n d a n d e ­
ğilim. Milletin vekâletini hâiz olarak efkârı umumiyeyi ma­
karnan âliyeye iblâğ için o telgrafları çektik. B ö y l e blöf-
çülükle ithamım, vekâletini hâiz o l d u ğ u m milletim ve b e ­
nim için mucibi şin ve a ğ ı r o l d u ğ u n d a n b u g ü n d e n itiba­
ren makamı mutasarrıfîye istifamı v e r i y o r u m .

Şaşırtıcı olaylar her y a n d a hava fişekleri gibi patlı­

y o r d u . 18 Eylül 1919 g ü n ü K a s t a m o n u ' d a n Vali Vekili F e ­
rit imzasıyla g e l e n bir telgraf o r d a işlerin y o l u n d a gitti­
ğini g ö s t e r i y o r d u . Bu telgraf, şaşırtıcı o l d u ğ u gibi s e v i n ­
diriciydi de. T e l g r a f , ö z e t olarak şunları y a z ı y o r d u :
— S i v a s K o n g r e s i , İstanbul hükümetiyle b ü t ü n iliş­
kilerin kesilmesine karar vermiştir. S i z de bu karara g ö r e
d a v r a n ı n ı z ve millî g ö s t e r i l e r yapınız!

Rasim bey, 19 E y l ü l 1919 g ü n ü vilâyete g e n ç M u t a ­

sarrıf M a z h a r Tevfik beyin göstermiş o l d u ğ u millî yiğitlik
dolayısiyle işinden uzaklaştırıldığını, halkın da ç o k s e v ­
diği ve tuttuğu bu değerli mutasarrıfın y i n e eski g ö r e v i n e
dönmesinin çok iyi ve y e r i n d e olacağını bildiren bir t e l ­
g r a f çekti.

Ali Fuat Paşa'nın K a s t a m o n u ' y a g ö n d e r d i ğ i t o p ç u

albayı O s m a n bey b u s ı r a d a hapisten kurtulmuş v e b a ş ı n ­
d a n g e ç e n çok tehlikeli s e r ü v e n i bir y a n a bırakmış o l a ­
rak K a s t a m o n u t e l g r a f h a n e s i n d e b u l u n u y o r d u . O s m a n

130
b e y , k u v a y ı milliyenin K a s t a m o n u ' d a işe el k o y d u ğ u n u
g ö s t e r e n sevindirici ve şaşırtıcı telgrafında ş ö y l e d i y o r d u :
— M u t a s a r r ı f M a z h a r T e v f i k bey hakkında v i l â y e t e
o l a n telgrafınızı g ö r d ü m . Mütalâaları pek muvafıktır. V i l â ­
y e t t e n emir verilmesinin temin edileceğini a r z e d e r i m .
19 E y l ü l 1919
H e m e n o akşam vilâyetten M a z h a r T e v f i k b e y i n g ö r
r e v i n e d ö n m e s i için emir geldi.
M e k t u p ç u H ü s e y i n Hilmi b e y , g e l e n emri s e v i n ç l e
alarak g e c e yarısı Ş a m l ı o ğ l u k ö y ü n e d o ğ r u tırısla y o l a
çıktı. Ç e r k e z köyüne b u g ü z e l haberle v a r a n H ü s e y i n Hil­
mi b e y , mutasarrıfa zaferini bildirdiğinde o da g e n ç y ö ­
netici gibi mutluydu.

E r t e s i s a b a h , g e n ç mutasarrıf için y a ş a y ı ş ı n ı n e n he­

y e c a n l ı v e şerefli saatları b a ş l ı y o r d u . Ç e r k e z H a s a n b e y ,
t o p l a d ı ğ ı silâhlı, silâhsız y ü z l e r c e atlının b a ş ı n a g e ç i r d i ğ i
M a z h a r T e v f i k beyi a t oynatmaları, silâh s e s l e r i , neşeli
h a y k ı r ı ş l a r v e g ö s t e r i l e r a r a s ı n d a S i n o p ' a dek y o l c u etti.
Ş e h i r , bir a n d a el değiştirmiş, İstanbul hükümetinin d o ­
k u n d u ğ u yeri kirleten kara parmakları, b u g ü z e l K a r a d e ­
niz ş e h r i üzerinden bir d a h a kirletmemek ü z e r e çekilmişti.

M a z h a r Tevfik b e y . s a n d a l y e s i n e b ü t ü n g ü v e n i y l e
o t u r d u k t a n s o n r a , k o c a m a n bir bildiri yayınladı v e b u n d a
artık, S i v a s K o n g r e s i kararlarının v e M u s t a f a Kemal'in
s ö z ü g e ç e n bir yurtta y a ş a m a y a başladıklarını İstanbul
hükümetinin S i n o p ufuklarında v e K a s t a m o n u ' n u n y e ş i l
a ğ a ç denizi üzerinde hüküm s ü r e m e y e c e ğ i n i d o s t a düş­
m a n a anlatmaya çalıştı.

S i n o p şehrinin kaderini b ö y l e birdenbire d e ğ i ş t i r e n

K a s t a m o n u ' d a k i değişikliğin nedeni n e y d i ? S i n o p hikâye­
sinin b a ş halkası olan K a s t a m o n u ' n u n da k o c a m a n bir hi­
k â y e s i vardır. Şimdi o r a y a varalım.

Alamut
131
Çizgiliforum.com
 «KAHRAMAN ŞEVKET BEY» DESTANI

Düşünceler, onları savunanlar­

dan çok, onlara saldıranların
gölgesinde yayılır.
Anonim

58. Alayın kışlasında b u g ü n sıtmalı bir hazırlık g ö z e

ç a r p ı y o r d u . B ü t ü n erat, denetim d ü z e n i n d e b e k l i y o r d u .
Y a l n ı z , burda ilginç bir ş e y d e v a r d ı : Düzenli a s k e r i n kar­
ş ı s ı n d a sivil giynekleriyle sıralanmış, her y a ş t a n bir s ü r ü
d e e r k e k y e r almıştı. B u n l a r , eski A l a y K u m a n d a n ı v e
şimdiki K a s t a m o n u B ö l g e K u m a n d a n ı Y a r b a y M u s t a f a
b e y i n topladığı seferberlik artığı işsiz g ü ç s ü z s e r s e r i l e r v e
aldatılmış saf K a s t a m o n u l u l a r d ı . M u s t a f a b e y , bunları,
M u s t a f a Kemal'e v e k u v a y ı milliyecilere karşı s a v a ş a h a ­
z ı r l a n m a k t a olan p a d i ş a h ç ı g ü ç l e r i n safında çarpıştırmak
u ğ r u n a yarı z o r l a y a r ı ç ı k a r vaadleriyle toplamıştı. D ü ­
z e n l i e r a t , her zamanki s o ğ u k k a n l ı v e k a d e r e b o y u n e ğ ­
miş erattı. B u y r u ğ a g ö r e istenen y ö n e namlularını ç e v i ­
rip a t e ş etmekten b a ş k a g ö r e v l e r i y o k t u . Yalnız, b a ş ı b o ­
z u k l a r ı n meydana g e t i r d i ğ i sıralardakilerin bir ç o ğ u p a d i ­
ş a h u ğ r u n a d ö ğ ü ş m e n i n v e yapılacak z e n g i n çapulların
h e s a b ı , kararlılığı ve h e y e c a n ı içindeydiler. Sık sık başla­
rını ç e v i r i p kışlanın kapısına bakan ve önemli bir ku­
m a n d a n beklediği anlaşılan s u b a y l a r d a ise s e v i n ç l i ha­
b e r l e r bekleyen kişilerin g ö r ü n ü ş ü y o k t u .
B i r a z s o n r a , B ö l g e Kumandanı M u s t a f a b e y , kışlaya
g i r d i v e m e y d a n d a atından inerek s u b a y l a r a d o ğ r u ilerle­
d i . H e p s i n i selâmladıktan s o n r a ayrı ayrı ellerini sıktı.
D ü z e n l i askerleri g ö z d e n g e ç i r d i k t e n s o n r a b a ş ı b o z u k l a r ı n
sıralarını g ö z d e n g e ç i r d i . A l a y Kumandanı Vekili B i n b a ş ı
Şerif beye :
Ç a n k ı r ı ' d a n getirilen silâhlar n e r d e ? d i y e s o r d u .
M u s t a f a beyin içten adamı gibi g ö r ü n e n v e b ö l g e k u ­
m a n d a n l ı ğ ı n a g e ç e n Y a r b a y ı n yerine 58. A l a y K u m a n d a n
V e k i l l i ğ i n e atanan B i n b a ş ı Ş e r i f b e y , kışlanın d u v a r l a r ı
b o y u n c a g e n i ş çatılarla çatılan y ü z l e r c e m a v z e r i g ö s t e r d i :

132
 — İşte, k u m a n d a n ı m , silinip temizlenmiş, atışa hazır
emrinizi bekliyorlar.
— H a y d i , dağıtalım ö y l e y s e y e n i a s k e r l e r e !
— B a ş ü s t ü n e , kumandanım.
— T ü f e k l e r l e birlikte elbiselerini de v e r i n bunların.
Z a t e n hepsi silâh kullanmasını bilir. Birkaç g ü n de talime
çıkarırsınız.
D ü n akşam T ü f e k ç i Y a k u p beyin Çankırı Askerlik Ş u ­
b e s i n d e n T a t a r a r a b a l a r ı n a yükleyerek getirdiği y ü z l e r c e
O s m a n l ı m a v z e r i , b a ş ı b o z u k l a r a dağıtılırken Y a r b a y M u s ­
tafa b e y . Şerif b e y e :
— B ü t ü n z a b i t a r k a d a ş l a r senin o d a n d a t o p l a n s ı n ,
mühim s ö y l e y e c e k l e r i m v a r , d e d i .
G e n i ş o d a d a toplanarak ayakta dikilen s u b a y l a r , M u s ­
tafa b e y i n , neler d i y e c e ğ i n i ş ö y l e böyle biliyorlardı. Y a l n ı z
M u s t a f a beyin başının altından tehlikeli bir s e r ü v e n çık­
masından k o r k u y o r l a r d ı . Ş u n d a n ki birçok aklı b a ş ı n d a
s u b a y l a r , padişahın adamlarıyla Mustafa Kemal'in y a n l ı ­
ları a r a s ı n d a bir d e n g e kurarak bu kararsız günleri s a v u ş ­
t u r m a y a çalıştıkları h a l d e . Y a r b a y Mustafa b e y , e y l e m c i
bir p a d i ş a h yanlısı ve K a s t a m o n u ' y u her ş e y e karşın ku­
vayı milliyecilere karşı silâhla ve şiddetle korumak ka­
rarlısı olmakla t a n ı n m a y a başlamıştı. Kendi y e r i n e atadığı
1. T a b u r K u m a n d a n ı Ş e r i f beyi de kendi d ü ş ü n c e l e r i n e
yatkın bildiğinden artık, askerî alanda bütün K a s t a m o n u
bölgesinin elinde o l d u ğ u n a inanıyordu.
B ü r o d a t o p l a n a n s u b a y l a r l a şöyle bir s ö y l e ş i y a p t ı :•
— A r k a d a ş l a r , b u g ü n sizi b u r a y a toplamaktan mak­
sadım, d o ğ a c a k hadiselere karşı alacağımız a c e l e t e d b i r l e r
üzerinde g ö r ü ş m e k t i r . Hepimizin bildiğiniz gibi M u s t a f a
Kemal Paşa ve a r k a d a ş l a r ı , padişaha ve hilâfete karşı is­
y a n halindedirler. E r g e ç tenkil edilip başlarını v e r e c e k l e r i ­
ne emniyetimiz tamdır. Yalnız, bu arada sıkı d u r m a m ı z g e ­
rektir. K a s t a m o n u b ö l g e s i , İstanbul'un A n a d o l u ' y a a ç ı l a n
kapısı o l d u ğ u gibi A n a d o l u ' n u n da İstanbul'a açılan ka­
pısı sayılır. Bu b ö l g e y i elinde tutan kuvvet, ö b ü r ü ü z e r i n e
baskı yapabilir. Padişahımız efendimizden hepinize s e l â m
v a r , g ö z l e r i n i z d e n ö p ü y o r v e payitahtı A n a d o l u şakilerine

133
karşı iyice korumamızı istiyor. Vazifenizi y a p t ı ğ ı n ı z nis-
bette sizleri mükâfatlandıracaklarını v a a d e d i y o r l a r . K a ­
rarımız karar, arkadaşlar, M u s t a f a Kemal'in askerlerini,
o aldatılmışları İlgaz d a ğ l a r ı n d a n bu y a n a geçinmeyece­
ğiz-
Bugünden itibaren müdafaa tertibatı ü z e r i n d e çalış­
maya başlamalıyız. H e r h a l d e içinizde b e n d e n b a ş k a tür­
lü düşünen bir a r k a d a ş ı n ı z olamaz. Şimdi, K a s t a m o n u
bölgesi üzerinde s a v u n m a tedbirlerinin neler o l a c a ğ ı n ı
her arkadaş d ü ş ü n s ü n v e çekinmeden s ö y l e s i n .
Mustafa bey, konuşmasını bitirdikten s o n r a kendi d ü ­
şüncelerini doğrulayıp doğrulanmadıklarını bütün s u b a y l a r ­
d a n sordu ve hepsinden olumlu karşılık alarak İstanbul'a
bildirmek üzere d o ğ r u t e l g r a f h a n e y e gitti. P T T B a ş m ü ­
d ü r ü Ş e y h Ramiz efendiyi İstanbul'la telgraflaşırken bul
d u . Yeni durumu ona anlattı. Ö b ü r ü s e v i n ç t e n a ğ ı z ı ku­
laklarına vararak o n u dinledi. İstanbul'dakiieri ve p a d i ­
şaha yakın olabilmenin s e v i n c i n e b e n z e r bir g ü v e n , bit
büyüklük havası, bütün v a r l ı ğ ı n d a bir r ü z g â r gibi e s i y o r d u .
*
**
U z u n boylu, iri y a r ı , g e n i ş omuzlu, yakışıklı ve sevimli
bir subay, Ü s t e ğ m e n Ş e v k e t bey, Y a r b a y M u s t a f a beyin
toplantısından, zehirli g a z dolu bir mağaradan k a ç a r gibi
dışarı fırlamış, kışlanın ç i ğ n e n i p taşlaşmış meydanını g e ­
niş adımlarla geçmiş, kendini ağaçların altına atmış, ken­
dini büsbütün yalnız b u l u n c a rahatlamıştı. K o r k u n ç bir
komplo tertibatı içinde g ö r e v alır g ö r ü n m ü ş t ü . H a y ı r , Yar­
b a y Mustafa bey, muradına eremeyecekti. O n u n a ğ z ı n ı n
tadını yarıda bırakacaktı.
İkinci bölük kumandanı Ü s t e ğ m e n Şevket, gizli ve
tehlikeli düşünceleriyle b a ş b a ş a kalmanın v e r d i ğ i yiğitlik
duygularıyla dopdolu olarak sırtını kalın bir k a v a ğ a d a y a ­
dı ve g ü z çimenleri ü s t ü n e o t u r d u . Bacaklarını b o y l u b o ­
y u n c a uzattı ve elindeki u z u n kamçıyla parlak çizmelerini
usul usul döverek d ü ş ü n m e y e ve plân kurmaya başladı.
Herkes kendini akıllı s a n ı y o r s a da uslar arasındaki a r a ­
lığın kıl gibi ince o l d u ğ u n u anladığı g ü n iş işten g e ç m i ş
olacaktı.
134
 S a r ı bir g ü z g ü n e ş i y a p r a k l a n v e toprakları altına
b o y a y a r a k a ğ a ç denizinin ü z e r i n e d o ğ r u a l ç a l ı y o r d u . K e s ­
kin sesli g ü z kuşları, n a r bülbülleri, sessizliği çın çın öt­
türüyordu. G e n ç subayın çevresine yağan güz yaprakları,
o n u n s e r t v e çetin d ü ş ü n c e l e r i n e romantik renkler s e r p i ­
y o r d u . D ü ş ü n c e l e r i hızlandıkça elindeki kamçı çizmelerine
d a h a hızlı ve ritmik v u r u ş l a r l a iniyordu. Ali F u a t P a ş a ' y a
g ö n d e r i l e c e k r a p o r u kalın çizgileriyle kafasında hazırla­
mıştı. R a p o r , elbette, Ali F u a t Paşa y e r i n e 24. T ü m e n K u ­
mandanı M a h m u t beyin eline v a r a c a k , o n d a n Ali F u a t Pa­
ş a ö ğ r e n e c e k d a h a s o n r a d a gerekirse M u s t a f a Kemal'in
eline dek g i d e c e k t i .
G ü n e ş , a ğ a ç denizinin a r k a s ı n d a g ö z d e n ırak olup d a
İlgaz d a ğ ı n ı n g ö l g e s i , karanlığın artmasını hızlandırınca
Ş e v k e t b e y , y e r i n d e n d o ğ r u l d u v e kışlanın b i r a z ö t e s i n d e ­
ki ıssız bir b a h ç e içindeki evine d o ğ r u y ü r ü d ü .
B e k â r o d a s ı n a ç ı k a r çıkmaz kâğıda kaleme sarılarak
24. T ü m e n e g i d e c e k r a p o r u y a z m a y a başladı. B i r a z s o n r a
bekâr o d a s ı a r k a d a ş ı birinci tabur tüfekçisi Y a k u p ( B a -
tur) çıkageldi. A y a k seslerini işitince y a z d ı ğ ı r a p o r u sak­
l a y a n Ş e v k e t b e y , y e n i d e n meydana çıkararak y a z m a y ı
s ü r d ü r d ü . Ş e v k e t b e y , g ü n l e r d i r k u r d u ğ u plânları bu pek
içten a r k a d a ş ı n a açmış, o n d a içten bir karşılık bulmuş­
t u . N a m u s u ü z e r i n e a n d içirdikten s o n r a o n a ş ö y l e d e ­
mişti :
— Y a k u p b e y k a r d e ş i m , biz, kuvayı milliye saflarına
katılmak z o r u n d a y ı z . Memleketin kurtuluşu için a r a d ı ğ ı ­
mız ışık, M u s t a f a Kemal'in başında b u l u n d u ğ u hareket­
tedir. İstanbul hükümetinin İngilizci, satılmış adamları
b u r a y a da el attılar. B i r k a ç s o y s u z memurla 58. A l a y K u ­
mandanını d a k o l a y c a b u l u p kendilerine u y d u r d u l a r . B e n ,
K a s t a m o n u ' d a k i b ü t ü n İstanbul, hükümeti taraftarlarıyla
M u s t a f a ve Şerif b e y l e r e u y m u ş subayları kan dökmek-
s i z i n z a r a r s ı z d u r u m a g e t i r m e y e karar verdim. B u n u n için
de en b ü y ü k y a r d ı m c ı m s e n olacaksın. S e n i n l e el ele
v e r e r e k p a d i ş a h ç ı l ı ğ a kaymış olan K a s t a m o n u ' y u kuvayı
milliyeci y a p a c a ğ ı z . B e n . b u kararı vermiş b u l u n u y o r u m .
E ğ e r , bu işi b a ş a r a b i l i r s e m memlekete ve tarihe karşı

135
b ü y ü k b i r hizmet y a p m ı ş o l a c a ğ ı m . B e n , b u n u d ü ş ü n d ü k ­
t e n s o n r a y a p m a y a c a k o l u r s a m bir alçak v e v a t a n haini
s a y a c a ğ ı m kendimi.
S e n d e n istediğim i ş ş u : Plânımda başarı k a z a n ı n c a -
y a dek alaydaki d ö r t a ğ ı r makinalı tüfeği g i z l i c e e v v e l â
işlemez hale g e t i r e c e k s i n ; b e n harekete g e ç t i k t e n s o n r a
b a ş a r ı y a ulaşır ulaşmaz bunları hemen işler d u r u m a g e ­
çireceksin.
Y a k u p Batur, bunları üstelemeden b e n i m s e d i . V e d a v ­
ranış g ü n ü n ü iple ç e k m e y e başladı. T a b u r d o k t o r u İbra­
him bey d e o n l a r a katılmış, üçleşmişlerdi. H e r g e c e , b u
y o k s u l c a bekâr o d a s ı n d a portatif karyolalarına u z a n a r a k
y a d a oturarak g e ç s a a t l a r a dek T ü r k i y e ' n i n v e K a s t a m o ­
n u ' n u n kurtuluşu u ğ r u n a çok tehlikeli d ü ş ü n c e l e r v e p l â n ­
larla s a r h o ş olmakta g e r ç e k bir mutluluk d u y u y o r l a r d ı .
« A l d ı k l a r ı kararları d u y s a l a r onları asarlardı.» N e v a r k i
korku y a n l a r ı n d a n bile g e ç m i y o r d u . Batmakta o l a n k o s ­
k o c a bir milleti kurtarmaya çalışan birkaç yiğit a r a s ı n d a
nam v e r m e k bile bir y a ş a y ı ş ı en g ü z e l yemişlerle s ü s l e ­
m e y e v e y ü k l e m e y e y e t e r d e artardı bile.
#
**
K a s t a m o n u ' d a gittikçe hızlanan kuvayı milliye d ü ş ­
manlığı v e padişahçılık haberleri, Ali F u a t P a ş a ' n ı n k u ­
lağına erişmekte g e c i k m i y o r d u . Y a r b a y M u s t a f a b e y i n s o n
d a v r a n ı ş ı y l a bütün K a s t a m o n u b ö l g e s i , elden gitmek t e h ­
likesiyle b a ş b a ş a kalmıştı. V a l i s i z kalan v i l â y e t , aşağılık
b i r k a ç zavallının elinde en karışık günlerini y a ş ı y o r d u . V a l i
Vekili O s m a n Nuri b e y , P T T B a ş m ü d ü r ü Ş e y h Ramiz e f e n ­
dinin sürekli kontrolü ve etkileme çabalarının ağırlığı a l ­
tında k ı p ı r d a y a m a y a c a k d u r u m d a b u l u n u y o r d u . Y a l n ı z ,
D e f t e r d a r Ferit b e y , en iyi bir militan inanmışlığıyla k u ­
v a y ı milliyenin d ü ş ü n c e y o l u y l a o l s u n kurulması için g ü ç ­
lü bir yeraltı çalışması t u t t u r m u ş t u . Ramiz efendinin u y a r ­
mak ü z e r e sıhhiye m ü d ü r ü D o k t o r F e r r u h N i y a z i b e y i
a ğ u l a r ı n d a n g ö z a ç a m a y a n Vali Vekili O s m a n N u r i b e y i
görevlendirmişti.
V a l i vekili, n a m u s l u , d i n d a r ve iyi yürekli bir i n s a n ­
dı. Ş u v a r k i o t u r d u ğ u s a n d a l y e n i n v e aldığı m a a ş ı n h a k ­
li 36
kını vermek ü z e r e p a d i ş a h a ve Damat F e r i t h ü k ü m e t i n e
bir memur k ö r l ü ğ ü y l e bağlı b u l u n u y o r , o n u n b u y r u k l a r ı ­
n ı s o n u n a dek u y g u l a m a k t a n g e r i d u r m u y o r d u . O n u n b u y -
r u ğ u y l a d ı r ki K a s t a m o n u p o s t a n e s i n i n manüpleleri salt
İstanbul'a u z a n a n teller için işleyip d u r u y o r d u . A n k a r a ,
S i v a s v e E r z u r u m kapıları, b u t e l g r a f h a n e için kapalıydı.
B u y ü z d e n d e kuvayı milliye v e heyeti t e m s i l i y e y e ilişkin
telgrafları temsilci N u r i b e y e v e r e c e ğ i n e H ü r r i y e t v e İti­
lâf partililere v e r i y o r , b ö y l e c e g e l i ş e n ulusal h a v a v e d a v ­
ranışlar, makaslanmış, y a r ı m y a m a l a k b u k a y n a k l a r d a n
ö ğ r e n i l i y o r d u . Yalnız, y u r t s e v e r bir s u b a y o l a n O s m a n
Nuri b e y , Y ü r b a y M u s t a f a b e y gibi bir p a d i ş a h ç ı v e İngi­
lizci militan niteliği g ö s t e r m e d i ğ i n d e n k u v a y ı milliyeciler
ona diş bilemiyor, bir g ü n kendilerine d ö n e c e ğ i n e inanı­
yorlardı.
M o n d r o s bırakışmasından s o n r a , K a s t a m o n u ' n u n d u ­
r u m u , kötüden k ö t ü y e g t m e k t e y d i . O kara g ü n l e r i n b a ş ­
langıcından beri bu b ü y ü k T ü r k şehrinin de anlatılmaya
d e ğ e r acıklı bir ö y k ü s ü v a r d ı : Bırakışma ile birlikte her
vilâyette o l d u ğ u gibi b u r d a da yönetim aksamış, kendile­
rini k a n u n d a n daha g ü ç l ü g ö r e n pek çok kişi ve ş e r g r u p ­
ları, gemi a z ı y a almıştı. Bu sınırsız gibi g ö r ü n e n a ğ a ç l ı k ­
lar, yeşillikler, bağlık ve bahçelikler, k a n u n s u z l a r ı n c e n n e ­
ti olmuştu. Z e n g i n ve gölgeli o r m a n l a r d a en z e n g i n otları
otlayıp bol s ü t . y a ğ , y a ğ u r t , p e y n i r v e çökelek v e r e n inek­
ler, mandalar, koyunlar, keçiler, h a y v a n hırsızlarının z e n ­
gin k a z a n ç kaynakları d u r u m u n a gelmişti. B o l tahıl y e t i ş ­
tirmekten y o k s u n olan b ö l g e halkı biricik g e ç i m k a y n a ğ ı
olan hayvanlarını otlaklarda otlatamaz olmuş, a ç l ı ğ ı n p e n ­
çesine d ü ş m ü ş t ü . H a y v a n hırsızları b ü y ü k ö r g ü t l e r ola­
rak çalışıyor, tek tük ç i n g e n e hırsızlıklarına aldırış etmi­
y o r l a r d ı . Hırsızlar, çifte kilit altına alınmış h a y v a n s ü r ü ­
lerini de aynı kolaylıkla ele g e ç i r i y o r ve bilinmeyen bir
y ö n e d o ğ r u s ü r ü p g ö t ü r ü y o r d u . K ö y l ü , elleri b ö ğ r ü n d e ,
g ö z l e r i yaşlı b u n a s o n v e r e c e k bir m u c i z e b e k l i y o r d u . U f a k
tefek tarlası olanlar, öküzleri s ü r ü l ü p g ö t ü r ü l d ü ğ ü n d e n
çift süremiyor, ekin e k e m i y o r d u . B u n u n için de açlık, b a ş
konuk olarak gelip b a ş k ö ş e y e kurulmakta g e c i k m i y o r d u .

137
'Kastamonu k ö y l ü s ü n ü n e n s e s i n d e b o z a p i ş i r e n h a y v a n
hırsızlarından b a ş k a bir belâ d a h a türemişti. G ö z ü pek v e
k a z a n ç hırsından b a ş k a bir ş e y bilmeyen t ü t ü n kaçakçı­
ları, K a r a d e n i z kıyılarından, d a h a çok T r a b z o n ' d a n taka­
larla kıyılara getirilip boşaltılan kaçak tütünleri g ü ç l ü at­
ları ya da katırlarına y ü k l e y e r e k köylere g ö t ü r ü y o r , denk­
leri muhtarın kapısı ö n ü n d e yıkarak bir d a h a gelişte bun­
ların parasını a l a c a ğ ı n ı s ö y l e y e r e k çekilip gidiyorlardı.
Kimi z a m a n , k a z a n ç hırsıyla muhtarların da yataklık y a p ­
tığı b u işler, ç o ğ u z a m a n silâh z o r u y l a y a p ı l ı y o r , tütün­
lerin satılamadığı köyler, a y ı n g a c ı l a r ı n silâhlı tehdidi al­
tında ecel terleri d ö k ü y o r l a r d ı .
B ö y l e de o l s a , halk, F r a n s ı z l a r ı n reji yönetimine kar­
ş ı eskidenberi d u y d u ğ u k o r k u n ç hınç y ü z ü n d e n b u n u bile
h o ş g ö r e c e k bir tutum takınıyordu. E s k i d e n b e r i reji y ö ­
netimiyle halk a r a s ı n d a s ü r e g e l e n kanlı olaylar, a y ı n g a ­
cıların yaptıkları yeni z u l m ü y e ğ n i k l e ş t i r i y o r d u . Bu iş pek
k a z a n ç l ı o l d u ğ u n d a n b ü t ü n K a s t a m o n u jandarma v e poli­
si de ayıngacılarla el ele ç a l ı ş ı y o r d u . Yalnız, ara y e r d e
a ğ a s ı n d a n y a d a muhtarından z o r l a tütün almak d u r u ­
m u n d a bırakılan y o k s u l k ö y l ü n ü n derdini kimsenin d ü ş ü n ­
d ü ğ ü y o k t u . Devleti k ö y l ü d e n , o n u n tahılından filân alaca­
ğı v e r g i y i yine a ş a r mültezimleri arttırma ile hükümetten
•üzerlerine alıyor, s o n r a köylü ile karşı karşıya gelen bu
zalimler, o n u s o n lokma e k m e ğ i n d e n y o k s u n e d i n c e y e dek
u ğ r a ş ı y o r l a r d ı . Halkın en değerli ü r ü n ü n ü türlü oyunlar­
la ç a r ç u r e d e n bu herifler o n d a sürekli bir çaresizlik,
umutsuzluk, sahipsizlik havası y a r a t ı y o r d u . En g ü ç l ü halk
ç o c u k l a r ı n ı n en s o n y a p t ı ğ ı iş, mavzeri alıp d a ğ a çıkmak,
a d a m soymak, h a y v a n kaldırmak, b ö y l e c e açlıktan ölme-
meyi s a ğ l a m a y a çalışmak o l u y o r d u . Eşkiyalık, almış y ü "
r ü m ü ş t ü . Silâh elde d o l a ş a n en iyi yürekli halk ç o c u k l a ­
rı, . d a ğ d a ç a b u c a k b o z u l u y o r , bir kanlı katil, leşi y e r e
serilesi bir c a n a v a r kesiliyordu. K a s t a m o n u b ö l g e s i üzeri­
ne belâlar el ele v e r e r e k gelmiş gibiydi. İki ayaklı türlü
sırtlanların y a n i sıra İnebolu v e K ü r e d o l a y l a r ı n d a bir d e '
-gerçek sırtlanlar türemişti. Bu b ö l g e d e şimdiye dek pek
'görülmemiş o l a n sırtlanlar, d a ğ l a n , yaylaları h a r a c a kes-

138
misti. Kurtların sindiği v e insanlara s a l d ı r m a d ı ğ ı sıcak
mevsimlerde kol g e z e n sırtlanlar, d a h a ç o k yalnız b a ­
ş ı n a dolaşmak z o r u n d a o l a n ç o b a n l a r a , y o l c u l a r a saldırı­
y o r , bunların başlarını k o p a r ı p k a ç ı y o r l a r d ı . Bilgililerin
söylediğine göre doğu cephesinde ve güney cephesinde
d ö r t yıl s ü r e n k o r k u n ç s a v a ş l a r s o n u c u n d a birçok h a y v a n
türleri y e r değiştirmiş, y ü z yıllardan beri kimi b ö l g e l e r d e
hiç g ö r ü l m e m i ş olan h a y v a n türleri b u r a l a r d a b o y g ö s t e r ­
m e y e başlamış ve halkı şaşırtmıştı. Bu sırtlanların da taa
K a f k a s l a r d a n geldiği s ö y l e n i y o r d u . Sırtlanlar tam bir teh­
like d u r u m u n a geldikten s o n r a , köylülere « M a r t i n i H a n -
ri» tüfekleri dağıtılmış, b ü y ü k s ü r e k avları y a p ı l a r a k hep­
si ö l d ü r ü l m ü ş t ü .
Bunların hepsi bir y a n a , e n d e r i n y a r a , azınlıklar
d a v a s ı y d ı . Rum v e E r m e n i azınlıkları, s a v a ş içinde bıra­
kıp gitmek z o r u n d a kaldıkları mal ve mülklerinin a r k a ­
s ı n d a , okullarında silâhlı, bombalı hazırlıklar y a p m a k t a y ­
dılar. Ü n l ü P o n t o s b e l â s ı , bu vilâyetin de sınırlarından içe­
ri atlamıştı.
İnebolu, P o n t o s ç u l a r ı n sıtmalı bir çalışma merkezi
o l m u ş t u , inebolulu ünlü Rum z e n g i n i İstavri F e r i d a ' n ı n
b ü y ü k o ğ l u A r i s t a t o l i , P o n t o s d a v a s ı için h e r elini kal­
d ı r a n y a d a ö k s ü r e n Ruma bol p a r a yardımı y a p ı y o r v e
ileride, pek uzak o l m a y a n bir ileride İ n e b o l u ' n u n mülki
â m i r i , kaymakamı o l a c a ğ ı n ı s ö y l ü y o r d u . Rumların t o p l u c a
o t u r d u ğ u P a t r i y o s mahallesi, kendi başına b u y r u k , b a ­
ğ ı m s ı z bir b ö l g e g i b i y d i . O r d a karanlık kimi ö r g ü t l e n m e l e r
o l d u ğ u n d a n kuşkulanmıyorsa da kimse y a k l a ş a m ı y o r d u .
Kiliseleri, tam anlamıyla bir askerî k a r a r g â h o l m u ş t u .
1840 yılında elinde a ğ u l u bir P o n t o s kara d ü ş ü çatısıyla
A m e r i k a ' d a n g ö ç m e n kalkıp g e l e n Yunanlı ırkından Pa­
p a z Klematyos, ş e h r e e g e m e n bir t e p e d e b u l u n a n G e r i ş
manastırının a v l u s u n a zehirli ç i ç e k l e r a ç a n b u çalıyı b ü ­
yük bir hırs ve umutla dikmişti. İşte, b u - m a n a s t ı r , bütün
K a r a d e n i z kıyılarında z a m a n z a m a n küçük küçük c e ­
hennemler y a k a n v e b u n l a r d a T ü r k v e M ü s l ü m a n d e n e n
g a r i p yerli kuşları pişiren P o n t o s kara d ü ş ü n ü n ilk ku­
luçka makinası o l m u ş t u . K a r a d e n i z kıyılarını b u g ü n de

139
kasıp k a v u r a n bu e j d e r h a y a v r u l a r ı , cehennemlik Ame­
r i k a n P a p a z ı K l e m a t y o s ' u n b u r a y a yumurtladığı y u m u r ­
t a l a r d a n çıkmıştı. U z u n z a m a n b u r d a Hıristiyanlık d i ­
ninin ö d e v l e r i n i y e r i n e g e t i r i r gibi g ö r ü n e n P o n t o s ç u l a r ,
yetiştirdikleri kanlı s a v a ş ç ı l a r ı S a m s u n v e G i r e s u n b ö l ­
g e l e r i n e y o l l u y o r l a r d ı . B ı r a k ı ş m a d a n s o n r a , Rum m o t o r ­
ları karanlık g e c e l e r d e İnebolu kıyılarına türlü silâhlar
boşaltıp durmaktaydı. Ç o ğ u zaman bunu ayırt e d e n
T ü r k l e r umarsızlıktan b o y u n l a r ı n ı bükerek bekliyorlardı.
10 N i s a n 1919 g ü n ü , İnebolu'ya iki İngiliz t o r p i d o s u
gelmişti. B u n l a r d a n inen iki İngiliz s u b a y ı , d o ğ r u P a t r i y o s
m a h a l l e s i n e giderek Rum ileri gelenlerinden ö z e l olarak
h a z ı r l a n m ı ş bir defter almışlardı. B u n d a İttihatçı a d ı y l a
113 İ n e b o l u hemşehrisinin listesi yazılıydı. B u n l a r ı n bir
b ö l ü m ü memur, ötekiler s e r b e s t iş sahipleriydi.
İngiliz subaylar!, defteri aldıkları gibi kaymakama k o ş ­
m u ş l a r d ı . B u listede adı b u l u n a n l a r ı n , e ğ e r m e m u r s a l a r ,
h e m e n işlerinden atılmasını söylediler. İlkönce p i y a n g o
p o l i s l e r e v u r m u ş , K â z ı m , M u s t a f a , Rüştü v e Polis K o m i ­
s e r i R e m z i g ö r e v l e r i n d e n uzaklaştırılmıştı. B u d u r u m , K a s ­
t a m o n u merkezini d e etkilemiş, B a ş k o m i s e r C e m i l b e y i n
y e r i n d e n atılması istenmişti. Nitekim s o n r a d a n bu da o l ­
muş, Remzi b e y uzaklaştırılarak y e r i n e Halil bey getiril­
mişti.
İnebolu'daki bu iki İngiliz s u b a y ı daha kötü bir iş de
y a p m ı ş , askerlik ş u b e b a ş k a n ı Binbaşı H a s a n F e h m i b e y i
sıkıştırarak d e p o d a k i b ü t ü n tüfekleri, av tüfeklerine dek,
alıp g ö t ü r m e k istemişlerse de halkın y a l v a r m a s ı ü z e r i n e
a v tüfeklerini g ö t ü r m e k t e n v a z g e ç m i ş l e r d i . Yalnız, B i n b a ­
ş ı H a s a n Fehmi b e y , kuşkulanarak daha ö n c e d a v r a n m ı ş ,
b ü t ü n beşli mavzerleri s a k l a y a r a k kurtarmıştı. A r a b a l a r a
y ü k l e n e n silâhlar iskeleye dek Rumların c o ş k u n türküle­
r i v e gösterileriyle uğurlanmıştı. B u şarkılar, onları u z a k ­
t a n s e y r e d e n İnebolulu T ü r k hemşehrilerin b a ğ r ı n a h a n ­
ç e r gibi s a p l a n ı y o r d u .
İnebolu Rumları, artık, P o n t o s d ü ş ü n ü n zaferini pek
y a k l a ş m ı ş gibi g ö r ü y o r , b ü t ü n Karadeniz'in kıyı ş e h i r l e ­
rindeki düşdaşları gibi çılgınlığa v a r a n bir s e v i n ç s a r ' a -

140
s ı n a tutulmuşa b e n z i y o r l a r d ı . Artık, İnebolu Rumları, birer
T ü r k i y e u y r u k l u s u gibi d e ğ i l d e birer P o n t o s hemşehrisi
g i b i y a ş ı y o r , her Allah'ın g ü n ü , o n l a r için ş a r a b ı n s u gibi
aktığı B a k ü s ayini günlerini a n d ı r ı y o r d u . M e y h a n e l e r , s a ­
b a h t a n akşama dek e n nefis şaraplarla yüklenmiş i n s a n ­
larla v e mutluluk şarkılarıyla d o l u p t a ş ı y o r d u .
Ş a r a p v e ispirtoyla yüklenmiş Rum hemşehrilere a r ­
tık polisler, b e k ç i l e r v ı z g e l i y o r d u . B u n l a r , bir g ü n , g a z i ­
n o d a o t u r a n kaymakamın ç e v r e s i n i sarmış v e altındaki
iskemleyi çekip alarak b u n a kendileri k u r u l m u ş l a r d ı . İş,
b u denli cıvımıştı.

Yalnız, b u s o n d a v r a n ı ş , b a r d a ğ ı taşırmıştı. H a b e r
yıldırım hızıyla köylere dek yayılmıştı. Ö f k e d e n küplere
b i n e n C e m i l beyin b u ö f k e s i , kutsal bir ö f k e y d i . Ş u n d a n
ki bu d a v r a n ı ş , bir milletin kaderine m e y d a n okumak de­
mekti. B u y ü z d e n K a y m a k a m C e m i l b e y gibi T ü r k halkı
da yıldırım gibi bir öfkeye, kapıldı. H e r kutsal ö f k e gibi
b u d a g ü z e l b i r ş e y yaratmakta g e c i k m e d i . K a y m a k a m
C e m i l beyin altından s a n d a l y e s i çekilip almalı a n c a k bir
s a a t olmuştu ki, Z a r b a n a k ö y ü n d e n ünlü Ş a b a n Reis y ö ­
netiminde kırk bir kişilik silâhlı bir milis g ü c ü iki b ü y ü k
s a n d a l a d o l u ş a r a k İnebolu iskelesine y a n a ş m ı ş t ı . B u n ­
lar a r a s ı n d a M u s t a f a e f e n d i , O r m a n l ı Ö m e r e f e n d i , İmam-
o ğ l u H a s a n A ğ a , S a d u l l a h Reis gibi İ n e b o l u l a r c a tanın­
mış yiğitler de v a r d ı . Kayıkların a r k a s ı n d a k o c a m a n bir
T ü r k b a y r a ğ ı d a l g a l a n ı y o r , « E y gaziler, y o l g ö r ü n d ü y i n e
h u d u t b o y u n a » t ü r k ü s ü n ü s ö y l e y e n milislerin ellerinde kız
g i b i beşli m a v z e r l e r p a r l ı y o r d u .

Kırk bir silâhlı T ü r k milisinin h e r şeyi g ö z e almış

o l a r a k karaya çıkışını g ö r e n c o ş k u n Rumlar, n e y a p a c a k ­
larını şaşırmış, T ü r k l e r s e s e v i n ç t e n o y n a y a c a k d u r u m a
gelmişlerdi. B ö y l e y e r d e n bitmiş gibi bir a n d a m e y d a n a
ç ı k a n yiğitleri halk, s o n s u z b i r içtenlikle karşılayıp b a ğ r ı ­
n a bastı. O n l a r a , ç a y , k a h v e , a y r a n içirdi. B u s ı r a d a eski
p o l i s komiserinin y e r i n e g e l e n polis komiseri, k a h v e d e
a ğ ı r l a n a n milislerin karşısına dikilmiş :
— B ö y l e elinizde silâhlarla b u r d a ne a r ı y o r s u n u z ?

Y41
d i y e s o r m u ş t u . Z a r b o n a l ı Ş a b a n Reis d e o n a ş u k a r ş ı l ı ğ ı
vermişti :
— Biz, e ş k i y a d e ğ i l i z . Millî T ü r k kuvvetleriyiz. D ü ş ­
m a n ı n dritnotu v a r s a bizim d e imanımız var.
— Devlet, milletimizi tanımayan şımarıklara v a r l ı ğ ı ­
mızı g ö s t e r e c e ğ i z . Ş e r e f i m i z i k o r u y a c a ğ ı z . H a y d i , k o m i s e r
b e y , s i z v a z i f e n i z e g i d i n i z v e kaymakam b e y e d e h a b e r v e ­
riniz!
İş, bununla bitmemişti. Z a r b a n a l ı Ş a b a n Reis'in m i ­
lisleri, y i n e k o c a m a n kayıklarına binip iskeleden ayrıldılar
v e Rumların gizli o y u n l a r hazırlayıp d u r d u ğ u P a t r i y o s m a ­
hallesine indiler. O n l a r kilise m e y d a n ı n a d o ğ r u ilerleye
d u r s u n , sokaklarda k e d i l e r d e n , köpeklerden b a ş k a tek
c a n l ı kalmamıştı. İşte, o g ü n Patriyos mahallesinin R u m ­
ları, İnebolu ö n ü n d e d e m i r l e y e n İngiliz d r i t n o t u n u n k e n d i ­
lerini k u r t a r a m a y a c a ğ ı n ı kesin olarak anlamışları.
Z a r b a n a l ı ' n ı n milisleri, a z g ı n İnebolu Rum y u r t t a ş l a r ı
çil y a v r u s u gibi dağıttıktan s o n r a , karşılarında ü n l e y e c e k
b i r tek c a n l ı ' b u l a m a y a r a k v e karadan y ü r ü y e r e k T ü r k l e r i n
s e m t i n e geçtiler. B e l e d i y e n i n ö n ü n d e silâh çattılar. ( H e p
askerlik yapmış, silâh bilimini hatmetmiş yiğitlerdi.) Ç a ­
tıların başına n ö b e t ç i diktiler. Belediye, yemek z a m a n ı
R e c e p ustanın lokantası ö n ü n d e masalar h a z ı r l a t a r a k
açık havada İ n e b o l u ' n u n bu ilk yiğitlerine bol bol a k ş a m
y e m e ğ i yedirdi.
Milisler g e c e y i d e ş e h i r d e geçirdiler. Vatan-millet
ü z e r i n e içten k o n u ş m a l a r yapıldı, dertleşildi. G e n ç V e t e ­
r i n e r Sadık b e y , kötü s i y a s a l durum ü z e r i n d e g e n e l bir
k o n u ş m a y a p a r a k , s ö z l e r i n i , i n a m a , inandırıcı, ateşli v e
umutlu bir s o n u c a bağlamıştı :
— A r k a d a ş l a r , bu vatanı O s m a n l ı devleti d e ğ i l T ü r k
milleti kurtaracaktır. H e r T ü r k k ö y ü kırk silâhlıyı bir s a a t t a
ç ı k a r a c a k kadar kuvvetlidir. D a h a ölmedik, y e t i y o r u z .
G e c e , h e r h a n g i bir o l a y geçmemesini s a ğ l a m a k u ğ ­
r u n a ç a r ş ı y a n ö b e t ç i l e r dikilip deniz kıyısında d e v r i y e l e r
g e z d i r i l d i . O g ü n ve o g e c e ç a r ş ı d a , d e n i z kıyısında b i r
tek palikarya g ö r ü n m e d i ve çıt çıkmadı. Bir tek R u m k a ­
dını v e erkeği ç a r ş ı y a inmedi.

142
 S a b a h l e y i n Z a r b a n a l ı Ş a b a n Reis'le milisin ö b ü r b a ş ­
ları. K a y m a k a m C e m i l b e y i n katına ç ı k t ı l a r :
— Milletin bağımsızlığı ve devletin otoritesini k o r u ­
mak için emrinizdeki polis ve jandarmalar y e t m e z s e y a r ­
dımcı olmak ü z e r e biz de emrinize g e l e c e ğ i z . D ü ş m a n bir
çıkarma y a p a c a k o l u r s a kadın-erkek b i n l e r c e T ü r k t o p ­
lanarak şehrimizi k o r u m a y a ç a l ı ş a c a ğ ı z , dediler.

K a y m a k a m C e m i l b e y , u y u r gibi g ö r ü n e n r u h u n , b ö y ­
le b i r d e n b i r e k ü k r e y i ş i n d e n çok d u y g u l a n m ı ş , c o ş m u ş t u .
' M i l l e t i n b a ğ r ı n d a n b i r d e n b i r e tatlı bir umut gibi fışkıran
bu küçük milis, o n a ö m r ü n ü n en mutlu g ü n l e r i n d e n birini
yaşatmıştı. O da ateşli, içten s ö z l e r l e onlara karşılık v e r d i :
— G e r e k t i ğ i n d e sizi y a r d ı m a ç a ğ ı r a c a ğ ı m a s ö z v e r i ­
rim. Şimdi, Rumlar, ilk derslerini almışlardır. İkinci bir
şımarıklıkta sizin hemen hızır gibi b u r a d a b i t e c e ğ i n i z i s a ­
nırım a n l a y a c a k k a d a r akıllıdırlar. H a y d i , şimdi g ü z e l g ü z e l
işinizin g ü c ü n ü z ü n b a ş ı n a d ö n ü n ; sağ o l u n , v a r o l u n ! d i ­
yerek sözlerini bitirdi.

İnabolu'nun ilk ulusal m ü f r e z e s i , y i n e g ü n e ş t e parıl

parıl p a r l a y a n mavzerlerini dizlerinin ü z e r i n e koyarak a r ­
kasında k o c a m a n bir T ü r k b a y r a ğ ı d a l g a l a n a n bir çift
kayığa y e r l e ş t i . V e « E y g a z i l e r , y o l g ö r ü n d ü y i n e d u d u t
b o y u n a » şarkısını s ö y l e y e r e k Z a r b a n a ' y a d o ğ r u u z a k l a ş ­
tılar. İnebolu halkı, d e n i z kıyısına sıralanmış umut p a p a t ­
yaları gibi açılmış, s e v i n ç l i g ö z l e r i y l e o n l a r ı n a r k a l a r ı n ­
d a n bakıyorlardı.
E r t e s i g ü n , kaymakamın katına çıkan bir Rum k u r u l u :
— D ü n mahallemizi kırk kişilik bir T ü r k e ş k i y a s ı b a s ­
tı, b u n l a r hakkında ne d ü ş ü n ü y o r s u n u z ? dediler. K a y m a ­
kam Cemil b e y :
— T a h k i k ve temas ettim. E ş k i y a d e ğ i l , polis ve j a n ­
d a r m a y a yardımcı milis bekçileri imiş; kimseye b i r z a r a r ­
ları o l m a d a n gelip gittiler. S i z bile m e y h a n e l e r d e n a ğ r a
a t ı y o r s u n u z da polis s e s çıkarmıyor, şimdi gidin işinize.
N e z a m a n gelir d e d u r d u ğ u n u z y e r d e s i z e bir z a r a r y a p a r ­
larsa gelip b a n a d e r t yanabilirsiniz.
D e m i ş s e de Rumlardan şımarık bir karşılık g e l m e -

143
misti. Ş u n d a n ki İnebolu ö n ü n d e y a t a n kül r e n g i İngiliz
e j d e r h a s ı , ç o k t a n demir alıp İstanbul'u b o y l a m ı ş t ı .
Bu o l a y d a n s o n r a , 22 N i s a n 1919 da K a y m a k a m C e ­
mil b e y i n z o r u y l a gizli ve karanlık işler d ö n e n P a t r i y o s
m a h a l l e s i n e bir polis karakolu dikildi ve kanları P o n t o s -
ç u l u k a r z u s u y l a k a y n a y a n Rumlar, g ö z h a p s i n e alındı.
•
**
B ü y ü k s a v a ş , ülkenin b a ş ı n a öyle d e r t l e r açmıştı ki
s a y m a k l a bitmez, onarmakla olmazdı. S a v a ş , hem T ü r k
ç o ğ u n l u ğ u n a , hem de azınlıklara g e r ç e k t e n s a y ı s ı z dertler
a ç m ı ş t ı . S a v a ş güvenliği bakımından Rumları v e E r m e n i ­
leri y e r i n d e n o y n a t a n İttihatçı y ö n e t i m , ç o k b ü y ü k kötü­
l ü k l e r i n , onmaz yaraların açılmasına s e b e p o l m u ş t u . Rum
v e Ermenilerin akıllıca g ö ç ettirilmesi hiç d ü ş ü n ü l m e d e n
m i l y o n l a r c a insan, bir a v u ç hırslı ve tehlikeli t a ş r a İtti­
hatçısının eline bırakılmış, b ö y l e c e s o n r a d a n İttihatçı ko­
d a m a n l a r ı n da tüylerini diken diken eden c i n a y e t l e r i ş l e n ­
mişti. S o r u m s u z insanların eliyle işlenmiş o l a n bu c i n a ­
y e t l e r , s o n r a d a n bütün T ü r k miletine mal edilmiştir. Y e r ­
y ü z ü n ü n her ülkesinde z o r l a g ö ç ettirilen, s ü r g ü n e d i l e n
b ü t ü n azınlıkların başına g e l e n felâketler, b u r d a k i l e r i n d e
b a ş ı n a gelmiş, taşra İttihatçıları g e r ç e k t e n de s a y ı s ı z mal
v e mülke konmuşlardı. Pek u c u z a kapatılan canlı c a n s ı z
malları ü z e r i n d e y e n i d e n hak sahibi olmaya ç a l ı ş a n e s k i
K a s t a m o n u azınlık hemşehrileri, bırakışmadan s o n r a , ç ı -
k a g e l m i ş , kahredici ö r g ü t l e r olarak namuslu T ü r k halkını
t i t r e t m e y e başlamışlardı. İttihatçı hükümetin haklı haksız
s a ç t ı ğ ı kan v e ateşin ö c ü n ü alabilmek hırsıyla t u t u ş u y o r ,
h e r g ü n yeni bir hırgür çıkararak bütün T ü r k ülkesine s a ­
hip çıkmaya çalışıyorlardı. Us ve mantık, bu denli g e r ç e ­
ğ i n dışına d ü ş m ü ş t ü , s a m a n ç ö p ü n e binmiş k a r ı n c a l a r
gibi korkunç serüvenler okyanusundan geçmeye çalışa­
rak T ü r k i y e ' y i b ü t ü n ü y l e ele g e ç i r m e k d ü ş ü n c e s i y l e y o l a
ç ı k a n . b u öfkeli azınlık yurttaşlarımızın, çıkardığı g ü r ü l t ü
v e patırtı, kulakları s a ğ ı r e d i y o r d u . B i r k a ç y ü z kişinin y a p ­
tığı g e r ç e k t e n a l ç a k ç a c i n a y e t l e r y ü z ü n d e n b ü t ü n T ü r k
milletini kıtır kıtır kesmek, d o ğ r a m a k , yakmak, d u m a n l a ­
rını s a v u r m a k v e o n u y e r y ü z ü n d e n silmek istiyorlardı. Y u t -
144
m a k istedikleri lokma o denli büyüktü ki y u t m a y a çalışır­
k e n y a ağızları yırtılacak y a d a boğulacaklardı. N e v a r
ki bu da Birinci D ü n y a S a v a ş ı ' n ı n yarattığı bir dramdı ve
bu d r a m ı n çok acıklı, tedirgin edici sahneleri memleke­
tin gerilimini arttırıyor, sinirleri alabildiğine b o z u y o r d u .
İşte, b ö y l e c e , s ü r g ü n d e n d ö n e n eski Ermeni ve Rum
hemşehriler, K a s t a m o n u ' n u n z a t e n çığırından çıkmış olan
havasını b ü s b ü t ü n b o z u y o r , karıştırıyordu. E ş k i y a v e hay­
dutların y a ğ m a ettiği T ü r k malları üzerine şimdi de sür­
g ü n d e n d ö n m ü ş olan hemşehrilerinin yarattığı baskı çök­
müştü.
E r m e n i ve Rum hemşehrilerin eski hükümetlerce zorla
g ö ç t ü r ü l d ü ğ ü sırada g ö t ü r e m e y e c e k l e r i kalıcı mallar üs­
tüne d a h a ç o k ağalarla eşraf çöreklenmiş, s o n r a da bu
malları ufak p a r ç a l a r a bölerek y o k s u l k ö y l ü y e ve halka
s a t m ı ş l a r d ı . G i d e r k e n mallarını ufak hemşehrilere s a t a n ­
lar da ç o k o l m u ş t u . Ne v a r ki bütün bu mallar, yok paha­
s ı n a e l d e n çıkarılmış, gidenler mallarını g ö z y a ş l a r ı y l a ıs­
latarak gitmişlerdi.
İstanbul hükümeti, gelenlere eski mallarının veril­
mesi i ç i n , « t a s f i y e k o m i s y o n l a r ı » kurmuştu. T a s f i y e ko­
m i s y o n l a r ı n d a azınlıktan d a , ç o ğ u n l u k t a n da üyeler bulu­
n u y o r d u . B ö y l e de olsa tasfiye komisyonları, Rum ve E r ­
meni g ö ç m e n l e r l e H ü r r i y e t ve İtilâf Partisi'nin etkisi al­
tında ç a l ı ş ı y o r d u . « K a s t a m o n u ' d a d â v a vekilliği y a p a n v e
K u r u Kalabalık adıyla anılan Bosnalı İzzet efendinin de
içinde b u l u n d u ğ u Ermeni ve Rum üyelerden kurulmuş bir
k o m i s y o n , resmî dairelerde bile aramalar y a p ı y o r , hiç bir
m e m u r ve âmir a ğ ı z a ç a m ı y o r d u . Bir İngiliz irtibat s u b a y ı
d a b e r a b e r b u l u n u y o r d u . Kastamonu'nun tanınmış a y d ı n ­
larından T a t l ı z a d e Emin beyin (Ödemiş a ğ ı r c e z a reisi)
a ç ı k l a d ı ğ ı n a g ö r e din kutsallığına d a g ö z koydukları a n ­
laşılıyordu.»
Emin bey, bir g ü n Sultanî okulunun kitaplığında İz­
z e t efendiyle Ermeni g e n ç l e r i n i n bir şeyler aradığını g ö r ­
m ü ş , ne yaptıklarını anlamak ü z e r e yanlarına yaklaşmış­
tı. E r m e n i g e n ç l e r i . E r m e n i okulundan y a ğ m a edildiğini
s ö y l e d i k l e r i kitapları arıyorlardı. D ü z g ü n kaplı, ciltli T ü r k -

145 3/F. : 10
çe kitapları da ayırıp bir k e n a r a istif e d i y o r l a r d ı . Yargıç;
alıp bakınca b u n l a r d a n birinin Kur'ân-ı Kerîm, öbürlerinin
d e yine M ü s l ü m a n l ı ğ a ö z g ü kitaplar o l d u ğ u n u g ö r m ü ş v e
şaşırmıştı. S o n r a , bunları, çekip ellerinden almış, y i n e ki­
taplığa k o y m u ş t u .
Rum ve Ermeniler, « m e n k u l mallarına» nerde ve ki­
min elinde denk gelirlerse g e l s i n i e r hemen çekip a l ı y o r
ya da bunlara zabıtanın yardımıyla sahip çıkıyorlardı.
Halkın ç o ğ u , d ö r t yıl ö n c e bu malları parasıyla a l d ı ğ ı n d a n
şimdi p a r a s ı z olarak elinden çekip alınırken ister istemez
kanun çizgisinin dışına ç ı k ı y o r d u . Hele canlı mallara, inek,
m a n d a , k o y u n , keçi, at, eşek g i b h a y v a n l a r a el k o n u r k e n
o l d u k ç a komik s a h n e l e r g e ç i y o r d u . Zoraki g ö ç m e n l e r , d ö r t
yıl s o n r a , ineklerini ve mandalarını o z a m a n satın a l a n l a ­
rın evlerinde b u l u n c a s ü r ü p g ö t ü r ü r k e n bunların y a n ı s ı r a
ne k a d a r o t ü r d e n h a y v a n v a r s a « o n l a r da bunların y a v ­
ruları v e d ö l ü d ü r » d e y i p onları d a g ö t ü r d ü k l e r i h a y v a n l a r ­
la birlikte almak istiyor ve alıyorlardı. Bütün b ö l g e n i n E r ­
meni p a p a z ı D a c a t e f e n d i , şehir içinde ve dışında her z a ­
man b i r f a y t o n a kurulmuş olarak ve ö n d e iki silâhlı E r ­
meni milisiyle birlikte g e z i y o r d u . Hükümet dairesine g i d e r ­
ken de bu b ö y l e y d i . V a l i , silâhlı adamlarıyla D a c a t e f e n ­
diyi bir « b ü y ü k e l ç i karşılarmış g i b i » karşılıyordu.
P a p a z D a c a t e f e n d i , millettaşlarının haklarını arar­
ken s ü r g ü n s ı r a s ı n d a k o r k u d a n y a d a z o r l a M ü s l ü m a n o l ­
muş kişileri bulup y e n i d e n Hıristiyanlığa ve E r m e n i l i ğ e
d ö n d ü r m e k için d e b ü y ü k ç a b a l a r g ö s t e r i y o r d u . Bir g ü n ,
salt bu d ü ş ü n c e ile Sinop'taki Ermenileri d e n e t l e m e y e g i ­
d e n D a c a t e f e n d i , c e m a a t i n ileri gelenlerinden gerekli
bilgiyi aldıktan s o n r a d o ğ r u mutasarrıfa çıkmıştı. E r m e n i
mallarının geri verilmesi işiyle u ğ r a ş ı r k e n M ü s l ü m a n ola­
rak sürülmekten kurtulup S i n o p ' t a kalan b ü t ü n E r m e n i ­
leri hükümet dairesine çağırtmıştı. Ç a r ş a f l a r ı y l a g e l e n
M ü s l ü m a n olmuş, evlenmiş kadınların çarşaflarını yırtıp
p a r ç a l ı y o r v e onları hemen o r a c ı k t a y e n i d e n Hıristiyan v e
E r m e n i y a p ı y o r d u . M u t a s a r r ı f , başta olarak bütün memur­
lar, polisiyle, y a r g ı c ı y l a toplanmış, bu dramı s e y r e d i y o r d u .
Bu s ı r a d a , g e n ç bir kadının çarşafını al a ş a ğ ı e d i p

146
yırtmak ve parçalamak ü z e r e elini uzatınca kadın, dişi
bir şahin gibi p a p a z ı n elinden silkinerek kurtulmuş ve sır­
tını d u v a r a v e r i p bir s a v u n m a durumu alarak D a c a t e f e n ­
diye ş ö y l e haykırmıştı :
— S a k ı n , pis elini çarşafıma süreyim d e m e . B e n ken­
di isteğimle M ü s l ü m a n oldum. Mutluyum. Bir d a h a da bu
dinden d ö n m e m . K o c a m d a n , ç o c u k l a r ı m d a n a y ı r a m a z s ı n ı z
beni. S e n , artık bana karışamazsın.
K a d ı n c a ğ ı z , hem bunları bağırarak, tepinerek s ö y l ü ­
y o r , hem d e h ü n g ü r h ü n g ü r a ğ l ı y o r d u .
O n u n b u direnmesi karşısında papaz e f e n d i d e , b ü ­
tün T ü r k memurlar da şaşkınlıktan donakalmışlardı.
Bu k a d ı n c a ğ ı z , maliye kâtiplerinden Ş a h i n efendinin
karısıydı. Şahin efendi, onunla Elbistan'da y e d e k s u b a y ­
lık e d e r k e n evlenmişti.
*
**
K a s t a m o n u ' d a Damat Ferit Paşa hükümetiyle ve İn­
gilizlerle el ele v e r m i ş kimi kişilerin ve azınlıkların, halk
ç o ğ u n l u ğ u olan T ü r k hemşehriler için gittikçe ne biçim
tehlikeli s e r ü v e n l e r hazırlamakta olduklarını ş e h r i n d ü ş ü ­
nen başlarına a ç ı k ç a g ö s t e r e n bir İki hayırlı o l a y g e ç m i ş ­
ti. Bunlara olay bile d e n m e z s e äe anlamları, d ü ş ü n d ü k ç e
derinleşen anlamları, b ü y ü k t ü .
1919 yılı Haziran'ının başlarında şehrin b ü t ü n azınlık­
larında bir kımıldama g ö r ü l m ü ş t ü . Rumlar a y r ı , E r m e n i ­
ler ayrı hazırlanmış, kıyıda köşede kalmış en y e n i b a y ­
ramlık giyneklerini giymişlerdi. Yalnız, her iki c e m a a t t a da
g ö z e ç a r p a n özellik ş u y d u : H e m e n bütün erkekler, frenk
gömlekli ve kravatlıydı. Yalnız, hepsi pantolonlu d e ğ i l d i .
Ç o ğ u n u n a y a ğ ı n d a ş a l v a r v a r d ı . B ö y l e o l d u ğ u h a l d e kra­
vat takmaya büyük bir önem verdikleri a n l a ş ı l ı y o r d u . S a n ­
ki özel bir kravat rejimine zorlanmış gibiydiler. M e r a k l a ­
nan T ü r k halkı, b u n u n altından ne çıkacağını b e k l e y e
d u r s u n , Ermeni Papazı D a c a t efendinin yine f a y t o n u n a ku­
rulduğu ve iki silâhlı muhafızı da öne oturtarak kadınlı-
erkekli Ermeni cemaatinin ö n ü n e d ü ş t ü ğ ü , o n l a r ı n a r k a ­
sından da ö r g ü t l ü olarak Rum cemaatinin Ş e k e r K ö p r ü s ü
denen geleneksel karşılama y e r i n e d o ğ r u gittiği g ö r ü l d ü .
147
 B i r a z s o n r a , iş anlaşılmıştı. İstanbul'dan, bu c e m a a t ­
ların bir z a m a n d a n beridir beklediği İngiliz Komiseri Slight
g e l i y o r d u ; y a n ı n a d a B a b ı â l i ' d e n M â r u f b e y adlı bir t e r ­
c ü m a n katılmıştı. S ö y l e n d i ğ i n e g ö r e bırakışmanın azınlık­
ları ilgilendiren maddelerini u y g u l a m a y a g e l i y o r d u . A z ı n ­
lık mallarının g e r i y e v e r i l m e s i , z o r l a -göçtürme işleri, köy
bekçileri ö r g ü t ü n ü d e n e t l e m e gibi kimi n e d e n l e r u ğ r u n a
g e l d i ğ i s ö y l e n e n S l i g h t ' ı n , her İngiliz temsilcisi gibi gizli
v e k o r k u n ç bir niyeti v e a m a c ı d a v a r d ı . S l i g h t , ilkin valiyi
z i y a r e t etmiş, s o n r a memleket hastanesi b a h ç e s i n d e k i
a ğ a ç l a r altında ş e r e f i n e verilen ziyafette, vali, başta o l ­
mak ü z e r e bütün memurlar hazır b u l u n m u ş t u .
Slight'ın gelişi, b ü t ü n Ermenileri ve Rumları şımart­
mış, c o ş t u r m u ş , onları g e l e c e k üzerinde a z g ı n d ü ş l e r e v e
umutlara sürüklemişti. S l i g h t , küçük insanın cennetini bir
kez d a h a bir o k y a n u s o r t a s ı n d a s ü r ü k l e n e n s a m a n ç ö p l e ­
rine bindirmiş ve çekilip gitmişti. M e g a l o i d e a l a r l a küçük
insanın c e n n e t i , h e r z a m a n b ö y l e c e elinden alınıyor, par­
lak umut dalgaları ü z e r i n d e y ü z e n küçük insanların bu
k o r k u n ç dramı, b ü y ü k o k y a n u s l a r ı n sahiplerini hiç ilgilen­
d i r m i y o r d u . T ü r k i y e ' n i n her y a n ı n d a ş u s ı r a d a dolaşıp d u ­
ran bu M r . Slight'lar, azınlık d e n e n g u r b e t kuşlarına y e n i
v e k o r k u n ç s e r ü v e n l e r hazırlamakta birbirleriyle y a r ı ş ı y o r ­
lardı.
M r . Slight, a ğ u l u v e çıldırtıcı d ü ş l e r v e r e n tohumları­
nı ş e h r e serptikten s o n r a , üstü açık otomobiline a t l a y a ­
rak y e n i küçük insanları o k y a n u s l a r a sürmek üzere ç e k i ­
lip gittikten iki g ü n s o n r a , ş e h r i n bütün Hıristiyanları, g e ­
leneksel H a c ı İbrahim d a ğ ı e ğ l e n c e l e r i n d e bulunmak ü z e ­
re bu adı t a ş ı y a n d a ğ a çıktılar. D a ğ d a yediler, içtiler, c o ş ­
kun nağralar attılar. D ö r t yıldan beri yitirdikleri bu eski
c e n n e t adağı z e v k g ü n l e r i n i n h e r türlü tadını çıkardılar.
Yalnız, b u ç ı l g ı n c a e ğ l e n c e l e r i n eskilerden ayrılığı ş u y d u :
B u kez bütün K a s t a m o n u ' n u n v e bütün Türkeli'nin y a k ı n
g ü n l e r d e temelli k e n d i ellerine g e ç e c e ğ i n i n ç ı l g ı n c a hül­
y a s ı içindeydiler. D ü n y a l a r , o k y a n u s l a r e g e m e n i İngilizle­
rin isteği b ö y l e y d i . İbrahim d a ğ ı n ı n y e m y e ş i l y a y l a s ı n d a
kurulmuş ç a d ı r l a r d a n b ü t ü n y a z şarkılar, türküler, m e g a -

148
loideacıların y a z ı p b e s t e l e d i ğ i marşlar, g i t a r s e s l e r i , ş a r a p
ve rakı b u ğ u l a r ı , a n a s o n kokuları, kızartma kokuları y ü k ­
selip d u r d u . H a c ı İbrahim dağının hacıları, d ö r t u z u n a y ­
rılık yılının acısını tam anlamıyla çıkarmak ü z e r e yeni
e ğ l e n c e l e r v e o y u n l a r bulmaya çalıştılar. E ş e k l e r e f e s
g i y d i r e r e k sarık s a r ı y o r , üzerlerine binip d o l a ş t ı r ı y o r l a r v e
kahkahadan kırılıyorlardı: « İ ş t e , T ü r k l e r b u n l a r d ı r ! » d i y o r ­
lardı.
İbrahim dağı e ğ l e n c e l e r i n d e n d ö n e n H ı r i s t i y a n l a r ar­
tık, d o ğ a l birer T ü r k y u r t t a ş ı olmak niteliğini y i t i r m e y e
başlamışlardı. Artık, h e r ş e y i n sahibiydiler v e T ü r k hem­
şehrilerine k ü ç ü m s e y e r e k bakıyorlardı. Artık, ruhlarının
mekanizmasını salt tiksinti, çalıştırmıyordu.
Slight'tan s o n r a T ü r k l e r d e n silâh toplamak ü z e r e g e ­
len S e n l i c h adlı bir İngiliz temsilcisini y i n e bayramlık g i y -
neklerini giyerek kışla ö n ü n d e karşılayan bu çılgınlık ik­
siri içmiş hemşehriler, T ü r k l e r i n kendilerini e z d i ğ i n d e n ,
kendilerini y o k e t m e y e çalıştıklarından yakındılar.
— Kurtarın bizi T ü r k l e r i n elinden, d i y e y a l v a r d ı l a r .
B u ş u demekti: T ü r k l e r i s ü r ü n b u g ü z e l ş e h i r d e n v e
burasını yalnız bize v e r i n . Buralarda yalnız H ı r i s t i y a n l a r
yaşasın!.
İşte, Hıristiyan hemşehrilerin bu d a v r a n ı ş l a r ı d ı r ki
K a s t a m o n u l u T ü r k l e r i n g ö z ü n ü açmıştı. V i l â y e t i n a y d ı n ­
l a n , hem de silâh kullanmasını, silâhlı g ü ç l e r i y ö n e t m e s i ­
ni bilen y e d e k s u b a y l a r , ilk kez b a ş b a ş a v e r m i ş t e r s d ö n ­
meye b a ş l a y a n feleğin çarkını kırmayı d ü ş ü n m e y e b a ş l a ­
mışlardı. F e l e ğ i n çarkını y u r t v e T ü r k d ü ş m a n l a r ı y l a e l
ele v e r e r e k ters y ö n d e d ö n d ü r m e y e çalışan İstanbul h ü k ü ­
metine karşı d u y d u k l a n ilk öfkede çıkardıkları diş g ı c ı r ­
tılarını ş e h i r halkı d u y m a y a başlamıştı. Kafatasının içinde
bir beyin v e g ö ğ s ü n ü n altında irice bir y ü r e k t a ş ı y a n her­
kes, şu s o r u y u s o r u y o r d u :
— Nereye gidiyoruz?
K a s t a m o n u l u y e d e k s u b a y l a r , b u n u n yanıtını v e r e ­
c e k bilince erişmiş gibiydiler.
B u n d a n dolayı da İzmir'in Y u n a n l ı l a r c a alınması, K a s ­
t a m o n u ' n u n içini ve o n a bağlı kasabaları da bir ruh fırtı-

149
 nasına tutulmuşçasına karıştırdı v e s a r s t ı . Y u n a n o r d u s u -
' n u n İzmir'e çıkışından bir g ü n s o n r a , 26 M a y ı s 1919 g ü ­
n ü , bütün K a s t a m o n u ' d a ulusal ruhun c o ş t u ğ u , kanatlan­
dığı v e yiğitçe seslerle gürlediği g ö r ü l d ü .
Karalar b a ğ l a y a n halk selleri, ş e h r i n sokaklarından
a h v e v a h ederek g e ç t i , T a n r ı bir kez d a h a T ü r k ' ü n y a r ­
dımına çağrıldı.
« H a l k , okullar, asker-sivil memurlar, m e d r e s e l e r ve
h o c a l a r , şeyhlerine v a r ı n c a y a k a d a r s a m a n p a z a r ı n d a top­
lanmış, ateşli s ö z l e r s ö y l e n e r e k p r o t e s t o l a r yazılmış, d u a ­
lar edilerek millî matem ilân» edilmişti.
İnebolu'da p r o t e s t o kartları basılarak itilâf devletle­
ri temsilcileriyle ünlü Avrupalılara gönderilmişti.
B u kendiliğinden yapılan mitingten s o n r a M u s t a f a
Kemal'in 28 M a y ı s 1919 g ü n ü H a v z a ' d a n K a s t a m o n u ' y a
g ö n d e r d i ğ i telgraf, ulusal r u h u bir kez d a h a ateşlemiş,
İzmir'in, Manisa'nın, Aydın'ın Y u n a n çizmeleriyle ç i ğ n e n ­
m e s i , daha içten, d a h a bilinçli, d a h a ç o k e y l e m e y a k l a ş a n
b i r g ü ç l e p r o t e s t o edilmişti. Yapılan mitingler, b ü y ü k g ö v ­
d e gösterileri biçiminde ü ç g ü n s ü r m ü ş , itilâf devletleri
p r o t e s t o y a ğ m u r u n a tutulmuştu.
Kastamonu vilâyetine M u s t a f a K e m a l ' c e y o l l a n a n tel­
graflar, hasıraltı ediliyordu. B u y ü z d e n a n c a k y e d e k s u ­
b a y l a r d a n Tatlı Z a d e Emin b e y , g e l e n şifreleri ö b ü r yedek
s u b a y l a r a bildiriyor, b ö y l e c e M u s t a f a Kemal'in v a t a n d ü ­
z e y i n d e ulusal ruhun altın iplikleriyle ö r d ü ğ ü b ü y ü l ü ağ,
y e ş i l K a s t a m o n u ' y u da içine a l ı y o r d u . R a m a z a n a y ı n d a
okutulan mevlûtlar, İzmir'de şehit edilen ilk kuvayı milli-
yecilerin ruhlarına a r m a ğ a n edilmişti.
Mektebi Sultanî'de (lise) okutulan pek c o ş k u n ve c o ş ­
t u r u c u mevlût, bütün ş e h r i en u y u ş u k ve takatsiz telle­
rine dek sarsmış, umutsuz y ü r e k l e r i , din ve millet d u y g u ­
larının sıcak dalgalarına b o ğ m u ş t u . Pek g ü z e l okunan
mevlûtun a r k a s ı n d a n Müftü Hafız O s m a n efendinin et­
tiği d u a , dinleyenlerin gözlerini en sıcak yaşlarla doldur­
muştu. Bir b o ş a n m a fırsatı a r a y a n herkes, g ö z y a ş ı n a s e r ­
b e s t ç e yol vermişti. Bu içten d u a d a İzmir'deki ilk şehitle­
rimizin a z i z kanları t ü t ü y o r g i b i y d i . O k u l u n müdürü şair

150
ß e h c e t (yazar) b e y , g ö z y a ş l a r ı n ı n hızını arttıran bir nutuk
s ö y l e m i ş t i . Anlam olarak ş ö y l e demişti :
— A z i z konuklarımız! Bu toplantıya s o n v e r m e d e n
ö n c e bir yurttaş olarak y u r t ve milletimize ilişkin bir ko­
n u ş m a yapmak istiyorum. S a v a ş t a n yenik olarak çıktık­
tan s o n r a , T ü r k milletinin hukukunun M o n d r o s bırakışma­
s ı maddelerine g ö r e , k o r u n a c a ğ ı n ı sanmıştık, b u n u bekli­
y o r d u k . Hakkın ve adaletin m e y d a n a çıkmasını bekledi­
ğimiz b u g ü n l e r d e , ansızın d ü ş m a n ı n A n a d o l u ' y a saldırdı­
ğını g ö r d ü k . B i r ç o k T ü r k ve İslâm kardeşimiz şehit edildi,
fesler v e sarıklar b a ş l a r d a n alınıp ç a m u r l a r a atıldı v e
ç i ğ n e n d i . Kadınlarımızın ve kızlarımızın namuslarına s a l ­
dırıldı. B u n u n ü z e r i n e millet, c a n k a y g u s u n a d ü ş t ü , her
y a n d a g ö s t e r i l e r başladı, b u , varlığımızı işaret e d e n bir
i ş a r e t o l d u . B u n u n için hiç bir vakit u m u t s u z d ü ş m e y e ­
c e ğ i z , gevşeklik g ö s t e r m e y e c e ğ i z ; teslim o l m a y a c a ğ ı z .
M e r a m ı n elinden hiçbir ş e y kurtulmaz; umutsuzluk küfür-
Je eşittir.
15 H a z i r a n 1919 da çıkan A ç ı k s ö z g a z e t e s i n i n b a ş y a ­
z ı s ı , bu mitinglerden, mevlûttan ve bu g ü z e l k o n u ş m a d a n
s ö z etti; b a ş y a z ı n ı n a d ı : « K a r a g ü n l e r » d i .
A ç ı k s ö z kuvayı milliyeci, s a v a ş ç ı bir g a z e t e y d i . O
çıktığı g ü n l e r d e K a s t a m o n u ' d a kuvayı milliyecilerin s a y ı s ı
y ü z d e yirmiyi g e ç m i y o r d u . M u s t a f a Kemal'in b ü t ü n bildi­
rilerini A ç ı k s ö z y a y ı n l ı y o r d u . A ç ı k s ö z g a z e t e s i n i n ilginç
bir tarihçesi v a r d ı . C e p h e l e r d e dört yıl v u r u ş u p yenik v e
u m u t s u z K a s t a m o n u ' y a d ö n e n aydın g e n ç l e r , kara kara
d ü ş ü n ü p d u r u r k e n M u s t a f a Kemal mucizesinin ufukta par-
ladığını g ö r e r e k umutlanmış, yüreklenmişti. Yalnız hâlâ
ne y a p a c a k l a r ı n ı , ne edeceklerini bilmiyorlardı. Ç e v r e l e ­
rindeki olaylar ters v e o l u m s u z d u v e bunlar g ü n d e n g ü n e
k o r k u t u c u niteliklerini arttırarak s ü r ü p gitmekteydi. D ü ş ­
man p r o p a g a n d a s ı , gittikçe sivrilen, bilenen bıçaklar gibi
y a l n ı z yürekleri d e ğ i l , s o n ufacık umutları da p a r a m p a r ç a
e d i y o r , artık g e r ç e k b i r e r silâh gibi T ü r k ' ü v e M ü s l ü m a n ı
öldürebilmek g ü c ü n ü k a z a n m a y a b a ş l ı y o r d u . B ü t ü n mem­
leketteki itilâfçı unsurlar, p a d i ş a h , Hürriyet ve İtilâf Parti­
si ve azınlıklarla el ele, d o l u d i z g i n ç a l ı ş ı y o r d u .

151
 Hepsinin d e e r e ğ i , T ü r k toplumunun b a ğ r ı y d ı . H ü r ­
riyet ve İtilâf Partisi'nin adamları, T ü r k i y e ' n i n h e r y a n ı n d a
o l d u ğ u gibi K a s t a m o n u ' d a da tam bir d ü ş m a n gibi ç a l ı ­
ş ı y o r l a r d ı . T ü r k i y e ' n i n varlığı v e g e l e c e ğ i , hırstan karar­
mış gözlerinin ö n ü n d e artık g ö r ü n m e z olmuştu. Salt ö z e l
yitik dünyaları için s a v a ş ı r g ö r ü n ü y o r l a r d ı . H ü r r i y e t ve İti­
lâf Partililerin K a s t a m o n u ' d a « Z a f e r » adlı bir g a z e t e l e r i
ç ı k ı y o r d u . Bu bir T ü r k g a z e t e s i n d e n çok bir Rum ve E r ­
meni gazetesini a n d ı r ı y o r d u . S ü r g ü n d e n d ö n e n bağrı d o ­
lu azınlık yurttaşlar gibi o n l a r da d o y g u n l u ğ u n rahatlığı­
na ermemiş k o r k u n ç ve zavallı hırsların tutkunu olarak
tıpkı havayı tırmalayan yaralı kaplanlar gibi alabildiğine
ç ı r p ı n ı y o r , g e r ç e k y u r t insanının y ü r e ğ i n d e katran gibi ka­
ra bir tiksinti y a r a t ı y o r l a r d ı .
« Z a f e r » g a z e t e s i , b ü t ü n T ü r k l ü ğ ü n ü unutmuş gibi Ali
Kemal'in başyazılarının karanlık ruhuyla eşit y a z ı l a r y a ­
yınlıyor, T ü r k t e n çok Rumların ve Ermenilerin yitik hakla­
rının savunmasını y a p ı y o r d u . T ü r k milletinin b ö y l e ikiye
parçalanması azınlıklarla birlikte onların efendileri o l a n
itilâf hükümetlerinin de elbette pek hoşuna g i d i y o r d u . Z a ­
fer g a z e t e s i n i n bu ihanetine diş bileyen iki y e d e k s u b a y ,
iki eski lise arkadaşı Hamdi b e y l e H ü s n ü b e y , s a v a ş t a n
s o n r a , liseyi bitirme sınavlarına da hazırlanıyorlardı. A s ­
kerliğin yarıda bıraktığı eğitimlerini de b ü t ü n l e m e y e k a ­
rarlıydılar. Sınavlarını v e r i p d e mezun o l u r o l m a z , g a z e ­
tenin ilk sayısını nur topu gibi bir kuvayı milliyeci olarak
çıkardılar. B u , Z a f e r ' e karşı s a v r u l m u ş ulusal bir b o m b a y ­
dı. Bütün yedek s u b a y l a r , aydınlar, kuvayı milliyeciler,
A ç ı k s ö z ' ü n yönetim o d a s ı n ı z i y a r e t yeri yaptılar. A k ş a m ­
lara dek burda t o p l a n ı y o r , eski ve yeni dertleri d e ş i y o r ,
yemeklerini bile hep birlikte y i y o r , umutlu g ü n l e r e d o ğ r u
gülümsüyorlardı. Bütün Kastamonu gençliği, gazeteleri
ü z e r i n e titriyor, o n u yaşatmak için ellerinden geleni y a p ­
maktan çekinmiyorlardı. G a z e t e , g e n ç l i ğ i n b ü t ü n ateşli
yürekliliğini taşıyor, E r z u r u m v e S i v a s K o n g r e l e r i n i n h a ­
berlerini yayınlarken bir yiğitlik yaptıklarını bile ayırt e d e -
miyorlardı. G a z e t e , yalnız K a s t a m o n u ' n u n d e ğ i l , b ü t ü n
dertli A n a d o l u ' n u n g a z e t e s i d u r u m u n d a y d ı .

152
 G e n ç g a z e t e c i l e r i n içten okul v e yedek s u b a y a r k a ­
d a ş ı T a t l ı z a d e Emin b e y i n babası Nuri b e y , S i v a s K o n g r e ­
si'ne K a s t a m o n u d e l e g e s i olarak, katılmıştı. Ş i m d i , S i ­
vas'taki Heyeti T e m s i l i y e ' n i n telgrafları o n a g e l i y o r , o da
bunları A ç ı k s ö z ' e v e r i y o r d u .
*
•*
K a s t a m o n u P T T B a ş m ü d ü r ü Ş e y h Ramiz e f e n d i n i n
kuvayı milliyenin k a r ş ı s ı n d a o l u ş u , kuvayı milliyecilerin iş­
lerini e p e y c e a k s a t ı y o r d u . B a ş t a n Mustafa Kemal, b u şif­
re telgrafları d o ğ r u c a V a l i İbrahim beye g ö n d e r i y o r , o da
T a t l ı z a d e Emin b e y e v e r e r e k A ç ı k s ö z ' e iletiyordu. M u s t a f a
Kemal'in kurmay b a ş k a n ı A l b a y Kâzım b e y i n Vali i b r a ­
him beyi daha ö n c e tanıması ve o n u M u s t a f a Kemal'e s a -
lıklaması, K a s t a m o n u k u v a y ı milliyecilerine gizli v e g ü ­
venilir bir h a b e r l e ş m e kanalı sağlamıştı. P T T B a ş m ü d ü r ü ,
İstanbul'dan g e l e n telgrafların şifresini bildiğinden D a h i ­
liye N e z a r e t i n d e n v i l â y e t e gelen bütün telgrafları y a k ı n ­
d a n izleyebiliyorsa da S i v a s ' t a n gelenlerin şifresini y a l n ı z
İbrahim bey bildiğinden bunları ç ö z e m i y o r d u . S i v a s ' t a n g e ­
len h e r yeni şifre-telgraf A ç ı k s ö z g a z e t e s i n d e t o p l a n a n
y e d e k s u b a y v e a y d ı n l a r a r a s ı n d a heyecanlı bir b a y r a m
havası y a r a t ı y o r d u .
M u s t a f a K e m a l , S i v a s ' t a Nuri beyle tanıştıktan s o n ­
ra, K a s t a m o n u ' y a g ö n d e r e c e ğ i telgrafları hep Nuri b e y i n
adresine gönderiyordu.
Bu sıralarda Ali Kemal'in pek ünlü « M u s t a f a K e m a l
Paşa büyük bir a s k e r olmakla b e r a b e r . . . » diye b a ş l a y a n
telgrafı vilâyete gelmiş ve İbrahim beyi sersemletmişti.
Bir türlü İstanbul'u bir y a n a itemiyordu. Yalnız « D e f t e r d a r
F e r i t b e y gibi c o ş k u n bir milliyetçinin, aydınları d e s t e k l e ­
mesi karşısında V a l i İbrahim b e y şaşırmışstı. B u y ü z d e n ,
bir y a n d a n Babıâli'nin buyruklarını yerine getirmeye ç a l ı ­
ş ı r k e n , bir y a n d a n da k u v a y ı milliyecilere y a r d ı m e d i y o r d u .
A ç ı k s ö z ' ü n 16 H a z i r a n 1919 g ü n ü çıkan ikinci s a y ı ­
s ı n d a (ancak haftada bir çıkıyordu) M u s t a f a K e m a l ' d e n
v i l â y e t e gelen ç o k h e y e c a n verici bir telgraf yayınlanmış­
tı. B u , salt bir telgraf d e ğ i l , bir müjde-telgraftı. B u n d a
anlam olarak ş u n l a r v a r d ı :
153
 — Yunanlılar, bu s a b a h İzmir'deki karakolları b o ş a l t ­
m ı ş l a r ve g e c e l e y i n kuvvetlerini bölük bölük v a p u r a b i n ­
direrek çekilmek hazırlıklarında bulunmuşlardır.
F o ç a ç e v r e l e r i n d e t o p l a n a n gönüllü o r d u s u n u n İzmir
ü z e r i n e y ü r ü m e k t e o l d u ğ u söylentileri karşısında Rumlar,
b ü y ü k korku v e ü r k ü n t ü y e tutulmuşlar v e ö n c e l e r i g a f l e t
v e şımarıklık s o n u c u o l a r a k asmış oldukları bandıralarını
o r t a d a n kaldırmışlardır.
Boşaltılan karakollara O s m a n l ı karakolları yerleştiri­
lecektir.
M ü s l ü m a n halk, pek büyük ve parlak ulusal b a y r a m
için hazırlıkta bulunmaktadırlar.
Bu bilgilerin kaza b e l e d i y e başkanlıklarına, M ü d a f a a y ı
.Hukuku Milliye ve Reddi İlhak derneklerine ivedi olarak
iletilmesini dilerim.
Bu g e r ç e k t e n k o r k u n ç bir müjdeydi. Parlak bir p r o ­
p a g a n d a y ü k ü taşımakla birlikte E g e b ö l g e s i n d e k u v a y ı
milliyeciler, y o ğ u n bir çalışma içindeydiler. A y d ı n v e Ak­
hisar bölgesi k a y n ı y o r d u . E g e bölgesinin bir b ö l ü m ü n d e
u m u t , k o c a m a n , renk renk parlak çiçekler a ç ı y o r d u .
M u s t a f a Kemal, p r o p a g a n d a n ı n yarı z a f e r o l d u ğ u n u
en iyi bilenlerdendi. Bu y ü z d e n milletin moralini y ü k s e l ­
t e c e k , düşmanın v e d ü ş m a n unsurlarının sinirlerini b o z a ­
c a k her türiü telgrafı v i l â y e t l e r e ve kumandanlıklara y o l ­
layıp d u r u y o r d u . K a s t a m o n u ' y a gelip A ç ı k s ö z ' d e y a y ı n l a ­
n a n p r o p a g a n d a telgrafı, P T T B a ş m ü d ü r ü Ş e y h Ramiz
efendiyi çileden çıkarmıştı. H e m e n telgrafhaneyi işgal e d e ­
rek p o s t a genel m ü d ü r ü Refik Halit (Karay) b e y e d u r u m u
bildirivermişti.
Bu s a r s ı c ı p r o p a g a n d a telgrafını alan Babıâli, ö n e m ­
semiş ve etkisini azaltmak için de telgraf adlı türlü g ü ­
lünç p a n z e h i r l e r g ö n d e r i y o r d u .
İstanbul ile M u s t a f a Kemal arasındaki p r o p a g a n d a
s a v a ş ı gittikçe s e r t l e ş i y o r , milleti kuzu g ü d e r gibi g ü t m e ­
ye alışmış valiler ve ö b ü r mülkiye yöneticileri, gittikçe d a ­
ha ç o k iki ateş a r a s ı n d a kaldıklarını anlıyorlardı. K a s t a ­
m o n u Valisi İbrahim b e y de işi b ö y l e c e y ü r ü t m e k i s t e y e n ­
l e r d e n d i . Buna adıyla s a n ı y l a iki yüzlü s i y a s e t denirdi.

154
 U n l ü Sultanahmet mitinginin etkisini azaltmak ü z e ­
r e p a d i ş a h ı n v e Damat Ferit Paşa'nın topladığı ş û r a y ı s a l ­
t a n a t a d e l e g e olarak g i z l i c e Salim e f e n d i z a d e Ş ü k r ü beyi
g ö n d e r d i ğ i gibi g e n e l meclis, T a t l ı z a d e N u r i b e y l e İnebo­
lu'dan emekli Binbaşı Z e k i beyi de millî d e l e g e olarak
S i v a s ' a g ö n d e r m i ş t i . B u n l a r ı n yolluklarını d a b e l e d i y e n i n
k a s a s ı n d a n ö d e m e k t e n çekinmemişti. İbrahim b e y , S i v a s ' ­
t a n d ö n e n Nuri beyin halk a r a s ı n d a k o n u ş m a s ı n ı da iste­
m i ş s e d e hastalığı d o l a y ı s ı y l a e v i n d e n ç ı k a m a y a n yaşlı
d e l e g e , bütün delegelik ve militanlık hak ve işlerini o ğ l u
E m i n b e y e aktarmış, g e r e k e n i n yapılmasını s ö y l e m e y i d e
unutmamıştı. « B a ş ı n d a n b e r i millici olan Emin b e y , N a s -
rullah k ö p r ü s ü başındaki bakkal dükkânında k u v a y ı mil-
J i y e c i g e n ç l e r i t o p l a y a r a k » g e l e n telgrafları o k u y o r d u .
Yalnız, Ş e y h Ramiz e f e n d i , p o s t a n e y e g e l e n k u v a y ı
Tnilliyeci telgrafları, valiye bile v e r m i y o r , Refik Halit b e y i n
b u y r u k l a r ı n ı , k ö r ü k ö r ü n e uygulamakta d i r e n i y o r d u . Vali
İbrahim beyle a r a l a r ı n d a bu y ü z d e n s e r t bir tartışma da
g e ç m i ş t i . B u n a karşın Ş e y h Ramiz e f e n d i , t e l g r a f l a r ı v a ­
liye vermemişti. Bu tartışma telefonda g e ç m i ş t i .
B ö y l e d e olsa k u v a y ı milliyeci g e n ç l i k , e n y e n i ha­
b e r l e r i hemen almakta g e c i k m i y o r , ç e v r e l e r i n e bildirmek­
t e d e dakika yitirmiyorlardı.
Yalnız, gerek ş e h i r kuvayı milliyecilerinin v e g e r e k s e
ö t e d e M u s t a f a Kemal'in d ü ş ü n c e l e r i bir n o k t a d a birleş­
m e y e başlamıştı: K a s t a m o n u ' y a tam anlamıyla ve millici
b i r vali g e r e k i y o r d u . P o s t a müdürüne bile s ö z g e ç i r e m e ­
y e n bir vali, b u k o r k u n ç g ü n l e r d e yararlı olmaktan ç o k
z a r a r l ı olabilirdi. K a s t a m o n u , artık daha ç o k iki cami a r a ­
s ı n d a kalmış binamaz bir valinin pısırıklığına d a y a n a m a z ­
d ı . K a s t a m o n u , artık, tam anlamıyla kuvayı milliyenin s a -
fındaki g ü ç l ü yerini almalıydı.
M u s t a f a Kemal, İstanbul'dan b u r a y a millici bir v a ­
li g ö n d e r i l m e s i u ğ r u n a e p e y c e çalışmışsa da b u , yemiş
v e r m e m i ş , istenilen vali getirilememişti.
İki y a n a da hoş g ö r ü n m e k belâsı y ü z ü n d e n İstanbul'a
d a M u s t a f a Kemal'cilere d e güvensizlik v e r e n V a l i İbra­
h i m b e y , birdenbire 4 A ğ u s t o s 1919 da K a s t a m o n u ' d a n

155
ayrılıp s o l u ğ u İstanbul'da almıştı. B i r y a n a ağırlığını v e ­
r e c e k g ü c ü kendinde g ö r e m e y e n d a h a a z ı y a n o l a y l a r ı n
ağırlığı altında ezilip g i d e c e ğ i n i a n l a y a n İbrahim beyin
ç e k i p gitmesi, bir şey değildi. Y e r i n e p a d i ş a h ç ı j a n d a r m a
k u m a n d a n ı A l b a y O s m a n N u r i beyi vekil olarak bırakmış,
k u v a y ı milliyecilerin y ü r e ğ i n i yakmıştı. O y s a y e r i n e bırak­
ması g e r e k e n en u y g u n insan D e f t e r d a r Ferit b e y d i . Yal­
nız İstanbul, Ferit beyin kuvayı milliyeciliğini bildiğinden
rıhtıma iner inmez İbrahim b e y i n y a k a s ı n a y a p ı ş a c a k , bu
işin hesabını soracaktı. İbrahim b e y , hilafetçi jandarma
kumandanını yerine bırakarak p o s t u k u r t a r d ı y s a da kuva­
yı milliyeci gönüllerde mahkûm olmaktan da kurtulama­
mıştı. İbrahim beyin İnebolu'dan İstanbul'a gitmek için
g e m i y e bindiğini görenler, d ü n y a s ı yıkılmış bir insan ha*
r a b e s i y l e karşılaştıklarını anlatmışlardı.
P r e v e z e g a n b o t u ile 9 A ğ u s t o s 1919 g ü n ü İstanbul'a
y o l l a n a n İbrahim bey, y i n e de İngilizlerin ve Damat F e ­
rit'in ş e r r i n d e n kurtulamamış, ünlü B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n d e
ü ç g ü n demlenmesi gerekli g ö r ü l m ü ş , s o n r a salıverilmiş­
ti. Belki de İstanbul hükümeti, anlaşılan k u v a y ı milliyeci-
lerle bir süre burun buruna y a ş a m ı ş olan bu adamın üze­
rine sinmiş olan millicilik k o k u s u n u n z i n d a n d a yitmesini
istemiş olacaktı. Anlaşıldığına g ö r e , o n u n a y a ğ ı n ı n altına
k a r p u z k a b u ğ u n u koyan a z g ı n H ü r r i y e t v e İtilâfçı Ş e y h
Ramiz efendiydi. İşte, işine g e l m e y e n valiyi y ü r ü t m e s i n i
b e c e r e n Ş e y h Ramiz efendi, şimdi d e O s m a n Nuri beyin
a r k a s ı n a düşmüş, onu p e n ç e s i n e almaya, k u v a y ı milliye-
c i l e r e kaptırmamaya ç a l ı ş ı y o r d u . A l b a y O s m a n Nuri bey,
d e l e g e Nuri b e y e gelen heyeti temsiliyenin telgraflarını
ç o ğ u z a m a n ona göndermiyor, tam anlamıyla bir İstanbul
memuru olarak çalışmayı kurmuş g ö r ü n ü y o r d u . Emin b e ­
y i n dükkânında toplanıp d e r t l e ş e n yedek s u b a y l a r ı g ö z
h a p s i n e aldırmış, A ç ı k s ö z g a z e t e s i n d e s a n s ü r ü n aklığı
a r t m a y a başlamıştı. İbrahim bey z a m a n ı n d a a ç ı k t a n a ç ı ğ a
s ö y l e n e n kuvayı milliye lâfı artık kuytularda ya da fısıl­
tılarla s ö y l e n i r olmuştu. İşin en ilginç yanı ş u y d u : A l b a y
O s m a n N u r i beyin vali vekili olmasıyla b ü t ü n memurlar
a r a s ı n d a kuvayı milliyecilik m o d a s ı s ü r g ü n edilmişti. Def-

156
i e r d a r Ferit b e y d e n b a ş k a hiç kimseye g ü v e n i l m e z o l m u ş ­
t u . O n u n , b u kara r ü z g â r l a r a r a s ı n d a y a p r a k l a r ı n d a n hiç
birini d ö k m e y e n demir g ö v d e l i bir a ğ a ç gibi dikildiğini
g ö r e n g e n ç l e r , y i n e d e b u s o y l u örnekte kendilerine y e ­
tişecek bir temsilci g ü c ü buluyorlardı. A l b a y O s m a n N u r i
beyin elinden K a s t a m o n u ' y u kurtarmak artık gerekmişti.
Kuvayı milliyeciler, M u s t a f a Kemal'e b a ş v u r a r a k o n d a n
bir kurtarıcı istediler.
Bu istek ü z e r i n e M u s t a f a Kemal'le Ali F u a t P a ş a el
ele vererek A l b a y O s m a n beyi Kastamonu B ö l g e K u m a n ­
d a n l ı ğ ı n a g ö n d e r m e y i kararlaştırmışlardı. Yalnız, ş e h i r d e
d ö n e n söylentilere g ö r e kuvayı milliye kumandanı A l b a y
O s m a n b e y , bir alay askerle her an gelmek ü z e r e y d i .
T o p ç u Albayı O s m a n bey, doğrudan doğruya Mustafa
Kemal'le Ali F u a t Paşa'nın b u y r u ğ u y l a g e l i y o r d u . A n k a ­
ra'dan K a s t a m o n u ' y a b ö y l e İstanbul'dan h a b e r s i z c e b ö l ­
ge kumandanı g ö n d e r i l m e s i haberini H ü r r i y e t ve İtilâf Par­
tililer, hemen Dahiliye N e z a r e t i n e gammazlamakta g e c i k ­
memişlerdi. İstanbul'un bu haberle ilgilenmesi ü z e r i n e de
Vali Vekili O s m a n N u r i b e y , 58. Alay K u m a n d a n l ı ğ ı n d a n ,
B ö l g e Kumandanlığına ve Kalem 14. Başkanlığına g e ç m i ş
olan Y a r b a y M u s t a f a b e y , P T T B a ş m ü d ü r ü Ş e y h Ramiz
efendi b a ş b a ş a vererek O s m a n beyin gelişine karşı bir
komplo kurmuşlar v e hemen makina başında A l b a y O s ­
man b e y ü z e r i n d e Dahiliye Nezaretini bilgiye b o ğ m u ş l a r
v e yine oranın esiniyle o n u tutuklayıp z a r a r s ı z d u r u m a
getirmek kararına varmışlardı. Komplocular, ilkin A l b a y
O s m a n beyin bir alay askerin başında K a s t a m o n u ' y a g e ­
leceğini işittiklerinde g i z l i c e kaçmak hazırlığı y a p m a k t a -
larken b u n u n kuvayı milliyecilerce yayılmış bir p r o p a g a n ­
da haberi o l d u ğ u n u anladıklarından Ş e y h Ramiz e f e n d i ,
hemen d a v r a n m ı ş , b u n u n bir blöf o l d u ğ u n u ç e v r e y e y a y ­
maya başlamıştı. Bu a r a d a , İstanbul'dan Ali Rıza P a ş a
adlı yeni valinin tez z a m a n d a g e l e c e ğ i müjdesini de v e r i ­
yordu.
Komplocular, A n k a r a ' d a n gelmek ü z e r e o l a n T o p ç u
K u m a n d a n ı A l b a y O s m a n beyle bütün şehirdeki k u v a y ı
milliyecileri tutuklayıp İstanbul'da canavarlığıyla ün s a l -
157
mış N e m r u t M u s t a f a P a ş a mahkemesine g ö n d e r e b i l e c e k ­
lerinin hesabı ve s e v i n c i içindeydiler. H e r h e s a b a karşı bir
karşı h e s a p o l d u ğ u n u elbette d ü ş ü n e m i y o r l a r d ı .
O s m a n bey, A n k a r a ' d a n bir yaylı a r a b a ile y o l a çık­
mıştı. Mustafa b e y , bütün y o l b o y u n c a d e v r i y e l e r g e z d i ­
r i y o r d u . Askerlik dairesi y o l u n d a O s m a n b e y e h a z ı r l a n a n
e v e dek s ü n g ü l ü n ö b e t ç i l e r dikilmişti. M e r k e z K u m a n ­
danı Y ü z b a ş ı Hamdi b e y , g ü z e l bir dinlenme ve karşılama
yeri olan B e ş d e ğ i r m e n l e r ' e karşılayıcı g ö n d e r m i ş t i . Elbet­
te, bütün bunlar, komplocuların b u y r u ğ u y l a y a p ı l ı y o r d u .
*
&*
A l b a y O s m a n b e y e h a z ı r l a n a n komployu işiten Ş e v ­
ket b e y , beklediği g ü n ü n gelip çattığını anlamıştı. E v e t ,
g e n ç bir s u b a y için ç o k az g e l e n kahramanlık fırsatların­
d a n biri gelmiş. Ş e v k e t b e y i n kapısını ç a l ı y o r d u . İçi, s e ­
v i n ç t e n titreyerek kararın demirine yapıştı. Ş u s ı r a d a O s ­
man beyin tutuklanmasını ö n l e m e y e c e k s e de bir g ü n için­
de o n u ve bütün K a s t a m o n u ' y u Hürriyet ve İtilâfçıların
elinden kurtarıp kuvayı milliyeci saflarına a r m a ğ a n ede­
bilecekti.
O g e c e , kafasında ateşten çizgilerle işlenip d u r a n
plânlarla ruhu aydınlık içinde y ü z e n Ş e v k e t b e y i , hiç uy­
ku tutmadı. T a n y e r i a t a r k e n , hâlâ horul horul u y u y a n b e ­
kâr odası arkadaşı Y a k u p beyi dürterek u y a n d ı r d ı :
— H a y d i , çabuk giyinip B e ş d e ğ i r m e n l e r ' e yetişelim,
d e d i , a d a m c a ğ ı z ı biz g i t m e d e n ö n c e g ö z h a p s i n e alırlar­
s a kendisiyle k o n u ş u p d u r u m u anlatamayız. Ü m i t s i z d ü ­
şer. D u r u m u bilsin, d a h a soğukkanlı olur.
16 Eylül 1919 s a b a h ı , iki a r k a d a ş , B e ş d e ğ i r m e n l e r ' e
d o ğ r u yola koyuldular. H a v a s e r i n v e d u r g u n d u . İlgaz
dağlarının başı ak bir sisle örtülmüştü. U z a k sırtlar ü z e ­
rindeki meşelikler, p a s r e n g i n e b ü r ü n m e y e başlamıştı.
H e n ü z g ü n e ş doğmamıştı. G ü z kuşları, pek e r k e n d e n u y a n ­
mış, acı acı haykırarak a ğ a ç t a n a ğ a c a u ç u y o r , iki a r k a ­
daşın yolu üzerinden a r a sıra v a h ş i çığlıklar atarak, ıssız­
lığın güzelliğinden bir ş e y l e r t a ş ı y a n karatavukjar g e ç i ­
y o r d u . Gecikmiş tek tük iri kıyım a ğ a ç k a k a n l a r , a ğ a ç l a r »
ç e k i ç l i y o r d u . G e n ç y o l c u l a r , kafalarının içindekilere o d e n -
158
Ii g ö m ü l m ü ş l e r d i ki d o ğ a n ı n bu güzelliklerine b a k a c a k z a ­
man bulamıyorlardı. Ş e v k e t bey, bu g e c e b a ş l a y a c a ğ ı
işin plânını bir kez d a h a Y a k u p b e y e a n l a t ı y o r d u . A ğ a ç
d e n i z i n i n ü z e r i n d e y e r y e r , b a c a dumanlarına b e n z e r sis­
ler d i n l e n i y o r d u . B e ş d e ğ i r m e n l e r d e n e n y e r d e n g e l e n s u
s e s l e r i iki arkadaşı d ü ş ü n c e l e r i n d e n ve k o n u ş m a l a r ı n d a n
a y ı r d ı . Yoldaki s ü n g ü l ü d e v r i y e l e r iki s u b a y ı s a y g ı ile s e ­
lâmlayıp g e ç i y o r , onların da kendilerininkine b e n z e r bir
g ö r e v l e b u y a n a geldiklerini sanıyorlardı. B e ş d e ğ i r m e n -
ler'de g ü r ve sevinçli su sesleriyle karşılanan iki arka­
d a ş , b u r d a kimseyi g ö r e m e y i n c e ilerledi. Y u s u f ' u n Hanı
d e n e n handa da kimseyi bulamayınca biraz d a h a ilerle­
diler. S a b a h serinliğinde y a y a n yürümek h o ş l a r ı n a g i d i ­
y o r s a d a O s m a n b e y e rastlamayışları, onları kuşkulan­
d ı r ı y o r d u . Padişahın k a n u n u n u hiçe s a y a r a k y a p m a y a ha­
zırlandıkları büyük iş, ruhlarında büyük bir gerilim mey­
d a n a g e t i r i y o r d u . B i r s ü r e kulak v e r i p y o l u dinlediler:
U z a k t a n u z a ğ a tekerlek sesleri işittiler. B o m b o ş y o l ü z e ­
rinde belki de ilk denk gelecekleri y o l c u A l b a y O s m a n
b e y olacaktı. B ü t ü n korktukları, komplocuların, karşıla­
y ı c ı gibi a r k a d a n yetişerek kumandanı alıp g ö t ü r m e l e r i
belkisiydi. Bu belki, adımlarını a ç ı p biraz d a h a y ü r ü m e ­
lerine yardım etti. B i r d ö n e m e ç t e O s m a n b e y i n y a y l ı s ı y l a
karşı karşıya geldiler. H e m e n arabayı d u r d u r u p O s m a n
b e y e kendilerini tanıttılar. A r a b a d a İnebolu'ya gitmekte
o l a n bir s u b a y d a h a v a r d ı . Ş e v k e t beyin g ö n d e r d i ğ i ra­
p o r u okumuş olan O s m a n b e y , Ş e v k e t beyin a r s l a n gibi
g ü v e n v e sevimlilik y a r a t a n h a v a s ı n d a n h o ş n u t olarak o n ­
d a n en yeni olayları ve d u r u m u anlatmasını istedi. Ş e v k e t
b e y , r a p o r d a anlattıklarını bir daha bütün ayrıntılarıyla
anlattıktan s o n r a Vali Vekili O s m a n Nuri beyle Ramiz v e
Y a r b a y M u s t a f a beylerin ş e h r e girer g i r m e z kendisini t u ­
tuklayacaklarını s ö y l e d i . O s m a n beyin y ü z ü n d e bir tedir­
ginlik havası e s m e y e başlamıştı. G e r i d ö n m e y e karar ver­
mek ü z e r e y d i ki Ş e v k e t bey :
— A l b a y ı m , d e d i , onların g ö z ü y l e d u r u m b ö y l e ama,
b u n u bir de bizim g ö z ü m ü z l e görmeliyiz. Benim v e r d i ğ i m
karar da şudur...
159
 B u b a ş l a n g ı ç t a n s o n r a plânını e n ince a y r ı n t ı l a r ı n a
d e k k u m a n d a n a anlattı. O s m a n bey, bir kez t e d i r g i n o l ­
muştu :
- - Ş e v k e t b e y , d e d i , sizin plânınız g ü z e l olabilir, f a ­
kat, ufak bir aksaklık hepimizin hayatına mal olabilir.
İyi d ü ş ü n , d u r u m kuvvetli d e ğ i l s e A n k a r a ' y a d ö n e r e k iş
g ö r e b i l e c e k bir kuvvetle g e l e y i m ; belkilere pay. bırakma­
yalım. Ne dersiniz?
Ş e v k e t beyle Y a k u p b e y diretti :
— T a b u r u n bütün zabitleriyle beraberiz. E m r i n i z e g i r ­
m e y e hazırdırlar. H a t t â , bu a k ş a m , muhalifler sizi tevkif
e d e c e k l e r s e de aldığımız tertibat s a y e s i n d e onları tevkif,
s i z i tahliye e d e c e ğ i z . Halk bizimledir. D u r u m u m u z kuv­
vetlidir. Emin olmanız için b u r a y a kadar geldik. B u y u r u ­
n u z , biz d ö n e l i m ; iş b a ş ı n a g e ç e l i m . S i z a r k a d a n teşrif
e d i n i z . S i z , d ö n e r s e n i z tehlike büyür.
K u m a n d a n ı n aklı bu işe yatmıştı, ş e h r e g e l e c e ğ i n e
s ö z v e r d i . Ş e v k e t b e y l e Y a k u p bey d e kışlaya d ö n d ü .
A l b a y O s m a n beyin M u s t a f a Kemal'ce atanarak K a s ­
t a m o n u ' y a gelmek ü z e r e y o l a çıkması, p a d i ş a h ç ı l a r gibi
millicileri de h e y e c a n l a n d ı r m ı ş t ı . Yalnız, askerî, s i y a s a l ve
mülkî g ü ç , p a d i ş a h ç ı l a r ı n elindeydi. Sivil millîci k a d r o da
b u y ü z d e n çok ü z g ü n d ü . Ş e v k e t beyin yiğitçe p l â n ı n d a n
bilgileri o l m a d ı ğ ı n d a n bu üzüntüleri de s o n s u z denilebilir­
d i . O s m a n beyin ş e h r e v a r ı r v a r m a z t u t u k l a n a c a ğ ı n ı d a
biliyorlardı. N e topları v a r d ı , n e d e tüfekleri! Yalnız c o ş ­
k u n bir yurtseverlikleri v a r d ı . H i ç o l m a z s a salt b u n u v e
o n u n yalnız olmadığını g ö s t e r m e k üzere O l u k b a ş ı ' n d a k i
k a r a k o l d a b u l u n d u ğ u n u öğrendikleri kumandanı t o p l u c a
g i d i p g ö r m e y i , o n u d o s t ç a karşılamayı kararlaştırdılar.
16 E y l ü l 1919 akşamı kumandanı görmek ü z e r e y o l a ç ı ­
kanlar arasında şunlar vardı: Kadri, Açıksöz gazetesi sa­
hibi H a m d i , b a ş y a z a r ı H ü s n ü , T a t l ı z a d e Emin, N a m i , C e ­
lâl, Baki beyler. İlkin Kadri b e y , kendini k u m a n d a n a t a ­
nıttı, s o n r a da arkadaşlarını onunla tanıştırdı. Kadri b e y .
B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a O s m a n beyin y a n ı n d a kâtiplik
y a p m ı ş t ı . B ü t ü n a r k a d a ş l a r ı n ı n adına k u m a n d a n a ş ö y l e
dedi :

160
 — Kumandanım, y o l u n u z a c a n v e r e c e k K a s t a m o n u
g e n ç l e r i , sizi g ö r m e y e geldik. Fakat, K a s t a m o n u ' d a d u ­
r u m , hepimiz için tehlikeli bir hal almıştır. H ü r r i y e t ve
İtilâfçılar, eski alay kumandanı ve yeni Vali Vekili O s m a n
N u r i b e y yoluyla K a s t a m o n u ' y u baskı altına almışlardır.
Hattâ sizi de ş e h r e v a r ı n c a h a p s e d e c e k l e r i n i işittik. S i ­
lâhlı teşkilâtımız yok. Bu kaatillerin ellerine d ü ş m e m e k için
b u r d a n g e r i d ö n m e n i z çok iyi olur. D a h a hazırlıklı geliniz.
Sizi yakalayıp N e m r u t M u s t a f a Paşa m a h k e m e s i n e g ö n ­
d e r e c e k olurlarsa burdaki b ü t ü n kuvayı milliyeciler ümit­
s i z düşerler.
A l b a y O s m a n b e y , bunları s u s a r a k dinledi, s o n r a g ü :
l ü m s e y e r e k şunları s ö y l e d i :
— H i ç merak e t m e y i n , h e r ş e y d e n haberim v a r , e v ­
lâtlar! O n l a r umduklarını bulamayacaklardır. H e r ş e y y o ­
luna girecektir.
O s m a n beyin s o ğ u k k a n l ı v e yürekli g ö r ü n ü ş ü , g e n ç
k u v a y ı milliyecilerin ç o k h o ş u n a gitmişti. G e n ç l e r , ç e k i ­
lip gittikten s o n r a O s m a n b e y , o r d a n kalkıp H a z r e t i Pirm­
i n t ü r b e s i n e gitti, o r d a n a m a z kıldı, u z u n u z u n d u a etti
v e s o n d a kaderine b o y u n e ğ m i ş ç e s i n e kendisine a y r ı l a n
e v e gitti v e s o n u c u b e k l e m e y e başladı. A k ş a m y e m e ğ i n i
getirdiler, y e d i . A k ş a m karanlığı b a s a r k e n kapıya s ü n g ü ­
l ü nöbetçilerin dikildiğini g ö r d ü , dişlerini g ı c ı r d a t a r a k g ü ­
lümsedi. « S o n u n d a g ü l e n iyi g ü l e r ! » diye d ü ş ü n d ü v e
bir s i g a r a yaktı.
**
İki a r k a d a ş , akşamı iple çektiler. Y a k u p b e y , g e c e l e ­
yin a ğ ı r makinalı tüfekleri birer birer işlemez d u r u m a g e ­
tirdi. Bu işi, t e r e y a ğ ı n d a n kıl ç e k e r gibi yapmıştı. H e m e n
Ş e v k e t b e y e k o ş u p işin bitmiş o l d u ğ u n u bildirdi. Ş e v k e t
b e y , ç a v u ş l a r ı n a g e r e k e n buyrukları v e r d i . B ö l ü ğ ü alarm­
d a bekleye d u r s u n . Ş e v k e t b e y , Y a k u p beyi y a n ı n a alarak
birinci bölük kumandanı Ü s t e ğ m e n Nail beyin kışlada y a ­
tıp kalktığı o d a n ı n kapısını ç a l d ı . H e r k e s derin uykular­
d a y d ı . C ı r c ı r b ö c e k l e r i , u y k u ilâcı gibi rahatlık v e r e n s e s ­
leriyle k ö ş e d e b u c a k t a ö t ü p d u r u y o r , s u r d a n b u r d a n ho­
rultular g e l i y o r d u . Ş e v k e t beyin silâhlı iri g ö v d e s i y l e g e -
161 . 3 / F . : 11
c e n i n bu ilerlemiş s a a t ı n d a karşılaşan Nail b e y . b u n u n
nedenini s o r d u . Ş e v k e t b e y d u r u m u anlattı. Nail b e y :
— B e n de kuvayı milliyeciyim, d e d i , o n a hemen ka­
tılmaya hazırım. Yalnız, b u biçimi b e ğ e n m i y o r u m . B u y u r t
işine hiç itirazım y o k . S i z e her türlü yardımı y a p a c a ğ ı m a
s ö z veririm.
Nail b e y , ç a v u ş l a r ı n ı uyandırarak b ö l ü ğ ü Ş e v k e t b e ­
y i n kumandasına v e r d i ğ i n i , hiç birinin o n u n e m r i n d e n çık­
mamasını b u y u r d u .
B u r d a n ayrılan Ş e v k e t b e y l e Yakup b e y , d o ğ r u c a d ö r ­
d ü n c ü a ğ ı r makinalı tüfek b ö l ü ğ ü kumandanı Y ü z b a ş ı A l i
b e y i n y i n e kışladaki o d a s ı n ı n kapısını çaldılar.
G e c e kılığı v e uykulu g ö z l e r l e n e istediğini s o r u n c a
Ş e v k e t b e y . Ü s t e ğ m e n Nail'e anlattığı şeyleri bir s o l u k t a
Y ü z b a ş ı y a d a anlattı. Ali bey, ç o k ç a d ü ş ü n m e d e n ç a v u ş ­
larını ç a ğ ı r d ı :
— Bu g e c e Ş e v k e t beyin emrine girdiniz. O n u n emir­
leri benim emirlerimdir. Neferleri kaldırıp alarma g e ç i r i n ,
silâhbaşı ederek Ş e v k e t beyin v e r e c e ğ i emirleri b e k l e y i n ,
d e d i . Ç a v u ş l a r , eratı kaldırmaya gidince Ş e v k e t b e y l e
Y a k u p b e y e ş ö y l e dedi :
— Ş e v k e t bey, ben sizler gibi bekâr değilim. Ç o l u k
ç o c u k sahibi oluşum beni d ü ş ü n d ü r ü y o r . Y ü r e k t e n sizinle
beraberim.
Ş e v k e t b e y , Ü s t e ğ m e n Nail beyle Y ü z b a ş ı Ali b e y i n
kapılarına ikişer s ü n g ü l ü n ö b e t ç i diktirdi. B u , d a h a ç o k
bir başarısızlık o l u r s a onlara bir z a r a r gelmemesi içindi.
Ş e v k e t beyle Y a k u p bey, bundan s o n r a , ö n c e kuva­
yı milliyeciyken M u s t a f a bey kendisini alay kumandan v e ­
kili a t a y ı n c a d ü ş ü n c e değiştirdiği bilinen t a b u r kuman­
danı Binbaşı Şerif beyin kapısını çaldılar. B i n b a ş ı , asık
ve korkulu suratıyla, gözlerini o ğ u ş t u r a r a k kapıyı a ç t ı .
A r k a s ı n d a s ü n g ü l ü a s k e r l e r v e tabancalı ç a v u ş l a r l a g e ­
c e n i n bu vaktinde karşısına dikilen Şevket b e y , o n u a d a m ­
akıllı ürkütmüşe b e n z i y o r d u :
— N e d i r bu yaptığımız. Ş e v k e t b e y ? diye s o r d u . Ş e v ­
ket b e y , ona şu kısa yanıtı v e r d i :
— K u v a y ı milliye namına sizi tevkif e d i y o r u m . B i n -
başım. Şerif bey, tek s ö z c ü k s ö y l e y e m e d e n gitti, y a t a ğ ı ­
na oturarak kara kara d ü ş ü n m e y e başladı.
Ş e v k e t bey, alay kumandanı vekilinin kapısına da
iki s ü n g ü l ü dikip şiddetli b u y r u k l a r v e r e r e k y ü r ü d ü .
S ı r a d a ü ç ü n c ü bölük kumandanı Y ü z b a ş ı Muhittin b e y
v a r s a da o kışlada yatıp kalkmıyordu. O n u da t u t u k l a y a ­
bilmek u ğ r u n a askerlik ş u b e s i n d e k i o d a s ı n a dek gitmek
g e r e k i y o r d u . B u n a d a z a m a n y o k t u . O k y a y d a n çıkmıştı.
B u bir ayaklanmaydı. H e r ş e y d e n ö n c e hız i s t i y o r d u . B u n ­
d a n dolayı şimdilik o n u y a t a ğ ı n d a mışıl mışıl u y u r bırakıp
bu y a n d a k i işlere el atmalıydı.
Ş e v k e t bey, Y a k u p b e y e :
— H a y d i , Y a k u p c u ğ u m , d e d i , şu ağır makinalı tüfek­
leri .iyine işler duruma getir. T ü f e k ç i , makinalıları h e m e n
işler d u r u m a getirince kendi b ö l ü ğ ü olan ikinci p i y a d e
b ö l ü ğ ü n ü silâhbaşı etti, b u s ı r a d a ç a v u ş l a r , d ö r d ü n c ü ma­
kinalı tüfek bölüğünü de silâhbaşı etmiş, Ş e v k e t b e y e
« t e k m i l » veriyorlardı. Ş e v k e t b e y , atına a n l a y a r a k iki b ö ­
lüğü s a a t on ikide askerlik ş u b e s i y ö n ü n d e y ü r ü t t ü . >
G e n e l yollarla t e l g r a f h a n e y i ateş altına alacak biçim­
de iki makinalı tüfeği s ı ğ ı r p a z a r ı k ö p r ü s ü n e y e r l e ş t i r d i ,
O b ü r iki makinalı tüfekten birinin n a m l u s u n u askerlik d a ­
iresine, geri kalanı da m a p u s a n e y l e hükümet k o n a ğ ı n a
karşı yerleştirdi. En ufak bir karşı k o y m a y a karşı maki­
nalı tüfekler çelik mermiden s ö z c ü k l e r i y l e k o n u ş m a k t a
g e c i k m e y e c e k l e r d i . Ü s t e ğ m e n Ş e v k e t beyin b u y r u ğ u b u y ­
du.
Ş e v k e t bey, askerlik ş u b e s i n i kuşattıktan s o n r a , g e n i ş
adımlarla koşarak Y a k u p b e y l e birlikte askerlik d a i r e s i n e
d a l d ı . Alt kattaki o d a s ı n d a u y u y a n ü ç ü n c ü bölük kuman­
danı Y ü z b a ş ı Muhittin beyi y a t a k t a n kaldırdılar. O n u n kar­
şı koymasını ve güçlük çıkarmasını bekledilerse de iş
b ö y l e olmadı. Şevket b e y i n anlattıklarını s o ğ u k k a n l ı c a d i n ­
ledikten s o n r a :
— Peki, beni hapset, karışmam; b ö l ü ğ ü emrine v e r i ­
y o r u m . A l l a h , muvaffak e t s i n ! d e d i .
Ş e v k e t bey, b u n d a n s o n r a , alt kattaki askerlik d a i r e s i
s u b a y l a r ı n ı n kapılarına da s ü n g ü l ü n ö b e t ç i l e r dikerek Y a -
kup b e y i makinalı tüfeklerin b a ş ı n a g ö n d e r d i . A ş a ğ ı d a k i
ufak rütbeli s u b a y l a r ı n hepsini tutuklayan Ş e v k e t b e y .
k o ş a r adım. basamakları ikişer ikişer atlayarak üst kata
çıktı. İlkönce tümen y a v e r i Remzi b e y i n kapısına bir çift
n ö b e t ç i dikti ve s ı r a s ı y l a ö b ü r s u b a y l a r ı da o d a l a r ı n a hap­
setti. S ı r a Y a r b a y M u s t a f a b e y d e y d i . Ş e v k e t b e y , eski alay
kumandanını tutuklamaya g i d e r k e n daha tedbirli d a v r a n ­
mayı d ü ş ü n ü y o r d u . O n u n belâlı bir a d a m o l d u ğ u n u , kuzu
kuzu boyun eğmeyeceğini biliyordu. Şevket bey, Mustafa
b e y i n kapısına d a y a n d ı ğ ı n d a o n u n ayak y o l u n d a n d ö n d ü ­
ğ ü n ü g ö r d ü . B i r d e n b i r e d u r u m u kavramışa b e n z i y o r d u :
— Ne o Ş e v k e t , g e c e vakti ne o l u y o r b u r d a ? d i y e
s o r d u ve sanki bir ş e y anlamamış gibi bir kurnazlıkla
t a b a n c a s ı n ı almak ü z e r e o d a y a seğirtti.
Ş e v k e t b e y , p e h l i v a n yapılı g ö v d e s i y l e M u s t a f a beyin
ü s t ü n e atıldı. M u s t a f a b e y d e g ü ç l ü bir a d a m d ı . O d a n ı n
içinde bir b o ğ u ş m a d ı r başladı. M u s t a f a b e y , hep t a b a n c a ­
s ı n a y a k l a ş m a y a ç a l ı ş ı y o r s a d a kollarından sımsıkı y a k a ­
layan Şevket bey, bunu önlüyordu.
Şevket bey, gür sesiyle :
— K u v a y ı milliye namına tevkif edildiniz, kumandan
b e y . B o ş u n a ç a b a l a m a y ı n ! d i y e bağırdı.
M u s t a f a b e y , hem kendini k u r t a r m a y a ç a l ı ş ı y o r , hem
de a ğ z ı n d a n köpükler s a ç a r a k :
— Padişah hainleri, alçaklar, hepinize g ü n ü n ü z ü g ö s ­
t e r e c e ğ i m ! d i y e bağırıp ç a ğ ı r a r a k imdat bekler gibi bir
h a v a y a r a t m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . Ş e v k e t beyin elinden sıyrıl­
m a y a çalışan M u s t a f a beyi y e t i ş e n ç a v u ş l a r , sımsıkı kav-
radılarsa da nasıl o l d u y s a o l d u , hespinin elinden kurtu­
lan M u s t a f a b e y , ölüm k o r k u s u n a kapılarak merdivenler­
d e n a ş a ğ ı atladı. A ş a ğ ı d a yaralı olarak y a k a l a n d ı . Ş e v k e t
b e y l e M u s t a f a beyin b ü y ü k bir g ü r ü l t ü ile d ö ğ ü ş m e l e r i ,
bağırıp çağırışları uykudaki bütün s u b a y l a r ı yatakların­
d a n sıçratmış, hepsi d e öfke v e şaşkınlıkla d ö ğ ü ş e n l e r e
bakıyorlardı. Yalnız, kapılarından dışarı uzattıkları başla­
rı, nöbetçilerin « y a s a k ! » l a r ı v e s ü n g ü l e r i y l e b u r u n b u r u n a
g e l i n c e v e yine o r d a silâhlı bölük eratını g ö r ü n c e hep­
s i n d e şafak attı, çok önemli bir olay g e ç t i ğ i n i a n l a y a r a k

164
g ü c ü n v e s ü n g ü n ü n felsefesine b o y u n e ğ e r e k y i n e o d a ­
larına çekildiler.
M u s t a f a bey de bir o d a y a kapatılıp sıkıca g ö z altına
alındıktan s o n r a Ş e v k e t b e y , Y a k u p beyi bir m a n g a a s k e ­
rin başında t e l g r a f h a n e y e g ö n d e r d i . T e l g r a f ç ı l a r , Y a k u p
beyi d o s t ç a karşıladılar. İstanbul'la h a b e r l e ş m e hemen ke­
sildi. A n k a r a ' y a u z a n a n teller, ilk kez d o s t s e s l e r i ve h a ­
berleri taşımak ü z e r e hazırlandı. Y a k u p b e y , t e l g r a f h a n e y i
ele g e ç i r d i k t e n s o n r a Ş e v k e t b e y e haber g ö n d e r e r e k d u ­
rumu bildirdi. M a n ü p l e b a ş ı n d a kuvayı milliyeci bir o n ­
başı ve iki s ü n g ü l ü a s k e r bırakan Y a k u p b e y , y i n e Ş e v ­
ket beyin y a n ı n a k o ş t u . Ş e v k e t b e y , Y a k u p b e y i , y a n ı n a
bir m a n g a a s k e r katarak, jandarma k o ğ u ş u n a g ö n d e r d i .
Y a k u p b e y , k o ğ u ş u n kapısındaki nöbetçinin a ğ z ı n ı k a p a ­
yarak silâhını elinden aldı, s o n r a , içeri girerek silâhlıktaki
bütün mavzerlerin mekanizmalarını s e s s i z c e çıkarıp aldı.
Ş e v k e t bey, bu kez de jandarma bölük kumandanı Y ü z ­
başı Emin beyi e v i n d e n alıp getirmesini Y a k u p b e y e b u ­
y u r d u ; Y a k u p bey, b a ş k a bir m a n g a askerle Emin b e y i n
kapısına d a y a n d ı . Emin beyi Ş e v k e t beyin y a n ı n a g ö t ü r ­
d ü . Ş e v k e t b e y , g e c e k i o l a y ı anlatarak Y ü z b a ş ı y a tutuklu
o l d u ğ u n u s ö y l e d i . B u n u s o ğ u k k a n l ı c a d i n l e y e n jandarma
kumandanı gülerek :
— Ç o k iyi yapmışsınız, d e d i , ben de kuvayı milliyeci-
yim. Heyeti temsiliye emirleri işte yanımdadır.
S o n r a , jandarma b ö l ü ğ ü n ü n a y a k l a n a n k u v a y ı milll-
yecilerin y a n ı n d a o l d u ğ u n u s ö y l e d i .
Ş e v k e t bey, h e m e n , b ü t ü n mavzerlerin mekanizma­
larını geri v e r d i r d i . J a n d a r m a b ö l ü ğ ü de hemen silâh başı
ettirilerek Ş e v k e t b e y i n emrindeki bölüklere katıldı.
Eski jandarma kumandanı v e şimdiki V a l i Vekili O s ­
man N u r i bey, askerlik dairesinin karşısındaki bir e v d e
o t u r u y o r d u . Ş e v k e t b e y , bir m ü f r e z e n i n b a ş ı n d a gidip A l ­
bayı sıcak y a t a ğ ı n d a n kaldırdı v e tutuklanmış o l d u ğ u n u
s ö y l e d i . Bütün arkadaşlarının d a tutuklandığını ö ğ r e n e n
vali vekili, « k a d e r e r ı z a » g ö s t e r e r e k , d u r u m u karşı koy-
maksızın benimsedi. Polis m ü d ü r ü n ü n kapısına dikilen n ö ­
betçiler, kuvayı milliyeci olması dolayısıyla kaldırıldı. Yal-

165
niz. bu s ı r a d a tutuklanan ünlü Ş e y h Ramiz efendi ile m u ­
h a b e r e b a ş m e m u r u F e r i t b e y , kaçırılmamak ü z e r e s ı k ı c a
g ö z a l t ı edildi. B ö y l e c e b ü t ü n p a d i ş a h ç ı elebaşılar, z a r a r ­
s ı z d u r u m a getirilmiş, şimdi sıra, işin olumlu yanını y ü r ü t ­
m e y e gelmişti. Ş e v k e t b é y , Y ä k u p beyle v e bir yığın ku­
v a y ı milliyeci askerle tutuklu kuvayı milliyeci kumanda­
nın b u l u n d u ğ u e v e gitti. Kapıda bekleyen nöbetçileri al­
dı. O s m a n b e y , bu 16 E y l ü l g e c e s i ç o k önemli ş e y l e r g e ­
ç e c e ğ i n i bildiğinden g ö z ü n e uyku girmemiş, o d a s ı n d a b ü ­
tün g e c e , bir a ş a ğ ı , bir yukarı dolaşıp d u r m u ş t u . H e y e ­
c a n l a kapıdan dışarı atıldı. Ş e v k e t beyin yiğit g ö v d e s i n i
karşısında g ö r ü n c e , h e r şeyin g e r ç e k t e n planlandığı g i b i
g e ç t i ğ i n i anladı. K u m a n d a n , bütün içtenliği ile Ş e v k e t b e ­
yi kucaklayarak y a n a k l a r ı n d a n ö p t ü :
— Seni Allah bu memlekete, bu millete b a ğ ı ş l a s ı n ,
dedi.
B u sırada O s m a n beyin g ö z l e r i şehrin ü z e r i n e d o ğ r u
y ü k s e l e n bir kızıllığa takıldı. B u n u n bir y a n g ı n o l d u ğ u b e l ­
liydi.
Ş e v k e t beyle Y a k u p b e y i n , y a n g ı n ı n kızarttığı h a v a y a
bakarak anlamlı anlamlı güldüklerini g ö r e n k u m a n d a n ,
b u n d a n hiçbir ş e y anlamadı.
B u y a n g ı n t a s l a ğ ı , ayaklanışı kamufle etmek ü z e r e
d ü ş ü n ü l m ü ş bir s a v a ş hiylesinden başka bir ş e y d e ğ i l d i .
B u d a Ş e v k e t beyin kafasından çıkmıştı. A r a b a p a z a r ı n d a ­
ki demirciler içinde tek başına d u r a n , kullanılmayan, y a n ­
d ı ğ ı n d a ç o k bir z a r a r v e r m e y e c e ğ i sanısını u y a n d ı r a n bir
dükkân harabesi v a r d ı . A s k e r i ayaklanışın v e önemli t u ­
tuklamaların halkça duyulmasının sakıncalı o l d u ğ u n u a n ­
layan Ş e v k e t b e y , olayın g e ç t i ğ i saatlarda s a h t e bir y a n ­
gınla halkı oyalamak ü z e r e bu b o ş dükkânın yakılmasını
kararlaştırmış, tutuklamalar başlar başlamaz dükkânın
ü s t ü n e d o ğ r u ilk dumanların ve alevlerin y ü k s e l m e y e baş­
ladığı g ö r ü l m ü ş t ü . B ö y l e c e halk da askerlerle birlikte
u y a n m ı ş s a da onlar salt y a n g ı n l a ve b u n u n mahallelerine
gelmemesini sağlamak d ü ş ü n c e s i y l e kapılarının ö n ü n d e
bekleşip d u r m u ş l a r d ı . A l b a y O s m a n beyin g ö r d ü ğ ü kızıl­
lık, işte bu sahte y a n g ı n d a n ç ı k ı y o r d u .

166
 O s m a n b e y , Ş e v k e t b e y l e birlikte d o ğ r u t e l g r a f h a n e ­
y e gitti. M a k i n a b a ş ı n d a S i v a s ' ı aradı. M u s t a f a K e m a l ,
telin ö b ü r u c u n d a O s m a n b e y i n serüvenini d i n l i y o r d u .
Albay Osman bey, şunları diyordu :
— B u g ü n K a s t a m o n u ' y a geldim. Hükümeti merkezi-
y e n i n a d a m l a r ı , vali vekili ve jandarma kumandanının d e s -
s a s l ı ğ ı ile h a n e m d e tevkif edildim. Timsali h a m i y e t z a b i -
tanımızın himmetleri ile şimdi kurtuldum. B e n de vali v e ­
kilini ve jandarma kumandanını beraber tevkif ettirdim.
T e l g r a f h a n e y i işgal ettim. Buradaki v a z i y e t mühimdir.
K o n g r e y e istirham ederim. B ü t ü n mukarreratından b u r a ­
y ı h a b e r d a r ederek K a s t a m o n u ahaliyi muhteremesini t e n ­
v i r b u y u r s u n . Yeni valinin İnebolu'ya indiği m ü s t a h b e r d i r .
H a k k ı n d a ne muamele yapılacaktır. B u r a d a vali vekili v e ­
s a i r e tayini hakkında millî k o n g r e n i n bana s a l â h i y e t v e r ­
mesine ve işbu istirhamımın cevabına makina b a ş ı n d a
ş i m d i intizar eylediğim m a r u z d u r .
M u s t a f a Kemal s o r d u :
— E l y e v m o r a d a v a z i y e t e hâkim misiniz? Ne kadar
k u v v e t i n i z v a r ? O r a d a erkânı vilâyetten ş a y a n ı itimat kim
v a r d ı r ? Y e n i tayin olunup İnebolu'ya geldiği h a b e r alınan
v a l i n i n ismi nedir?
— H a l e n vilâyete hâkimim. Herhalde k o n g r e n i n mü­
z a h i r olarak beni t e n v i r etmesi lâzımdır. T a y i n o l u n a n V a ­
li, K o n y a valiliğinden mütekait, g a y e t eski bir z a t o l d u ğ u
r i v a y e t o l u n u y o r . İsmi Ali Rıza'dır. Kuvvetim, 250 kişi ç ı ­
k a r ı r bir t a b u r ve d ö r t makinalı tüfekli bir mitralyöz b ö ­
l ü ğ ü n d e n ibarettir. Halk ile henüz görüşülmemiştir. E r k â ­
nı v i l â y e t t e n Defterdar Ferit b e y vardır.
— Şimdi, bizzat vali vekâletini deruhte b u y u r u n u z .
V e b ü t ü n kuvayı a s k e r i y e v e mülkiyeyi elinize a l m a y a t a ­
m a m e n salâhiyettarşınız. Gelmekte olan valiyi d e r h a l tev­
kif ettirecek tedabiri seria ittihaz b u y u r u n u z . İcraatınıza
"fiilen mümaneat e d e n l e r e karşı bilâtereddüt silâh istimal
ettiriniz. V i l â y e t d e f t e r d a r ı , benim Diyarbakır'dan tanıdığım
F e r i t b e y ise size m u a v e n e t etmesi lâzımdır. B o l u muta­
sarrıfına, aldığınız vaziyeti ve salâhiyeti şimdi bildirerek
o n u n da İstanbul'a karşı a y n ı veçhile hareket etmesini

167
tarafımızdan s ö y l e y i n i z . S i n o p Mutasarrıfı M a z h a r T e v f i k
b e y e de benim tarafımdan aynı talimatı veriniz. Y a n ı n ı z d a
hangi şifre miftahı v a r d ı r ?
— Vali vekâletini Deftertar Ferit b e y e v e r e c e ğ i m .
K e n d i m deruhte e d e m e y e c e ğ i m . Bildiğiniz Ferit beydir.
S i n o p mutasarrıfı bildiğinizdir. Kendisi azledilmiştir. V e ­
kâlet, jandarma tabur kumandanı Remzi b e y d e d i r . M a z ­
h a r T e v f i k beyin S i v a s ' t a o l d u ğ u bildiriliyor. Şifre miftahı
mevkuf alay kumandanındadır. T a l e p edildi. A l a c a ğ ı m c e ­
vaba göre arzederim, efendim. .
— Yanınızda b a ş k a şifre miftahı v a r mıdır? Ferit
b e y , şimdi n e r e d e d i r ? V a z i y e t t e n malûmattar mıdır?
— V a z i y e t t e n malûmatı yoktur. Şimdi, ç a ğ r ı l d ı , gele­
cektir. B e n , hiç şifre mihtarı almadım. Ç ü n k ü , tevkif e d i ­
leceğimi bilmiyordum. M a k a m şifresiyle y a z a r ı m , ümidin-
deydim.
— O r a d a k i jandarma t a b u r kumandanı kimdir? Ne
k a d a r jandarma kuvveti v a r d ı r ? Emriniz altına girdi mi?
— J a n d a r m a tabur kumandanı Emin bey, yanımda ve
benimle teşriki mesai etmiştir. M e v c u d u kırk tanedir. Pi­
y a d e t a b u r kumandanı Şerif b e y , kendisi biraz budala o l ­
d u ğ u n d a n şimdilik tevkif edilmiştir. J a n d a r m a t a b u r ku­
mandanı Emin b e y , y ü z b a ş ı d ı r . D e f t e r d a r Ferit b e y g e l d i ;
yanımdadır.
Emin beyi biraz anlatır mısınız?
— 318 neşetli, Ü s k ü p l ü E m i n , tanırsınız. M a h s u s e l ­
lerinizden öpüyorlar.
— Emin efendiyi tanırım. Ferit b e y e v a z i y e t i anlat­
tınız mı? Mühim h u s u s a t makam ş i f r e s i y l e , b i l d i r i l e b i l i r .
S i n o p mutasarrıf vekili o l a n jandarma kumandanı ş a y a n ı
emniyet olmadığı takdirde o n u n y e r i n e s i z c e tensip oluna­
cak münasip birinin vekâlete geçirilmesi e s b a p ve teda-
birinin istikmali düşünülmelidir.
M u a v e n e t e ihtiyaç g ö r ü y o r m u s u n u z ?
— Kuvvete ihtiyaç g ö r ü p görmediğimi bilâhare a r z e -
d e c e ğ i m . J a n d a r m a t a b u r kumandanı, yeni g e l d i ğ i için
ahvali malûm olamamıştır, efendim.
G ö r ü ş m e b u r d a b i t i y o r d u . Yalnız, M u s t a f a Kemal, A l -

168
b a y O s m a n beyle Ferit b e y e a y r ı c a ş ö y l e bir telgraf çekti:
— T e d a b i r ve icraatınızda muvaffakiyet temenni ede­
rim. Bizi v a z i y e t i n i z d e n ve gelmekte olan valinin tevkif
edildiğinden h a b e r d a r b u y u r m a n ı z a intizar eyleriz.

Mustafa KEMAL

KASTAMONU YOLUNDA BİLİNMEYENE GİDİŞ

Bir milletin evlâtlarının fedakâr­

lıkları, kahramanlıkları için öl­
çü bulunamaz.
Mustafa Kemal

T e ğ m e n S e y f e t t i n , atını d o l u d i z g i n s ü r e r e k k o l o r d u
merkezine g i d i y o r d u . 23 yaşındaki T e ğ m e n i n d ü ş ü n c e l e r i ,
merakın karanlık labirentlerinde bir çıkış yeri a r a y a r a k
b o ş u n a dolaşıp d u r u y o r d u . Atından y ü z kez hızlı k o ş a n
d ü ş ü n c e l e r i , çok ivedi çağrılışının nedenini ç ö z e m e y e c e k ,
kolorduda bu merak d a h a da katmerlenerek o n u bir s e ­
rüvenin içinde ç ö z ü m a r a m a y a d o ğ r u g ö t ü r e c e k t i .

15 Eylül 1919 g ü n ü n ü n bu ikindi ü s t ü , tozlu ve d u r g u n

A n k a r a havasını serin bir su gibi iki y a n a ayırarak ko­
ş a n h a y v a n , g e n ç T e ğ m e n i kolorduya eriştirmekte gecik­
medi. Kendisini ç a ğ ı r a n buyrukta Kurmay Binbaşı Halis
beyi (Bıyıktay) g ö r m e s i bildiriliyordu. K o l o r d u n u n içi ak­
şamın alaca karanlığıyla d o l m a y a başlamıştı. Kurmay baş­
kanının odasına g i r d i ğ i n d e o n u alaca karanlık içinde b ü ­
r o s u n u n arkasında g ö l g e l e r e b o ğ u l m u ş , ufalmış, renksiz-
leşmiş, çok d ü ş ü n c e l i b u l d u . T e ğ m e n S e y f e t t i n , gözleri
kalın perdeleri yarı kapalı p e n c e r e l e r d e n s ü z ü l e n donuk
aydınlığa alışınca başkanın y ü z ü n ü d a h a iyi s e ç e b i l d i . H a ­
lis beyin y ü z ü n d e sert bir kumandanınkinden ç o k şefkate
b e n z e r tatlı bir anlam v a r d ı . G e n ç T e ğ m e n e ö y l e geldi ki
sanki kurmay başkanı kendisine a c ı y o r d u . Halis b e y i n z e ­
ki bakışları, o n u n ü z e r i n d e bir kurbana bakar gibi a c ı y a ­
rak g e z i n i y o r g i b i y d i . S e y f e t t i n b e y e ö y l e geldi ki kur-

169
m a y başkanı kendisine çok önemli ve o o r a n d a tehlikeli,
o o r a n d a da şerefli bir g ö r e v v e r e c e k t i . Yalnız, bu g ö r e v ,
yirmi ü ç y a ş ı n d a t e c r ü b e s i z bir T e ğ m e n e v e r i l m e y e c e k
ö n e m d e y d i . Demek ki kadro eksikliğinden çok önemli bir
g ö r e v i , y a p ı p y a p a m a y a c a ğ ı n ı hesaplamadan k e n d i s i n e
v e r e c e k l e r d i . K u r m a y başkanının yumuşak d u r u m u n d a n
b u , a ç ı k ç a anlaşılıyordu.
Halis bey, ö m r ü n ü n en ağır yargılarından birini v e r e n
bir ağır c e z a reisine b e n z i y o r d u :
— S e y f e t t i n , o ğ l u m , dedi. Şimdi, size bir emir v e r e ­
c e ğ i m . Bu emir, her askere b ü t ü n askerlik h a y a t ı n c a v e ­
rilmeyen ağır bir vazifedir. S i z de b u g ü n e kadar b ö y l e bir
emirle karşılaşmamışsınızdır. Memleketin bizden beklediği
ç o k mühim, hayatî vazifeler ö n ü n d e b u l u n u y o r u z . S i z e
v e r e c e ğ i m b u zarfın içerisinde, y a p a c a ğ ı n ı z v a z i f e tafsi­
latıyla, yazılıdır.
Bir şartla ki zarfın evvelâ üzerini o k u y a c a k ve s o n r a
e n samimi arkadaşlarınıza dahi vazife aldığınızdan k a f i y e n
. b a h s e t m e d e n vazifenin icrasına koşacaksınız.
Ne paramızın, ne de tahsisatımızın olmadığını ve bu
itibarla da size harcırah v e r e m e y e c e ğ i m i z i ve bu mukad­
d e s y u r t vazifelerini hasbî olarak y a p a c a ğ ı n ı z ı ü z ü l e r e k
bildiriyorum. S a d e c e bu vazife e s n a s ı n d a ekmeğinizi te­
min etmek üzere kolordu kumandanımız size a n c a k b e ş
lira tedarik edebildi. B u n u lütfen hoş g ö r e r e k kabul ediniz.
S ö y l e y e c e k başka bir kelimem yoktur.
S i z e v a z i f e n i z d e muvaffakiyetler diler, vazifenin e h e m -
.miyeti dolayısıyla da çok dikkatli olmanızı tavsiye e d e r i m ,
y a v r u m ! Y o l u n u z açık o l s u n .
T e ğ m e n Seyfettin, Halis beyin çok ş e y anlatan s ö z ­
leri karşısında ne d i y e c e ğ i n i şaşırmıştı. Sanki dili tutul-
.muştu. Halis beyin kendisine uzattığı kapalı zarfla b e ş li­
r a y ı alıp c e b i n e yerleştirdikten s o n r a çakı gibi s e r t bir
d ö n ü ş yaparak o d a d a n çıktı. Halis bey, gözlerindeki y u ­
muşacık anlamla o n u kapıdan uğurladı.
S e y f e t t i n bey, meraktan ç a t l a y a c a k duruma gelmişti.
I s s ı z bir y e r e kapağı atıp hemen zarfı açmak u ğ r u n a d e ­
lice bir sabırsızlığa tutulmuştu. Hemen atına a t l a y a r a k

170
ü n l ü kuyulu k a h v e n i n y o l u n u tuttu. Atını bir y a n a iliştire­
r e k k a h v e y e g i r d i , k u y t u bir k ö ş e y e çekilerek b i r ç a y ıs­
m a r l a d ı . S o n r a ç e v r e s i n e bir g ö z g e z d i r e r e k ö n e m s i z bir
k â ğ ı t p a r ç a s ı ç ı k a r ı y o r m u ş izlenimini y a r a t m a y a çalışarak
c e b i n d e n zarfı çıkardı. Üzerini dikkatle g ö z d e n g e ç i r d i .
« M ü h ü r mumu ile kapatılmış olan o r t a büyüklükteki zar­
fın ü z e r i n d e şu t ü m c e l e r y a z ı l ı y d ı » : «16 E y l ü l , şafakla be­
r a b e r A n k a r a ' d a n hareket edilecek. Ç a n k ı r ı b o ğ a z ı y o ­
luyla yirmi kilometre katedilecek ve yirmi kilometreye rast­
l a y a n değirmenler mevkiinde zarf açılarak vazifeler oku­
n a c a k t ı r . Z a r f ı n d a h a evvel açılması yasaktır.»
G e n ç T e ğ m e n , keşke b u satırları o k u m a s a y d ı , şimdi,
m e r a k ı eskisinden kat kat aşkındı. G e r ç e k t e n de kısa as­
kerlik y a ş a y ı ş ı n d a b ö y l e bir buyruk ne almış, ne de işit-
mişti. H i ç bir a r k a d a ş ı n ı n da b ö y l e bir buyrukla karşılaştı­
ğını s a n m ı y o r d u . K a f a s ı n d a binbir ateşli belki dolaşırken
y e r i n d e n fırladı, atına atladığı gibi evinin y o l u n u tuttu. 16
E y l ü l s a b a h ı , t a n y e r i a t a r k e n , yola çıkacaktı. H e m e n yol
h a z ı r l ı ğ ı n a başladı.
G e c e y i kışlada u y k u s u z v e hazırlıkla g e ç i r d i k t e n s o n ­
r a p u s l u g ü z s a b a h ı n ı n içinde karşı d a ğ l a r v e A n k a r a
kalesi h e n ü z kapkara bir duman yığını gibi y ü k s e l i r k e n
k u z e y e d o ğ r u g i d e n Ç a n k ı r ı y o l u n a d ü ş t ü . A r k a s ı n d a n iki
a ğ ı r makinalı tüfekle g e r e ç l e n m i ş bir s ü v a r i takımı geli­
y o r d u . Seyfettin b e y , g e c e takımını gizlice hazırlamış, s a ­
b a h l e y i n eratın kalk b o r u s u çalmadan takımıyla bir g ö l g e
gibi kışladan çıkmış, merakla s e r ü v e n i n e d o ğ r u ilerlemeye
başlamıştı. Yola ç ı k a c a ğ ı n ı hiç bir a r k a d a ş ı n ı n ruhu bile
d u y m a m ı ş t ı . Ç a n k ı r ı b o ğ a z ı n d a n o l d u k ç a s e r i n bir y a y l a
e s i n t i s i g e l i y o r d u . Y ü r ü y ü ş kolları, her ş e y d e n h a b e r s i z
i l e r l i y o r d u . İçinde tehlike engerekleri kıvranan bir mera­
k ı n v e r d i ğ i k a y g u . T e ğ m e n Seyfettin beyi ç o k tetikte b u ­
l u n d u r u y o r d u . T a k ı m ı n tehlikeli bir b ö l g e y e d o ğ r u y o l al­
d ı ğ ı belliydi. B u n u biliyordu. O . b u takımıyla b u y a z ,
e p e y c e civcivli g ü n l e r geçirmiş, dağ taş g e z m i ş , dolaş­
mıştı. Artık b ü s b ü t ü n ihtilâlin karşısında işler y a p m a y a ,
d o l a p l a r ç e v i r m e y e çalışan A n k a r a valisinin izlenişinde
b u l u n m u ş , kuvayı milliyenin karşısında y e r alan kimi köy-

171
1er ve bucaklardaki tehlikeli elebaşıları y a k a l a y ı p kolor­
d u y a teslim etmişti. B u n l a r d a kendine g ö r e birer g ö r e v ­
d i . N e d i r ki bu kezki g ö r e v i n biçimi hiç de o n l a r a b e n z e ­
m i y o r d u . O z a m a n , insan n e r e y e g i d e c e ğ i n i , ne y a p a c a ­
ğ ı n ı , kimi yakalayıp g e t i r e c e ğ i n i , kime k u r ş u n atıp kime
a t m a y a c a ğ ı n ı biliyordu. Bu bilinmeyene gidiş, yürekli, bir
a s k e r o l d u ğ u halde o n u n r u h u n u bir z e n b e r e k gibi s o n u ­
na dek g e r m e k t e n uzak k a l m ı y o r d u . S e y f e t t i n b e y , kıta-
s ı y l a gerekli y o l u kestirdikten s o n r a , akar sular v e d e ­
ğ i r m e n g ü r ü l t ü s ü y l e dolu bir ağaçlıkta mola emrini v e r d i .
T a t l ı , gevşeklik v e r e n bir g ü z g ü n e ş i , ince bulut t a b a k a ­
larının a r a s ı n d a n s ü z ü l e r e k b o ş ve g e n i ş topraklara ini-
y o r ^ kuytularda s o n y a ğ m u r d a n s o n r a a ç m ı ş u t a n g a ç g ü z
ç i ç e k l e r i , y a ş a m a y a hevesli varlıklarıyla g ö z d e n kaçmı­
y o r l a r d ı . D e r e boylarındaki sisler, y a v a ş y a v a ş y ü k s e l m i ş ,
uzak d a ğ l a r ı n demir renkli g ö r ü n ü ş ü , insanı g e z i y e ç a ğ ı ­
ran bir y u m u ş a k y ü z a l m a y a başlamıştı. S e y f e t t i n b e y ,
e r a t t a n , katırlardan ve a t l a r d a n biraz ö t e d e bir a g a ç al­
tına sığındı. D e ğ i r m e n o l u ğ u n d a n köpürerek bir s ü r ü ak
g ü v e r c i n gibi aşağıdaki yeşil çimenlere d ö k ü l e n suların
g ü r ü l t ü s ü bile g e n ç T e ğ m e n e romantik bir gençlik g ü z e l ­
liği y a r a t m a k t a n uzaktı. B ü t ü n aklı, c e b i n d e k i saatli bir
b o m b a gibi kurulmuş b e k l e y e n zarfta idi. A ğ a c ı n altına
o t u r u r o t u r m a z bir a t m a c a gibi z a r f a atıldı; b u n u sıtmalı
parmaklarıyla birkaç s a n i y e d e yırtıp açtı. « Z a r f ı n i ç i n d e n
iki büyük eseri cedit kâğıdı çıktı. Bu kağıtlardan birinde
S e y f e t t i n b e y e g ö r e v i n i ayrıntılarıyla bildiren k o l o r d u e m ­
ri, ö b ü r ü n d e de « u z u n c a bir mektubun s u r e t i » v a r d ı . İlkön­
c e bir bardak s u i ç e r c e s i n e k o l o r d u b u y r u ğ u n u o k u d u . B u
b u y r u ğ u n özeti ş u y d u :

— Kolordu kumandanlığınca Kastamonu'ya kuvayı

milliyemizin örgütlenmesi u ğ r u n a g ö r e v l i olarak g ö n d e ­
rilen A l b a y O s m a n b e y e karşı padişah yanlısı olan Kas­
t a m o n u valisi, jandarma kumandanı ve posta-telgraf b a ş ­
m ü d ü r ü n ü n kışkırtma v e aldatmaları üzerine A n k a r a ' y a v e
k o l o r d u n u n buyruklarına i s y a n e d e n K a s t a m o n u p i y a d e
a l a y ı n c a O s m a n bey tutuklanmış ve A n k a r a ile haberleş­
me kesilmiştir. Ç a b u c a k K a s t a m o n u ' y a g i d e r e k vali ile

172
j a n d a r m a kumandanı v e telgraf m ü d ü r ü n ü tutuklayacak
v e O s m a n beyi hapisten kurtararak kendisinin g ö r e v i n e
y e n i d e n başlamasını s a ğ l a y a c a k v e O s m a n b e y i n d e « m u ­
vafakatini» alarak tutukluları k o r u y a r a k A n k a r a ' y a getire­
ceksiniz. Kastmonu'ya, buyruğu okuduktan sonra gide­
c e k s i n i z v e mutlaka Ç e r k e ş ü z e r i n d e n y ü r ü y e c e k s i n i z . Y o l ­
larda v e konakladığınız y e r l e r d e ö z g ö r e v i n i z i s a k l a y a c a k ,
halka ve köylülere, s a v a ş k a ç a ğ ı askerlerin eşkiyalık y a p ­
tıklarından halkın yakındığını ve kolordu b u y r u ğ u ile bu
e ş k i y a y ı k o v a l a m a y a çıktığınızı y a y a c a k s ı n ı z . K a l a c a ğ ı n ı z
k ö y v e kasabalarda v e u y g u n b u l a c a ğ ı n ı z y e r l e r d e sureti
ekli o l a n , veliahtın p a d i ş a h a verdiği ve memleketin karı­
şıklık içindeki b u g ü n k ü d u r u m u n u v e y u r d u n b ü t ü n ü n ü n
d ü ş m a n l a r ı m ı z c a işgal edildiğini, y u r d u n kurtulması uğ­
r u n a mutlaka ulusal bir ayaklanmanın g e r e k t i ğ i bildiren
m e k t u b u n u da köylülere o k u y a r a k onların da ulusal dav­
ranışlara katılmalarını s a ğ l a y a c a k s ı n ı z .
Seyfettin b ^ y , b u b u y r u ğ u o k u r k e n n e b ü y ü k tehlike­
lerin kendini beklediğini d u y u y o r v e tüyleri ü r p e r i y o r d u .
B i r p i y a d e alayı A n k a r a ' y a karşı ayaklanmıştı, s o n r a b u ,
y a l n ı z başına da değildi. Vilâyetin en önemli âmirini de
yedeklemişti. B u , dış g ö r ü n ü ş ü y l e k o s k o c a bir g ü ç t ü . B u n ­
lar, padişahın görevlileri s a y ı l d ı ğ ı n d a n halk da ç o ğ u n l u ­
ğ u y l a bunların s a f ı n d a y d ı .
İşte, o, topuyla t ü f e ğ i y l e , bir alay a s k e r i , yığınla jan­
d a r m a s ı , p a d i ş a h ç ı ve halifeci y ü z b i n l e r c e halkıyla bir
ş e h r e karşı şu iki a ğ ı r makinalı t ü f e ğ i , y ü r e ğ i n d e k i y u r t
s e v g i s i , askerlik g u r u r u v e şerefiyle v e bir d e yirmi ü ç
yaşıyla yürüyecek ve bütün bu kocaman düşman gövdeyi
k u v a y ı milliyeci A n k a r a ' n ı n y o l u ü z e r i n d e n bir kenara ite­
c e k ya da saf dışı e d e c e k t i . E h , bu da a n c a k bir mucize
ile yapılacak bir işti. Kim bilir, belki de K a s t a m o n u ' y a
v a r ı n c a y a dek b ö y l e bir m u c i z e de baş g ö s t e r i r , o da u t a n ç
d u y m a d a n g ö r e v i n i y a p a r a k ele g e ç i r d i ğ i yırtıcı kuşlarla
Ankara'ya dönerdi.
T e ğ m e n S e y f e t t i n , K o l o r d u K u r m a y B a ş k a n ı Halis b e ­
y i n çatık kaşlarının altından k a y g u l u bakışlarıyla kendisini
u z u n uzun s ü z m e s i n i n nedenlerini şimdi d a h a iyi a n l ı y o r d u .

173
 B u n u n üzerine, « g e n ç l i k ateşinin kırbaçladığı ö l ç ü ­
s ü z bir g u r u r » bütün tehlikelere v e k a y g u l a r a y ü k s e k s e s ­
le m e y d a n o k u y a r a k benliğini s a r d ı . « T a r i h î işler y a r a t a n
büyük insanların d u y a b i l e c e ğ i s o n s u z bir z e v k l e k e n d i n ­
d e n g e ç » t i . Artık, p a d i ş a h d a , o n u n her türlü cellâdı d a .
g ö ğ s ü n ü delecek yağlı k u r ş u n l a r d a , d a r a ğ a ç l a r ı d a o n a
v ı z g e l i y o r d u . B u g ü z e l y u r d u n başında e k ş i y e n , e j d e r h a
d a olsa ü s t ü n e y ü r ü y e c e k v e onları s ü r ü p sınırların ö t e ­
sine atacaktı. G e n ç yürekjerin o a r s l a n romantizmi d a m a r ­
larından g e ç e n her damla kanı ateşlemişti.
Kendisini tepeden t ı r n a ğ a mutluluk olarak d u y u y o r ­
d u . O bu derin ve ç ı l g ı n c a z e v k i n hayali içinde k e n d i s i n ­
d e n g e ç m i ş , buyrukları y e n i d e n y e n i y e o k u m a k t a y k e n « k u ­
laklarını tırmalayan» bir s e s l e kendine gelerek silkindi.
O n u bu tatlı d ü ş t e n u y a n d ı r a n takım ç a v u ş u n a öfkeli öf­
keli baktı. T a k ı m ç a v u ş u , u z a k l a r d a karararak d e r i n l e ş e n
boğazı parmağıyla göstererek :
— K u m a n d a n ı m , d e d i , A n k a r a ' d a n bize d o ğ r u bir
s ü v a r i kıtası g e l i y o r , bakın hele!
Baktı. G e r ç e k t e n de u z a k t a n bir atlı y ü r ü y ü ş kolu
z o r l u bir y ü r ü y ü ş l e üstlerine g e l i y o r d u . B u n l a r , A n k a r a
y ö n ü n d e n geldiklerine g ö r e d ü ş m a n olmadıkları belliydi.
O n l a r ı bekleyip kim olduklarını v e nerden gelip n e r e y e
gittiklerini ö ğ r e n m e d e n y o l a çıkmak istemedi. Yarım s a a t
s o n r a atlı kıtası d e ğ i r m e n b a ş ı n d a y d ı . B u , onların alayının
ikinci b ö l ü ğ ü y d ü . Bölük kumandanı da arkadaşı M a n a s t ı r ­
lı Ü s t e ğ m e n A t â b e y d i . S e y f e t t i n bey, şaşırmıştı. D u r a n
takımın kumandanı d o ğ r u c a o n u n yanına geldi. O n u n elin­
de de kendisine verilen mühürlü zarfın b a ş k a bir b e n ­
zeri vardı :
— S e n de mi bu biçimde g ö r e v aldın? Demek b e r a ­
beriz, d e d i . Z a r f ı , S e y f e t t i n b e y i n y a n ı n d a yırttı. İ ç i n d e n
Seyfettin b e y e verilen b u y r u k l a r ı n benzeri çıktı.
İki a r k a d a ş , b a ş b a ş a v e r e r e k buyrukları birlikte o k u ­
dular.
İki g e n ç s u b a y , tehlikenin g ö z ü n e birlikte y ü r ü m e y i
kararlaştırdılar. Kıtalarına y ü r ü y ü ş emri v e r d i l e r v e Ç e r ­
keş üzerinden Kastamonu üzerine yürüdüler.

174
 Seyfettin beyin a ğ ı r makinalı tüfek takımıyla A t â b e ­
y i n süvari b ö l ü ğ ü e p e y c e önemli v e kendine g ü v e n e n
bir g ü ç olarak K a s t a m o n u ' y a d o ğ r u hızla ilerlediler. A n ­
kara sınırındaki Ravlı k ö y ü n ü n d o l a y l a r ı n a v a r d ı k l a r ı n d a
g ü n e ş batmış, karanlık ç ö k m e y e başlamıştı. K ö y ü n dışın­
d a b i r o r d u g â h kuran s u b a y l a r , hem a s k e r e p a r a y l a ufak
bir akşam yemeği yaratmak, hem de ellerindeki p a d i ­
ş a h a akıl v e r e n V e l i a h t A b d ü l m e c i t efendinin ünlü mek­
t u b u n u halka okumak ü z e r e köye girdiler. Yatsı vaktiydi.
K ö y a ğ a s ı , imam, m u h t a r ve kimi köylüler, iki g e n ç s u ­
b a y ı n çevresini alarak d ü n y a n ı n yeni g i d i ş a t ı n d a n e n y e ­
ni haberleri almak ü z e r e kulak kesildiler. M u s t a f a Kemal'­
d e n , Damat Ferit'ten, İngilizlerden, R u m l a r d a n , Ermeniler­
d e n s ö z eden iki s u b a y , e p e y c e ilgi topladılar. B u n d a n
y ü r e k l e n e n ve g ü z e l bir kuvayı milliye p r o p a g a n d a s ı y a p ­
manın sırası geldiğini a n l a y a n s u b a y l a r , birbirinin g ö z l e ­
rine baktılar ve A t â b e y , meşin emir ç a n t a s ı n d a n çıkar­
dığı tehlikeli mektubu y a v a ş y a v a ş , tane tane o k u m a y a
ve dinleyicilerin yüzlerini rafın ü z e r i n d e y a n a n zayıf bir
g a z lâmbasının aydınlığında dikkatle kontrol e t m e y e b a ş ­
ladı. Bu sırada, a ğ a başta olarak köylüler, birbirlerine
b a k ı y o r , g ö z l e r i y l e birbirlerine bir ş e y l e r d a n ı ş ı y o r l a r d ı .
S o n r a , durmadan imama b a k m a y a başladılar. İmam, y a ­
v a ş y a v a ş dikiliyor, sakalını s ı v a z l ı y o r v e k a v g a c ı bir h o ­
r o z gibi b o y n u gittikçe geriliyor, çatık kaşlarının altında
yıldırım s a ç m a y a b a ş l a y a n bakışlarını hem iki g e n ç s u ­
b a y ı n , hem de dinleyenlerin ü z e r i n d e g e z d i r m e y e başlı­
y o r d u . Seyfettin b e y d e , Atâ bey d e bir ş e y l e r s e z i n l i y o r ­
larsa da kabadayılığa bal sürerek o k u m a y ı y a r ı d a kes­
mek istemiyorlardı.

İmam, en s o n r a d a y a n a m a d ı :
— Zabit efendiler, d e d i , siz p a d i ş a h düşmanısınız.
B u mektup uydurmadır, b u n u , köylünün zihinlerini b u l a n ­
dırmak için o k u y o r s u n u z . S i z i n İstanbul'da padişahın mah­
kemesinde asılmanız gerek. S i z l e r zındıksınız. Halifemiz
efendimize karşı g e l i y o r s u n u z .
B u , alarm ç a n ı o l d u . O d a y ı d o l d u r a n bütün köylüler
a y a ğ a fırladı v e g e n ç s u b a y l a r ı n ü s t ü n e atıldı. Y u m r u k ,

175
tokat, sille, bağrışmalar, ç a ğ r ı ş m a l a r ortalığı bir d ö ğ ü ş
m e y d a n ı n a d ö n d ü r m ü ş t ü . E n s o n r a , dışarı fırlayabilen
g e n ç s u b a y l a r , ç e v r e l e r i n i n eli s o p a l ı , kazmalı, kürekti
b a ş k a köylülerle çevrildiğini g ö r ü n c e d u r u m u n ç o k nazik
o l d u ğ u n u anladılar. H a r m a n y e r i n d e kurulan o r d u g â h t a k i
a s k e r l e r e bir parola ile d u r u m u bildirmek ve eratı silâh
başı edip köye saldırtmak ü z e r e S e y f e t t i n b e y , t a b a n c a ­
sıyla iki el ateş etti. B i r a z s o n r a köy kuşatılmış ve ma­
kinalı tüfeklerin namluları k ö y e karşı çevrilmiş ve silâhlı
erler, köy odasını k u ş a t a n köylüleri çil y a v r u s u gibi d a ­
ğıtmıştı. A t â b e y , muhtara :
— B a n a bak, muhtar, d e d i , köylülerine uslu uslu otur­
malarını, işlerinden g ü ç l e r i n d e n b a ş k a bir ş e y e burunla­
rını sokmamalarnı salık ver. T ü r k o r d u s u n u n s u b a y l a r ı n a
karşı ne biçim d a v r a n a c a k l a r ı n ı da ö ğ r e n s i n l e r . H a y d i ,
şimdi Allahaısmarladık, fakat, k ö y ü n ü z d e n size k ü s k ü n ve
kalbimiz kırık olarak g i d i y o r u z .
S e n d e imam e f e n d i , köylülerini ş a ş ı r t m a m a y a çalış.
Şimdilik sizleri affederek b u r d a n u z a k l a ş ı y o r u z . Fakat,
R a v l ı k ö y ü ö l ü n c e y e dek ş u a s k e r l e r v e bizler ü z e r i n d e
ç o k acı izler bırakacaktır.
İki g e n ç s u b a y , e p e y c e hırpalanmıştı. Üstlerini başla­
rını düzelterek harman yerindeki k a r a r g â h a d o ğ r u y ü r ü ­
d ü l e r . K u v a y ı milliyeciliğin g ü ç l ü l ü ğ ü , padişahın v e İngi­
lizlerin karşısında değil d e T ü r k k ö y l ü s ü n ü n k a r ş ı s ı n d a
d a h a iyi a n l a ş ı l ı y o r d u .
i
**
Y a ş , kıdem v e t e c r ü b e c e S e y f e t t i n b e y d e n üstün o l a n
A t â b e y , d o ğ a l olarak iki kıtanın da kumandanı sayılırdı.
A t l a r ı n ı n ü z e r i n d e y a n y a n a g i d i y o r , bir y a n d a n d a y a p ı ­
lacak işleri en ince ayrıntılarına dek d ü ş ü n ü y o r ve alı­
n a c a k tedbirler ü z e r i n d e g ö r ü ş ü y o r l a r d ı .
— Atâ b e y ; vazifemizin icrası s a h a s ı n a girdik, ya
olumlu y a d a o l u m s u z bir ş e y l e r y a p m a k z o r u n d a y ı z . Ş e ­
hir ve şehirdeki s o n d u r u m ü z e r i n d e hiç bir bilgi alama­
dık. Bu bizi korkutan derin s e s s i z l i ğ i n altında g i z l e n m i ş ,
önemli bir sır o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . A l a y A n k a r a ' y a karşı
a y a k l a n d ı ğ ı n a g ö r e t u t u k l a y a c a ğ ı m ı z vali ve jandarma ku-
17S
mandanı ile b e r a b e r d i r . O s m a n bey d e y a ö l d ü r ü l m ü ş y a
d a İstanbul'a gönderilmiştir. Bizim görevimiz d e b u a d a m ­
ları yakalamaktır. B u n u y a p m a k için de alayla ç a r p ı ş a ­
c a ğ ı z . Alay b i z e g ö r e b ü y ü k bir kuvvettir. Yalnız, belki
makinalı tüfekleri y o k t u r . A y n ı zamanda hareket g ü c ü
y o k t u r . Piyadedir. B i z s a y ı c a a z olmamıza karşın s ü v a r i ­
y i z ; hareket g ü c ü m ü z ç o k t u r . Hem de makinalı tüfekleri­
miz vardır. Şu halde ş e h r e atlı bir baskın y a p a r ı z . K a r ş ı ­
laşacağımız âsilerle çarpışırız. Ç o k üstün g ü c ü n saldırısı­
na uğrarsak bir a r a z i kesiminde tutunur ve A n k a r a ' y a ha­
ber g ö n d e r i r , d a h a ç o k kuvvet isteriz. E ğ e r karşı k o y m a
z a y ı f olursa b u d i r e n m e y i kırar v e şehri işgal ederiz. Ş u
halde, ilkönce bir keşif y a p a r a k durum ü z e r i n d e bilgi al­
mak gerekir. S i z , şimdi s e ç m e atlılardan, usta er ve o n ­
b a ş ı l a r d a n on iki kişilik bir keşif kolu ayırırsınız ve ş e h r e
•dört nalla dalarsınız. K a r ş ı koymaya ve ateşe u ğ r a r s a n ı z
keşif kolu ç a r p ı ş m a s ı y a p a r a k ivedi bana bir r a p o r yetiş­
tirirsiniz. E ğ e r , karşı k o y m a olmazsa dört nalla ş e h r i n bir
başından girer, ö b ü r b a ş ı n d a n çıkar, b ö y l e c e d e d u r u m u
ö ğ r e n i r , y a k a l a y a c a ğ ı n ı z bir iki şehirliyi de atların terki­
sine alarak ş e h r i d ı ş a r ı d a n dolaşıp yine b u r a y a , bize g e ­
lirsiniz. Bu a d a m l a r d a n ve sizin gördüklerinizden bilgi e d i ­
nerek harekete g e ç e r i z . B e n , şimdilik bu sırtlarda makina­
lı tüfeklerle s ü v a r i b ö l ü ğ ü n ü mevzie sokarak ş e h r e a t e ş
a ç a c a k biçimde tertibat alıp senden haber b e k l e y e c e ğ i m .
H e m e n süratle h a r e k e t e g e ç , keşfini y a p . kardeşim.
K a r d e ş ç e , d o s t ç a o i s a da bu bir buyruk sayılmalıydı.
S e y f e t t i n b e y , o n u k u m a n d a n olarak tanımak z o r u n d a y d ı .
B u , ç o k o l a ğ a n bir askerlik g e r e ğ i y d i . H e m e n , keşif kolu­
n u e n s e ç k i n e r l e r v e o n b a ş ı l a r d a n s e ç i v e r d i . O n l a r ı kar­
şısına dikerek K a s t a m o n u ' y a neden geldiklerini, şu sırada
ne y a p a c a k l a r ı n ı i n c e d e n i n c e y e anlattı. Bu iş de olup bit­
tikten s o n r a A t â beyin y a n ı n a giden Seyfettin b e y :
— Hazırız, k u m a n d a n ı m ! dedi. Atâ beyin g ö z l e r i y a ş
içindeydi. S e y f e t t i n b e y , baktı, d ü n akşam Halis b e y ; ken­
disine nasıl bir k u r b a n a b a k a r gibi bakmışsa şimdi Ü s ­
t e ğ m e n Atâ da kendisine benzeri bakışlarla b a k ı y o r , üs­
telik de a ğ l ı y o r d u . B i r ağıt s ö y l e r gibi :

177 3 / F . : 12
 — K a r d e ş i m . S e y f e t t i n , d e d i , bu g ö r e v i n ç o k t e h l i k e ­
lidir. İ s y a n e d e n alay, belli ki b i z d e n bir hayli b a ş y i y e c e k ­
tir. Y a k a l a n m a m a y a çalış! Kurşunla ölmek bir mutluluktur.
Yakalanıp, asılmak ç o k fecidir. Buna g ö r e d a v r a n , k a r ­
d e ş i m . G e l , bir kez de helâllaşalım!
A s k e r l e r d e n u z a k ç a bir a ğ a ç altında b ö y l e i ç t e n , d o s t ­
ç a v e s ı c a k ç a s o n kez bir g ö r ü ş ü r gibi g ö r ü ş ü p helâllaştı-
lar. İkisi de sarsılmıştı. S e y f e t t i n bey, hemen, h e y e c a n ı n ı
elden g e l d i ğ i n c e g i z l e m e y e çalışarak keşif kolunun y a n ı n a
k o ş t u , atına atladı, kılıcını ç e k t i , erlere de kılıç ç e k t i r d i .
S o n r a , atını d o l u d i z g i n ş e h r e d o ğ r u s ü r d ü . Ü s t e ğ m e n A t â ,
onların s a r ı bir t o z bulutu içinde uzaklaşışlarını g ö z l e r i
y a ş içinde bir süre s e y r e t t i . S o n r a keşif kolu g ö z d e n yitin-
ce o da d ü ş ü n d ü ğ ü tertibatı almak ü z e r e d a v r a n d ı .
Seyfettin beyle atlıları, ellerinde p a r l a y a n y a l ı n kılıç­
larıyla K a s t a m o n u ' y a daldılar. İki yanında tahta e v l e r i n s ı ­
ralandığı dar bir s o k a ğ a girdiler. Nalların taşlarda çıkar-
dijğı s e r t gürültüler, bütün g e c e y i belki de uyanık g e ç i r ­
miş olan mahalle halkını y e r i n d e n uğrattı. Bu n e y i n n e s i ­
dir diye kapıları, p e n c e r e l e r i hızla açıp büyük bir merakla
başını dışarı u z a t a n halk, kuvayı milliyecileri ve e l l e r i n d e ­
ki yalın* kılıçları g ö r ü n c e k o r k u d a n gözleri b ü y ü y e r e k kapı
ve pencerelerini y i n e hızla kapayıp evlerine çekiliyorlar­
d ı . Kadınların, erkeklerin b ö y l e büyümüş g ö z l e r l e kendi­
lerine bakarak içeri çekilmeleri, kuvayı milliyecilere, ken­
dilerine d ü ş m a n bir ş e h r e girdikleri kanısını v e r i y o r , ü z ü ­
l ü y o r l a r d ı . Yalnız, ç o k ç a üzülecek zamanları d a y o k t u .
Kendileri de şu s ı r a d a s o n u n u n nasıl g e l e c e ğ i bilinmeyen
ç o k tehlikeli ve korkulu bir s e r ü v e n i n o r t a s ı n d a y d ı l a r .
G e n ç T e ğ m e n i n b u n d a n çıkardığı anlama g ö r e şehir­
d e o l a ğ a n ü s t ü bir ş e y l e r o l u y o r v e b u , s ü r ü p g i d i y o r d u .
H e r s a n i y e bilinmeyen bir y e r d e n mevzilenmiş bir p a d i -
şahçıntn makinalı tüfeği ya da mavzeri üzerine ö l d ü r ü c ü
kurşunlarını kusabilir v e b u s e r ü v e n d e ş u r a c ı k t a b i t e b i ­
lirdi.
D o l u d i z g i n gitmeyi s ü r d ü r e n keşif kolu, ş e h r i n g ö ­
b e ğ i n e dek ilerlemişse de hiç bir y e r d e n ü z e r l e r i n e a t e ş
edilmemiş ve hiç kimse kendilerine düşmanlık g ö s t e r m e -

178
miş, ya da g ö s t e r m e k için m e y d a n a çıkmak yürekliliğini
g ö s t e r e m e m i ş t i . Boşaltılmış b i r ş e h r e girmiş g i b i y d i l e r .
Ç o k ilginç bir a n y a ş ı y o r l a r d ı . O n kişilik b i r k u v a y ı milli­
y e c i keşif kolu, bütün K a s t a m o n u ' y u ele g e ç i r m i ş g i b i y ­
d i . İslerdeydi bu ayaklanmış a l a y ? Y e r i n dibine mi g i r i p
saklanmışlardı?

S e y f e t t i n beyi b u d u r u m d a h a ç o k k o r k u t u y o r d u . H e r
s e s s i z l i ğ i n ardından kıyametlerin k o p t u ğ u n u askerlik bil­
gisiyle biliyordu. N e r d e y d i ş u ayaklanıp ortalığı g ü r ü l t ü y e
v e r e n a s k e r l e r v e kumandanlar? Keşif kolu, e n s o n r a
ş e h r i n ortasındaki büyük camiin y a n ı n a v a r d ı ve ilk kez
b u r d a b i r k a ç K a s t a m o n u l u y a denk g e l d i . B u n l a r , y e n i y a ­
pılmış tek katlı bir yapının ö n ü n d e dikilmiş d u r u y o r ve me­
raklı g ö z l e r l e yanlarına y a k l a ş a n yalın kılıç k u v a y ı milli-
y e c i l e r e bakıyorlardı,. B u r a y a dek hasım namına k i m s e y e
rastlamadılarsa d a her a n ayaklanmış alayın b i r p u s u s u n a
düşebileceklerini d ü ş ü n ü y o r v e ş a h i n gibi bakışlarıyla k ö ­
şeyi b u c a ğ ı araştırmaktan uzak d u r m u y o r l a r d ı . G e n ç T e ğ ­
men, bir çatışmaya tutuşabileceklerinden hâlâ k o r k u y o r ­
d u . N e y s e ki korktukları başlarına g e l m e d i . Yürekliliği a r ­
tan g e n ç T e ğ m e n , d ö r t nal İttihat v e T e r a k k i kulübü o l a ­
rak vaktiyle yapılmış o l a n y a p ı y a d o ğ r u yaklaştı. O r a y a
y a k l a ş t ı ğ ı n d a , Seyfettin beyin içi b ü s b ü t ü n rahatladı. T o p ­
lu o l a r a k d u r a n Kastamonuluların y ü z l e r i n e kendilerini
d o s t ç a karşılayan sevimli g ü l ü m s e m e l e r g ö r ü l ü y o r d u . S e ­
vimli ve saygılı olarak S e y f e t t i n b e y e :
— H o ş geldiniz! diye bağırdılar. B u d u r u m , g e n ç T e ğ ­
meni adamakıllı yüreklendirdi. Keşif kolunu d u r d u r a r a k i
— M e r h a b a , ağalar, nasılsınız? d e d i . Kalabalıktan
y a ş l ı c a b i r adam :
— Ç o k ş ü k ü r Allah'a, tehlikeyi atlattık, z a b i t e f e n d i .
Sizleri d ö r t g ö z l e bekliyorduk. S ü v a r i alayınız a r k a d a mı­
d ı r ? N e z a m a n g e l e c e k ? Kahramanlarımızı karşılayalım!
dedi.
Bu sırada, genç T e ğ m e n , yüzleri sevinç saçan birkaç
delikanlının birbirleriyle, y ü k s e k sesle ş ö y l e konuştuklarını
işitti :

179
 — Artık, korkumuz kalmadı. S ü v a r i alayımız yetişti.
Hamdolsun.
O n l a r ı n biribirlerini kutlayarak b ö y l e c e k o n u ş m a l a r ı ,
S e y f e t t i n beyi yeni bir bilmece karşısında bırakmıştı. K u r ­
n a z c a bu delikanlılardan biraz bilgi sızdırabilmek ü z e r e :
— Askerlerimiz n e r e d e ? A l a y kumandanı ve zabitler
n e o l d u ? Kimseyi g ö r m ü y o r u m ? d e d i .
— Askerlerimiz kışlalarındadır. Kışla da bu y o l u n s o -
nundadır. K a h r a m a n mülâzımıevvel Ş e v k e t b e y , onları hap­
settirdi. M i r a l a y beyi de hapisten kurtardı. Şimdi, hükümet
k o n a ğ ı n d a çalışıyorlar.

Seyfettin b e y , d u r u m u a ç ı k ç a g ö r m ü ş t ü . Demek ki,

« K a h r a m a n Ş e v k e t » d e n e n yiğit bir g e n ç s u b a y , kuva­
yı milliyeciler a d ı n a alaya ve h ü k ü m e t e el k o y m u ş , onlar
h e n ü z y o l d a iken duruma e g e m e n o l m u ş t u .
Yalnız, S e y f e t t i n beyin zihnini k u r c a l a y a n bir nokta
v a r d ı : S ü v a r i alayının A n k a r a ' d a n yola çıktığı masalı ner-
d e n çıkmıştı? Belki b u , kendi s ü v a r i takımıyla Ü s t e ğ m e n
A t â beyin kumandasındaki s ü v a r i b ö l ü ğ ü n ü n K a s t a m o n u ' ­
y a d o ğ r u y o l a çıkışına g ö r e u y d u r u l m u ş t u . Yalnız, b u n c a
gizlilik içinde yapılan bu askerî y ü r ü y ü ş ü K a s t a m o n u hal­
kına kim bildirmiş ve kim y a y m ı ş t ı ? S e y f e t t i n beyi en ç o k
kuşkulandıran d a b u y d u . A n k a r a - K a s t a m o n u telgraf ha­
berleşmesi kesik o l m a s a y d ı n e y s e ! D u r hele, şimdilerde
o n u d a ö ğ r e n e c e k v e b u , d ü n a k ş a m d a n beri ö ğ r e n m e k
için y a n ı p d u r d u ğ u bilmecelerin herhalde s o n u n c u s u o l a ­
caktı.

Bir ş e y d e ğ i l , şimdi K a s t a m o n u ' y a e g e m e n tepeler­

d e v e y o l kavşaklarında içi y a n a r a k haber bekleyip d u ­
ran Ü s t e ğ m e n A t â b e y e d e ivedi olarak bir r a p o r u ç u r ­
mak g e r e k i y o r d u .
Y i n e atını d ö r t nala kaldırarak keşif kolunun ö n ü n ­
d e kışlaya d o ğ r u u ç m a y a b a ş l a d ı . D e r e b o y u n d a y e l gibi
u ç a r a k g i d e n atlıların y ü r e ğ i n d e artık, b a ş a r ı n ı n z a f e r e
b e n z e r s e v i n c i ç ı r p ı n ı y o r d u . Kendilerini bir memleket fet­
hetmiş bir o r d u gibi g ü ç l ü d u y u y o r l a r d ı . Yalnız, kışlanın
kapısına vardıklarında S e y f e t t i n beyin içinde y i n e g a r i p
1
180
bir r ü z g â r esti. B ü t ü n a s k e r , kışlada toplanmıştı. Nizami­
ye nöbetçileri, içeri kuş u ç u r m a y a c a k biçimde yerleştiril­
mişlerdi. Yalnız, ç o k yaklaştıklarında nöbetçilerin g ü l e r
y ü z l e kapıları açtıklarını ve kendilerini beklenen a z i z ko­
nuklar olarak karşıladıklarım gördüler. Seyfettin b e y , çok
g e n ç olmakla birlikte askerlik hiylelerinin ç o k k a h p e c e
biçimlerini okulda o k u m u ş ve o r d u saflarındaki a r k a d a ş ­
larından dinlemişti. K ı z g ı n bir kuşku akrebi y a k ı c ı , ö l d ü ­
r ü c ü bir a ğ u ile dolu iğnesini kafasında g e z d i r m e y e baş­
lamıştı. Bu kuşku, o n a ç o k tetikte bulunmasını salıkiadı-
ğ ı n d a n arkadaşlarıyla ayak üzerinde bir anlaşma yaptı :

— Ç o c u k l a r , d e d i , s i z silâh başı y a p m ı ş olarak ka­

pının örtünde b e k l e y e c e k s i n i z . B e n , içeri girip d u r u m u a n ­
lamaya ç a l ı ş a c a ğ ı m . E ğ e r içerde bir silâh patladığını işi­
tirseniz hemen A t â b e y i n b ö l ü ğ ü n e bir haber ulaştırırsı­
nız; h a b e r c i y i g ö n d e r d i k t e n s o n r a da hemen kışlaya ateş
a ç m a y a başlarsınız. H a y d i , şimdi h o ş ç a kalın. Emrimi nok­
tası noktasına y e r i n e getirin. Y o k s a hepimizin c a n ı n ı c e ­
henneme g ö n d e r m e k t e gecikmezler. G ö r e y i m sizi ç o c u k ­
lar. B e n şimdi kışlaya g i r i y o r u m .

T e ğ m e n Seyfettin bey, bunu söyleyerek onbaşılardan

birini y a n ı n a aldı, nöbetçilerin taşkın s a y g ı s ı y l a karşı­
lanarak içeri girdi. E r l e r d e n biri o n u alıp t a b u r kuman­
danının o d a s ı n a g ö t ü r d ü . Seyfettin bey, k o r i d o r d a n g e ç e r ­
ken y u k a r ı d a kışla odalarının kapılarına çifte n ö b e t ç i l e r
dikilmiş o l d u ğ u n u g ö r d ü . Bunlara ilkin bir anlam v e r e m e -
d i y s e d e biraz s o n r a , t a b u r kumandanı kendisini s e v i n ç l e
karşılayarak g e c e g e ç e n heyecanlı olayı ö z e t olarak a n ­
lattı. T a b u r kumandanı « K a h r a m a n Ş e v k e t b e y » adını s ö y ­
lerken s a y g ı y l a bir t o n kullanıyordu. Demek ki bir yiğit
Ü s t e ğ m e n , z e k â s ı , yürekliliğiyle p a d i ş a h ç ı a y a k l a n m a y ı
bastırmış, K a s t a m o n u ' y u Seyfettin, ve Atâ beylerin takım
v e b ö l ü ğ ü n d e n ö n c e fethetmişti. Seyfettin b e y , bir ma­
sala b e n z e y e n bu olayı tane tane tabur kumandanının ağ­
z ı n d a n dinlerken, b u s a b a h y o l d a g e ç i r d i ğ i yiğitlik h e y e ­
canlarını bir d a h a y a ş ı y o r , b e n z e r i işi bir b a ş k a g e n ç s u ­
b a y y a p t ı ğ ı n d a n o n a imreniyor v e o n u n ' namına g ö ğ s ü

181
 k a b a r ı y o r , bu işi kendisi y a p m ı ş ç a s ı n a s o n s u z bir gurur
d u y u y o r d u . T a b u r kumandanı :
— G e r ç i , a s k e r g ö z altına alınmış d u r u m d a y d ı , f a ­
kat K a s t a m o n u ' n u n içinde v e dışında A n k a r a ' y a d ü ş m a n
kimselerin ç o k ç a b u l u n d u ğ u n u bildiğimizden bir b a l o n
u ç u r d u k : A n k a r a ' d a n s ü v a r i alayı g e l i y o r ! d i y e her y a n a
y a y d ı k . B ö y l e c e A n k a r a ' y ı tutanlara g ü ç . muhaliflere d e
k o r k u v e r m e y e çalıştık.
H a m d o l s u n ki A l l a h bize a c ı d ı , yalanımız sahileşti.
S ü v a r i l e r i m i z yetişerek bize soluk aldırdınız. A m a n , r a p o ­
r u n u z u g ö n d e r i n i z . G e r i d e süvariler d e aynı biçimde d ö r t
nala ş e h i r d e n g e ç e r e k kışlaya gelsinler. Bu geliş, halk
ü z e r i n d e büyük bir g ü v e n ve muhalif olanlarda da k o r k u
yaratacaktır.
G e n ç T e ğ m e n , h e m e n oracıkta r a p o r u n u y a z a r a k iki
atlı h a b e r c i ile b ö l ü ğ e g ö n d e r d i . Dört nala gelmelerini
sıkıca salıkladı. Bu iş de olup bittikten s o n r a , temelli
bilgi almaya çalıştı.
Pek a z z a m a n s o n r a A t â beyin b ö l ü ğ ü , kılıçlan g ü n e ş ­
t e parlayarak ş e h r i n a n a c a d d e s i n d e n g e ç t i , halkın g ü v e n
d o l u bakışlarıyla u ğ u r l a n a r a k d e r e b o y u n d a n kışlaya v a r ­
dı.
Seyfettin beyle A t â b e y , atlı birliğini kışlada istira­
hata g e ç i r d i l e r v e o n l a r a A n k a r a ' d a n böyle g e c e y i g ü n ­
d ü z e katarak a p a r t o p a r K a s t a m o n u ' y a n e d e n geldikleri-
I ni anlattılar. A s k e r l e r e bu tehlikeli günlerin nelere g e b e
o l d u ğ u n d a n , g e r ç e k ulusal d u y g u v e d ü ş ü n c e l e r i n n e o l d u ­
ğ u n d a n s ö z ettiler: T ü r k i y e , eski bağımsızlığını yitirmiş,
e s a r e t e d ü ş m ü ş t ü . Ş i m d i , onlar, K a s t a m o n u ' d a sait T ü r ­
kiye'yi kurtarmak u ğ r u n a bulunmaktaydılar. B u r d a u l u ­
sal g ü ç l e r i ö r g ü t l e y e c e k l e r d i .
Atlıları b ö y l e c e y e n i v e gelecek d u r u m l a r ü z e r i n d e
aydınlattıktan s o n r a , T e ğ m e n Seyfettin v e Ü s t e ğ m e n A t â
b e y l e r , yanlarına bir m a n g a s ü v a r i alarak d o ğ r u hükümet
k o n a ğ ı n a gittiler. A l b a y O s m a n beyle Ü s t e ğ m e n ' Ş e v k e t
b e y onları s e v i n ç l e v e bir s ü p r i z olarak karşıladılar. Yir­
m i d ö r t saatin yarattığı kahramanlar burda y a n y a n a g e l ­
mişti.
 S a ğ l a m karakterli, zeki b i r a s k e r olan O s m a n b e y e :
— G e ç m i ş o l s u n ! dediler.

K u m a n d a n ı n y ü z ü , fırtınalı v e y a ğ m u r l u bir h a v a d a n
:sonra a ç a n g ü n e ş g i b i s e v i n ç l i y d i . G e n ç s u b a y l a r , kolor­
du buyruklarını o n a g ö s t e r d i l e r :
— Ne yazık ki sizi kurtarmak, b i z d e n d a h a bahtiyar
o l a n Ş e v k e t b e y a r k a d a ş ı m ı z a nasip o l d u , dediler.
O s m a n b e y , g ü l ü m s e y e n y ü z ü y l e o n l a r a ş ö y l e dedi :
— Bunlar, o l a ğ a n ş e y l e r d i r . G a y e m i z , aziz vatanın
kurtarılmasıdır. B u u ğ u r d a s e v e s e v e canımızı v e r m e k v a ­
tan b o r c u d u r . K a h r a m a n arkadaşlarımız, g e r ç i beni kur­
tardılar, fakat, bu kurtuluş belki de g e ç i c i o l u r d u . İçimiz­
deki muhalifler, İstanbul'dan y e n i d e n aldıkları emirle bi­
z e saldırırlar v e b i r ç o k arkadaşlarımızın, askerlerimizin
kanlarını akıtırlardı. F a k a t , sizin bir mucize gibi yetişmeniz
v e A n k a r a ' n ı n b u h u s u s t a k i hızlı tedbirleri, g e r ç e k anlamı
ile bizi kurtarmıştır. Artık, hiç bir k a y g u y a d ü ş m e d e n ra­
hat rahat b u r a d a çalışmalarımızı yapabiliriz. B e r a b e r c e
çalışarak, millî kuvvetler ö r g ü t ü n ü kurabiliriz. S i z l e r e ve
g ö s t e r d i ğ i n i z f e r a g a t v e y o r g u n l u k l a r a memleket v e millet
n a m ı n a minnetlerimi, beni a m a ç tutan fedakârlıklarınıza
d a şükranlarımı s u n a r ı m , a r k a d a ş l a r ı m !

B u çok içten k o n u ş m a d a n s o n r a O s m a n b e y , iki g e n ç

v e yürekli s u b a y a y e n i g ö r e v l e r v e r d i .
G e n ç s u b a y l a r , O s m a n b e y i n o d a s ı n d a n çıktıktan s o n ­
r a , Ş e v k e t b e y l e g ö r ü ş t ü l e r . Ş e v k e t bey, b u d a r b e y i n e
biçim hazırladığını b ü t ü n ayrıntılarıyla o n l a r a anlattı. Bu
iri g ö v d e l i , z e k i , yürekli ve ç o k sevimli s u b a y ı s a a t l a r c a
•dinlediler ve o n u n s ö y l e y i ş i n e doymadılar. S e y f e t t i n beyle
Atâ bey, onbeş gün Albay O s m a n beyle Üsteğmen Şev­
ket beyin ö r g ü t l e r i n d e c a n l a başla g e c e y i g ü n d ü z e ka­
tarak çalıştılar. B ü t ü n muhalifler, s ı ç a n deliğine girmiş
g i b i y d i . K a s t a m o n u , artık kuvayı milliyecilerin cirit o y n a ­
dığı bir m e y d a n g i b i y d i . P a d i ş a h ç ı elebaşıları hâlâ tutuklu
o l a r a k başlarına g e l e c e ğ i b e k l i y o r d u v e b u s o n u c u d a ku­
v a y ı milliyecilerin b a ş ı n a getirmek istedikleri belâ t ü r ü n ­
den hesaplıyorlardı.
 S e y f e t t i n beyle A t â b e y . bu sjrada 20. K o l o r d u d a k i
k u m a n d a n l a r ı n d a n bir b u y r u k aldılar. Bu b u y r u k t a E s k i ­
şehir'i ellerinde tutan v e A n k a r a ' y ı tehdide y e l t e n e n İn­
gilizlere karşı bir saldırı y a p ı l a c a ğ ı bildiriliyordu. A n k a ­
ra'deki s ü v a r i alayının bir b ö l ü ğ ü , gönüllülerin de katıl­
masıyla Eskişehir'e y ü r ü y e c e k , burda bir dikenlik gibi
d u r a n İngiliz askerî g ü c ü , İstanbul'a d o ğ r u s ü r ü l e c e k t i .
Bu da A n k a r a ' d a üslenen nizamî o r d u birliklerinin ilk s a l ­
dırısı olacaktı. Atâ beyin atlı b ö l ü ğ ü , şimdilik K a s t a m o n u ' ­
da kalarak, T e ğ m e n S e y f e t t i n beyin ağır makinalı tüfek
takımı, tutuklularla birlikte A n k a r a ' y a d o ğ r u yola çıkacak­
tı. S e y f e t t i n bey, tutuklu vali vekili olan eski jandarma ku­
m a n d a n ı A l b a y O s m a n Nuri beyle posta-telgraf b a ş m ü d ü ­
rü Ş e y h Ramiz efendiyi aldı ve bir yaylıya bindirdi. K u m a n ­
d a n O s m a n b e y , g e n ç T e ğ m e n e şunları salıkladı :

— O ğ l u m , Seyfettin, bu tutukluları g ö t ü r ü y o r s u n a m a ,
b u n l a r y o l d a kaçırılmak istenebilir, K a s t a m o n u ' y a gelir­
k e n ne gibi kaygulu ve korkulu saatlar g e ç i r m i ş s e n i z ,
tutukluları g ö t ü r ü r k e n d e aynı k a y g u v e r i c i s a a t v e t e h ­
likeler s i z e çevrilecektir. K ö y l e r d e , k a s a b a l a r d a bunları
kurtarmak isteyecek birçok g ö z l e r i kararmış insanların
b u l u n d u ğ u n u hepimiz biliyoruz. G e r ç e k ş u d u r ki bu adam­
ları g ö t ü r ü r k e n en büyük tehlike d e , her adım b a ş ı n d a se­
ninle birlikte y ü r ü y e c e k t i r .

S e y f e t t i n bey de bu işin. ilk « b i l i n m e y e n e g i d i ş t e n *

d a h a tehlikeli o l d u ğ u n u a n l ı y o r d u . Yalnız, v e r d i ğ i kor­
ku o r a n ı n d a çok büyüleyici ve tatlı bir s e r ü v e n o l a c a ğ ı n ı
da biliyordu. Bu s e r ü v e n , insanı büyük y a p a n en çetin
yolların üzerinde g e ç t i ğ i n d e n , g e n ç insan y ü r e k l e r i n d e
altın bir b u ğ u gibi tüten yiğitlik romantizminden de g ü ç
a l ı y o r d u . B u y ü z d e n y o l u n , bilinmeyenlerinden d o ğ m a k t a
o l a n k a y g u l a r , bu altın b u ğ u içinde eriyip g i d i y o r d u .

S e y f e t t i n bey, g e c e y a r ı s ı n d a n s o n r a , s e s s i z c e kışla­
d a n a y r ı l a n takımıyla yeşil K a s t a m o n u ' y u a r k a d a b ı r a k a ­
rak, İlgaz dağlarının kalın g ö v d e l i , y ü k s e k çamları, me­
ş e l e r i , kayınları v e g ü r g e n l e r i y l e örtülü bölgesi i ç i n d e n

184
g e ç m e k t e o l a n zifir gibi karanlık, insana korku ve ürperti
v e r e n y o l d a ilerlemeye b a ş l a d ı . Ç o k y e r d e y ü k s e k a ğ a ç
dallarının çattığı ç a t ı l a r d a n yıldızları bile g ö r e m i y o r d u .
Yalnız, o r m a n ı n derin s e s s i z l i ğ i n i b o z a n ç a k a l ulumala­
rından başka S e y f e t t i n b e y l e atlıların kulaklarını tırma­
layan çirkin bir s e s d a h a kafileye yoldaşlık e d i y o r d u . Bu
s e s , ş e h i r d e başlamış, d u r m a k s ı z ı n s ü r ü p g i d i y o r d u . B u
çirkin s e s i n sahibi p o s t a v e telgraf b a ş m ü d ü r ü Ş e y h Ra­
miz efendiydi. T u t u k l u l a r , kapalı bir yaylı a r a b a n ı n i ç i n ­
deydi. G e c e n i n çirkin karanlığından bir sırtlanınkinin ç i r -
kinliğiyle g ü r l e y e n b u s e s , g e r ç e k t e n d e hem g e n ç s u b a ­
y ı n , hem de atlıların sinirlerini b o z u y o r , o n l a r a herifi p a ­
taklamak isteği v e r i y o r d u . Ş e y h Ramiz efendi ş ö y l e b a ­
ğırıyordu :
— Padişahımız, velinimetimiz, ş e v k e t m e a p efendimiz
hazretlerine karşı y a p t ı ğ ı n ı z bu isyanın c e z a s ı n ı elbet ç e ­
keceksiniz. Mel'unlar, reziller, p a d i ş a h ve halife d ü ş m a n ­
ları! İnşaallah, asılırken ipinizi ben ellerimle ç e k e c e ğ i m .

K a s t a m o n u ' y l a A n k a r a a r a s ı n d a bir tek o l a y olarak

ancak bu g e ç t i . Y o l u , k a z a s ı z belâsız bitiren a ğ ı r makinalı
tüfek takımı ve o n u n g e n ç kumandanı, 20. K o l o r d u n u n kur­
may başkanı, T ü m e n K u m a n d a n ı M a h m u t bey v e ö b ü r
s u b a y a r k a d a ş l a r c a b i r e r kahraman olarak karşılandılar.
Pek h e y e c a n verici K a s t a m o n u olayı v e « K a h r a m a n Ş e v ­
ket» beyin p a d i ş a h ç ı l a r a hemen hemen tek b a ş ı n a indir­
diği yumruk, b ü t ü n s u b a y l a r ı sevindirdi v e imrendirdi. B u r ­
da bir tek avuntuları v a r d ı ; b u n d a n b ö y l e , T ü r k i y e , ö y l e
ç o k olaylara ve kahramanlıklara g e b e y d i ki hemen h e r
s u b a y bir Ş e v k e t bey a d a y ı sayılabilirdi. S e y f e t t i n b e y ,
Ali F u a t Paşa'nın y ö n e t e c e ğ i E s k i ş e h i r « h a r e k e t i n e » h a ­
z ı r l a n m a y a başladı.

Alamut
Çizgiliforum.com
185
 1 Ağustos 1919. Amiral Cal-
throp'dan Lord Curzon'a mek­
tup :
...Ermeniler, Erzurum'a sal­
dırıya hazırlanıyorlar. Yunan­
lılar İzmir'i bir mezbahaya
çevirdiler.

Bolşevik orduları k u z e y d e n g ü n e y e d o ğ r u inip T ü r k i ­

y e ' n i n sınırlarına yaklaştıkça Kâzım K a r a b e k i r ' i n de içi
içine s ı ğ m ı y o r d u . İngilizler, b ö l g e d e n silinir silinmez K a r s ' a
y e r l e ş m i ş olan E r m e n i o r d u s u n a , ş ö y l e bir o m u z v u r u p
o n l a r ı E r i v a n ' a d o ğ r u püskürtmek i s t i y o r d u . 15. K o l o r d u ,
E r m e n i l e r i n üzerine atılmak ü z e r e bir z e m b e r e k gibi g e ­
rilmiş b e k l i y o r d u . B ü y ü k Ermenistan'la birlikte g e r e k İn­
gilizlere, g e r e k s e Amrikalılara başarısızlığın z e h i r gibi ta­
dını tattıracak o l a n kıyametin Kars'ın b a ş ı n d a k o p m a s ı
g e r e k i y o r d u . Bolşevikler, İngilizlere âlet olmuş o l a n E r ­
m e n i l e r i şimdilik tutmuyorlardı. Ş u v a r k i b u , g e l e c e k g ü n ­
lerde de b ö y l e mi olacaktı? B u n u hiç kimse s ö y l e y e m e z d i .
Bolşevikler, adım adım ve bin türlü taktikle ilerliyor­
lardı. B u , E r m e n i s t a n S o v y e t i n i n bir g ü n b i r d e n b i r e ku­
r u l m a y a c a ğ ı demek değildi. Ş u sırada K a r s ' a ç u l l a n m a n ı n
tam z a m a n ı y s a d a M u s t a f a Kemal, buna razı değildi v e
d a h a ç o k u z u n z a m a n da razı olmayacaktı. B u n u n için
d e büyük Ermanistan'ın çıkış noktası, kurtuluş g ü n ü n e
•dek K a r s olacak gibi g ö r ü n ü y o r d u .
G ü n ü n birinde belki de askıda kalmış gibi g ö r ü n e n
E r m e n i s t a n s e r ü v e n i n i örgütlemek için o l a c a k . G e n e r a l
H a r b o a r d büyük bir A m e r i k a n araştırma kuruluyla Paris'­
t e n yola d ü ş t ü . Rota: T ü r k i y e ' d e n Ermeniler için koparıl­
ması d ü ş ü n ü l e n Allah'ın ıssız sayılan g e n i ş t o p r a k l a r ı y d ı .
Kâzım Karabekir, bir y a n d a n S i v a s K o n g r e s i ' n e y e ­
tişmek üzere s a b ı r s ı z l a n ı p dururken bir y a n d a n da E y l ü l ' -
ün yirmi beşinde E r z u r u m ' a gelmesi beklenen Amerikalı
araştırma kurulu başkanı G e n e r a l H a r b o a r d ' u karşılamaya

186
 h a z ı r l a n ı y o r d u . B u n a ü s t ü n k ö r ü bir hazırlanmak d e n m e z ­
d i . O , H a r b o a r d ' u n E r z u r u m ' a n e d e n geldiğini pek iyi b i ­
l i y o r d u . O , b i r uzak v e h a r a p b ö l g e d e bile A m e r i k a n ç ı ­
karlarının uzak g ö r ü ş l ü bir hesabını y a p m a y a g e l i y o r d u .
O n u n baş g ö r e v i , K â z ı m Karabekir'in e n kesin d ü ş ü n c e ­
lerine g ö r e T ü r k i y e t o p r a k l a r ı ü z e r i n d e « B ü y ü k E r m e n i s ­
t a n » ! v e genellikle E r m e n i s e r ü v e n i n i ö r g ü t l e m e k a m a c ı ­
n a d a y a n ı y o r d u . B u n d a n d o l a y ı , Kâzım K a r a b e k i r , H a r ­
b o a r d ' u her türlü ş a ş k ı n l ı ğ a uğratmak, yenmek v e ö n d ü -
ş ü n c e l e r i n d e n ayırmak ü z e r e k u r n a z c a v e z e k i c e h a z ı r l a ­
nıyordu. E n v e r Paşa'nın ordularında genel «istihbarat»
işlerini y ö n e t i r k e n c a s u s l u ğ u n e n k o r k u n ç silâhlarından
b i r i n i n d e sır a ş ı r m a k t a n ç o k p r o p a g a n d a zehirli g a z ı y l a
k a m u o y u n u v e zihinleri zehirlemek v e şaşırtmak o l d u ­
ğ u n u ö ğ r e n m i ş t i . T o p l a r d a n v e makinalı tüfeklerden ö n c e
p r o p a g a n d a balonlarının renk renk bir ülkenin ufuklarına
asılması gerekiyordu.
Kâzım Karabekir de General Harboard'u böylece çok
u z a k l a r d a n p r o p a g a n d a ateşi altına almıştı. P a r i s ' t e n 22
A ğ u s t o s 1919 g ü n ü ayrılan H a r b o a r d k u r u l u , tam b i r ay
ü ç g ü n s o n r a E r z u r u m ' d a olacaktı. T e m p s g a z e t e s i , G e n e ­
ralin gelişini ş ö y l e b i l d i r i y o r d u : « A m e r i k a n s e f e r i g ü c ü ,
k u r m a y başkanı G e n e r a l H a r b o a r d , A m e r i k a C u m h u r b a ş ­
kanından gelen «talimat» üzerine Ermenistan ve mave­
r a y ı Kafkas'ı denetlemek ü z e r e bir kurul b a ş k a n l ı ğ ı n d a
d ü n Paris'ten ayrılmıştır. G e n e r a l H a r b o a r d k u r u l u , b a ş k a
"bütün kurullardan v e ş u s ı r a d a g e r e k E r m e n i s t a n v e g e ­
rekse maverayı Kafkas'ta bulunan örgütlerden bamşaşka-
d ı r . » K â z ı m Karabekir'in ş i m d i y e dek Kafkas b ö l g e s i n d e n
aldığı z e n g i n bilgiye g ö r e , Amerikalıların ordaki insancıl
çalışmaları (!) h'C de T ü r k i y e ' n i n çıkarına değildi. A m e ­
rikalılar g e r e k G ü r c i s t a n v e g e r e k s e E r m e n i s t a n ' d a . ç o ­
c u k l a r a g e n i ş bir ilgi g ö s t e r m e k t e y d i l e r . Bunları y e d i r i p
içirip, giydirip k u ş a t ı y o r v e kuşku v e r e c e k b i ç i m d e e ğ i t i ­
y o r l a r d ı . B ü y ü k bir hıristiyanlık d ü ş ü n c e s i y l e d a v r a n a n
b u adamlar, b i n l e r c e T ü r k v e müslüman ç o c u ğ u n u d a
b u n l a r ı n a r a s ı n a katıyor, bunları vaftiz ederek adlarını ve
dinlerini d e ğ i ş t i r i y o r l a r d ı . Bu ç o c u k l a r , ileride kullanılmak

187
ü z e r e a s k e r c e bir ç a b a n ı n t u z a ğ ı n d a yetiştirilmeye ç a l ı ­
şılmaktaydı.
İngilizlerle F r a n s ı z l a r , Ermenilere silâh, Amerikalılar
d a d a h a insancıl v e h a k s e v e r g ö r ü n m e k ü z e r e h e s a p s ı z
e ş y a v e ilâç v e r i y o r d u . P a ş a n ı n d a h a önemli b u l d u ğ u bir
g e r ç e k d a h a v a r d ı : Y ı l b a ş ı n d a n beri bir takım Amerikalı
memurlar, T ü r k i y e ' d e v ı z ı r vızır d o l a ş ı y o r , T ü r k l e r e bol
a d a k l a r d a b u l u n u y o r v e T ü r k k o n u k s e v e r l i ğ i n d e n alabil­
d i ğ i n e y a r a r l a n ı y o r l a r d ı . T ü r k halkı v e hükümet memurları,
bu adaklara kanarak o n l a r a her türlü değerli halılar ve
b a ş k a armağanlar v e r i y o r , herifçioğulları, aldıkları yük­
te hafif pahada ağır e ş y a y l a bilinmeyen bir y ö n e s a v u ş u p
g i d i y o r , bir daha d a y ü z l e r i n i g ö r e n hacı o l u y o r d u . H a ­
v a d a bırakıp gittikleri bir kuru « t h a n k y o u » idi. P a ş a n ı n
e d i n d i ğ i sağlam bilgiye g ö r e bu Amerikalıların aradıkları
E r m e n i y o k s u l l a r ı y d ı , y o k s u l Ermeni d e b u l a m a y ı n c a ç e ­
kilip g i d i y o r l a r d ı . P a ş a n ı n kendi s ö z c ü k l e r i y l e bu d u r u ­
m u n açıklanması ş ö y l e y d i : « B e ş e r i y e t , insaniyet, a d a l e t
gibi s ö z l e r i n henüz kalpazanlık d e v r i n d e o l d u ğ u n u ve her
milletin kendi çıkarı için h o ş l a n m a d ı ğ ı , d a h a d o ğ r u s u s i ­
y a s e t i n e engel o l a n b a ş k a milletlerin a ç l a r ı , çıplakları
elinden s o n lokmasını, s o n şeyini almaktan d a h a y v a n ı
lezzet d u y d u ğ u n u , kuvvetli y u m r u k v e politika yani e n ­
trikanın, bir milletin y a ş a m a s ı için yirminci a s ı r d a dahi
y e g â n e istinatgahı o l d u ğ u n u herkes ibret g ö z ü y l e g ö r ü ­
y o r d u . İşte, b ü s b ü t ü n başka o l d u ğ u ilân olunan H a r b o a r d
heyetinin de ot y i y e n , çıplak g e z e n bir nesle imdada
d e ğ i l , ahvali, yani yenilir y u t u l u r ş e y l e r d e n midir d i y e bu
mıntakalarda y a ş a y a n z i r u h l a r g ö r m e y e geldiklerinden hiç
birimizin ş ü p h e s i y o k » t u r .
H a r b o a r d ' u n d o s t olarak gelmediğini s e z e n K â z ı m
K a r a b e k i r , ona Ermenilerin yaptıkları zulümleri b e l g e l e r i y ­
le g ö s t e r m e k ü z e r e bir y ı ğ ı n insan çalıştırıyordu. Bu b e l ­
g e l e r d e İngilizlerin Ermenileri kışkırtmakta o l d u ğ u , ç i v i
g i b i g ö z e batacak d u r u m d a y d ı . Paşa, G e n e r a l H a r b o a r d ' u
t a a uzaklardan p r o p a g a n d a yaylım ateşine d e t u t m u ş t u .
D ö r t tümen a s k e r i y l e D o ğ u A n a d o l u ' n u n her y a n ı n d a
g r a n i t d o r u k l a r d a y u v a l a n a n kartallar gibi y u v a l a n m ı ş o l a n

188
p a ş a , b u b ö l g e l e r d e n herhangibirinde b a ş g ö s t e r e c e k
o l a y l a r ı n tepesine kara kuş gibi inmeye hazırdı. Ü ç ü n c ü
t ü m e n i T r a b z o n ' d a P o n t o s belâsına karşı, d o k u z u n c u v e
o n i k i n c i tümenleri de Pasinler a r a s ı n d a gerek Ermenilere,
g e r e k s e her y a n a karşı elinin altında b u l u n d u r u y o r d u ; o n
b i r i n c i tümen d e V a n - B e y a z ı t - K a r a k ö s e b ö l g e s i n d e hem
E r m e n i l e r e , hem de Kürtlük olaylarına karşı b u l u n d u r u l u ­
y o r d u . Nasturilere karşı S i m k o ile ö b ü r aşiretler E r m e n i ­
leri en y a k ı n d a n uğraştırmak ü z e r e « Ş u r a l a r » sınır b ö l ­
g e s i üzerinde g e c e l i g ü n d ü z l ü tetikte beklemekteydi.

Paşanın kafasında, bütün bu g ö r ü n e n l e r i n a r k a s ı n d a

y a t a n büyük bir plân d a v a r d ı : T ü r k i y e sınırlarından içe­
r i d o ğ r u Ermenilerin y a p a c a ğ ı h e r h a n g i bir akın v e y ü ­
r ü y ü ş , p a ş a y ı ve tümenlerini, bir y a y gibi y e r i n d e n fırlata­
r a k onların üzerine çullandıracaktı. Ermeni tehlikesini s o n ­
r a s ı z olarak o r t a d a n kaldırmak ü z e r e d o ğ a c a k fırsatı bek­
liyordu.

T ü m e n l e r i n bütün hazırlığı, salt bu plânın u y g u l a n ­

masını s a ğ l a y a n ilk fırsatta zaferi tatlı yemişler gibi h e ­
m e n toplayabilmek a m a c ı n a d a y a n ı y o r d u . E l â z ı ğ ' d a b u ­
l u n d u r d u ğ u süvari a l a y ı n ı n b i r b ö l ü m ü , g ü n e y d e n M a l a t y a
o l a y ı n ı yineleyerek g e l e b i l e c e k herhangi bir Kürt d a v r a ­
nışına karşı tetikte b e k l i y o r d u . P a ş a , bu ufak atlı g r u ­
b u n u , Kürtlerin g ö z ü n d e ç o k b ü y ü t ü c ü bir p r o p a g a n d a
yaptırmıştı. B ü t ü n k o l o r d u silâh g ü c ü n ü n y ü z b i n s ü n g ü ­
y e d a y a n d ı ğ ı n a Kürtler inandığı gibi G ü r c ü l e r d e b u pro­
p a g a n d a n ı n ağına d ü ş m e k t e n kendilerini alamamıştı. Yal­
nız, E r z u r u m ' d a n gelip g e ç e n y a b a n c ı s u b a y l a r d e ğ i l , h e r
z a m a n bu b ö l g e d e b u l u n a n R a w l i n s o n bile Kâzım K a r a -
tıekir'in istediğinde y ü z b i n s ü n g ü çıkarabileceği kanısın­
d a y d ı . « Ç ü n k ü , İngiliz usulü bir ş e y i n d o ğ r u l u ğ u n a i n a n ­
mak için en az b e ş kişiye - türlü y e r l e r d e , türlü kimselere -
a y n ı s o r u y u s o r a r l a r . » O y s a Kâzım Karabekir o n u n kula­
ğ ı n a beş değil belki y ü z kişiden s e k s e n b i n - y ü z b i n s a y ı ­
larını iletmişti. Y ü z b i n Rus t ü f e ğ i , bir kez Rus o r d u s u ,
B o l ş e v i k devrimi d o l a y ı s ı y l a , çekilip gittiğinde g e r i d e kal­
m ı ş , hep T ü r k l e r i n eline geçmişti. T ü r k l e r i n elinde b u s a -

189
v i d a n ç o ğ u bile bulunabilirdi. Rawlinson, b u n u yakından-
biliyordu.
Birinci Dünya S a v a ş ı ' n d a n ö n c e h e r T ü r k ailesinin
elinde en a ş a ğ ı bir tüfek v a r d ı . D o ğ u d a herkes u z u n yıl­
lardan beri silâhlıydı.
İşte, Kâzım Karabekir, b ö y l e c e d o ğ u y a y a k l a ş a n h e r ­
kesin g ö z ü n d e y ü z b i n kişilik bir o r d u n u n başında dikilen
bir d e v gibi g ö r ü n ü y o r d u . B u , içerden b ö y l e sanıldığı g i b i
dışarı karşı da b ö y l e y d i . Paşanın d o ğ u d a dört tümeni
v a r s a d a b u n u n d ö r t d e g ö l g e s i n i hesaplamak g e r e k i y o r ­
d u . İşte, o n u n a s k e r g ü c ü b ö y l e d ü ş ü n ü l ü y o r d u . «25 E y ­
iül'de E r z u r u m ' a gelecek H a r b o a r d heyeti de bu dalgaları
d a h a b i r k a ç g ü n evvelinden beri d u y a d u y a gelmekteydi.»
B u g ü n l e r d e E r z u r u m ' a g e l e n bir Amerikalı Y a r b a y ,
hem ç e v r e d e n aydınlatıcı bilgi t o p l u y o r , hem de G e n e r a l
H a r b o a r d ' u bekliyordu. Kâzım Karabekir, Amerikalı Yar­
b a y ı n b ü t ü n g ö z l e m yeteneğini türlü kurnazlıklarla b o m ­
bardıman ediyor, Erzurum'dan canlı tablolar g ö s t e r e r e k ,
halkı gerekli figüranlar gibi kullanarak Y a r b a y ı n o l d u k ç a
mübalâğalı bilgi almasını s a ğ l ı y o r d u . Y a r b a y , E r z u r u m ka­
lesinde dilsiz kahramanlar gibi y a t a n irili ufaklı y ü z l e r c e
t o p u v e bunların binlerce cephanesini g ö z l e r i b ü y ü y e r e k
s e y r e d i y o r d u . Rawlinson d a . Y a r b a y da bunların kama­
larının T ü r k l e r i n elinde saklı o l d u ğ u n u anlamışsa da e l ­
lerinden hiçbir şey g e l m i y o r d u . E r z u r u m halkı da k o r k u n ç
bir canlılık göstererek H a r b o a r d ' a g e r ç e k bilgiler hazır­
lamaya g e l e n Amerikalı s u b a y ı yanıltıyor, ş a ş ı r t ı y o r d u .
B ö y l e c e , Kâzım Karabekir'i bıyıkaltından g ü l d ü r e n bu s a h ­
t e d u r u m d a n Y a r b a y ı n çimlenerek G e n e r a l H a r b o a r d ' a
s u n a c a ğ ı rapor elbette ş a h e s e r bir ş e y olacaktı.
Kâzım Karabekir, E r z u r u m insanlarının r u h u n d a bir
manivela işi g ö r ü y o r d u . O l d u k ç a kötü d ü ş ü n c e l e r l e g e l e n
H a r b o a r d ' u , E r z u r u m halkının canlılığıyla mat e d e c e k t i .
İstanbul kapısı dışında k o c a m a n ve s ü s l ü çadırlar kurul­
muştu. K o c a m a n s p o r alanları hazırlatıyordu. « F u t b o l , c i ­
rit, bisiklet, koşu, g ü r e ş , o y u n . . . her ş e y için.»
2 3 E y i ü l ' d e E n v e r Paşa'nın amcası v e eski o r d u k u ­
mandanı Halil Paşa, E r z u r u m ' a çıkageldi. Halil P a ş a , i s -

190
tanbul'daki ünlü B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü t u t u k l u l a r ı n d a n d ı . O r -
d a n b ö y l e k o l a y c a kaçıp S i v a s ' a , M u s t a f a Kemal'in y a n ı ­
n a g i t m e s i n d e bir gariplik s e z i l m i y o r s a d a b u k a ç ı ş ı n a l ­
tında bir sır ve gariplik y a t ı y o r d u . Ş u n d a n ki Halil P a ş a ' ­
y ı B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n d e n kaçıranlar İngilizlerden b a ş k a s ı
d e ğ i l d i . O n u n kaçırılışı, M u s t a f a Kemal'in y a d a K â z ı m
Karabekir'in b a ş ı n a bir ç o r a p örmek için d e ğ i l d i . İngilizler,
E n v e r P a ş a ' n ı n , Halil P a ş a ' n ı n v e Nuri P a ş a ' n ı n K a f k a s y a
T ü r k v e müslümanları arasındaki büyük ünlerini d ü ş ü n e ­
rek hiç o l m a z s a Halil ve N u r i Paşaları, A z e r b a y c a n ' d a k i
milliyetçi müsavatçıları her g ü n bir çığ gibi ö n ü n e g e l e n i
e z e r e k g ü n e y e d o ğ r u ilerleyen Bolşeviklere karşı ö r g ü t ­
lendirmeleri için B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n d e n k a ç m ı ş l a r g i b i , s a ­
lıvermişlerdi. Halil P a ş a , S i v a s ' t a M u s t a f a Kemal'i b u l u p
k u v a y ı milliye saflarında çalışmak isteği g ö s t e r m i ş s e de
o n a sınır dışında memleket y a r a r ı n a ç a l ı ş m a s ı n ı n d a h a
d o ğ r u o l d u ğ u s ö y l e n m i ş v e b ö y l e c e S i v a s ' t a n y a k ı n bir
tehlike g i b i uzaklaştırılmış. Kâzım Karabekir'in b a ş ı n a s a ­
rılmıştı. Halil P a ş a , Demir Ali b e y takma adıyla y o l c u l u k
ediyordu.
Kâzım Karabekir, d ü n y a s a v a ş ı n ı n b a ş l a r ı n d a birer
s e f e r i g ü ç kumandanı olarak Halil Paşa ile g e n i ş g ö r e v ­
lerle İstanbul'dan ayrılmıştı.
Halil P a ş a . K u z e y İran ü z e r i n d e n K a f k a s y a ' y a , K â z ı m
Karabekir de Tahran üzerinden Afganistan'a d o ğ r u , g e ­
çilmez, aşılmaz yollara d ü ş m ü ş l e r d i . Ellerindeki b a ğ ı m s ı z
birlikler, a n c a k birer tümen g ü c ü n d e y d i . G i d e c e k l e r i y e r
için y o l a çıkan bu birlikler, memleket içinde d ö n d ü r ü l ü p
dolaştırılmış, bir türlü g i d e c e k l e r i y e r l e r e b i r çıkış y o l u
bulamamışlardı. Bu iki s e f e r i g ü ç , ilkin Rus sınırına s ü r ü l ­
müş, s o n r a da Irak'a gönderilmişti. Bütün bu g i d i ş - g e l i ş l e r
s ü r e s i n c e tanışamamışlardı. O z a m a n , h e n ü z b e y o l a n
Halil P a ş a , İran'da Rumiye'den ö t e y e g e ç e m e m i ş , K â z ı m
K a r a b e k i r de kişi olarak Halep'ten B a ğ d a t ' a g i d i p gelmiş
v e e n s o n r a Kutülammare s a v a ş l a r ı n d a Halil P a ş a ile t a ­
nışmıştı. Kâzım Karabekir, o z a m a n o r d u k u r m a y b a ş k a n ı .
Halil P a ş a d a kolordu kumandanı olmuştu. S o n r a , K â z ı m
K a r a b e k i r , k o l o r d u kumandanlığına, Halil P a ş a d a o r d u »

191
kumandanlığına atanmış, o b ö l g e d e her ikisi bir b u ç u k
yıl tanışıklı b u l u n m u ş t u .
K â z ı m Karabekir'e g ö r e Halil P a ş a , yürekli bir a s -
kerse d e g ö r e v i n i n g e r e k t i r d i ğ i ağırbaşlılıktan u z a k , h o ­
v a r d a tabiatlı, içkiye t u t k u n v e b u y r u ğ u n d a k i l e r l e s e n l i -
b e n l i y d i . Kâzım Karabekir, Binbaşılığından beri pek y a k ı n
bir a r k a d a ş ı olan E n v e r P a ş a ile M a n a s t ı r ' d a İttihat ve
T e r a k k i ö r g ü t ü n ü birlikte k u r m u ş t u . B u n d a n d o l a y ı o n u ,
elinin içindeki çizgiler gibi t a n ı y o r d u . E n v e r P a ş a , r u h ç a
N a p o l y o n ' a b e n z i y o r s a da o n u n bir biblosu sayılabilirdi.
Askerlik y a ş a y ı ş ı n d a d a N a p o l y o n ' l a b e n z e ş m e k hırsına
kapılan E n v e r Paşa tıpkı ötekinin yaptığı g i b i , k a r d e ş i
N u r i beyi paşalığa yükseltip K a f k a s y a ' y a g ö n d e r m i ş , a m ­
c a s ı Halil beyi d e p a ş a y a p ı p b ü t ü n d o ğ u y a k u m a n d a n
olarak salmıştı. Küçük bir fen memuru olan b a b a s ı n ı bile
s a r a y a kapılamış, s o n r a da paşalığa yükseltmişti.
işte, Halil P a ş a , K â z ı m K a r a b e k i r ve M u s t a f a K e m a l
g i b i kılıcının hakkıyla p a ş a l ı ğ a y ü k s e l e n l e r d e n d e ğ i l d i . B u
y ü z d e n d e g e r ç e k k u m a n d a n l a r c a her z a m a n k ü ç ü m s e -
n i y o r d u . B ö y l e d e olsa K â z ı m Karabekir, b u d ü ş k ü n z a ­
manında o n u e n yakın d o s t gibi bağrına bastı. O n a b i r d e
y o l arkadaşı buldu. Halil P a ş a ' y a g ü z e l bir de Azerî g i y -
neği s a ğ l a d ı . G e r e k e n yardımı d a yaparak y o l c u l u k g ü n ü
o n a ş u n u salıkladı :
— Şu sırada A z e r b a y c a n ' d a müsavat hükümeti d u r u ­
m a egemendir. Kendilerine b i r k a ç kez h a b e r c i g ö n d e r d i ­
ğ i m halde « T ü r k i y e ö l m ü ş t ü r » diyerek bize p a r a c a y a r ­
dım etmediler. O y s a , k u v a y ı milliyemiz mutlaka b a ğ ı m s ı z
T ü r k i y e ' y i yaşatacaktır. E r g e ç Ermenileri y e n e r e k K a f k a s ­
lara e g e m e n o l a c a ğ ı z . A z e r b a y c a n ' a y a d a E r m e n i s t a n ' a
itilâf g ü ç l e r i ulaştırıldığı g ö r ü l ü r s e köprülerle t ü n e l l e r yık­
tırılsın; silâh v e c e p h a n e l e r y a ğ m a edilsin; B o l ş e v i k l e r i n
d e y a k ı n d a Kafkasları a ş a c a ğ ı n d a n kuşku edilmesin, b u n ­
d a n d o l a y ı tam sırasında Bolşeviklerle bağlantı k u r u p a n ­
laşsınlar. İngilizlerin K a f k a s l a r d a yakında y a l n ı z s ö z l e r i
k a l a c a k t ı r ; g e r e k e n l e r e anlatınız: Bolşeviklere A r a p ç a y ı
b o y l a r ı n d a kimse e n g e l o l m a y a kalkmasın.
Halil P a ş a , b u y o l d a ç a l ı ş a c a ğ ı n a s ö z v e r d i . S o n r a

192
K â z ı m Karabekir'e pek g a r i p gelen ş u salıklamada bulun­
cu :
— B u r a l a r d a b e y h u d e ne u ğ r a ş ı y o r s u n u z ? Ü ç - d ö r t
v i l â y e t ne v e r i r l e r s e b ü t ü n a r k a d a ş l a r jcekilin, o r a d a t o p ­
lanarak T ü r k l ü ğ ü n b ü s b ü t ü n silinmesinin ö n ü n e g e ç i n !
Kürtler bir belâ, E r m e n i l e r başka bir belâ, bırakın,
keratalar birbirlerini yesinler. Buradaki didinmelerinize
a c ı y o r u m . B u . ç ı k m a z bir iş!
Kâzım Karabekir, bu k o r k u n ç salıklamanın hiç de b i -
liçsiz olarak yapılmadığını, kendisine aşılanmak istenen
b i r d ü ş ü n c e taslağının a r k a s ı n d a u z u n boyları, sarışın y ü z ­
leri ve dolikosefal zeki kotalarıyla İngiliz politikasının kurt
temsilcileri dikiliyordu. Demek ki İstanbul B e k i r a ğ a B ö ­
lüğü h a p i s a n e s i n d e n Halil Paşa kaçtığı sırada B a t u m ' d a
m a h p u s bulunan kardeşi N u r i Paşa'nın d a aynı g ü n d e
k a ç m a s ı , yeni bir İngiliz o y u n u n d a n başka bir ş e y değil­
d i . E v e t , Halil P a ş a ' n ı n a ğ z ı y l a kendisine bile yapılabilen
b u i ğ r e n ç p r o p a g a n d a , İngilizlerin yeni bir ş e y t a n l ı ğ ı n d a n
b a ş k a bir ş e y değildi.
Kâzım Karabekir, bu s ö z l e r karşısında kalbi adamakıl­
lı ç ü r ü d ü ğ ü halde eski arkadaşı Halil Paşa'ya hiçbir ş e y
sezdirmedi. O n u yeni serüvenlerine doğru dostça uğurla­
dı.
. *
**
Kâzım Karabekir'in başını kaşıyacak zamanı y o k t u .
B a ş ı n a b u g ü n l e r d e bir d e T r a b z o n valisi ekşimişti. O n u n
s o n g ü n l e r d e ç o k zararlı bir yola girdiğini g ö r d ü ş , tutuk­
lanması işinin d o ğ r u l u p d o ğ r u l a n m a y a c a ğ ı n ı M u s t a f a Ke­
mal'den s o r m u ş t u . H e y e t i temsiliye adına M u s t a f a K e ­
mal'in S i v a s ' t a n g ö n d e r d i ğ i şifrede T r a b z o n valisinin t u ­
tuklanması bildiriliyordu. M u s t a f a Kemal, bu sırada g ö n ­
d e r d i ğ i başka bir ş i f r e d e d e Halit beyin T r a b z o n ' d a g ö ­
revlendirilmesi isteğini t a z e l i y o r d u . Kâzım Karabekir, ka­
s a b a l a r ı denetlemeye çıkan Vali Galip beyin A r d a s a ' d a
tutuklanmasını s a ğ l a y a c a k bütün tedbirleri aldırmıştı. V a ­
li, kendi a y a ğ ı y l a t u z a ğ a d o ğ r u ilerliyordu. T u t u k l a n ı n c a
E r z u r u m ' a g ö n d e r i l e c e k t i . V a l i , Kâzım Karabekir'e y a z d ı ­
ğ ı şifrelerde kendisinin padişahın ekmeğiyle b e s l e n d i ğ i n i ,

193 3/F.: 13
b u h a n e d a n ı n b ü t ü n b u y r u k l a r ı karşısında b o y n u n u n kıl­
d a n ince o l d u ğ u n u s ö y l e y e c e k k a d a r ileri g i d i y o r d u . S o n ­
ra da İstanbul'da A n a d o l u ' n u n arasını bulmaya ç a l ı ş t ı ğ ı n ­
d a n s ö z e d i y o r d u . E y l ü l ' ü n yirmi d ö r d ü n d e G ü m ü ş h a n e ' ­
y e v a r ı p s o n u n a dek o r d a ' k a l a c a ğ ı n ı s ö y l ü y o r , b u s ı r a d a
p a ş a ile bir g ö r ü ş m e y a p m a k isteğini de bildiriyordu. K â ­
zım Karabekir, bu adamla N i s a n ayında İstanbul'dan bir­
likte gelmiş, ş e h r e birlikte inmişti. Yaşlı ve içi g e ç m i ş
bir memur tipi olarak d ü ş ü n d ü ğ ü bu adam, b u g ü n İ s t a n ­
bul'dan aldığı g ü ç l e kımıldamaya y e l t e n i y o r d u .
G a l i p b e y , kendisini s u ç l a belgeleyen s o n şifresini
y a z d ı k t a n s o n r a Kâzım Karabekir'in g ö z ü n d e mahkûm o l ­
muştu. A d a m ı n g ö z ü n d e , ulus, y u r t gibi ş e y l e r s o l d a sıfır
k a l ı y o r d u . O n u n g ö r ü n ü r d e bağlı o l d u ğ u bir tek g ü ç v a r d ı
ki o da padişah « e f e n d i m i z d i » . Bu u ğ u r d a h e r k ö t ü l ü ğ ü
y a p a b i l e c e ğ i a n l a ş ı l ı y o r d u . İşin en kötü y a n ı , bu vali
T r a b z o n ' u n b a ş ı n d a d u r d u k ç a , İstanbul hükümeti, T r a b ­
z o n ' u kendi elinde s a n a r a k ö ğ ü n e c e k t i . Yalnız, türlü et­
kenler y ü z ü n d e n T r a b z o n ' d a S i v a s K o n g r e s i ' n e karşı bir
küskünlük m e y d a n a g e l m i ş e b e n z i y o r d u . T ü r k ç e s i , g ü z e l
T r a b z o n ş e h r i , kuvayı milliye kımıldanışını, y e n i bir İtti­
hatçı d a v r a n ı ş ı n a b e n z e t i y o r d u . B u y ü z d e n d e o n a karşı
bir tedirginlik d u y u y o r d u .
Yaşlı valinin T r a b z o n halkı üzerinde yaptığı o l u m s u z
etki, k o r k u n ç s a d a c e z a s ı y a k l a ş ı y o r d u . G ö r ü n ü ş e g ö r e
T r a b z o n ' d a M u s t a f a Kemal'in kişiliğine karşı beslenme­
ye b a ş l a y a n sevimsiz d u y g u l a r , Mustafa Kemal'i de bir
y a n d a n etkiliyor, o da ş i d d e t yanlısı bir a s k e r o l a n Halit
beyin (Paşa) T r a b o n ' a aktarılması için Kâzım K a r a b e k i r ' i
n a z i k ç e sıkıştırıp d u r u y o r d u . M u s t a f a Kemal'in Halit b e y l e
şifreli haberleşmeler y a p m a s ı da bir y a n d a n K â z ı m K a ­
rabekir'i kuşkulandırıp çileden ç ı k a r ı y o r d u . K â z ı m K a r a ­
bekir, T r a b z o n ' u n b u o l u m s u z d u r u m a gelmesini hep M u s ­
tafa Kemal'in vakitsiz, s e r t v e otoriter d a v r a n ı ş l a r ı n a v e ­
riyor, d â v a n ı n s a r p a s a r a c a ğ ı n ı hesaplayarak i ç e r l i y o r d u .
H e r g ü n , b u s o r u n ü z e r i n e tuttuğu notlarda o l d u k ç a açık.
yürekli olsa d a s e r t d ü ş ü n c e l e r e d e k g e l i n i y o r d u .
M u s t a f a Kemal'in Halit beyi eline g e ç i r e r e k o n u n
eliyle T r a b z o n ' a mum tutturmak isteği Kâzım Karabekir*!
u z u n u z u n d ü ş ü n d ü r ü y o r , o n u n isteklerini s a v s a k l a m a k l a
elinden kaçırmış o l d u ğ u n u s a n d ı ğ ı çok değerli bir n e s n e ­
nin ö c ü n ü almışçasına bir i ç rahatlığı d u y u y o r d u . T r a b ­
z o n ' u n İstanbul'a y a k ı n v e içinde ç o k i n c e entrikaların
d ö n d ü ğ ü bir ş e h i r olması dolayısıyla şiddetli bir tabiata
s a h i p o l a n kumandanın o r d a b ü y ü k potlar kıracağını a n ­
latmak isteyerek Halit beyi Oraya g ö n d e r m e m e n i n ç a r e l e ­
rini a r ı y o r d u .
*
»*
24 Eylül s a b a h ı T r a b z o n V a l i s i G a l i p b e y l e t ü m e n
kumandanı Rüştü b e y , A r d a s a ' d a karşılaştı. Y a n ı n d a altı
adamı d a bulunan G a l i p b e y 24-25 Eylül g e c e s i n i G ü ­
m ü ş h a n e ' d e g e ç i r m e k i s t i y o r d u . Rüştü b e y , valinin hiç bir
y a n a gidememesi için bindiği k a m y o n u kırdırdı. K â z ı m
Karabekir, valiye verilmek ü z e r e Rüştü b e y l e bir mektup
g ö n d e r m i ş t i . B u n d a G a l i p beyin kendisiyle g ö r ü ş m e k ü z e ­
re Erzurum'a gelmesi isteniyordu. Galip bey, paşanın
mektubunu o k u m u ş , E r z u r u m ' a g i d e m e y e c e ğ i n i s ö y l e y e ­
rek p a ş a ile makina b a ş ı n d a g ö r ü ş m e k istemişti. T u t u k ­
lama işini üzerine almış olan Rüştü bey, bu bilgiyi v e r i ­
y o r , haberleşmenin s a a t altıya dek s ü r d ü r ü l e r e k tutuk­
lama plânlarına y a r d ı m etmesini K â z ı m K a r a b e k i r ' d e n d i ­
l i y o r d u . P a ş a , h a b e r l e ş m e y i uzatmak ü z e r e makina b a ­
şına g e ç gitti. G a l i p b e y i n kuşkulanmaması için d e ma­
kina başına g i d e r k e n y a n ı n a E r z u r u m valisini de aldı.
G a l i p b e y , E r z u r u m ' a izinsiz g i d e m e y e c e ğ i n d e n p a ş a n ı n
G ü m ü ş h a n e ' y e gelmesini istiyordu. En s o n r a , 8.15 de R ü ş ­
t ü b e y , valiyi tutuklayarak kumandana bildirmiş v e E r ­
z u r u m ' a d o ğ r u y o l a çıkarmıştı. T r a b z o n halkının t e m i z
r u h u n u allak bullak etmiş olan p a d i ş a h ç ı vali, k a m y o n l a
ıssız y o l l a r d a t a n g ı r t u n g u r E r z u r u m ' a d o ğ r u ilerlerken
G e n e r a l H a r b o a r d kurulu da kimi k a s a b a l a r d a mola v e ­
rerek E r z u r u m ' a gittikçe y a k l a ş ı y o r d u . 25 E y l ü l s a b a h ı ,
ş e h r i n İstanbul kapısına varmış olacaklardı. A m e r i k a n
k u r u l u , v a r d ı ğ ı kasabaların i ç i n e g i r m e y e r e k d ı ş ı n d a ka­
r a r g â h k u r u y o r , g e c e y i b ö y l e c e tedbirli g e ç i r m e k istiyor­
d u . K â z ı m Karabekir, gerekli hazırlığı bitirmişti. « M ü k e m -
195
mel taklar, çadırlar, allı-yeşilli bayraklar, u z a k l a r d a n s e ­
ç i l i y o r d u . B ü t ü n halk, atlı, arabalı, y a y a b u g e n i ş m e y ­
d a n l ı ğ a t o p l a n ı y o r d u . Kıtalar, okullar, iki b a n d o , millî m u -
zıkalar, ç e v r e y e büyük bir g u r u r v e s e v i n ç d a ğ ı t ı y o r d u . »
K o l o r d u b a s ı m e v i n d e bastırılmış olan t ö r e n p r o g r a ­
mında gerekli her ş e y v a r d ı . İstanbul kapısı dışında uçak
h a n g a r ı dolaylarında kurulmuş olan ç a d ı r l a r d a kolordu
k u m a n d a n l ı ğ ı n c a konuklar şerefine verilecek ç a y şölenin­
d e darüleytamlılar, şarkılar s ö y l e y e c e k , idman o y u n l a r ı y a ­
pılacak, b a n d o l a r çalacak, cirit o y n a n a c a k , futbol maçı.
millî o y u n l a r ve pehlivan g ü r e ş l e r i y a p ı l a c a k , s o n r a bur­
d a n ş e h r e gidilerek kolordu g a r n i z o n u n d a ö ğ l e y e m e ğ i
yenecekti.
B ü t ü n E r z u r u m halkı, meydanı ç e p e ç e v r e d o l d u r m u ş ,
b e k l e y e d u r s u n , Kâzım Karabekir, otomobille K e z k ö y ü n e
dek gitti ve o r d a Amerikalıları karşıladı. H e p birlikte t ö ­
ren y e r i n e vardılar. K u r u l , o n yedi kişilikti. Ü ç ü G e n e r a l ,
g e r i kalanlar da ş o f ö r , f o t o ğ r a f ç ı , sinemacı filân gibi tek­
nik kişilerdi. Kâzım Karabekir'in tertiplediği bu z e n g i n
g ö r ü n ü ş , H a r b o a r d kurulu üzerinde ilk iyi etkisini y a p m ı ­
ş a b e n z i y o r d u . P a ş a , b u n u n böyle o l d u ğ u n u g ö r ü y o r d u .
B ü t ü n s p o r v e folklor davranışları, kurulu bir s a a t gibi
işliyor, Amerikalı sinemacı v e fotoğrafçılar d a d u r m a d a n
kamera ve makinalarını çalıştırıyor, ilginç buldukları a n ­
laşılan sahneleri çekiyorlardı. Ö k s ü z y u r d u ç o c u k l a r ı , G e ­
nerale g ü z e l birkaç s ö z s ö y l e y e r e k çiçek buketleri s u n ­
dular. Ö b ü r okullar da onlar gibi yaptılar. Halk hatipleri,
etkili nutuklar söylediler. B ü t ü n bu s ö z l e r i n ortaklaşa
anlamı şu s ö z l e r l e özetlenebilirdi :
— Buraların egemeni biz T ü r k l e r i z . U z u n yıllardan
beri b ö y l e y d i ve s o n u n a dek de böyle olacaktır. A m e r i ­
kalılar, çadırlara d ö n e r k e n takın y a n ı n d a ç o k dokunaklı
bir g ö r ü n ü ş l e karşılaştılar. İki E r z u r u m l u g e n ç , b ü y ü k b i r
pankart tutuyordu. Bunda şunlar yazıyordu: «Wilson pren­
sipleri madde: 14.» B u n u n ne o l d u ğ u n u a n l a y ı n c a e p e y ­
c e ü z ü l m ü ş g ö r ü n d ü l e r . B u n u n d a filmi alındı v e A m e r i ­
ka'ya v a r ı n c a Erzurumluların lehine çalışacaklarını s ö y l e ­
diler. Ç a d ı r l a r a varıldığında y ü z l e r c e kadının b u r a d a b u -

196
sunması bütün Amerikalıları şaşırttı. G e n e r a l H a r b o a r d .
y a n ı n d a y ü r ü y e n Kâzım K a r a b e k i r ' e F r a n s ı z c a :
— Ö n e m l i bir varlık g ö r ü y o r u z , d e d i , fakat ş u n u açık­
ça s ö y l e y e y i m ki T ü r k i y e ' d e g ö r d ü ğ ü m ü z bu ilk g ö r ü n ü ş ­
tür. İçinde b u l u n d u ğ u n u z felâkete karşın T ü r k l e r u y k u ­
dadır kanısıyla d o l a ş ı y o r d u k . B ö l g e n i z d e g ö r d ü ğ ü m ü z g ö ­
rünüşler, bizi şaşırttı. U l u s a l merkeziniz o l a n S i v a s bile
uyuyor.
P a ş a , bu sözleri ş a ş k ı n şaşkın dinledi.
Demek k i G e n e r a l H a r b o a r d ' u n g e ç t i ğ i y e r l e r d e h i ç
bir akıllıca siyasal ç a b a harcanmamıştı. J ü r k i y e için ö l ü m -
dirim s o r u n u n a v a r a c a k b ö y l e ç o k önemli bir d e n e t l e m e y e
hazırlanmamak, buna karşı dilsiz ve s a ğ ı r kalmak ne
acıklı bir vurdumduymazlıktı. H a r b o a r d ' ı n g e ç t i ğ i h e r T ü r k
ş e h r i n d e ş u E r z u r u m ' d a g ö s t e r i l e n canlılığın çok d a h a
iyisi gösterilebilirken n e d e n gösterilmemişti? Demek ki
Amerikalılar, o r a l a r d a n , b o ş bir ç ö l d e n g e ç e r gibi g e ç m i ş ­
ler, Ermenilere ve Rumlara verilecek s a h i p s i z bir y u r t
bulduklarına belki de sevinmişlerdi.
H i ç olmazsa delikteki deşikteki bütün halkı c a d d e ­
lere, meydanlara döküp ü s t ü n k ö r ü bir varlık g ö s t e r m e y e
çalışmak gerekmez miydi?
P a ş a , G e n e r a l e bir karşılık verebilmek i s t e ğ i y l e :
— G e n e r a l hazretleri, d e d i , bu bölgenin E r m e n i s t a n
s o r u n u karşısında bir d â v a s ı v a r . Halkımız, b u d ü n y a d a
yalnız Amerikalıların v e r d i ğ i s ö z d e d u r d u ğ u n u bildiğinden
başkanınız Wilson'un s ö z ü üzerine hakkını silâhla s a v u n ­
maktan v a z g e ç m i ş t i . N e v a r k i o n u n d a s u y a d ü ş t ü ğ ü n ü
g ö r d ü ğ ü n d e n d i r ki y e d i d e n yetmişe dek « h a r e k e t e » g e l ­
mişlerdir. Bu millet, b o y u n d u r u ğ a v u r u l u r mu? S i z e b u ­
n u g ö s t e r i y o r l a r . Belki d e geri bölgeler b u n u g e r e k s e m e -
mişlerdir.
H a r b o a r d , hem bunları dinliyor, hem de türlü a l a n ­
larda canlı canlı yapılmakta olan s p o r hareketlerini g ö r ­
d ü k ç e şaşkınlığını g i z l e y e m i y o r d u :
— Sınır üzerinde d a ğ l a r arasında b ö y l e bir v a r l ı ğ ı
hiç düşünmemiştik. Bu b ü y ü k bir g ü ç ! dedi. Amerikalılar,
s p o r hareketleri v e folklor o y u n l a r ı üzerinde edindikleri

187
fzlenimleri İngilizce birbirlerine anlatıyor ve h e r biri b e ­
ğ e n d i ğ i bir ş e y i g ö s t e r m e k ü z e r e h e y e c a n l a ö b ü r ü n ü d ü r ­
tüp duruyordu.
S p o r hareketleri, folklor o y u n l a r ı v e g ü r e ş l e r yapıl­
dığı sırada ç a y s e r v i s i d e başlamıştı. H o ş kokulu iyi d e m ­
lenmiş ç a y l a r ı , nefis pastaları g ö r e n Amerikalılar, b u c e n ­
n e t şöleninin bu kavruk, demir renkli kel d a ğ l a r ve bu
h a r a b e l e r o r t a s ı n d a n e r d e n çıktığını merak e d i y o r , bir
y a n d a n da iştahla atıştırıyorlardı. Bu t a v ş a n kanı gibi
kızarmış ç a y , b u tatlı v e t a z e pastalar v e b ü t ü n b u o y u n ­
lar, Amerikalıların g ö z ü n d e sevimlilik mucizesini y a r a ­
t ı y o r d u . Hareket, her z a m a n bir g ü ç t ü , hele b ö y l e g ü z e l ,
estetik ve akıllıca d a v r a n ı ş l a r etkili bir g ü ç niteliği t a ş ı ­
yordu.
, Pastalar y e n i p ç a y l a r içildikten s o n r a , K â z ı m K a r a ­
bekir, her s p o r k o l u n u n kendi ö b e ğ i n d e g ö r ü l m e s i için
konuklarını a r k a s ı n a takıp dolaştırdı.
L â z o y u n l a r ı , E r z u r u m barları, pehlivanlar, cirit o y u n ­
ları, Amerikalıları ç o k ilgilendiriyordu. H e p s i ş a ş k ı n şaşkın
birbirlerine ş ö y l e d i y o r d u :
— Biz, T ü r k l e r i T ü r k i y e y o l c u l u ğ u n d a bile t a n ı y a m a ­
mışız. B u , k o r k u n ç b i r g ü ç t ü r . H a n i , kadınlar e v l e r i n d e n
d ı ş a r ı çıkmazmış. Amerikalılar çektiğimiz filmleri g ö r ü n c e
a p ı ş ı p kalacaklar.
İngilizce, F r a n s ı z c a bilen s u b a y l a r onların y a n ı b a ş ı n -
d a n ayrılmayarak b ü t ü n kendi kendilerine k o n u ş m a l a r ı ­
nı dinleyip p a ş a y a iletiyorlardı.
Ş e h r i n dışındaki bu p r o g r a m bitince Kâzım K a r a b e ­
kir, konuklarını alarak ş e h r e yollandı ve bunlara • E r z u ­
r u m ' u n çok eski âbidelerini g e z d i r d i : B a k a n y o m e d r e s e ­
s i , çifte minareler, iç kale ve saat kulesi, Ermenilerin y a ­
kıp yıktığı y e r l e r , içine doldurularak yakılmış insan kalın­
tılarıyla bir müze gibi k o r u n m u ş karşılıklı k o c a m a n konak­
lar, Amerikalılarda hem eski bir Türk-İslâm k ü l t ü r ü n ü n ,
hem de küçük bir milletin büyük bir millete y a p t ı ğ ı z u ­
lümlerin izlenimlerini perçinledi.
Ö ğ l e y e m e ğ i , kolordu g a z i n o s u n d a y e n d i . Amerikalı­
lar, g a z i n o y a g i r e r k e n ilkönce bir g ö z şöleniyle a ğ ı r l a n -

198
ciliar. G a z i n o ç o k g ü z e l süslenmişti.'Birbiriyle ç a p r a z ola­
r a k iliştirilmiş bir y ı ğ ı n Amerikan-Türk b a y r a ğ ı n ı n g ö r ü ­
n ü ş ü , Amerikalıları s a r h o ş etti.
Paşaya :
— A m e r i k a ' y a g e l i r s e n i z tıpkı bu biçimde birleştiril­
m i ş b a y r a k l a r altında s i z e şölen v e r e c e ğ i z ! diye s ö z v e r ­
diler.
Yemekler, Amerikalıların y a b a n c ı olmadıkları, h o ş l a ­
n a c a k l a r ı ç e ş i t t e n d i . Yetenekli subayların p i y a n o , keman
ve flütten m e y d a n a getirdikleri küçük ve neşeli b i r or­
k e s t r a , b ü t ü n yemek s ü r e s i n c e tatlı bir müzik, b i r batı
m ü z i ğ i g ü z e l l i ğ i y l e konukların kulaklarına y u m u ş a k v e d o s t
h a v a l a r üfleyip d u r d u . Amerikalılar, bu hiç akıllarına g e l ­
m e y e n o r k e s t r a c ı ğ a h a y r a n kaldılar. G e n e r a l H a r b o a r d ,
K â z ı m Karabekir'in kulağına eğilerek :
— Bu varlığı memleketinizde başka bir y e r d e g ö r ­
medik. T e m e n n i ederim ki bulunsun da biz g ö r m ü ş olma­
y a l ı m . G e n e r a l i m , b u n d a d a h a çok sizin kişiliğiniz g ö r ü ­
l ü y o r . Yine de sınır b ö l g e s i n d e gördüklerimiz ve bir A v ­
r u p a biçimi s o f r a d a y e m e k yemek, bizde d ü ş ü n d ü ğ ü n ü z ü n
ü s t ü n d e bir etki y a p t ı . S i z i kutlarım, dedi.
Kâzım K a r a b e k i r : '>
— Sizi ç e v r e l e y e n şu T ü r k subaylarını en u y g a r o r d u
subaylarından daha başka mı buluyorsunuz? G ö r d ü ğ ü n ü z
halk, a s k e r ve bütün s u b a y l a r , her y e r d e tabiî aynıdır.
Y a r ı n , E r m e n i l e r a r a s ı n a gireceksiniz. Bir karşılaştırma
y a p a b i l m e n i z için b u r d a g ö r d ü ğ ü n ü z yeter, sanırım. Ö b ü r
b ö l g e l e r b u n u g e r e k s e m e m i ş olacaklardır.
S o f r a d a k i her Amerikalının yanıbaşına y a b a n c ı dil
bilen bir T ü r k s u b a y ı oturtulmuştu. Bunların giyimleri de
Amerikalı s u b a y l a r ı n ı n k i gibi şık ve alımlıydı. S o n r a , y e ­
m e k s ü r e s i n c e b ü t ü n T ü r k l e r d e Amerikalılar gibi baş
a ç ı k o t u r d u l a r . K â z ı m Karabekir'in karargâhında e s k i d e n
b e r i b u , g e l e n e k t e n d i ; salt Amerikalılar için yapılmamıştı.
K â z ı m K a r a b e k i r , y e m e k t e n sonra konuklarını alarak
h ü k ü m e t e g ö t ü r d ü . G e n e r a l H a r b o a r d , Vali Reşit P a ş a ' d a n
b i r k a ç bilgi aldıktan s o n r a ş ö y l e dedi :
— A m e r i k a , s e r m a y e s i y l e T ü r k i y e ' y e y a r d ı m etmek

199
ister. B u n u iyi niyetle karşılayacağınızı şimdiye dek g ö ­
r ü ş t ü ğ ü m ü z yönetim adamlarınızdan v e halkınızdan a n ­
ladık. Ne v a r ki bu s e r m a y e y i korumak ü z e r e bir miktar
da a s k e r getirmek ister.
Kâzım Karabekir. H a r b o a r d ' a şu karşılığı v e r d i :
— Sermayenizi getirmekle siz d e , T ü r k mileti de b u n ­
d a n yararlanırsınız. B u n u n için b u n u n anlamı v a r d ı r . Y a l ­
n ı z , a s k e r ne olacak? B u n u n s i z c e anlamı nedir?
H a r b o a r d , s o r u y u ş ö y l e karşıladı :
— S e r m a y e n i n gerektiğinde her duruma karşı k o r u n ­
ması için u y g u n sayıda asker birlikleri.
— Sermayenizi T ü r k l e r i n y a ğ m a etmesinden mi kor­
k u y o r s u n u z , y o k s a d ı ş a r d a n g e l e c e k bir d ü ş m a n ı n s a l d ı ­
rısından mı? E ğ e r T ü r k l e r d e n k o r k u y o r s a n ı z b u b ü y ü k
b i r haksızlık ve bizi hiç tanımamaktır. T ü r k , her z a m a n
s ö z ü n d e durmuştur. Ne yazık ki bize verilen s ö z d e d u ­
r a n l a r azdır. B u n d a n , şimdiye dek biz ç o k yitirdik. B u n ­
dan başka, Türklerin yağmasını düşünüyorsanız getire­
c e ğ i n i z askerlerin daha ö n c e ellerinden silâhlarının a l ı n a ­
c a ğ ı n ı d a d ü ş ü n ü n . T ü r k ' ü n tarihine bakın! T ü r k hiç bir
egemenlik altına girmiş midir? Y ü z y ı l l a r c a bağımsız y a ­
ş a m ı ş bir ulusa askerle e g e m e n olmak olacak iş m i d i r ?
Ö r n e ğ i n , ş u b u l u n d u ğ u n u z E r z u r u m ' a e g e m e n olabilme­
niz u ğ r u n a ü ç y ü z bin s ü n g ü gerektir. S i z , s e r m a y e n i n
k a z a n c ı y l a a s k e r mi b e s l e y e c e k s i n i z ? B u , T ü r k i y e ' y i isti­
lâ demektir ki buna milyonlar o r d u s u gerekir. Ve b u n u n
u ğ r u n a d a çok büyük kanlar akar. Siz, T ü r k ' ü n s ö z ü n e
g ü v e n i n ! T ü r k l e r e Amerikalıların insanlıkta en ileri gitmiş
bir ulus o l d u ğ u n u g ö s t e r i n . Ö z g ü r l ü k v e bağımsızlığımızı
satın alacak s e r m a y e , bizim için ateştir.
H a r b o a r d , bu sözlerin ağırlığı altında ezilir gibi o l d u :
— Duygularınıza s a y g ı d u y a r ı m . S i z e ö n c e d e n d ü ş ü ­
n ü l m ü ş hiçbir ş e y söylemedim. S ö z g e l i ş i k o n u ş t u m . Ü l ­
kenizin mutluluğunu isterim. İstediğim, A m e r i k a ' d a kar­
şılaşacağım sorular üstüne düşüncelerinizi yoklamaktı.
A m e r i k a n sermayesinin T ü r k i y e ' y e yardımını s a ğ l a m a k u ğ ­
r u n a g e r e ğ i gibi ç a l ı ş a c a ğ ı m .
K â z ı m Karabekir, vilâyetten çıktıktan s o n r a , k o -

200
nuklara g e z i l e c e k b i r k a ç y e r i d a h a g ö s t e r d i . Amerikalı G e ­
nerallerden biri t a b y a ve kışlaların ç o k l u ğ u n u g ö s t e r e r e k :
— Bunların y e r i n e okul ve fabrika y a p m ı ş o l s a y d ı n ı z
şimdi memleketiniz b ö y l e y o k s u l d e ğ i l , bizimki gibi z e n ­
gin o l u r d u , d e d i .
K â z ı m Karabekir, b u n u n karşılığını k o l a y c a b u l d u :
— G e n e r a l i m , bu g ö r d ü k l e r i n i z olmasaydı b u r a d a b u ­
g ü n T ü r k varlığı kalmazdı. Y ü z y ı l l a r c a v a h ş i ç a r l a r ı n v a h ­
şi sürülerine karşı bu t a b y a l a r a sığınarak barındık. Wil­
s o n prensiplerinin s ö z d e kalmasıyla daha bir hayli z a m a n
varlığımızı korumak ü z e r e bunları azaltmak değil ç o ğ a l t ­
mak z o r u n d a bile kalacağımızı s a n ı y o r u z . B u n u n l a b e r a ­
ber b u r d a tabya s a y ı s ı n c a okullarımız d a v a r d ı . V a h ş i e l ­
ler, onları g ö r d ü ğ ü n ü z h a r a b e l e r e ç e v i r d i .
B u n l a r ı , başını ö n ü n e e ğ e r e k dinleyen G e n e r a l i n , b u
biçim bir s ö z s ö y l e d i ğ i n e pişman o l d u ğ u g ö r ü l ü y o r d u . G e ­
neral, bir yanlışlık ettiğini belirterek Kâzım K a r a b e k l r ' d e n
ö z ü r v e a r k a s ı n d a n d a T ü r k milletinin mutlu g e l e c e k l e r e
ulaşmasını diledi.
Kâzım Karabekir, H a r b o a r d ' a Ermeni z u l ü m v e i ş k e n ­
celerini g ö s t e r e n belgelerle dolu r a p o r u n u s u n d u . K u r u ­
lu, K a r s kapısında bir m ü f r e z e a s k e r l e v e E r z u r u m ' u n
ileri gelenleriy'.o u ğ u r l a y a c a ğ ı s ı r a d a H a r b o a r d , E r z u r u m ' - .
lulara g i d e r a y a k ş ö y l e bir s o r u s o r d u :
— Anlatıldığına g ö r e E r z u r u m ' d a Ermeniler, T ü r k l e r ­
den ç o k m u s . Ş i m d i , hiç Ermeni kalmamış. B u n l a r ne o l d u ?
B u n a E r z u r u m ' u n « ü m m î » gibi bir a d a m o l a n ç o k
akıllı Belediye B a ş k a n ı Z a k i r b e y , çok s u s t u r u c u bir kar­
şılık v e r d i :
— İşte, G e n e r a l i m , mezarlıklar b u r a d a . E r z u r u m ' u n
ö l ü s ü d e T ü r k , dirisi d e .
G e n e r a l H a r b o a r d kurulu, E r z u r u m ' u n s e s s i z o v a l a ­
rını homurtularla d o l d u r a n otomobilleriyle t o z bulutları
kaldırarak H a s a n k a l e ' y e d o ğ r u uzaklaştı.
Kâzım Karabekir, o d a s ı n d a kendi d ü ş ü n c e l e r i y l e b a ş -
b a ş a kalınca Amerikalıları en önemli b u l d u ğ u bir n o k t a ­
da y o l a getirdiğini a n l a r gibi olmuştu.
« E r m e n i l e r e y u m r u k v u r u r k e n yansızlıklarını k a z a n -

201
>mak» maddesini b ö y l e c e çözümlemiş o l d u ğ u n u s a n ı y o r d u .
O her an Ermeni o r d u s u n u n üstüne atılmak istiyorsa da
M u s t a f a Kemal, o n u n b u isteğini d i z g i n l e y i p d u r u y o r d u .
M u s t a f a Kemal o n a :•
— Üç b u ç u k tümeninle Ermenilere bir şey y a p a m a z -
.sın. Başımıza belâ a ç a r s ı n . Heie Amerika'nın T r a b z o n ' a
a s k e r çıkarması felâket olur! demişti.
Ş i m d i y s e , Kâzım Karabekir, 1919 E y l ü l ' ü n ü n yirmi be­
şinci g ü n ü yaptığı b ü y ü l e y i c i gösterilerle Amerika'nın b u
d e b a r k m a n belkisini önlediğine inanıyordu.
**
T u t u k l a n m ı ş olan T r a b z o n Valisi G a l i p bey, 26 Eylül
g e c e s i E r z u r u m ' a getirilmişti. Kâzım Karabekir, o n u da­
iresine alıp nazikçe konuk etti ve o n u n l a y u m u ş a k , tatlı
bir dille k o n u ş m a y a çalıştı. Galip bey :
— T r a b z o n l u l a r bir İngiliz d e b a r k m a n ı n d a n korku­
y o r l a r . B e n , kabinenin çekilmesi yanlışıyım, iki kez de
b u n u İstanbul'a y a z d ı m v e a r z u o l u n u r s a b i r kez d a h a
sert v e şiddetli y a z a c a ğ ı m . Ş u sırada k u v a y ı milliyenin g ü ­
c ü n e inanmış b u l u n u y o r u m , dedi.
S o n r a , ç a n t a s ı n d a n yazılı bir kâğıt çıkardı. B u , T r a b ­
z o n ileri gelenlerinin, padişahın b e y a n n a m e s i n e bir karşı­
lık olarak hazırladıkları m ü s v e d d e y d i .
— Bakınız, d e d i , ne b a y a ğ ı c a s ö z l e r ! İlk ö n c e siz ka­
ni olmalısınız ki, İngilizlerin g ü c ü yetse T r a b z o n ' u ç o k t a n
işgal ederler. Elimizden silâhları aldıkları g ü n , b u olacak
-ve o r a s ı P o n t o s , burası Ermenistan olacak. Bu istekler
o l a c a k o l u r s a o z a m a n T r a b z o n l u l a r ı n ilkönce mal ve na­
musları, s o n r a da kalan varlıkları, s o n r a s ı z y o k o l u r gider.
İngilizlerin işgalini farzetsek bile arkasından asıl o l a n ö b ü r
'belâlar g e l m e y e c e k s e ne hükmü olabilir? Rus istilâsı g ö ­
ren T r a b z o n bile b u g ü n her türlü varlığım k o r u y a r a k kur­
tulmuştu. B e n , ulusal akıma b ü t ü n ü y l e i n a n ı y o r u m ; ş u
s ı r a d a d u r u m u d a h a iyi kavramış b u l u n u y o r u m .
G a l i p b e y , b u n u dedikten s o n r a p a ş a y a d a h a ç o k g ü ­
v e n v e r m e k ü z e r e hemen oracıkta kabinenin çekilmesini
i s t e y e n şiddetli v e e r k e k ç e bir y a z ı kaleme aldı.
B u a r a d a p a ş a y a İstanbul üstüne önemli gibi g ö r d ü -

202
ğ ü birkaç h a b e r d e v e r d i : H a r b i y e N a z ı r ı S ü l e y m a n Şefik
P a ş a , ana-avrat s ö ğ ü p s a y a r a k ş ö y l e demişmiş: «Şimdi,
.bir t a b u r a s k e r l e g i d i p istediğimi tevkif edebilirim.» S o n ­
r a , U r y a n î Z a d e C e m i l M o l a d a padişaha h a b e r göndere­
rek ş ö y l e demişmiş: « P a d i ş a h ı u ğ r u n a canını feda eden
s a d r a z a m l a r g ö r ü l m ü ş t ü r . Fakat, s a d r a z a m ı u ğ r u n a c a -
.nını feda e d e n p a d i ş a h ilk olarak kendileri g ö r ü l ü y o r . »
G a l i p b e y , bunları anlattıktan s o n r a s ö z l e r i n e şunları
kattı :
— Ferit P a ş a ' n ı n ya da b u n u n hükümeti zamanında
A v r u p a ' y a g i d e c e k barış delegelerinin i m z a l a y a c a ğ ı şey­
lere ulusun g ü v e n m e y e c e ğ i n i şimdiden y a z m a k ta, kabi­
n e y i d ü ş ü r m e k t e etkili olabilir.
Kâzım K a r a b e k i r , G a l i p beyi böyle dinlerken bir y a n ­
d a n , tutuklandıktan s o n r a o n u n üstüne aldığı korkunç
r a p o r u d a k a f a s ı n d a n g e ç i r i y o r v e bıyıkaltından gülüyor­
d u . Valinin g e r ç e k sicilinde ş u k o r k u n ç ş e y l e r vardı :
« K e n d i ç ı k a r ı n d a n b a ş k a bir ş e y d ü ş ü n m e z . Dili, ke­
s i n olarak d ü ş ü n c e s i n i n tercümanı değildir. H e r zaman iki
y ü z l ü d ü r . H e r z a m a n rakı i ç e r v e kumar o y n a r . İstanbul
h ü k ü m e t i n i n yanlısıdır. K e n d i s i n e Dahiliye Nazırlığı için
s ö z verilmiştir. Rum K u l ü b ü üyelerindendir. E v i n d e n Rum
K u l ü b ü n e bir de telefon v a r d ı r . İstanbul'a g i d e r k e n dört
>iç. altı dış lâstik g ö t ü r m ü ş , elli liradan satmıştır. Yave­
rine o t u z madenî a.tın b o r ç l u d u r . »
Kâzım Karabekir, g e r e k Galip beyin tutuklanışını ve
rgerekse tutuklandıktan sonraki konuşmalarıyla kişisel d u ­
rumu dolayıslyle aldığı bilgileri, S i v a s ' a bildirerek valiyi
d e S i v a s ' a d o ğ r u y o l a çıkardı. S o n r a , Rüştü beyi d e T r a b ­
z o n ' a yollayarak T r a b z o n Muhafazayı Hukuku'na da ön­
c e d e n p a d i ş a h a g ö n d e r m e k üzere yazdıkları yazının iyi
olmadığını, p a d i ş a h a y a z a c a k l a r ı yeni karşılıkta ulusun
g ü v e n i n e d a y a n a n y e n i bir kabine kurulmasını istemele­
rini anlatmasını y a z d ı . 26 Eylül akşamı, T r a b z o n ' a varan
•Rüştü b e y , hemen ileri gelenlerle g ö r ü ş t ü . T r a b z o n , S i v a s
K o n g r e s i ' n e karşı ayaklanmış d u r u m d a y d ı . Yalnız, Kâzım
K a r a b e k i r ' i n s ö z ü n d e n dışarı ç ı k a m a y a c a k kertede d e
o n a bağlıydılar. 2 6 E y l ü l tarihinde T r a b z o n M ü d a f a a y ı H u -

203
kuku'na y a z ı p yayınlamak istediği b e y a n n a m e çok k ö t ü y ­
d ü . S i v a s K o n g r e s i kararlarının E r z u r u m K o n g r e s i karar­
larıyla t a b a n tabana karşıt o l d u ğ u n u d o ğ u vilâyetleri
k o n g r e s i n i n kararları dışında hiç bir kararı b e n i m s e m e y e ­
ceklerini y a z ı y o r d u . Kâzım Karabekir, T r a b z o n M ü d a f a a y ı
H u k u k u ' n u n b u kararlarını v e b e y a n n a m e s i n i R ü ş t ü beyin
eliyle yırttırıp attırdı.
Yalnız, Vali Galip b e y i n T r a b z o n ' d a n uzaklaştırılması
b ü t ü n ş e h i r hemşehrilerini sevindirmişti. Bu s ı r a d a , R i z e ,
S ü r m e n e T u r u l halkı, Ferit P a ş a kabinesine g ü v e n m e d i k ­
lerini ve d a h a iyi bir k a b i n e n i n iş basma getirilmesini p a ­
dişahın b e y a n n a m e s i n e karşılık olarak bildirmişti. Yalnız,
T r a b z o n ' d a kuvayı milliyeciliği hâlâ bir «İttihatçılık ma­
n e v r a s ı » olarak alan, kimi o l u m s u z kişiler, kötü p r o p a g a n ­
dalarını d o l u d i z g i n sürdürmekteydiler. Kâzım Karabekir'in
v e r d i ğ i buyruk üzerine T r a b z o n Vali Vekili oian D e f t e r d a r ,
İstanbul'a ş ö y l e özetlenebilen y i ğ i t ç e bir karşılık v e r d i :
— T r a b z o n Valisi G a l i p bey, ulusal d ü ş ü n c e l e r e a y ­
kırı d ü ş ü n c e ve d a v r a n ı ş l a r ı n d a n dolayı u l u s ç a tutuklanıp
S i v a s K o n g r e s i ' n e gönderilmiştir. U l u s a l davranışların ka­
z a n d ı ğ ı g ü ç v e d u r u m karşısında şimdiki kabinenin hemen
çekilmesi gerekir.
Bu a r a d a bir de B a y b u r t kaymakamı türemişti. O da
tıpkı T r a b z o n l u şaşırtılmışlar gibi S i v a s K o n g r e s i ' n i n İt-,
tihatçıların m a n e v r a s ı o l d u ğ u n d a direniyor, M u s t a f a Ke­
mal üstüne o l u m s u z p r o p a g a n d a l a r y a p ı y o r , S i v a s K o n ­
g r e s i kararlarını bir türlü halka bildirmiyordu. Kâzım K a ­
rabekir, Vali Reşit Paşa aracılığıyla g e n ç kaymakamı E r ­
z u r u m ' a çağırttı v e o n u g ü z e l s ö z l e r l e yola getirdi. M ü l -
kiye'den çıkmış bir g e n c i n yitip gitmesini önlemek ü z e r e ,
k u v a y ı milliyecilikten a y r ı l m a y a c a ğ ı n a a n d içtiğinden, g e n ç
kaymakamı H a s a n k a l e Kaymakamlığına aldırdı.

204
 ESKİŞEHİR ÜZERİNE YÜRÜYÜŞ

Sovofi başarmak için mane­

vi gücün rolü dörtte üç, mad­
dinin ise dörtte birdir.
Napoleon

Ali F u a t Paşa. askerlerinin başında E y l ü l ' ü n 15 inci

g ü n ü Sivrihisar'a v a r d ı . Ş u s ı r a d a Eskişehir'in e s k i s i n d e n
d a h a ç o k önem kazandığını g ö r ü y o r d u . B u r a s ı , İngiliz
g ü ç l e r i n i n ağırlık merkezi d u r u m u n a getirilmişti. Ali F u ­
a t Paşa'nın kolordu kumandanlığından atılmasından s o n ­
ra İstanbul hükümeti 20. K o l o r d u y a Kiraz Hamdi P a ş a ' y ı
k o l o r d u kumandanı olarak atamıştı. Şimdi, bu istanbul
hükümetinin kolordu kumandanı E s k i ş e h i r ' d e b u l u n u y o r ­
d u . Y a n ı n d a da y i n e 20. K o l o r d u y a atanmış iki t ü m e n ku­
m a n d a n ı v a r d ı . A n k a r a ' y a dek sokulmak i s t e y e n bu üç
kişi, h e r y a n d a n y a ğ a n p r o t e s t o v e tehdit telgrafları y a ğ ­
m u r u altında şaşırmış, İngilizlerin k o r u m a s ı n d a , E s k i ş e ­
h i r ' d e olayların gelişmesini bekliyorlardı. Yalnız, İngiliz­
ler, Ali F u a t Paşa'nın niyetlerinden kuşkulanmış g ö r ü n ü ­
y o r l a r d ı . İstanbul'dan g e l e n trenler, bir s a v a ş alanına g i ­
r i y o r m u ş gibi dikkatle inceleniyor, v a g o n l a r d a tam g e r e ç -
li İngiliz askerî kümeleri g ö z e ç a r p ı y o r d u . İstanbul h ü k ü ­
meti, Ali Fuat Paşa'nın plânlarını ö ğ r e n m e k ü z e r e d a v ­
ranmış, A n k a r a b ö l g e s i n e , İngilizlerin direktifiyle bir s ü r ü
c a s u s yollamıştı. N e v a r ki, bunlar, patronlarına istenen
bilgiyi ulaştırmayı başaramamış, b i r ç o ğ u da y a k a l a n ı p
zararsızlaştırılmıştı. B u n l a r ı n kimisi de elegeçirildikten
s o n r a kuvayı milliye saflarına g e ç m i ş , o y a n a s a h t e bil­
g i l e r g ö n d e r e r e k olumlu işler g ö r ü y o r d u .
Ali Fuat P a ş a , ele aldığı bu işi hiç bir belkiye y e r b ı ­
rakmadan demir gibi b a ş a r m a d ü ş ü n c e s i n i n a r k a s ı n d a y d ı .
Eskişehir'i her y a n d a n tam anlamıyla kuşatacak, i ç e r d e n
d ı ş a r ı , dışardan içeri kuş u ç u r t m a y a c a k , o n d a n s o n r a d a r ­
besini indirecekti: Demiryolları ulaştırmasını ve h e r t ü r ­
lü haberleşme olanağını kestirdikten s o n r a halkı iş b a ş ı n a
ç a ğ ı r a c a k , bunları millî ve askerî müfrezelerle g ü ç l e n d i r -

205
d i k t e n s o n r a , S e y i t g a z i - E s k i ş e h i r a r a s ı n d a , b a ş k a bir b ö ­
lümünü d e İnönü'nün d o ğ u s u n d a t o p l a y a c a k t ı .
" Bu iş, gelişirken her y a n a s a l ı n a c a k s a h t e bilgiler ve
h a b e r l e r l e d e plân m a s k e l e n e c e k , b u d a v r a n ı ş ı n , y a l n ı z v e
y a l n ı z c a i ç sorunları karşılamak ü z e r e yapıldığını v e h i ç
bir y a b a n c ı g ü c e karşı olmadığını y a y a c a k t ı .
H e r y a n a yayılan h a b e r l e r d e ş u n l a r d e n i y o r d u :
— H i ç bir y a b a n c ı y ı bu d a v r a n ı ş ı m ı z l a a m a ç edinmiş
değiliz. V e r d i ğ i m i z b u g a r a n t i y e b a k m a d a n e ğ e r y a b a n c ı
g ü ç l e r , milletle hükümet a r a s ı n a g i r m e y e kalkışırlarsa,
hükümetten y a n a çıkar v e i ç işlerimize burunlarını s o k a r ­
larsa kendilerini d ü ş m a n olarak karşılamak ve g e r e k e n i
y a p m a k z o r u n d a kalacağız. Milletleri, b ü y ü k s a v a ş t a n
s o n r a bir ikinci s a v a ş â f e t i n d e n korumak k a y g u s u y l a y a ­
b a n c ı askerlerin silâhlarını ellerinden alarak h a i n c e g i r i ­
şimlerini y a p a m a y a c a k l a r ı bir b ö l g e y e s ü r e c e ğ i z .
T a m anlamıyla ulusal o l a n b u d a v r a n ı ş l a r ı m ı z , bir
g r a n i t e ç a r p ı p duraklamazsa Eskişehir'i d e k o n g r e y e b a ğ ­
l a y a c a ğ ı z . Eskişehir'in d u r u m u n a d ü ş m ü ş olan şehirle­
rimiz v a r s a onları da birer birer k u r t a r a c a ğ ı z . İstanbul h ü ­
kümeti isteklerimizi b e n i m s e y i n c e y e dek bu işi s ü r d ü r e ­
ceğiz.
Ali F u a t Paşa 13-14 Eylül g e c e s i bir b u y r u k l a B e y ­
p a z a r ı , Mihalıççık, Sivrihisar, S e y i t g a z i , A f y o n k a r a h i s a r ,
U ş a k v.b.'den toplanacak silâhlı halk v e m ü f r e z e l e r i n E s ­
kişehir ç e v r e s i n d e hangi g ü n v e hangi y e r d e b u l u n a c a k ­
larını bildirdi. B u b u y r u ğ a g ö r e E s k i ş e h i r ç e v r e s i n d e k i
K e s k i n - B o z d a ğ - A ğ a p ı n a r ı - Kanlıpınar, Kızılinler, bu
g ü ç l e r d e elé geçirilerek E s k i ş e h i r ç e p e ç e v r e kuşatılacaktı.
« E s k i ş e h i r l i l e r l e ikinci alayın birinci t a b u r u K e s k i n v a
B o z d a ğ ' a Beypazarlılar, A ğ a p ı n a r ı ' n a , Mihalıççıklılar, K a n -
lıpınar'a geleceklerdi.»
Sivrihisarlılar, Seyitgazililer, Aziziyelilerle Ali F u a t
Paşa'nın beraberinde götürdüğü süvari bölüğü ve dağ top­
ç u takımı, Eskişehir-Seyjtgazi arasında" y e r a l a c a k , b a ş k a
y e r l e r d e n gelenler İnönü'nün d o ğ u s u n d a ö r g ü t l e n i p millî
b i r g ü ç olarak genel kuşatma işine katılacaklardı.
B u plân g e r e ğ i n c e , Eskişehir'in merkezi d ı ş ı n d a b ü t ü n

206
k a s a b a l a r gerek Eskişehir'le v e g e r e k s e İstanbul'la h a ­
berleşmeyi kesmişti.
Ali F u a t P a ş a , plânının ilk bölümünü b a ş a r ı y l a u y g u ­
lamıştı.
*
Eski 20. K o l o r d u K u m a n d a n ı Ali Fuat P a ş a , şimdi,
tıpkı M u s t a f a Kemal gibi bütün rütbe ve a s k e r i g i y n e k l e -
rinden s o y u n m u ş bir ulus bireyi idi. S i v a s K o n g r e s i , o n a
çok şerefli ve b ü y ü k bir iş vermişti. Batı A n a d o l u g e n e l
kuvayı milliye kumandanlığı. Şimdi, artık, y a z d ı ğ ı y a z ı l a ­
rın v e yaptığı haberleşmelerin altına b u yeni u n v a n ı y a ­
z ı y o r d u . A n k a r a ' d a n ayrıldığının ü ç ü n c ü g ü n ü , iri kıyım
b i r atın ü z e r i n d e tam bir kuvayı milliyeci g i y n e ğ i y l e at­
lılarının b a ş ı n d a S i v r i h i s a r ' a g i r e n kumandanın a y a ğ ı n d a
çizmeler, başında kalpak, v ü c u d u n u s a r a n sıkı bir haki
g i y n e ğ i n ü z e r i n d e ç a p r a z l a m a armalar v e o m u z u n a asılı
kız gibi bir filinta v a r d ı . O, artık, iri kıyım bir ç e t e c i d e n
başka bir ş e y değildi. Y u r t için yola çıkan yiğit, rütbe ile
değil elindeki kılıç ve silâhla iş görmek z o r u n d a y d ı . V a ­
tan sağ o l d u k ç a insana rütbelerin ve şatafatlı s u b a y ve
paşa giyneklerinin en büyüklerini ve en güzellerini v e r e ­
bilirdi.
Ali Fuat P a ş a , S i v r i h i s a r ' a geldiğinin ilk g ü n ü karar­
g â h t a planlarının, ayrıntılarını hesaplayıp d u r u r k e n tele­
f o n d a D o k t o r T e v f i k R ü ş t ü beyin kendisiyle g ö r ü ş m e k is­
tediğini söylediler. T e v f i k Rüştü beyi, Mustafa Kemal g i b i
o da taa Selanik'ten t a n ı y o r d u . Doktor, M u s t a f a K e m a l ' ­
in d a h a içten bir gençlik arkadaşıydı. Şu sırada işin ilginç
y a n ı , T e v f i k Rüştü b e y i n kendisini İngiliz askerleriyle bir­
likte kuşatmış o l d u ğ u Eskişehir'den aramasıydı. G ö r ü ş ­
tüler. T e v f i k Rüştü b e y , Sivrihisar'a gelerek k u m a n d a n l a
d a h a y a k ı n d a n g ö r ü ş m e k istediğini, kendisinin İstanbul'­
d a n b u r a y a dek yeni 20. K o l o r d u Kumandanı Kiraz Hamdi
P a ş a ile birlikte geldiğini s ö y l e d i . Paşa, d o k t o r u M u s t a f a
Kemal'in y a k ı n d a n t a n ı m a s ı n d a n dolayı bir d u r a k s a m a p a ­
yı b ı r a k ı y o r s a da o n d a n ç o k yeni ve önemli haberler ala­
bileceğini d ü ş ü n e r e k s e v i n i y o r d u . G ö r ü ş m e önerisini s e ­
v i n ç l e karşılayarak hemen Sivrihisar'a gelmesini istedi.

207
T e v f i k Rüştü b e y , akşama d o ğ r u bir yaylı a r a b a y a kurul­
m u ş olarak p a ş a n ı n Sivrihisar'daki k a r a r g â h ı n a g e l d i . P a ­
s a , meraktan ç a t l ı y o r d u . B a ş b a ş a kaldıklarında, d o k t o r
o n a şunları anlattı :
— 1919 A ğ u s t o s a y ı n d a B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n d e tutuklu
b u l u n u y o r d u m . B e ş g ü n l ü ğ ü n e g e ç i c i olarak « t a h l i y e » e d i l ­
miştim. Bu s ı r a d a « t e c e d d ü t » partisinin k o n g r e s i n e katıl­
dım. K o n g r e d e birçok konular a r a s ı n d a A n a d o l u ' y a nasıl
y a r d ı m edilebileceği işi ü z e r i n d e de d u r u l m u ş t u . T e m e l d e
b ü t ü n arkadaşlar b e r a b e r d i . U y g u l a m a d a ise d ü ş ü n c e l e r
ikiye ayrılmıştı. Bir b ö l ü m ü m ü z , « m a n e n » y a r d ı m ı , ö b ü r
b ö l ü m ü m ü z de eylemle katılmayı benimsemiştik. Eylemle
katılmayı benimseyenler a r a s ı n d a ben de v a r d ı m .
G e ç i c i « t a h l i y e » s ü r e m bitmeden ö n c e A n a d o l u ' y a
g e ç m e n i n çarelerini a r ı y o r d u m . Bir g ü n K a d ı k ö y v a p u r u n ­
da 20. K o l o r d u kumandanlığına atandığını d u y d u ğ u m K i ­
razlı Hamdi P a ş a ' y a rastladım. Kendisini ç o k ç a tanıma­
makla b e r a b e r bu fırsatı kaçırmak istemedim, kendisiyle
konuşabilmenin çarelerini a r a y ı p buldum.

Kiraz Hamdi P a ş a . hem A n a d o l u ' y u v e hem d e İstan­

bul'u «idare» edebileceğine inanıyordu.
B e n d e : «Anadolu'dakileri t a n ı m ı y o r s u n u z , o n l a r d a
s i z i tanımıyorlar ve İstanbul'dan her yeni atananı iyi ni­
y e t l e karşılamıyorlar, bir yanlışlık olabilir, p a ş a m » d e d i m .
H a m d i Paşa b i r d e n : « B e n i m l e b e r a b e r gelebilir m i s i n i z ? »
d i y e s o r m u ş t u . B e n de hemen olumlu karşılık vermiştim.
K i r a z Hamdi P a ş a , b u n u n ü z e r i n e beni B e k i r a ğ a B ö ­
l ü ğ ü h a p i s a n e s i n d e n kurtardı. B ö y l e c e o n u n l a E s k i ş e h i r ' e
geldik. P a ş a , A n k a r a ' y a dek y o l u n u uzatmak i s t i y o r d u , b u ­
n u ö n l e m e y e çalıştım. S o n r a , sizin S i v r i h i s a r ' a g e l e c e ğ i ­
nizi h a b e r aldık.

Hamdi P a ş a ' y a sizinle g ö r ü ş m e n i n pek yararlı o l a c a ­

ğını söylemiş, h e r iki yanı anlaştırabilmek ü z e r e önerileri­
niz ne olabilir? d i y e s o r m u ş t u m : U l u s u n meşru isteklerini
benimsemezlik etmem!» karşılığını vermiş ve bunlara ş u n ­
ları eklemişti: « S i z , bu istekleri pekâlâ ö ğ r e n e b i l i r ve bir
a n l a ş m a noktası bulmaya çalışırsınız.»

208
 İşte, p a ş a m , ben de isteklerinizin neler o l d u ğ u n u ö ğ ­
r e n m e y e geldim.
Ali F u a t P a ş a , T e v f i k Rüştü beyin olayları bu biçimde
a n l a t ı ş ı n d a n çok h o ş n u t kalmıştı. Doktora ş ö y l e dedi :
— Kiraz Hamdi P a ş a ' y ı az tanırım. Ne v a r ki o n u n
ü s t ü n e işittiklerim ç o k t u r ; ö t e d e n beri s a r a y adamı olmak­
la g e ç i n i r ve iyi s a r a y b e n d e g â n ı n d a n d ı r . Zeki ve bilgili
d e r l e r s e de b u n u n şimdilik önemi yok. Ne v a r ki ahlâkına
da g ü v e n i l e m e y e c e ğ i n i s ö y l e r l e r . Bu nokta çok önemlidir.
Anlaştık mı?
Doktor, paşanın d ü ş ü n c e l e r i n e bütünüyle ortak olmuş­
tu. B u n u n üzerine p a ş a :
— Şimdi, anlaştık, d e d i . Hamdi Paşa ile g ö r ü ş m e ka­
pısı açmak istemiyorum. K e n d i s i n e diyelim ki: « E s k i ş e h i r ' e
dek olan y o l c u l u ğ u n u z l a halkla az çok « t e m a s » ettiniz.
O n l a r d a n padişaha karşı z e r r e c e bir saygısızlık d u y d u n u z
m u ? Hayır, millet, hem p a d i ş a h ı n , hem de kendisinin g e ­
l e c e ğ i n d e n kaygulanıyor. B ö y l e bir z a m a n d a hükümetine
ve ilk ö n c e Damat Ferit P a ş a ' y a güvenmesinler. Milletin
de g ü v e n d i ğ i ve d e n e t l e y e b i l e c e ğ i y u r t s e v e r bir kişiye ka­
b i n e n i n kurulması g ö r e v i n i versinler. Delegelerimiz, gele­
ceğimiz ü z e r i n d e y a b a n c ı l a r l a k o n u ş u r l a r k e n milletin d i ­
r e n c i n d e n ve v a r l ı ğ ı n d a n g ü ç alsınlar ve b u n u inkâra kalk­
masınlar. Ş u n d a n ki A v r u p a devlet adamları, kendi kamu
o y l a r ı n d a n çekindiklerinden milletlerin haklarını ç o ğ u z a ­
m a n korurmuş gibi g ö r ü n ü y o r l a r . »
E ğ e r b u söylediklerimi u y g u n b u l u y o r s a n ı z y a r ı n b u ­
r a d a n y o l a çıkar, Hamdi Paşa'yı g ö r ü r s ü n ü z . D ü ş ü n c e l e ­
rimi kendisine bir b u y r u k olarak anlatırsınız. Sizin g ö t ü ­
r e c e ğ i n i z bu b u y r u ğ u , güçlendirmek amacıyla hem b e n ,
hem de heyeti temsiliye bu anlamda birer telgraf çekeriz.
Bunları dikkatle d i n l e y e n doktor :
— B ü t ü n bu söyledikleriniz üzerinde sizinle berabe­
rim, dedi. Eskişehir'e d ö n e r d ö n m e z d a v r a n a c a ğ ı m . H a m ­
di P a ş a ' y ı kandırmaya ç a l ı ş a c a ğ ı m ve elimden gelen bütün
yardımı yapacağım.
Karşılıklı konuşma g e ç vakitlere dek s ü r d ü .
Ali F u a t P a ş a , bütün bu k o n u ş m a l a r d a n , T e v f i k Rüş-

209 3/F. : 14
tü b e y i n , Kiraz Hamdi P a ş a ' n ı n adamı o l m a d ı ğ ı gibi hiç
bir arka d ü ş ü n c e taşımadığını d a anlamıştı. O n u n b u işi
salt bir y u r t g ö r e v i olarak yaptığına i n a n ı y o r d u . O n u d a
bu g ö r ü ş m e d e n s o n r a imanlı bir kuvayı milliyeci olarak
benimsemek ve o n a , y a p a b i l e c e ğ i kimi işler yüklemek
g e r e k i y o r d u . Eskişehir'in içinde b ö y l e zeki, b e c e r i k l i , n a ­
muslu v e y u r t s e v e r bir a r k a d a ş ı n b u l u n u ş u , hele ş u s ı r a d a
nimetti. G ö r ü ş m e bitip de a y a ğ a kalkacakları s ı r a d a p a ş a ,
y ü z ü n d e g e r ç e k bir d o s t g ü l ü m s e y i ş i ve a ğ ı r b a ş l ı l ı ğ ı y l a :
— Doktor, dedi. S e n de a n l ı y o r s u n ki d a v r a n ı ş l a r ı m ı ­
zın g e r ç e k y ö n ü b u değildir. Hamdi P a ş a ' y a önerilerimizi
benimsetecek olursak salt Eskişehir'in içinden z a r a r l ı bir
kişi eksilecek, g e r ç e k eylem ve çabalarımızı İngiliz işgali
altında bulunan Eskişehir'i biz d ı ş a r d a n s a r a r k e n s i z de
içerdeki ulusal ö r g ü t e elinizden g e l d i ğ i n c e y a r d ı m etme­
lisiniz. Y u r d a hepimizin b o r c u var.
D o k t o r T e v f i k Rüştü beyin y o r g u n v e z a y ı f g ö v d e s i
birden gerildi. G ö z l e r i parladı :
— B a n a inanınız ki p a ş a m , ben A n a d o l u ' y a millî bir
g ö r e v almak ü z e r e geldim. Hamdi P a ş a , b e n i m için bir
a r a ç t a n b a ş k a bir şey değildi. B u n d a n s o n r a A n a d o l u ' d a
kalacağım. D a v r a n ı ş ı n ı z a c a n l a başla k a t ı l a c a ğ ı m .
O geceyi Sivrihisar'da geçiren Doktor Tevfik Rüştü
bey, ertesi g ü n ilk kuvayı milliyecilik g ö r e v i n i y a p m a k
üzere E s k i ş e h i r ' e yollandı. O gittikten s o n r a da g e r e k
temsil heyeti ve g e r e k s e Ali F u a t P a ş a , Kiraz H a m d i Pa­
ş a ' y a ö n c e d e n d ü ş ü n ü l e n telgrafları çektiler.
Ali F u a t Paşa'nın çizmelerini a y a ğ ı n a ç e k i p a r m a l a r ı
kuşanarak Sivrihisar'a g e l m e s i , Eskişehir'deki e ş e k arısı
yuvalarını çok tedirgin etmişti. E s k i ş e h i r M u t a s a r r ı f ı Hil­
mi bey, bu eşek arılarının beyi idi. H e m e n İ s t a n b u l ' d a k i
efendilerine bir yığın ihanetname tellenmişti. B u n l a r d a
şöyle parçalar vardı :
— B u r a hükümetine y a r d ı m g e r e k t i ğ i n d e a n c a k b u r -
daki İngiliz g ü c ü n e d a y a n m a s ı gerekecektir. İ ş b u d u r u m
karşısında a l a c a ğ ı m tutum üstüne nezaretimizin b u y r u ­
ğ u n u beklediğimi bildiririm (...) B u g ü n memleketin e ş ­
rafını toplayarak k a y n a ş m a y a b a ş l a y a n kamu o y u n u b u n -
210
lar a r a c ı l ı ğ ı y l a yatıştırdım. Ö n c e d e n bildirdiğim gibi liva­
nın İngiliz a s k e r i n d e n b a ş k a d a y a n a c a k g ü c ü o l m a d ı ğ ı n ­
d a n A l l a h s a k l a s ı n , liva merkezine saldırırlarsa izlenecek
tutum ü s t ü n e b u y r u ğ u n u z u beklemekteyim.
İ s t a n b u l ' d a n a s k e r g ö n d e r i l m e s i n e maddî olanak y o k ­
sa da ilk yoklamaları yapılmış olan y a ş l a r d a n iki sınıfın
silâh altına alınmasına m ü s a a d e buyurulması
16 E y i ü l ' d e M u t a s a r r ı f Hilmi beye karşılık v e r e n D a ­
hiliye N a z ı r ı Adil b e y , ş ö y l e d i y o r d u :
— Demin s ö y l e d i ğ i m gibi ayaklananlara karşı e l d e n
g e l e n h e r türiü tedbire b a ş v u r a r a k Eskişehir'in k o r u n ­
ması önemli v e gereklidir. B u n u n uğruna d a her g ü ç t e n
yararlanılabilir. Y i n e l i y o r u m : Memleketin korunması uğ­
runa k u m a n d a n ile g ö r ü ş e r e k elde bulunan her türlü a r a ç ­
tan y a r a r l a n a r a k her türlü tedbire baş vurmak g e r e k t i ğ i
m e y d a n d a d ı r . B u d u r a k s a m a y ı anlayamıyorum. M u t a s a r ­
rıf Hilmi b e y İstanbul'a ş ö y l e , bir telgraf d a h a çekti :
— İş, bildiri, s o r u l a r a dökülecek olursa O s m a n l ı l a r ı n
beşiği o l a n E s k i ş e h i r de hainlerin saldırısına u ğ r a y a c a k ­
tır. M ü s a a d e b u y u r u l u r s a b u g ü n k ü eğilimlere g ö r e memle­
ket halkından eli silâh tutanları bile bu hainlere karşı
yürütmek olağandır, ferman...
K o n y a Valisi C e m a l beyle Eskişehir Mutasarrıfı Hil­
mi b e y , ülkenin en önemli iki noktasında iki a ğ u l u çalı
gibi b o y v e r i y o r , kuvayı milliyeci insan ve d ü ş ü n c e l e r i
a c ı m a k s ı z ı n d a l ı y o r d u . Ellerinden gelse oralar halkını s i ­
lâhlandırıp kuvayı milüyecilere karşı yürütmek istiyorlar­
dı. B u n d a biricik d a y a n a k l a r ı da memleketin içine sızmış
v e üslenmiş olan d ü ş m a n askerleriydi. K u v a y ı milliyenin
en ç o k çekindiği ve sakındığı ş e y , halkın iki d ü ş m a n kam­
pa ayrılarak v u r u ş m a s ı y d ı .
Bu kardeş k a v g a s ı belkisini önlemek k a y g u s u y l a tem­
sil kurulu C e m a l ve Hilmi b e y l e r e ulusal k o n g r e y e bağ­
lanmalarını ve İstanbul'la bağlantılarını kesmelerini salık-
lamıştı. Bu ç a b a b o ş u n a y d ı . Hilmi bey, bu telgrafı hemen
İstanbul'a ş ö y l e c e gammaziamıştı :
— K u m a n d a n ile görüşmelerimiz üzerine H a r b i y e N e ­
z a r e t i n e y a z ı l a n telgraflara olumlu bir karşılık almama-
mıştır. B u r a d a k u v v e t y o k t u r . Halkın ve hiç o l m a z s a bir
iki yıllık y a ş e r b a b ı n ı n t o p l a n m a s ı s a ğ l a n m ı ş s a da eldeki
s i l â h v e c e p h a n e İngilizlerin korumasına v e r i l d i ğ i n d e n b u
g i r i ş i m de gerçekleştirilememiştir. İngiliz kontrol memuru
g ö r ü ş m e m i z d e g e r ç i muhaliflerin b u r a y a gelmeleri belkisi
o l m a d ı ğ ı n ı v e geldiklerinde d e karşılık vermek z o r u n d c
k a l ı n a c a ğ ı n ı bildirmiştir. H a m d i Paşa'nın bir iş y a p a m a ­
mak d u r u m u n d a kalmasından dolayı çekilmek z o r u n l u l u ­
ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö z l e r i n d e n anladım. M e r k e z v e kur'a
halkı h ü k ü m e t t e n y a n a , a n c a k g ö z l e r i y l e âsilere karşı ko­
y a c a k bir g ü ç olmadığını g ö r d ü k l e r i n d e n şaşkındırlar.
İngilizler, ş e h r e e g e m e n tepelerde kimi siperler y a p ­
maktadır. D a y a n a k noktamız, yalnız İngiliz g ü c ü olması­
na karşın b u n l a r ı n g e r e k t i ğ i n d e merkezi s a v u n m a y a ka­
rarlı o l u p olmadıklarının B a b ı â l i c e saltanat merkezindeki
s i y a s a l t e m s i l c i s i n d e n s o r m a s ı y l a livaya açık bir tutum
b e l i r t m e s i s i z e ö z g ü önemli işlerden bulunması dolayısıy­
la...
Hilmi b e y , b u n d a n s o n r a İstanbul'a çektiği bir tel­
grafta şöyle diyordu :
— L i v a y a b a ğ l ı S e y i t g a z i ve Çifteler bucakları dahi
b u g ü n m e r k e z l e resmî ilgilerini kestiler. Liva b u g ü n her
y a n d a n ilgisi kesilmiş bir d u r u m d a d ı r . İki g ü n ö n c e S i v a s
K o n g r e s i temsil k u r u l u n d a n aldığım telgrafta k o n g r e ka­
r a r l a r ı n a b o y u n e ğ m e m bildirilmişti.
B u g ü n aldığım b a ş k a bir telgrafta herhalde İstanbul'a
d ö n m e m bildiriliyor. H a m d i Paşa'nın çekildiği v e E s k i ş e ­
h i r ' d e kalmakta o l d u ğ u n d a n y a r d ı m isteyecek v e danışa­
c a k hiç bir g ü c ü m ü z kalmamış demektir. Dirimimi devlet
v e u l u s a a d a m ı ş o l d u ğ u m d a n g ü v e n l i ğ i sağlamak v e ka­
m u o y u n u y a t ı ş t ı r m a k t a d i r e n e c e ğ i m . B u g ü n iki t r e n İn­
g i l i z a s k e r i g e l d i . E s k i ş e h i r ' d e k i İngiliz kuvvetleri, ş e h r i n
e g e m e n t e p e l e r i n e h e n d e k kazıyorlar. Ş u n a g ö r e s a v u n a ­
c a k l a r ı a n l a ş ı l ı y o r . A n c a k , s a v u n m a n ı n biçim v e d e r e c e ­
s i b i l i n m e d i ğ i n d e n m e r k e z i n a l a c a ğ ı d u r u m şimdiden y o ­
r u m l a n a m a z . M u h a l i f l e r i n b u y r u k l a r ı n a b o y u n eğilmedi-
ğ i n d e n d o l a y ı , A l l a h s a k l a s ı n , ş e h r e girmelerin e ilkönce
b a n a s a l d ı r m a l a r ı d o ğ a l o l d u ğ u n d a n tutumumla İngilizle-

212
rin ş e h r i ne kerteye dek k o r u m a y a karar v e r d i k l e r i n e iliş­
kin İstanbul siyasal temsilcisinden alınmış bilgi ü s t ü n e
n e z a r e t i n buyruklarını bekliyorum.
Dahiliye Nazırı Adil bey d e c a n k a y g u s u n a d ü ş m ü ş
olan m u t a s a r r ı f a direnme ş ı r ı n g a s ı y a p m a y a ç a l ı ş ı y o r d u , .
— O r d a bulunan g ü c e karşı o r a l a r a yaklaşmaları d ü ­
ş ü n ü l e m e z . Bununla b e r a b e r e ğ e r y a k l a ş m a y a ç a l ı ş a c a k
o l u r l a r s a her g ü ç t e n yararlanılması çok d o ğ a l d ı r . B u g ü ç ­
lerden n i c e y a r a r l a n ı l a c a ğ ı n ı o r a c a g e r e k e n l e r l e g ö r ü ş e ­
rek kararlaştırınız. K u m a n d a n paşanın çekilmesi b ü s b ü ­
tün y e r s i z d i r . B u r a d a alınacak tedbirlerin s o n u c u y a k ı n d a
bildirilecektir. K a y g u y a d a y e r yoktur. S i z d e n d i r e n m e ,
akıllıca iş bekliyorum.
Hilmi b e y , canının ç o k tatlı o l d u ğ u n u anlamıştı. İs­
tanbul'u da kırmadan bu belâlı ç e m b e r d e n kurtulmanın
umarlarını a r ı y o r d u . İstanbul'a ş ö y l e bir telgraf d a h a çek­
ti :
— H e r g ü ç t e n yararlanılması buyurulmaktadır. K u v ­
v e t o l s a b a ş ı n d a b u l u n a c a ğ ı m s u g ö t ü r m e z bir ş e y H a m ­
di P a ş a ' n ı n şimdiki d u r u m u n a g ö r e onunla g ö r ü ş m e y i d e v ­
letin çıkarlarına aykırı g ö r ü y o r u m . Bir a s k e r olan bu a d a m
aldığı bir telgraf üzerine geri d ö n m e y e k a r a r v e r d i ğ i hal­
de ben s a r s ı l m a z bir d i r e n m e y l e yerimi korumaktayım ve
hiç bir biçimde k a y g u l a n m ı y o r u m . A n c a k , t u t u m u m u be­
lirlemek ü z e r e o r a c a a l ı n a c a ğ ı bildirilen tedbirler s o n u ­
c u n d a ivedi olarak bilgi istiyorum ki b u l u n d u ğ u m d u r u m a
karşı b u n a hakkım v a r d ı r sanırım.
Dahiliye Nazırı Adil b e y yine kuvayı milliyenin E s k i ­
ş e h i r ' e s a l d ı r m a y a c a ğ ı y a v e s i y l e şaşkın mutasarrıfı a v u t ­
maya ç a l ı ş ı y o r d u .
M u t a s a r r ı f , İstanbul'dan bir kurtuluş umarı g e l m e d i ­
ğini g ö r ü n c e Eskişehir'deki İngiliz k u m a n d a n ı n a ş ö y l e bir
mektupla sığındı :
— L i v a n ı n d u r u m u n u biliyorsunuz. S i v a s K o n g r e s i n ­
den aldığım bir telgrafta E s k i ş e h i r ' d e n b a ş k a b ü t ü n liva­
ların ulusal a m a ç l a r a bağlı olduklarından liva s a n d a l y e ­
sini b ı r a k m a y a z o r l a n ı y o r u m . U l u s a l d a v r a n ı ş l a r a karşı
k o y a c a k livanın bir g ü c ü yoktur. Muhaliflerin E s k i ş e h i r ' i

213
h e r y a n d a n kuşatmalarına v e ş u birkaç g ü n i ç e r i s i n d e
m e r k e z e saldırmaları beklendiğine g ö r e ş e h r i n n e biçim­
d e k o r u n a c a ğ ı n ı n v e o r d a y a l n ı z kalan â c i z ş a h s ı m ı n s a y ­
g ı d e ğ e r hükümetinizce bunların saldırılarından uzak b u ­
l u n d u r u l a c a ğ ı n ı n r e s m e n bildirilmesine çalışılmasını d i ­
ler v e karşılığınızı b e k l e y e r e k . . .
E s k i ş e h i r İngiliz K u m a n d a n ı S e n n o n , o n a ş u karşılığı
verdi :
— G ö n d e r d i ğ i n i z mektubu aldım. Ş u n u ö n e m l e s ö y ­
lerim ki Eskişehir'deki d u r u m değiştirilmek i s t e n m e d i k ç e .
İngiliz çıkarlarına ilişilmedikçe şimdiki gibi İnglizler hiç bir
v a k i t T ü r k politika işlerine karışmayacaklardır. E ğ e r ş i m ­
diki d u r u m d e ğ i ş e r e k Eskişehir'deki sessizlik b o z u l u r s a
şiddetli tedbirlere baş v u r u l a c a k t ı r .
Demek ki, Ali F u a t P a ş a ' n ı n M u s t a f a Kemal'le el ele
v e r e r e k yaptığı politik baskı üç k u r d u , E s k i ş e h i r ' d e k i ş ö ­
len s o f r a s ı n ı n b a ş ı n d a n kaldırıp birer y a n a kaçırmıştı. Bu
k u r t l a r d a n biri E s k i ş e h i r İngiliz temsilci ve k u m a n d a n ı
S e n n o n , öbürleri de M u t a s a r r ı f Hilmi ile Kiraz H a m d i P a -
ş a ' y d ı . S e n n o n ' u n pek y ü k s e k t e n atmasına k a r ş ı n , altın
t ü y l ü z a f e r kuşu Eskişehir'deki kafesinden kaçmış, b a ş ı n a
konmak üzere Sivrihisar'daki Ali Fuat P a ş a ' y ı a r ı y o r v e
Sivrihisar'ın göklerinde yumuşak çemberler çiziyordu.
*
**
Bir kuvayı milliye g i y n e ğ i içinde ve halktan bir b i ­
r e y olarak yeniden atına atlayan Ali Fuat P a ş a , 17 E y i ü l ' ­
de k a r a r g â h ı y l a S i v r i h i s a r ' d a n y o l a çıkarak 18 E y i ü l ' d e
E s k i ş e h i r ' i n kırk kilometre g ü n e y d o ğ u s u n a d ü ş e n Çifteler
çiftliğinin merkezi olan M a h m u d i y e ' y e v a r d ı . B u r a n ı n b ü ­
y ü k bir kışlası ve bir de telgrafhanesi v a r d ı . P a ş a , 20 E y ­
iül'de karargâhını Hamidiye k ö y ü n e g ö t ü r d ü . T a m b u s ı ­
r a d a M a h m u d i y e ve S e y i t g a z i bucakları E s k i ş e h i r ' l e il­
gilerini kestiler. P a ş a n ı n , bir halk adamı gibi a r m a l a r ku­
ş a n m ı ş olarak mavi g ö z l e r i v e g ü l e ç y ü z ü y l e a t ü s t ü n d e
ilerleyişi, o r a l a r halkını i y i c e yüreklendirmişti. E s k i ş e h i r ' ­
in d o ğ u s u n u kuşatan müfrezelerin i n s a n c a s a y ı s ı bini a ş ı ­
yordu.
20 ve 21 Eylül g ü n l e r i n d e E s k i ş e h i r « h a r e k e t i » ş ö y -
214
l e c e biçimleniyordu: P o r s u k kuzeyindeki « B o z d a ğ dolay­
larında v e T a ş k ö p r ü l ü Bahtkeri A ğ a ile süvari y ü z b a ş ı s ı
» a m d i efendinin k u m a n d a s ı altında iki y ü z atlı millî müf­
r e z e tahrip müfrezelerini» k o r u y a c a k v e Beypazarlılar g e ­
l i n c e y e dek Ç a v l u m k ö p r ü s ü n ü elde tutacaktı. Mutttalip
k ö y ü n d e n başka b ü t ü n k ö y l e r bu harekete katılmış ve
direnmek üzere d a v r a n m ı ş t ı . İstihkâm teğmeni N a c i p b e y ,
yıkım müfrezeleriyle birlikte G e y v e boğazındaki S a k a r y a
k ö p r ü s ü n ü , Lefke k ö p r ü s ü n ü ve daha başka önemli köp­
rüleri ve tünelleri yıkma işiyle görevlendirilmişti. E s k i ş e -
hir-İstanbul telgraf hattı da temelinden yok edilecekti.
Porsuk g ü n e y i n d e k i « h a r e k e t » de şu biçimde y ü r ü ­
tülecekti: Mihaliç, S i v r i h i s a r , M a h m u d i y e v e S e y i t g a z i
millî müfrezeleriyle ikinci alayın ikinci t a b u r u n d a n mey­
d a n a gelen ve sayısı bine v a r a n bir millî alay ve kendi
müfrezeleriyle Ali F u a t P a ş a , Sultan S u y u ' n u n d o ğ u s u n a
y ü r ü y e c e k t i . B e y p a z a r l ı l a r m da Ç a v l u m k ö p r ü s ü n ü tut­
masıyla Eskişehir'in d o ğ u d a n h e r türlü ilgisi kesilmiş olu­
y o r d u . « U ş a k , G e d i z , S i m a v , A k h i s a r v e A l a ş e h i r ' d e n gel­
miş olan Binbaşı İsmail Hakkı b e y kumandasındaki ü ç y ü z
elli süvarilik millî m ü f r e z e , 21 Eylül'de K ü t a h y a ' y a girerek
b u r a s ı n ı k o n g r e y e bağladı.» Kütahya'daki İngiliz t a b u r u
hiç bir silâh patlatmadan E s k i ş e h i r ' e çekilmeyi d a h a uy­
g u n b u l d u . Ö y l e hızlı çekildi ki cephanelikleri d o p d o l u ola­
rak kuvayı milliyecilere bırakmak z o r u n d a kaldı. İngilizler,
belki de yardımcı bir g ü ç alarak geriye d ö n e r d ü ş ü n c e ­
siyle Alayont'taki bir a s m a köprü havaya u ç u r u l d u . E s k i ­
şehir'in kurtarılması işine b ü y ü k bir ilgi ve h e y e c a n l a ka­
tılan köylü yığınları, Ali F u a t Paşa'yı çok umutlandırmıştı.
İngilizler, bir y a n d a n ş e h i r e trenler dolusu a s k e r getir-
mekteydilerse de artık onların askerinden korkacak kim­
se y o k t u . T ü r k halkı, artık İngiliz askerlerinin yeni bir s a ­
v a ş a girebileceklerini s a n m ı y o r d u . Bunu onların kuman­
danı onlardan d a h a iyi biliyor v e onlara açıklayarak y ü ­
rekliliklerini a r t t ı r ı y o r d u . S o n kez, Eskişehir'e g e l e n üo
"tren bile paşanın y e n i askerlerinin g ö z ü n ü korkutmamıştı.
İngiliz kumandanı E s k i ş e h i r ' d e silâh patlatacakmış gibi
işi sıkı t u t u y o r s a da Ali F u a t P a ş a , şimdiye dek edindiği

215
b ü t ü n siyasal v e psikolojik t e c r ü b e l e r i g ö z ö n ü n e alarak
onların salt blöf yaptıklarına inanıyordu. Eskişehir'i kuşat­
mış olan millî g ü c e karşı silâh patlatmak, İngilizlerin y o k
edilmesi demek olurdu. P a ş a , İngilizlerin silâh patlatma­
sına hiç de m e y d a n vermek niyetinde değildi. B u y r u ğ u n d a -
ki k u m a n d a n l a r d a n biri ona :
— P a ş a m , d e d i , a c a b a , bu İngiliz kuvvetleri bize kar­
şı s a v a ş m a k için mi g e l i y o r ?
P a ş a , ona şu karşılığı verdi :
— S a n m ı y o r u m . Kendilerini g ü v e n içinde b u l u n d u r m a k
istiyorlar, hepsi bu kadar.
Ali Fuat P a ş a , 20 Eyiül'de dosta d ü ş m a n a d u y u r u l ­
mak ü z e r e u z u n ve g ü z e l bir bildiri yayınladı. , B u bildiri,
memleketi u ğ r u n d a her şeyi g ö z e almış bir askerin d o s t a
ve d ü ş m a n a karşı yapmış o l d u ğ u namuslu ve g ü ç l ü bir
u y a r m a idi. Bildiride g ö z ü kara bir askerin, dediğini y a ­
p a c a ğ ı anlaşılan bir kumandanın g ü ç l ü s o l u ğ u d u y u l u ­
y o r d u . Bildirinin tonu, ingiliz kumandanlığına her ş e y i
anlatmış oiacaktı ki İngiliz Kumandanı Sally Klad hemen
a p a r t o p a r İstanbul'dan Eskişehir'e gelmiş, p a ş a y a çekti­
ği bir telgrafta bir g ö r ü ş m e olanağı a r ı y o r d u . İngiliz ku­
mandanı, hem paşayı Eskişehir'de bir g ö r ü ş m e y e ç a ğ ı r ı ­
y o r , herr. de «İngiltere ve itilâf devletleri namına H a y d a r -
p a ş a - B a ğ d a t demiryolu üzerinde ve dolaylarında hiç bir
harekette bulunmamasını, askerlerinin Eskişehir ve A f ­
y o n k a r a h i s a r ' a girmemesini» bildiriyordu.
P a ş a , bir y a n d a n kendini belâ a r a y a n s e r t ve s ö z
dinlemez bir kuvayı milliyeci kumandan olarak g ö s t e r m e ­
ye çalışırken, bir y a n d a n da İngilizlerle herhangi bir b i ­
çimde bir çatışma belkisinden s o n kerte dikkatle kaçın­
mayı ve sıyrılmayı amaç t u t u y o r d u . En g ü ç iş d e , bu p o l i ­
tik s a v a ş ı g e r ç e k bir s a v a ş a çevirmemenin ince yolları
ü z e r i n d e başarı ile yürümekti. P a ş a , şu sırada bu y o l d a
r a h a t ç a ilerler g ö r ü n ü y o r d u .
Ali Fuat P a ş a , Sail Klad'e tatlı bir karşılık v e r m e k t e
g e c i k m e d i . B u n u n önemli bölümü ş ö y l e y d i :
— ...Eskişehir B ö l g e Kumandanı Y a r b a y Atıf b e y i n
h e n ü z anlaşılmayan n e d e n l e r d e n dolayı bir İngiliz kıta-

216
s ı n c a tutuklanması, K o n y a Valisi C e m a l , E s k i ş e h i r M u t a ­
sarrıfı Hilmi beylerle merkezî hükümet üyelerinin şu s ı r a ­
da bile ulusal isteğe b o y u n eğmemeleri, h e r y a n d a ulus
bireylerinin toplanması s o n u c u n u d o ğ u r m u ş v e a n c a k
meşru haklarının kanun d a i r e s i n d e elde edilmesine çalış­
tıkları bir z a m a n d a şimdiki hükümetin silâhlı m ü d a h a l e ­
sine karşı kendilerini savunmak amacıyla silâhlı olanlar,
silâhlarıyla bu topluluğa katılmışlardır. E s k i ş e h i r ' e dek
g ö r d ü ğ ü m durum b u n d a n başka türlü değildir.
Eskişehir'in batısındaki d u r u m u h e n ü z b i l m i y o r u m .
Eskişehir, bölgenin içinde o l d u ğ u n d a n , denetlemek ama­
cıyla geldim.
P a ş a , bunda hareketin İngilizlere karşı d e ğ i l , İstan­
bul hükümetine karşı o l d u ğ u n u y a z a r a k S a l l y Klad'le g ö ­
r ü ş m e y e g i d e m e y e c e ğ i n i bildirdi. Z a t e n g ö r ü ş m e y e g i t s e
bile y i n e s ö y l e y e c e ğ i şeylerin bunlardan b a ş k a türlü o l ­
m a y a c a ğ ı n ı anlatmaya çalıştı. Ulusal hareket, ne bir öl-
d ü r ü ş m e , ne de y a b a n c ı g ü ç l e r e karşı bir saldırı a m a c ı
gütmemektedir, dedi.
Ali Fuat Paşa'nın E s k i ş e h i r ' e gitmekten haklı olarak
çekindiğini a n l a y a n Sally Klad, bu kez kendisi p a ş a y ı
k a r a r g â h ı n d a z i y a r e t etmek h e v e s i n e kapıldı. O g ü n , ö ğ ­
leden s o n r a p a ş a y a g ö n d e r d i ğ i telgrafta ş ö y l e d i y o r d u :
— M a h m u d i y e ' y e dek mesafe uzak o l d u ğ u n d a n y a r ı n
ö ğ l e y i n A n k a r a d e m i r y o l u n d a Beylikahır i s t a s y o n u n d a s i ­
zinle buluşmak istiyorum. Kabul edip e t m e y e c e ğ i n i z i şim­
di bildirmenizi dilerim.
Ali F u a t Paşa da o n a b e n z e r tonda bir karşılık verdi :
— Beylikahır bana da uzak d ü ş ü y o r . E ğ e r i s t i y o r s a ­
nız, E s k i ş e h i r ' e üç-dört saat uzaklıkta b u l u n a n Y e n i h a n ' a
teşrif edin. 21 Eylül'de ö ğ l e vakti g ö r ü ş ü r ü z .
Ali Fuat P a ş a , akşam üstü siyasal İngiliz t e m s i l c i s i ­
nin imzasıyla başka bir telgraf aldı. T e l g r a f ş ö y l e y a z ı ­
yordu :
— G e n e r a l Sally K a l d ' c e y a r ı n ö ğ l e y i n istediğiniz E s ­
kişehir Hamidiye y o l u üzerinde bulunan Y e n i h a n k ö y ü n e
sizinle g ö r ü ş m e k ü z e r e bir İngiliz s u b a y kurulu g ö n d e r i l i ­
y o r . Kendileriyle g ö r ü ş e b i l i r s i n i z efendim.
 E s k i ş e h i r kumandanı Atıf bey, İngilizlerce p u s u y a d ü ­
ş ü r ü l e r e k tutuklanmıştı. B u n u n anısı, Ali F u a t P a ş a ' d a pek
c a n l ı y a ş ı y o r d u . B u o l a y dolayısıyla Ali F u a t P a ş a , İngi­
lizlere g ü v e n m e d i ğ i gibi b u n u n misillemesinden korkan
S a l l y K l a d de erkekçe istenilen y e r e gelmekten ç e k i n i y o r ­
d u . G e n e r a l , demiryolu dışına çıkmamaya s o n kerte dik­
kat e d i y o r d u . Ali Fuat P a ş a da Eskişehir'e gitmekten ya
d a , h e r z a m a n sağlam bir tuzak olabilecek o l a n bir t r e n
v a g o n u n a girmekten haklı olarak ç e k i n i y o r d u .

E y l ü l ' ü n 25 inci g ü n ü , ö ğ l e d e n s o n r a , s a a t on dörtte

g ö r ü ş m e c i İngiliz heyeti Yenihan'a v a r d ı . Ali F u a t P a ş a ,
k u v a y ı milliyenin başında olarak onlarla buluşmak ü z e r e
E s k i ş e h i r ' d e n d ö r t saat uzaklıkta v e yine Eskişehir'in g ü ­
n e y d o ğ u s u n d a k i lymşir'e gitti. Sally K l a d ' c e g ö n d e r i l e n
k u r m a y s u b a y l a r d a n kurulmuş bir kurulla g ö r ü ş t ü . İngiliz
s ö z c ü l e r i , itilâf g ü ç l e r i n i n , T ü r k i y e ' n i n iç işlerine hiç ka­
r ı ş m a y a r a k y a n s ı z kalacaklarını, yalnız, İzmit, E s k i ş e h i r ,
K ü t a h y a v e A f y o n k a r a h i s a r gibi İngiliz g ü c ü b u l u n a n y e r ­
lere k u v a y ı milliyenin girmemesini, Istanbul-Bağdat demir­
y o l u n a saldırılmamasını dilediler; a y r ı c a , İngiliz askerlerinin
d e m i r y o l u n d a n ayrılmayacaklarını da bildirdiler.. İngiliz
s ö z c ü l e r i n i n dediğine g ö r e Karahisar'da bir t a b u r , K ü t a h ­
y a ' d a bir bölük, E s k i ş e h i r ' d e iki tabur, İzmit'teyse g ü c ü b i ­
linmeyen İngiliz askeri v a r d ı . Ali Fuat P a ş a , İngiiiz s ö z c ü ­
lerine ö z e t olarak ş ö y l e dedi :
— Yetkim ve g ü c ü m içinde bulunan b ö l g e d e demir­
y o l u n a dokunulmayacaktır. Yayınladığım bildiride s ö y l e ­
diğim gibi ulusal davranışların amacı, itilâf g ü ç l e r i ile ç a ­
tışmak d e ğ i l , milletin isteğine u y g u n olarak g ö r e v y a p ­
m a y a n kabineyi d ü ş ü r e r e k y e r i n e hakkıyla ulusun g ü v e n i n i
k a z a n m ı ş , bir kabinenin geçirilmesini ve E s k i ş e h i r ' d e ulu­
s u n isteğine b o y u n e ğ m e y e n mutasarrıfın g ü v e n i l i r bir ki­
ş i y e yerini bıraktırarak bu şehrrh ulusal k o n g r e y e b a ğ l a n ­
masını sağlamaktır. İngilizlerin s ö z c ü l e r i , bu işin yetkileri
içinde olmadığını, bununla b e r a b e r aracılık e d e c e k l e r i n i
bildirdiler. A f y o n k a r a h i s a r kuvayı milliyeye g e ç i y o r d u . K ü ­
t a h y a ' n ı n kazanılması da y o l u n a girer gibi olmak ü z e r e y d i .
12. K o l o r d u kumandanı, k o l o r d u s u y l a birlikte k o n g r e y e ka­
tılmış, K o n y a Valisi C e m a l b e y , ne y a p a c a ğ ı n ı şaşırmıştı.
K o n y a ' n ı n kazanılması d a bir g ü n s o r u n u y d u .
Ali Fuat P a ş a , b ü t ü n bunları hemen k o n g r e y e y a z d ı
ve telgrafını şu s ö z l e r l e bitirdi :
— G ö r ü ş m e m i z d e İngiliz askerî kurulunu biraz üz­
g ü n g ö r d ü m . Atıf b e y işinde bana hak verdiler. B u n u n l a
b e r a b e r , İstanbul hükümetini s a v u n d u l a r . Birbirini k o v a ­
l a y a c a k olan hızlı başarılarımız bizi amacımıza ulaştıra­
c a k en iyi y o l d u r .
Ali Fuat Paşa'yla g ö r ü ş e r e k Eskişehir'e d ö n e n İngiliz­
ler, h e n ü z dumanı tüten verilmiş sözlerinin ü z e r i n d e n bir
s ü n g e r geçirdiler.
Y e n i h a n g ö r ü ş m e s i n d e n d ö n e n İngiliz kontrol s u b a y ı ­
nın ilk işi, mutasarrıfa bir mektup y a z a r a k o n u ivedi ola­
rak g ö r ü ş m e y e ç a ğ ı r m a k o l d u .
B u n u n amacı da kuvayı milliyeyi arkadan v u r a c a k
t e d b i r l e r almaktan b a ş k a bir ş e y olamazdı.
Ali Fuat P a ş a , b ü t ü n , bunlara karşı hazırlıklıydı. İs­
t a n b u l hükümetiyle İngilizlerin ortaklaşa alabilecekleri, b ü ­
t ü n kararları ç ü r ü ğ e çıkarabilmek üzere yeni ve etkili ka­
r a r l a r almaktaydı: K o n t r o l bölgesini taa İzmit'e dek uzat­
mayı ve İngilizleri A n k a r a ' n ı n b u r n u dibinden d a h a uzak­
lara s ü r ü p atmayı d ü ş ü n ü y o r d u . Bu işi yapabilmek ü z e r e
de A n k a r a - E s k i ş e h i r d o l a y l a r ı n d a n ç o k ç a atlı ulusal müf­
r e z e l e r getirmeye girişmişti.
Ali Fuat Paşa'nın gizli h e s a p ve düşüncelerini iyice
a n l a y a n İngiliz G e n e r a l i S a l l y Klad, 23-24 Eylül tarihini
t a ş ı y a n yeni bir mektubu ile Ali Fuat Paşa'ya - s ö z ü m
o n a - bir fiske v u r m a y a yeltendi :
— A v a n e n i z i n E s k i ş e h i r ' e girmesine m ü s a a d e edil­
memesi için b a ş k u m a n d a n l ı k t a n buyruk aldım. İsteminiz,
b ı r a k ı ş m a hükümlerinin b e ş i n c i maddesine aykırıdır. B u
d u r u m d a b u l u n d u ğ u n u z y e r d e n daha çok ilerlemenize mü­
s a a d e yoktur. Bu m e k t u b u m u alıp almadığınızı bildiriniz.
Ali Fuat P a ş a , İngiliz s ö z c ü l e r i y l e g ö r ü ş m e d e E s k i ş e ­
hir'in mutlaka k o n g r e y e bağlanması g e r e k t i ğ i n i , E s k i ­
ş e h i r ' e girilmedikçe d e b u n u n s a ğ l a n a m a y a c a ğ ı n ı , b u n d a n

219
dolayı da bir ç ö z ü m y o l u bulunmasını ileri s ü r m ü ş t ü . S a l l y
K l a d , işte bu istemleri g ö ğ ü s l e m e y e ç a l ı ş ı y o r d u .
Bu mektup, halk a r a s ı n d a iki yüzlülükle tanınmış İn­
giliz siyasetinin d o ğ r u l u ğ u n u p a ş a y a bir kez daha s a p ­
tamıştı. B u , o l d u k ç a kaba yazılmış bir a s k e r m e k t u b u y d u .
Ali Fuat Paşa'nın da cinleri kafasına toplanmıştı.
25 E y i ü l ' d e E s k i ş e h i r ' d e itilâf devletleri kumandanı
G e n e r a l Sally Klad, a ş a ğ ı d a özetlenen mektubuyla Ali F u ­
at Paşa'nın sabrına bir tokat d a h a indirdi.
— O s m a n l ı l a r a ilişkin politika işleri beni ve maiye-
timdekileri ilgilendirmez. B e n ve ingiliz a s k e r l e r i , itilâf
devletleriyle O s m a n l ı hükümeti arasında yapılmış o l a n
bırakışma hükümlerini korumakla g ö r e v l i y i z . B e n ve k u ­
m a n d a m d a bulunan ingiliz g ü ç l e r i , demiryollarının k o r u n ­
m a s ı n d a n s o r u m l u y u z . İngiltere ve itilâf devletlerinin a s ­
keri çıkarlarına ve demiryollarına d o k u n m a z s a n ı z biz de
size d o k u n m a y a c a ğ ı z . A n c a k , sizin aşağıdaki m a d d e l e r e
saygılı d a v r a n m a n ı z ı isterim.
G e r e k demiryollarına v e g e r e k s e gelip g e ç m e y e ö z g ü
y o l l a r v e demiryolu memurlarının konutlarına v e telgraf
tellerine dokunulmaması ve b u n u n d e n e m e y e dahi kalkı-
şılmaması gerekir. B u n u kesin olarak isterim.
Demiryollarının korunmasında kullanılan askerlere
saldırmayı ve dokunmayı aklınıza bile getirmemenizi s i z e
hatırlatırım.
B u y r u ğ u n u z d a bulunan askerler v e « a v a n e » n i z d e n
şimdi İngiliz g ü ç l e r i n c e tutulmuş olan İzmit, E s k i ş e h i r ,
K ü t a h y a ve A f y o n k a r a h i s a r ' a kesin olarak, hiç bir b i r e y i n
girmemesini bildirir ve hatırlatırım.
Y u k a r d a yazılan maddelere u y u l d u ğ u s ü r e c e şimdi
demiryollarının y a n ı n d a ve dolaylarında b u l u n a n İngiliz
askerleri bulundukları yerleri koruyacaklardır. Y o k s a y a ­
p a c a ğ ı n ı z her türlü d a v r a n ı ş a tıpkı o biçimde karşılık v e ­
rilecek v e s o n u n d a yalnız s e n s o r u m l u v e s u ç l u tutula­
c a k s ı n . S o n r a , b u maddeler üstüne isteminiz ü z e r i n e b i ­
zimle y a p t ı ğ ı n ı z anlaşmayı benimseyerek imza etmiştiniz.
S i z d e n isterim Ki üstlerinize, bu durumu bildiriniz ve s i z e
derim ki « a v a n e » n i z d e n bir birey yanılıp sakın E s k i ş e h i r ' e

220
g i r m e s i n , bulundukları y e r d e kalsınlar. E ğ e r y u k a r d a y a ­
zılı maddelere u y m a y a c a k o l u r s a n ı z sizin ve kuvayı milli-
y e n i n birleşmiş devletlere karşı d ü ş m a n c a d a v r a n m a y a
yeltendiğiniz anlaşılacaktır.
Ali F u a t P a ş a , bu mektubu o k u y a r a k acı acı g ü l d ü .
Ö z g ü r l ü ğ ü n demir çizmelerini giymiş insan, s o n u n a dek
s a y ı s ı z kelleler v e r i p s a y ı s ı z kelleler a l ı n c a y a dek bu y o l ­
da y ü r ü y e c e k t i . Paşa'nın bu tehdit pislikleriyle ve k ü ç ü m ­
semelerle y e r y e r kirlenmiş mektuba bir karşılık vermek
aklından bile g e ç m e d i .
Sally Klad'e en g ü z e l karşılığı, satırlarını demirden
y a z a n g e l e c e k g ü n l e r v e r e c e k t i . Hak, halkın elinde bir si­
lâh gibi parladığı g ü n . m u c i z e l e r beklemek yanlış olmaz.
Z a f e r , bir ülkede z i n d a n c ı d u r u m u n a d ü ş t ü ğ ü g ü n , tarih
o n a eski tahtalardan bir tabut ç a k m a y a başlar.
*
H a r b i y e Nazırı S ü l e y m a n Şefik P a ş a , kaderine d o ğ r u
hızla kayan Eskişehir'i kurtarmak ü z e r e bir kez d a h a d a v ­
randı. Hâlâ E s k i ş e h i r ' d e o t u r a n Kiraz Hamdi P a ş a ' y a 25.
K o l o r d u Kumandanlığıyla bir d e yeni buyruk g ö n d e r d i . E s ­
kişehir'in içinden yeni bir a s k e r g ü c ü , bir t u g a y ö r g ü t l e ­
y e c e k t i . İngilizler de o n a her türlü yardımı y a p a c a k l a r d ı .
Bu s ı r a d a E s k i ş e h i r ' d e o t u r a n Reşit Paşa diye bir emekli
s u b a y da şimdiden bu t u g a y ı n kumandanlığına atanmıştı.
T u g a y ı n ö z e l bir adı v a r d ı : « A s a y i ş izleme t u g a y ı . »
Bu yeni kımıldamanın a r k a s ı n d a padişahın ince u z u n
silueti y ü k s e l i y o r d u .
İstanbul'dan b ö y l e c e yeni bir aşı alan E s k i ş e h i r , y e ­
niden kuvvet iğnesi yapılmış k o ş u atları gibi bir s ü r e d a ­
ha koşmak ü z e r e d a v r a n ı p kımıldamaya başladı. Sıtmalı
bir çalışmadır g i d i y o r d u . K o r k u d a n çil y a v r u l a r ı gibi d a ­
ğılmış ve p u s m u ş olan eski elebaşıları, yine etekleri z i l
çalarak o r d a n o r a y a k o ş u p d u r u y o r l a r d ı . « M u t a s a r r ı f Hil­
mi b e y , k o l o r d u s u z k u m a n d a n Kiraz Hamdi P a ş a ve İngi­
liz G e n e r a l i Sally K l a d , t e l g r a f h a n e d e buluşarak İstanbul
ile u z u n u z a d ı y a g ö r ü ş m ü ş l e r d i . » Padişahçılar ve İngiliz­
lerle el ele ç a l ı ş a n |andarma kumandanı, mutasarrıfla bir
•kolayını bularak kuvayı milliye bölgesiyle temas kurmuş-

221
lardı. S e y i t g a z i v e Ç i f t e l e r b u c a k l a r ı , onların a ğ u l u şiîı'3-
terini a l a n y e r l e r a r a s ı n d a y d ı : İngilizlerin kendileriyle bir­
lik o l d u ğ u n u , E s k i ş e h i r halkının da b ü t ü n ü y l e kendilerine
katıldığını bildirmişlerdi. Asî ve bâği dedikleri k u v a y ı mil-
liyecileri de y a k a l a y ı p ellerini-ayaklarını kıskıvrak b a ğ l a ­
y ı p E s k i ş e h i r ' e g ö n d e r m e l e r i n i istemeyi de unutmamışlar­
dı. B u d a o l m a z s a b u âsileri hemen öldürmeliydiler.

M u t a s a r r ı f Hilmi bey, işlerini k o l a y c a yürütmek ü z e ­

re ş e h i r d e sıkıyönetim ilân etmişti. 23 Eyiül'de kuvayı mil­
liyecilerin E s k i ş e h i r ' d e yaptıkları d a r b e b a ş a r ı y a u l a ş a ­
madı. Ş e h i r d e Kiraz Hamdi Paşa'nın jandarma y a r b a y l ı ğ ı n ­
d a n k o v u l m u ş olan kardeşi Faik b e y i n rütbesi İ s t a n b u l ' c a
g e r i verildi v e kendisi i ğ r e n ç bir işle g ö r e v l e n d i r i l d i . B u ,
İngilizlerin b u y r u ğ u n d a gizli bir t e r ö r ö r g ü t ü y d ü . G ö r e v i
de Ali F u a t Paşa ile arkadaşlarını ölü-dıri y a k a l a y ı p İn­
gilizlere teslim etmekti. Bu ö r g ü t ilk g ö r e v i n i y a p t ı . D a r ­
b e y e katılan katılmayan birçok y u r t s e v e r v e a y d ı n y a k a ­
landı. D o k t o r T a h s i n b e y l e b i r k a ç kişi, d i r e n d i k l e r i n d e n
ö l d ü r ü l d ü l e r . I'.iraz Hamdi Paşa ile mutasarrıf Hilmi b e y ,
b u z u l ü m v e v a t a n hainliği s a h n e s i n i n baş a k t ö r l e r i y d i .

Ali F u a t P a ş a , 30 Eylül tarihinde G e n e r a l S a l l y K l a d ' -

d e n bir mektup daha aldı. Bu da öncekiler gibi her t ü r l ü
g ö r g ü kuralını ç i ğ n e y e n g ü ç l ü l e r i n üslubuyla yazılmıştı :
— T ü r k i y e ' d e İngiliz o r d u l a r ı b a ş k u m a n d a n l ı ğ ı n d a n
aldığım b u y r u k g e r e ğ i n c e demiryolarının v e h a b e r l e ş m e
hatlarının yıkılıp yok edilmesi s ü r e c e k o l u r s a bu d a v r a n ı ­
şınız bırakışma sırasında birleşmiş ordulara karşı d a v r a ­
nışlar olarak alınacaktır. B u n d a sizi sorumlu s a y a r , b a ­
rış a n d l a ş m a s ı n d a divanı h a r b e g ö n d e r i l e c e ğ i n i z i bildiri­
rim.
ingilizler, « y i n e yanlış kapı çalmışlardı.» Ali F u a t P a ­
ş a ' n ı n E s k i ş e h i r üzerine y ü r ü y ü ş ü n ü , bu gibi kuru sıkılar
d u r d u r a m a y a c a k t ı . E ğ e r , p a ş a , a s k e r v e toplum ruhbili-
mi ü z e r i n d e bilgisi ve s e z g i s i d a h a az bir k u m a n d a n o l s a y ­
dı pek g ü ç l ü bir devlet temsilcisinin bu kuru sıkısını d o ğ ­
r u y a alabilir ve kurtuluşuna iki adım kalmış olan E s k i ş e ­
hir'e sırtını d ö n ü p A n k a r a ' n ı n y o l u n u tutabilirdi.

222
 P a ş a , a y n ı g ü n s ü r e g e l e n maçta yeni bir r a u n d a ç a n
y e n i bir mektupla Sally Klad'i g ö ğ ü s l e d i , b u n u n s o n par­
çası şöyle sürüyordu :

— H i ç s a n m a m ki itilâf devletlerine karşı d a v r a n ı ­

şımda b i r ç a t ı ş m a y ı d o ğ u r a b i l e c e k o l a y l a r çıkmadığı hal­
de b a r ı ş ı n yapılmasıyla divanı h a r b e verilmek z o r u n d a
kalayım. B u n u n l a beraber, itilâf devletlerinin eşitlikle g ö ­
rev y a p a n d i v a n ı harpleri d e u l u s u m u n pek m e ş r u ğ v e
haklı istemleri u ğ r u n a bir birey gibi çalışan bir k o l o r d u
kumandanını haksız y e r e mahkûm edebilsin. Y o k s a , T ü r k
u l u s u n u n , h e r u l u s u n s a h i p olması g e r e k e n hak ve huku­
kunu t a n ı m a y a c a k olan bir divanı harbin ölüm c e z a s ı n a
bile hiç bir ö n e m v e r m e y e c e ğ i m i z i bildiririm. Ş u n d a n ki,
u l u s u m u n bir bireyi olmak d o l a y ı s i y l e s ö y l e r i m ki ya hak
ve h u k u k u n u d ü n y a y a tanıtacak bir ulusun bir bireyi gibi
y a ş a m a y ı , y o k s a n a m u s u ile ölmeyi daha üstün bulurum.

K u v a y ı milliye, her g ü n biraz daha a ğ ı r b a s ı y o r d u .

E s k i ş e h i r ' i n içinde halk, yerli ve y a b a n c ı zalimlerin kor­
kutucu d a v r a n ı ş l a r ı n a b a k m a y a r a k toplantı y a p a b i l e c e k
d u r u m a gelmişti. Mutasarrıf Hilmi beyle Kiraz Hamdi Pa­
ş a , s o n kozlarını o y n u y o r v e her a n k a ç m a y a hazırlanıyor­
lardı. E n s o n r a , kuvayı milliyeciler u ğ r u n a c a n l a başla
çalışmış o l a n E s k i ş e h i r m u h a s e b e c i s i Ç o l a k o ğ l u S a b r i b e y ,
halkın g ü c ü y l e mutasarrıf vekili olarak Hilmi beyin s a n ­
d a l y e s i n e o t u r t u l d u . Sıkıyönetim kaldırıldı. K u v a y ı milli-
y e y e karşı çalışanların bir bölümü tutuklandı. Elebaşılar,
ö n c e d e n yaptıkları hazırlık g e r e ğ i n c e İngiliz kumandanlı­
ğına s ı ğ ı n a r a k İstanbul'a kaçtılar. Ekim a y ı n ı n ü ç ü n c ü
g ü n ü m e y d a n a gelen bu d a r b e , Ali Fuat Paşa'nın bir tek
silâh p a t l a m a d a n Eskişehir'i kurtarabilme plânını g e r ç e k ­
leştirmişti.

B u n u n üzerine G e n e r a l Sally Klad s ü n g ü s ü düşük ola­

rak ve eşit koşullar altında bir kez daha g ö r ü ş m e k ü z e r e
Ali F u a t P a ş a ' y a b a ş v u r d u .
Ekim ayının b e ş i n d e Eskişehir'in d o ğ u s u n d a g ö r ü ş ­
tüler. T ü r k halkı, kalın bir ç e m b e r olarak meydanı ç e v r e -

223
lemisti. Bu kocaman kalabalık, s o n u c u s o l u k s u z bekliyor­
d u . B u meydan d a h a çok bir maç, y a d a h o r o z d ö ğ ü ş ü ala­
nına b e n z i y o r d u . İki G e n e r a l , u z u n s ü r e n bir d ö ğ ü ş ü n s o ­
n u c u n u almak ü z e r e karşı karşıya b u l u n u y o r d u . Bu ulusal
h e y e c a n ı n inip kaldırdığı g ö ğ ü s denizi o r t a s ı n d a Ali F u a t
P a ş a , şimdiye dek tatmadığı y e p y e n i bir h e y e c a n g e ç i r i ­
y o r d u . Y ü r e ğ i , ulusuyla y a n y a n a ç a r p a r a k z a f e r yemiş­
lerini toplayan bir insanın d u y a b i l e c e ğ i b ü t ü n mutluluk
hazinesiyle dolup t a ş ı y o r d u . B u , ö m r ü n d e d u y d u ğ u e n
keskin ve yaşatıcı tattı.

G e n e r a l Sally Klad, p a ş a y a elini uzatarak :

— B u r a d a mı g ö r ü ş m e y i u y g u n g ö r ü y o r s u n u z ? diye
sordu.
— Evet, bizim ulustan saklı hiçbir şeyimiz y o k t u r .
General :
— Biz, ulusal « h a r e k e t e » karşı y a n s ı z kalacağız, d e d i .
T ü r k i y e ' n i n içişlerine k a r ı ş m a y a c a ğ ı z . Ş i m d i y e dek
kimi ulusal kaynaşma ve davranışlara karşı n e z a k e t s i z c e
d a v r a n m a m , üst kumandanlarımca iyi g ö z l e g ö r ü l m e m i ş ­
tir. B e n ve buyruğumdakiler, salt demiryollarının k o r u n ­
masıyla görevliyiz.

P a ş a , Generalin bu sözlerini halka anlattı ve s o n r a

G e n e r a l e şöyle dedi :

— A ç ı k ç a söylediğiniz gibi mektupların yazılış biçi­

mi hiç de iyi değildi. V e r d i ğ i n i z s ö z l e r e aykırı o l a n d a v r a ­
nışlarınız, ulus temsilcilerinin yakınması ü z e r i n e üst ku-
mandanlarınızca y e r s i z bulundu. B u n d a n s o n r a , inşaallah
bu gibi davranışlar yinelenmez. H e r iki y a n temsilcileri­
nin d o s t ç a meydana gelen bu buluşmaları, artık yanlış a n ­
lamalara meydan v e r i l m e y e c e ğ i n e en iyi bir belgedir.
Sally Klad de paşanın d ü ş ü n c e l e r i n e ortak o l d u ğ u n u
s ö y l e d i . Paşa, kuvayı milliyenin amaçları ü z e r i n d e G e n e ­
rale d a h a başka açıklamalar da yaptı.

Bu kez, iki ayrı ulusun iki ayrı G e n e r a l i d o s t ç a ve

eşit d u y g u l a r l a el sıkışarak ayrıldı. M e y d a n ı ç e v r e l e y e n

224
b i n l e r c e halk, Ali F u a t P a ş a ' y ı kuvayı milliyenin ilk b ü ­
y ü k havarilerinden biri olarak pek y a k ı n d a n selâmladı.
Birinci E s k i ş e h i r « h a r e k e t i » d e n e n bu bir aylık g ü ç
d e n e m e s i artık s o n a ermişti. E s k i ş e h i r v e dolayları, s ö z
g ö t ü r m e z bir biçimde A n k a r a ' y a bağlanmıştı.

9 Eylül'de b a ş l a y ı p 6 Ekim'de biten Eskişehir « h a r e ­

k e t i » . İngilizlerin b a h ç e s i n d e n devşirilen ilk kansız, tatlı,
d a h a çok politik bir z a f e r yemişi olarak Ali Fuat P a ş a ' n ı n ,
dolayısıyla topsuz-tüfeksiz kuvayı milliyenin eline d ü ş t ü .
Sivas'taki k o n g r e üyeleriyle birlikte M u s t a f a Kemal, bu
d a h a ç o k zekâ ve diplomatlık y o l u y l a elde edilen z a f e r i
A l i F u a t Paşa'nın kişiliğinde kutlamakta g e c i k m e d i l e r :
— Batı A n a d o l u G e n e l K u v a y ı Milliye K u m a n d a n ı Ali
F u a t Paşa H a z r e t l e r i n e ,

U l u s u n meşruğ isteklerini y e r i n e getirmek a m a c ı y l a

bu büyük k a v g a d a birlik ve varlığımızı d ü n y a y a g ö t ü r m e k
v e saptamak u ğ r u n d a y a p m ı ş o l d u ğ u n u z çalışmaları v e
y u r t s e v e r c e ç a b a l a r ı v e yüklendiğiniz kutsal g ö r e v i e n
g ü ç anlarda ulus v e memleket çıkarlarına u y g u n bir biçim­
d e yürütebilmek ü z e r e g ö s t e r d i ğ i n i z uzak g ö r ü ş l ü l ü k v e
y ü k s e k d ü ş ü n c e n i n temsil k u r u l u m u z c a kutlanmaya v e
t e ş e k k ü r e d e ğ e r g ö r ü l d ü ğ ü n ü bildirir v e minnetimizi s u ­
narız.
Bekir S a m i , M a z h a r Müfit, A h m e t F e v z i .
Raif, H ü s e y i n Rauf, M u s t a f a Kemal. M u s ­
tafa, Ö m e r , M ü m t a z , Vasıf.

Alamut
Çizgiliforum.com

225 3/F. : 15
 KONGRENİN GAZETESİ

Hohler'den Kidston'a mektup:

Sizim bataryanın Samsun'­
dan çekilmesine çok üzüldüm.
Mustafa Kemal'in önünden
çekiliyormuş gibi oldu. Ve bir
doğulunun gözünden bu za­
yıflık alâmeti hiç kaçmaz.
11 Ekim 1919

. Mustafa Kemal, d ü n y a y ı h e y e c a n a v e r e n S i v a s K o n ­
g r e s i n i büyük bir başarıyla s o n u n a d o ğ r u s ü r ü k l e y i p g ö ­
türürken İstanbul'a ve bütün vilâyetlere, her türlü ö r g ü t e
yollayıp d u r d u ğ u telgraflar ve mektuplarla k o r k u n ç bir
propaganda gücü göstermişti.

İstanbul'a ilettiği bir şifre, hemen A v r u p a g a z e t e l e ­

rine dek y o l b u l u y o r d u . B u , M u s t a f a Kemal'i ne çok şımar­
tıyor, n e d e d o y u r u y o r d u . D ü n y a y ı g ü r ü l t ü y e b o ğ a n S i v a s
Kongresi'nin ne iş g ö r d ü ğ ü n ü , ne işe y a r a y a c a ğ ı n ı , d o s t
mu, d ü ş m a n mı o l d u ğ u n u T ü r k halkı pek y a k ı n d a n bilmi­
y o r d u . Şimdiye dek bildiriler v e şifrelerle yapılan ç a l ı ş ­
malar, salt politik bir a m a ç g ü t m ü ş , daha ç o k iç ve dış
düşmanları sersemletmek, şaşırtmak, u m u t s u z d ü ş ü r m e k ,
iktidarı bir an ö n c e y e n i sahiplerine bırakmalarını s a ğ l a ­
mak ü z e r e yapılmıştı. B u n d a y ü z d e y ü z e y a k ı n bir b a ş a r ı
sağlandığı s u g ö t ü r m e z d i . Yalnız, yüksek b a s a m a k l a r d a
g e ç e n bu b o ğ u ş m a n ı n anlamı, yararlı bir biçimde halka
indirilebilmiş değildi. S i v a s K o n g r e s i , y e n i bir p o s t kav­
gasının hazırlıkları olarak alınıyor, halk, a r k a d a n a r k a y a
yine eski bildiği gibi d ü ş ü n ü y o r d u . Bu k o n g r e y i halka i n ­
direbilmek, ancak önemli bir a r a ç g e r e k s i y o r d u . T ü r k ç e s i ,
kongrenin anlamını, kararlarını v e b u a r a d a s a ğ a s o l a
çekilen telgrafları halka iletmenin umarlarını bulmak g e ­
rekiyordu. Bu da a n c a k bir y a y ı n aracı ile olabilirdi. Bu
y a y ı n a r a c ı d a olsa o l s a bir g a z e t e o l u r d u .

M u s t a f a Kemal, k o n g r e n i n s o n g ü n l e r i n e d o ğ r u g e c e l i

226
gündüzlü hep bu konuyu düşünüyordu. Bir g ü n , kongre­
d e e n önemli yerli d a y a n a ğ ı o l a n eski ö ğ r e t m e n v e e s k i
m e b u s R a s i m beyle liseden çıkmış, c a d d e d e n a ş a ğ ı d o ğ r u
i n i y o r d u . G a z e t e işi, a n c a k S i v a s ' ı n yerli aydınlarıyla g ö ­
rüşülebilirdi. Elindeki k o c a m a n teşbihin tanelerini hızlı
hızlı u z u n parmakları a r a s ı n d a n g e ç i r e n M u s t a f a K e m a l ,
d ö n ü p a r a ş t ı r ı c ı bakışlarla Rasim beyin y ü z ü n e baktı v e
b i r d e n b i r e , ilk kez y e p y e n i b i r k o n u d a n s ö z etti :
— Rasim b e y , ben b i r g a z e t e ç ı k a r a c a ğ ı m . S o r u m l u
m ü d ü r l ü ğ ü n ü ü z e r i n e a l a c a k güvenilir biri g e r e k .
— H e l e d ü ş ü n e y i m , p a ş a m . Eski ö ğ r e n c i l e r i m d e n ö ğ ­
retmen S a l â h a t t i n v a r . G e n ç ö ğ r e t m e n , h e n ü z yirmi iki
y a ş ı n d a y d ı . Rasim beyin kendisine yaptığı ö n e r i y i d u r a l a ­
m a d a n b e n i m s e d i . V a l i Reşit P a ş a , artık, k o n g r e y l e el ele
ç a l ı ş t ı ğ ı n d a n ç a b u c a k izin alındı. G a z e t e n i n adını d a M u s ­
tafa K e m a l b u l d u : İrade-i Milliye.
E y l ü l ' ü n o n birinde k o n u ş u l a n v e karara b a ğ l a n a n
g a z e t e işi, o n ü ç ü n c ü g ü n ü i ş alanına g e ç m i ş t i .
14 E y l ü l g ü n ü ç ı k a c a k o l a n ilk s a y ı için mürettip N a ­
dir e f e n d i , etekleri zil çalarak ilk y a z ı y ı d i z m e y e çalışı­
y o r d u . «Altmışlık mürettip N a d i r efendinin g ö z l ü k l e r i b u r ­
n u n u n u c u n a d o ğ r u b i r a z d a h a kaymış, ç i ç e k b o z u ğ u y ü ­
z ü n ü n h e r deliği t e r taneleri ile doluvermişti.» T e z g â h
ü z e r i n e yayılmış olan kâğıda büyülenmiş gibi b a k ı y o r ,
inanmamış gibi başını kaldırıp ç e v r e s i n i g ö z d e n g e ç i r i y o r ,
y i n e b a k ı y o r d u . Y e n i d e n o k u d u ğ u s ö z c ü k l e r , hiç bir y a n ­
lışlığa y e r bırakmadan o l d u ğ u y e r d e d u r u y o r v e birer ç i v i
gibi o n u n g ö z l e r i n e b a t ı y o r d u .
E v e t , b u o l a m a z d ı . B u satırlarda bir yanlışlık v a r d ı ,
'ama, bu nerden geliyordu?
— A l l a h , A l l a h , bakalım, y a n l ı ş mı n e d i r ?
B u satırı bir türlü d i z e m e y e n N a d i r e f e n d i , bir elinde
k u m p a s , ö b ü r ü n d e y a z ı , A b d ü l k a d i r beyi b u l d u . B u , yirmi
y a ş ı n d a b i r g e n ç t i . Birinci D ü n y a S a v a ş ı ' n ı n ilk yılı lise­
d e n m e z u n ölmüş v e hemen patlayan s a v a ş a girmiş, Filis­
tin c e p h e s i n e g ö n d e r i l m i ş , y a r a l a n a r a k S i v a s ' a d ö n m ü ş ,
v i l â y e t b a s ı m e v i n e m ü d ü r olarak atanmıştı.
G e n ç a d a m , N a d i r efendinin neden şaştığını pek iyi

227
b i l i y o r d u . Ş i m d i y e dek resmî v i l â y e t b p s ı m e v i n d e n hiç
b ö y l e s ö ğ ü n t ü y e b e n z e r b i r y a z ı geçmemişti. O s m a n l ı D e v -
leti'nin s a d r a z a m ı n a s ö ğ e n b ö y l e b i r y a z ı n ı n b u r d a ne işi
vardı?
— B a k s a n a ş u r a y a . . . « H a i n F e r i t » mi d i y o r ? B u ,
bizim S a d r a z a m D a m a t F e r i t Paşa o l m a y a ?
Abdülkadir bey :
— E v e t , S a d r a z a m D a m a t Ferit için s ö y l ü y o r ! d e d i .
N a d i r e f e n d i , şaşırmış kalmıştı. Ş a k a mı e d i y o r d i y e bir
y a n d a n g e n ç m ü d ü r e b a k ı y o r , bir y a n d a n d a ş e y t a n g ö r ­
müş gibi içinden etkili d u a l a r a r ı y o r d u .
N a d i r efendi, 1908 d e n beri bu basımevinin emekta­
r ı y d ı . Basımevinin ilk m ü d ü r ü n ü n o ğ l u y d u . B u r d a müret­
tiplik etmeyi bir kader işi olarak benimsemiş ve d ü ş ü n c e
o l a r a k ancak b u r d a d i z d i ğ i resmî y a z ı l a r d a g e ç e n şeyleri
görmüştü. O n a göre büyük adam, ancak burda basılan,
resmî y a z ı l a r d a adı sık sık g e ç e n devlet ve hükümet a d a m ­
ları olabilirdi. A y l a r d ı r , adı b i r yarı T a n r ı gibi g e ç e n D a ­
m a t Ferit P a ş a , şimdi « h a i n » o l u p çıkmıştı. B u , n e y i n
r ı e s i y d i ? N a d i r efendinin eli, hâlâ harflere uzanıp bu s ö z ­
l e r i dizmek ü z e r e d a v r a n a m ı y o r d u . Resmî bir vilâyet ba-
s ı m e v i n d e hiç b ö y l e kepazelik olur m u y d u ?
A b d ü l k a d i r b e y , en s o n r a baklayı a ğ z ı n d a n çıkardı :
— B u n u M u s t a f a Kemal Paşa y a z d ı r m ı ş , s e n kork­
ma, d i z m e y e bak!
N a d i r efendi, b u r n u n d a n soluyarak b u y a z ı y ı dizmek
z o r u n d a kaldıysa da s a n k i kıyamet kopacakmış gibi bir
d u y g u y a kapılmıştı. « H a i n Ferit! Hain Ferit!» d i y e içinden
s ö y l e n i p d u r u y o r d u . E v e t , sanki sırat k ö p r ü s ü n d e n g e ç ­
mişti. Artık, bir kez ok y a y d a n çıkmıştı. D e c c a l , a t e ş t e n
s ö z l e r i n i y a z d ı r m a y ı s ü r d ü r ü y o r d u : « A l ç a k s a d r a z a m ı n ha­
in k a b i n e s i . . . A y n ı m e l ' u n u n . . . »
Başmürettip H a m d i b e y , N a d i r efendinin y i n e d u r a -
ladığını g ö r e r e k o n u y ü r e k l e n d i r m e y e çalıştı :
— H a y d i . . . H a y d i . . . Bitirin artık!
« E m e k t e r mürettibin mırıldanmaya başladığı â y e t b i ­
terken y a z ı d a dizilmiş, p r o v a t e z g â h ı n a » verilmişti.
M ü r e t t i p N a d i r e f e n d i y i pek ç o k korkutan y a z ı n ı n

228
başlığı « U l u s a l Kımıldanışın N e d e n l e r i » idi. Bu y a z ı y ı İs­
mail H â m i ' y e dikte ederek y a z d ı r a n M u s t a f a Kemal'di. Bu
y a z ı , S i v a s y a y l a s ı n d a n İstanbul'daki s e r s e m y ö n e t i c i l e ­
r e fırlatılmış g ü ç l ü bir b o m b a y d ı . G e r ç e k t e n , N a d i r e f e n ­
diyi haklı olarak şaşırtabilecek t ü r d e n b i r y a z ı y d ı . İyi bir
g a z e t e c i olan İsmail Hami b e y , k o n g r e y e İstanbul d e l e g e ­
si olarak katılmıştı. M u s t a f a Kemal, p r e n s i p olarak g a z e ­
t e y e y a z ı l a c a k yazılara imza atılmamasını i s t i y o r d u . G a ­
z e t e d e çıkacak bütün yazılar, toptan k o n g r e n i n d ü ş ü n ­
celerini yansıtacak, hiç kimseye mal edilmeyecekti. İlk
s a y ı y a girecek y a z ı l a r belli olmuştu. D ö r t sayfalık g a z e t e ­
d e b u y a z ı d a n s o n r a k o n g r e haberleri g e l i y o r d u . M u s t a f a
Kemal'in açılış nutku, k o n g r e n i n p a d i ş a h a çektiği u y a r m a
telgrafı, ulusa ünleyen bildiri, H a v z a ' d a n M u s t a f a K e m a l ' ­
in p a d i ş a h a g ö n d e r d i ğ i telgraf, y e p y e n i bir ihtilâl e d e b i ­
yatı olarak birbirini k o v a l ı y o r d u .
« S e r m ü r e t t i p Hamdi, bunları peşisıra s ü t u n l a r a y e r ­
leştirmiş, sayfaları bağlamış, baskı makinasının b u l u n d u ­
ğu y a n d a k i o d a y a yollamıştı. Yeni g a z e t e n i n başlığını, kli­
şe ile y a p a c a k kimse ş e h i r d e b u l u n m a d ı ğ ı n d a n 36 p u n t o
nesih harflerle hazırlamışlardı.»
Kolla çevrilen baskı makinası, ilk ihtilâl yemişini v e r ­
mekle öğünebilirdi. B ö y l e köhne bir makinanın en y e n i
d ü ş ü n c e l e r i yansıtacak bir etken o l u ş u h o ş bir o l a y d ı . Z a ­
t e n ihtilâllerin kaderi bu değil miydi? En g ü z e l teknikle
işleyen her şey. her z a m a n ihtilâllerin karşısında olmuş ve
ihtilâller, en ilkel âletler ve araçlarla d e v mekanizmaları
d i z e getirmesini bilmişti. Şimdi de İstanbul'da s o n s i s t e m
baskı makinaları, salt ihtilâlcilere ve milletin haklarına
s ö ğ ü p saymak ü z e r e ç a l ı ş m ı y o r m u y d u ? N e v a r k i S i v a s
v i l â y e t basımevinin yaşlı makinası, pırıl pırıl bir g ö r e v y a p ­
mış, « İ r a d e i M i l l i y e » n i n ilk sayısını basıp m e y d a n a ç ı k a r ­
mıştı.
K o r i d o r u n ötesindeki bir o d a d a M u s t a f a Kemal o t u r ­
muş, üst üste s i g a r a t ü t t ü r ü y o r ve ilk s a y ı y ı h e y e c a n l a
b e k l i y o r d u . Bu ilk sayı ile, M u s t a f a Kemal'in kendisi ve
b ü t ü n kongrenin d ü ş ü n c e l e r i , halkın y a n ı b a ş ı n a dek s o k u ­
lacak, karşısına çıkacak ve o n u n l a ilk kez bu denli y a k ı n -

229
d a n tanışacaktı. P a ş a n ı n h e y e c a n ı b u n d a n d ı . Y a v e r elin­
de h e n ü z buram b u r a m mürekkep tüten ilk s a y ı y ı salla­
y a r a k o d a y a g i r d i ğ i n d e M u s t a f a Kemal, ç o k t a n d ı r ö z l e y i p
d u r d u ğ u ç o k eski, ç o k c a n d a n bir dostla karşılaşır gibi
s e v i n ç l e ü z e r i n e atıldı.
B ö y l e içten v e ö z l e n e n bir d o s t gibi elleri a r a s ı n a d ü ­
ş e n İradei Milliye, bir noktada M u s t a f a Kemal'in c a n ı n ı
sıktı. Y ü z ü n ü b u r u ş t u r d u , öfkelendi. G a z e t e çıkarılırken
v e r i l e n o g ü z e l p r e n s i p kararı çiğnenmiş, İsmail Hâmi ( D a -
nişment) b e y , M u s t a f a Kemal'in v e k o n g r e n i n b ü t ü n d ü ­
ş ü n c e l e r i n i kendine mal etmişti: M u s t a f a Kemal'in dikt
ettiği baş y a z ı n ı n altında İsmail Hâmi adı s ı r ı t ı y o r d u .
M u s t a f a Kemal'i ş u s ı r a d a e n çok d ü ş ü n d ü r e n ş e y ,
İradei Milliye'nin işgal altındaki bütün b ö l g e l e r e s o k u l a -
bilmesiydi. Refik Halit b e y i n p o s t a y ö n e t i m i , kuvayı mil-
liyecilerin b ö l g e s i n d e n işgal altındaki b ö l g e l e r e kuş u ç u r t ­
m u y o r d u . İstanbul'dan d a b u bölgelere g i d e n teller ü z e ­
rinde hiç bir mors y ü r ü m ü y o r d u . Yalnız M u s t a f a Kemal'in
d e , h e r akıllı y e y a p ı c ı insanın d a bildiği b i r ş e y v a r d ı :
Ö l ü m d e n b a ş k a her ş e y i n ç a r e s i b u l u n u y o r d u . İstanbul'a
b u g a z e t e y i iletecek ç a r e d e a z z a m a n d a b u l u n d u . M u s ­
tafa Kemal, S i v a s vilâyetinin nafia, ziraat ve b a y t a r d a i r e ­
lerinin mühürlerini getirtti. « S i v a s livası b a y t a r d a i r e s i »
d a m g a s ı bir yığın zarfın ü z e r i n d e g ö r ü n m e y e başladı. M u s ­
tafa Kemal'in v e k o n g r e n i n bomba gibi d ü ş ü n c e v e p a r o ­
lalarını taşıyan İradei Milliye g a z e t e s i , birer birer bu z a r f ­
ların içine girip g i z l e n e r e k İstanbul'a d o ğ r u « m ü t e n e k k i -
ren» yolculuğa hazırlanıyordu.
Mürettip N a d i r e f e n d i , artık İrade-i Milliye'yi kendi g a ­
z e t e s i olarak benimsemişti ve eline getirdikleri imzasız
bir y ı ğ ı n yazıyı hiç y a d ı r g a m a d a n kendi y a z m ı ş g i b i , kenuı
d ü ş ü n c e l e r i y m i ş gibi r a h a t ç a , gözlüklerini b u r n u n u n u c u ­
na dëk indirerek d i z i y o r d u .
En etkili, en y e n i bir olay, yalnız N a d i r efendinin
değil ö b ü r basımevi işçilerinin de gözlerini d ö r t a ç m ı ş ,
h e p s i , k o n g r e n i n M u s t a f a Kemal'in v e İrade-i Milliye'nin
anlamını kesin olarak anlamıştı. Aralarında, N a d i r e f e n d i ­
nin de b u l u n d u ğ u S i v a s l ı işçiler, ş ö y l e k o n u ş u y o r l a r d ı :

230
 — Yalnız bizim mahalleden b e ş Ermeni e v i . . . Beşi de
<jün b i r d e n b o ş a l ı v e r d i . T o p t a n Erivan'ın y o l u n u tutmuş­
lar. O y s a . ş u a n a dek S i v a s « B ü y ü k E r m e n i s t a n » ' ı n P o n -
t o s devletiyle s ı n ı r d a ş bir şehri s a y ı l ı y o r d u . N e r d e n g e l ­
d i ğ i belli o l m a y a n E r m e n i aileleri, t e r e y a ğ ı n d a n kıl ç e k e r
gibi A m e r i k a n v e F r a n s ı z temsilci v e papazlarının g ö l g e ­
s i n d e y a v a ş y a v a ş S i v a s ' a y e r l e ş i y o r , b ö y l e c e ilerisi için
hazırlık y a p ı y o r l a r d ı . Yalnız İngilizler, F r a n s ı z l a r , E r m e ­
niler d e ğ i l , T ü r k l e r i n aklı erenleri de S i v a s y a y l a s ı n ı n ka­
deri için s o n h ü k ü m g ü n ü n ü n yaklaşmakta o l d u ğ u n u bili­
y o r l a r d ı . Ne v a r ki beklemeyen mucize m e y d a n a gelmiş,
kader b o y n u bükük v e s ü n g ü s ü düşük, geldiği y e r e d o ğ r u
piliyi pırtıyı toplamış g i d i y o r d u . Kaderin bu k ö s kös g i -
dişindeki anlamı mürettip N a d i r efendinin, s e z m e m e s i d ü ­
şünülebilir miydi? A r k a d a ş l a r ı n a gülerek ş ö y l e d i y o r d u :
— D ü n e k a d a r değil buradakiler gitsin, ö t e d e n beri­
den gelip b u r a y a y e r l e ş m i y o r l a r mıydı? M u s t a f a Kemal
Paşa da hikmet! O, g e l d i , bak, buradakiler bile g i d i y o r .
D e m e k , S i v a s ' t a n ümidi kestiler. Paşadadır hikmet d i y o ­
rum ben size!

M u s t a f a K e m a l , y a n ı n d a Y a v e r Ruhi bey olarak vilâ­

y e t basımevinin i d a r e h a n e s i n e girdi. Zamanla kararmış
s a n d a l y e y e o t u r a r a k Ruhi beyin rengi karaya ç a l m a y a
b a ş l a y a n masanın ü z e r i n e bıraktığı bir tomar y a z ı y ı birer
birer alarak g ö z d e n g e ç i r d i . Yazıların kimi yerlerine elin­
d e k i kalemle d o k u n d u . S o n r a y a v e r e :
— G ö t ü r ü n bunları! d i y e b u y u r d u .
Ruhi bey, tomarı alıp mürettiphaneye gitti. Mürettip
N a d i r efendi, g ö z l ü k l e r i n i n üzerinden s e v i n ç v e ilgiyle bir
y a v e r e , bir de elindeki tomara baktı.
S o n r a , k a p a r gibi o n u n elinden tomarı aldı. İmzasız
y a z ı l a r bir dakikada mürettipler arasında bölüştürülmüş­
t ü . N a d i r efendi, h e r zamanki gözlükleri b u r n u n u n u c u n a
d ü ş m ü ş olarak M u s t a f a Kemal'in o l d u ğ u anlaşılan u z u n ve
ateşli y a z ı y ı bir d u a o k u r gibi dizmeye başladı :
— Bir t e c a v ü z i haricîye karşı indeliktiza silâha sarı­
lıp mukabele g ö s t e r m e y e n cemiyetlerin izmihlale u ğ r a -

231
diklarini v e dahilde mehayihak v e icrayı istibdat e d e n b i r
k u v v e t aleyhinde h a s b e l i c a p kıyam e t m e y e n milletlerin­
d e z a a f , meskenet içinde b o ğ u l u p mahvolduklarını tarih
ve t e c r ü b e ispat eylemektedir... L â k i n , bu kıyamların müs-
b e t bir netice v e r m e s i , icabı a h v a l y e ilcayi ihtiyaçtan
m ü n b a i s ve tekâmülî bir h e d e f e matuf olmalarına v a b e s ­
tedir.
Bir akalliyeti kabile h a r i c i n d e b ü t ü n millet ve mem­
leket, A n a d o l u ' n u n s i n e s i n d e n verilen bir işaret üzerine
f e v ç f e v ç , kütle kütle kıyam etmiş ve her fert a y n ı his
ve emelin şevkine tebaiyetle birleşmişlerdir. İşte, hareke­
ti milliye, b u g ü n ü n en b ü y ü k meselesi o l a n tamamiyeti
mülkiyeyi ve istiklâli milliyi m u h a f a z a için b ü t ü n milletin
a z m v e imanından d o ğ d u . B u kıyam, yalnız hamiyetsiz bir
heyeti hükümeti kemali inatla t u t u n d u ğ u mevkii iktidar­
d a n iskat etmek d e ğ i l , mukadderatı memlekette iradei
milliyeyi hâkim ve milleti âmil kılmak...

. . . D ö r t s e n e d e n ü f u s u umumiyesinin d ö r t t e birini fe­

da e d e n T ü r k milletinin bakiyesini de m a n d a namı altın­
da İngilizlerin esaretine uğratmak, yalnız insanî ve me­
denî bir zulüm ve v a h ş e t d e ğ i l , ilim ve tabiata karşı irti­
kâp o l u n m u ş bir cinayettir.

Halbuki ilim v e m e d e n i y e t A s y a y ı S u ğ r a ' d a t a a z z u v

e d e n vahdeti millînin v e t e e s s ü s e y l e y e n şekli medeniye­
tin muhafazasını icap ve b u n u n için g ö s t e r i l e c e k mukave­
meti ve bu mukavemete m ü z a h e r e t edenleri e b e d i y e n
tebcil eder. A k a b e i m ü t a r e k e d e uğradığımız y e i s ve nev-
midi içinde bir inkisam ve izmihlali küllî k o r k u s u ile kıv­
ranırken meydana çıkan manda meselesi, b u g ü n iktisabı
ş u u r v e v a h d e t eden T ü r k ' ü n v e b u hali g ö r e n âlemi me­
d e n i y e t i n nazarında ehemmiyetini z a y i eylemiştir. Sakit
ve mekin d u r a n milletimiz, s o n hareketi ile s e n e l e r d e n
beri hedef o l d u ğ u b ü h t a n l a r d a n bir anda kurtuldu. A c a b a
c i h a n ı medeniyet a n l ı y o r mu ki T ü r k milleti taali ve terak­
ki etmek için m a n d a y a d e ğ i l , bir p a r ç a s u l h a , bir p a r ç a
s ü k û n e muhtaçtır.
. . . T ü r k milleti b u g ü n k ü hareketi ile ispatı r ü ş t etmiş-

232
tir. T ü r k l e r s a ğ d ı r , medenîdir v e y a ş a y a c a k , y ü k s e l e c e k :
v e pek z i y a d e y ü k s e l e c e k t i r .

Ç a r k ç ı Rıza, v i l â y e t basımevinin b u emektar i ş ç i s î

ö m r ü n ü n e n y o r u c u işini b u g e c e y a p ı y o r d u . B a s A l l a h
bas, İradei Milliye'nin b i r türlü s o n u g e l m i y o r d u . Bu k ö h ­
ne makinada kolla ç e v i r e r e k bin baskı çıkarmak ne d e ­
mekti? Bu makina, a n a s ı n d a n d o ğ a l ı böyle kalabalık b a s ­
kı mı g ö r m ü ş t ü ? Resmî vilâyet gazetesi « S i v a s » , a n c a k
haftada bir, o da b i r k a ç y ü z s a y ı çıkıyordu. Ç a r k ç ı R ı z a ,
e n s o n r a yakınacak d u r u m a gelmiş, havanın s o ğ u k l u ğ u n a
b a k m a d a n b u r n u n u n u c u n d a n damlayan terleri elinin ter­
siyle silerek ş ö y l e bağırmak z o r u n d a kalmıştı :
— Y a h u , y e t m e z mi? Bittik, yetmez mi?
G e n ç basımevi m ü d ü r ü , makina başında dikilmiş d u ­
r u y o r , Ç a r k ç ı Rıza'nın y i n e l e d i ğ i yakınmalara şu karşılığı
vermekle yetiniyordu :
— Ha g a y r e t , Rıza e f e n d i . Birkaç y ü z n ü s h a d a h a
kaldı. İlk kuvayı milliyeci basımevi işçilerinin terleriyle
ıslanmış İradei Milliye'nin bu sayısı da ertesi g ü n B a y t a r
v e Nafia dairelerinin z a r f l a r ı n a gizlenerek y i n e türlü A n a ­
dolu şehirleriyle İstanbul'un y o l u n u tuttu.
Yalnız, İstanbul'a v a r a n bu sayılardan birini ele g e ­
çiren İngilizlerde şafak attı, bu kepazeliği p r o t e s t o etmek
ü z e r e İstanbul hükümetinin kapılarını hışımla y u m r u k l a ­
dılar. İngilizleri en çok kızdıran y a z ı , güzel ve s e v i n d i r i c i
bir memleket haberini t a ş ı m a k t a y d ı : İngiliz taburları S a m ­
s u n ' a M e r z i f o n ' u boşaltıp g i d e r k e n halk, arkalarından t e ­
neke çalmış ve :
« — K a h r o l s u n i ş g a l ! » diye bağırmıştı.
B a ş ı sıkışan yeni Dahiliye N a z ı r ı Damat M e h m e t Ş e ­
rif P a ş a , artık kuvayı milliyeci bir vali olan Reşit P a ş a ' y a
bir telgraf çekerek, « k a h r o l s u n i ş g a l » diye b a ğ ı r a r a k h a l ­
kın y a p m ı ş o l d u ğ u bu densizliği İradei Milliye'nin s ü t u n ­
larına g e ç i r m e s i n e n e d e n g ö z y u m d u ğ u n u s o r d u v e o n u
kınadı.
Damat Şerif P a ş a ' n ı n bu telgrafını valinin e l i n d e n
alan M u s t a f a Kemal, pek ç o k sinirlendi v e a r k a d a ş l a r ı n ı n
•yanında o r t a y a ş ö y l e bir s o r u attı :
— N e g a r i p v e ş a y a n ı hayret bir s i y a s e t ! A c a b a h ü ­
kümet işgali ş a y a n ı takbih g ö r m ü y o r mu? Y o k s a g ö r m ü ­
y o r da işgali alkışlayacak bir s i y a s e t mi takip e d i y o r ?
M u s t a f a Kemal, 18 Aralık 1919 g ü n ü S i v a s ' t a n A n -
.kara'ya g i d e r k e n İradei Milliye gazetesini içi sızlayarak
S i v a s ' t a bırakmak z o r u n d a kalacaktı. Sivaslılar, g a z e t e y i
iyice benimsemişlerdi. Ne yazık ki bu ilk ihtilâl b a y r a ğ ı ,
d a h a s o n r a l a r ı , M u s t a f a Kemal'e karşı olanların eline
g e ç e c e k , A n k a r a ' d a b a ş l a y a n s i y a s a l b o ğ u ş m a l a r ı n kara
b a y r a k l a r ı n d a n biri d u r u m u n a gelecek, S i v a s ' ı n pek s e v ­
d i ğ i kimi çocuklarının da başını yiyecekti.
Yalnız, M u s t a f a Kemal, bir ihtilâl arkadaşı olarak S i ­
v a s ' t a k u r d u ğ u İradei Milliye'nin ikiz kardeşini A n k a r a ' ­
d a çıkarmak ü z e r e yeni d ü ş l e r v e d ü ş ü n c e l e r a r k a s ı n d a y -
d ı . S i v a s ' ı n karla örtülmüş apak y a y l a s ı n d a n kıpkırmızı
bir gelincik gibi A n k a r a ' y a g ö t ü r d ü ğ ü b u d ü ş , A n k a r a ' n ı n
. « a r ı bozkırlarında d a a ç a c a k t ı .

VAY VAY...

Başarısızlığa uğramamak için

en güvenli yol, başarmaya and
içmektir.
Sheridan

T r a b z o n Valisi Galip beyin G i r e s u n kaymakamlığına

•atadığı Aleşkirt Kaymakamı Badi-Badi N e d i m , G i r e s u n ' a
v a r m ı ş , eski Kaymakam Nizamettin beyin s a n d a l y e s i n e
oturmak ü z e r e bekliyordu. O s m a n A ğ a , padişahlıktan a f
g e l d i ğ i halde d a ğ d a n inmemişti. V a l i c e kendisine bir ay
izin verilen Nizamettin b e y s e kuşku içinde o l d u ğ u n d a n
"kaymakamlık vekâletini v e r m e y e r e k birkaç g ü n daha ma­
kamında kalmıştı. G e r ç e k bir şaşkınlık içinde b u n a l a n N i ­
z a m e t t i n b e y , valinin kendisine « k a f a d a n » izin v e r d i ğ i n ­
d e n kuşkulanarak bunun ne gibi kötülüklere g e b e olabile­
c e ğ i n i d ü ş ü n ü p d u r m a k t a y s a da işin içinden tam olarak

234
ç ı k a m a m a k t a y d ı . Yalnız, s e z d i ğ i tek ş e y , G a l i p b e y i n k e n ­
d i s i n e bir o y u n o y n a m a y a hazırlandığıydı. V a l i n i n , kendi­
s i n e , İstanbul'a d a n ı ş m a d a n kafadan izin v e r m e s i n i n al­
tında b ü y ü k kötülükler yatabilirdi. Nizamettin b e y , O s m a n
A ğ a işi için İstanbul'a gidip d u r u m u anlatmak v e V a l i
G a l i p b e y i n kışkırtıcı davranışlarına karşı n e z a r e t t e ken­
d i n i s a v u n m a k i s t i y o r d u . G a l i p b e y , Nizamettin b e y i n G i ­
r e s u n ' d a kalmasını istemiyor, bir a n ö n c e g ö r e v i n i v e k i ­
line bırakıp gitmesini istiyordu.
Nizamettin b e y , e n s o n r a v a p u r a binerek G i r e s u n ' ­
d a n ayrılmıştı. K a y m a k a m , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a İstanbul'a
g i t m e y i sakıncalı bularak S a m s u n ' a inmişti. H a v a d a yanık
kokuları v a r d ı . Ne v a r ki şaşkınlığı hâlâ s ü r ü y o r d u . S a m ­
s u n ' d a karaya çıkan Nizamettin bey, d o ğ r u c a M u t a s a r ­
r ı f H a m i t beyin katına çıkmıştı. K a y m a k a m , taa Selanik'­
t e n M u s t a f a Kemal'in ç o c u k l u k tanışlarından biri o l d u ğ u n ­
d a n v e şimdi d e tehlikeye b e n z e r bir d u r u m d a g ö r ü n d ü ­
ğ ü n d e n o sırada S a m s u n ' d a bulunan tümen k u m a n d a n ı
R e f e t b e y (Paşa) ile M u t a s a r r ı f Hamit b e y , N i z a m e t t i n
b e y i B a f r a Kaymakamlığına atamak istediyse de o b u n a
y a n a ş m a d ı . Nizamettin bey, S a m s u n ' a g i d e r k e n M u s t a f a
Kemal'in orda olduğunu sanıyor ve onunla g ö r ü ş m e y e
c a n a t ı y o r d u . N e yazık k i S a m s u n ' a v a r d ı ğ ı n d a M u s t a f a
K e m a l H a v z a ' y a yollanalı ü ç g ü n olmuştu. G ö r ü ş m e d i ğ i n e
ç o k ü z ü l m ü ş s e d e Hamit b e y i n salığını d a dinlememiş,
S a m s u n ' a u ğ r a y a n bir İngiliz v a p u r u n a binerek İstanbul'a
yollanmıştı. Yalnız, ordaki yanlış anlaşılmaları d ü z e l t e r e k
e n ç o k bir hafta içinde d ö n e c e ğ i n i Hamit b e y e s ö y l e y e r e k
gitmişti.
Nizamettin b e y , tam tehlikenin g ö z ü n e gitmiş, v a p u r ­
d a n iner inmez yakalanmış. B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n e , o r a d a n
d a N e m r u t M u s t a f a Paşa'nın k o r k u n ç divanı h a r b i n e g ö ­
t ü r ü l m ü ş t ü . O da U r f a Mutasarrıfıyla B o ğ a z l ı y a n K a y m a ­
kamının uğradığı akıbete uğramak tehlikesiyle karşı kar-
-şıya gelmişti. B a n d ı r m a d a azınlıkları z o r l a g ö ç ettirirken
t o p t a n öldürtmek s u ç u y l a y a r g ı l a n a c a k t ı . N e m r u t M u s t a ­
f a P a ş a ' n ı n b u r d a v e r e c e ğ i y a r g ı açıktı: Ö l ü m ! D e m e k
k i T o p a l O s m a n A ğ a ' n ı n b a ş ı n d a d o l a ş a n ölüm tehlike-

235
s i n i n bir benzeri bu kez de gelmiş kendi başına k o n m u ş ­
t u . N e v a r k i T o p a l O s m a n , şimdi, silâhlı adamlarıyla d a ğ ­
d a y a ğ l ı iplere kurşun atarak e ğ l e n i y o r d u . Ç o k d a iyi e d i ­
y o r d u . Demek ki T o p a l O s m a n İstanbul hükümetine kafa
tutmakta v e o n a m e y d a n okumakta s o n u n a dek h a k l ı y d ı .
K a h p e bir dönem başlamıştı. B ü t ü n milleti, y u r d u d ü ş ü ­
n e n b a ş l a r tehlikedeydi. N e y a p m a l ı y d ı ? O s m a n A ğ a g i b i
« f e r m a n p a d i ş a h ı n , d a ğ l a r bizimdir» demekten b a ş k a
u m a r v a r mıydı?
N e m r u t M u s t a f a P a ş a ' n ı n yağlı iplerine meram anlat­
m a y a çalışmaktansa kaçmak d e n e n nesneyi ö m r ü n d e bir
k e z d e kendisi denemek z o r u n d a y d ı . Ö l ü m ü n ö n ü n d e n
k a ç m a y ı denemek, kutsal dirime karşı d u y u l a n s a y g ı n ı n e n
b ü y ü ğ ü y d ü . Şimdiye dek o n u n ö n ü n d e n hep s u ç l u l a r kaç­
mıştı. Demek ki o da kaçmak z o r u n d a kaldığına g ö r e bir
s u ç l u y d u . İnsan toplumları yönetildikleri d ü ş ü n c e l e r i n g e ­
reğince ya suçlu ya da suçsuz oluyordu.
Nizamettin b e y d e , m a h k e m e y e gitmekteyken y a n ı n ­
daki polisin bir kör y a n ı n a getirerek kaçmış, b i r k a ç g ü n
İ s t a n b u l ' d a gizlendikten s o n r a y i n e bir v a p u r a binerek
G i r e s u n ' a gitmek ü z e r e y o l a çıkmıştı. Yalnız o r a y a gitme­
y e r e k S a m s u n ' a inmiş, b u r d a n G i r e s u n üstüne bilgi e d i n ­
mek istemişti. Aldığı bilgiye g ö r e T r a b z o n V a l i s i G a l i p
b e y , İngiliz temsilcisinin t o r p i d o s u y l a G i r e s u n ' a gelmiş,
o r d a kendince denetlemeler y a p ı y o r d u .
Kim bilir, belki de İstanbul'a ve herkese m e y d a n o k u ­
y a r a k M u s t a f a Kemal'in b u y r u ğ u y l a gelip G i r e s u n B e l e ­
d i y e Başkanlığı s a n d a l y e s i n e o t u r a n T o p a l O s m a n A ğ a
s o r u n u n u çözümlemek ü z e r e o r a y a gitmişti. O s m a n A ğ a »
N i z a m e t t i n beyi hemen G i r e s u n ' a çağırmış v e çok d i r e n -
m i ş s e d e Nizamettin b e y b u n a y a n a ş m a m ı ş t ı . - T o p a l O s ­
m a n A ğ a ' n ı n g ü v e n v e r i c i v a r l ı ğ ı n a karşın o r a y a gitmek­
t e n çekindi v e S a m s u n ' d a beklemeyi daha u y g u n b u l d u .
Kahpeliklerin s u gibi k o l a y c a s o k u l a c a k y e r b u l d u ğ u b u
d ö n e m i n cilvelerine y a v a ş y a v a ş akıl erdirmeye b a ş l a ­
y a n g e n ç kaymakam, O s m a n A ğ a ' n ı n mert g ö ğ s ü n ü n b i ­
le kendisini tutuklama heveslilerine karşı bir kale o l a b i ­
l e c e ğ i n i pek s a n m ı y o r d u .

236
 İşte, tam bu sırada, eski valilerden Bekir Sami b e y .
u z u n b o y u , pek iri g ö v d e s i , a ğ a r m ı ş a r s l a n yelesi s a ç l a r ı
v e d ü ş ü n e n alnıyla İstanbul'dan gelen bir v a p u r d a n in­
mişti. O , S a m s u n ' a b o ş u n a gelmiş değildi. Rauf bey. A l ­
b a y B e k i r Sami b e y gibi a r k a d a ş l a r ı y l a İstanbul'da g ö ­
r ü ş ü p anlaşmış v e M u s t a f a Kemal'e erişmek ü z e r e kalkıp
b u r a l a r a gelmişti. E r e ğ i O r t a A n a d o l u , Sivas'tı. Kendi ba­
şına bir çıkar yol a r a y a r a k çırpınıp d u r a n Nizamettin b e ­
yi karşısına almış, ş ö y l e demişti :

— Nizamettin b e y , kendi başımıza iş g ö r m e y e l i m .

M a d e m ki M u s t a f a Kemal P a ş a buradadır, g i d i p o n d a n
talimat almak gerek. O n u n v e r e c e ğ i talimata g ö r e d a v r a ­
n ı r ı z . G e l i n i z birlikte S i v a s ' a gidelim.

Nizamettin b e y , o n u n dediğini d o ğ r u b u l d u . Birlikte

S i v a s ' a d o ğ r u yola çıktılar. H a v z a ' y a vardıklarında kolor­
du kumandanı Ç o l a k S a l â h a t t i n beyle karşılaştılar. S a l â ­
hattin b e y . her ikisini d e ü z e n bir haber v e r d i . G e r e k B e ­
kir S a m i bey v e g e r e k s e Nizamettin b e y için İstanbul'­
da tutuklama b u y r u ğ u gelmişti. Emir, hemen arkaların­
d a n S a m s u n ' a yetişmişti. G e n ç kaymakamı bir korku kap­
lamıştı: « D e m e k ki tutuklama emirleri peşimi kovalıyor.
A n a d o l u ' d a kapana girmek ü z e r e y i z ! » diye d ü ş ü n ü y o r d u .
B u kaçak insan d u y g u v e d ü ş ü n c e l e r i y l e d o p d o l u ola­
rak A m a s y a ' y a v a r d ı k l a r ı n d a , tümen kumandanı C e m i l
O a h i t b e y i buldular. O n d a n M u s t a f a Kemal'in hâlâ S i v a s ' ­
t a b u l u n d u ğ u n u , E r z u r u m ' a yollanmadığını ö ğ r e n d i l e r . Bir
tek umut ışığı o n d a y d ı . M e m l e k e t d â v a s ı bir y a n a , şu
s ı r a d a kendi öz varlıklarını kurtarmak için M u s t a f a K e ­
mal'i b i r kurtuluş ışığı g i b i g ö r ü y o r l a r d ı . M u s t a f a Kemal'­
l e aralarındaki uzaklığı b i r a z d a h a kısaltmak ü z e r e kal­
kıp T o k a t ' a gittiler. Nizamettin b e y , T o k a t ' t a beklerken,
b i r g ü n Bekir Sami b e y , Ç o l a k Salâhattin b e y l e o n u e v i ­
ne çağırmıştı. K o n u ş m a s ı r a s ı n d a Bekir Sami b e y , İstan­
b u l ' d a n gelen bir telgrafta İstanbul'a çağrıldığını, S i v a s ' ­
tan g e l e n bir telgrafta da ivedi olarak S i v a s ' a çağrıldı­
ğ ı n ı söylemişti. B u n u n ü z e r i n e iki konuk kuşkulu g ö z l e r l e
b i r b i r l e r i n e bakmışlar. İstanbul'la yapılan bir anlaşma s o -

237
n u c u n d a t u z a ğ a d ü ş ü r ü l e r e k tutuklanacakları k o r k u s u n a
kapılmışlardı.
Bekir S a m i b e y . bu s ı r a d a Nizamettin b e y e :
— K o r k m a , demişti, ş a y e t tevkif edilirsen b u r a d a g e ­
reken tertibatı aldırır, s e n i kaçırtırım. Y o k , K a y s e r i yoluy-.
l a g ö t ü r m e y e kalkarlarsa, Aziziye'deki adreslerini v e r e c e ­
ğ i m , bizim Ç e r k e z l e r e h a b e r g ö n d e r i r s i n . O n l a r seni kur­
tarırlar.
• Bekir S a m i b e y , bunları dedikten s o n r a S i v a s ' a d o ğ ­
r u y o l a çıkmışsa d a o n u n d u r u m u d a Nizamettin beyinkF
gibi tehlikeliydi. S o n r a d a n S i v a s ' t a n g e l e n ivedi t e l g r a ­
fın g e r ç e k anlamını anladıklarından Ç o l a k S a l â h a l t i n b e y
d e , Nizamettin bey de kötü bir kuruntuya kapıldıklarını,
bu a r a d a Bekir S a m i b e y i n de günahını aldıklarını a n l a ­
mışlardı: « M e ğ e r S i v a s K o n g r e s i ' n d e hazır bulunmak ü z e ­
re vaktinden ö n c e g e l e n kimi delegelerin, b e k l e m e k t e n
u s a n a r a k memleketlerine dönmek istediklerini g ö r e n k o l ­
o r d u kumandanı, bunları bekletebilecek bir g ü ç l ü kişi
o l a n Bekir Sami beyi ivedi oladak S i v a s ' a çağırmak g e ­
rekliliğini d u y m u ş ve o telgrafı çektirmişti.»
Nizamettin b e y i n M u s t a f a Kemal'den beklediği mek­
t u p en s o n r a gelmişti :
— Sivas'a gel!

D i y o r d u . H e m e n y o l a çıktı. S i v a s ' a v a r d ı ğ ı n d a k o n g r e
toplanmıştı. M u s t a f a Kemal, bu eski tanıdığı g ü l e r y ü z l e
karşıladı, hikâyesini dinledikten s o n r a hemen ona bir g ö ­
rev buldu: M ü d a f a a y ı H u k u k ö r g ü t ü n ü n h a b e r l e ş m e i ş l e ­
riyle bütün k o n g r e delegelerinin yedirilmesi ve içirilmesi
işine bakacaktı.

Mizamettin b e y , k o n g r e üyeleri için k a y n a y a n k a z a n ­

lara doldurulmak ü z e r e e r z a k bulmakta çok g ü ç l ü k ç e k m e ­
y e başlamıştı. K a s a b a , bakkala borçlanmıştı. M u s t a f a K e ­
mal'in adına d a y a n a r a k y ı ğ ı n yığın erzak almıştı. B i r g ü n .
p a ş a y ı yalnız kıstırarak :
— P a ş a m , d e d i , bakkala, kasaba ç o k b o r ç l a n d ı k ,
b u n l a r ı ö d e y e c e k p a r a kalmadı.

238
 M u s t a f a Kemal, o n u n g ö z l e r i n e anlamlı anlamlı b a ­
karak :
— B u n l a r ı , Rauf bey y a n ı m d a y k e n , tekrar a ç ! d e d i .
Nizamettin, bir ara h e r ikisinin y a n y a n a o t u r d u ğ u n u
g ö r e r e k yaklaştı v e y u k a r d a k i s ö z l e r i o l d u ğ u gibi y i n e l e d i .
M u s t a f a Kemal :
— B e n , şimdiye kadar olanı, yedi-sekiz y ü z lira v e r ­
dim. B a ş k a para v e r e m e m ! d e d i .
D u r u m u k a v r a y a n Rauf b e y , biraz s o n r a N i z a m e t t i n
beyi ç a ğ ı r a r a k eline y ü z kırmızı altın s a y d ı :
— B u n u n l a bir müddet d a h a idare et, s o n r a beni g ö r ,
dedi.
İ a ş e c i Nizamettin b e y , yirmi kişilik ihtilâlci g r u b u ile
k o n g r e üyelerinin yemesini içmesini s a ğ l ı y o r d u . Y e m e k l e r
o k u l u n kazanlarında p i ş i y o r v e ö ğ r e n c i l e r i n y e m e k h a n e ­
s i n d e oturularak y e n i y o r , tatlı kepenek s u y u i ç i l i y o r d u .
Nizamettin b e y , y e m e k giderlerini h e r k e s t e n a l m a n ı n
gerekliliğini öne s ü r ü y o r s a d a M u s t a f a Kemal, b u n a y a ­
naşmıyordu :
— Kimden ne i s t e y e c e k s i n ? Yanımdakilerin kimisi
t e ğ m e n , maaşının bir kısmını z a t e n İstanbul'daki a i l e s i n e
bırakmış. Bir de b u r d a m a s r a f a dayanabilir mi? N a s ı l o l u r ?
Nizamettin bey, bir g ü n y i n e haberleşme işleri d o ­
layısıyla telgrafhanede b u l u n u y o r d u . T e l g r a f ç ı l a r d a n biri
ona :
— D ü n , Babıâli'den E l â z i z Valiliğine iki mühim ş i f r e
y a z ı l d ı ! , dedi.
— Mühim o l d u ğ u n u n e r e d e n anladın?
— H a r b i y e Nazırı ile Dahiliye Nazırının imzaları v a r ­
d ı . M ü h i m v e müstacel kayıtlıydı. Fakat E l â z i z m e r k e z i n i
bulamadığım için Babıâli b u r a y a y a z d ı r d ı . S o n r a , b u l u n c a
E l â z i z ' e çektim.
Nizamettin bey, şifreleri kaptığı gibi M u s t a f a Kemal'e
k o ş t u . P a ş a , Y a v e r H a y a t i b e y d e k i ş i f r e anahtarlarını a l a ­
rak o n a v e r d i .
— A l , aç bakalım, n e d i r ?
Şifrelerin parolalı o l d u ğ u anlaşıldı. P a r o l a y ı b i l m e y i n ­
c e hiç bir babayiğit b u şifreyi ç ö z e m e z d i .
 P a ş a , b u n u n da umarını b u l d u :
— V a l i Reşit P a ş a ' d a n s o r ! d e d i .
Nizamettin b e y g ü l d ü :
— G ü z e r g â h t a , e m n i y e t ettikleri bir vali ile emniyet
•etmedikleri birine aynı parola verilir mi p a ş a m ?
M u s t a f a Kemal de g ü l d ü :
— C a n ı m , git, s o r , belki verir, d e d i .
Reşit P a ş a , anahtarı hemen v e r d i : « L â t i f » t i .
B u anahtarlarla şifreler açıldığında hepsinin g ö z l e r i
b ü y ü d ü . Donakaldılar. « E l â z i z V a l i s i G a l i p ' i n S i v a s Vali­
liğine v e kolordu kumandanlığına atandığı bildiriliyor v e
t o p l a y a c a ğ ı kuvvetlerle S i v a s ' ı b a s a r a k k o n g r e d e bulu­
nanları tutuklaması» i s t e n i y o r d u .
İşte, ünlü Ali G a l i p s e r ü v e n i , b ö y l e c e u c u z atlatılmış­
tı.
K o n g r e d e h a b e r l e ş m e v e y e d i r m e içirme işleriyle uğ­
r a ş a n Nizamettin bey, d ı ş a r d a n g e l e n e n y e n i haberle­
rin k a y n a ğ ı n d a b u l u n u y o r d u . O g ü n l e r d e , Ali G a l i p işi de
a l e v l e n i p gittiğinden herkes a ş a ğ ı y u k a r ı b u baskınla v e
ölümle bitmesi d ü ş ü n ü l e n s o r u n l a ilgileniyordu. H e r s a b a h
y a t a k t a n kalkıp da M u s t a f a Kemal'le karşılaşanlar, s e ­
lâm s a b a h t a n ö n c e o n u n y ü z ü n d e s i y a s a l v e psikolojik
meteoroloji alâmetlerini a r a ş t ı r ı y o r d u . O n u n y ü z ü n ü n dur­
g u n , asık, sevinçli çizgilerinin ne anlama g e l d i ğ i artık iyi­
c e biliniyordu.
B u , k a r a r g â h arkadaşları a r a s ı n d a bir ş a k a n ı n y a r a ­
t ı l m a s ı n a bile s e b e p o l m u ş t u . H e l e Rauf b e y , bu ş a k a d a n
pek ç o k h o ş l a n ı y o r , b ö y l e s i y a s a l meteoroloji ü s t ü n e d e
k o l a y c a bilgi alabiliyordu. H e r k e s t e n e r k e n kalkan N i z a ­
mettin b e y , y i n e pek e r k e n kalkanlardan biri o l a n M u s ­
t a f a Kemal'i ilk g ö r e n a r k a d a ş o l d u ğ u n d a n haberi o n d a n
almak g e r e k i y o r d u . Rauf b e y , s a b a h l e y i n u z u n b o y u v e
g ü l e r y ü z ü y l e o d a s ı n d a n çıkıp da Nizamettin b e y l e kar­
ş ı l a ş ı r karşılaşmaz ona :
— Nizamettin bey, nasıl, ha b a b a m ha mı, v a y v a y
mı? d i y e s o r u y o r v e o n d a n b u s o r d u k l a r ı n ı n biriyle bir
karşılık b e k l i y o r d u . Nizamettin b e y ç o ğ u z a m a n Hamidi-
ye kahramanına :

240
 — Ha babam ha. B e y e f e n d i diye karşılık v e r i y o r , Ra­
uf beyin y ü z ü n d e ve mavi g ö z l e r i n d e hemen bir s e v i n ç
şimşeği ç a k ı y o r d u . B u , iyi h a b e r anlamına g e l i y o r d u . H i ­
kâyesi de ş u y d u : Yeniçeriler, top atışı y a p a r l a r k e n , bu
iki s ö z ü her z a m a n kullanırlardı. E ğ e r attıkları taş g ü l ­
leler gidip hedefe v u r u r s a ;
— Ha b a b a m ha! d i y e bağrışırlar, sevinirlerdi.
T a ş gülleler hedefe d e ğ m e y e r e k yolunu şaşırır y a d a
yarı y o l d a kalırsa :
— V a y v a y ! diye bağırarak başarısızlık çığlığı atar,
yakınırlardı.
B ü t ü n k a r a r g â h personeli v e kongre üyelerinin, b ö y ­
lece iyi ya da kötü haberleri M u s t a f a Kemal'in y ü z ü n d e n
ö ğ r e n m e y e çalıştıklarını pek iyi bilen M u s t a f a Kemal,
« v a y , v a y » diye bağrıiıp d ö ğ ü n ü l e c e k zamanlarda bile
«ha b a b a m h a » maskesini takınarak hiç kimseyi u m u t s u z
d ü ş ü r m e m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . O , ç o ğ u z a m a n , g e r ç e k bir li­
derin, olayların taşıdığı k o r k u n ç olumsuz potansiyel kar­
şısında bile y ü z ü n ü n çelik bir çizgisi ve bir d a v r a n ı ş ı y l a
duruma e g e m e n olabileceğini biliyordu. E n b ü y ü k z a f e r ­
lerin ya da yenilgilerin yararlanılmış, ya da yitirilmiş kü­
çük bir an s o r u n u n a bağlı o l d u ğ u n u Çanakkale b o ğ u ş m a ­
larında y a k ı n d a n -deneyerek öğrenmişti. Bu y ü z d e n de
arkadaşlarının birbirlerine :
— V a y v a y ! diye fısıldamalarına meydan v e r m e m e y e
ve bu y e n i politika ve ihtilâl meydanını da tıpkı A n a f a r t a -
lar s a v a ş ı gibi y ö n e t m e y e çalışıyor, açık da v e r m i y o r d u .
Nizamettin b e y i n , Rauf b e y e « v a y v a y » dediği s a ­
bahlar da o l m u y o r değildi. Ne v a r ki bunlar « h a babam
hasların y a n ı n d a d e v e d e kulak kalıyordu.
M u s t a f a Kemal, b a ş t a n b a ş a iyimserlikti. Bir g ü n N i ­
zamettin bey ona :
— P a ş a m , d e d i , b a k s a n ı z a , bütün dünya bize d ü ş ­
man. D u r u m k ö t ü y e gider gibi değil mi? diye s o r d u . M u s ­
tafa Kemal :
— C a n ı m , d e d i , düşmanlarımız olan itilâf devletleri­
nin A n a d o l u ' y u işgal etmek için hiç olmazsa beş y ü z bin
dişilik bir kuvvete ihtiyaç'arı vardır. B u n u ise, g ö r m ü y o r

241 3/F. : 16
m u s u n durumlarını, milletleri artık v e r m e z . O l m a y a c a k
bir ş e y ama, v e r s e l e r bile on beş-yirmişer kişilik iki d ü ­
z i n e ç e t e ile bunların menzil hatlarını ve her ş e y l e r i n i
b e r b a t etmek bizim için mümkündür.
Bir a k ş a m , çok d ü ş ü n m e k t e n , zihin y o r g u n l u ğ u n d a n
y ü z ü n ü n çizgileri sarkmış v e uzamış g ö r ü n e n M u s t a f a K e ­
mal, iaşecibaşı Nizamettin b e y e :
— Bu akşam benim canım rakı içmek istiyor. Kalk,
Bekir Sami beyin evine gidelim, dedi.
Kalktılar, gittiler. G i d e n l e r , M u s t a f a Kemal, Y a v e r M u ­
z a f f e r ve Nizamettin beylerdi. B e k i r Sami beyin k o n a ğ ı n a
vardıklarında orasını S i v a s ' ı n bütün Ç e r k e z l e r i y l e tıklım
tıklım buldular. O r t a A n a d o l u ' n u n büyük a d a m l a r ı n d a n s a ­
yılan kuvayı milliyeci ve aydın Bekir Sami b e y , h e m ş e h -
rileriyle dertleşmekteydi.
M u s t a f a Kemal, B e k i r Sami beyin direnmesine kar­
şın içeri girmek istemedi. Ş ö y l e bir demlenmek ü z e r e g e l ­
diğini, b u n c a konuk içinde böyle bir şeyin o l a m a y a c a ğ ı n ı
s ö y l e y e r e k kapıdan d ö n d ü .
O r d a n , Kalem Reisi Akif beyin evine gittiler. K a p ı y ı
emireri açtı ve bu üç sivil kişiyi içeri almayarak kapıyı
y ü z l e r i n e kapamak ü z e r e y d i ki Mustafa Kemal, kendisini
p a ş a g i y n e ğ i içinde s a y a r a k içeri daldı, ötekiler de a r k a ­
s ı n d a n girdiler.
M u s t a f a Kemal, kendi e v i n d e g e z i y o r m u ş ç a s ı n a her
y a n ı dolaştı. « R a f ı n birinde pek g ü z e l kül rengi bir kalpak
gördü.» :
— Alalım ş u n u , Akif'e lâzım değildir, d e d i .
B i r a z s o n r a gelen e v sahibi, sofrayı k u r d u r d u . M u s ­
tafa Kemal, o g e c e saat ikiye dek, bütün ihtilâl d ü ş ü n ­
celerini ve g ü n ü n kurşun gibi t o r t u s u n u bir y a n a bıraka­
rak içti, taa Selanik g ü n l e r i n d e n kalma a ğ ı r aşk şarkıla­
rı, yanık Rumeli türküleri s ö y l e d i . G ü z e l ut çalan bir S i ­
vaslının da bu küçük ş ö l e n e katılması, M u s t a f a Kemal'i
k o r k u n ç kaktüslerle örtülü u z u n bir çöl y o l c u l u ğ u n d a n
s o n r a serin bir v a h a y a eriştirmiş gibiydi.
M u s t a f a Kemal'in k o n g r e g ü r ü l t ü s ü s ü r e s i n c e unut­
manın s e v i n c e b e n z e r y a l a n c ı cennetini aradığı tek g e c

242
bu o l d u . Y o k s a , bu çok tehlikeli a k s i y o n g ü n l e r i n i n her
dakikasını s o n u n a dek uyanık ve lotos y e m i ş l e r i n d e n uzak­
ta g e ç i r m e k u ğ r u n a bilincini k o r k u n ç silâhlara s a h i p bir
n ö b e t ç i gibi kullandı.
B u g ü n l e r d e M u s t a f a Kemal'i en çok ü z e n dokunaklı
bir o l a y g e ç t i . M ü d a f a a y ı Hukuk ö r g ü t ü n d e ç a l ı ş a n bir
delikanlı bir g ü n u t a n g a ç v e ç e k i n g e n , M u s t a f a Kemal'e
yaklaştı.
— Bir a r z u n mu v a r , ç o c u k ?
— E v e t , p a ş a m , m ü s a a d e n i z l e bir şey s ö y l e m e k is­
tiyorum.
— S ö y l e , evlât, çekinme.
— Efendim, babam d i y o r ki...

— B a o a m d i y o r ki, İngilizlerle F r a n s ı z l a r S i v a s ' ı iş­

gal edip hepimizi ö l d ü r e c e k m i ş . B u y ü z d e n benim b u n ­
dan b ö y l e sizinle çalışmamı istemiyor.
— Ö y l e y s e çalışma, evlât. B a b a y a karşı d u r u l m a z .
B a b a hakkı büyüktür. Yalnız, b a b a n a de ki: « V a t a n elden
gittikten s o n r a , evlâdın ne hükmü kalır?»

D O Ğ U D A G E Z E N KALE

Felâketler karşısında direnme,

kahramanlıkların en büyüğü­
dür.
Fenelon

Kâzım Karabekir, E r z u r u m K o n g r e s i s ı r a s ı n d a M u s ­
tafa Kemal ve arkadaşlarıyla g ö r ü ş e r e k S o v y e t l e r l e kurul­
ması g e r e k e n bağlantının a n c a k kendi aracılığıyla o l m a ­
sını koşullamıştı. M u s t a f a Kemal, Rauf b e y ve a r k a d a ş ­
larının Bolşeviklerle anlaşarak komünistliği ilân edebile­
cekleri v e b ö y l e c e kendisinden uzakta T ü r k i y e ' d e bir. ko­
münist hükümeti kurarak bir olupbitti y a r a t a c a k l a r ı n d a n
k o r k m u ş t u . Şişli'deki e v d e , S a m s u n ' d a , H a v z a ' d a v e A m a s ­
y a ' d a tartışması yapılan bu türlü kurtuluş ç a r e s i , artık
243
S i v a s K o n g r e s i ' n d e g e ç e r a k ç e olmaktan çıkmıştı. M u s ­
t a f a Kemal ve arkadaşları b u r d a hem b o ş l u k t a n kurtulup
u l u s u n tam desteğini s a ğ l a r gibi olmuşlar, hem de İngi­
lizci ve gerici İstanbul hükümetinin ç o k yeni ve çok teh­
likeli p r o p a g a n d a s ı n a erek o l m a y a başlamışlardı. M u s t a ­
f a Kemal v e a r k a d a ş l a r ı n a komünist d a m g a s ı v u r u p e n
i n c e y a n l a r ı n d a n işleyen İngiliz p r o p a g a n d a s ı , bunu İstan­
bul hükümetinin a ğ z ı y l a her y a n a y a y m a k t a y d ı . S o v y e t
sınırlarına yakın yerlerdeki İngiliz a s k e r l e r i n e komünist­
lik bulaşmasından korkan İngilizler, bunları elden geldi­
ğ i n c e tehlike b ö l g e s i n d e n uzaklaştırmaya ç a l ı ş ı y o r s a d a
M u s t a f a Kemal'in h a b e r alma s e r v i s i n d e n bildirildiğine
g ö r e İngiltere'nin g ö b e ğ i n d e s o s y a l i z m almış y ü r ü m ü ş t ü .
Kâzım Karabekir'in yalnız kendine ö z g ü b ü y ü k v e
gizli hesapları v a r d ı . Yeni bir ulusal hükümet kurmak d ü ­
ş ü n c e s i y l e A n a d o l u ' y a ilk g e ç e n o olmuştu. Bütün kendi­
s i n d e n s o n r a gelenleri işlek politik z e k â s ı y l a kendi ç i z d i ğ i
y o l d a kullanmak k a r a r ı n d a y d ı . Kızıl bir y a n g ı n gibi eski
Ç a r l ı k topraklarını k o l a y c a y a l a y a r a k g ü n e y e d o ğ r u inen
B o l ş e v i k l i ğ i n , T ü r k i y e ' n i n sınırlarından k o l a y c a atlayabile­
c e ğ i n i hesapladığı a n l a ş ı l ı y o r d u . O r d u disiplinini, her y e r ­
d e d a r m a d a ğ ı n eden Bolşeviklik akımının T ü r k o r d u s u n u n
saflarına sızmamasını a n c a k Kars sınırında bıçaklarını
bileyerek bekleyen k o r k u n ç Ermeni tehlikesi ö n l ü y o r d u .
K â z ı m Karabekir de halk psikolojisinden g e l e n küçükle­
rin rütbelilere ve r ü t b e y e karşı d u y u l a n tiksintinin, en d i ­
siplinli ulusal orduları bile parçalamakta o l d u ğ u n u g ö ­
r ü y o r v e apoletlerin, rütbelerin y a v a ş y a v a ş g ö z ö n ü n ­
d e n yitirilmesinin gerekli o l d u ğ u n u a n l a m a y a b a ş l ı y o r d u .
K â z ı m Karabekir, Bolşevikliğin olsa o l s a a n c a k bir giynek
değişikliği altında T ü r k i y e ' y e girmesine g ö z yumabilirdi.
V a k t i y l e M u s t a f a Kemal'le yaptığı tartışmalarda Bolşevik­
lik k o z u n u n kullanılması d u r u m u n d a itilâf devletlerinin
hemen Türkiye'ye büyük ordular dökeceklerini, bu yüz­
d e n d e S o v y e t l e r i n y a p m a k z o r u n d a k a l a c a ğ ı askerî y a r ­
d ı m , y ü z ü n d e n T ü r k i y e ' d e iki y a b a n c ı o r d u n u n ç a r p ı ş a ­
c a ğ ı n ı , b ö y l e c e memleketin batısının itilâf devletlerinin,
d o ğ u s u n u n d a Rusların elinde kalacağını v e T ü r k i y e g e r -

244
çeğinin o r t a d a n kalkabileceği d ü ş ü n c e s i n i s a v u n u y o r d u .
İşte. S o v y e t l e r l e bağlantı ve ilişki kurmak patentini
bütün b u d ü ş ü n c e l e r i n ışığında sahiplenen p a ş a , bir z a ­
man ö n c e ilk girişim olarak E r z u r u m askerî h a s t a n e s i n i n
başhekimi D o k t o r F u a t S a b i t beyi S o v y e t ilgilileriyle b a ğ ­
lantı kurmak ü z e r e tam yetki ile k u z e y e g ö n d e r m i ş t i . Dok­
tor gidebilirse Lenin'ie bile g ö r ü ş e b i l e c e k , T ü r k k u v a y ı
milliyesinin desteklenme koşullarını ö ğ r e n e c e k t i . F u a t S a ­
bit b e y d e n g e l e c e k önemli şifreleri uzun z a m a n bekle­
yen Kâzım Karabekir, o n u n bir Rus kızıyla e v l e n e r e k B o l ­
şevik o l d u ğ u n u işitince ş a ş k ı n a d ö n m ü ş t ü . O n u n a r k a s ı n ­
dan b e n z e r i g ö r e v l e g i d e n K u r m a y S u b a y İsmail H a k k ı
beyin de komünist o l u ş u , p a ş a y ı hem çlieden çıkarmış,
hem u z u n u z u n d ü ş ü n c e l e r e daldırmıştı. B u , ne sihir, ne
kerametti. T ı p k ı mitolojide o l d u ğ u gibi e j d e r h a n ı n bakışla­
rıyla karşılaşan h e r k e s , nasıl taş kesiliyorsa B o l ş e v i k l e r l e
karşılanıp da bir çift s ö z l e r i n i işitenler, komünist olup ç ı ­
kıyordu. Kâzım Karabekir, u z u n b o y l u , e s m e r v e z e k i F u ­
a t S a b i f i n k e n d i s i n e b u o y u n u o y n a m a s ı n a kızıp d u r u r ­
ken v e o n d a n u m u d u n u d a b ü s b ü t ü n kesmişken S i v a s ' t a n ,
Rauf b e y d e n g e l e n bir mektup o n u bu sürekli ö f k e ve ş a ş ­
kınlığından u y a n d ı r ı v e r d i . F u a t Sabit bey, şifreleri d o ğ ­
ruca S i v a s ' a ulaştırmış, o r d a n çözümlenmek i'ızere K â z ı m
Karabekir'e gönderilmişti. A n a h t a r ı p a ş a d a y d ı . P a ş a , şif­
reyi ç ö z ü m l e d i ğ i n d e şimdiye dek kendi h a b e r l e ş m e a r a ç ­
larıyla elde ettiği bilgilere çok yakınlık g ö s t e r d i ğ i n i g ö r ­
dü. B u şifrede p a ş a y ı e n ç o k ilgilendiren v e b ö y l e c e öf­
kesini artıran ş e y de İngilizlerin müsavatçı A z e r b a y c a n ' d a
o y n a d ı ğ ı yeni o y u n l a r d ı . Bu o y u n l a r da ilk e l d e K â z ı m
Karabekir'in prestijini ve 15. K o l o r d u n u n b ü t ü n l ü ğ ü n ü il­
g i l e n d i r i y o r d u . E v e t , A z e r b a y c a n , tam anlamıyla İngiliz­
lerin etkisi altındaydı. Bu y ü z d e n T ü r k i y e ' n i n acıklı dert­
lerine karşı kulaklarını tıkamıştı. Bu da bir ş e y d e ğ i l d i ,
bâri T ü r k i y e ' y i z a r a r a s o k m a y a ç a b a l a m a s a l a r d ı !
İngiliz altınlarıyla o y n a y ı p d u r a n A z e r b a y c a n h ü k ü ­
meti, hem T ü r k i y e ' y i z a y ı f d ü ş ü r m e k , hem de A z e r b a y ­
can'ı bir tampon d e v l e t olarak g ü n e y e d o ğ r u ilerlemekte
olan Bolşeviklere karşı g ü ç l e n d i r m e k isteyen İngilizlerin

245
kışkırtmasıyla, bol para dökerek Kâzım Karabekir'in kol­
o r d u birliklerinden birçok s u b a y , a s t s u b a y ayartarak ka-
ç ı r ı y o r d u . Salt s u b a y v e gedikli kaçırsalar n e y s e ne, eratı
d a a y a r t ı y o r v e küçük A z e r b a y c a n o r d u s u n u n saflarını
T ü r k i y e ' n i n z a r a r ı n a olarak g ü ç l e n d i r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u .
Kâzım Karabekir'in k o l o r d u s u n d a n kaçıp g i d e n l e r d e n baş­
ka, A z e r b a y c a n g i y n e ğ i giymiş İngiliz altınları, kuvayı mil­
liyenin b u n d a n s o n r a h a r c a y a c a ğ ı değerli s u b a y s t o k u ­
n u İstanbul'dan aparıp A z e r b a y c a n ' a ulaştırıyordu.
İstanbul'dan kalkıp gidenler, Kâzım Karabekir'i ü z ü ­
y o r s a da kendi kıtalarından kaçıp gidenler, o n u h e y e c a n a
d ü ş ü r ü y o r d u . P a ş a , kendi kıtalarında b a ş l a y a n bu ihane­
te b e n z e r kaçışları önlemek üzere çok şiddetli tedbirler
almak z o r u n d a kaldı.
*
**
D o k t o r Fuat Sabit b e y , şifresini Baku'daki telsiz ma-
kinasıyla vermek istemişse de bu makinanın g ü ç s ü z l ü ğ ü
d o l a y ı s ı y l a , Tiflis telsiz makinasından yararlanmak ü z e r e
G ü r c ü hükümetinden m ü s a a d e istemiş ve almıştı. Yanına
bir T ü r k telgrafçısı alarak Tiflis'e v a r a n F u a t Sabit bey,
şu anlamdaki şifreyi g ö n d e r m e y i başarabilmişti :
— A z e r b a y c a n hükümeti, T ü r k i y e ' y e b o r ç p a r a ver­
meyi u y g u n bulmuştur, d e l e g e T ü r k i y e ' y e gelecektir. Şim­
d i y e dek bu d e l e g e n i n T ü r k i y e ' y e varamayışına A z e r b a y ­
c a n kabine buhranı s e b e p o l d u . Bolşeviklerle g ö r ü ş t ü m .
O n l a r a dedim ki, B o l ş e v i z m i n memleketimizde kurulabil­
mesi için s o s y a l ve ekonomik hiç bir temel y o k t u r . S o n ­
ra, halkın bilgi d ü z e y i ve gelenekleri de b u n a karşıt o l ­
d u ğ u n d a n hiç bir s o s y a l reform işini ortaya a t m a d a n ne
biçimde yardım edebileceklerini s o r d u m . H e r türlü y a r ­
dıma h a z ı r olduklarını söylediler. Şu v a r ki, dediler, y o l
olmadığından şimdilik y a l n ı z p a r a c a yardım edebiliriz. Ne
ölçek p a r a g e r e k s e r s e k b u n u hemen sağlayabileceklerdir.
E n v e r Paşa'nın Bolşeviklerle işbirliği yaptığını bildi­
r e n kesin bir bilgi alamadım. A n c a k , M o s k o v a ' y a v e T a ş -
kent'e gidebilirsem bu bilgiyi alabileceğimi s a n ı y o r u m .
B u r a d a k i görevimi bitirince oralara gitmeyi d ü ş ü n ü y o r u m .
A z e r b a y c a n hükümeti, barış konferansında İngilizler-
?46
d e n umutludur. B u y ü z d e n serinkanlıca v e d ü ş ü n e r e k d a v ­
ranmaktadır. Barış konferansının amacı, bir m a v e r a y ı
K a f k a s k o n f e d e r a s y o n u m e y d a n a getirmektir. Hükümet,
b u n u n yanlısıdır. B u y ü z d e n d e bize açıktan a ç ı ğ a y a r ­
d ı m etmek ve gerektiğinde çarpışmayı benimsemek d ü ­
ş ü n c e s i n d e olmadığını anladım. B a ş b a k a n , Rauf beyin b u ­
r a y a gelmesinin u y g u n olacağını s ö y l e d i . B a ş b a k a n T ü r ­
kiye'nin ne ölçek silâh ve c e p h a n e istediğini ve bunların
ne gibi araçlarla g ö n d e r i l e c e ğ i n i s o r u y o r .
A z e r b a y c a n ' ı n a s k e r g ü c ü onbeş-yirmi -bin a r a s ı n d a ­
dır. G e n e l kanı ise ş u d u r : T ü r k s u b a y ve astsubaylarıyla
g ü ç l e n d i r m e d i k ç e hiç bir s a v a ş yeteneği yoktur.
*
**
G e n i ş , s a r p v e sapa d o ğ u bölgesi pek civcivli g ü n ­
lerini y a ş ı y o r d u . T ü r l ü d a v r a n ı ş l a r , türlü d ü ş ü n ü ş l e r v e
türlü p r o p a g a n d a l a r , d o ğ u d a ters r ü z g â r l a r gibi birbiriyle
ç a t ı ş a r a k esip durmaktaydı. S i v a s K o n g r e s i , T ü r k i y e ' n i n
b ü t ü n sınırları üzerinde bir c i v c i v l e n m e yaratmıştı. Sınır
d u v a r l a r ı n d a n içeri yalnız iştahla bakmıyorlar, batıda o l ­
d u ğ u gibi Yunanlılar, buldukları gedikten derinlemesine
içeri dalmış, ilerliyor, Ermeniier de Kâzım Karabekir'in
b ö l g e s i n i yutmak üzere İngiliz ve Amerikalılardan işaret
ve destek bekliyorlardı. K a f k a s y a bölgesinde İngilizlerin
k o r u m a s ı y l a yapılan diplomatik davranışlar, burasını il­
kin Bolşeviklere ve T ü r k i y e ' y e karşı güçlendirip, s o n r a da
hazırlanmış haritalara g ö r e T ü r k i y e ' n i n içine d o ğ r u bir
s e r ü v e n e başlamak amacını g ü d ü y o r d u :
G ü r c i s t a n hükümetini, papa ile Arjantin hükümeti ta-
nımışsa da Kâzım Karabekir için bu pek önemli değildi.
Ö n e m l i olan ş u y d u ki batı topraklarımız üzerinde yangın­
lar çıkarıp vahşetler ve zulümler yaparak ilerleyen Y u ­
nanlıların bir temsilcisi, Istavrakf, bir kurulun b a ş ı n d a
G ü r c i s t a n ' a ' varmıştı. Çıkarları, ancak T ü r k i y e ' n i n çıkar­
larına u y g u n olması g e r e k e n G ü r c i s t a n , T ü r k i y e ' n i n düş­
manları arasına itilmek i s t e n i y o r d u .
S o n r a , en önemli yaramazlıklardan biri de ş u y d u : Er­
meniler, İngilizlerin aracılığıyla Kürt ağalarıyla a n l a ş m a y a
ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . İngiliz istihbarat subaylarının g ü n e y bölge-
247
s i n d e y a p m a y a çalıştıkları kürtçülük p r o p a g a n d a s ı , k u ­
z e y d e n b ö y l e c e desteklenerek Kürtler, T ü r k l e r d e n k o p a ­
rılmaya çalışılıyordu. E r z u r u m ' d a k i İngiliz temsilcisi Raw-
linson da salt bu iş u ğ r u n a sık sık sınırı g e ç i p ötelere g i ­
d i y o r s a da karanlıklarda d ö n ü p dolaşıp y i n e E r z u r u m ' a
g e l i y o r d u . Ne v a r ki c i n d ü ş ü n c e l i paşa, o n u n hangi iş­
lerin peşinde o l d u ğ u n u biliyordu.
Yeni Ermeni politikasının y ü r ü t ü c ü l e r i , ünlü bir E r -
meninin H a ç a d o r A ğ a ' n ı n a ğ z ı y l a ünlü Kürt b e y l e r i n d e n
Hamit, Ali M e r z e , Ahmet H a s o ve Y u s u f b e y l e r e bir mek­
tup yazmışlar, Kürtlerle Ermenilerin dost olması g e r e k t i ­
ğimi s a v u n m u ş l a r d ı . B u n d a Ermeni ve Kürt kardeşliğin­
den coz ediliyordu. Kürt beyleri de H a ç a d o r A ğ a ' y a akıl­
lıca ve s o ğ u k k a n l ı c a bir mektup yazarak karşılık vermiş­
lerdi.
Kâzım Karabekir'i şu sırada tedirgin e d e n s o r u n l a r ­
d a n biri bu Kürt s o r u n u , ö b ü r ü de kendi k o l o r d u s u için
dirimsel bir anlam t a ş ı y a n s u b a y ve askerlerin k a ç a r a k
A z e r b a y c a n o r d u s u n a katılması, böylece de hem İngiliz
a m a ç l a r ı n a hizmet etmek z o r u n d a kalmaları, hem de T ü r k
o r d u s u n u n b o z g u n a uğramasına bilerek bilmeyerek yol a ç ­
malarıydı. Şu sırada bu iki tehlikenin hakkından g e l e b i l ­
mekten başka kendisini temelli uğraştıran bir d ü ş ü n c e s i
yoktu.
İstanbul'da « K ı z ı l h a n ç e r c i l e r » d e n Kürt « N e m r u t » M u s ­
tafa P a ş a ve Ahmet Hamdi Paşa'nın içinde b u l u n d u ğ u
b o z g u n c u ve fırsatçı bir g r u p , d o ğ u illerini karıştırmak
ü z e r i n e k o r k u n ç bildiriler yazmış v e buralara dek g ö n d e r ­
mişti. P a ş a , S i v a s ' a kolordu bölgesini denetlemek ü z e r e
y o l a çıkmayı v e kar b ü s b ü t ü n yolları kapamadan ö n c e b ü ­
tün bu tedirginlik v e r e n etkenleri ortadan kaldırmayı ka­
rarlaştırdı.
Ç o k s o ğ u k 27 Kasım g ü n ü Başhekim İbrahim T a l i
b e y , iki y a v e r i y l e bir otomobile binen p a ş a , s a b a h l e y i n s a ­
at d o k u z d a yola çıktı. H o r a s a n ' d a 12. T ü m e n k a r a r g â h ı n d a
yemek yediler. Yine yola çıkarak g e c e y i V e l i b a b a ' d a g e ­
ç i r d i . V e l i b a b a ' d a üç-dört y ü z yıllık bir velâ t ü r b e s i v a r d ı .
B u b u c a k merkezinde müdür olan g e n ç bir y e d e k s u b a y l a

248
tanıştı. Bucak halkının hemen y a r ı s ı , Ermenistan'ın mer­
kezi E r i v a n ' d a n g ö ç ederek b u r a y a yerleşmişti. Elli evlik
köyün iki bin baş h a y v a n ı v a r d ı . B u r a d a n s o n r a Kürt köy­
leri b a ş l ı y o r d u . Ertesi s a b a h , o t o m o b i l , s a b a h ı n altısında
yola k o y u l d u . Ö n c e l e r i boşalmış olan E ş e k İlyas k ö y ü ­
nün y a n ı n d a Rusların y o l işçileri için y a p m ı ş o l d u ğ u b a ­
rakalara d a g ö ç m e n l e r yerleşmişti. T a h i r k ö y ü , yakılıp y ı ­
kılmıştı. A y a k t a kalmış yalnız iki ev v a r d ı . J a n d a r m a ka­
rakolu da a y a k t a y d ı . Kürt Ali köyü de y e r l e birdi. Bu mev­
simde o l d u k ç a s o ğ u k olması g e r e k e n hava g ü z e l d i . Sıfı­
rın ü s t ü n d e on beş d e r e c e , paşanın t e d i r g i n y o l c u l u ğ u ­
nu hiç o l m a z s a biraz o l s u n tatlılaştırıyordu. T a h i r ' e dek
s ü r e n d ü z ş o s e bundan s o n r a taşlı, takur t u k u r bir y o l d u .
Y o k u ş da b a ş l a d ı ğ ı n d a n otomobil tık nefes gibi aksırıp
tıksırıyor, paşa ile arkadaşları dik y o k u ş l a r d a inerek ma-
kinanın y ü k ü n ü yeğnikleştiriyorlardı. Y o l d a bir saat mola
v e r e n p a ş a , V a n - B a y a z ı t b ö l g e s i n d e n toplattığı s a v a ş ök­
s ü z ü ç o c u k l a r ı n kafilesiyle karşılaştı. E r z u r u m ' a « s a n a y i
g ü r b ü z l e r i n i n sıcacık, ekmekli, yemekli cıvıl cıvıl y u v a ­
larına b a r ı n m a ğ a g i d i y o r l a r d ı . H e p s i açlığın en kötü g ü n ­
lerini yaşamış ç o c u k l a r gibi bir deri bir kemikti. F e r s i z
g ö z l e r i y l e ürkek karga y a v r u l a r ı gibi p a ş a ile arkadaş­
larına bakıyorlardı. Ö k s ü z yurtlarının b a b a s ı olan p a ş a
babalarıyla karşılaştıklarını a n l a y ı n c a sevindiler ve c a n ­
landılar. P a ş a , hepsiyle içten ilgilendi. H e p s i n i birer birer
g ö z d e n g e ç i r d i . O n l a r ı n s e v i n ç t e n bağırıp ç a ğ ı r ı ş l a r ı , d u a ­
lar edip p e ş i n d e n çil y a v r u l a r ı gibi dolaşıp öpmek ü z e r e
ellerine sarılmaları, p a ş a y ı pek ç o k d u y g u l a n d ı r m ı ş , g ö z ­
lerini yaşartmıştı.

Paşanın b a b a c a d u y g u l a r ı , sel gibi taşmıştı. Şu sıra­

da yalnız b u n l a r mı ö k s ü z d ü ? B ü t ü n T ü r k i y e , insanlarına,
topraklarına, a ğ a ç l a r ı n a , kuşlarına dek ö k s ü z d ü .
Paşa'nın otomobili ikindi üstü Z i y d g â n ' a v a r d ı . B u r a ­
s ı o n b e ş evlik bir k ö y d ü . Ö n c e oturanların ç o ğ u Erme-
niydi. Çekilip gitmek z o r u n d a kalmışlardı. Şimdi on e v d e
İğdır d o l a y l a r ı n d a n g ö ç m e k z o r u n d a kalmış kürtler barı­
n ı y o r d u . P a ş a , dam altında kendisi için hazırlanan y e r d e
yatmayarak geceyi önceden gönderdiği çadırlarda geçir-

249
m e y i d a h a u y g u n buldu. H a v a , aemir gibi s o ğ u k t u . K ö y ü n
ç e v r e s i n d e koyunlar k a y n a ş ı y o r d u . H a y v a n pek b o l d u .
S e y i t l e r anlamına gelen Z i y d g â n ' d a n bakıldığında K ö s e
d a ğ ı s i p s i v r i , k o s k o c a m a n bir kaya yığını v e sivri bir
Asurî ve Eti külahı gibi g ö r ü n ü y o r , Aleşkirt o v a s ı ise bu
d e m i r renkli dağlık bölge o r t a s ı n d a bir düş yeşilliğine b ü ­
r ü n e r e k u z u y o r d u . 29 Ekim g ü n ü , Aleşkirt o v a s ı n ı n tatlı
güzellikleri içinden faytonlarla g e ç m e k z o r u n d a kaldılar.
O v a y u m u r t a konsa g ö r ü n e c e k gibi d ü z s e d e ç a ğ ı l d a y a n
d e r e l e r i n üzerinde hiç bir k ö p r ü n ü n bulunmayışı y ü z ü n d e n
K a r a k i l i s e ' y e dek bu a r a b a l a r l a gitmekten b a ş k a ç a r e
y o k t u . Şırıldayan dereciklerin çakılları üzerinden bile g ü ç - '
lükle g e ç e n arabalar, onları O a t g a n ' a dek g ö t ü r d ü . Kap­
k a r a bulutlarla örtülü bir g ö k y ü z ü altında kaygularını g i z ­
leyerek Karakilise'ye ulaştılar. G e c e y i , Rus işgalinde y a ­
pılmış g ü z e l ve sağlam bir y a p ı d a geçirdiler. B u r a s ı , ka­
z a merkeziydi. Ruslar b u r a d a v a g o n yapımıyla uğraştık­
larından ç e v r e d e k i barakalar, yapım malzemesiyle tıklım
tıklım d o l u y d u . Bir s ü r ü v a g o n , paslanmış demirleriyle
s u r d a b u r d a y a t ı y o r d u . Yalnız, s a v a ş b u r a y a d a k o r k u n ç
b i r sille atarak g e ç m i ş , a n c a k bu birkaç yapı a y a k t a ka­
labilmişti.
Ermenilerin elinden v e sınırların ö t e s i n d e n kaçıp g e l ­
miş g ö ç m e n l e r , açıkta yatıp kalkıyordu.
S a b a h l e y i n demiryolu i s t a s y o n u ile barakaları g ö z d e n
g e ç i r e n p a ş a , boş barakalara y o k s u l g ö ç m e n l e r i y e r l e ş ­
tirdi.
30 Ekim g ü n ü sıcaklık 12° idi, sünbülî tatlı bir h a v a ,
y o k s u l l a r ı n , perişan durumlarını v e paşanın şefkat d u y ­
gularını d a h a çok ısıtıyordu. Paşa ile adamları, b u r d a n
kuşluk vakti trenle yola çıktılar. Ö ğ l e vakti G e l s o r ' d a
mola verdiler. K a r a k o y u n l u aşireti reisi İbrahim b e y i n e v i n ­
d e ö ğ l e y e m e ğ i n e alıkonuldular. Ç e v r e y i d o l a ş a n p a ş a ,
ü s t ü başı p e r i ş a n , deynek gibi kurumuş, kimsesiz b e ş - o n
ç o c u k l a karşılaştı. Yola ç ı k a r k e n yanına birkaç takım ç o ­
c u k g i y n e ğ i alan p a ş a , bunları g ü z e l c e yıkatıp temizlet­
tikten s o n r a giydirip k u ş a n d ı r d ı . Halk, bu b a b a şefkati
k a r ş ı s ı n d a çok d u y g u l a n d ı . K a r a k o y u n l u aşireti, O s m a n -

250
lı hanedanını kuran Kayıhan'ların s o y u n d a n d ı ve b u n u n
bilincini her zaman kutsal bir emanet gibi saklar g ö r ü n ü ­
y o r d u . Bunlar, Fırat ırmağını g e ç i p batıya gitmeyerek K a -
r a b a ğ ' a yerleşenlerin d ö l ü n d e n d i . İki saatlik moladan s o n ­
ra arkadaşlarıyla trene binen p a ş a , ikindi üstü B a y a z ı t ' a
vardı.
Bu demiryolunun u z u n l u ğ u 102 kilometre t u t u y o r d u .
P a ş a n ı n g e ç e n yıl Şahtahtı'dan getirttiği pek bol ulaştır­
ma malzemesi, Bayazıt'ta takılıp kalmıştı. H e m e n bunların
K a r a Kilıse'ye ulaştırılmasını b u y u r d u . Paşa ile a r k a d a ş ­
ları, g e c e y i güzel ve rahat i s t a s y o n konaklarında g e ç i r d i ­
ler. B u r d a , 15. K o l o r d u n u n bir alayı yerleşmiş b u l u n u y o r ­
d u . K a s a b a , birkaç kilometre g ü n e y d e y d i v e dağ ü s t ü n e
düşüyordu.
G e c e l e y i n S i v a s ' t a n , M u s t a f a Kemal'den bir şifre g e l ­
d i . B u n d a bütün kolordu kumandanlarıyla K â z ı m K a r a b e ­
kir de S i v a s ' a ç a ğ r ı l ı y o r d u . Kasım'ın yedisi ile o n u n c u
g ü n ü a r a s ı n d a Sivas'ta bulunması çaresine bakılması s a -
Jıkianıyordu.
K â z ı m Karabekir, bu telgraf y ü z ü n d e n iki ateş a r a ­
s ı n d a kaldığını d u y u y o r d u . Bayazıt'tan hemen E r z u r u m ' a
d ö n s e ç o k kötü bir etki b ı r a k a c a ğ ı m e y d a n d a y d ı . V a n b ö l ­
g e s i n d e k i kıtaları da d e n e t l e y e c e ğ i n i daha ö n c e d e n bil­
dirmiş o l d u ğ u n d a n şimdi a p a n s ı z E r z u r u m ' a d ö n m e s i tür­
lü o l u m s u z biçimde y o r u m l a n a c a k t ı . B u n d a n dolayı hemen
S i v a s ' a bir şifre yollayarak a n c a k Kasım ortalarına d o ğ r u
S i v a s ' t a bulunabileceğini bidlirdi. E v e t , denetlemesini bi­
t i r m e d e n o r a y a g i d e m e y e c e k t i . P a ş a , V a n ' d a k i tümen o t o ­
mobiliyle Bayazıt'tan y o l a çıktı. V a n y o l u gittikçe y o k u ­
ş a s a r ı y o r d u . P a ş a , b u y o k u ş u yememek ü z e r e İran top-
' r a ğ ı n d a n g e ç e r e k akşam üzeri Arnıs'a ulaştı. Ruslar, iş­
g a l z a m a n ı n d a göl için bir t e r s a n e yapmışlardı. Birkaç da
ç a l ı ş a n motor v a r d ı . P a ş a , burdaki alayı da d e n e t l e y e r e k
K a s ı m ' ı n birinde V a n ' a v a r d ı . Y o l , gölün kıyısından, yılan­
k a v i kıvrılarak pek g ü z e l ve ruh dinlendirici g ö r ü n ü ş l e r
a r a s ı n d a n g e ç i y o r d u . V a n ' ı n g ö r ü n ü ş ü p a ş a n ı n içini sız­
lattı. Yakılıp yıkılmış, hem de s a d i s t ç e y o k edilmeye ç a ­
lışılmış bir şehir bu c ö m e r t d o ğ a güzellikleri o r t a s ı n d a

251
eski bir yiğitler mezarlığı gibi y a t ı y o r d u . Ş e h i r , b ü t ü n g e r ­
ç e ğ i y l e bir y a n g ı n y e r i y d i . Bağlardaki bir mahallede a n ­
cak birkaç y ü z kişilik bir halk y a ş ı y o r d u . P a ş a , B i r i n c i
D ü n y a S a v a ş ı ' n ı n başında Ermenilerin V a n ' d a M ü s l ü m a n ­
lara y a p m ı ş oldukları « k a t l i a m » ı ve çıkardıkları k o r k u n ç
y a n g ı n l a r ı yerinde dinledi v e g ö r d ü . P a ş a , b u acıklı g ö r ü ­
n ü ş ü n arkasındaki y e m y e ş i l çocukluk yıllarını g ö z l e r i d o -
luksayarak andı. 1304-1305 yıllarında babası V a n j a n d a r ­
ma kumandanıydı. P a ş a , o z a m a n henüz ilkokula g i d i ­
y o r d u . O n u n g ö z ü n d e : « V a n bağları, b a h ç e l e r i , s u l a r ı , g ö ­
lü, kısaca d o ğ a n ı n en g ü z e l varlıklarıyla c e n n e t gibi bir
y e r d i . » P a ş a , o yıllarda V a n ' d a g e ç e n ç o c u k l u ğ u n u n p e k
tatiı günlerini andıkça ağlamaklı o l u y o r d u . O z a m a n « h e r
ş e y u c u z , her şey rahat ve iyi idi. O z a m a n l a r E r m e n i l e r ­
le de a r a d a samimiyet v a r d ı . »
O z a m a n , paşaların a ş ç ı s ı da bir E r m e n i y d i . Ç o c u k
Kâzım Karabekir, o n d a n ne g ü z e l , ne unutulmaz masallar,
ö y k ü l e r dinlemişti. S o n r a , b u adam, T ü r k l e r l e M ü s l ü m a n ­
lara karşı da s e v g i ile, dostlukla d a v r a n ı y o r d u . Ne h o ş t u o
kardeşlik ve temiz insanlık g ü n l e r i ! V a n ' d a k i E r m e n i aile­
leri de tıpkı T ü r k ve M ü s l ü m a n l a r gibiydi. O n l a r ı birbirin­
d e n a y ı r a n hiç bir keskin ç i z g i y o k t u . Dinler ve ırk a y r ı ­
lıkları b ö y i e keskin kılıçlardan ve s ü n g ü l e r d e n bir d u v a r
gibi bu iki millet arasına girmemişti. O g ü n k ü insancıl
insan g ö r ü n ü ş l e r i y l e b u g ü n k ü yıkılmış c e n n e t g e r ç e ğ i a r a ­
s ı n d a ne korkunç bir ayrılık v a r d ı . Kim ve hangi yıldız­
d a n g e l e n âsi v e v a h ş i ruh b u şehrin c e n n e t günlerini y u ­
d u m y u d u m tadarak y a ş a y a n T ü r k , Kürt, E r m e n i h e m ş e h ­
rileri b ö y l e kan ve ateş içinde bırakmış ve g e r i d e a n c a k
bir a v u ç külle bir yığın yıkıntı komuştu? U l u s l a r ı n d o s t l u k
c e n n e t l e r i a r a s ı n d a n ara sıra e s e n b u k o r k u n ç v e a ğ u l u
k a s ı r g a y ı hangi e j d e r h a l a r ü f l ü y o r d u ?
P a ş a , b a k ı y o r d u : O z a m a n oturdukları ev, gittiği okul
acıklı bir yıkıntı yığınıydı. Yerleri ancak belli o l u y o r d u . Bu
iki y e r d e o zamanlar, ne ç o c u k l u k s e v i n ç l e r i , g e l e c e k
umutları a k kanatlar takarak u ç u ş u p d u r m u ş v e y a ş a y ı ş ,
dibi ak çakıllarla s ü s l ü d e r e c i k l e r gibi akıp gitmişti.
N e a c ı bir anılar g ü z e l l i ğ i y d i ş u sırada g ö n l ü n ü d o l -

252
d u r u p t a ş a n ! « Z a v a l l ı V a n g ö l ü ! Ç e v r e n d e b i r k a ç milyon
ileri T ü r k evlâdını beslediğin z a m a n kimbilir ne kadar ç o k
g ü z e l l e ş e c e k s i n . V a n , o z a m g n d o ğ u n u n bir uygarlık mer­
kezi olacak. Eski ıssız g ü z e l l i ğ i n d e n d a h a şirin o l a c a k . »
P a ş a , V a n ' ı karış karış g e z d i . D ü ş ü n c e l e r i ve anıları
k e n d i n d e n ö n c e k o ş u y o r d u . Ş e h r i n i ç kalesine çıktı. O n bi­
rinci tümenin merkezi b u r a y a yerleşmişti. Buradaki kıta­
ları denetledi-, « G ö l kıyısında iki tümenlik yarım t o m b a z
tertibatlı k ö p r ü c ü takımı d ü n y a s a v a ş ı varlığımızın bir ni­
ş a n e s i olarak d u r u y o r d u . » Bunların E r z u r u m ' a g ö t ü r ü l m e ­
sini b u y u r d u . Ruslar, Rumiye g ö l ü n d e birçok tesisler kur­
m u ş l a r d ı . V a n g ö l ü n d e d e A r n ı s ' t a n Bitlis b ö l g e s i n e g ö l ü n
bir k ö ş e s i n d e n ö b ü r köşesine önemli bir menzil hattı a ç ­
mışlar ve A r m s d o l a y l a r ı n d a mazot kaynakları bulmuşlar­
dı.
P a ş a v e a r k a d a ş l a r ı , V a n ' d a n otomobille s a b a h ı n s a ­
at y e d i s i n d e yola çıktılar. A r n ı s ' a u ğ r a m a d a n akşam üs­
tü B a y a z ı t a ğ a ' y a vardılar. B a y a z ı t a ğ a ve Barkiri, birkaç
evlik Kürt köyleriydi. Kasım'ın beşinde yine otomobille y o ­
la çıkan y o l c u l a r , lâvları taşlaşmış eski bir y a n a r d a ğ olan
T e n d ü r ü k ü n eteklerinden a n c a k y a y a olarak a ş a ğ ı inebil­
diler. Bu s o n kerte dik inişi arkada bırakarak inerlerken
y o l u n hemen y ü z metre ö t e s i n d e altı kurdun p u s u d a ü s t ü ­
n e a t ı l a c a k y o l c u beklediğini gördüler. M a v z e r l e r l e a t e ş
e d e r e k onları kaçırdılar. B a y a z ı t ' a vardıklarında akşam
o l m u ş t u . G e c e y i b u r d a g e ç i r e n p a ş a , sabahleyin i s t a s y o n
y a p ı l a r ı y l a başka kurumları g e z d i . S o n r a , trenle Karaki-
lise'ye yolandılar. Karakilise'den Z i y d g â n ' a d ö n d ü l e r . H a ­
v a g ü n e ş l i y s e d e g e c e s u l a r b ü t ü n . b u z tuttu. Y i n e d e ç a ­
dırda yattılar. Kıtaların dağınık olarak yerleştirildiği birkaç
y e r e d a h a uğradıktan s o n r a H a s a n k a l e ' y e v a r a n p a ş a
cephanelikleri denetledi. O r d a n E r z u r u m ' a yollandılar. Pa­
l a n d ö k e n dağı h e n ü z ağarmamıştı. Kasım'ın d o k u z u n d a
E r z u r u m ' d a k i k o l o r d u y a ilişkin işlerini g ö z d e n g e ç i r d i . M a ­
aş alamadıklarından sızlanan kimi aşiret subaylarının ma­
a ş işlerini d ü z e n l e d i . S o n r a İstanbul'da H a r b i y e N e z a r e t i n e
d o ğ u n u n bu denetlenmesini anlatan u z u n bir r a p o r kale­
m e aldı.

253
 Kâzım Karabekir, b u u z u n v e çetin d e n e t l e m e s i n i n
r a p o r u n u ş ö y l e c e ö z e t l e n e n s ö z l e r l e bitirdi :
— Kasım'ın o n u n d a S u ş e h r i ' n e dek olan a m b a r l a r ı
denetleyeceğim. Sonra, yevgi durumumuzun ve Sivas vi­
lâyeti aşarının düzenlenmesi için birkaç g ü n 3. K o l o r d u
k u m a n d a n ı y l a g ö r ü ş m e k ü z e r e S i v a s ' a dek dahi gidip d ö ­
n e c e ğ i m i bildiririm.
P a ş a , S i v a s K o n g r e s i liderleriyle buluşma işini b ö y ­
lece maskelemek z o r u n l u l u ğ u n u d u y u y o r d u .
Kâzım Karabekir, E r z u r u m ' a d ö n d ü ğ ü g ü n , N a h c i v a n
b ö l g e s i kuvayı milliye kumandanı Hilmi b e y d e n şu anlam­
da bir r a p o r aldı :
— A z e r b a y c a n hükümeti, Kasım ayının d ö r d ü n c ü g ü ­
n ü , Z e n g e z o r Ermenileriyle s a v a ş a başladı. Ermeniler, b ü ­
tün c e p h e l e r d e bizimle d e s a v a ş a başladılar. K a ğ ı z m a n ,
Sarıkamış v . b . c e p h e l e r d e halk, resmî o l m a d a n s a v a ş a
girişerek bizi desteklemelidir. G e r e k e n l e r e bildirilmesini
dileriz. Bayazıt'tan her türlü c e p h a n e elden g e l d i ğ i n c e
ivedi olarak bize gönderilmelidir.
B u r a d a barış konferansıyla ilgili Amerikalı bir tem­
silci v a r d ı r . Amerika'nın bu temsilcileriyle A z e r b a y c a n ,
E r m e n i s t a n v e G ü r c i s t a n hükümetleri arsında yapılan g ö ­
rüşmeler s o n u n d a bir karara varılmış ve barış k o n f e r a n ­
sının bitimine dek N a h c i v a n bölgesinin bir Amerikan vali-
s i n c e yönetilmesi bir olup bitti d u r u m u n a gelmiş, A m e r i ­
kalı V a l i g ö r e v e başlamak üzere b u r a y a bile gelmişti. Ne
v a r ki biz bu kararı dinlemedik. N a h c i v a n bölgesinin A z e r ­
b a y c a n ' a katılması hakkı korunmak koşullarıyla b u r d a
Amerikalıların ancak k o n s o l o s adıyla bir temsilcisinin ka­
labileceği üzerinde direndik. B ö y l e c e birçok direnmemiz­
d e n s o n r a , Amerikalılar da bizim istemimize b o y u n eğdiler.
S o n r a d a n , kendisinden aldığımız özel direktifte A z e r ­
b a y c a n hükümeti de bu türlü davranışımızı salıklamak-
taydı.
P a ş a , g e r e k e n yardımın hemen yapılması için o n b i ­
rinci tümene buyruk g ö n d e r d i . S i v a s ' a , H a r b i y e N e z a r e ­
tine ve komşu kolordulara da d u r u m u bildirdi.
**

254
 Kâzım Karabekir, Kasım'ın o n u n c u g ü n ü , s a b a h l e y i n
s a a t sekiz buçukta iki binek otomobili ve bir k a m y o n l a S i ­
v a s ' a d o ğ r u yola çiktı. Y a n ı n a iki s u b a y , birkaç k o r u y u c u
er, bir L e v i z makinalı tüfeği, bir de s a h r a t e l e f o n u almıştı.

Daha ö n c e d e n de güvenlik tertibatının alınması için

yol b o y u n c a g e r e k e n l e r e buyruk g ö n d e r m i ş t i . D a h a ç o k
E r z i n c a n ' l a Refahiye a r a s ı , aralıksız olarak D e r s i m kürtle-
rinin talan v e y a ğ m a bölgesi o l d u ğ u n d a n b u r a n ı n g ü v e n
altına alınmasını bildirmişti. Ö ğ l e d e n s o n r a , s a a t ü ç t e
M a m a h a t u n ' a vardılar. Yalnız, kendi bindiği o t o m o b i l g e l ­
miş, kamyonla ö b ü r otomobil g e r i d e kalmıştı. O n l a r ı n g e ­
cikmesi y ü z ü n d e n akşama dek beklemek z o r u n d a kalan
p a ş a , g e c e y i burda g e ç i r d i . Ermeniler, 1918 yılında b u r a ­
sını b a ş t a n b a ş a yakmışlardı. Öldürülmekten kurtulan hal­
kın bir b ö l ü m ü , baba o c a k l a r ı n a d ö n m ü ş , y ü z evlik bir
varlık belirmişti.

Bu a r a d a ufak ç a p t a bir ticaret de belirmiş, b i r k a ç

dükkân açılmıştı. K o s k o c a M a m a h a t u n , ş u s ı r a d a k ü ç ü k
harap bir köyü a n d ı r ı y o r d u . Yıkılmaktan kurtulmuş, D ö r ­
d ü n c ü S u l t a n M u r a t ' ç a yaptırılmış k o c a m a n bir h a n , Rus
o r d u s u n u n çekilirken bıraktığı a r a ç g e r e ç l e r l e d o l u y d u .
Rus o r d u s u n d a n kalan malzeme arasında pek ç o k da ke­
reste v a r d ı . Paşa, E r z u r u m ' d a n bir kurulun g e l e r e k b u r ­
da bir sayım yapması için b u y r u k yolladı. B u n l a r ı n bir b ö ­
lümünün yardım olarak halka verilmesine, geri kalanın da
askerî inşaatta kullanılmasına karar verdi. H e l e , M a m a ­
hatun dolaylarındaki k ö m ü r ocaklarına bu kereste pek
çok gerekliydi. Karabıyık sınır treninin kömürü bu o c a k ­
lardan elde ediliyordu. Ruslar, kömür o c a k l a r ı n a dek s a h ­
ra d e m i r y o l u n u tasarlamış, bir bölümünü de y a p m ı ş l a r d ı .
Kâzım Karabekir de gerisini bütünlemeyi d ü ş ü n ü y o r d u .
Ş o s e , Pertin d o ğ r u s u n d a n Y e n i k ö y ' e dek taşlık v e kötüy­
dü. D e ğ i r m e n d e r e s i ' n d e ikiye a y r ı l ı y o r d u . Sırtlara ç ı k a n
y o l u T ü r k l e r , dereyi izleyeni ise Ruslar yapmıştı. T ü r k l e r ,
k ö p r ü giderlerinden kurtulabilmek üzere yolları h e p d a ğ ­
lara sardırmıştı. Ruslarsa hep ırmakları, dereleri izlemiş­
ler, eğilim ve d ö n e m e ç l e r i az temelli ş o s e l e r yapmışlard-.

255
Rusların yaptığı bir y o l , iki kez köprü ü s t ü n d e n s u y u at­
lıyordu.
B u , kısa, d ü z g ü n v e g ü v e n l i y d i .
Paşanın M a m a h a t u n ' a v a r ı ş ı , belediye b a ş k a n ı n ı n oğ­
lunu evlendirmesine denk gelmişti.
Padişah d ü ğ ü n l e r i n e b e n z e r masraflı, k o r k u n ç bir d ü ­
ğ ü n , sürekli şölenlerle s ü r ü p g i d i y o r d u . P a ş a d a , d ü ğ ü n e
ç a ğ r ı l d ı . Ü ç kişilik bir s a z takımı, ortalığı g ü r ü l t ü y e b o ğ u ­
y o r d u . Klarnet, büylü v e deften m e y d a n a g e l e n s a z takımı
p a ş a n ı n kulakları dibinde c a n yırtan çığlıklar a t ı y o r , mil­
let toz duman içinde E r z u r u m barları o y n u y o r d u . G ü v e y
de bu arada şerefine p a ş a n ı n ö n ü n d e bir bar o y n a d ı . Yirmi
d ö r t türlü bar havası v u r u l d u ve yirmi dört türlü o y n a n d ı .
Y e m e k l e r i n biri gelip biri g i d i y o r d u . Bu sürekli şölenler
y ü z ü n d e n pek çok k o y u n u n d ü n y a s ı n ı değiştirmek z o r u n ­
da kaldığı anlaşılıyordu.
P a ş a , daha g e ç e n yıl k o r k u n ç dramların g e ç t i ğ i bu
h a r a b e l e r üzerinde bu türlü şölenleri pek yıkıcı ve y e r ­
s i z b u l d u y s a d a e v sahibine b ö y l e bir ş e y d e n s ö z e d e m e z ­
d i . G e ç e n yıl, Ermenilerin b u r d a bir ç u k u r a d o l d u r a r a k
y a k t ı ğ ı yığınlarca mazlumun ölüm çığlıkları belki hâlâ M a -
m a h a t u n ' u n göklerinde çınlayıp d u r u y o r d u . Y o k s u l l u k , a ç ­
lık, d ö r t bir y a n d a kol g e z i y o r d u . Bunları d ü ş ü n e n p a ş a ­
nın b o ğ a z ı n d a n lokmalar pek z o r g e ç i y o r d u . B ö y l e bir
acıklı ö y k ü n ü n taze mezarı ü z e n n d e yedi g ü n y e d i g e c e
s ü r e n düğün-dernek de ne o l u y o r d u ? P a ş a , bir lokma bir
hırka bulunca s e v i n c i n en yüksek d o r u ğ u n a u l a ş a n kendi
ö k s ü z l e r i n i de d ü ş ü n ü y o r , onları daha iyi b e s l e y e b i l m e n i n
yollarını a r ı y o r d u .
P a ş a , diri diri yakılan Mamahatunluların külleri ve
kemikleriyle örtülü ç u k u r u n b u l u n d u ğ u y e r d e bu şehitlerin
a r a s ı n a bir anıt yapılması için belediye başkanına g e r e k e n
yardımı sağladı. S o n r a , bir okul yapılmasının f a r z o l d u ğ u ­
n u anlattı. B u n u n g i d e r v e malzemesini d e kendisinin s a ğ ­
l a y a c a ğ ı n a söz v e r d i .
M u s t a f a Kemal'den bu s ı r a d a gelen bir telgraf, Ali
F u a t Paşa'nın S i v a s ' a gittiğini, o n u n d a v a r m a s ı n ı ö z l e m ­
le beklediklerini bildiriyordu. M u s t a f a Kemal, çok önemli
b i r durum karşısında bulunduklarını s ö y l ü y o r d u . O da y o l ­
d a o l d u ğ u n u v e elden g e l e n bütün hızla S i v a s ' a u l a ş m a y a
çalıştığını bildirdi. Ertesi s a b a h , küçük konvoy, g ü n ışır-
ken yola koyuldu. E r z i n c a n ' a v a r ı n c a y a dek birkaç kez
otomobillerin âlstiği patladı. 1918 de S a n s a b o ğ a z ı n d a k i
k o r k u n ç kışı anan p a ş a , bu yılki yumuşak h a v a y a şükretti.
G e ç e n yıl, pek g ü z e l yapılan bu y o l , şimdi harap o l m u ş t u .
K a y a n toprakların d o l d u r u l m a s ı , gelip g e ç e n d e r e c i k ­
lerin o y m a s ı y ü z ü n d e n y o l , otomobillerin g e ç e m e y e c e ğ i
duruma gelmişti. Ç o k zorlukla ilerliyorlardı. E r z i n c a n o v a ­
s ı n a girdiler. O r t a s ı n d a n sarı sularıyla Fırat ırmağının g e ç ­
tiği bu bol ağaçlıklı o v a , a ğ a ç s ı z demir renkli E r z u r u m
y a y l a s ı n d a n c e n n e t e g e ç i l e n bir g e ç i d e b e n z i y o r d u . H e r
iki y a n d a n yükselen sivri dağ z i n c i r i , bu c e n n e t b a h ç e s i n i
korumak üzere dikilmiş d u v a r l a r ı a n d ı r ı y o r d u . A ğ a ç l a r d a ­
ki paslı s o n b a h a r yaprakları bile uzaktan yeşil g ö r ü n ü y o r ­
d u . Yalnız, her n e d e n s e p a ş a , b u yüksek d a ğ l a r a r a s ı n ­
daki c e n n e t vadisine n e z a m a n g i r s e ciğerlerinin d a r a l ­
dığını d u y u y o r d u . B u kez d e ö y l e oldu. B u g ö z alıcı d o ğ u
güzelliklerinin hemen y a n ı b a ş ı n d a göklere y ü k s e l e n kes­
kin kenarlı m a p u s h a n e duvarlarını andıran dağlar, hemen
içini daraltmaya başlamıştı. N e r d e y d i canını s e v d i ğ i m Er­
z u r u m y a y l a s ı , g e n i ş ufuklarına daldıkça insanın kanat-
lanası gelirdi. P a ş a , E r z u r u m ' u n çıplak, geniş ufuklarına
b a y ı l ı y o r d u . O n u n hiç bir e n g e l tanımayan demir gibi s e r t ,
buzlu yellerinde bile s e r b e s t l i ğ i n , ö z g ü r l ü ğ ü n c e n n e t i n d e n
g e l e n kokuları koklar gibi o l d u ğ u n u d u y u y o r d u .
İkindi üstü, küçük k o n v o y u ile E r z i n c a n ' a giren p a ş a ,
d o ğ r u e o askerî d a i r e y e gitti. B u r a s ı , hemen bütün D o ğ u
T ü r k i y e ' d e Ermeni yıkımından kurtulmuş tek büyük ve
oturulabilir konaktı. Paşa v e arkadaşları, E r z u r u m y a y l a ­
sında çektikleri üzüm, elma. armut özlemini dindirdiler.
P a ş a , 12 Kasım s a b a h ı kamyonu benzin almak ü z e r e
kışlalara yollayarak kendisi iki otomobiliyle yola çıktı.
H e n ü z bağları g e ç m e m i ş l e r , kamyon da henüz kendilerine
yetişmemişti ki kendilerine d o ğ r u doludizgin iki atlının
geldiğini g ö r d ü l e r . P a ş a y a o l d u k ç a c a n sıkıcı bir haber
v e r d i l e r . Dersim Kürtleri, b o ğ a z ı tutmuşlar, bir saat ile-

257 3/F. : 17
ride bir binbaşıyı s o y m u ş l a r , birçok y o l c u y u da y a r a l a ­
mışlar, kendileri de salt hükümete haber vermek ü z e r e
dönmüşlerdi.
P a ş a , bunun ü z e r i n e hemen Yerhanı'na g e l m e s i için
s ü v a r i alayına bir b u y r u k yolladı ve iki otomobiliyle Y e r ­
hanı'na v a r d ı . S o y u l a n binbaşıyı g ö r d ü . B u eski Refahi­
y e Askerlik Ş u b e s i b a ş k a n ı y d ı . P a ş a , o n u iyi t a n ı y o r d u .
Sahtekârlık s u ç u n d a n kâğıtları hâlâ askerî m a h k e m e d e
b u l u n u y o r d u . Hem o n u s o y m u ş l a r , hem de on iki y a ş ı n ­
daki o ğ l u n u kurşunla b a c a ğ ı n d a n yaralamışlardı.
P a ş a , bir y a n d a n binbaşıyı s o r g u y a çekip bilgi alır­
ken, bir y a n d a n da tedbirini aldı: Ş o f ö r l e r l e s u b a y l a r ı ö r ­
gütlendirerek b o ğ a z a karşı u s t a c a p u s u k u r d u r d u . T e l g r a f
tellerine telefonu b a ğ l a y a r a k E r z i n c a n ' ı arattı. R e f a h i y e ' ­
yi buldular. O l a y ı bildirdi. B i r a z s o n r a k a m y o n , b e n z i n l e
y ü k l ü olarak yetişti. Anlaşıldığına g ö r e Kürtler, y ü z kişi­
y i b u l u y o r d u . B u y ü z d e n , p a ş a , süvari alayı g e l i n c e y e dek
beklemek z o r u n d a kaldı. S ü v a r i alayını b o ğ a z ı n g ü n e y
sırtlarına g ö n d e r d i . Kendisi de k o n v o y u ile K ı r a n h a n ' a
çıktı. B u n d a n da anlaşılıyordu ki E r z i n c a n ' d a hükümet
sıfırdı. H e r ş e y , z o r a bağlıydı. En ufak bir fırsat, k u v a y ı
milliyeye karşı bir a y a k l a n m a y a yol açabilirdi. P a ş a , Kı-
r a n h a n ' d a d ü n güvenlik için çıkarttığı s ü v a r i m ü f r e z e s i y l e
buluştu. Dün Kürtlerle çatışmışlardı. Kürtlerin kendilerin­
d e n üstün o l d u ğ u n u söylediler. B u ç a t ı ş m a d a n s o n r a ,
Kürtlerin s a v u ş u p gittiğini sanmışlardı. O y s a , Kürtler mey­
d a n d a y d ı . A d a m s o y u y o r v e yaralıyorlardı. P a ş a , müfre­
z e n i n subaylarını adamakıllı haşladı.
G ö r e v l e r i n i iyice yapmadıklarına i n a n ı y o r d u . H e m b u ­
g ü n b o ğ a z a egemen sırtları dolaşıp taramamış, hem d e
olayı alaylarına bildirmemişlerdi. Küçük k o n v o y , g e c e y i
« H a t t ı b a l â » üzerindeki handa geçirdi. Dersim K ü r t l e r i ,
alayın yetişmesiyle s a v u ş u p gitmişti.
Kasım'ın o n ü ç ü n c ü g ü n ü , sabahı y i n e otomobiller,
ıssızlığı gürültüleriyle ürperterek yola çıktı.
Paşanın otomobili, Refahiye dolaylarında v e ş o s e n i n
dışında ç a m u r a battı; çıkarmak üzere s a a t l a r c a u ğ r a ş t ı ­
lar. En s o n r a getirttikleri öküzlerle çekip çıkarabildiler.

258
O t o m o b i l , bir kez de y o l u n o r t a s ı n d a ç a m u r a saplandı. İki
saattan ç o k u ğ r a ş a r a k kurtardılar.
S u ş e h r i ' n e v a r d ı k l a r ı n d a a l a c a karanlık ç ö k m ü ş t ü .
Büyük s a v a ş ı n s o n yılında b u r a s ı Kâzım Karabekir'in b ö l -
gesiydi. O g ü n l e r , b u r a l a r d a k a r ı n c a gibi a s k e r k a y n ı y o r ­
du. Dağ taş askerdi d e n s e y e r i y d i . O zamanki i n s a n d e -
niziyle b u g ü n k ü ıssızlık ve sessizlik ne d ü ş ü n d ü r ü c ü , ne
acı ve ü z g ü n l ü k v e r i c i y d i ! O z a m a n l a r , p a ş a n ı n k o l o r d u
karargâhı R e f a h i y e ' d e b u l u n u y o r d u . S u ş e h r i , o r d u karar­
gâhıydı. G e c e y i S u ş e h r i ' n d e geçirdiler.
P a ş a , y i n e küçük v e g ü r ü l t ü l ü k o n v o y u n u a r k a s ı n a
takarak S u ş e h r i ' n d e n y o l a çıktı. Ö n l e r i n d e K a r a b a y ı r ' ı n
dik, soluk kesen k o r k u n ç y o k u ş l a r ı y ü k s e l i y o r d u . Y o l u n
kıyılarından a ş a ğ ı d o ğ r u g ö z karartan u ç u r u m l a r s a r k ı ­
y o r d u . O t o m o b i l l e r , kendileri bile z o r t ı r m a n ı y o r d u . Bir­
çok y e r d e bütün biniciler, inerek y o k u ş l a r ı y a y a n tırman­
mak z o r u n d a kaldılar. K a r a b a y ı r ' d a n s o n r a , ş o s e d ü z e l d i ­
ğinden otomobiller g ü z e l y o l aldılar. Kâzım K a r a b e k i r ,
yatsı v a k t i n e d o ğ r u S i v a s ' ı n d o ğ u ş u n d a y o l ü z e r i n d e b u ­
lunan jandarma k a r a k o l u n u n ö n ü n d e k o n v o y u d u r d u r d u .
M u s t a f a Kemal, Rauf bey ve temsil heyeti üyeleri o r d a
kendisini b e k l i y o r d u . H e p s i , Kâzım Karabekir'i kollarının
arasına aldılar. Pek içten b i r karşılaşma o l d u . H e p birlik-*
te otomobillere atlayarak ş e h r e girdiler. G e m i c i f e n e r l e r i ,
Sultanî mektebinde sarı ışıklarıyla y a n a r a k b ü t ü n delegeler
gibi Kâzım Karabekir'i b e k l i y o r d u . H e p b e r a b e r c e o k u l a
girdiler. K â z ı m K a r a b e k i r ' e de bir o d a ayrılmıştı. A r k a ­
daşlarla bir s ü r e söyleştiler. S ö z ü n arkasını y a r ı n getir­
mek ü z e r e dinlenmeye çekildiler. G ö r ü ş m e g ü n ü olarak
Kasım'ın on altısı kararlaştırılmıştı.
K â z ı m Karabekir, Kasım'ın o n b e ş i n c i g ü n ü n ü S i v a s ' ı
g e z i p g ö r m e k l e g e ç i r d i . S e l ç u k l u l a r d a n kalmış b u b ü y ü k
v e tarihsel ş e h i r d e yalnız eski S e l ç u k l u mimarlığının z a ­
mana m e y d a n o k u y a n yapıtları a y a k t a d u r u y o r d u . E s k i
toprak y ı ğ m a s ı kalenin ç e v r e s i n d e toplanan ş e h r i n ker­
piç, a h ş a p , kagir evleri a r a s ı n d a birer dev gibi y ü k s e l e n
tarihsel yapılar, ş e h r i n ç o k e s k i d e n beri T ü r k o l d u ğ u n u
a ç ı k ç a g ö s t e r i y o r d u . K o c a m a n , parlak ve s ü s l ü çifte mi-

259
n a r e l e r i n ö n y ü z ü , p a ş a y a Erzurum'daki çifte mineralerin
kalkıp S i v a s ' a geldiğini d u y u s u n u v e r d i . T i m u r l e n g ' i n y a ­
kıp yıktığı ve binlerce erkeği diri diri hendeklere g ö m d ü r ­
d ü ğ ü S i v a s şehri, cami v e medreseleri g e z e n v e b i z d e n
o l a n her insana b u k o r k u n ç zulmün ö y k ü s ü n ü d e anlat­
maktan kendini alamıyordu. Yıldırım B a y e z i t ' i n , T i m u r -
l e n g ' ç e öldürülen g e n ç v e körpe oğlu için: « Ç a l ç o b a n
ç a l , S i v a s gibi kalen, E r t u ğ r u l gibi o ğ l u n mu g i t t i ? » ağıtı
h e m e n yeni söylenmiş gibi paşanın kulaklarında üst üste
çınladı d u r d u . E r z u r u m ve S i v a s , bu iki g e n i ş ufuklu y a y ­
la ş e h r i , aynı korkunç kader ç i z g i s i ü z e r i n d e b u l u n u y o r ­
d u . B ü y ü k Ermenistan k a r a d ü ş ü n ü n , ü z e r i n e a ğ ı r kalın,
k a p k a r a bulutlar gibi ç ö k t ü ğ ü b u t e p e d e n t ı r n a ğ a T ü r k
o l a n şehirler, s o n u c u n bilincine varmış v e d e v gibi y e r ­
d e n başlarını kaldırmaya v e ç o k u z a k l a r d a n g ö r ü n e c e k
k a d a r dikilmeye başlamıştı.

YİNE AMASYA'DA

Ben, milletimin en büyük ve

dedelerimin en değerli mirası
olan bağımsızlık aşkıyla dolu
bir adamım.
Mustafa Kemal

M u s t a f a Kemal, bu kez ters y o l d a n A m a s y a ' y a gidi­

y o r d u . Birkaç a y ö n c e o n u O r t a A n a d o l u ' y a sıkıştırarak
k o v a l a y a n İstanbul hükümeti, o n u n a r k a d a ş l a r ı y l a ilk dev­
rim kararlarını yayımladığı A m a s y a ' d a kendisiyle bir g ö ­
r ü ş m e yapmak ü z e r e önemlice bir d e l e g e g ö n d e r m i ş t i .
P a ş a n ı n otomobili, ekinlerin biçildiği ıssız tarlalar Ortasın­
d a n g e ç e n sarı tozlu yolları hızla tüketirken, atlı, eşekli
ve kağnılı yolcular, o n u tanıyor, kadınlı-erkekli ellerini
b a ş l a r ı n a götürerek a s k e r selâmı v e r i y o r l a r d ı . E v e t , artık,
o n u tanıyorlardı. T a n ı m a s a bile s e z i y o r l a r d ı .
Sigarasının dumanları ö n d e n gelen s e r t k u z e y r ü z g â -
rıyla s a v r u l u p giderken M u s t a f a Kemal, ş u b i r k a ç a y için-

260
de birçok adımlar atıldığını d ü ş ü n ü y o r d u . Ü n l ü E r z u r u m
Kongresi, zalimleri sersemletmişken a r k a s ı n d a n bir de
Sivas K o n g r e s i gelmiş, d e v r i m , birdenbire ayrı bir h ü k ü ­
met kurma g ü c ü v e hevesi k a z a n m ı ş t ı . S i v a s K o n g r e s i s o ­
nunda temsil kurulunun yayımladığı demir gibi yürekli
manifesto, hem T ü r k i y e ' d e , hem de d ü n y a d a bir b o m b a
etkisiyle patlamıştı. B u , hem padişahın g ü ç s ü z kollarında
tuttuğu Damat Ferit Paşa hükümetine, hem de bütün, iti­
lâf devletlerine karşı bir m e y d a n o k u m a y d ı . İşte, b u n u n
etkisiyle Damat Ferit'le o n u n iskambil kâğıdından k u r u l ­
muş bir ş a t o y a b e n z e y e n b ü t ü n sürekli iktidar umutları
ve hükümeti, birdenbire yıkılmıştı. B ö y l e c e kuvayı milli­
yenin g ü c ü , b ü s b ü t ü n meydana çıkmıştı. E r z u r u m v e S i ­
vas Kongrelerinin a r s l a n c a ç a b a s ı , bu yaşlı sırtlanı olduk­
ça hırpalanmış olarak y e r e sermişti.
Damat Ferit Paşa'nın y e r i n e s a d r a z a m l ı ğ a getirilen
Ali Rıza P a ş a , y u r t s e v e r bir a d a m d ı . O l m a y a c a k bir d ü ş
a r k a s ı n d a y s a da yine de iyi niyetleri olan bir devlet a d a ­
mıydı. A n a d o l u ile İstanbul'u anlaştırmanın o l a b i l e c e ğ i n i
s a n ı y o r d u . A n a d o l u ile prensip kararına v a r d ı k t a n s o n r a ,
bunun ayrıntıları üzerinde de g ö r ü ş ü p anlaşmak u m u d u y ­
la B a h r i y e Nazırı Salih Paşa'yı y o l a çıkarmıştı. G ö r ü ş m e
yeri A m a s y a ' y d ı . Salih P a ş a , İstanbul'dan İran b a y r a ğ ı
taşıyan A n t a l y a v a p u r u y l a y o l a çıkmış, S a m s u n ' a d o ğ r u
yol a l ı y o r d u . S a m s u n ' a dek bütün K a r a d e n i z iskelelerine
Sivas temsil kurulunca bir b u y r u k yollanmıştı. B u n a g ö ­
re Salih P a ş a , bu iskelelerden hangisine ç ı k a r s a o n a içten
ve d o s t ç a gösteriler yapılması bildirilmişti. Salih P a ş a ,
böylece buralarda kuvayı milliyenin g ü c ü n ü g ö r m ü ş ola­
caktı. B ü t ü n M ü d a f a a y ı Hukuk dernekleri halkı hazırla­
mış b e k l i y o r d u .
Salih Paşa'nın bindiği A n t a l y a v a p u r u , 18 Ekim 1919
9Ünü İnebolu'nun ö n ü n d e demirledi. İnebolu M ü d a f a a y ı
Hukukçuları hemen değerli avlarının üstüne atıldılar: O n u
oğırlamak ve kuvayı milliyeci nutuklarla sersemletmek
üzere kısa bir süre için karaya b u y u r ettiler. Salih P a ş a ,
bu ç a ğ r ı y ı benimsedi ve karaya çıkmaya d a v r a n d ı . Kay­
makam C e m i l bey, moloz rıhtımında parlak bir karşılama

261
t ö r e n i hazırladı. Silâhlı kuvayı milliyeci müfrezeler, b ü t ü n
ö ğ r e n c i ve ö ğ r e t m e n l e r ve halk, her iki y a n ı insan d u v a ­
r ı n d a n m e y d a n a gelmiş bir koridor yarattılar. M ü d a f a a y ı
H u k u k g e n ç l e r i birliğiyle, belediye üyeleri ise en b a ş t a
y e r almışlardı.
P a ş a rıhtıma çıkar ç ı k m a z , g e n ç l e r birliği adına kâ­
tip M u s t a f a Ş a h i n , hemen kuvayı milliyeci kısa bir nutuk­
la o n u karşıladı. P a ş a , birkaç dakikada İnebolu ve d o ­
laylarının d u r u m u y l a k u v a y ı milliyenin hangi nedenlerle
d o ğ d u ğ u n u dinledi. Egemenlik elde e d i l i n c e y e dek u l u s ç a
s a v a ş ı l a c a k t ı . Salih P a ş a , bu nutka teşekkür etti. S o n r a ,
h e p bir a ğ ı z d a n ulusal marşlar s ö y l e y e r e k ç a r ş ı y a d o ğ r u
ilerlediler. Paşanın ş e r e f i n e b e l e d i y e c e verilen ş ö l e n d e H ı ­
ristiyan azınlıkların temsilcileri d e b u l u n d u . T a m şölenin
o r t a s ı n d a M u s t a f a Kemal P a ş a ' d a n K a s t a m o n u M ü d a f a a y ı
H u k u k u aracılığıyla gelmiş olan bir telgrafı Salih P a ş a ' y a
verdiler. Telgraf, açıktan, yüksek sesle okundu. Şölende-
kiler, içten g ö s t e r i d e bulundular. Salih P a ş a ' n ı n iyi insan
y ü z ü , tatlı ve ılık bir d u y g u r ü z g â r ı y l a ü r p e r d i .
Salih P a ş a , üst üste teşekkür etti ve karşılıklı içten­
lik ve selâmlarının A m a s y a ' d a kendisini beklemekte olan
M u s t a f a Kemal P a ş a ' y a bildirilmesini diledi.
P a ş a , ş ö l e n d e n s o n r a , arkasındaki kalabalık v e s e ­
vimli halk yığını ve ileri gelenlerle ç a r ş ı y ı g e z d i . İnebolu'­
n u n temizliğinden v e d o ğ a l g ü z e l l i ğ i n d e n çok hoşlandığını
s ö y l e d i . B a y r a k l a r v e türlü süslerle süslenmiş o l a n piya­
de kayıklarına binen halk, M u s t a f a Kemal'in A m a s y a ' d a
a ç t ı ğ ı k o c a m a n kafese d o ğ r u kendi a y a ğ ı y l a g i d e n bu iyi
k u ş u , büyük bir s a y g ı ile uğurladı. V a p u r a b i n e n p a ş a ,
korkuluklara y a s l a n a r a k kıyıda sıralanan İneboluluları s e ­
lâmlarken ulusal müfrezeler de silâhlarını h a v a y a b o ş a l ­
tarak o n u n selâmına karşılık verdiler. A n t a l y a , ikindiye
d o ğ r u rotasını S a m s u n ' a d o ğ r u kırarken İnebolu M ü d a ­
faayı Hukukçuları p a ş a n ı n y o l a çıkışını S a m s u n M ü d a ­
faayı H u k u k ç u l a r ı n a bildirdiler.
T ü r k o r d u s u n u n saflarında b o y g ö s t e r m i ş namuslu
v e y u r t s e v e r O s m a n l ı b ü y ü k l e r i n d e n biri o l a n S a l i h P a ş a .
politikanın ve ekonomi politik d e n e n k o r k u n ç z e m b e r e ğ i n

262
ne i d ü ğ ü n ü bütün ötekiler gibi bilmeyen bir d e v l e t ada­
mıydı. Salih P a ş a , bir k u v a y ı milliyeci ülke olma y o l u n a
g i r e n A n a d o l u ' y a d o ğ r u pek iyi isteklerle y o l a ç ı k m a d a n
d a h a ö n c e Damat Ferit hükümeti, p a d i ş a h ve İngilizler,
A n a d o l u ' y a yetmiş b e ş karşı devrim bombası g ö n d e r m i ş ­
lerdi. Bunlar, Sait Molla ile eskidenberi İstanbul'da o t u ­
ran ve işi salt c a s u s l u k olan İngiliz Papazı F r e w ' n u n ör­
g ü t l e n d i r d i ğ i başı sarıklı şeriatçı y o b a z l a r ve b a ş ı n a işi
g e r e ğ i n c e sarık sardırılan p r o f e s y o n e l İngiliz c a s u s l a r ı y d ı .
Bu yetmiş beş kişi. türlü kapılar ve g e d i k l e r d e n teker te­
ker A n a d o l u ' y a sızmış ve k o r k u n ç ve hızlı bir ç a l ı ş m a y a
başlamışlardı. Salih P a ş a ise b u n l a r d a n h a b e r s i z d i . Salt
bunlar, yemişini v e r i n c e y e dek M u s t a f a Kemal'le a r k a d a ş ­
larını ve bir hükümet kurma g e r ç e ğ i n e d o ğ r u y ö n e l m i ş
o l a n milliyetçilik direncini savsaklamak, duraklatmak ve
geciktirmek ü z e r e görevlendirilmiş o l d u ğ u n u bir a n d ü ­
şünebilmek bilincinden y o k s u n olarak v a t a n k u r t a r m a y a
k o ş a n bir insan h e y e c a n ı y l a A m a s y a ' y a d o ğ r u ilerliyordu.
O y s a , yetmiş beşler, ellerinde ve kemerlerinde ışıl ışıl
İngiliz ve O s m a n l ı altınları, dillerinde en k o r k u n ç yılan
zehirleriyle bir y e l p a z e gibi A n a d o l u ' y a d ö r t b u c a k t a n
dağılmışlardı. 16 Ekim'de S i v a s ' t a n ayrılıp 18 Ekim'de
A m a s y a ' y a v a r a n M u s t a f a Kemal, k o n u ğ u n u b e k l i y o r d u .
Salih P a ş a ise ayın o n b e ş i n d e İstanbul'dan y o l a çıkmış­
tı: O da bir iki g ü n a r a y l a A m a s y a ' d a b e k l e n i y o r d u . Sait
Molla'nın sahneye koyduğu piyesin de bu sıralarda sü­
ratle p r o v a s ı yapılıyor, saatli bir bomba gibi iki p a ş a n ı n
g ö r ü ş m e masasına o t u r a c a ğ ı anı b e k l i y o r d u . İstanbul'da
«İngiliz dostları d e r n e ğ i n i n başkanı ak sarıklı başı ve
kadınsı ak tenli y ü z ü n d e iblisçe g ü l ü m s e y i ş i y l e S i v a s ' t a
ve A m a s y a ' d a bir a n d a kopacak fırtınayı keyifle d ü ş ü n ü ­
y o r v e İngilizlerden aldığı v e a l a c a ğ ı altınların sevimli
sıcaklığıyla y ü r e ğ i ısınarak b e k l i y o r d u . E v e t , ellerinde İn­
giliz altınlarını birer meşale gibi yakarak A n a d o l u ' y a ya­
yılan o n u n sarıklıları, mutlaka g ü z e l işler b a ş a r a c a k l a r
v e kendisini b u n d a n b ö y l e yaşlı bir gılman gibi kucakla­
y a n l a r ı n sayısı daha da artacaktı. Altının b u l u n d u ğ u yer­
de her türlü c e n n e t tadı holâldi.

263
 M u s t a f a Kemal, A m a s y a ' d a o t u r u p Salih P a ş a ' y ı bek­
lediği s ı r a d a eline S i v a s ' t a n çekilmiş bir telgraf tutuştur­
dular. P a ş a , telgrafın altına ü s t ü n e ç a b u k bir g ö z attı,
i l k ö n c e hiçbir ş e y a n l a y a m a d ı . B u d a neyin n e s i y d i ? T e l ­
graf şöyle diyordu :
A m a s y a ' d a M u s t a f a Kemal P a ş a hazretlerine,
— Ahalimiz, p a d i ş a h ve hükümet efkârını bizzat S a ­
lih P a ş a ' d a n v e y a h u t emin bir lisandan işitmedikçe a r a ­
daki ihtilâfa hallolunmuş g ö z ü y l e bakmayacaktır. B u n u n
için iki şıktan birini ihtiyar mecburiyetimizi bildiririz.

S i v a s l ı Ş e m s e t t i n e v l â d l a r ı n d a n Re­
c e p Kâmil, Z a r e l i z a d e C e l â l , İlyas-
z a d e A h m e t Kemal

M u s t a f a Kemal, telgrafı o k u y u n c a hemen bir tertip

k a r ş ı s ı n d a b u l u n d u ğ u n u anladı. N e v a r k i b u n u n d e r e c e ­
s i ü s t ü n e hiçbir ş e y d ü ş ü n e m e y e c e k d u r u m d a y d ı . B u t e l ­
g r a f kuvayı milliyecilerin hükümet merkezi gibi bir yer
almış olan S i v a s ' t a n g e l i y o r d u . B ö y l e bir telgrafın ken­
d i s i n e çekilebilmesi için S i v a s şehrinin önemli bir a y a k l a -
nışla karşılaşmış olması g e r e k i y o r d u . E ğ e r şehir, p a d i ­
ş a h a g ü ç l e r i n eline g e ç m e m i ş s e b u telgraf kendisine h a n ­
gi yüreklilikle ç e k i l e b i l i y o r d u ? Aklına Vali Ali Galip'le bir­
likte bin türlü 1 belki g e l i y o r s a da hiç biri üzerinde karar
kılamıyordu.

Salih Paşa'yı A m a s y a ' d a da parlak bir t ö r e n l e k a r ş ı ­

lamaya hazırlanmıştı. M u s t a f a Kemal'in eline g e ç e n B a h ­
riye Nazırına çekilen telgraf da ş ö y l e y d i :
B a h r i y e Nazırı devletlû Salih Paşa hazretlerine,
— A y l a r d a n beri memleketimizde c e r e y a n e d e n hali
anlamak ve meselenin mahiyetini ö ğ r e n m e k ü z e r e v i l â y e t
m e r k e z i n e kadar z a h m e t b u y u r m a n ı z ı memleketin ve mil­
letin menfaati namına makina başına teşrifinizi rica e d e ­
riz.

S i v a s l ı Ş e m s e t t i n evlâtlarından Re­
c e p Kâmil, Z a r e l i z a d e C e l â l , İlyas-
z a d e A h m e t Kemal
264
 Altında y ü z altmış kişilik ulema, eşraf ve e s n a f ı n m ü h ­
rü bulunan bu telgrafın bir kopyesi de S a l i h Paşa ile
A m a s y a ' y a gelecek olan M u s t a f a Kemal'in h o c a s ı v e d o s ­
t u , padişahın da y a v e r i N a c i beye gönderilmişti.
Posta m ü d ü r ü . Ş e y h Recep v e ortaklarının g e c e l e y i n
p a d i ş a h a çektikleri telgrafın suretini de M u s t a f a Kemal'e
gönderdi. Bu, şöyleydi :
— Memleketimiz bulunan Sivas'ta A n a d o l u ve R u ­
meli M ü d a f a a y ı Hukuk Cemiyeti adıyla teşekkül e d e n
k o n g r e heyeti reisi M u s t a f a Kemal P a ş a , itimatnamesi
hümayunlarının kâmil b u l u n d u ğ u n u y a y a r a k memleketi­
mizde seyyiatlarını örtmek isteyen bir küçük hizbin işti­
rakiyle iradei milliyeyi temsil suretinde g ö s t e r i y o r l a r . H a l ­
buki halifei zişanımız ve sevgili padişahımıza her s u r e t l e
itaat ve tam bağlılığımız, dinimiz iktizası o l d u ğ u n d a n . B a h ­
riye Nazırı Salih Paşa ile S e r y a v e r i Hazreti Şehriyarî N a ­
ci b e y efendinin A m a s y a ' y a izamlarını h a b e r aldık. Ahali
a r a s ı n d a husule gelen heyecanı teskin için ulema, e ş r a f
ve t ü c c a r d a n iki y ü z d e n fazla imzayı havi d a v e t i y e t e l g r a ­
fımıza c e v a p alamadık. Umumî efkârın ne m e r k e z d e o l ­
d u ğ u bizzat müşahede buyurulmak ü z e r e , S i v a s ' a kadar
gönderilmelerini kemali tehalükle t a z a r r û ve niyaz e y l e ­
riz.
M u s t a f a Kemal, hemen A m a s y a t e l g r a f h a n e s i n e ko­
ş a r a k işin aslını astarını öğrenmekte g e c i k m e d i . S i v a s
telgraf müdürü Lütfü b e y , telin ö b ü r u c u n d a bilinmeye­
nin k a y g u s u ve bir ihtilâlcinin öfkesiyle dişlerini sıkmış
bekleyen M u s t a f a Kemal'e şu açıklamayı y a p t ı : G e c e l e ­
yin başlarında kendisine Ş e y h R e c e p dedirten v e S i v a s l ı
A k Şemsettin'in torunlarından o l d u ğ u n u s ö y l e y e n bir S i ­
v a s l ı , silâhlı adamlarıyla telgrafhaneyi bastı ve birkaç
y e r e kuvayı milliyeyi kötüleyen telgraflar çektirdi. T e l g r a f
m e m u r u , bu telgrafları tabancanın k o r k u s u y l a y a z d ı .
B u n u ö ğ r e n e n M u s t a f a Kemal, hemen Sivas'taki tem­
sil kuruluna uzun bir telgraf çekti ve onlara birçok s o r u
sordu :
— Ş e y h R e c e p , A h m e t Kemal ve C e l â l imzasıyla
p a d i ş a h a çekilen telgrafı g ö r d ü n ü z mü? T e l g r a f h a n e d e

265
n ö b e t ç i s u b a y yok m u y d u ? Hepiniz o r a d a b u l u n d u ğ u n u z
halde bu küstahlık nasıl o l d u ? Salih Paşa ve N a c i b e y e
nitaben üç imza ile telgraflar hazırlandığını biz, b u r a d a
işitmiştik; sizin b u n d a n haberiniz yok m u y d u ? Y a b a n ­
cılarla b e r a b e r H ü r r i y e t ve Itilâfçıların bir takım hareket­
lere giriştiklerine dair y a p ı l a n tebligatı almadınız mı? S ı ­
kıştırılıp korkutulan telgraf memurlarının, hemen g e r e k e n ­
leri, vali p a ş a y ı ve b a ş k a ilgilileri h a b e r d a r etmemeleri­
nin v e n ö b e t ç i s u b a y ı n ı n b u r a d a gaflet g ö s t e r m e s i n i n
nedeni nedir?
M u s t a f a Kemal'in, bu telgrafı k o n g r e y i allak bullak
etti. S i v a s Valisi Reşit P a ş a ' n ı n etekleri tutuştu. Elindeki
polis ve jandarma g ü c ü y l e S i v a s ' ı n bu H ü r r i y e t ve İtilâf-
çılarmı y o l a g e t i r e m e y e c e ğ i n i a n l a y ı n c a işin k o ğ u ş t u r u l -
masını a s k e r e bıraktı.
Vali Reşit Paşa'nın k o ğ u ş t u r m a işini k o l o r d u n u n ü z e ­
rine attığını ö ğ r e n e n M u s t a f a Kemal, bu kez k o l o r d u n u n
y a k a s ı n a yapıştı. K o l o r d u n u n K u r m a y Başkanı Zeki bey­
d e n şunları s o r d u :
— S ö z k o n u s u işte eli olanların tutuklanması ve c e ­
zalandırılması için valilikçe eldeki vasıtalar kullanılmış
d a , ya da bunların yetmediği g ö r ü l m ü ş de mi iş k o l o r d u y a
atılıyor? Y o k s a , b u k ü s t a h ç a d a v r a n ı ş l a r a karşı v i l â y e t ç e
tedbir alınmakta d u r a l a m a mı v a r ? '
B u n d a n s o n r a , p a ş a , Sivas'taki s o r u m l u l a r a ş u a n ­
lamlarda b u y r u k l a r yolladı :
— T e l g r a f h a n e b ü t ü n ü y l e kontrol altına alınmalıdır.
M a k i n a dairesine hiç kimsenin girmesine g ö z y u m u l m a ­
malıdır. Bir saldırı o l a c a k o l u r s a hemen silâhla karşılık
verilmelidir. S o n r a , şu telgrafları çektirenler, hemen y a k a ­
lanıp c e z a l a n verilmelidir. İki a c a r s u b a y ı , O s m a n ( T u ­
fan) beyle R e c e p Z ü h t ü beyi ulusal d a v r a n ı ş l a r a karşı ç ı ­
kan herkesi ve her d a v r a n ı ş ı hemen ezmeleri için g ö r e v ­
lendirdi.
Vali Reşit. P a ş a , M u s t a f a Kemal'e bu sırada çektiği
telgrafta Ş e y h R e c e p o l a y ı n d a n dolayı içten üzüntülerini
bildirdi.
Zavallı Reşit P a ş a , heybeleri altın ve kafaları iha-

266
n e t l e yüklü yetmiş b e ş l e r d e n birinin o y u n u n a geldiğini
n e r d e n bilecekti. M u s t a f a Kemal, bu İngiliz ihanetini de­
rinden s e z i y o r s a d a o n u n d a y a p a b i l e c e ğ i bir ş e y y o k t u .
İşi sıkı tutmasa d a h a k o r k u n ç l a r ı da olabilirdi.
M u s t a f a Kemal, y a n ı n d a Raif bey olarak Ekim ayının
ö n d o k u z u n c u g ü n ü akşamı A m a s y a ' d a T ü m e n Kuman­
danı Cemil C a h i t b e y i n e v i n d e Salih Paşa ile y e m e ğ e
o t u r d u . D e r e d e n t e p e d e n söyleştiler. S i y a s a l g ö r ü ş m e ayın
yirminci g ü n ü b a ş l a y a c a k t ı . M u s t a f a Kemal, S i v a s ' t a n çe­
k i l e n bütün zararlı telgrafları Salih Paşa'nın eline tutuş­
t u r d u . Salih P a ş a , bunları g ü l ü m s e y e r e k o k u d u .
N a c i b e y de anlamlı anlamlı g ü l ü m s e y e r e k kendisi­
n e g e l e n telgrafı o k u d u k t a n s o n r a bunların y a n ı b a ş ı n a
koydu.
M u s t a f a Kemal'in Salih Paşa ile A m a s y a ' d a g ö r ü ş ­
m e y e gitmesi, Intellicence S e r v i c e ' i n hayulini s o n u n a dek
işletmesine yardım etmiş, k o n g r e d e n ve k a r a r g â h ı n d a n
uzaklaşmış olan lideri y e r e vurmak ve t u z a ğ a d ü ş ü r m e k
ü z e r e türlü m a n e v r a l a r ç e v i r m e y e başlamıştı. Y o b a z l a r ,
g e r i c i l e r ve canlı p a ç a v r a l a r , ülkenin stratejik noktaların­
da seslerini yükseltip kımıldamaya başladılar.
S i v a s ' ı n Ş e y h R e c e p ' i n d e n s o n r a ikinci olay A d a p a -
z a r ı ' n ı n A k y a z ı b u c a ğ ı n d a patlak v e r d i . Ç e r k e z b e y l e r i n ­
d e n T a l o s t a n b e y , s a r a y l a ilişkisi olan Bekir adlı bir se­
r ü v e n c i ile tanışmış, tanışmış değil de ingiliz dostları der­
n e ğ i n d e n çil çil altınlar ve p a d i ş a h ç ı , hilafetçi parolalar­
la çıkagelmiş o l a n Bekir s e r ü v e n e susamış olan T u l o s t u n
beyi hemen a v l a y ı v e r m i ş t i . S a p a n c u Ç e r k e z l e r i n d e n tah­
sildar A v ş a r köylü B e s l a n bey de bunlara katılınca bir sa­
c a y a ğ ı olarak kuvayı milliyeye ve M u s t a f a Kemal'e karşı
p r o p a g a n d a y a başladılar. A ğ ı z l a r ı n d a n çıkan her s ö z ü n
y a n ı s ı r a İngiliz altınları da şıkırdıyor, bu g ü z e l ve h o ş s e s e
y o k s u l insanlar, k o l a y c a kulak kabartıyorlardı. K u v a y ı mil-
liyecilerle çarpışmak ü z e r e kurulacak p a d i ş a h g ö n ü l l ü ­
leri, eski O s m a n l ı o r d u s u n d a o l d u ğ u gibi b e d a v a ç a ı p ı ş -
m a y a c a k l a r d ı . Atlı olarak a s k e r e yazılacak olanlara o t u z
lira, p i y a d e l e r e de on b e ş lira verilecekti. Y o k s u l Ç e r k e z
köylüleri, hem p a r a hem de p a d i ş a h ç ı parolanın etkisiyle
isyancıların defterine adlarını y a z d ı r m a k t a g e c i k m e d i l e r .
Bir haftada kırk-elli kişilik bir g r u p y e d e k l e y e n T a l o s t a n
b e y v e adamları, A d a p a z a r ı ' n ı b a s m a y ı d ü ş ü n ü y o r l a r d ı .
A d a p a z a r ı ' n a yapacakları baskınla pek ç o k a d a m k a z a ­
nacaklarını u m u y o r l a r d ı .
— Şevketlû padişahımızın hayatta ve halifelik m a ­
kamında bulunup bulunmadığını ö ğ r e n m e k için A d a p a z a ­
rı'na gelip makina b a ş ı n d a efendimizle g ö r ü ş m e k istiyo­
ruz!
Diyorlardı. A d a p a z a r ı Kaymakamı T a h i r b e y , b u n u
haber aldı. H e m e n İzmit'ten a s k e r c e y a r d ı m istedi. İz­
mit'in g ö n d e r d i ğ i bir binbaşı kumandasındaki yirmi b e ş
kişiiik bir süvari m ü f r e z e s i , Lütfiye k ö y ü n d e T a l o s t a n
beyin atlılarının ö n ü n ü kesti :
— B ö y l e doludizgin n e r e y e g i d i y o r s u n u z ? d i y e s o r ­
d u . Bekir b e y :
— Adapazarı'na gidiyoruz. Telgraf başında efendi­
miz ile g ö r ü ş e c e ğ i z . M u s t a f a Kemal Paşa'yı « p a d i ş a h ma­
kamına» kabul edemeyiz! d i y e b a ğ ı r d ı .
M ü f r e z e kumandanı o l a n B i n b a ş ı , işin s a r p a s a r m ı ş
o l d u ğ u n u anlayarak A d a p a z a r ı ' n a d ö n d ü : B u kez k a y m a ­
kam, etekleri zil çalarak makina b a ş ı n a k o ş t u . İzmit m u ­
tasarrıfına ş ö y l e dedi :
— Bekir beyle a r k a d a ş l a r ı , İstanbul'da bir takım
önemli kişilerle temasları o l d u ğ u n u , onların da bu b a s ­
kından haberleri b u l u n d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . N e e m r e d i y o r ­
sunuz?
B u n u ö ğ r e n e n İzmit mutasarrıfı, hemen tümen ku­
mandanlığına bildirdi. T ü m e n k u m a n d a n ı , İzmit'e bir a s ­
ker müfrezesi g ö n d e r d i . O l a y ı ö ğ r e n e n M u s t a f a K e m a l ,
İzmit tümen kumandanına çok şiddetli b u y r u k l a r g ö n d e r ­
di, çok seğirtken bir müfreze, isyancıların ü z e r i n e ş i m ­
şek gibi atıldı ve hepsini d a r m a d a ğ ı n etti.
T a h s i l d a r Beslan ile kardeşi H a s a n Ç a v u ş , m ü f r e z e ­
nin eline g e ç t i . Ne yazık ki ü z e r i n d e bol p a r a b u l u n a n
Bekir bey, bu kargaşalıkta sıvışıp gitmenin y o l u n u b u l ­
muştu.
Asıl elebaşının kaçıp kurtulmuş olması, M u s t a f a K e -

268
mal'i h a d d e n aşırı öfkelendirdi. Ş u n d a n ki, İngiliz p a r a s ı ­
n ı n k a y n a ğ ı n a a v u ç l a r ı n ı daldırmış ve b u n u n tadını almış
o l a n bu adamın, bu işi y i n e kotarıp o r t a y a k o y a c a ğ ı n ı
y e d i ğ i ekmek gibi b i l i y o r d u . Hâlâ kendisiyle d o s t olarak
g e ç i n i r g ö r ü n m e k t e kimi ulusal çıkarlar uman p a ş a , Ali
Rıza Paşa'nın kabinesinde H a r b i y e Nazırı olan Mersinli
C e m a l Paşa'ya Bekir beyin İstanbul'a kaçmış o l d u ğ u n u
v e o n u n A n a d o l u ' y a z a r a r ı d o k u n m a y a c a k d u r u m a getiril­
mesi dileğini telledi.
O l a y d a n bir g ü n s o n r a , Bolu Mutasarrıfı H a y d a r b e y .
M u s t a f a Kemal'e ş ö y l e bir telgraf ç e k i y o r d u :
— Bekir, maiyetinde iki s u b a y ve kırk kadar silâh­
lı a d a m o l d u ğ u halde A b a z a köylerinde dolaşarak halkı
millî hareket aleyhine ayaklandırmaya çalışmakta ve bu
iş için ç o k p a r a l a r sarfetmektedir.
H a y d a r bey, Dahiliye Nezaretine bu iş için baş v u r -
m u ş s a da hiç bir karşılık gelmemişti. Bu y ü z d e n de M u s ­
tafa Kemal'e y a k ı n ı y o r d u , i
D a m a t Ferit P a ş a , kuvayı milliyenin yaptığı türlü bas­
kılar s o n u c u n d a yerini Ali Rıza Paşa'ya bırakarak çekil-
mişse d e b u n d a n ö n c e memlekete serptiği c e h e n n e m to­
humları, hızla filizleniyor, bunlar toparlanarak c e h e n n e m ­
lik ö r g ü t l e r biçiminde saldırıya g e ç m e y e başlıyorlardı. B ü ­
tün b u örgütlerin y a d a örgütleri meydana getiren c e h e n ­
nemliklerin manivelası, ışıl ışıl ş e y t a n g ö z l e r i gibi yanıp
d u r a n İngiliz altınlarıydı. Altınları a v u ç l a y ı p c e h e n n e m ­
liklerin ceplerine ve heybelerine dolduranlar da T ü r k ve
İngiliz din adamlarının meydana getirdiği «vatan-millet
alım-satım» d e r n e ğ i y d i . B u n u n bir adı da « İ n g i l i z M u h i p ­
leri C e m i y e t i » idi.
İngiliz Muhipleri C e m i y e t i başkanı ve ünlü din ada­
mı Sait Molla, Sivas'taki Ş e y h Recep ve T a l o s t a n beyin
karşı devrim hazırlığı denemelerinin b o ş a g i t m e s i n d e n
s o n r a , Hikmet adlı birinin heybelerini İngiliz altınlarıyla
d o l d u r a r a k A d a p a z a r ı ' n a saldı. Asılan Kczım'ın kardeşi
o l a n bu adam, D e ğ i r m e n d e r e dolaylarında, tıpkı Bekrr'in
y a p t ı ğ ı gibi p a r a ile g ö n ü l l ü toplamaya ve k o r k u n ç bir
a ğ u s a ç m a y a b a ş l a d ı . İsteği, büyük bir p a d i ş a h ç ı g ü ç -

269
le G e y v e ' y i basmaktı. S a i t M o l l a ' n ı n kadınsı tombul p a r ­
maklarına dolanmış ipler, bir y e l p a z e gibi A n a d o l u ' y a u z a ­
n ı y o r d u . A d a p a z a r ı ' n d a Hikmet'in altın şıngırtılarıyla ka­
rışarak yankılanan s e s i n e , K a r a c a b e y ' d e k i kıpırdamalar
karşılık v e r d i . B u r s a ' d a G ü m ü l c i n e l i İsmail'in silâhlandır­
dığı çeteler ö n ü n e g e l e n e , s a l d ı r m a y a başladılar.
Hikmet'in, b u ş l a n g ı ç t a A m a s y a ' d a n A d a p a z a r ı ' n a g e l ­
d i ğ i n d e ne padişahçılık, ne de kuvayı milliyecilik ü s t ü n e
d ü ş ü n c e s i v a r d ı . Y a n t u t m a y a n kör bir y u r t t a ş o l a r a k
A d a p a z a r ı ' n a v a r ı n c a ş a ş ı r ı p kalmıştı. B ü t ü n aile d ü ş ­
manları o r d a kuvayı miliyeye girmiş, harıl harıl ç a l ı ş ı y o r ­
lardı. Hikmet, kuvayı milliyeciliği bunlara karşı bir silâh
olarak kullanmak h e v e s i n e kapıldı ve b u r a d a kuvayı mil­
liye lideri olarak kendisini kabul ettirmek ç a b a s ı n a g i ­
rişti :
— B e n , M u s t a f a Kemal Paşa'nın emriyle b u r a y a g ö n ­
derildim. K u v a y ı milliye teşkilâtını b e n d e n b a ş k a k i m s e
kuramaz.
Diyerek d a v r a n d ı . T e l g r a f h a n e y e giderek M u s t a f a K e ­
mal'le makina başında g ö r ü ş m e y e y e l t e n d i y s e d e k u v a ­
yı milliyeciler tarafından ö n l e n d i . Hikmet, bu kez aile d ü ş ­
manlarının k u r d u ğ u ö r g ü t t e n ö ç almak h e v e s i n e kapıla­
rak k u v a y ı milliyenin a y a k l a n m ı ş düşmanlarıyla bağlantı
k u r d u ve sesini İstanbul'da Sait M o l l a ' y a dek işittirebil-
di. Hikmet'in böyle g ö z ü n ü d a l d a n b u d a k t a n s a k ı n m a z
bir k u v a y ı milliye d ü ş m a n ı o l d u ğ u n u g ö r e n p a d i ş a h ı n te­
r ö r kurmaylığı, o n u n l a k o l a y c a anlaştı.
Hikmet'e İstanbul'da y e p y e n i bir g ö r e v verildi. B a ş ­
l a n g ı ç t a kuvayı milliyeci g ö r ü n e n Hikmet, y i n e o p o z u ko­
r u y a r a k müslüman halkı hristiyanlara karşı kışkırtacak,
o n l a r a z u l ü m v e i ş k e n c e y a p t ı r a c a k v e bunlar d a , s ö z ü m
o n a , k u v a y ı milliyece yaptırılmış olacak, b ö y l e c e d e ku­
v a y ı milliyeye ve temsil h e y e t i n e b e s l e n e n kin d a h a ç o k
körüklenmiş olacaktı. T ü r k ç e s i , temsil heyeti, bütün d ü n ­
y a y a hristiyan azınlıklara karşı eşit davranıldığını v e d a v -
r a n ı l a c a ğ ı n ı bildirirken « H i k m e t ' i n kuvayı milliyecileri» (!)
b u n u n tersini s a p t a y a c a k l a r d ı . Birinci D ü n y a S a v a ş ı i ç i n ­
d e hristiyanlık d ü n y a s ı n d a T ü r k v e müslümanlara k a r ş ı

270
y a p ı l a n k o r k u n ç p r o p a g a n d a y a b ö y l e c e y e n i d e n hız v e ­
rilecek ve hristiyanlık d ü n y a s ı , kuvayı milliyecilerin üs­
tüne çullanacaktı. Zavallı bir Hikmet'in bu denli a ğ ı r bir
g ö r e v i nasıl kaldıracağını hiç d ü ş ü n m e d e n b u rolü o n a
v e r m e k t e gecikmediler.
E v e t , bir zavallı Hikmet'e bel b a ğ l a y a r a k b ü t ü n T ü r ­
kiye'yi silâhlı işgal altına aldırmayı d ü ş ü n e b i l m e k de bir
zavallılıktı. Ne v a r ki, sinek k ü ç ü k s e de mide bulandırır­
dı. B u n d a n dolayı M u s t a f a K e m a l , y i n e d e d a v r a n d ı v e
Hikmet işiyle birlikte b u n a b e n z e r işlerin, a n c a k T ü r k i y e ' ­
nin' çıkarlarını baltalayacak işler o l d u ğ u n u y a z d ı . B ü t ü n
bu gibi ihanetlerden p a d i ş a h ı n bilgisi o l m a d ı ğ ı n d a n (!)
s ö z ederek o n u n kulağına da bunların çıtlatılmasını diledi.
M u s t a f a Kemal, bu yürekleri şefkat ve iyi niyetlerle
d o l u , b e y n i y u m u ş a m ı ş p a ş a c ı k l a r ı eskidenberi çok iyi
t a n ı y o r d u . Salih P a ş a , bu denli y a k ı n d a n ilk kez kor­
k u n ç bir insanın mavi g ö z l e r i n e baktı ve 20-22 Ekim'de
ünlü A m a s y a g ö r ü ş m e s i başladı. E n çetin s o r u n , s e ç i l e n
yeni mebusların y i n e İstanbul'da mı y o k s a A n a d o l u ' d a bir
y e r d e mi t o p l a n a c a ğ ı y d ı . M u s t a f a K e m a l ' c e , hiç bir tür­
lü g ü v e n i n bulunmadığı İstanbul'da meclisin t o p l a n m a s ı ,
daha b a ş t a n çıkabilecek o l u m s u z olayları benimsemek d e ­
mekti. E s i r bir ş e h i r d e , ö z g ü r l ü k ve bağımsızlık şarkıları
söylemek ü z e r e b o ğ a z ı n ı y ı r t m a y a b a ş l a y a n b i r milletin
temsilcileri ne biçimde g ö r e v g ö r e b i l e c e k l e r d i ?
M u s t a f a K e m a l , b u tez ü z e r i n d e d i r e n i n c e S a l i h Pa­
ş a , e n s o n r a , bir çıkar y o l b u l d u : « H ü k ü m e t i S e n i y e n i n »
m ü s a a d e s i y l e meclisin g e ç i c i olarak A n a d o l u ' n u n g ü v e n ­
li bir y a n ı n d a t o p l a n a b i l e c e ğ i n i bildiren Salih P a ş a , bu
türlü ç ö z ü m ç a r e s i n i n a n c a k kendisine ö z g ü o l d u ğ u n u ,
kabine a r k a d a ş l a r ı y l a s a d r a z a m ı k a n d ı r m a y a ç a l ı ş a c a ğ ı n ı
söyledi.
G ö r ü ş m e bitmişti. S a l i h P a ş a , S a m s u n y o l u y l a İstan­
bul'a d ö n d ü .
M u s t a f a K e m a l , S a l i h P a ş a ' y ı İstanbul'a uğurladık­
tan s o n r a , bir g ü n d a h a A m a s y a ' d a kaldı. 23 Ekim g ü ­
nü ş e h r i n ünlü H a c ı l a r m e y d a n ı n d a pehlivan g ü r e ş l e r i var­
dı. M u s t a f a Kemal v e a r k a d a ş l a r ı d a b u e ğ l e n c e y i ş e r e f -

271
Jendirmek üzere ç a ğ r ı l d ı . M u s t a f a Kemal'le arkadaşları
ş e h i r d e n o r a y a halkın a r a s ı n a karışarak y a y a n gittiler.
Ş e h r i n T o k a t y ö n ü n d e , Yeşilırmağın g e n i ş ç e bir d ö n e m e c i
i ç i n d e söğütlükler ve elma bahçeleriyle çevrili bu çayır­
lıkta b ü t ü n A m a s y a halkı, ç e p e ç e v r e o t u r m u ş t u . K u r u l ­
m u ş çadırlarda ş e h r i n yöneticileriyle, ileri g e l e n l e r o t u ­
r u y o r d u . O r t a d a çift çift belki bir d ü z i n e irdi ufaklı p e h ­
livan el e n s e edip el şaklatarak d ö n ü y o r , o y u n l a r y a p ı ­
y o r , s p n r a ortadaki bir z e y t i n y a ğ ı kazanının y a n ı n a varıp
ellerini daldırarak g ö v d e l e r i n i ve kisbetlerini y a ğ l ı y o r l a r ­
d ı . M u s t a f a Kemal, u p u z u n b o y u ile y a n ı b a ş ı n d a y ü r ü y e n
y a z a r R u ş e n E ş r e f v e Rauf beyle halkın k u r d u ğ u ç e m b e ­
rin içinde g ö r ü n ü n c e b i n l e r c e kişinin t u t t u ğ u alkış ve
« y a ş a » sesleriyle karşılaştı. Irmak y ö n ü n e d ü ş e n bir ç a ­
d ı r d a kendisine v e a r k a d a ş l a r ı n a birer s a n d a l y e verilen
M u s t a f a Kemal, halkın bu c o ş k u n g ö s t e r i s i n i n etkisi al­
tında Rauf beyle R u ş e n E ş r e f b e y e ş ö y l e d e d i :
— Bak, birader, b ö y l e milletten nasıl ayrılırsın? Bu
p a l a s p a r e l e r i n içinde p e r i ş a n g ö r d ü ğ ü n insanlar y o k mu.
o n l a r d a ö y l e yürek, ö y l e c e v h e r v a r k i o l m a z ş e y . Ç a n a k ­
kale'yi kurtaran bunlardır.
*
Ü s t ü açık bir a s k e r otomobilinde Rauf b e y , A l b a y
S a l â h a t t i n v e R u ş e n E ş r e f b e y l e birlikte T o k a t y o l u n d a
t o z kaldırarak S i v a s ' a d o ğ r u ilerleyen M u s t a f a Kemal,
« ç u v a l d a n » diye alay ettiği sivil s p o r ceketinin g ö ğ s ü n ­
de p a r l a y a n Çift kılıçlı altın imtiyaz madalyasını s e v e r
g i b i o k ş a y a r a k , ş ö y l e dedi :
— İstanbul'dakiler, rütbelerimi, nişanlarımı geri ala­
c a k l a r m ı ş . Hiç hakları yok. Ç ü n k ü , ben o n l a r ı n her biri­
ni bir harp m e y d a n ı n d a , bir hizmet karşılığı kazanmıştım.
S a l o n l a r d a , s a r a y l a r d a d e ğ i l . Fakat, her ne ise! Z a t e n
b e n o kimselere t a k a d d ü m edip istifamı v e r d i m . V a r s ı n
alsınlar! A n c a k , b u n u v e r m e m . B u n u b e n d e n kimse ala-
m e z . B u n u , A n a f a r t a l a r ' d a harp m e y d a n ı n d a benim g ö ğ ­
s ü m e taktılar.
« O n u g ö ğ s ü n e , bir kaleye bayrak diker gibi takmış,
s a r ı s a ç l a r ı A n a d o l u r ü z g â r ı ile o k ş a n a s a v r u l a k o ş u p

272
g i d i y o r d u . Tokat'ın a ğ z ı n d a b i r a v u ç a s k e r d i z i olmuş o n u
bekliyordu.»
E s k i püskü a s k e r g i y n e k l e r i içindeki b u s e v i m l i a s ­
k e r d i z i s i n e doğru i l e r l e y e n M u s t a f a K e m a l , b i r a r a d u -
raladı. K e n d i s i s i v i l b i r g i y n e k giymişti. Yanıbaşında i s e
a s k e r üniforması t a ş ı y a n Salâhattin b e y vardı. Ü n i f o r m a ­
nın şerefini k o r u m a k i s t e y e r e k Çolak Salâhattin b e y i ö n e
geçirmek i s t e d i :
— B u y u r u n ! dedi.
Salâhattin b e y , büyük anlayışını göstermekte g e c i k ­
m e d i . A s k e r d i z i s i n i d e n e t l e m e önceliğini y i n e M u s t a f a
K e m a l ' e bıraktı. « O z a m a n , o i z c i o y m a k b e y i kılığındaki
s i v i l a d a m , s o l e l i n d e k i b a s t o n u n u kılıç g i b i sımsıkı y a ­
nına y a p ı ş t ı n r c a s ı n a g ö v d e s i n e bitişik t u t u p a s k e r l i k o y ­
n a y a n b i r h e v e s l i delikanlıya b e n z e y e r e k kıt'anıp ö n ü n ­
d e n o s e r t v e . s e v i m l i bakışlarıyla geçti.»
O g e c e y i T o k a t ' t a geçiren M u s t a f a K e m a l v e a r k a ­
daşları, şehrin a s k e r - s i v i l bütün i l e r i g e l e n l e r i y l e s a a t ­
l e r c e dertleşti. S a b a h l e y i n e r k e n y o l a çıkarak s e r t rüz-
ğârlarıyla k e n d i s i n i d ö v e n Çamlıbel'e doğru i l e r l e m e y e
başladı. Y e m y e ş i l çamlarla örtülü t e p e l e r d e g ö z l e r i n i b i r
k a r t a l g i b i g e z d i r e r e k geniş u f u k l a r a d o ğ r u ş ö y l e konuş­
tu :
. — Y a h u , m e m l e k e t i b e n m i batırdım? Y a b a n c ı y ı A n a ­
d o l u ' y a b e n m i s o k t u m ? B e n m i nizamı b o z d u m ? B e n ,
kalanı k u r t a r m a k , dağılanı k u r t a r m a k v e nizamı k u r m a k
için çalışıyorum. B g n a teşekkür e t m e l e r i g e r e k i r k e n müs­
t e v l i düşmanlarımızın çıkarlarına u y a r a k nankörlük e d i ­
y o r l a r . Yanlış yoldadırlar. Hatâ e d i y o r l a r !
S o n r a , sözlerine şunları kattı :
— B a k b u r a y a ; y a y a g i t m e k , atla g i t m e k t e n iyidir
d e r l e r s e i n a n m a ; a t l a g i t m e k , a r a b a ile g i t m e k t e n i y i d i r
d e r l e r s e i n a n m a ; a r a b a ile g i t m e k o t o m o b i l l e g i t m e k t e n
iyidir d e r l e r s e i n a n m a !
B i l i y o r m u s u n u z ? B u mübarek A n a d o l u ' n u n m a m u r
v e y a h a r a p n e o l u r s a o l s u n b i r y e r i n d e aynı d ü ş ü n c e d e
o l a n i n s a n l a r , m o d e r n küçük e v l e r k u r a r a k o r a d a y e n i
b i r h a y a t kurmalıdır.

273 3/F. : 18
 M u s t a f a Kemal, b u n d a n s o n r a Çamlıbel'in s e r t r ü z ­
g â r ı n a m e y d p n o k u r c a s ı n a , b ü t ü n gırtlağının g ü c ü y l e h a y -
kırarak « d a ğ başını d u m a n almış» marşını s ö y l e m e y e b a ş ­
ladı. B u n u tâa Selanik y ü r ü y ü ş l e r i n d e s ö y l e m e y e b a ş l a ­
mış, H a v z a y o l c u l u ğ u n d a s ü r d ü r m ü ş , şimdi d e y i n e l i y o r ­
d u . S a n k i , b u hızla A n a d o l u ' n u n s a ğ ı r taşını t o p r a ğ ı n ı d a
c a n l a n d ı r ı p yürütmek i s t i y o r g i b i y d i . A r k a d a ş l a r ı d a o n u n
s e s i n e katılıyorsa d a o n u n s e s i y i n e h e p s i n d e n g ü r ç ı ­
kıyordu.
»**
M u s t a f a Kemal, A m a s y a ' d a n d ö n d ü k t e n s o n r a d a y e ­
ni meclisin İstanbul'da mı, A n a d o l u ' n u n h e r h a n g i g ü v e n ­
li bir şehrinde mi toplanması g e r e k t i ğ i ü z e r i n d e t a r t ı ş m a ­
lar s ü r ü p g i d i y o r d u .
Salih P a ş a , bir A n a d o l u ş e h r i n d e meclisin t o p l a n a ­
bilmesi u ğ r u n a bütün g ü c ü n ü k u l l a n a c a ğ ı n a , bunu y a p a ­
m a z s a nazırlıktan ç e k i l e c e ğ i n e kesin olarak s ö z v e r m i ş ­
ti. N e v a r k i p a ş a , D a m a t Ferit'le padişahın katında s ö ­
z ü n ü geçirememiş, nazırlık s a n d a l y e s i n d e n çekilmek y i ­
ğitliğini d e g ö s t e r e m e m i ş t i . İstanbul'un b u direnişi, M u s ­
tafa Kemal'in karşısındaki d ü ş ü n c e l e r e g ü ç v e r m i s s e d e
M u s t a f a Kemal de bir adım gerilememişti. S o n r a , meclisin
A n a d o l u ' n u n bir y e r i n d e toplanması d ü ş ü n c e s i , o n u n k a ­
fasının yeni bir k o n u ğ u değildi. O , Sivas'ta b u l u n a n R e ­
fet P a ş a ' y a bir s o r u n dolayısıyla E r z u r u m ' d a n verdiği kar­
şılıkta bile b u d ü ş ü n c e y i g ü d ü y o r d u . « M e c l i s toplanmalı,
fakat, İstanbul'da d e ğ i l , A n a d o l u ' d a » d i y o r d u . O n c a , m e c ­
lisin İstanbul'da t o p l a n m a s ı , s o n kerte mantıksızdı. M e ­
b u s l a r ı n başı üzerinde h e r a n g e r e k p a d i ş a h ı n , g e r e k s e
i ş g a l devletlerinin öfkeli y u m r u ğ u sıkılmış olarak dura-?
ç a k t ı . B u , Demokles'in kılıcından kötü bir b a ş b e l â s ı y d ı .
H i ç b ö y l e bir meclis, h e r y a n ı n d a n ateşten d u v a r l a r y ü k ­
seltilen v e içinde binbir türlü ihanetin bacaklara v e b o ­
y u n l a r a t a k a c a ğ ı a t e ş t e n z i n c i r l e r şakırdattığı bir m u t s u z
ülkenin dertlerine ilâç olabilir miydi? ö z g ü r o l m a y a n bir
meclis, ancak e s i r padişahla s ö m ü r g e n düşmanların b ü ­
rokratik işlerini kolaylaştırmak u ğ r u n d a kullanılacaktı. B i ­
r a z y i ğ i t ç e sesini yükselttiği g ü n s e mebusların yakalanıp-

274
y â d e l i e r e s ü r g ü n e g ö n d e r i l m e s i n e v e meclisin kapısına
paslı kilitler asılmasına s e b e p o l a c a k t ı .
Ö z e t i şu ki: M u s t a f a K e m a l , meclisin İ s t a n b u l ' d a
g ü v e n içinde toplanmasını s a ğ l a y a c a k d a y a n a k l a r ı a r a ş -
tırmışsa d a b u n u n e İstanbul hükümeti, n e d e A n a d o l u
M ü d a f a a y ı H u k u k ö r g ü t l e r i sağlayabilmişti.
B u s o r u n karşısında e n ç o k k o n u ş a n a ğ ı z l a r kilitle­
niyordu.
Bu s ı r a d a , İstanbul k u v a y ı milliyesinin M u s t a f a Ke­
mal'e ilettiği bir h a b e r ç o k anlamlıydı :
— İki g ü n d e n b e r i K i r a z H a m d i P a ş a , m a b e y n e g i d i ­
y o r . S a a t l a r c a p a d i ş a h ı n y a n ı n d a kalıyor. S ö y l e n t i l e r e g ö -
Te, M ü ş i r Z e k i Paşa'nın reisliği altında bir kabine k u r u ­
lacaktı. Kiraz Hamdi P a ş a , b u k a b i n e d e H a r b i y e N a z ı r ı ,
Prens Sabahattin Hariciye Nazırı, Tevfik Hamdi bey, Da­
h i l i y e N a z ı r ı olacaklardır. M a h i r Sait b e y i n d e k a b i n e y e
g i r e c e ğ i söylentileri v a r d ı r .
P a d i ş a h , u y g u n bir z a m a n d a , belki d e b u g ü n l e r d e
Ali Rıza P a ş a ' y a çekilme ö n e r i s i n d e bulunacaktır.
B u h a b e r , M u s t a f a Kemal'i k a y g u l a n d ı r m a k t a g e c i k ­
m e d i . Demek ki, İngilizler, Ali Rıza Paşa'nın s a v s a k l a m d
politikasından hiç bir çıkarları o l a m a y a c a ğ ı n ı anlamışlar,
kendilerini bir ayak ö n c e a m a ç l a r ı n a g ö t ü r e c e k d a h a a z
y u r t s e v e r , d a h a çok zalim, k a y g u s u z v e çalışkan bir ka­
b i n e istemekte d i r e n i y o r l a r d ı . O n l a r da g ö r m ü ş l e r d i kl
A n a d o l u ile İstanbul a r a s ı n d a kurulan bağlantı, salt M u s ­
tafa Kemal'in işine y a r ı y o r , taa S i v a s ' t a n kabine ü y e l e r i ­
n e telgrafla b u y r u k l a r g ö n d e r i y o r d u . İngilizler, g ö r m ü ş l e r ­
di ki z a m a n , hiç de kendileri u ğ r u n d a ç a l ı ş m ı y o r , h e r
g ü n b i r a z d a h a ç o k ç a kuvayı miiliyecilere g ü l e r y ü z g ö s ­
teriyordu.
M u s t a f a K e m a l , İ s t a n b u l ' d a n aldığı haberi b ö y l e c e
d e ğ e r l e n d i r d i k t e n s o n r a H a r b i y e N a z ı r ı Mersinli C e m a l
P a ş a ' y a h a b e r g ö n d e r d i v e hiç b i r b i ç i m d e s a n d a l y e s i n i
bırakıp çekilmemesini salıkladı.
Ali Rıza P a ş a , s a d â r e t t e n a t ı l a c a ğ ı n d a n h a b e r s i z ,
hâlâ m e b u s çıksa bile İstanbul'a a y a k atmaması ü z e r i n d e
nutuk ç e k i p d u r u y o r d u . H i ç o l m a z s a b u n u n , barış a n d -

275
laşması i m z a l a n ı n c a y a dek b ö y l e olması g e r e k t i ğ i n i söy­
l ü y o r d u . K a r a V a s ı f b e y , k o n g r e d e n s o n r a İstanbul'a git­
mişti. M u s t a f a Kemal, o n a önemli bir g ö r e v v e r m i ş t i . İs­
t a n b u l kuvayı milliyecilerinden önemli - kimi kişilere b a ş
v u r a c g k , meclisin n e r e d e açılması d ü ş ü n c e s i n d e olduk­
larını ö ğ r e n i p M u s t a f a Kemal'e bildirecekti. G ö z hekimi
E s a t P a ş a ile İstiklâl g a z e t e s i baş y a z a r ı Rauf A h m e t b e y
d e meclisin İstanbul'da toplanması d ü ş ü n c e s i n i s a v u n ­
muşlardı. Hepsinin kaygusu Mustafa Kemal'dendi. Hiç
biri o n u n İstanbul'a gelmesini istemiyordu.
Ali Rıza P a ş a da meclisin güvenlik içinde t o p l a n m a :
sını d a h i c e ş ö y l e y o r u m l u y o r d u :
— M e c l i s , İstanbul'da h u z u r ve güvenlik içinde t o p ­
lanabilecektir, ç ü n k ü , b e n , b u n u n için y a b a n c ı l a r d a n s ö z
aldım. Yalnız, M u s t a f a Kemal ü s t ü n e teminat a l a m a d ı m .
B u y ü z d e n , e ğ e r mebus o l u r s a izin alarak S i v a s ' t a kala­
bilir. Fakat, m e b u s l u ğ u kabul e t m e y e c e k o l u r s a millet
n a z a r ı n d a k i mevkii bir kat d a h a yükselmiş olacaktır.
K a r a V a s ı f b e y , b u n l a r d a n b a ş k a kendisi d e ş ö y l e
b i r d ü ş ü n ü ş ileri s ü r ü y o r d u :
— H ü r r i y e t ve İtilâfçılardan da birkaç m e b u s ç ı k a - '
rılmalı ve bu a r a d a sosyalistler de ihmal edilmemelidir.
U l u s a l d a v r a n ı ş l a r a z a r a r ı dokunabilecekleri d e elde et­
mek iyi olacaktır. Ö r n e ğ i n : A l e m d a r g a z e t e s i b a ş y a z a r ı
Refî C e v a t b e y ( U l u n a y ) g i b i !
M u s t a f a Kemal, K a r a V a s ı f beyin İ s t a n b u l ' d a n k e n ­
di salıklarını da katarak kendisine g ö n d e r d i ğ i a y d ı n l a r ı n
d ü ş ü n c e l e r i n e karşılık v e r d i ve en s o n r a :
— Bizim s e y i r c i mevkiinde kalmamız mutlaka a r z u
e d i l i y o r s a , b u n u n sebeplerini bildiriniz! d e d i .
İstanbul'da M a r e ş a l A h m e t İzzet P a ş a d a s ö z s a h i b i
a y d ı n l a r ı n midesini bulandıranlardandı. U l u s a l a y a k l a n ı -
ş ı n , İstanbul'da b i r ö l d ü r ü ş m e y l e s o n u ç l a n a c a ğ ı n ı ilk g ü n ­
d e n beri s ö y l e y i p d u r u y o r d u . Mersinli C e m a l P a ş a , g ö z
hekimi E s a t P a ş a , A h m e t İzzet P a ş a , A h m e t A b u k P a ş a
g i b i eskimiş, aşınmış ve d ö r t yanını korku kaplamış ki­
ş i l e r , M u s t a f a Kemal'in ok gibi hızlı atılışı ü z e r i n d e artık
etkili olmak niteliğini ç o k t a n yitirmişlerdi. Ne v a r ki İs-

276
tanbul ü z e r i n d e hâlâ s ö z s a h i b i g ö r ü n ü y o r l a r d ı . M u s t a f a
Kemal'in içi y a n a r a k e d i n d i ğ i izlenim ş u y d u ki, İstanbul
kuvayı milliyesinden tek kişi kendi liderliğini b e n i m s e m e y e
y a n a ş m a k istemediğinden türlü b a h a n e l e r u y d u r m a k t a d ı r ­
lar. :
K a r a V a s ı f b e y , meclisin İstanbul'da t o p l a n m a s ı işin­
de İstanbul hükümetinin adamlarından kıl k a d a r a y r ı d ü ­
şünmüyordu.
— Z o r u n l u l u k d u y g u y a e g e m e n olmalıdır. M u v a f ı k
c e v a b ı n ı z ı a c e l e k a b i n e y e bildiriniz! Pek y a k ı n d a J a p o n
Rıza ile ve iyi haberlerle y a n ı n ı z a g e l e c e ğ i m , d i y o r d u .
M u s t a f a K e m a l , bir ş i f r e telgrafla S i v a s ' a bir a y a k
ö n c e gelmesini bildirdi.
M u s t a f a K e m a l , b i r k a ç arkadaşı dışında h e m e n her­
kesin, meclisin İstanbul'da toplanmasını, istediğini g ö r e ­
rek bir türlü şaşkınlıktan kurtulamıyordu. Bu ne g a r i p ve
mantıksız bir işti ki kuzular, hem de bu kez g e r ç e k t e n
dereyi bulandırdıkları halde kendi istekleriyle kurtların
a y a ğ ı n a gitmek istiyorlardı.
O z a m a n , M u s t a f a Kemal, biricik g ü ç olarak y i n e o r ­
d u y u g ö r d ü v e halkla temsilcilerini bir y a n a bırakarak
kolordu kumandanlarının d ü ş ü n c e l e r i n e b a ş v u r d u . V e
Ekim ayının 29 u n d a on b e ş i n c i , y i r m i n c i , on ikinci ve
ü ç ü n c ü kolordu kumandanlarını Sivas'ta t o p l a n t ı y a ç a ğ ı r d ı .

MECLİS ÜZERİNE K U M A N D A N L A R I N TARTIŞMASI

Satrançta olduğu gibi, yaşa­

mada da her zaman ileri dü­
şünce üstün gelir.
Charles Button

M u s t a f a Kemal, o r d u kumandanlarının o r t a s ı n d a , bir

masanın b a ş ı n d a , elinde s i g a r a s ı tüterken K q z i m . K a r a ­
bekir'in g ö z l e r i n i n içine bakarak y e n i meclisin n e d e n A n a ­
dolu'da toplanması g e r e k t i ğ i n i anlattı v e b u n u g e r e k t i ­
r e n nedenleri de ş ö y l e c e özetledi :
 — M e c l i s , k a t i y e n i s t a n b u l ' d a toplanmamalıdır. İs­
t a n b u l hükümeti m i l l e t nazarında g a y n meşru g ö s t e r i p
i l g a e t m e k v e Eskişehir v e y a A n k a r a ' d a m e c l i s i m i l l i y i t o p *
layıp millî b i r hükümet y a p m a k , b u işleri başarmak için
o r d u vasıtasıyla b i r inkılâp h a r e k e t i n e başlamak lâzımdır.
M u s t a f a K e m a l , k u r u l a c a k hükümetin H a r b i y e N a ­
zırlığına y a Kâzım K a r a b e k i r Paşa'yı y a d a A l i F u a t P a ­
şa'yı geçirmek istediğini d e s ö y l e d i y s e d e özel g ö r ü ş m e l e ­
r i n d e b u görevi Kâzım K a r a b e k i r ' e vereceğini a ğ z ı n d a n
kaçırmıştı. O n a g ö r e hükümet üyeleri b i l e ş ö y l e b ö y l e
b e l l i olmuş g i b i y d i . K e n d i s i , Başbakan; B e k i r S a m i b e y ,
D a h i l i y e Nazırı! Rüstern b e y , H a r i c i y e Nazırı; R a u f b e y ,
B a h r i y e Nazırı olacaktı.
H e y e t i terhsiîiye, b i r d e n b i r e b i r hükümet o l u p çıkı­
y o r d u . G e l g e l e l i m , m e c l i s İstanbul'da toplanınca şimdilik
bütün b u o l a n a k l a r d a n b i r d e n b i r e y o k s u n olmanın acı g e r ­
çeği başgösteriyordu.
Y e n i b i r d e v l e t k u r m a k kapıya d e k gelmişken s ö z d e
a y d ı n o l a c a k b u yığınla h e r i f , b u n u kavrayamıyor, a n l a ­
y a m ı y o r , b u güzelim olanağı g ö t ü r ü p İngilizlerin a v u c u n a
v e r m e k istiyordu.
Kâzım K a r a b e k i r , ö z e l tartışmalarda d ü ş ü n c e s i n i k e ­
s i n o l a r a k söylemedi v e şöyle konuştu :
— L e h t e , a l e y h t e mütalâa yürütülebilir. Bellibaşlı d e ­
n e b i l i r k i İstanbul'da t a z y i k altında hür b i r m e c l i s o l a m a z .
Fakat, Anadolu'da meclis toplamak da acaba kolay olur
m u ? B u f i k i r l e r i i y i işleyebilmekliğim için şimdiye k a d a r k i
hükümetle v e s a i r r i c a l l e o l a n m u h a b e r e l e r i okuyayım. B u ­
n a a i t dosyayı b a n a v e r m e l e r i n e müsaade b u y u r u n . B u ­
n u n üzerine b e n d e kat'î f i k r i m i a r z e d e r i m . E r - g e ç nasıl
o l s a n e t i c e millî b i r hükümet teşkili zarurî olacaktır. F a ­
k a t b e n i şarktan ayırmayı hatırınıza g e t i r m e y i n i z . B e n ,
e n i y i v a z i f e m i şarkta yaparım. H a r b i y e Nazırlığını A l i
F u a t Paşa y a p a b i l i r , f a k a t E r m e n i l e r , Kürtler, Bolşevik­
l e r , itilâf propagandaları g i b i e n i n c e teferruatına k a d a r
b i l i n e r e k i ş görülmesi e l z e m v e bütün istiklâl h d r p l e r i m i z
için b i r üssülhareket o l a n şarkta b e n d e n başka a r k a ­
daşınız olmadığını d a i m a teemmül b u y u r u n u z .

278
 K â z ı m Karabekir'in b u d ü ş ü n c e l e r i n i ö b ü r k u m a n d a n ­
larla birlikte M u s t a f a Kemal d e d o ğ r u b u l d u . İstediği d o s ­
y a y ı o n a verdiler.
K â z ı m Karabekir, o g e c e o d a s ı n a çekilerek s a b a h a
d e k k a h v e içip u y k u s u n u kaçırarak b u d o s y a y ı g ö z d e n
g e ç i r d i . Paşa'yı ç o k ç a sinirlendiren bir ş e y o l d u ; M u s t a ­
f a K e m a l Paşa'nın ü ç ü n c ü t ü m e n kumandanı Deli Halit
b e y l e gizli gizli haberleştiğinin belgeleri d o s y a n ı n bir kö­
ş e s i n d e yatmaktaydı. B u telgraflarda M u s t a f a Kemal, H a ­
lit b e y e T r a b z o n ' d a k i s e ç i m l e r e kuvayı milliye yanlısı ola­
rak karışmasını salıklıyor ve direktifler v e r i y o r d u . Demek
ki M u s t a f a Kemal, kendi b u y r u ğ u altındaki bir kumandan­
l a h a b e r l e ş m e k t e bir s a k ı n c a g ö r m ü y o r d u . O y s a , M u s t a ­
f a K e m a l , o n a s ö z v e r m e m i ş miydi? B u y r u ğ u altındaki
k u m a n d a n l a r l a i ş g ö r m e y e kalkışmadan d o ğ r u d a n d o ğ r u ­
ya k e n d i s i n e d a n ı ş m a y a c a k mıydı? Demek ki o, v e r d i ğ i
s ö z ü tutmamıştı. Kâzım Karabekir'inki ü z ü n t ü d e n ç o k bir
ö f k e y d i . Yalnız b u n u g ü n c e y e « ü z ü n t ü » d i y e g e ç i r e c e k t i .
Biricik a v u n t u s u d a M u s t a f a Kemal'in (inşaallah), b u n ­
d a n s o n r a b ö y l e bir patavatsızlık (!) y a p m a y a c a ğ ı u m u ­
duydu.
K â z ı m Karabekir, d o s y a d a n meclisin t o p l a n m a s ı is­
t e n e n y e r ü s t ü n e olan tartışmaları ş ö y l e c e özetledi :
— H e y e t i temsiliyenin, « m e c l i s İstanbul'da t o p l a n a ­
m a z » direnmesine karşı eski s a d r a z a m l a r d a n M a r e ş a l A h ­
met İzzet P a ş a , 31-10 ve 9-11 tarihli şifrelerinde şu d ü ­
ş ü n c e d e y d i : « M e c l i s , İstanbul'dan d ı ş a r d a t o p l a n a m a z .
U l u s a l d a v r a n ı ş ı n ruhu olanlar, t a ş r a d a M ü d a f a a y ı Hukuk
o l a r a k kalsınlar. Bir tehlikeli istilâ ve ç a t ı ş m a y a karşı f e ­
d a k â r l ı ğ a hazır olduklarını d u y u r m a k l a yetinsinler. H ü ­
k ü m e t e karışmasın. U y a r m a işi akıllıca u s l u c a o l s u n . »
H a r b i y e Nazırı Mersinli C e m a l P a ş a , 2-11 ve 27-28-11
tarihli şifrelerinde ş u d ü ş ü n c e d e y d i : « M e c l i s t a ş r a d a ola­
m a z . Ş u n d a n ki payitahtın b a ş k a y e r e taşınması demek­
tir. T a ş r a d a toplanması, itilâf devletlerinin kararına bir
etki y a p a r . İ ç e r d e kimi o l a y l a r ı n çıkmasına s e b e p o l u r
ve memleketi tehlikeye uğratır. İtilâf devletleri meclise
b i r ş e y y a p m a z l a r , b u kendileriyle koşulludur. Kendilerini

279
tehlikede g ö r e n kişiler, mebusluktan çekilirler. İ s t a n b u l ,
y a l n ı z Osmanlıların değil y ü z milyonlarca müslümanın d a
payitahtıdır. T a ş r a d a toplanmak payitahtın taşınması d e ­
mek olup şimdiden d e d i k o d u l a r a v e y a b a n c ı l a r c a t ü r l ü
y o r u m l a r a yol a ç t ı ğ ı n d a n b u n u n kötü s o n u ç l a r ı ö n e m l e
g ö z ö n ü n d e tutulmalıdır.»
G e n e l Kurmay B a ş k a n ı C e v d e t P a ş a , 31-10 tarihli şif­
r e s i n d e ise ş ö y l e d ü ş ü n ü y o r d u :
«Millî meclisin d ı ş a r d a toplanması sakıncalıdır. H e ­
n ü z s a ğ l a m bir karara b a ğ l a n a m a y a n İstanbul'un k a d e r i
için yaptığımız yardım o l u m s u z olur. İkincisi, hükümetin
k o n t r o l ü gerekir. D e d i k o d u l a r d a n sakınmak ü z e r e gerekli
o l a n bağlantı yitip gider. O y s a bizim daha İstanbul ile
M u d a n y a arasında d ü z g ü n postamız y o k . »
Kâzım Karabekir'in b ü t ü n b u n l a r d a n çıkardığına g ö ­
r e , herkes meclisin İstanbul'da toplanması d ü ş ü n c e s i n -
d e y d i . P a ş a ilginç b i r mektup da g ö r d ü . B u , 26 Ekim 1919
tarihliydi v e Reşit S a d i imzasını taşıyor, krizin ç ö z ü m ­
lenmesi için Amerikan Amirali Bristol'ün d ü ş ü n c e l e r i n i
yansıtıyordu.
« A m i r a l B r i s t o l , y a b a n c r hükümetlerden h i ç b i r i n e
b a ğ l a n m a m a y ı salıklıyor ve «hükümeti yönetmekteki b e ­
ceriksizliğinizden s ö z edip g e r ç e k reformlara dek g ü ç l ü
bir devlete muhtaç o l d u ğ u n u z u ileri s ü r e r e k memleketi­
n i z d e d ü z g ü n ve âdil bir hükümetin kurulmasını isteyiniz
v e b ö y l e bir hükümeti yalnız A n a d o l u ' d a d e ğ i l , Irak, S u ­
r i y e gibi O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n her y a n ı n d a i s t e y i ­
niz. T ü r k i y e , T ü r k l e r için d e m e y i n i z ! B u A v r u p a v e A m e ­
rika'da d a kötü etki y a p ı y o r . T e r s i n e ! T ü r k i y e , b ü t ü n ü z e ­
rinde yaşayanların yurdudur deyiniz!»
F r a n s ı z l a r da şu salığı ileri s ü r ü y o r l a r d ı :
« P a r i s barış k o n f e r a n s ı n a g e l m e d e n ö n c e bizimle a n ­
laşınız. Amerikalıların m a n d a y ı iteleyecekleri birebirdir.
Ö n c e d e n anlaşarak d a v r a n m a n ı z çıkarlarınıza d a h a u y ­
g u n d u r . Bizim istediğimiz, İngilizlerle ve belki de İtalyan
larla o r t a k l a ş a , karma y e ğ n i k b i r k o n t r o l d e n b a ş k a bir
ş e y olmadığından dediğimiz biçimde d a v r a n ı n c a z a r a r g ö r ­
m e z v e bağımsızlığınızı kurtarırsınız. Galatalı Ş e v k e t b e -

280
yin 17-10 tarihli ş i f r e s i n d e y s e ş u n l a r v a r d ı : « A m i r a l B r i s ­
tol, b ö l ü n m e bir iç ihtimaldir. Ulusal örgütleri g ü ç l e n d i ­
rip p a d i ş a h l a ve hükümetle birlikte çalıştınız! A m e r i k a ,
m a n d a y ı alırsa T ü r k i y e . E r m e n i s t a n , G ü r c i s t a n , A z e r b a y ­
c a n mandasını da b e r a b e r almak ister, d i y o r .
K â z ı m Karabekir'in b u d o s y a y ı o k u d u k t a n s o n r a , v a r ­
dığı k a r a r ş u y d u :
— Hakkımızdaki vahim kararı a n c a k pek akıllıca d a v ­
ranışla birlik v e g ü ç kazanmakla d e ğ i ş t i r e b i l e c e ğ i z . H i ç
bir hükümetin ş u y a d a b u biçimde belli v e k e s i n y a r d ı m ı
yoktur. S o r u m s u z lâflarla h e r devletin adamları kendi h ü ­
kümetinin işine y a r a y a b i l e c e k p r o p a g a n d a y ı y a p ı y o r . A m e ­
r i k a n m a n d a s ı , h a m d o l s u n , S i v a s ' ı n bağımsızlık v e ö z ­
g ü r l ü k h a v a s ı içinde işitilmiyor. Ne v a r ki İ s t a n b u l ' d a n
salıklar v e p r o p a g a n d a l a r , hâlâ d u r m a d a n y a ğ m a k t a . B u
d o s y a y ı inceledikten s o n r a , meclisin İstanbul d ı ş ı n d a t o p ­
lanmasının, henüz ö r g ü t ü m ü z ü bütünlemediğimizden v e
namus v e yurtseverliklerine g ü v e n d i ğ i m i z b i r ç o k d e ğ e r l i
arkadaşlarımızı da d ü ş ü n c e m i z l e birleştiremediğimizden
tehlikeli bir iş olacağını anladım.
B u özeti defterine n o t e d e n p a ş a , s a b a h a karşı y a t ­
tı. E r t e s i g ü n , a y ı n onaltısında b a ş l a y a c a k o l a n t o p l a n t ı y a
dek b i r a z d a h a bunlar ü z e r i n d e d ü ş ü n m e y e vakti v a r d ı .
K â z ı m Karabekir, a y ı n onaltısında o k u l u n ö n ü n d e k i
kavaklardan sararmış y a p r a k l a r , p o y r a z ı n ş i d d e t i n d e n s a r ­
sılıp y a ğ m u r gibi y a ğ a r k e n , kafasında M u s t a f a Kemal'le
temsil heyetinin d ü ş ü n c e l e r i n e b ü s b ü t ü n çelişik d ü ş ü n ­
c e l e r i y l e tartışma masasına o t u r d u . D u v a r a y a k ı n bir y e r ­
de y a n a n o d u n s o b a s ı , tatlı bir sıcaklık d a ğ ı t ı y o r d u .
K â z ı m Karabekir, o d a y a g i r d i ğ i n d e M u s t a f a K e m a l ' ­
l e A l i F u a t P a ş a ' y a karşı ç o k g ü ç l ü o l d u ğ u n u d u y u y o r
ve hepsini kendi d ü ş ü n c e l e r i n e y a t ı r a c a ğ ı n ı a n l a y a r a k bir
türlü z a f e r e b e n z e y e n d u y g u içinde b u l u n u y o r d u . E v e t ,
İ s t a n b u l ' d a n v e S i v a s ' t a n herkes, meclis işinde M u s t a f a
Kemal'le Ali F u a t P a ş a ' d a n a y r ı d ü ş ü n ü y o r d u . B u d a ş i m ­
d i d e n bu ikisine önemlice bir yenilgi hazırlıyordu.' Ü ç ü n ­
c ü , o n ikinci v e o n ü ç ü n c ü kolordu k u m a n d a n l a r ı , elbet­
te, kendisiyle birlikte y ü r ü y e c e k l e r d i .

281
 Türkiye'nin d o ğ u s u n d a kolordusuyla demir bir kale
g i b i d u r a n K â z ı m K a r a b e k i r , M u s t a f a Kemal'e k e n d i s i n e
denk işlemi g ö s t e r m e d i ğ i n d e n dolayı b i r a z d a g ü c e n i k
o l a r a k , g ö r ü ş m e m a s a s ı n a bütün ağırlığıyla a b a n a r a k ş ö y ­
le k o n u ş t u :
— M e c l i s i n A n a d o l u ' d a toplanması ş ü p h e s i z ki iyidir,
ilk bakışta b u n a t a r a f t a r olmamak mümkün d e ğ i l d i r . F a ­
kat, p a d i ş a h ile h ü k ü m e t i n i n , m e b u s a n meclisinin b e h e ­
mehal İstanbul'da t o p l a n m a s ı n ı ısrarla istemekte o l u ş l a ­
rını da dikkat n a z a r ı n a almamız lâzımdır.
İstanbul'daki b u g ü n k ü hükümetle k a r ş ı l a ş m a y a c a ğ ı ­
mızı kimse temin e d e m e z . Bu takdirde İstanbul hüküme­
tiyle a r a m ı z d a bekli d e e s k i s i n d e n d e b e t e r b i r ç e k i ş m e
.başlayacaktır. B u hükümet: « İ ş t e , g ö r ü y o r s u n u z , A n a d o -
lu'dakiler, p a d i ş a h a v e o n u n meşru hükümetine karşı v a ­
z i y e t alarak, meclisi o r a d a kurduktan s o n r a , a y r ı bir h ü ­
kümet d e teşkil e d e c e k l e r d i r » diye y i n e eskisi gibi d ö r t
bir y a n d a n kışkırtmalara koyularak A n a d o l u ' n u n , h e n ü z
d u r u m u lâyıkiyle k a v r a y a m a m ı ş saf halkını y e r y e r ayak­
landırması, hattâ b i r ç o k M ü d a f a a y ı Hukuk merkezlerini
d e kışkırtıp b i z e karşı k ı y a m ettirmesi s u r e t i y l e bizi ç o k
müşkül bir v a z i y e t e s o k a b i l i r v e o z a m a n A n a d o l u ' d a ö n ­
lenemez bir v a z i y e t t e kendini g ö s t e r e c e k kanlı k a r d e ş
k a v g a l a r ı y ü z ü n d e n , millî dâvamızın tehlikeye d ü ş m e s i ih­
timali de belirir. Kat'î kararı verirken bütün bunları dikkat
n a z a r ı n a alıp iyi d ü ş ü n m e l i y i z .
M e c l i s i A n a d o l u ' d a topladığımız takdirde b i r ç o ğ u z a ­
t e n seçilmiş o l a n m e b u s l a r , bizim g ö s t e r e c e ğ i m i z y e r e
g e l m e z de İstanbul'a g i d e r l e r s e ne y a p a r ı z ? ( B u n l a r , İs­
t a n b u l ' d a toplanmak ü z e r e seçilmiş olduklarına g ö r e o r a ­
d a n b a ş k a bir y e r e gitmemek a r z u s u n u i z h a r e d e r l e r s e
n e kadar müşkül b i r d u r u m a d ü ş e c e ğ i m i z i v e o r t a y a (ku­
v a y ı milliyenin mi, y o k s a mebuslar heyetinin mi milletten
r e y v e kuvvet aldığı) s o r u n u n u n çıkıp bizi g e r ç e k t e n için­
d e n çıkılmaz bir d u r u m a s o k a c a ğ ı n ı d ü ş ü n m e m i z lâzımdır.
H a t t â , mebusların ç o ğ u n u n A n a d o l u ' d a t o p l a m a y a muvaf­
fak o l d u ğ u m u z u f a r z e t s e k bile - b u n u p a d i ş a h ile İstanbul
hükümetinin isteği hilâfına yapmış o l a c a ğ ı m ı z d a n - bu

282
h ü k ü m e t i n v e h e n ü z b u hükümeti meşru s a y m a k t a de­
v a m e d e n b i r kısım halkın y e r y e r itirazları, hattâ ayak­
l a n m a l a r ı ile karşılaşmamız ihtimali pek kuvvetlidir. Z a ­
t e n a l e y h i m i z d e bulunmak için fırsat b e k l e y e n İstanbul
v e A n a d o l u ' d a k i p a d i ş a h v e o n u n hükümetine taraftar
o l a n b i r ç o k l a r ı , b ö y l e bir v a z i y e t karşısında bizim için:
« B u a d a m l a r d a iyi niyet y o k t u r . B i r k a ç muhteris, kendi
b a ş l a r ı n a hükümet, hattâ c u m h u r i y e t kurmak s e v d a s ı y l a
o r t a l ı ğ ı karıştırmakla d e v a m e d e c e k , s u l h y a p m a y a c a k l a r
v e d ö ğ ü ş t ü r e d ö ğ ü ş t ü r e milleti batıracaklardır. İyi, na­
m u s l u a d a m l a r d a n mürekkep bir kabine istediler. P a d i ş a h
k a b u l etti. ( T a m sulh o l a c a ğ ı s ı r a d a bakın n e y a p ı y o r l a r )
b i ç i m i n d e k i p r o p a g a n d a l a r l a kamu o y u n u kışkırtıp aley­
himize ç e v i r m e k l e de kalmayarak padişah ile o n u himaye
e d e n itilâf kuvvetleri de daha ümitli bir v a z i y e t t e bize
s a l d ı r t ı r l a r s a buna karşı biz halka ne d i y e c e ğ i z :
Ne d e s e k de kim bize hak v e r e c e k t i r ?
G a y e bildiğimiz millî hükümet, b u g ü n k ü durumumuz­
d a , c e b i r v e tazyik ile kurulamaz. B u y o i a y ö n e l d i ğ i m i z
t a k d i r d e b i r ç o k tehlikelerle karşılaşmamız m u k a d d e r o l ­
d u ğ u g i b i , dış âlemde, bize e n hayırhah milletlerin g ö z ü n ­
d e d a h i şüpheli d u r u m a düşebiliriz. V e e n s o n r a batıdaki
kıtaların ve hattâ heyeti temsiiiyenin p a r a s ı kalmadığın­
d a n , b e n d e n para i s t i y o r s u n u z . M e c l i s i n A n a d o l u ' d a t o p ­
lanması y ü z ü n d e n , h o ş n u t s u z l u k l a r v e a y a k l a n m a l a r baş­
l a y ı n c a , s e f e r b e r kıtaları, m e b u s a n meclisini ve y e n i millî
hükümeti beslemek için ne y a p a c a k s ı n ı z ? H a r p t e n manen
v e m a d d e t e n bitkin çıkmış o l a n halktan, sebebini anla­
y a m a y a c a ğ ı bir d u r u m d a tekâlifi h a r b i y e usuliyle b i r ç o k
ş e y l e r v e para istersek b u bile halkın aleyhimizde h u s u ­
m e t i n e y e t e c e k bir s e b e p o l m a z mı?
B e n , şahsî yeminimi bir d a h a t e k r a r e d e y i m ki tek
d a ğ b a ş ı m e z a r o l u n c a y a k a d a r mukavemetten v a z g e ç ­
m e y e c e ğ i m . Fakat, millî hükümetin muvaffakiyetle kurul­
ması için meclisin ilkönce İstanbul'da t o p l a n m a s ı z a r u ­
r i d i r . B u meclisin ö m r ü v e istikbali y o k t u r . M e c l i s toplandı
d i y e , itilâf devletleri hakkımızda verdikleri kararı d e ğ i ş t i ­
r e c e k değillerdir. T e r s i n e , kuvayı milliyenin m u h a s s a l a s ı

283
s a y a c a k l a r ı mebusları, b i l h a s s a İngilizler, ilk fırsatta y a ­
k a l a y ı p süreceklerdir. İşte o g ü n , millî hükümetin en iyi
ş e k i l d e kurulabileceği g ü n d ü r . Ç ü n k ü , namus v e h a y s i ­
y e t sahibi her insanın a n l a y a b i l e c e ğ i d u r u m m e y d a n a g e ­
l e c e k , p a d i ş a h v e hükümetinin hıyaneti, hiç d e ğ i l s e a h ­
maklığı h e r k e s ç e kabul edilecek ve millî hükümetimiz A n a ­
d o l u ' n u n g ö b e ğ i n d e , g ü n e ş gibi doğacaktır. Fakat, o z a ­
m a n da Eskişehir tehlikelidir. Ankara'nın batısına ç e k i l ­
mek u y g u n olur.
Rauf b e y , K â z ı m K a r a b e k i r ' i n bu konuşmasını kendi
d ü ş ü n c e l e r i n i n s a v u n m a s ı v e yapıcısı gibi b u l d u ğ u h a l d e
M u s t a f a Kemal, bir y a n d a n sigarasını f o s u r d a t ı y o r , bir
y a n d a n d a u z u n v e g ü z e l teşbihinin tanelerini s ı c a k par­
makları a r a s ı n d a n çok s ü r a t l e g e ç i r i y o r d u .
K â z ı m Karabekir, s ö z ü n ü Bitirince Rauf b e y , s ö z a l ­
dı.
— Demek İstanbul'da m e b u s a n meclisini İngilizler
b a s ı p mebusları tevkif ile s ü r e r l e r s e millî hükümetin k u ­
rulmasına k a t i karar v e r i p kolaylıkla muvaffak o l a c a k ­
sınız?
K â z ı m Karabekir, o n u ş ö y l e k a r ş ı l a d ı :
— Bu suali en basit bir v a t a n d a ş a s o r s a n ı z v e r e c e ğ i
c e v a p « e v e t » t e n b a ş k a bir ş e y olamaz. Ç ü n k ü , b ü t ü n iyi
niyetlerimize r a ğ m e n , ihanete kurban olduk d i y e r e k mil­
lî hükümet kurmak hakkındaki davetimizi, şahsî hırsları­
m ı z a v e r m e k için v i c d a n l a r ı n d a n pek acı s e s l e r d u y a c a k -
' lardır.
Rauf b e y , y e n i d e n s o r d u :
— Peki, ya İngilizler, tahmininiz hilâfına h a r e k e t l e
meclisi b a s m a z l a r s a ?
Kâzım Karabekir :
— B e n c e bu m u k a d d e r d i r , d e d i . Y ü z d e s e k s e n i z a t e n
Anadolu'dan g i d e n m e b u s l a r ı , kuvayı milliyenin müdrik
kuvvetidir diye o r t a d a n kaldırmak, hele İngilizler gibi bir
d ü ş m a n için g a y e t tabiî bir d ü ş ü n c e d i r . T a h m i n i m i n g e r ­
ç e k l e ş e c e ğ i n d e n emin o l u n u z . E n g e ç kabul e d i l m e y e c e k
b i r s u l h u reddedişimizle b u n u yapacaklardır.
B u s ı r a d a Rauf b e y . kafasında g ü ç l e n e n bir d ü ş ü n c e -

284
s i n i o r t a y a atma zamanının geldiğini anlayarak ş ö y l e d e -
di:
— İngilizlerin b u n u y a p m a m a s ı ihtimaline k a r ş ı , bu
jşi behemehal g e r ç e k l e ş t i r m e k için b e n , tehlikeyi kabul
e d i y o r u m . İstanbul'a m e c l i s e g i d e c e ğ i m v e d e d i ğ i n i z o l ­
m a z s a A n a d o l u ' d a millî hükümeti kurmaya muvaffak o l ­
m a n ı z için meclisin o r t a s ı n d a b o m b a patlatarak kendimi
feda edeceğim.
Rauf b e y , kullandığı b u b o m b a s ö z c ü ğ ü n ü elbette bir
nihilist gibi kullanmamıştı. B u n u n l a «İngilizleri m e c l i s e
k a r ş ı d a v r a n m a y a kışkırtıcı, şiddetli bir çıkış y a p m a y ı »
anlatmak istemişti.
K â z ı m Karabekir, Rauf b e y i n b u s ö z ü ü z e r i n e h e y e ­
c a n l a y e r i n d e n fırlayarak o n u n karşısına g e l d i :
— Y ü k s e k alnından bir k e r e d a h a ö p e y i m ! d i y e r e k
o n u n b o y n u n a sarıldı v e sözlerini ş ö y l e s ü r d ü r d ü :
— Millî kahramanlıktan ç e k i n m e y e c e ğ i n i emsaiiyle
bilirim. S i z , gidiniz, fakat o r a d a a c e l e etmeyiniz. İngilizle­
rin b u işi kendiliklerinden y a p a c a k l a r ı n d a n ş ü p h e n i z o l ­
m a s ı n . O z a m a n a l a c a ğ ı n ı z , « R a u f da h a p s e d i l d i , İstan­
b u l ' d a n s ü r ü l d ü » h a b e r i , benim d e r u h u m d a y a r a l a r a ç a r ;
s a n a ç o k acırım. Fakat, s e n , v a t a n s e v e r l i k h e y e c a n v e
a ş k ı y l a millî hükümetin d o ğ u ş u n a önemli bir âmil o l u r s u n .
E v e t , bu işi başarmak için s e n y e t e r s i n . İstanbul'a git.
D i ğ e r arkadaşlar, bilhassa M u s t a f a Kemal P a ş a , b u r a d a
kalmalı, İstanbul'a gitmemelidir.
Kâzım Karabekir'le Rauf b e y i n e g e m e n oldukları b u
s a h n e , M u s t a f a K e m a l ' d e n b a ş k a herkesi b u k o n u ş u l a n ­
ların anlamına yatırmış g i b i y d i . K â z i m Karabekir, hiç o l ­
m a z s a hepsinin g e v ş e d i ğ i n i g ö r ü y o r d u . M u s t a f a Kemal'i
y a l n ı z bırakmış olmanın k o r k u n ç zevkini t a d a r k e n , kendi
v a r l ı ğ ı n ı n b a y a ğ ı bir f r e n d e n d a h a b a ş k a dinamik bir ş e y
o l d u ğ u n u bu kritik a n d a anlar gibi o l u y o r d u . ,
Artık, meclisin İstanbul'da toplanması kararı v e r i l ­
m i ş gibiydi. Kâzım Karabekir. m a ş a y a ağırlığını k o y a r a k
b u r a u n d u kazanırken M u s t a f a Kemal'le yaptıkları gizli
s a v a ş t a kaderin b a r d a ğ ı n a b i r damla daha b a l d ı r a n d a m ­
l ı y o r d u . M u s t a f a Kemal. K â z ı m Karabekir'in, kendi k o z -
larina karşı yaptığı tehlikeli çıkışları bir b i r h e s a p l a y a r a k
acı acı gülümsüyordu. Evet, Kâzım Karabekir en küçük
b i r fırsatta kendisiyle âşık a t m a y a kalkıyor ve bir rakip
oyunu oynuyordu.
B u n d a n sonraki o t u r u m l a r d a ş ö y l e b i r karara v a r ı l ­
d ı : M e c l i s toplandıktan s o n r a temsil heyeti, o l a y l a r ı n g e ­
lişmesini bekleyerek d ı ş a r d a kalacak, millî mecliste temsil
heyeti bulunmayacak v e b u n d a n b ö y l e temsil heyeti d i y e
hiç bir g ü ç millî meclisle ve hükümetle ilişkiler k u r a m a ­
y a c a k t ı . Barıştan s o n r a , ulusal ö r g ü t kaldırılacak v e b u
bir parti d u r u m u n a getirilmeyecekti. B ö y l e bir d u r u m , mil­
letin zararınadır. U l u s a l ö r g ü t , g e l e c e ğ i n bilinmez tehli­
kelerine karşı y a n s ı z v e tertemiz kalmalıdır. E ğ e r bizim
için o l u m s u z bir karar verilir de b u n u meclis b e n i m s e r
ya da benimsemezse buna göre davranmak gerekecekti.
E ğ e r b i r karar meclisçe b e n i m s e n e c e k o l u r s a b u n a karşı
g e n e l bir girişim yapılacaktı. M e c l i s , kararı b e n i m s e m e ­
y e c e k o l d u k t a n s o n r a iş, ö n e m s i z sayılırdı. B u n l a r , a y ı n
o n altısından yirmi d o k u z u n a dek yapılan g ö r ü ş m e l e r d e
b e n i m s e n m i ş , karar altına alınmıştı.
B ö y l e bir k a r a r a varılmasına varılmışsa d a b u n l a r ı n
önemli ayrıntıları kumandanların kafasını k u r c a l a m a k t a n
uzak kalmadı. A y ı n yirmi ikinci g ü n ü akşamı Kâzım Ka--
rabekir, M u s t a f a Kemal, Ali F u a t P a ş a , Rauf b e y , S a l â -
hattin b e y , Bekir Sami beyin e v i n d e ö z e l o l a r a k t o p l a n ­
dılar.
Hararetli tartışmalar birbirini kovaladı. E ğ e r , millî
meclis, kötü bir kararı b e n i m s e r s e b u n a karşı ne biçimde
d a v r a n ı l a c a ğ ı s ö z ü açıldı. Ali F u a t P a ş a , y i n e eski d ü ş ü n ­
c e s i n d e d i r e n i y o r d u : M e b u s l a r ı n İstanbul'a gitmemelerini
s a ğ l a y a r a k hemen ihtilâl d u r u m u n a g e ç m e k hepsini ö n ­
l e y e c e k biricik ç a r e y d i . Ali F u a t P a ş a , d ü ş ü n c e s i n i i s p a t ­
lamak ü z e r e ş ö y l e d i y o r d u :
— B i z d e kamu o y u d e n e n ş e y y o k t u r . Biz ya da bir­
k a ç kişi ö n e d ü ş ü n c e iş kendiliğinden y ü r ü r . Bu işte tam
h e s a p olamaz, ne ç ı k a r s a bahtımıza deriz.
B e k i r Sami b e y d e ihtilâl yanlısı o l d u ğ u n u , 'Ali F u a t
Paşa'yı tuttuğunu açığa vurmakta gecikmedi, ötekilerin

286
s u s u ş u , hepsinin M u s t a f a Kemal yanlısı o l d u ğ u n u g ö s t e ­
r i y o r gibiydi. B u n d a n k u ş k u l a n a n Kâzım Karabekir, ş ö y l e
konuştu :
— B i z d e kamu o y u v a r d ı r . G e r ç i , ç o ğ u n l u k , a n l a ­
maktan uzaktır, fakat millete g e m e n olmak, a n l a y a n b ö ­
lümüne e g e m e n olmakla olabilir. Karşı teoriyi b e n i m s e y e n
A b d ü l a z i z d e , A b d ü l h a m i t d e , İttihatçılar d a , D a m a t F e r i t
de hepsi düşmüşlerdir. Y a r ı n , bu biçim d a v r a n ı r s a k , bizi
d e d ü ş ü r ü r v e b u g ü n İttihatçılara o l d u ğ u gibi b i z e d e
lanetler yağdırır. Millet v e memleketin mukadderatı i ç i n
nice nice h e s a p l a r yapılır. M i l y o n l a halkın h a y a t ve n a ­
musu için ne ç ı k a r s a bahtımıza diyemeyiz.
Bu zincirleme toplantılarda Kâzım Karabekir'in ileri
s ü r d ü ğ ü bütün d ü ş ü n c e l e r , hemen hemen b e n i m s e n d i .
Kararlar, imza altına alındı. B ü t ü n kumandanlarda b u ka­
rar suretlerinden birer t a n e bulunmasına da k a r a r v e r i l d i .
*

A n a d o l u kuvayı miiliyesi bin türlü g ü ç l ü ğ ü n ü s t e s i n ­

den gelmek ü z e r e h e r g ü n aralıksız didinip d u r u r k e n İs­
tanbul kuvayı miiliyesi d e b ü t ü n yeteneği v e z e k â incelik­
leriyle ç a l ı ş ı y o r d u . Bu ulusal g ü ç , İngiliz dostları d e r n e ­
ğinin adamlarını, b u n u n b a ş k a n ı olan Sait M o l l a ' y ı v e
o n u n melunca ilişkilerde b u l u n d u ğ u İngiliz c a s u s u p a ­
pazı F r e w ' y u aralıksız i z l i y o r d u . En s o n r a , İstanbul ku­
v a y ı milliye ö r g ü t ü n ü n e n g ö z ü pek v e k o r k u n ç a d a m ı ,
pek ünlü B u l g a r Sadık, P a p a z F r e w ' n u n C a ğ a l o ğ l u ' n d a k i
evine bir g e c e hırsızını sokarak papazın bütün e v r a k ı n ı
çaldırdı. B u çalınmış e v r a k a r a s ı n d a ç a ğ ı n k o r k u n ç kö­
tülüklerini a ç ı ğ a v u r a n b i r k a ç mektup d a v a r d ı . B u n l a r ı
c a s u s p a p a z a y a z a n İngiliz dostları d e r n e ğ i n i n b a ş k a n ı
Sait Molla idi.
Bu mektuplar, ivedi olarak S i v a s ' a , temsil h e y e t i n e
g ö n d e r i l d i . M u s t a f a K e m a l , bunları birer birer o k u y a r a k
değerlendirdi. Bunları o k u y a n Mustafa Kemal'in g ö z l e r i
faltaşı gibi açıldı. İstanbul'un ne k o r k u n ç bir bataklık"
d u r u m u n a geldiği b u mektuplarda a ç ı k ç a g ö r ü l ü y o r d u .
M u s t a f a Kemal, g e c e l e y i n lâmba ışığında y ü z ü n d e t r a j i k

287
mimiklerle o k u d u ğ u bu mektupları şimdilik y a y ı n l a m a m a k
ü z e r e e n güvenilir a r k a d a ş l a r a okunmak için v e r d i .
O n iki mektupluk b i r i h a n e t kervanı ş ö y l e b a ş l ı y o r
v e ilerliyordu :

BİRİNCİ MEKTUP

A z i z d o s t u m , v e r i l e n iki bin lirayı A d a p a z a r ı ' n d a Hik­

m e t b e y e g ö n d e r d i m . O r a d a k i işlerimiz pek y o l u n d a g i ­
d i y o r . B i r k a ç g ü n s o n r a f a y d a l ı neticelerini e l d e e d e c e -
ğ i z . Şimdi aldığım malûmatı bu tezkeremle s i z e müjde­
l e m e y e koştum. Y a r ı n s a b a h b i z z a t gelip tafsilât v e r e c e ­
ğim.

A n k a r a ' d a k i ( A B D 85/3) adamımız k u v a y ı milliye t a ­

raftarlarının F r a n s a ' y a f e v k a l â d e meyil g ö s t e r d i k l e r i n i bil­
diriyor. Ayrıca General D'ésperey'nin Sivas'a gönderdiği
z a b i t l e r , M u s t a f a Kemal P a ş a ile g ö r ü ş m ü ş l e r v e İngilte­
re hükümeti a l e y h i n e b a z ı kararlar almışlar.
( D B K 91/3) adamımız, h e r ne k a d a r bizim « İ n g i l i z
D o s t l a r D e r n e ğ i n e d e ğ i l a m a , b u zatın F r a n s ı z l a r lehine
c a s u s l u k ettiğini tahmin e d i y o r u m . B u zatın a y r ı c a s i z i n
b u d e r n e ğ e başkanlık ettiğinizi h e r y a n a y a y d ı ğ ı v e s ö y l e ­
m e k t e n çekinmediği kanaatindeyim.

D ü n s a b a h . Â d i l b e y l e (eski Dahiliye Nazırı) birlikte

D a m a t Ferit P a ş a hazretlerini z i y a r e t e gittim. Kendile­
rine, sizin « b i r a z d a h a s a b ı r v e soğukkanlılıkla bekleme­
l e r i » t a v s i y e s i n d e b u l u n d u ğ u n u z u bildirdim. P a ş a h a z r e t ­
leri, s i z e t e ş e k k ü r ettiler v e k u v a y ı milliye'nin A n a d o l u ' ­
d a b ü s b ü t ü n kök saldığını v e karşı bir d a v r a n ı ş s o n u c u
o l a r a k melun reisleri tepelendirilmedikçe kendilerinin ik­
t i d a r a g e l e m e y e c e ğ i n i s ö y l e d i . K u v a y ı milliyenin dağıtıl­
ması için b ü y ü k İngiltere hükümeti katında ivedi t e ş e b ­
b ü s l e r e geçilerek ortaklaşa bir notanın B a b ı â l i ' y e v e r l l -
'mesini v e çetelerimizin A d a p a z a r ı , K a r a c a b e y v e Ş i l e ' d e
R u m l a r a karşı saldırı d a v r a n ı ş l a r ı n d a b u l u n m a s ı g e r e k t i ­
ğ i n i , bu saldırılar ileri s ü r ü l e r e k kuvayı milliyenin g ü v e n -
.liği b o z d u ğ u iddia edilmesini, İngiliz basınının da k u v a y ı

288
milliyeye karşı y a y ı n y a p m a s ı n ı rica ediyor.
P a ş a hazretleri, bunları bizzat s i z d e n bekliyor. A y ­
r ı c a , ö z e l olarak t o r p i d o ile gönderilen ( A B K 19/2) ye
t e l s i z telgrafla d ü n g ö r ü ş t ü ğ ü m ü z s o r u n l a r ü s t ü n d e d i ­
rektif verilmesini diliyor.
Bu g e c e 11'de Âdil b e y (K.) da sizi g ö r e c e k ve Ferit
Paşa'nın kimi özelliklerini bildirecektir. S o n r a da zatı ş a ­
hane ile M r . T . R . g ö r ü ş e b i l e c e k t i r . Refik b e y e artık g ü ­
v e n m e y i n i z . Sadık ( H ü r r i y e t ve İtilâf Partisi B a ş k a n ı A l ­
bay Sadık) bey de bizimle çalışabilecektir. Saygılarımı
sunarım.
N o t : K a r a c a b e y ' l e B o z k ı r ' d a n henüz bir h a b e r ala­
madık. Sait, 11.10.1919.

İKİNCİ MEKTUP

12 tarihiyle A n k a r a ' d a k i ( N B D 283/3) tarafından bir

mektup geldi. Bu adamımız S i v a s temsil heyetinden emek­
li K u r m a y A l b a y V a s ı f ( K a r a Vasıf) beyin D ' é s p e r e y ile
t e m a s etmek ü z e r e g ö n d e r i l e c e ğ i n i , b u zatın b i r k a ç g ü n e
k a d a r yola çıkacağını bildirdi.
Hikmet bey, paraları almış, biraz daha p a r a istiyor.
Ö n c e k i g ü n . sizi z i y a r e t e g e l d i ğ i n d e , takip edildiğini s ö y ­
lememiştim. D ö n ü ş ü m d e , biri sarı bıyıklı, ö b ü r ü kumral
ve k ö s e iki kişinin sokak başında beni beklediklerini g ö r ­
d ü m . G e c e o l d u ğ u n d a n e p e y c e korktum. Yalnız, birbirle­
rine y a v a ş ç a : « B u Sait Molla imiş. Artık, gidelim!» dedik­
lerini işittim.

B u fazla temas, benim hakkımda hayırlı olmayacak.

F u a t P a ş a türbesi civarındaki g ö r ü ş t ü ğ ü m ü z e v e tekrar
t a ş ı n ı r s a n ı z temas y a p a b i l e c e ğ i z .
N a z ı m P a ş a , d e r n e ğ i m i z d e n h a b e r d a r olmuş. B a n a
Ç o k t e e s s ü f etti. M ü s a a d e n i z l e kendisini ( N B S 495/1)
tertibine geçirdim.
K a r a c a b e y ' d e ( N B D 289/3) e g ö n d e r i l e n bin iki y ü z li­
ra y e r i n e ulaşmıştır. H a r e k e t edeceklerdir.
Ferit P a ş a , Babıâli'ye v e r i l e c e k notayı her an bekli­
y o r . Z a t ı ş a h a n e , b u d u r u m d a n ç o k ü z g ü n . Kendisini te-

289 3 / F . : 19
selli ettirmeniz v e her z a m a n u m u t verici bildirilerde b u ­
lunmanız çıkarımıza ç o k u y g u n d u r .
Bizim padişahların, h e r ş e y e karşı z a y ı f olduklarını
unutmayınız.
S e y i t Abdülkadir e f e n d i , o iş üzerinde pek tuhaf s ö z ­
ler s ö y l e d i . G ü y a a r k a d a ş l a r ı , « h a m i y e t d u y g u ile t a b a n
t a b a n a zıttır» diyorlarmış. Artık, s i z icabına bakınız.
Polis M ü d ü r ü Nurettin b e y i n değiştirileceği r i v a y e t
ediliyor. Hepimizin k o r u y u c u s u o l a n b u z a t ü z e r i n e g e ­
rekenlerin dikkatini çektiriniz. Saygılarımı s u n a r ı m .

18/19/10/1919
Sait

N o t : Ali Kemal b e y , o z a t l a g ö r ü ş m ü ş , k o n u ş m a y ı
idare edemediğinden karşısındaki maksadını anlamış ve
hattâ kendisine hakaret dolu b i r biçimde :
« B i z , sizin İngiliz h e s a b ı n a çalıştığınızı anladık!» d e ­
miş.
DÖRDÜNCÜ MEKTUP

İngiliz dostları a r a s ı n d a F a r m a s o n ö r g ü t ü b u l u n m a ­
s ı , itirazlara s e b e p o l u y o r . İttihatçıların y a p m ı ş o l d u k l a ­
rına benzemekten çekiniliyor. Bu ö r g ü t ü n yönetimine kalp­
leri, ruhlarıyla güçlendirilmiş g e n ç l e r i n sokulmasıyla bu
p r o g r a m ı u y g u l a y a b i l e c e ğ i z . Benim dış giyinişimin a r a y a
girmesi dolayısıyla eski d o s t u m u z ( K B V 4/35) kararlaş­
tırılmış e s a s l a r içinde işe başlayacaktır. A n k a r a v e K a y -
s e r i ' d e n y i n e h a b e r yok. Saygılarımı sunarım, üstadım.

19/10/1919
Sait
BEŞİNCİ MEKTUP

Üstad,
K a s i d e c i z a d e Z i y a M o l l a , d ü n A d a m Blok'a h a b e r
g ö n d e r m i ş . Benim aleyhimde pek fena ş e y l e r söylemiş.
B e n i m başında b u l u n d u ğ u m İngiliz Dostları D e r n e ğ i ' n i n
k a z a n d ı ğ ı himayenin, İngilizlerin karakteriyle u y g u n o l -

290
m a d i ğ i n i , halk arasında b u n u n kötü etkiler y a p t ı ğ ı n ı , b ö y ­
le b i r işin namuslu kimselere g ö r d ü r ü l m e s i g e r e k t i ğ i n i
bildirmiş.
Bu zatın bana karşı kişisel bir düşmanlığı o l d u ğ u n u
hatırlatmak isterim. Z i y a Molla'nın damadının kız k a r d e ş i
d a h a ö n c e benim karımdı. Kendisini boşadığım için d ü ş ­
manlığı ü z e r i m e çevrildi. Z i y a M o l l a , hâlen İngiliz yanlısı
değildir. T e r s i n e , kuvayı milliye yanlılarının bir p r o p a g a n ­
d a c ı s ı , bunların bir aracısıdır. M u s t a f a Kemal P a ş a ile
a r a l a r ı n d a bir ilişki v a r d ı r . Hakkımdaki iftiraların n e d e n i
b u d u r . Bunları üstadımızın nazarlarına arzetmek isterim.

21/10/1919
Sait
ALTINCI MEKTUP

« M u h t e r e m üstat,
A n k a r a ' d a n ( N B D 293/3) d e n gelen mektupta ( K D S
93/1) o r a d a bırakılmış. Kendisi de K a y s e r i ' y e hareket et­
miştir. Talimatın tasdikli suretinin de G a l i p beyle ( E l â z i z
V a l i s i Ali Galip) gönderildiğini bildiriyor. D a h a ö n c e t a h ­
sis o l u n a n paranın s a r h o l u n m a s ı y ü z ü n d e n y e n i t a h s i s a t
istiyor.
A y r ı c a , gizli örgütlerin genişlediğini « r ü e s a y ı şerirden»,
( k u v a y ı milliye kumandanlarından) yakasını kurtaran d o s t ­
larımızın şimdilik köylerde kalmak suretiyle el altından
işe başladıklarını müjdeliyor.

B u a r a d a üstadımızın ( P a p a z F r e w ) s o n aldığı ter­

tibatın y a k ı n d a meyvesini v e r e c e ğ i n i bildiriyor. (M.K.B.)
ç o k t e m i z T ü r k ç e s i s a y e s i n d e önemli rol çevirmiş. H e l e
h o c a l ı ğ ı n a diyecek yok, d i y o r .

T a l i m a t ı n ( X . V V ) tertibi b ü t ü n ü y l e hazırlanmış, a r a ­
mıza y e n i y a b a n c ı l a r g i r m e m i ş s e meydana ç ı k m a d a n mak­
s a t fiilen sağlanmış olacaktır. Y e n i tahsisatın g ö n d e r i l ­
mesini beklemek üzere k u r y e (4 R) burada alıkonulmuştur.
23-24/10/1919
Sait

291
 YEDİNCİ MEKTUP

« A l i Kemal b e y , d ü n o zatla g ö r ü ş m ü ş . B a s ı n işinde

b i r a z dikkatli v e ç e k i n g e n davranmak gerekli o l d u ğ u n u
söylemiş. Bir kere lehe g ö t ü r ü l m ü ş bir kalem ve fikir
m e n s u b u n u , eskisine aykırı bir a m a c a sürüklemek, b i z d e
kolaylıkla mümkün olamaz. B ü t ü n resmî memurlar, mil­
lî hareketleri şimdilik iyi g ö r ü y o r demiş. Ali Kemal b e y ,
talimatınıza harfi harfine riayet ediyor. Z e y n e i a b i d i n par­
tisiyle de işbirliğine ç a l ı ş ı y o r . Ö z e t olarak, işler b u l a n d ı -
rılacak.
B u g ü n l e r d e , F r a n s a v e Amerika ç e v r e l e r i n d e b e n i m
ismimden çok s ö z ediliyormuş. B u n u n nedenini hâlâ a n ­
layamadım. Millî hareketler yanlılarının, bu hükümetin
s i y a s a l memurları ü z e r i n d e yaptıkları etki s o n u c u olarak
hayatımın korunması s i z e d ü ş ü y o r . B e n , b u g ü v e n l e ken­
dimi y ü r e k l e n d i r i y o r u m .

Hikmet ile kendim g ö r ü ş t ü m . Bu s e f e r kendisini pek

renk değiştirmiş g ö r d ü m . B u n u n l a b e r a b e r , pek kuvvetli
teminat v e r d i . « B e n s ö z v e r d i m , s ö z ü m d e n d ö n m e m ! » d e ­
di.
S i v a s olayını nasıl b u l d u n u z ? Kadıköylü de işi ü z e r i ­
ne aldı. Fakat, melun İttihatçı b a s ı n , kimi z a m a n bizim
işlere engel o l u y o r . B u n l a r ı n yazılarına dikkat g e r e k .
Paşamız (Damat Ferit Paşa) sinirli. « N e vakit o l a ­
c a k ? » diyor.
Ev işinin hâlâ ç ö z ü m l e n m e m i ş olması, teması ve iliş­
kilerimizi zorlaştırıyor.
( N B S 95/1) K o n y a ' y a ö n e m verilmesini salık v e r i ­
y o r . S i z e a ğ ı z d a n da s ö y l e d i ğ i m iş üzerine dikkatinizi ç e k ­
memi y a k a r ı y o r .
Ali Kemal beyin s o n felâketi üzerine ü z ü n t ü l e r i n i z i
bildirdiğinizi s ö y l e d i m . Bu zatı elde bulundurmak g e r e k .
B u fırsatı kaçırmayalım. Bir h e d i y e vermek için e n u y g u n
zamandır.
19 Ekim tarihli m e k t u b u n u almadığıma ü z g ü n ü m . V a ­
sıtayı biraz sıkıştırınız. T e h l i k e d e n kaçınmak, b e n i m için
pek önemlidir. Y e n i bir p a r o l a g ö n d e r i n i z . Hikmet'e ve

292
K a d ı k ö y l ü ' y e numaralarını v e r e c e ğ i m . Saygılarımı s u n a ­
rım, üstadım.
4/10/1919
Sait

N o t : B i r k a ç defa söylemek istediğim halde u n u t u ­

y o r u m . M u s t a f a Kemal P a ş a ' y a v e y a n l a r ı n a b i r a z müsait
görünmeli kj kendisi g ü v e n içinde b u r a y a g e l s i n : Bu i ş e
fevkalâde önem veriniz. Kendi gazetelerimizle taraftarlık
edemeyiz.»
SEKİZİNCİ MEKTUP

M e b u s seçimlerini geciktirmek v e karıştırmak için

gerek M u s t a f a S a b r i v e g e r e k Hamdi v e V a s f i efendiler­
le u z u n uzadıya talimatınız için g ö r ü ş t ü m . M u v a f a k a t l e r i n i
aldım. Etrafta p r o p a g a n d a l a r başladı. G e r e k e n l e r i e l d e
edecekler. Bol para dağıtarak oyları v e d ü ş ü n c e l e r i d a ğ ı t
maya çalışacaklardır. Z a t ı ş a h a n e n i n aydınlatılması g e r e ­
kir. A m a c ı m ı z a sizin üstatça tedbir ve oylarınızla u l a ş a c a ­
ğınızı ümit e d e r i m , üstat!
26/10/1919
Sait
ONUNCU MEKTUP
A z i z üstat,
M a b e y n d e yeni kabine kurulması tertip v e d ü ş ü n c e ­
leri yayılmıştır. Bu işin hızlandırılması gerekir. A n a d o l u
örgütlerimizin kimi tertipleri kuvayı milliyece anlaşılmış.
Daha çok A n k a r a ve K a y s e r i ' d e bize karşı çalışmalar
başlamıştır. K ü r t D e r n e ğ i , v e r d i ğ i s ö z e aykırı olarak ç a ­
ba g ö s t e r m e d i . Ç e t e l e r i m i z d e n bir bölümü basılıp dağıtıl­
dı. Ne p a h a s ı n a o l u r s a o l s u n tasarlanan kabinenin ikti­
d a r mevkiine getirilmesi gerekir. Ali Rıza P a ş a ' n ı n , tertip­
lerimize karşı engelleyici tedbirler alacağını tahmin p d i -
yorum.
B o z k ı r ' a g i d e c e k adamlarımız, tanınmış kişiler olma­
s ı dolayışiyle h a d d e n aşkın korku v e çekingenlik g ö s t e r i ­
y o r l a r . Saygılarımı s u n a r ı m .
29-30/10/1919
Sait

293

-
 N o t : Benim bir m e k t u b u m d a n Hikmet'e s ö z edilmiş.
B u mektubumun içindekileri n e r e d e n ö ğ r e n m i ş l e r ? B i z z a t
Hikmet'le g ö r ü ş t ü m v e b u n u n d o ğ r u o l d u ğ u n u h a y r e t l e r
içinde kalarak Hikmet.'ten dinledim. C a s u s , benim ç e v r e m ­
de midir, y o k s a sizin mi?

ON BİRİNCİ MEKTUP

K ü r t Taali D e r n e ğ i n d e k i içten dostlarımızla g ö r ü ş ­

t ü m . Y e n i geldiklerinden, b i r k a ç g ü n s o n r a v e r i l e n tali­
mat dairesinde tertibat alacaklarını, y a l n ı z K ü r d i s t a n ' a
g ö n d e r i l e c e k türlü a r k a d a ş l a r için büyük p a r a n ı n varlığı­
na ihtiyaç o l d u ğ u n u söylediler. ( D B R 3/141) d e n g e l e n
m e k t u b u da gösterdiler.

Bu mektupta U r f a , A n t e p , M a r a ş ' t a F r a n s ı z l a r a kar­

şı g e r e ğ i n d e n çok kışkırtma yaptıkları, k o l o r d u k u m a n ­
d a n ı n ı n izlediği y u m u ş a k s i y a s e t e aykırı olarak halkı ken­
di d ü ş ü n c e l e r i n e sürükledikleri yazılıdır.
K a b i n e başkanlığına Z e k i Paşa'nın getirilmemesi ü z e ­
rinde ileri s ü r d ü ğ ü n ü z d ü ş ü n c e l e r d o ğ r u değildir. B u z a t ,
K ü r t l e r üzerinde e g e m e n d i r . Eski Ermeni kesimi unutul­
muştur. S i z c e ileri s ü r ü l e n d ü ş ü n c e , b u g ü n için g e r e k s i z ­
dir. Karşıdaki olayı ö b ü r l e r i n e de v e r m e y e ç a l ı ş ı y o r u z .
 c i z a n e saygılarımı s u n a r ı m , üstat!
4/11/1919
Sait
ON İKİNCİ MEKTUP

Ç ü n k ü , T ü r k i y e ü z e r i n d e s i z d e n b a ş k a bir g ü c ü n
(İngilizler) n ü f u z u n u v e egemenliğini s ü r d ü r m e s i s i y a s a l
a m a c ı m ı z a aykırıdır.

Balıkesir dolaylarındaki kuvvetlerimiz b o z u ­

larak kaçmış ve (A: R:) mevkiinde saklanmıştır, y e n i kuv­
v e t l e r hazırlanıyor. B e ş bin liradan aşağı olmamak ü z e r e
p a r a istiyor.

294
 Karaman'dan ( D S B 40/5) d e n gelen mektupta şimdi­
lik beklemek z o r u n d a olduklarını ve K a y s e r i ' d e ( K B R
•87/4) den gelen mektupta da yakında h a r e k e t e g e ç e c e k ­
lerini bildiriyor.
Şiddetle izlendiğimizi, tertibatımızdan S i v a s ' ı n g ü n ü
g ü n ü n e haber aldığını a r z e d e r i m . M e h m e t A l i ' y e g ü v e n ­
meyiniz. B o ş b o ğ a z d ı r . H e r h a l d e b o ş b o ğ a z l ı k e d i y o r .
Ali Kemal beyin listeye girmesi z o r u n l u d u r .
B u n c a sırlarımızı t a ş ı y a n bu adamı g ü c e n d i r i r s e k
tertibatımız b ü s b ü t ü n y a b a n c ı ellere g e ç e r . Bu adamı sık­
ç a s ı k ç a kollayınız. Saygılarımı sunarım, üstadım.

5/11/1919
Sait

N o t : Kemal yakalanmış, mensubiyeti d o l a y ı s ı y l a ( K B R

15/1) in örgütle ilişki d e r e c e s i meydana çıkmış elemektir.
B u a d a m korunmalıdır.
M u s t a f a Kemal, soluk almadan s o n mektubu d a o k u ­
y u p bitirdikten s o n r a , kendi kendine s ö y l e n d i :
— İngiliz dostları, s ö z ü m o n a . Hepsi bal gibi İngiliz
c a s u s u . Ali Kemal hainini de almışlar aralarına, h a b i r e
v a t a n satmakla meşguller. T a m c a s u s l u ğ u n zifirî k a r a n ­
lık bataklığındalar. Bu mektuplar, gelecek kuşaklara ç a ­
ğ ı m ı z d a ne denli alçak kişilerin de y a ş a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e c e k .
Y a b a n c ı milletlerle insan d o s t olabilir, fakat, b ö y l e v a t a n
satıcı durumuna d ü ş e m e z , d ü ş m e z .
S o n r a , bu k o r k u n ç ihanet belgeleri, kuvayı milliye li­
derlerinin ellerinde dolaştı. H e p s i de dişlerini sıkarak t ü -
kürdü.
**
S i v a s ' t a çok yıllar, kar hep Kasım a y ı n d a y a ğ a r . Bu
kez d e Kasım'ın o n d o k u z u n d a b a ş l a y a n kar, a z z a m a n ­
da ş e h r i aka b o y a d ı . Artık, kırmızı kiremitler; s a r ı y a p ­
raklı kavak v e s ö ğ ü t a ğ a ç l a r ı , c a d d e l e r , s o k a k l a r v e g e n i ş
kırlar, Nisan'ın başına dek sırtlarından hiç ç ı k a r m a y a c a k ­
ları ak bir giynek g i y m e y e bşlamıştı. Kâzım K a r a b e k i r ,
b a ş ı n d a sipersiz kuvayı milliye s e r p u ş u v e sırtında u z u n

295
kurşunî paltosuyla s o k a ğ a çıkarak b a ş ı b o ş y ü r ü m e y e b a ş ­
ladı. B u g ü n d e S i v a s ' ı bir turist gibi g e z e c e k t i . Ş o f ö r ,
otomobili çalıştırdı. P a ş a n ı n • işaretiyle otomobil, Kabak-
y a z ı s ı ' n a , kışlalara d o ğ r u g i d e n yola tırmandı. Y u m u ş a k ,
r ü z g â r s ı z bir h a v a d a kar, lâpa lâpa ve bol bol y a ğ ı y o r ,
g ö r ü ş ufku gittikçe d a m l ı y o r d u . Ş e h r i n k u z e y i n d e kışla­
ları, ö ğ r e t m e n okuluyla s a n a y i okulunun isketlerini g ö z ­
d e n g e ç i r d i . E v e t , hepsi de yarım kalmış bu kültür y u ­
v a l a r ı , b ü y ü k umutlar v e y a p ı c ı , yaratıcı eller b e k l i y o r d u .
Ş e h r i n kuzeyindeki ç a ğ l a y a n d a n elektrik üretilmesi t a s a ­
rıları da bu kargaşalık döneminde s u y a d ü ş m ü ş , u n u t u ­
lup gitmişti. Ş e h r i n k u z e y d o ğ u s u n d a birkaç katlı k o c a ­
man Amerikan o k u l u , p a ş a n ı n h o ş u n a gitti. O r d a bir v a r ­
lık ve canlılık g ö r d ü . Bol para ve malzeme her y a n d a
göze çarpıyordu.
Ş e h r i n g ö b e ğ i n d e k i k o c a m a n kagir hükümet k o n a -
ğ ı y l a b u n u n birkaç adım ötesindeki y i n e kagir Sultanî
mektebi, Kâzım K a r a b e k i r ' c e Sivas'ın g ö z e ç a r p a n biricik
y e n i varlıklarıydı. İki çifte minare ve Sultan A l â e d d i n ' c e
yaptırılan U l u c a m i , d a h a b a ş k a birkaç cami, b i r k a ç h a n
ve a h ş a p saat kulesi, S i v a s ' ı n g ö z e batan iri kıyım c a n s ı z
varlıkları d u r u m u n d a y d ı . Sokakların ç a m u r d e r y a s ı n ı a n ­
dıran d u r u m u , karşıdan karşıya g e ç m e k ü z e r e k o n u l m u ş
iri y a ğ m u r taşları bile p a ş a n ı n g ö z ü n d e n k a ç m a d ı . Ş e h r i
d a h a iyi görmek ü z e r e a h ş a p saat kulesine çıktı. K a r b ü ­
tün g ü c ü y l e y a ğ ı y o r d u . Erzurum'daki gibi g ü z e l y a ğ ı y o r ­
d u . E r z u r u m ' l a k ı y a s l a y ı n c a çarşının d u r u m u n u canlı v e
d o ğ a l buldu. S a v a ş y ü z ü görmemiş bir ş e h r i n rahatlığı
ç a r ş ı - p a z a r insanlarının y ü z ü n d e n anlaşılıyordu.
K â z ı m Karabekir, okulları g e z d i ğ i n d e e p e y c e ü z ü n ­
tü d u y m a k t a n kendini alamadı. Bunların durumlarını p e k
geri ve ilkel buldu. Ç o c u k l a r , sınıfa girerken ayakkabıla­
rını çıkarıyorlardı. H e p s i c a n s ı z , kansızdı. S o l u k benizleri
sağlıklarının bozuk o l d u ğ u n u g ö s t e r i y o r d u . J i m n a s t i k , pek
g e v ş e k t u t u l u y o r d u . Ö ğ r e t m e n l e r e ö ğ ü t v e r m e k t e n ken­
dini alamadı :
— Ç o c u k l a r , saf h a v a d a faal bulundurulmalıdır. K u n ­
d u r a çıkarmak temizlik değildir, tersine ç o c u k l a r ı n ayak-

296
lan üşüyerek türlü hastalıklara uğrarlar. K u n d u r a ç ı k a r ­
dıkları y e r e kimi ç o r a p l a , kimi kundura ile b a s t ı ğ ı n d a n
kunduraların içi pislik ve mikrop dolar, evleri de kirle­
tirler.
P a ş a , bir cami bitişiğinde bir evkaf okulunu g e z i n c e
tüyleri diken diken o l d u ; burası bir h a p i s h a n e y i a n d ı r ı ­
y o r d u ; burası hem de gayriinsanî bir h a p i s h a n e y d i . Elli­
y e yakın kız v e erkek ç o c u k , üst üste sıkışmış, d e r s g ö r ü ­
y o r d u . B o ğ u c u , iğrenç bir koku v e rutubet, K â z ı m K a r a ­
bekir'in burnuna saldırmıştı. Bir kız ç o c u ğ u n u kaldırarak
dersini s o r d u . K ı z c a ğ ı z , ezberlediği dersi ş ö y l e o k u m a y a
başladı :
— Z i n a , livata...
P a ş a , bu Mızraklı İlmihal dersini hemen d u r d u r d u .
Çocuklar, Ahmediye de okuyorlardı.
Ş i m d i y e dek vali, k u m a n d a n , maarif müdürü ya da
herhangi büyük bir adam bu okulun semtine uğramamış­
tı. P a ş a , böyle bir okula çocuklarını g ö n d e r e n a n a - b a b a -
ların d u y g u s u z l u ğ u n a ş a ş ı p kaldı. V a l i y e ve temsil h e y e ­
tine (fırsat buldukça buraları bir g ö z d e n g e ç i r m e l e r i n i
salıkladı.) Sivas'ın en iyi okulu Kızlar O k u l u y l a b u n a b a ğ ­
lı o l a n A n a O k u l u y d u . Kendisinin d o ğ u d a yaptığı gibi kol­
o r d u sanayiine alınan kırk-elli kimsesiz ç o c u k , hiç o l ­
m a z s a sanat ö ğ r e n i y o r l a r d ı . Askerî p a v y o n l a r D a r ü l e y -
tam adı altında okullaştırılmışsa da buralarda barındırıl-
maya çalışan y ü z e yakın ö k s ü z ç o c u k , b u g ü n l e r d e T ü r k i ­
y e ' n i n her yanındaki ö k s ü z yurtları gibi tam bir y o k s u l ­
luk ve perişanlık içinde y ü z ü y o r l a r d ı . Vilâyetin y ö n e t i m i n ­
d e bulunan ö k s ü z l e r bakılamadığından E r z u r u m ' d a o l d u ­
ğu gibi kolordunun korumasına alınmışlardı.

Mustafa Kemal, Kâzım Karabekir, Ali F u a t Paşalarla

Ü ç ü n c ü K o l o r d u Kumandanı Salâhattin bey, kolordu ku­
mandanlığı o d a s ı n d a toplanarak çok önemli bir iş ü z e ­
rinde g ö r ü ş t ü l e r . A d a n a , M a r a ş , A n t e p b ö l g e l e r i n d e c a n ­
landırılacak ulusal davranışlar üstüne hazırlanan talimat­
name müsveddelerini okudular. Bırakışmayı i z l e y e n g ü n -

297
t e r d e A h m e t İzzet Paşa'nın b ö n c e yönetimi z a m a n ı n d a
A d a n a , A n t e p , Maraş v e U r f a livaları, boşaltılmış v e b u n ­
dan y a r a r l a n a n İngilizler, bu g e n i ş bölgeyi işgal etmişler­
di. S o n g ü n l e r d e y s e b u r a l a r d a n İngiliz birlikleri çekilme­
y e , yerlerini d e F r a n s ı z g ü ç l e r i n e bırakmaya başlamışlar­
d ı . F r a n s ı z l a r , geldikten s o n r a , b u b ö l g e y e Ermeni akını
d a başlamıştı. F r a n s ı z kıtaları a r a s ı n d a aynı g i y n e ğ e b ü ­
r ü n m ü ş yığınla Ermeni delikanlısı d a b u l u n u y o r d u . B u
b ö l g e y e sel gibi a k m a y a b a ş l a y a n Ermeniler, Kilikya'yı
ilerde B ü y ü k Ermenistan'a katmak ü z e r e y ü r ü t ü l e n bir
hazırlığın halkalarını m e y d a n a getiriyorlardı. A v r u p a ba­
s ı n ı , bu hülya üzerinde y ı ğ ı n l a r c a y a z ı d ö ş e n i y o r d u . Yal­
n ı z . A d a n a ' n ı n ve ö b ü r livaların B ü y ü k Ermenistan'a ver
rilmesini olmaz işlerden saymaktaydılar. B u n c a büyük
tehlike karşısında bulunan bu b ö l g e d e , halk b ü y ü k bir
şaşkınlık dönemi g e ç i r m e k t e y d i . E v e t buralarda kuvayı
milliye bombasını bir y o l patlatmak g e r e k i y o r d u . B u r a ­
ları uyandırıp ş a h l a n d ı r a c a k bir b a ş l a n g ı ç çalışması tem­
sil heyetinin omuzlarına, d a h a d o ğ r u s u bütün s u b a y l a r ı n ,
kumandanların omuzlarına d ü ş ü y o r d u .

Hazırlanan talimatnameyi, hepsi u y g u n buldular. Bu

a y ı n 23 ünde vilâyet b a s ı m e v i n d e bastırıldı. Kâzım K a r a ­
b e k i r ' i n en çok korktuğu ş e y , bu talimatnamenin vaktin­
d e n ö n c e düşmanın eline g e ç m e s i y d i .
Talimatname bastırıldığı g ü n , basımevine gitti. O r -
daki görevlileri birer birer inceledi. En önemli bir g ö r e ­
v i n , bir Ermeni yurttaşın elinde o l d u ğ u n u g ö r d ü . Ü ç ü n c ü
kolordu ile temsil heyetini u y a r d ı . H i ç kuşku y o k ki tali­
matnamenin birkaçı aşırılmış, g i d e c e ğ i y e r e gitmişti bile.
M u s t a f a Kemal'le kolordu kumandanları, g ü n e y d e ku-
" v a y ı milliyenin şahlanması u ğ r u n a kararlar, almakta ola-
d u r s u n Birinci O r d u Müfettişi F e v z i Paşa'nın bir heyetin
b a ş ı n d a S i v a s ' a geldiği haberi işitildi. F e v z i - P a ş a ' n ı n A n a ­
d o l u ' y a kötü niyetlerle g e l d i ğ i haberi ç o k ö n c e d e n T e m s i l
H e y e t i Başkanı M u s t a f a Kemal'in kulağına gelmişti. H e ­
y e t , S a m s u n ' a çıkar çıkmaz, temsil heyetinde bir t e d i r g i n ­
lik başgöstermişti. B ü t ü n Sivas'takilerin, F e v z i P a ş a ü z e r i n e

293
k a n ı s ı b i r d i : G ö r ü n ü ş t e s e ç i m i n s e r b e s t yapılmasını y a k ı n ­
d a n izlemek, memurların durumlarını incelemek ü z e r e g e l i ­
y o r d u . Asıl amacı ise M ü d a f a a y ı Hukuk ö r g ü t l e r i v e u l u ­
s a l ö r g ü t üzerinde bilgi almak, halkın eğilimlerini, ulusal
ö r g ü t l e r i n yönetim biçimi v e beslenmesini incelemek, d a ­
ha k ö t ü s ü İstanbul hükümetine karşı alınan d u r u m u n kö­
t ü l ü ğ ü üzerinde halkı u y a r m a k v e meclisin İ s t a n b u l d a
toplanmasını sağlamaktı. F e v z i Paşa'nın y a v e r i d e g e ç ­
tikleri y e r l e r d e M u s t a f a Kemal için kötü kötü k o n u ş u y o r ,
atıp t u t u y o r , b u n l a r d a F e v z i P a ş a h e y e t i n d e n M u s t a f a
K e m a l ' i n kulağına yetiştiriliyordu. F e v z i P a ş a , Kasım'ın
yirmi d ö r d ü n d e S i v a s ' a v a r a c a k t ı . Yollarda yaptığı y a d a
y a p t ı r d ı ğ ı b o ş b o ğ a z l ı k y ü z ü n d e n S i v a s ihtilâlcileri, ' o n a
karşı a t e ş p ü s k ü r m e y e başlamıştı. Ö z e l toplantılarda, F e v ­
z i P a ş a ' n ı n , S i v a s ' a a y a k b a s a r b a s m a z y a k a l a n ı p hap­
sedilmesi, döğülmesi, öldürülmesi isteniyordu. Hepsinin
b a ş ı n d a M u s t a f a Kemal'le Rauf b e y , şiddet yanlışıydılar.
B u a r a d a e n ç o k ü z ü l e n Kâzım K a r a b e k i r ' d i . B u ö f k e
d a l g a s ı n a karşı d u r m a y a ç a l ı ş s a hepsiyle b o z u ş a c a ğ ı n ı
b i l i y o r , s u s u y o r d u . F e v z i Paşa ile çok eskiden beri a r k a ­
d a ş t ı . O n u n tertemiz bir y u r t s e v e r o l d u ğ u n u biliyorsa d a
z a y ı f yanları d a v a r d ı . K u v v e t t e n korkar, kötü durumlar­
da ç o k karamsar o l u r d u . Bu s ı r a d a işin en tehlikeli y a n ı ,
s u r d a y d ı : F e v z i P a ş a , b u g ü n l e r d e İstanbul'u A n a d o l u ' d a n
d a h a g ü ç l ü g ö r d ü ğ ü n d e n aldığı b u y r u ğ u s o n u n a dek y e ­
rine g e t i r m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m e y d a n d a y d ı .
İşte, b u y ü z d e n K â z ı m K a r a b e k i r (çok tedirgin d u ­
r u m d a y d ı . Bir kez, en içten bir a r k a d a ş ı n a karşı S i v a s ' t a -
kilerin s ö ğ ü p s a y m a s ı , türlü hakaretler y a ğ d ı r m a s ı , o n u n
yüreğini yaralarken Fevzi Paşa'nın boşboğazlıklarla dolu
bir y o l c u l u k y a p a r a k o n u n kutsal bildiği bir ateşi s ö n d ü r ­
mek a m a c ı y l a S i v a s ' a g e l m e s i n e d e n e d i y e c e ğ i n i bilemi­
y o r d u . Kâzım Karabekir, p r e n s i p olarak b u g ö s t e r i r e n g i ­
n i a l a n sinirliliğe ortaklık e d e m i y o r d u . A c a b a , F e v z i P a ş a ,
n e d e n g e l i y o r d u ? K e n d i s i y l e serinkanlıca k o n u ş u l d u ğ u n ­
d a kandırılamaz, y o l a getirilemez miydi? T e m s i l heyeti­
nin v e bütün k u v a y ı milliyenin g ü c ü n ü g ö r ü n c e d ö n m e y e ­
c e ğ i n i kim s ö y l e y e b i l i r d i ? O n u kandırabilecek bir tek kişi

299
v a r d ı , o da Kâzım Karabekir'di. E v e t , F e v z i P a ş a ' n ı n ima­
na gelmesi için bir tek Kâzım Karabekir'in s ö z ü g e ç e r d i .
P a ş a , bir g ü n çok üzülerek M u s t a f a Kemal'le Rauf b e y e :
— B e n , F e v z i P a ş a ' y a y a p ı l a c a k hakarete d a y a n a ­
mam, d e d i . O n a karşı yapılan hakaretler, b a n a d o k u n u ­
y o r . O n u n hakkında s ö y l e n e n s ö z l e r , beni ü z ü n t ü y e b o ğ u ­
y o r . E ğ e r sizler F e v z i P a ş a ' y a karşı samimî d a v r a n ı r s a ­
nız ben d e F e v z i P a ş a ' y ı kandırarak d ü ş ü n c e m i z e g e t i r i ­
rim ve bir genel toplantıda samimî olarak tartışıldığında
d ü ş ü n c e m i z i b e n i m s e y e c e ğ i n i hiç d e ğ i l s e bize karşı olmak­
ta ayak d i r e m e y e c e ğ i n i temin ederim. Yalnız, ilk dileğim,
içten bir arkadaşımız g e l i y o r m u ş gibi a r k a d a ş ç a o n u kar­
şılamaya çıkmaklığımızdır. İtimadın, korkutma ve baskı
ile değil telkin ve kandırma ile kazanılacağına g ü z e l bir
örnek göstermiş olacağız.
A r k a d a ş l a r ı , Kâzım Karabekir'in b u d ü ş ü n c e s i n i d o ğ ­
ru buldular.
Kasım'ın yirmi d ö r d ü n c ü g ü n ü akşama d o ğ r u hep b e ­
raber otomobillere binerek S a m s u n y o l u n d a S i v a s ' a s e k i z
kilometre ç e k e n N u m u n e çiftliğine gittiler. Karanlık b a s ­
tı, bütün dağ taş apaktı ve kar hâlâ lâpa lâpa y a ğ ı y o r ­
d u . G e c e n i n g e ç vakitlerine dek bir o d a y a s ı ğ ı n a r a k bek­
lediler. Paşanın otomobili bir türlü g ö r ü n m ü y o r d u . H e p ­
s i sabırsızlanmaya v e geri d ö n m e eğilimi g ö s t e r m e y e b a ş ­
ladı. Kâzım Karabekir, onları g ü ç l ü k l e tutabildi. En s o n ­
r a , F e v z i Paşa'nın otomobilinin Y e n i h a n ' d a b o z u l d u ğ u n u
ö ğ r e n d i l e r . G e c e y i Y e n i h a n ' d a geçirmek z o r u n d a y d ı .
B ö y l e c e bu g e c e g e l e m e y e c e ğ i anlaşıldığından :
— Y a r ı n , artık g e l e m e y i z !
Diyerek S i v a s ' a d ö n d ü l e r .
Kasım'ın yirmi b e ş i n d e h a v a ılıklaşmış, kar y a ğ ı ş ı
y a ğ m u r a çevirmişti. Kâzım Karabekir, y a n ı n a b i r k a ç ar­
kadaş alarak bir hazır kıtanın b a ş ı n d a , S i v a s ' a v a r a n F e v ­
z i Paşa'yı karşıladı. O n a b a r ı n a c a k başka bir y e r b u l d u ­
lar v e Kâzım Karabekir'le F e v z i Paşa ertesi g ü n , y a l n ı z
b a ş l a r ı n a g ö r ü ş m e y e hazırlandılar.
K â z ı m Karabekir, Kasım'ın yirmi altıncı g ü n ü s a b a ­
hı F e v z i Paşa'nın z i y a r e t i n e gitti. İki saat k a d a r karşılıklı

300
tartıştılar. Kâzım Karabekir, b u tartışmalardan F e v z i P a ­
ş a ' n ı n e n önemli g ö r e v i n i n kendisini g ö r m e k o l d u ğ u n u
a n l a d ı . Kâzım K a r a b e k i r * e :
— M u s t a f a Kemal P a ş a ' y ı tutmaklığın felâkettir. Bu
y ü z d e n g e l e c e k t e a d ı n kötüye çıkacak. Y e g â n e i s t i n a t g a h ­
ları s e n olan M u s t a f a Kemal P a ş a , muhteris ve m e n f a a t
d ü ş k ü n ü d ü r . M a k s a d ı , hükümetin şeklini değiştirmek, dik­
tatör olmaktır. A h l a k ç a h e r k e s ç e fena tanınan hu z a t ı n ,
milletin başına belâlar g e t i r e c e ğ i n i seni s e v e n b ü t ü n ar­
kadaşlarımız v e b e n , y a k i n e n biliyoruz, Ali F u a t P a ş a d a
muhterisin biridir. En g ü v e n d i ğ i n İsmet de a y n ı fikirdedir.
Ve benim gibi o da seni uyarmak fikrindedir. B u n l a r ı n
hiç bir kuvveti olmadığı halde ş e n bunlara k u v v e t v e r i ­
y o r s u n . G e l e c e ğ i n tehlikeli durumlarında o m u z l a r ı n a b ü ­
yük sorumluluk a l ı y o r s u n . Kendisinin • İstanbul'a g ö t ü r ü l ­
mesine (tutuklanarak) s e n e n g e l o l u y o r s u n . B u n a y a r d ı m ­
cı olma! B u n u milletin, memleketin selâmeti için benim
v e b i r ç o k arkadaşlarımızın samimi o l d u ğ u n d a n v e s e n i n
bu v a t a n a olan n a m u s k â r a n e fedakârlıklarını h e r k e s bil­
d i ğ i n d e n s ö y l e m e y i bir v a z i f e bildim. M u s t a f a Kemal Pa­
ş a , yaverlerini d e mebus y a p t ı r ı y o r m u ş . B u gibi m e b u s l a ­
rın y a p a c a ğ ı fena etkiyi de düşünmelisiniz.
K â z ı m Karabekir, F e v z i Paşa'nın s o n u n a dek b o ş a l ­
masını bekledikten s o n r a , s ö z ü aldı ve ş ö y l e k o n u ş t u :
— P a ş a m , M u s t a f a Kemal P a ş a ' y a başımıza g e ç m e ­
sini d a h a İstanbul'da teklif e d e n de benim. B u g ü n , b ü t ü n
g ü c ü m l e tutmayı e n büyük bir ö d e v bilirim. O n d a n d a h a
hamiyetli ve değerlisini İstanbul'da iken aradım bulama­
dım. Pekâlâ hatırlarsınız. H a n g i n i z e s a r e t altındaki İs­
t a n b u l ' d a n çıkıp da g e l d i n i z ? B u g ü n de s i z d e n r i c a et­
s e m ihtimal yine gelmezsiniz. B u r a d a kalınız, s e n i reis
y a p a l ı m . B u g ü n benim kuvvetle t u t a c a ğ ı m zattır ki milletin,
r i y a s e t i n d e durabilir. D o ğ r u d u r . Fakat, bu b i z z a t b e n ola­
mam. Ç ü n k ü , ben istinatgâhsız kalırım. S i z ve emsaliniz
e s a r e t altında oturmayı t e r c i h e d i y o r s u n u z . B u g ü n k ü d u ­
r u m u m u z en tabiî ve en meşru bir şekildir. Bu d ü ş ü n c e ,
k o l o r d u kumandanları ve temsil heyeti için de b ö y l e d i r .
•Keşke, milletin ilerisinde ve kolordu kumandanlıklarında

301
d a h a değerli zatlar bulunaydı! İstanbul'da d e d i k o d u y a ­
pan arkadaşlar, iş bu r a d d e y e kadar muvaffakiyetle g e l ­
dikten s o n r a olsun A n a d o l u ' y a g e l s e l e r y a ! N e y a z ı k k i
d o ğ u n u n aydın evlâtları bile İstanbul'dan ç ı k m a z k e n d o ­
ğ u l u o l m a y a n bizim gibiler, en felâketli g ü n l e r d e halka
a v u n t u ve g ü v e n verdik. Halk da tabiî olarak kılavuzlarını
g ö r d ü v e onlara selâhiyet v e g ü ç v e r d i . Halkın s u b a y l a r a
olan g ü v e n i n i ve bizlere karşı beslediği ümit ve s e v g i y i y e r
y e r gezip göreceksiniz. Şu ya da bunun mebus olması
fena etki y a p a r d ü ş ü n c e s i n e g e l i n c e b u a n a s o r u n d e ­
ğildir. E s a s t a bir olduktan s o n r a bunların samimî o l a r a k
ç ö z ü m l e n m e s i imkânsız değildir.
F e v z i Paşa artık, « M u t l a k a M u s t a f a Kemal'i t u t u k l a ­
y ı p İstanbul'a g ö t ü r e c e ğ i m » demekten v a z g e ç m i ş t i . Ç e k
u z u n tartışmalardan s o n r a , yatıştırılmış v e kanmış g i b i y d i .
— Ulusal direnme olmadıkça, milletin esirlik altına
d ü ş m e s i önlenemezdi. H e m de bu esirlik M ı s ı r ' d a o l d u ğ u
gibi b ü t ü n bütünlemesine bir esirlik olmayacaktı. T ü r k i ­
y e , p a r ç a p a r ç a kodaman devletlerle ufacık, m i n y a t ü r
d e v l e t v e milletlerin b o y u n d u r u ğ u n a g i r e c e k t i . K o d a m a n
A v r u p a devletleri, (Rum ve Ermeni jandarmalarını) kutla­
narak A n a d o l u v e Rumeli T ü r k i y e ' s i n d e n T ü r k l ü ğ ü n k ö ­
künü kazıyacaklardı. O y s a , ulusal bir direnme s o n u c u n d a
bütün bu korkunç tehlikeleri bir y a n a iterek g e r ç e k b a ­
ğımsızlığa ulaşılabilirdi. Bağımsızlık kazanılmasa bile b a ­
ğımsızlığa girmemek u ğ r u n a bir askerin ve bir milletin
a r s l a n l a r gibi silkinip kükremesi bile başlıbaşına T a n r ı ' -
nın bir b u y r u ğ u ve bir z a f e r sayılmaz mıydı? B ö y l e c e , ö z ­
g ü r l ü ğ ü m ü z ü pek pahalıya satmış o l a c a ğ ı z . A m a , b i z b o ­
y u n d u r u ğ u p a r a l a y a c a ğ ı z . Hele ş u Ermeni v e Y u n a n v a h ­
şilerini biz bitmeden ö n c e bitireceğiz. H e r halde b a ğ ı m ­
sızlık aşkıyla s o n s o l u ğ a dek ç a r p ı ş a c a ğ ı z . T e k dağ başı
m e z a r o l u n c a y a dek u ğ r a ş m a y a karar v e r e n l e r h e r h a l d e
b a ş a r ı y a ulaşırlar. O l m a s a da d ü n y a d a hiç o l m a z s a n a ­
mert insanlar olarak tanınmazlar. Büyük s a v a ş t a n s o n r a
birçok milletler, yüzyıllardan beri ölü oldukları halde mey­
d a n a ç ı k a r k e n en eski T ü r k milleti, hem de s e s s i z c e b i r
tek n a ğ r a atmadan nasıl ö l ü r ? Şu g ü n l e r d e y s e ulusal var-

30?
Iık, ulusal birlik meydana gelmiş, ulusal karar verilmiştir.
Artık bu işlerle ve M u s t a f a Kemal P a ş a ile u ğ r a ş m a k
yanlıştır. Ulusal karara karşı davranmaktır, ihanettir, f e ­
lâkettir. Y e n i d e n s ö z alan F e v z i P a ş a , ulusal kararı d o ğ ­
ru bulmakla b e r a b e r ş ö y l e dedi :
— M u s t a f a Kemal hepinizi atlatır, s ü r ü k l e r , bir ş e y ­
d e n haberiniz olmaz. O, millî kararı, s i z i n m e ş r u isteğinizi
değil kişisel hırsını d ü ş ü n ü y o r . O n u t a n ı m ı y o r s u n u z .
K â z ı m Karabekir, F e v z i Paşa'nın b u k a y g u s u n u ş ö y ­
lece yatıştırmaya çalıştı :
— G ö r ü y o r s u n u z ki içimizde a n l a y ı ş s ı z i n s a n y o k !
Kişisel olarak aykırı y ö n e gitmesi d ü ş ü n ü l e m e z . B u g ü n
nasıl t u t u y o r s a k aykırı davranışını g ö r ü n c e de bırakmak
elimizdedir. M u s t a f a Kemal, halka v e halkçılığa s a y g ı g ö s ­
t e r d i k ç e y e r i n d e durabilir. H e r h a l d e pis bir o r t a m y a p ­
masına m e y d a n v e r m e y i z . Ş i m d i y e dek o l d u ğ u gibi şim­
d i d e n s o n r a d a başarının birlikte o l d u ğ u n u g ö r ü y o r .
F e v z i P a ş a , b u n u da d o ğ r u buldu :
— Bu suretle kendisini b a ş ı b o ş bırakmamayı ve g e ­
r e k i n c e d u r u m a e l koymayı d ü ş ü n m ü ş o l d u ğ u n u z a g ö r e
b u g ü n k ü durum z o r u n l u d u r ! d e d i .
K â z ı m Karabekir, a r k a d a ş l a r ı n o n a karşı takındığı
kırgın v e kızgın d u r u m d a n hiç s ö z etmedi. Yalnız, ç o k
b o ş b o ğ a z l ı k e d e n y a v e r i n e ç e n e s i n i tutması için ö ğ ü t
v e r m e s i n i salıkladı :
— G i t , temsil heyetini z i y a r e t et, samimi d a v r a n ve
k u v a y ı milliye yanlısı o l d u ğ u n u s ö y l e !
D i y e d e yalvardı. F e v z i P a ş a , o n u n b u dileğini benim­
s e d i v e gerek M u s t a f a Kemal'le v e g e r e k s e temsilci he­
yeti ile içten g ö r ü ş m e l e r y a p t ı . H e r k e s , k o n u ş t u . F e v z i
P a ş a ' n ı n S a m s u n ' a ayak atmasıyla b a ş l a y a n tedirgin e d i ­
ci fırtına, en s o n r a dinmişti. K u v a y ı milliye o l g u n bir b a ş
d a h a kazanmış gibiydi.
K â z ı m Karabekir, b ö y l e c e F e v z i P a ş a ' y ı yatıştırıp z a ­
r a r s ı z d u r u m a getirmenin hattâ, kuvayı milliyeye k a z a n ­
dırmış olmanın derin r u h h u z u r u içinde b u l u n u r k e n bir­
d e n b i r e bir olay, o n u n r u h u n u ö f k e bulutlarıyla kapladı
ve M u s t a f a Kemal'e karşı d u y d u ğ u bu ö f k e y i nasıl ve

303
n e r e d e s a k l a y a c a ğ ı n ı bilemeyerek Deli Halit b e y e çatmak­
t a bir a v u n t u aradı. O l a y ş ö y l e g e ç t i : Kasım'ın yirmi al­
tısında ö ğ l e d e n s o n r a kumandanların g ö r ü ş m e s i kapanır­
ken Kâzım Karabekir, aklına eserek İradei Milliye g a z e t e ­
s i n e verilecek m ü s v e d d e l e r e ş ö y l e bir g ö z atmak istemiş­
ti. Yazıları g ö z d e n g e ç i r i r k e n ü ç ü n c ü tümen k u m a n d a n ı
Halit b e y d e n 22 tarihli ve 25 te M u s t a f a Kemal'e gelmiş
o l a n v e b u g ü n d e o n u n Halit b e y e v e r d i ğ i telgrafları g ö r ­
d ü . M u s t a f a Kemal, b u s ı r a d a T ü r k i y e ' d e başlamış o l a n
s e ç i m l e r i n kuvayı milliyecilere gülümsemesi u ğ r u n a Ha­
lit beyin çalışmasını ve bu u ğ u r d a rol o y n a m a s ı n ı salık-
l ı y o r d u . Halit bey de bu işin yapılmakta o l d u ğ u n u ve ge­
rekli adayların seçtirilmesi işinde çalıştığını a n l a t ı y o r d u .
Bu telgrafları g ö r e n Kâzım Karabekir'in y ü z ü , kıpkır­
mızı olmuş, kaşları çatılmıştı. Kendi kendine ş ö y l e mırıl­
dandı :
— İlkönce seçimlere karışılmayacaktı. S o n r a , benim
a s t ı m olan bir tümen kumandanıyla hem de d u r u m u hay­
li u y g u n s u z ve g ü ç bir halde olan ve her y a n d a n a l e y h i n e
yakınmalar yapılan Halit beyle ve v e r d i ğ i s ö z e karşın bu
6 tarihli taze h a b e r l e ş m e y e çok canım sıkıldı. B e n . b u ­
g ü n s a a t l a r c a M u s t a f a Kemal'i s a v u n d u m , o n u n d u r u m u ­
nu g ü ç l e n d i r m e y e ç a l ı ş ı y o r u m . O da tersine benim tümen
kumandanlarımla b e n d e n h a b e r s i z isteğim hilâfına d u r u m
olıyor.
D u y d u ğ u acı etkiye karşın F e v z i Paşa'nın hâlâ kulak­
larında çınlayan sözlerini b ü y ü t m e m e y e çalıştı. İlkin bu
işi Rauf beye açtı. O da b u n a şaşırmış g ö r ü n d ü . B u n u
M u s t a f a Kemal'e anlatacağını bir daha y i n e l e n m e y e c e k
biçimde, p e r ç i n l e y e c e ğ i n e s ö z v e r d i . B u n u n ü z e r i n e Kâ­
z ı m Karabekir, bu işi M u s t a f a Kemal'le d o ğ r u d a n d o ğ r u y a
konuşmaktan v a z g e ç t i .
V e ihtilâl o r d u s u n u n e n d o ğ a l g ö r e v l e r i n d e n biri o l a n
bir işe askerlerin karışmaması prensibini s a v u n a n ve ş a ­
mar gibi saklayan bir telgrafı Deli H a l i f e çekmekten ç e ­
kinmedi :
— Kemal P a ş a ' y a yazılan şifreyi o k u d u m . M i l ­
letin f e r y a d ı ve orduların millete yardım ilânı temeli eski

304
kabinenin yok etmeye y e l t e n d i ğ i m e ş r u i y e t yönetimini y e ­
niden kurmaktı. Şu halde askerlerin hiç bir biçimde s e ç i ­
me etki yapmaması ve milletin s e r b e s t ç e a d a y l a r a oy v e r ­
mesi gerekir. Kıtalarımızın s i y a s e t e karışmasıyla inzibat ve
içtenliğin sarsılmasına m e y d a n verilmemesini h a s s a t e n
rica ederim.
Kâzım K A R A B E K İ R

Kasım'ın 27'sinde S i v a s ' a gelen K a r a V a s ı f b e y , İstan­

bul'dan şu haberleri getirdi :
— Kamu o y u Amerikalıların lehinde, F r a n s ı z l a r a kar­
şı hiç bir eğilim yok. «İngiliz Dostları D e r n e ğ i » İngiliz
mandası yanlısı. M u s t a f a Kemal Paşa'nın ö r g ü t ü istediği
y a n a g ö t ü r e c e ğ i v e bir hükümet kuracağı k o r k u s u var.
T ü r l ü partilerde d e b u d ü ş ü n c e var.

P a d i ş a h d a M u s t a f a Kemal v e Rauf b e y için b u n d a n

k a y g u ile s ö z ederek b u n l a r ı n bulundukları işi b o z m a k is­
tiyor. Meclisin İstanbul'da toplanması d ü ş ü n c e s i n d e kimi
tedbirleri hepimiz gibi o da s a y ı y o r .
Kâzım Karabekir, K a r a V a s ı f beyin getirdiği bu h a ­
b e r l e r i dinledikten s o n r a defterine ş ö y l e bir n o t d ü ş t ü :
— İşte, İstanbul'dan gelenler, güvenilir kimi arkadaş­
larımızı da y a d ederek M u s t a f a Kemal'in o y n a y a c a ğ ı r o l ­
d e n kaygularını söyledikleri gibi d o ğ u halkı da z a t e n şim­
diye kadar aynı k a y g u içindeydi. Bilhassa E r z u r u m K o n ­
g r e s i , kararlarının kaldırılması s o r u n u n d a k i durumları g e ­
lecek için kendilerini d a h a d u y g u l u b u l u n d u r u y o r d u . İşin
d a h a u y g u n s u z bir a ş a m a s ı açılmıştı.

Kasım'ın 26 ncı g ü n ü ö ğ l e d e n sonraki kolordu ku­

mandanları g ö r ü ş m e s i n d e ü ç ü n c ü kolordu kumandanı S a ­
lâhattin beyle M u s t a f a Kemal arasında g e ç e n şiddetli bir
tartışma, gerekli s ı n ı r d a n dışarı taştı. Araları açılır gibi
o l d u . Salâhattin b e y , o t u r u m u bırakarak ö f k e y l e çıkıp git­
ti. Salâhattin b e y , d a h a ç o k Kâzım Karabekir'in d ü ş ü n c e ­
lerine yatkın o l a n ş ö y l e bir tez s a v u n u y o r d u :
— İstanbul hükümetiyle d a h a y u m u ş a k olalım; bil­
h a s s a p a r a s ı z b u l u n u y o r u z . Meclisin İstanbul'da a l a c a ğ ı

305 3/F. : 20
biçimden s o n r a kesin d a v r a n ı ş l a her ş e y i ele alırız. B u ­
g ü n madem ki meşru hükümet İstanbul'dadır. M e c l i s t o p -
lanıncaya kadar arayı a ç m a y a l ı m .
B u n a karşı M u s t a f a Kemal d e kozunu ş ö y l e s a v u n u ­
yordu :
— Parasız kalırsak mesele, millî teşkilâta d ö n e r .
Kâzım Karabekir, b u n a ş ö y l e karşılık v e r e r e k b ü t ü n
ağırlığını kefeye k o y d u :
— M e ş r u hükümet v a r k e n a n a r ş i y e , belki de tavaifi
mülûk biçimine d ö n e r i z . H e r h a l d e iyi düşünmek ve ileriyi
g ö r e r e k davranmak g e r e k .

Salâhattin b e y y i n e :
— Y u m u ş a k olalım, mutlaka hükümetle a n l a ş a l ı m ,
d e d i . Mustafa Kemal, y ü z ü d a h a çok kızararak İstanbul
hükümetinin anlaşmak istemediği salt z a m a n k a z a n m a k
ve bu arada iç a y a k l a n m a l a r çıkarmak istediğini, İngiliz­
lerin ancak kuvayı milliyenin esirliği benimsemesi s o n u ­
c u n d a bir anlaşmayı düşünebileceklerini anlattı. B u n l a r ı
y ü z l e r c e kişiye s ö y l ü y o r m u ş g i b i haykırarak s ö y l e d i . O
z a m a n , Salâhattin b e y de öfkelendi :
— B a ğ ı r m a y a hakkınız y o k , fikrime hürmet e t m i y o r ­
s u n u z ! dedi ve a y a ğ a fırlayarak odadan çıktı gitti.

Salâhattin b e y . K â z ı m Karabekir'le ç o k eski a h b a p t ı .

O n u n , Kâzım Karabekir'in düşüncelerini yansıttığını d a
biliyorlardı. T e m s i l heyeti üyeleri, bu olaya h a d d e n aşırı
üzülmüşlerdi. A r a y ı düzeltmek için Kâzım K a r a b e k i r ' e y a l ­
vardılar. O da Salâhattin beyi g ö t ü r ü p M u s t a f a Kemal'le
barıştırdı. Kâzım Karabekir, onları barıştırıp herkesi h o ş ­
nut ettiği sırada defterine ş ö y l e bir not da d ü ş ü y o r d u :
— G a r i p durumdalar. M u s t a f a Kemal, b u l u n d u ğ u du
rumu g ö r e m i y o r . D ü n y a âlem aleyhinde iken beni şifr
işiyle, Salâhattin beyi bir b a ş k a nedenle kırıyor. K â z ı m
Karabekir, daha s o n r a , defterine şu notları da kattı :
— Salâhattin b e y barışmıştı. Ertesi g ü n , o t u r u m a
gelir g e l m e z daha sinirli bir d u r u m d a s ö y l e n e r e k çıktı git­
ti. Yine arkadaşlar b a n a yalvardılar. Daha çok R a u f , M a z ­
har Müfit, Bekir S a m i beyler, rica e d i y o r d u .

306
 P a ş a , s o n dargınlığın nedenini s o r d u :
— Bilmiyoruz, siz anlar, halledersiniz!
Dediler. Paşa, hemen kolorduda Salâhattin b e y i n d a ­
iresine koştu. Kumandan öfkesinden a ğ l a y a c a k d u r u m ­
daydı.
— Ne oldu yine. Salâhattin?
— S ö y l e n m e z ; bu a d a m . namusumla o y n u y o r . B i z
millî mesele hallediyoruz, halbuki... diyerek olayı anlattı.
Kâzım Karabekir, o n u ş ö y l e c e avuttu :
— Bu yine o n u n ç e v r e s i n i n « m ü n a s e b e t s i z l i ğ i d i r . »
Bunları kimseye a ç m a . Ş u g ö r ü ş m e l e r i , bir e n g e l çıkarıl­
madan hayırlısıyla bir bitirelim.
Salâhattin bey, b u s ö z l e r i t u t a c a ğ ı n a s ö z v e r d i . K â ­
zım K a r a b e k i r d e ö b ü r y a n d a n d a v r a n a r a k Salâhattin b e ­
yi ü z e n işi düzelttirdi.

K â z ı m Karabekir'in temsil heyetiyle a n l a ş a c a k iki

s o r u n u d a h a vardı. B u n l a r d a n biri ş u y d u : E r z u r u m K o n ­
g r e s i n i n kararlarım S i v a s K o n g r e s i y u t m u ş , m e y d a n d a n
silmiş, b u n u n u ğ r u n a u z u n haberleşmeler yapılmışsa d a
anlaşmazlık ortadan kaldırılamamıştı. E r z u r u m K o n g r e s i
üyelerinin kararları, hasıraltı edilmiş, b u , b ü y ü k bir g ü ­
vensizlik v e öfke d o ğ u r m u ş t u . B u s o r u n u n ç ö z ü m l e n m e s i
mutlaka g e r e k i y o r d u . İkinci s o r u n d a ş u y d u : M u s t a f a K e ­
mal, temsil heyeti adına kendi imzasıyla iş g ö r ü p d u r u ­
y o r d u . Birinci s o r u n d a K â z ı m Karabekir'in haklı o l d u ğ u ­
n u , b ü t ü n ö z e l g ö r ü ş m e l e r i n d e her a r k a d a ş s ö y l e d i ğ i g i ­
bi, M u s t a f a Kemal d e söylemişti. Kâzım K a r a b e k i r ' i n s o ­
r u s u , basit ve kestirmeydi :

— E ğ e r d o ğ u vilâyetlerinden herhangi y e n i bir b ö l ü m

dışında bağımsızlığımızı p e r ç i n l e y e n bir barış kabul o l u ­
n u r s a S i v a s K o n g r e s i hükümlerini uygulamak m ü m k ü n
m ü d ü r ? H i ç olmazsa makina başında S i v a s K o n g r e s i e s a s ­
ları kabul olunmadan anlaşmak mümkün değil miydi?
K â z ı m Karabekir'in bu sorularına verilen karşılık ş ö y ­
leydi :
— K o n g r e , M a l a t y a o l a y ı ve yerli kimi o l a y l a r y ü z ü n ­
d e n a c e l e dağılmak z o r u n d a kaldı.

307
 K â z ı m Karabekir :
— K o n g r e a c e l e mi dağıldı, y o k s a tabiî b i r halde mi?
d i y e s o r u n c a acele dağıldığını a ç ı k ç a s ö y l e m e k l e b e r a ­
b e r yanlışlık yaptıklarını söylediler.

Kâzım Karabekir, imza işini hiç bir türlü s i n d i r e m i y o r -

d u . G ü n g e ç t i k ç e M u s t a f a Kemal imzasının y e n i y e n i g ü ç ­
lükler çıkardığı kanısındaydı. O n u n ç e v r e s i n d e b u imza
i ş i n d e n s e r e s e r p e k o n u ş u l u y o r d u . Hele Halit b e y l e M u s ­
tafa Kemal'in mebusların « a t a n m a l a r ı » işi ü z e r i n d e y a p ­
tıkları şifre haberleşmesi K â z ı m Karabekir'i çrlgına d ö n ­
d ü r ü y o r d u . B u n u öyle büyülttü k i e n s o n r a , M u s t a f a K e ­
mal, b u n u n tartışılması için bir o t u r u m istedi. B u n d a K â ­
z ı m Karabekir, ş ö y l e k o n u ş t u :
— B e n millî reis bulunmasına d a h a ilk g ü n d e o l d u ğ u
g i b i taraftarım. Fakat, heyeti temsiliye d i y e g e n e l g e l e r e
v e haberleşmelere imza atılması b ü t ü n heyetin s o r u m ­
luluğu altında olmalıdır. « N a m ı n a » olan imzaların yaptı­
ğ ı v e y a p a c a ğ ı g ü ç l ü k l e r l e b e r a b e r temsil heyetinin her­
h a n g i bir h a b e r l e ş m e d e n « h a b e r i m i z y o k t u r » gibi « m a ­
z e r e t » bildirmeleri mümkün olabilir. B ö y l e o l d u ğ u gibi M u s ­
t a f a Kemal Paşa'nın z a t imzasının dahi h e r h a n g i bir ma­
k a m d a temsil heyeti g ü c ü n ü temsil edebilir.
Kâzım Karabekir'in u z u n u z a d ı y a s a v u n d u ğ u b u d ü ­
ş ü n c e l e r , kimi ü y e l e r c e d o ğ r u b u l u n d u y s a d a y i n e , eski
g i d i ş a t ü z e r i n d e y ü r ü m e s i karara b a ğ l a n m a k t a g e c i k m e ­
di.
B u n d a n sonraki bir g ö r ü ş m e d e , M u s t a f a K e m a l , A y ­
dın b ö l g e s i n d e n Demirci M e h m e t E f e ' n i n g ö n d e r d i ğ i bir
heyeti oturuma kabul etti. P a ş a ' n ı n b u z e y b e k l e r e g ö s t e r ­
d i ğ i c a n d a n yakınlık ve ilgi. K â z ı m K a r a b e k i r ' i n pek çok
g a r i b i n e gitti. Bu gibi ayak takımına h e r ne o l u r s a o l s u n
ç o k ç a y ü z v e r i p şımartmamak gerektiğini M u s t a f a Kemal'e
s ö y l e m e k t e n kendini alamadı. S o n r a , bunların m e y d a n a
getirebilecekleri kötülükleri bir bir s a y ı p d ö k e r e k bu gibi
d u r u m l a r ı n yinelenmemesi için M u s t a f a Kemal'i u y a r d ı .

O g ü n , Demirci M e h m e t E f e ' n i n batı d a ğ l a r ı n d a m u ­

c i z e l e r y a r a t a n z e y b e k l e r i n i n bu. temsilcileri, K â ^ ı m K a -

308
rabekir'in asık suratında ve kendilerine aşağılık bir sev­
mişler gibi bakan gözlerindeki d o s t ç a o l m a y a n bakışla­
rından ürktüler ve b u n a - p e k şaştılar, a y l a r d ı r bin t ü r l ü
g ü ç l ü k l e t e p e d e n tırnağa silâhlı Y u n a n o r d u s u n u o r d a
zınk diye d u r d u r a n g ü c ü n kendileri o l d u ğ u n u b u ünlü p a ­
ş a , n e d e n bilmezlikten g e l i y o r d u ? M u s t a f a Kemal'in k e n ­
dilerinden pek ç o k ş e y beklediğini a ç ı ğ a v u r a n g ü l e ç y ü ­
z ü onları y i n e ç o k ç a a v u t t u . Paşa, Demirci M e h m e t E f e ' y -
le kızanlarına kendisinin ve b ü t ü n temsil heyeti ü y e l e r i ­
nin s ı c a k selâmlarını g ö n d e r d i .

İNGİLİZ KEMAL

Başkalarının keyfine göre ya­

şamak, sefaletin en büyüğü'
dür.
Syrus

S a b a h l e y i n e r k e n d e n , A r a p y a n Han'ındaki z i n d a n ı n
k a p ı s ı n d a asılı k o c a m a n kilidin içinde k o c a m a n bir a n a h ­
tar, madenî s e s l e r çıkararak d ö n d ü ve kapı ardına d e k
açıldı. Kapının ö n ü n d e iki silâhlı İngiliz askeri d i n e l i y o r d u .
B o k s ö r E s a t , kendi üzerine dikilen yeni bir s e r ü v e n b a ş ­
ladığını anlamıştı. Muhafızlar, o n u n bileklerine bir İ n g i ­
liz k e l e p ç e s i g e ç i r d i l e r ve handan çıkararak dışarda bek­
l e y e n bir askerî otomobile bindirdiler. O t o m o b i l , hiç v a ­
kit g e ç i r m e d e n homurdanarak T o p h a n e rıhtımına d o ğ r u
i n m e y e başladı. Rıhtıma vardıklarında E s a t b e y , baktı.
Ö n ü n d e bir deniz y o l c u l u ğ u g ö r ü n ü y o r d u . S a d r a z a m l a r ,
nazırlar, büyük g a z e t e c i l e r gibi M a l t a ' y a s ü r g ü n edilecek
değil y a . Belki de ufak bir deniz y o l c u l u ğ u n d a n s o n r a
bir askerî « t e c r i t » kampına g ö t ü r ü l e c e k t i . Muhafızlar, o n u
kollarından s ü r ü k l e r c e s i n e g ö t ü r ü p küçük bir askerî g e ­
miye bindirdiler. Demir bir m e r d i v e n d e n a m b a r a indirilen
g e n ç b o k s ö r , demir parmaklıklarla bölünmüş loş bir h ü c ­
r e y e tıkıldı ve ü z e r i n d e n bir kilitin anahtarı, diş kamaş-

309
tiran g ı c ı r t ı s ı n a d ö n d ü . G e n ç b o k s ö r , m u h a f ı z l a r çekilip
gittikten s o n r a ç e v r e s i n e baktı. Yalnız d e ğ i l d i . O r a d a iki
kişi d a h a v a r d ı .

Bakıştılar. B u n l a r d a n biri d e T ü r k , ö b ü r ü d e sivil g i ­

yinmiş bir Alman s u b a y ı idi. B o k s ö r , i l k ö n c e y u r t t a ş l a
k o n u ş t u . A d a m c a ğ ı z ç o k dertliydi. G ö z l e r i a ğ l a m a k t a n
kan ç a n a ğ ı n a d ö n m ü ş t ü ; d u r m a d a n içini ç e k e r e k , hıçkı­
rarak a ğ l ı y o r d u . O l d u k ç a yaşlı olan a d a m c a ğ ı z , ağlamak­
tan fırsat buldukça d u r m a d a n çektiği teşbihinin yanısıra
b i r d ü z i y e besmele ç e k i y o r d u :
— Ne oldu a r k a d a ş ? Ü z m e kendini. M e r a k etme. A l ­
lah y a r d ı m c ı n olur, d e d i .
Y a n ı b a ş ı n d a , hiç ummadığı halde kendisine T ü r k ç e
ünleyen bu ses, adamcağızı sevinçten deliye döndürdü,
hemen g e n ç adamın ellerine s a r ı l d ı :
— Allahım, s a n a ç o k şükür. Bir dindaşımı y a n ı m a
gönderdin.
E s a t bey :
— Nerelisin? diye s o r d u .
— K a d ı k ö y l ü y ü m . İcra memuruyum. İsmim A h m e t ' ­
tir. Beni bütün Kadıköy'le Ü s k ü d a r tanır.
— S u ç u n nedir de buralara d ü ş t ü n ?
— Kadıköy'de bir evim var. Kiracım da bu heriflerin
. (işgalcilerin) yanına polis hafiyesi girmiş. Kira v e r m e z ,
e v i harap eder. M a h k e m e kararı aldım, e v i n tahliyesi
için. « V a y ! B a n a b u n u y a p t ı n h a ! » diye b a n a kin b a ğ l a d ı .
Bir g ü n camiye v a a z dinlemeye gitmiştim. Y a n ı m d a M ü s ­
lüman Hintli askerler v a r d ı . O n l a r l a k o n u ş u y o r d u m . B u
melun herif de bunu g ö r m ü ş . « M ü s l ü m a n Hintli asker­
leri isyana teşvik e d i y o r » diye beni jurnal etmiş. H a b e r i m
y o k k e n bu durumda bir de resmimi çekmiş. Ne d e r s i n
o ğ l u m bu işe? Bir türlü derdimi anlatıp da yakamı kur­
taramadım.

B o k s ö r E s a t bey. A l m a n s u b a y ı n ı n derdini ö ğ r e n m e k
istedi. O da A l m a n y a ' y a dönmek ü z e r e saklanırken ele
geçmişti.
O n l a r , kaşla g ö z a r a s ı n d a b ö y l e dertleşip a n l a ş m a y a

310
ç a l ı ş ı r k e n geminin makinaları da çalışmaya ve tekne sar­
s ı l m a y a başlamıştı. B ö y l e c e geminin kalktığını v e y o l a l ­
m a y a başladığım anladılar. B u sırada yemekler d e g e l ­
m i ş t i . Kapıdaki İngiliz muhafız, g e n ç b o k s ö r ü n kendisine
İ n g i l i z c e ünlediğini g ö r ü n c e kulaklarına inanamayarak
o n u n l a ilgilendi. S a n k i , Londralı bir İngiliz gelmiş de ken­
d i s i y l e k o n u ş u y o r d u . Bu denli g ü z e l bir İngilizce muha­
fızı şaşırtmıştı. Artık, d u r m a d a n onunla konuşmak isti­
y o r d u . Yaşlı adamın a ğ l a y ı p d u r d u ğ u n u g ö r ü n c e ş ö y l e
dedi :
— S ö y l e y i n bu ihtiyara, korkacak bir ş e y yok. Ç a -
n a k k a l e d e k i (Siyasal suçlular) kampına g i d i y o r s u n u z . T e l -
ö r g ü n ü n içinde, açık havalı bir yerdir. O r a d a s e r b e s t v a ­
kit geçireceksiniz. Söyle, ağlamasın.
E s a t bey, bu s ö z l e r i a d a m c a ğ ı z a ç e v i r i n c e o n u n der­
d i n i b i r a z olsun hafifleteceğini sanmışsa da aldanmıştı.
Ç o l u k - ç o c u ğ u n u d ü ş ü n e n yaşlı adam, iki g ö z ü iki ç e ş m e
h â l â a ğ l ı y o r d u . Yalnız, A l m a n s u b a y ı , b u n u işitince çok
sevinmişti. •
G e m i , M a r m a r a d a y o l alıyor, onlar g ö z l e r i kendi iç­
l e r i n e v e anılarına dönük, denizi v e g ö k y ü z ü n ü görmek­
t e n uzak yalnızca d ü ş ü n ü y o r l a r d ı .
V a p u r Ç a n a k k a l e ' y e v a r ı n c a , g e n ç b o k s ö r v e arka­
d a ş l a r ı ambardan çıkarıldılar. Hafif çalkantılı lâcivert b o ­
ğ a z s u l a r ı v e masmavi g ö k y ü z ü , ö z g ü r l ü ğ ü n e n g ü z e l renk­
lerini t a ş ı y o r gibiydi. Üç a r k a d a ş , rıhtımda bekleyen bir
•otomobile bindirildi. B a ş l a r ı n d a yeni muhafızlarıyla Ç a ­
n a k k a l e ' n i n içinden g e ç e r e k kır yollarına çıktılar. Ağaçlık­
lar, b a ğ l a r , bahçeler, fundalıklar a r a s ı n d a n geçtiler. Bir
o v a d a , Paşa Çiftliği d o l a y l a r ı n d a , bir y e r d e otomobil dur­
d u . İndiler, burası, elli metrekarelik, sık telörgülerle ç e v ­
rilmiş b i r askerî kamptı. D ö r t y a n ı n d a silâhlı Hintli nö­
b e t ç i l e r v a r d ı . T e l ö r g ü l e r i n içinde sekiz ç a d ı r b u l u n u y o r ­
d u . Ü ç arkadaş, t e l ö r g ü l e r d e n içeri g i r i n c e çevrelerini
o n b e ş mahpus s a r ı v e r d i . E s a t bey, hemen bu o n b e ş ki­
ş i n i n d e hem Rus, hem d e Bolşevik o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i .
İ n g i l i z l e r , bunları türlü d o ğ u memleketlerinde p r o p a g a n d a
y a p a r k e n yakalamış, b u r a y a tıkmışlardı. G e n ç b o k s ö r , b u

311
a r a d a g ö z ü n ü n ısırdığı birine dikkatle bakınca b u n u n A r a p -
y a n Han'ındaki z i n d a n a r k a d a ş ı o l d u ğ u n u g ö r d ü . G e n ç
a d a m , b u zindan a r k a d a ş ı y l a s a r m a ş d o l a ş o l d u . S a n k i ,
kırk yıllık ayrılıktan s o n r a birbirlerine k a v u ş m u ş en y a ­
kın a k r a b a gibiydiler. M a p u s h a n e , zulüm ve işkence arka­
d a ş l ı ğ ı n ı n böyle bir kaderi v a r d ı . O n l a r ı n b ö y l e s a r m a ş
d o l a ş o l d u ğ u n u g ö r e n ö b ü r Ruslar, şaşırmış, aval a v a l
b a k ı y o r l a r d ı . E s a t b e y , kendilerine büyük kötülük y a p a n
z i n d a n c ı y a yaptığı o y u n u anlatınca ö b ü r ü s e v i n ç t e n e l ­
lerini çırptı. S o n r a B o k s ö r E s a t , g e n ç Rus'a s o r d u :
— H a n i , s e n , memleketine g i d i y o r d u n ?
— E v e t , hepimiz g i d i y o r u z . B u r a d a topladılar. B u r a ­
d a n bizi d e ğ i ş tokuş e d e c e k l e r . Burası fena y e r d e ğ i l .
Görüyorsun ya... Her gün güneş banyosu yapıyoruz. San­
ki k ö y y a ş a y ı ş ı g e ç i r i y o r u z . H e r haîde yakında g i d e c e ğ i z .
E s a t b e y , Ahmet efendiyle birlikte kendisine v e r i l e n ç a ­
dıra girerek çenesini ellerinin a r a s ı n a aldı ve a r p a c ı kum­
r u s u gibi d ü ş ü n m e y e başladı.
E v e t , Ruslarınki gibi yakında çıkıp gitmek u m u d u
o l u n c a burda birkaç g ü n g ü n e ş l i bir kamp y a ş a y ı ş ı g e ­
çirmek h i ç de fena değildi. Yalnız, hiç bir umudu o l m a d a n
b u t e l ö r g ü l e r arasında pineklemek, k o r k u n ç bir ş e y d i . H e ­
le kendisi gibi çok g e n ç , ç o k ateşli, çok hareketli bir in­
s a n için.
Ç a d ı r ı n karanlığında g ö z l e r i n i y u m u p da u y k u y a v a r ­
m a d a n ö n c e çetin bir k a r a r a k o l a y c a vardı. K a ç a c a k t ı . E r ­
tesi s a b a h , uyanır u y a n m a z ç e v r e s i n i kontrol e t m e y e b a ş ­
ladı. E v e t , kaçacaktı. A n a d o l u ' y a , ulusal d â v a n ı n ç o k t a n ­
d ı r iç ve dış düşmanlara karşı silâhı patlatıp d u r d u ğ u A n a ­
d o l u ' y a kaçacaktı, hiç o l m a z s a şu sıralarda pek a n l a m s ı z
g e ç e n y a ş a y ı ş ı bir anlam kazanacaktı. K a ç a r k a ç m a z d a
M u s t a f a Kemal'in açtığı ihtilâl b a y r a ğ ı altına g i r e c e k t i .
Artık, bu bayrak altından b a ş k a her y e r o n a haramdı.
Ş i m d i y e dek başından g e ç e n l e r , pişmiş t a v u ğ u n b a ş ı n d a n
g e ç m e m i ş t i . Kafasının içinde karınca gibi k a y n a ş a n a n ı ­
larını bu d ö n ü ş y e r i n d e bir kez d a h a b a ş t a n b a ş a y a ş a d ı :
O , 1887'de Altınmermer'de d o ğ m u ş bir İstanbul ç o c u ğ u y ­
d u . Ö z adı A h m e t E s a t T o m r u k ' t u . B a b a s ı E v k a f Nezcr

312
reti V a r i d a t Kalemi M ü d ü r ü M e h m e t Reşit b e y d i . H o v a r ­
da bir a d a m olan b a b a s ı , ö l d ü ğ ü n d e g e r i d e k ü ç ü k b i r
d ü k k â n d a n başka b i r ş e y bırakmamıştı. B e ş y a ş ı n d a ba­
b a d a n ö k s ü z kalan Ahmet, T a k s i m ' d e k i kira e v i n d e y a ­
ş a m a y a başladı. S o n r a , B o ğ a z i ç i ' n i n e n g ü z e l y e r l e r i n d e n
biri o l a n E m i r g â n ' a taşındılar. A h m e t E s a t için b u r a s ı
bir ç o c u k l u k c e n n e t i olarak kalacaktı. Bülbüllerin ş a k ı r
şakır şakıdığı koruluklarda, g ü n e ş l i kırlarda g e c e g ü n d ü z
koşup o y n a y a n v e s e r b e s t l i ğ i n unutulmaz tadını t a d a n
ç o c u k , z a m a n l a g ü r b ü z v e s a ğ l a m bir g ö v d e y e s a h i p o l d u .
Dağları, kırları h e y e c a n s ı z b u l m a y a b a ş l a y ı n c a işi d e n i z ­
ciliğe d ö k t ü . Emirgân'ın ünlü s a n d a l c ı s ı F o t a k i ' d e n y e l k e n
dersi aldı. Artık, deniz, g ü n g e ç t i k ç e o n u n için « k e n d i n i
meşkine v e r d i ğ i bir aşk o l m u ş t u . » A r a d a n g e ç e n bu e g ­
z e r s i z bol v e atak yıllar, o n u y a ş a y ı ş ı y l a d ö ğ ü ş ü s e v e n ,
atılgan, yi'rekli bir ç o c u k olarak yetiştirdi. Y a ş ı n a g ö r e
çok g e l i ş e n E s a t , yürekliliği, ataklığı ve c ü r e t k â r l ı ğ ı y l a
büyük, küçük herkesin g ö z ü n e ç a r p m a y a başladı.
O n a ilk s p o r dersini v e r e n H a r i c i y e N e z a r e t i M ü s t e ­
ş a r l a r ı n d a n T a l â t b e y o l m u ş t u . T a l â t b e y , ç o ğ u z a m a n ki­
mi arkadaşlarıyla korulukta b u l u ş u y o r , hem ş a k ı y a n b ü l ­
bülleri dinliyor, hem de « i s t i b d a t , h ü r r i y e t » , s ö z c ü k l e r i n i
yineleyip d u r u y o r l a r d ı .
E s a t , bir g e c e yemekte b u s ö z c ü k l e r i n n e anlama g e l ­
diğini d a y ı s ı n a s o r m u ş , a r a l a r ı n d a ş ö y l e bir k o n u ş m a g e ç ­
mişti :
— D a y ı , s a n a bir ş e y s o r a c a ğ ı m .
— Ne s o r a c a k s ı n ?
— « H ü r r i y e t » , istibdat» ne demektir?
Ç o c u ğ u n d a y ı s ı , bir z e n b e r e k gibi y e r i n d e n fırlamıştı,
lokmaları a ğ z ı n d a kalmıştı. Y ü z ü kül gibiydi. Faltaşı gibi
açılan gözlerini y e ğ e n i n i n g ö z l e r i n e dikmişti :
— Bu s ö z l e r senin a ğ z ı n d a ne g e z i y o r , n e r e d e n işit­
tin b u n l a r ı ? diye bağırdı.
Bunların tehlikeli v e tekinsiz s ö z c ü k l e r o l d u ğ u n u s e ­
z e n E s a t , bunları kimden işittiğini söylememek akıllılığını
g ö s t e r d i . Kendini büyük bir g ü n a h işlemiş gibi d u y u y o r ­
d u . B u n l a r ı dayısına n e d e n söylemişti? Ç e n e s i n i kitleyip
313
y a t a ğ ı n a girdikten s o n r a bile b u n u n ü z ü n t ü s ü y ü r e ğ i n i
j ç i n için yakmıştı.
E s a t , sabahı iple çekti ve dışarı fırlar fırlamaz iik işi
g i d i p T a l â t beyi bulmak oldu. G e c e k i işi o l d u ğ u gibi o n a
anlattı. T a l â t b e y , g ü l e r e k :
— Aferin E s a t , d e d i . S e n i n mert bir a d a m olacağını
JDU halin ispat etti. N i ç i n bana s o r m a d ı n ? S e n , bunları a n -
Jayacak y a ş a gelmedin d a h a . Bir g ü n gelir, anlarsın. S a ­
kın bir daha bu kelimeleri kimseye s o r m a . H i ç bir y e r d e
söyleme.
Esat'ın s p o r h e v e s i d a h a çok artarak s ü r ü p g i d i y o r ­
d u . G ö v d e s i n i çelik gibi y a p a n deniz sporlarını aralıksız
s ü r d ü r ü y o r , Baltalimanı çayırında yapılan pehlivan g ü r e ş ­
lerini s e y r e d i y o r , o n l a r gibi ünlü pehlivanlardan biri o l ­
mak u ğ r u n a y a n ı p t u t u ş u y o r d u .
Bir g ü n , d a y ı s ı , o n u g ö t ü r ü p G a l a t a s a r a y Sultanisi'ne
yatılı olarak y a z d ı r d ı . M ü d ü r A b d u r r a h m a n Ş e r e f b e y d i .
Y a z a r Ruşen E ş r e f , Hintli F u a t v e J a p o n y a s u l a r ı n d a bat­
mış olan E r t u ğ r u l ' u n ç a r k ç ı s ı n ı n o ğ l u Kemal'le ü ç ö k s ü z
olarak y a n y a n a o k u y u p F r a n s ı z c a y ı ö ğ r e n d i l e r .
Bir g ü n , Hintli Fuat'ın eline g e ç e n bir F r a n s ı z c a pul­
c u l u k g a z e t e s i , Esat'ın başına belâ açmakta g e c i k m e d i .
B u g a z e t e y e adreslerini g ö n d e r e r e k d ü n y a n ı n türlü ülke­
leriyle pul d e ğ i ş t o k u ş u yapmak hevesine kapıldılar. İç­
lerinde Ruşen E ş r e f de olarak F r a n s ı z p o s t a n e s i n d e p o s t ­
restant olarak g a z e t e y e adreslerini g ö n d e r d i l e r . B u d o
o z korkusuz olmadı: Ü ç ü , Bankalar c a d d e s i n d e k i F r a n s ı z
p o s t a n e s i n i n ö n ü n e g e l i n c e Esat, birdenbire p o s t a n e n i n
k a p ı s ı n d a n içeri daldı. G o c u ğ u n elinde mektubu g ö r e n
m e m u r şaşkın :
— Ç o c u ğ u m , s e n b u r a y a nasıl geldin? Dikkat et, kim­
s e g ö r m e s i n ! Ç a b u k kaç!
Diyerek mektubu da o n u n elinden alıp d a m g a l a d ı .
O n beş g ü n s o n r a , E s a t , aynı memurun g ü l e r y ü z l e
kendisini karşıladığını g ö r d ü , memur ona bir tomar kâ­
ğ ı t uzatmıştı :
— Al şunları kaç, belânı bulacaksın.
Kâğıtları alıp kendisini bekleyen arkadaşlarını ' b u l -

314
d u . F r a n s a ' n ı n türlü ş e h i r l e r i n d e n bir yığın karptostal
g e l m i ş t i . Ü ç a r k a d a ş , s e v i n ç içindeydiler. Kimsenin y a p a ­
m a d ı ğ ı bir işi becerebilmiş, A v r u p a ' n ı n ö n ü n d e y ü k s e l e n
s a ğ ı r v e kalın d u v a r d a bir gedik açmışlardı. B u delikten
A v r u p a ' n ı n güzellikleri kendilerine tatlı soluklar ü f l ü y o r d u .
B u bir süre böyle s ü r d ü . Ü ç a r k a d a ş , bir g ü n Paris'­
t e n g e l e n kartpostallar a r a s ı n d a bir de T ü r k ç e yazılı bir
k a r t b u l d u . Kartta ş ö y l e y a z ı y o r d u : « İ s t i b d a d ı n hür ç o ­
c u k l a r ı ! S i z i tebrik e d e r , ihtiyatlı olmanızı t a v s i y e ederim!»
İmza: « A h m e t Rıza.»
Ü ç a r k a d a ş , A h m e t Rıza'nın kim o l d u ğ u n u v e kendi­
l e r i n e n e d e n ihtiyat salıkladığını anlayamadı.
E s a t , bu bilmeceyi ç ö z m e k ü z e r e komşuları D o k t o r
İhsan beye başvurdu :
— D o k t o r bey, ş u n u n anlamı nedir? B e n , a n l a y a m a ­
d ı m . Kartı alıp da üstündeki y a z ı y ı o k u y a n d o k t o r u n y ü ­
z ü k o r k u d a n kül gibi o l m u ş t u .
— S e n , deli mi o l d u n , be o ğ l u m ? Allah, A l l a h , bu
kart s a n a nasıl geldi?
E s a t ' ı n hikâyesini d i n l e y i n c e korkusu daha ç o k ar­
tan doktor :
— N e ? S e n , F r a n s ı z p o s t a n e s i n e mi girip ç ı k ı y o r s u n ?
— Evet!
— H a y r e t , hafiyeler seni şimdiye kadar nasıl o l u p
d a yakaiayamadılar. B u kartın üzerindeki y a z ı n ı n n e d e ­
mek o l d u ğ u n u sana k ı s a c a anlatayım.
S o n r a , padişahın istibdat yönetimini v e b u n u yıkmak
u ğ r u n a içerde v e d ı ş a r d a ç a l ı ş a n g ö z ü pek adamların b u ­
l u n d u ğ u n u , işte d ı ş a r d a çalışanların başında b u l u n a n ı n
da ç o k tehlikeli bir adam s a y ı l a n A h m e t Rıza b e y o l d u ğ u ­
nu anlattı.
S o n r a , Esat'ın g ö z l e r i ö n ü n d e kartı yırtıp bin p a r ç a
e d e r e k attı. Esat, o z a m a n , elinde bir kart y e r i n e bir b o m ­
b a taşıdığını anlamış v e ç o k korkmuştu.
B i r hafta b a ş ı , yine g i ş e y e u ğ r a y ı p bir tomar kart­
p o s t a l alan küçük E s a t , y a ğ m u r altında k o ş a r a k p o s t a ­
n e d e n uzaklaşırken b i r d e n b i r e b a ş ı n a a ğ ı r bir ş e y l e v u ­
r u l d u ğ u n u d u y d u v e y a ğ m u r sularının içine y u v a r l a n d ı ;

315
bayılmıştı. Kendine gelir gibi o l u n c a kulaklarında bir u ğ u l ­
tu d u y d u . Kulaklarına tekerlek gürültüleri de g e l i y o r d u .
N e r d e o l d u ğ u n u anlamak v e biraz kımıldamak i s t e y i n c e
kafasına inen ağır bir d a r b e y l e y e n i d e n k e n d i n d e n g e ç t i .
G ö z l e r i n i açtığında kendini tavuk kümesine b e n z e y e n
d e m i r bir kafesin içinde b u l d u . Bu kafes g e n i ş ç e bir o d a ­
nın k ö ş e s i n d e b u l u n u y o r d u . K a r ş ı s ı n d a bir m a s a , m a s a ­
nın b a ş ı n d a da kıpkırmızı fesli ve palabıyıklı, iri y a r ı d ö r t
kişinin o t u r d u ğ u n u g ö r d ü . E s a t ' a k o r k u n ç bir k a r a d ü ş
g ö r ü y o r m u ş gibi geldi. A d a m l a r d a n biri ö t e k i l e r i n e :
— C o n uyandı! dedi.
Q ö r t adam da kafesin y a n ı n a gittiler. Birisi o n a
— Ulan Conların piçi!
D i y e bağırarak içi su dolu y a n g ı n k o v a l a r ı n d a n birini
kaldırıp Esat'ın başından a ş a ğ ı b o c a etti :
E s a t korkusundan :
— A n n e ! A n n e ! diye bağırıp a ğ l a m a y a başladı. S o ­
ğ u k t a n v e korkudan küçük g ö v d e s i z a n g ı r z a n g ı r titriyor,
dişleri birbirine v u r u y o r d u . A d a m l a r , bu hale keyifli ke­
yifli g ü l ü y o r d u . B u sırada d ı ş a r d a h e y e c a n l ı k o ş u ş m a l a r ,
kılıç şakırtıları işitildi. D ö r t a d a m , k o r k u y a b e n z e r b i r
s a y g ı y l a yerlerinden fırladılar. G e l e n , A b d ü l h a m i d ' i n e n
y a k ı n v e güvenilir adamı, hem d e e n k o r k u n ç adamı F e -
him Paşa'ydı. Esat'ı alıp bir o d a y a g ö t ü r d ü l e r . F e h i m Pa­
ş a , p a ş a giyneğiyle masanın başında o t u r u y o r d u , p a b u ­
c u n pahalı o l d u ğ u n u g ö r e n E s a t , s u b a y l a r ı n v e z a p t i y e ­
lerin bacakları a r a s ı n d a n dalarak kapıdan dışarı fırladı
v e v a r g ü c ü y l e koridorlarda k a ç m a y a başladı. B o ş u n a y -
d ı . Ç a b u c a k ö n ü n ü keserek o n u yakaladılar. Sille t o k a t
o ğ l a n ı sersem ettiler. E s a t , bu a r a d a m a s a n ı n ü z e r i n d e ­
ki • m ü r e k k e p dolu bir hokkayı kaptığı gibi kendine en
ç o k tokat sallayan Fehim Paşa'nın g e n ç v e çalımlı y a ­
v e r i n i n suratına fırlattı. Y a v e r i n y ü z ü n d e n a ş a ğ ı a k a n
kapkara mürekkep s a ğ n a ğ ı , fiyakalı g i y n e ğ i n i b e r b a t et­
mişti.
Bu kez, odadakiler, tıpkı bir a r s l a n a saldırır gibi E s a -
tın ü s t ü n e atıldılar. Y u m r u k l a r ı , çizmeleri altında o n u ç ö ­
kerttiler, çiğnediler v e ü z e r i n d e tepindiler. O ğ l a n bir k e z

316
d a h a bayılıp kendinden g e ç t i . « A k l ı başına g e l d i ğ i n d e
k e n d i n i b a ş k a bir o d a d a b u l d u . B u r d a bir yatak, b i r s a n ­
d a l y e , bir d e g a z lâmbası v a r d ı . » G a z lâmbası, y a n d ı ğ ı n a
g ö r e g e c e olmuştu.
Y a v a ş ç a y a t a ğ ı n d a n kalktı. Kapıya gitti, kilitliydi. K a ­
ç ı l a c a k gibi değildi, Aklına k o r k u n ç bir d ü ş ü n c e g e l d i :
O d a y ı y a k a c a k t ı . Ö f k e y l e lâmbayı eline aldıysa d a o d a y l a
birlikte kendisinin d e y a n a c a ğ ı n ı d ü ş ü n e r e k v a z g e ç t i . A v a ­
z ı ç ı k t ı ğ ı n c a b a ğ ı r m a y a başladı. B u n u n ü z e r i n e açılan
k a p ı d a n iri yarı iki muhafız içeri girdi.
Birisi :
— B a r u t gibi ç o c u k be! dedi. S o n r a , ellerini o n a d o ğ ­
ru u z a t a r a k derin ısırık yerlerini g ö s t e r d i
— B a k , ne y a p t ı n !
— Karnım aç!
— Bu y a ş t a ç o c u ğ u b a ş t a n çıkaran kim a c a b a ? A r s -
lan y a v r u s u be! Nasıl d a dikiliyor. U l a n C o n ! B i l i y o r mu­
s u n n e y a p t ı n ? P a ş a n ı n n e y ü z ü kaldı, n e d e üstü başl.
M ü r e k k e p içinde bıraktın be. E... C o n ' u n tablasını getirin.
B i r t e p s i d e yemek g e l d i . O ğ l a n , tepsinin b a ş ı n a ç ö k ­
t ü . O , iştahla tepsideki yemekleri silip s ü p ü r ü r k e n mu­
h a f ı z l a r ı n y ü z ü n d e y u m u ş a k , a c ı m a y a b e n z e y e n bir anlam
belirmişti.
H e r y a n ı çürükler içinde kalan ç o c u k , b u o d a d a tam
b e ş g ü n kaldı. S o n s a b a h , o n u yataktan kaldırarak y i n e
Fehim Paşa'nın odasına götürdüler. Galatasaray'ın mu­
b a s s ı r l a r ı n d a n Ş e v k e t beyi çatık kaslarıyla o r d a kendisi­
n i b e k l e r buldu. Ç o c u ğ u n a ğ l a m a s ı n a sinirlenir g ö r ü n e n
m u b a s s ı r , o n u s u s t u r d u . Ş e v k e t bey, ç o c u ğ u teslim alır­
ken :
— Üç defa « p a d i ş a h ı m çok y a ş a ! » diye b a ğ ı r ! d e d i .
O da üç kez bütün g ü c ü y l e b a ğ ı r d ı .
Y o l d a giderlerken Ş e v k e t b e y , o n a :
— V a h , v a h , o ğ l u m , d e d i , nasıl o l d u b u iş? A h , b ö y ­
le b a ş ı n d a n b ü y ü k işlere ne g i r e r s i n ? D u a et, İmrahor
F a i k P a ş a ' y a ! B e r e k e t v e r s i n , p a ş a , aile d o s t u m u z d u , yok­
sa gittindi!
Ş e v k e t b e y , b ö y l e k o n u ş u r k e n hiç d e a z a r l a y ı c ı d e -
ğ i l d i . Y ü z ü n ü n sempatik ç i z g i l e r i n d e ç o c u ğ a karşı içten
b i r dostluk d u y d u ğ u g ö z e ç a r p ı y o r d u . Ç o c u k d a b u n u a y ı r t
etmekte gecikmemişti. Ş e v k e t b e y i n bakışlarında y ü r e k ­
lendirici bir anlam da v a r d ı .
O k u l a v a r d ı k l a r ı n d a d e r s nazırı C e m i l b e y i n o d a s ı n ­
d a y ü z ü korku v e ö f k e karışığı d u y g u l a r l a s a p s a r ı k e s i l ­
mişe b e n z e y e n d a y ı s ı y l a karşılaştı. S o n r a , Ş e v k e t b e y i n
ö n ü n e düşerek sınıfa g i d e n E s a t , bütün ç o c u k l a r ı n g a r i p
v e y u v a r l a k bakışlarını ü z e r i n d e d u y d u : S ü t d ö k m ü ş k e ­
d i gibi gidip s ı r a s ı n a o t u r d u . S ı r a s ı n ı n g ö z ü a r a n ı r k e n h a l ­
laç p a m u ğ u gibi atılmıştı. Kitaplarını, defterlerini d e r l e ­
y i p topladı. Ş e v k e t b e y i n u y a r m a s ı n a u y a r a k hiç kimse­
y e a ğ z ı n d a n bir tek s ö z c ü k kaçırmadı. Yalnız, g ö v d e s i n -
deki y a r a bereler s ı z l ı y o r d u . Kendisini m u a y e n e eder*
d o k t o r , okulun revirine yatırılmasını z o r u n l u g ö r d ü . B i r ­
k a ç g ü n b ö y l e c e dinlendikten s o n r a , h a s t a n e d e n ç ı k ı n c a
hemen R u ş e n E ş r e f l e Hintli Fuat'ı v e Kemal'i b u l d u v e
onlara b a ş ı n d a n g e ç e n l e r i n o k t a s ı noktasına anlattı.
« A r t ı k « h ü r r i y e t i » anladığı gibi « i s t i b d a t ı » d a a n l a ­
mıştı. Akşamları, o k u l d a B e k i r A ğ a ' n ı n d a v u l u y l a o k u n a n
« p a d i ş a h ı m , çok y a ş a ! » d u a s ı n ı , « d a l k a v u k » , « h a f i y e » s ö z ­
cüklerinin anlamını da anlamıştı.
O k u l tatile girmişti. Yalnız, küçük E s a t ' ı n d e r d i bit­
memişti. A k ş a m l a r ı , h e r k e s o n u n l a k o n u ş u p g ö r ü ş m e k t e n
çekiniyor, o n a y a b a n c ı y m ı ş gibi d a v r a n ı y o r d u . B u , o k u l
arkadaşları v e ö ğ r e t m e n l e r a r a s ı n d a b ö y l e o l d u ğ u g i b i
s o k a k t a , aile ç e m b e r i içinde de b ö y l e y d i .
B u « b e l â l ı » ç o c u k , artık d ö r t yanının a t e ş t e n bir ç e m ­
berle çevrildiğini g ö r e n bir a k r e p gibi umarsızlık içinde
kaldığını d u y u y o r v e b u ç e m b e r i kırıp ö t e y e g e ç m e y i d ü ­
ş ü n ü y o r d u . Yalnız, ne yazık ki elindeki o l a n a k l a r pek c ı ­
lız, pek hiçtendi. Y ü r e k l i l i ğ i n d e n ve bir y e r e kaçıp gitmek
b u b o ğ u c u y e r l e r d e n uzaklaşmak isteğinden b a ş k a hiç b i r
y a r d ı m c ı s ı y o k t u . D a y ı s ı , evlenmiş, kız kardeşi e v l e n m i ş ,
b a b a d a n kalan d ü k k â n satılmış, o n u n p a y ı n a b i r k a ç altın
lira d ü ş m ü ş t ü . Ş i m d i , bu i ç i n d e n çıkılmaz gibi g ö r ü n e n
ç e m b e r d e n kurtulmanın bir tek ç a r e s i v a r d ı : K a ç m a k , s o n ­
s u z l u ğ a kaçmaktı. N e r e y e kaçabilirdi, b i l m i y o r d u . Yine-

318
komşuları D o k t o r İhsan b e y e açıldı. O :
— E v l â t , ç o k iyi e d e r s i n . S e n i n g i d e c e ğ i n biricik
memleket İngiltere'dir. Bu h ü r memlekette iyi bir d e n i z ­
ci o l u r s u n . Y o k s a , bu kafa ile kalırsan, korkarım, o â ş ı k
o l d u ğ u n d e n i z e , bir g ü n hafiyeler tarafından atılır, balık­
lara y e m o l u r s u n , d e d i .
Elindeki birkaç altınla İngiltere'ye gitmeyi kararlaş­
tıran E s a t , bu işi d a y ı s ı n a da a ç t ı ; o n u n da rızasını aldı.
Ö m r ü n d e b o ğ a z i ç i v a p u r l a r ı n d a n b a ş k a s ı n a binmemiş o l a n
E s a t , b i r y a h u d i i ş p o r t a c ı n ı n t u z a ğ ı n a d ü ş e r e k limanda
demirlemiş bir İngiliz şilebine biletsiz binmek ve k a ç a k
bir y o l c u gibi y o l a çıkmak z o r u n d a kaldı. Y a h u d i , rıhtım­
d a d o l a ş a n ç o c u ğ u g ö z ü n e kestirerek iki altınını almış v e
bu v a p u r u da b i n e c e ğ i v a p u r olarak bildirmişti. Biletini
alınmış f a r z e d e n E s a t , kollarını sallaya s a l l a y a v a p u r a
bindi. K o y n u n d a k i b i r k a ç altınından v e elindeki ç a m a ş ı r
b o h ç a s ı n d a n v e bir d e o n ü ç y a ş ı n d a n b a ş k a bir e ş y a s ı
v e varlığı y o k t u . Ç a m a ş ı r b o h ç a s ı y l a o n u işçilerin a r a s ı n ­
da vapura sokan yahudi, ç o c u ğ u n , çamaşır bohçasını da
k a m a r a y a k o y a c a ğ ı z diyerek alıp s a v u ş m u ş , o n u ip-ip A l ­
lah sivri külah bırakmıştı.
V a p u r kalktıktan s o n r a , kaçak y o l c u olarak y a k a l a ­
nan E s a t , İngiliz kaptanının karşısına çıkarıldı. A ğ z ı n d a k i
p i p o s u y l a v e ş i ş m a n g ö v d e s i , kıpkırmızı y ü z ü , a k s a ç l a ­
rıyla karşısına dikilen kaptan, k o r k u t u c u bir s e s l e b a ğ ı r a ­
rak bir ş e y l e r s ö y l ü y o r d u . O da o r t a d a bir yanlışlık o l ­
d u ğ u n u s a n a r a k , F r a n s ı z c a bilet parasını v e r d i ğ i n i a n ­
latmak istediyse de dinletemedi. G e m i kalkmış, M a r m a r a ' ­
nın tatlı renkli ve hafif r ü z g â r l ı suları ü z e r i n d e salınarak
Ç a n a k k a l e ' y e d o ğ r u ilerliyordu. B ü t ü n t a y f a l a r d a önemli
Wr ş e y v a r m ı ş gibi Esat'la kaptanın b a ş ı n a toplanmıştı.
E n s o n r a , ağlamalar, y a l v a r m a l a r l a kaptanın öfkesini y a ­
tıştıran E s a t , iyi yürekli bir a d a m olan kaptanla ahbaplık
kurmakta g e c i k m e d i . Ö k s ü z o l d u ğ u n u a n l a t ı n c a k a p t a n ,
o n a a c ı d ı , yanına o t u r t t u . G ü z e l yemeklerle o n u n k a m ı ­
nı d o y u r d u . Kıvırcık s a ç l a r ı y ü z ü n d e n o n a « K ı v ı r c ı k » a n - '
lamına g e l e n C u r l y - K ö r l i adını taktı. K a p t a n o n u y a h u d i
i ş p o r t a c ı n ı n nasıl dolandırdığını anlamıştı. O , artık, E s a t ' a

319
o ğ l u y m u ş gibi d a v r a n ı y o r d u . O n u çok c a n a yakın bulmuş­
t u . B a b a - o ğ u l o l m u ş l a r d ı . E s a t , kaptana « D a d » d i y e ü n -
l ü y o r d u . İngilizce baba anlamına gelen b u s ö z c ü k l e ç a ğ ­
rılmasını kaptanın kendisi istemişti.
ingiltere'ye d o ğ r u b u y o l c u l u k ü ç a y s ü r d ü . Liverpool
limanına y a n a ş a n g e m i d e n karaya çıkan b a b a - o ğ u l , tre­
ne binerek L o n d r a ' y a yollandılar. O zamanlar, İngiltere'­
y e v i z e s i z girilip çıkıldığından E s a t , k o l a y c a L o n d r a ' y a
gidebildi. Z a t e n , bu ö z g ü r l ü k ülkesi, d ü n y a n ı n bütün ko­
v a l a n a n d ü ş ü n c e adamlarıyla ö z g ü r l ü k ş a m p i y o n u ihtilâl­
c i l e r e açıktı. Ö l ü m v e z i n d a n k o r k u s u n d a n kaçan herkes,
soluğu burda alıyordu.
D a d , Esat'ı kendi aile y u v a s ı n a g ö t ü r d ü . B u , sıcak­
kanlı, demir g ö v d e l i o ğ l a n , az z a m a n d a bütün ailenin sev­
g i s i n i v e g ü v e n i n i k a z a n d ı . E s a t d o ğ d u ğ u g ü n d e n beri
kimseden g ö r m e d i ğ i ş e f k a t v e s e v g i y i b u aile o c a ğ ı n d a
tattığını a n l ı y o r d u . O n a , yaptığı yanlışlıklar y ü z ü n d e n bir
t e k fiske v u r a n olmadı. H e r k e s , ona tatlı, anlayışlı öğütler
v e r e r e k eksiklerini b ü t ü n l e m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . Ak s a ç l ı , tat­
lı Mami o n u İngiliz okuluna yatırdı. M a m i , o n a ç o k d ü ş ­
k ü n d ü . H e r türlü uygarlık gereksinimini d o y u r u y o r , o n a
ö m r ü n d e bir kez d a h a y a ş a y a m a y a c a ğ ı bir c e n n e t ç o c u k ­
luğu y a ş a t ı y o r d u . D a d , y i n e seferlere ç ı k ı y o r d u . B u sıra­
lardaydı ki E s a t , İstanbul'da, T ü r k i y e ' d e ihtilâl o l d u ğ u n u ,
istibdadın yıkılarak « h ü r r i y e t » d e n e n nesnenin e n s o n r a
T ü r k i y e ' y e de geldiğini işitti. D a d de artık emeklive ay­
rılmıştı
Esat'ın ilk g e n ç l i ğ i n ilk basamağına adımını attığı
g ü n l e r d e n bir g ü n , Mami ç o k g ü z e l yemekler pişirdi, g ü ­
z e l bir s o f r a b a ş ı n a oturdular. Ç o k sevinçli bir a k ş a m y e ­
m e ğ i n d e n s o n r a , D a d , a ğ z ı n d a piposuyla bir koltuğa ku­
rulmuştu. Mami de Esat'ı karşısına alarak ş ö y l e bir ko­
n u ş m a k o n u s u açtı :
— ( C u r l y ) , e v l â d ı m , bu akşam artık y a ş a y ı ş ı n ı n ilk
d ö n ü m noktasıdır. G e r e k b e n , gerek D a d , seni b ö y l e kar­
ş ı m ı z d a d i n ç , kuvvetli, zeki g ö s t e r d i ğ i m i z h a y a t y o l l a r ı n ­
d a n a y r ı l m a z bir d u r u m d a g ö r d ü k ç e , g ö ğ ü s l e r i m i z g u r u r ­
l a k a b a r ı y o r . O ğ l u m , y a l n ı z d o ğ d u ğ u n memleketin malı

320
o l d u ğ u n u hiç bir vakit unutma. E v e t , senin kanın, dinin
h e p oranındır. B i z , İngilizlerin, s a n a verdiğimiz eğitimle
s e n i kendi benliğinden, memleketinden ayırıp bizlere mal
e t m e y e k a f i y e n hakkımız y o k t u r . B u , bizim prensibimizin
dışındadır. S e n , n e d o ğ d u y s a n o s u n v e öyle olmalısın. O ğ
lum, aslını inkâr e d e n e h a r a m z a d e derler. H e r ne o l u r s a n
ol, ne mesleğe g i r e r s e n gir, her z a m a n d o ğ d u ğ u n y u r d a
y a r a r ı n o l s u n . B u n a dikkat et. B u n u hiç bir z a m a n unut­
ma. Bir i n s a n ı n y u r d u her ş e y i n üstündedir ve her ş e y ­
den ö n c e gelir. İşte b u , bizim İngiliz eğitiminin temelini
m e y d a n a getirir. S e n de bu eğitimden ayrılmaz, bir g ü n
d o ğ d u ğ u n vatana bir iyiliğin d o k u n u r s a , öldükten s o n r a ,
benim r u h u m u ş â d etmiş o l u r s u n .
Esat'ın g ö z l e r i y a ş a r m ı ş , y ü r e ğ i ısınmıştı. Mami'nin
o n a v e r d i ğ i ö ğ ü t , ne büyük, ne değerli ve insancıl bir
öğüttü!
S o n r a D a d , p i p o s u n u çekerek Mami'nin ö ğ ü d ü n ü ş ö y ­
le bütünledi :
— O ğ l u m , Mami'nin s ö z l e r i n e benim de katacak bir­
k a ç s ö z ü m var. Hayatta ne iş y a p a r s a n y a p , yaptığın iş,
başkaîarınınkinden yüksek o l s u n . M ü c a d e l e e d e r s e n ken­
d i n d e n z a y ı f , â c i z kimselerle etme. Çarptığın insan, ken­
d i n d e n ü s t ü n o l s u n ki mücadelenin bir değeri o l s u n .

L o n d r a ' n ı n bıçakla kesilecek gibi koyu sisli bir g ü ­

n ü y d ü . E s a t , bale okuluna g i d e n ve bir z a m a n d a n b e r i
tanıştığı E v e l y n ' l e a ğ ı r c a hastalanarak çevresini k a y g u -
y a d ü ş ü r e n Mami'nin y a t a ğ ı n ı n b a ş u c u n d a diz ç ö k m ü ş ,
y a s a b e n z e r d u y g u l a r içinde s u s u y o r d u . E v e l y n , E s a t ' l a ­
rın k o m ş u s u y d ü . « G ü z e l y ü z l ü , zarif endamlı, sarı s a ç l ı ,
mavi g ö z l ü » bir kızdı. S a n a t alanında parlak bir g e l e c e ğ e
s a h i p o l d u ğ u s ö y l e n e n g e n ç kızla E s a t , her rastlaştıkça
birbirlerine a y g ı n b a y g ı n b a k ı y o r l a r d ı . G e n ç kızın birçok
m a s u m flörtü o l d u ğ u n u g ö r e n E s a t , o n u n üstüne ç o k ç a
d ü ş m ü y o r d u . Ç o ğ u z a m a n , erkek grupları a r a s ı n d a g ö ­
r ü n e n E v e l y n . Esat'ı nerde g ö r ü r s e g ö r s ü n hemen b ü t ü n
a r k a d a ş l a r ı n d a n ayrılıp o n u n y a n ı n a g e l i y o r d u . Kimi z a ­
m a n , el ele t u t u ş u y o r , s i n e m a y a gidiyorlardı. Bir ş e y , her

321 3 / F . : 21
g ü n onları her türlü ilgilerinden koparıp biraz d a h a b i r ­
birine y a k l a ş t ı r ı y o r d u . E v e l y n ' i n b a b a s ı , bir k u y u m c u y d u .
Halleri vakitleri y e r i n d e y d i . K u y u m c u Walter, ö y l e d ü k k â ­
nında o t u r u p pinekleyen esnaftan değildi. G e n ç l i ğ i n d e t ü r ­
lü s p o r l a r l a u ğ r a ş m ı ş , şampiyonluklar almış b i r a d a m d ı .
Esat'ı ç o k s e v i y o r d u . O n u n l a karşılaşınca hep ünlü T ü r k
pehlivanlarından s ö z ediyor, bunların d ü n y a d a sırtını y e ­
r e g e t i r e c e k kimse olmadığını s ö y l e y i p d u r u y o r d u . K o c a
Y u s u f , K a r a A h m e t , Kurtdereli, o n u n h a y r a n o l d u ğ u kuv­
v e t tanrılarıydı. A v r u p a g ü r e ş minderlerinde m u c i z e l e r y a ­
ratmış olan bu pehlivanların güreşlerini hep s e y r e t m i ş t i .
« T ü r k gibi kuvvetli!» s ö z ü n ü her zaman z e v k l e yineliyor­
du.
İşte, Evelyn'lerle b ö y l e c e tanışan Esat, Mami'nin b a ş
u c u n d a g e n ç kızla y a n y a n a diz çökerken k a d ı n c a ğ ı z ı n
şefkatli ve tatlı bakışları birinden ö b ü r ü n e gidip g e l i y o r ,
sanki onlara bütün yaşayışları b o y u n c a mutluluk diliyor
g i b i y d i . «İkiniz birbirinize b a ğ l a n ı y o r s u n u z , dikkat e d i n ! »
d e r gibi bir hali v a r d ı .
D o k t o r u n reçetesini e c z a n e d e n yaptırmak ü z e r e kal­
kıp dışarı çıkarken E v e l y n de kendi isteğiyle o n u n y a n ı n a
katıldı, b e r a b e r c e e c z a n e y e gidip ilâçları yaptırdılar; e v e
yollandılar. Bu s ı r a d a , kalabalık bir kolejli g r u b u b a ğ r ı ­
şıp ç a ğ r ı ş a r a k onlara d o ğ r u ilerliyordu. S i s , ö y l e k o y u idi
ki insan birkaç adım ö n ü n ü g ü ç g ö r ü y o r d u . Kolejliler, k ö r
gibi geldiler, Evelyn'le Esat'a şiddetle tosladılar. G e n ç kız
bir y a n a , Esat'ın ilâç şişeleri bir y a n a fırladı. Ş i ş e l e r kal­
dırımda p a r ç a l a n d ı , ilâçlar d ö k ü l ü p saçıldı.
S a n k i , bilerek yapılmışa b e n z e y e n bu ç a r p ı ş m a , E s a t ' ı
çileden çıkarmıştı. Kendisini İstanbul sokaklarında h a y ­
laz ç o c u k l a r l a d ö ğ ü ş t ü ğ ü günlerin havası v e öfkesi i ç i n ­
d e bulmasıyla kendisine ç a r p a n delikanlının ç e n e s i n e « y a -
r a d a n a s ı ğ ı n a r a k » G a l a t a s a r a y ' ı n ünlü B a y r a m p a ş a y u m ­
r u ğ u n u yapıştırması bir oldu. Y u m r u ğ u y i y e n delikanlı,
n a k a v t olmuş bir b o k s ö r yumuşaklığıyla c a d d e n i n o r t a s ı ­
na serildi.
Kolejli delikanlı, ölü gibi y e r d e y a t a d u r s u h , o r d a k l
y a ş l ı bir a d a m c a ğ ı z ı n elinden b a s t o n u n u k a p a n E s a t , k o -

322
lejli ç o c u k l a r ı ö n ü n e kattığı gibi kovalamaya b a ş l a d ı . Ç o ­
c u k l a r da k o r k u y a kapılmış, topukları kıçlarını d ö ğ e r e k
v e b a ğ r ı ş a r a k kaçışıyorlardı. B u sırada Esat'ın kulağına
tanıdık bir s e s geldi :
— ( C u r l y ) ne y a p ı y o r s u n ? Artık, yetişir.
B u , E v e l y n ' i n babası k u y u m c u Walter'di.
— S a n a çarpanı bayılttın! B u n l a r d a n ne i s t i y o r s u n ?
Esat, b i r a z s o n r a d ö ğ ü ş m e y d a n ı n d a a ğ z ı n d a k i p i p o s u y r a
beliren Dad'i g ö r d ü . A d a m c a ğ ı z , koşarak o n u n y a n ı n a
gelmişti. « H e m g ü l ü y o r , hem d e suratını a s m a y a ç a l ı ş ı ­
yordu.»
— D a d , bu herifler, elimdeki ilâç şişeleriyle b e r a b e r
Evelyn'i d e y e r e d ü ş ü r d ü l e r .
İş, karakola d ü ş m ü ş t ü . İngiliz emniyet komiseri eli­
ne bir g o l f b a s t o n u alarak E s a t ' a ş ö y l e bir d e r s v e r d i :
— C u r l y , b a s t o n , s p o r d a golf oynamak içindir. Ç o ­
banlar, h a y v a n gütmek için kullanırlar. İngiliz k a n u n u n d a
bastonla k a v g a etmenin c e z a s ı ağırdır. Allah i n s a n l a r a
el, kol v e r m i ş . Bir d a h a k a v g a e d e r s e n ellerin, kollarınla
et. K a n u n d a b u n u n hiç bir c e z a s ı yoktur. E ğ e r ikiniz de
kollarınız, ellerinizle k a v g a etmek isterseniz kimse s i z e
karışmaz. Bizim k a n u n u m u z buna elverişlidir. Y a l n ı z iki
y a n d a n biri k a v g a d a n v a z g e ç e r y a d a y e r e d ü ş e r s e ö t e ­
ki o n a vurmamalıdır. V u r u r s a c e z a y a çarpılır.
O zaman, Esat :
— E v e t , komiser b e y , d e d i , bizde de b ö y l e d i r . P e s
e d e r s e tamamdır!
— H a y d i , git, şimdilik, u c u z kurtuldun.
K a r a k o l d a n çıkıp e v e g i d e r l e r k e n M r . W a l t e r :
— C u r l y , d e d i , nasıl bayılttın o delikanlıyı? O, kole-
iin b o k s ş a m p i y o n u imiş. Dikkat et. Kolejliler s e n i n peşini
bırakmayacaklardır.
— M r . Walter, boks nedir anlamam. Yalnız, bizim
bir y u m r u ğ u m u z v a r : B a y r a m p a ş a y u m r u ğ u ! İndi mi ta­
mam iş!
D a d gülerek :
• — Ne d e d i n ?
 « B a y r a m p a ş a » s ö z ü n ü bir türlü b e c e r e m i y o r d u . M r .
Walter :
— C u r l y , d e d i , niçin s o p a ile v u r d u n ?
— Ne y a p a y ı m , ç o k kalabalıktılar.
— Yok o ğ l u m , s e n yanlış anlamışsın. O n l a r , seninle
k a f i y e n hepsi b e r a b e r o l u p d ö ğ ü ş m e z l e r . K a v g a d a bir
a d a m ı n ü s t ü n e birkaç kişi çullanmak bizim İngiltere'de
g e l e n e k değildir. B u n a milletimizin tabiatı ve kanunları­
mız elverişli değildir. S e n yanlış anlamışsın, yanlış.
O n l a r , b ö y l e k o n u ş a r a k M r . Walter'le g i d e r k e n ar­
kalarından d ö r t b ü y ü k ö ğ r e n c i yetişti. Y e n i bir çıngar
ç ı k a c a ğ ı n ı s a n a n E s a t , elini bel kayışına attı. D a d , eline
vurarak onu durdurdu.
— D a d , e ğ e r d ö ğ ü ş e c e k s e k teker teker gelsinler.
Y o k s a hepsi birden g e l i r s e b e n işimi bilirim!
Dad, gülümseyerek :
— O ğ l u m unuttun mu, şimdi M r . W a l t e r s a n a ne
s ö y l e d i ? Ö ğ r e n c i l e r y a k l a ş ı p c e n t i l m e n c e s e l â m verdiler.
En u z u n boyluları E s a t ' a kendini tanıttı :
— B e n , Kolej s p o r kaptanı, bu da kolejin b o k s ş a m ­
piyonu.
Boks şampiyonu :
— Bu k a z a y a s e b e p o l d u ğ u m d a n d o l a y ı ü z g ü n ü m .
Ş i ş e l e r i kırılıp dökülen ilâçlarınızı şimdi a r k a d a ş ı m y e n i ­
den yaptıracak. Siz tarziye vermeme meydan vermeden
b a n a saldırdınız, dedi.
Mr. Walter:
— Bizim C u r l y , b u r a n ı n yabancısıdır. İyi bir ç o c u k ­
tur. Bu s ı r a d a , E v e l y n elindeki ilâç şişeleriyle y a n l a r ı n a
g e l d i . Ç o c u k l a r d a n biri ilâçları y e n i d e n yaptırıp g e n ç kı­
za vermişti bile.
E s a t , bu nazik d a v r a n ı ş karşısında hem utandı, hem
de adamakıllı mat o l d u ğ u n u anladı.

E s a t , b u olaydan s o n r a , E v e l y n ' i n , g ö z ü n e d a h a ç o k
g i r d i . G e n ç kız, o n u artık bir kahraman gibi g ö r ü y o r ve
k o l u n d a n ayrılmıyordu.
M r . Walter'le D a d , b a ş b a ş a vererek Esat'ı b o k s ö r y a p -

324
maya karar verdiler. O n u , bir Amerikalı z e n c i b o k s ö r o l a n
Dixil Kid'e götürdüler.
B o k s s a l o n u n a ilk kez giren Esat, şaşırdı. B i r s ü r ü
b o k s ö r , kızlar gibi ip atlayrç) d u r u y o r d u . Ak p a n t o l o n l u ,
ak fanilalı (zebella gibi) bir z e n c i olan Dixil K i d , o n l a r a
yaklaştı. Dixil Kid, o z a m a n a dek d ü n y a n ı n yetiştirdiği en
teknik b o k s ö r d ü . M r . W a l t e r :
— Dixil, dedi, bu ç o c u ğ u sana takdim e d e r i m , k e n ­
disi aslen T ü r k t ü r .
— T ü r k müdür?
— Evet. Türktür.
— T ü r k l e r , dünyanın en g ü ç l ü insanları olduklarını
Amerika'da d ü n y a şampiyonlukları aldıklarında g ö s t e r d i ­
ler. T ü r k l e r d e yaman pehlivan çıkar.
— E v e t . ama, b u , b o k s ö r olacak. G e ç e n g ü n sokak­
ta kolej ş a m p i y o n u n u bir y u m r u k t a y e r e s e r d i .
— Hangisi, Ford'u mu?
— Yok canım, o benim öğrencilerimdendir.
— B o k s filân bilmez bu ç o c u k . C u r l y , neydi o y u m r u ­
ğun adı?
— Bayrampaşa yumruğu!
— B e n , böyle yumruk işitmedim.
E s a t s o y u n d u . Dixil :
— M r . Walter, dedi, fevkalâde bir hafif siklet v ü c u d u .
S a l o n d a bir sürü eldivenli g e n ç , birbirlerine y u m r u k s a l ­
layıp d u r u y o r d u .
— M r . Walter, bu ne? B e n de bunlar gibi mi k a v g a
e d e c e ğ i m ? B u neymiş! Bir b o y u n d u r u k , bacaklara bir d a ­
larım, o l u r biter!
• İşte,. E s a t , Dixil'in bu ünlü s a l o n u n d a ünlü b i r bok­
sör, bir ş a m p i y o n o l u n c a y a dek çalıştı.
M a m i , birinci önemli hastalığını yenmiş, bu kez y e n i ­
den hastalanmıştı. Bütün tedaviler b o ş a gitmiş., E s a t ' ı n
c a n d a n s e v d i ğ i kadıncağız ölmüştü. Mami'nin ö l ü m ü n e
Çok üzülen Dad de o n d a n s o n r a u z u n y a ş a m a d ı , y a t a ğ a
d ü ş t ü . O da az zaman içinde Mami'nin a r k a s ı n d a n g e ç i p
g i d i n c e , E s a t bütün İngiltere'de, belki d e y e r y ü z ü n d e y a ­
p a y a l n ı z kaldığını anladı. E v i , Dad'lerin v a r i s l e r i n e b ı r a -

325
karak L o n d r a ' n ı n bir başka semtine taşındı. B o l parası
v a r d ı ; çok g ü z e l g i y i n i y o r d u . Ç e v r e s i n d e yığınla dalkavuk
türemişti. Parasını artistlerin y a ş a d ı ğ ı s e f a h e t yerlerinde
h a r v u r u p harman s a v u r u y o r d u .
Esat'ın meneceri akıllı bir adamdı. « T ü r k ş a m p i y o n u
E s a t » ile M a r s i l y a F r a n s ı z ş a m p i y o n u R o g e r arasında
bir m a ç tertipledi.
M a ç g ü n ü Earl's C o u r t ' u n m u a z z a m s a l o n u n d a iğne
a t s a n y e r e d ü ş m ü y o r d u . B u r d a Amerika'nın k o r k u n ç , ka­
ra .bir mermer direk gibi ş a m p i y o n u J a c k J o h n s o n maç
y a p a c a k t ı . E s a t da hafif siklet boks ş a m p i y o n u olarak bu
ringte F r a n s ı z l a d ö ğ ü ş e c e k t i .
Esat'tan önceki m a ç l a r bitip sıra, o n a g e l i n c e kalaba­
lıktan Esat'ı şaşırtan bir alkıştır koptu. M e n e c e r i o n u n
m a y o s u n u n beline bir ay-yıldız koymayı akletmişti.
F r a n s ı z sert ve pişkin bir b o k s ö r d ü . İngiliz s e y i r c i ­
ler :
— H a y d i , C u r l y ! d i y e bağırıp d u r u y o r d u .
Altıncı r a u n d d a n s o n r a E s a t ariık karşısındakiyle
y u m r u k topu gibi o y n a m a y a başlamıştı. F r a n s ı z ı n y ü z ü kan­
d a n kıpkırmızı kesilmişti. F r a n s ı z b o k s ö r ü n ü n m e n e c e r i , .]
elindeki s ü n g e r i y e r e atarak yenilgiyi benimsediğini bil­
d i r d i . Esat, yenmişti. S o y u n m a o d a s ı n d a ünlü J a c k J o h n ­
s o n , gülerek o n u n elini sıktı. E v e t , bu a d a m , o z a m a n a
dek gelip g e ç m i ş d ü n y a boksörlerinin e n y ü k s e ğ i y d i . Şim­
d i , r i n g e onunla J i m J o f r y çıkacaktı. B u , d ü n y a a ğ ı r siklet
ş a m p i y o n l u ğ u u ğ r u n a yapılacaktı. M a ç başladı v e J a c k
J o h n s o n , az z a m a n d a rakibini bitik bir d u r u m a getirdi.
D ü n y a ş a m p i y o n u y d u . M a ç t a n s o n r a verilen büyük şölen­
d e . J a c k J o h n s o n , Esat'ı yanına oturttu :
— A h , mümkün o l s a da T ü r k i y e ' d e y a ş a s a m ! dedi.
T ü r k i y e ' y i ve T ü r k l e r i ç o k s e v d i ğ i n i s ö y l ü y o r d u :
— O K o c a Y u s u f , neydi o K o c a Y u s u f ! d e y i p duru­
yordu.

E s a t , artık L o n d r a ' n ı n tanınmış y ü z l e r i n d e n biriydi.

M a ç t a kazandığı paraları s u gibi h a r c ı y o r d u . Picadilli
W e s t e n ' d e çarlık R u s y a ' d a n kaçmış ihtilâlciler ie tanıştı,

326
o n l a r ı n toplantılarına .gidip g e l m e y e başladı. O g ü n l e r d e
R u s y a veliahdının L o n d r a ' y a g e l e c e ğ i tutmuştu. İhtilâlci­
ler, k o r k u n ç bir öfke havası içindeydiler. İşte, b u g ü n l e r ­
d e n bir g ü n Esat'ın da b u l u n d u ğ u bir toplantıda b i r d e n ­
bire n e d e n o l d u ğ u anlaşılmayan a y a k l a n m a y a b e n z e r bir
o l a y g e ç t i . İhtilâlcilerle polis birbirine karşılıklı ateş et­
m e y e başladı. Esat, bu işten hiçbir ş e y anlamamıştı. Ne
oluyordu?
İhtilâlcilerin toplantı merkezi p o l i s ç e sımsıkı ç e v r i l ­
mişti: B i r a z s o n r a , saklandığı y e r d e n Esat'ı bulup çıka­
r a n polisler, Rus, L e h , İtalyan ihtilâlcilerinin m e y d a n a g e ­
tirdiği kalabalık bir g r u p a r a s ı n d a ünlü S c o t l a n d Y a r d ' ı n
k o c a m a n kapılarından içeri girdi. G ü r c ü ihtilâlcisi Niko-
layef'le arkadaşlık etmesi, Esat'ın da bu ihtilâlcilerin lis­
tesine yazılması s o n u c u n u d o ğ u r m u ş t u . Polisin s o r d u ğ u
kendisini hiç ilgilendirmeyen s o r u l a r a karşılık v e r m e k z o ­
r u n d a kalan Esat, şaşırdı. T ü r k ç e olarak :
— Öp babanın elini! d e y i v e r d i .
S c o t i a n d Yard'ın yukarıdaki o d a l a r ı n d a n birinde g e ­
ç e n b u s o r u n u n dinleyicilerinden biri d e ünlü C h u r c h i l l ' d i .
B i r koltukta p i p o s u n u çekiştirerek s o r u ş t u r m a y ı dinliyor­
d u . T ü r k ç e s ö y l e n e n b u s ö z , oradakilerin hepsini ilgilen­
dirmişti. İngilizceye çevrilmesini istediler. İngilizcesini din­
l e y e n C h u r c h i l l , bütün polislerle birlikte kahkahalarla g ü l ­
m e y e başlamıştı.
S o n r a , T ü r k elçiliğinden g e l e n D a n y e l b e y . T ü r k o l ­
d u ğ u n u s ö y l e y e r e k onu kurtarıp g ö t ü r d ü .
B u n d a n s o n r a , Esat'ın b a ş ı n d a n birçok s e r ü v e n d a ­
ha g e ç t i . Ak kadın ticareti y a p a n l a r ı n a r a s ı n a d ü ş t ü ve
İngiliz polisiyle işbirliği y a p a r a k bunları yakalatmakta y a ­
rarlıklarda bulundu. Artık, b u n d a n s o n r a , İngiltere'de d a ­
h a ç o k kalmadı. V a t a n ı n t o p r a ğ ı , s u y u o n u ç e k i y o r d u .
Elçilikten vize alarak T ü r k i y e ' y e d o ğ r u y o l a çıktı ve Pa­
ris'te konakladı. Paris, o n u ilk a n d a şaşırtmış g i b i y d i .
« L o n d r a ' d a g ö r m e y e alıştığı s a k i n , telâşsız y a ş a y ı ş ı n v e
s e s s i z konuşmaların tersine olarak bağıra b a ğ ı r a konu­
ş a n l a r , g ü r ü l t ü patırtı, o n u birdenbire şaşırttı.»
Paris'e oldukça paralı v e b ü y ü k bir yüreklilik v e g ü -

327
v e n l e varmıştı. O z a m a n , F r a n s ı z b o k s ö r ü C a r p a n t i e r ç o k
ilerlemiş, A v r u p a ş a m p i y o n l u ğ u n u almıştı. İngiltere'deki
m e n e c e r l e r i n d e n C a r p a n t i e r ' y e b i r salık mektubu getir­
mişti. Y e n i meneceri aracılığıyla C a r p a n t i e r ile tanıştı ve
a h b a p oldu.
C a r t i e r Latin'in ünlü C a t C a c h e t k a h v e s i n d e G a l a t a ­
s a r a y Lisesi'nden eski ç o c u k l u k arkadaşlarıyla karşılaştı.
B u r a y a ü n i v e r s i t e y e gelmişlerdi. Esat'ın ç o k merak ettiği
bir kişi v a r d ı . Birçok k u l ü p l e r d e adı « C e n t i l m e n b o k s ö r »
d i y e g e ç i y o r d u ve bu bir T ü r k t ü . A r k a d a ş l a r ı n a :
— Y a h u , ben b u r a y a birisini s o r m a y a geldim. « C e n ­
tilmen T ü r k b o k s ö r ü » v a r m ı ş , kimdir, neyin nesidir? d i y e
s o r d u . O n u n b u türlü s o r u ş u n a karşı bütün a r k a d a ş l a r ı
k a h k a h a d a n kahveyi yıktılar... Ö b ü r masada kâğıt o y n a ­
y a n ç o k şık, g ü z e l giyinmiş, yakışıklı, g ü z e l v ü c u t l u biri­
sini gösterdiler. Birisi :
— E ş r e f , bak, tam s e n i n kafadarın. L o n d r a ' d a n g e ­
liyor, d e d i . B u ünlü E ş r e f Şefik'ten b a ş k a s ı değildi. B ö y ­
l e c e E ş r e f Şefik'le tanıştılar. « E ş r e f Şefik, bütün d ü n y a
b o k s şampiyonlarını t a n ı y o r , maçlarını b ü t ü n ayrıntılarıy­
la b i l i y o r d u . O, bütün d ü n y a b o k s tarihini bilen bir a d a m a ­
d ı . O n u n bol keseden y a p t ı ğ ı ikramlardan a n l a ş ı l ı y o r d u
k i e p e y c e parası v a r s a d a y a ş a y ı ş t e c r ü b e s i y o k g i b i y d i .
E s a t ' ı n g ö r d ü ğ ü b u y d u . E ş r e f Şefik'le e g z e r s i z l e r e b a ş ­
ladılar. M a ç l a r ı kaçırmıyorlardı. E ş r e f l e çok kez e l d i v e n
takıp karşılaştılar. E s a t , o n u n sollarını çok sert b u l u y o r d u .
B u sıralarda Balkan S a v a ş ı patladı; T ü r k ö ğ r e n c i l e r ,
y u r d a d ö n ü ş emrini aldılar. O d a , arkadaşlarıyla birlikte
İstanbul'a d o ğ r u yola çıktı. V a t a n b u r n u n d a t ü t ü y o r d u .
İstanbul'da karaya ç ı k ı n c a h e m e n E m i r g â n ' d a k i e v ­
lerine k o ş t u , kendini z o r tanıttı. A r a d a n yıllar g e ç m i ş t i .
H e r k e s , o n u ölmüş b i l i y o r d u . A n n e s i , o n u a n c a k g ö z l e r i n ­
d e n tanıyabildi. T e y z e s i n i n o ğ l u ile eniştesi, önemli a d a m ­
lar olmuşlardı. Eniştesi R e ş a t bey, Polis G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü
« S i y a s î Kısım» m ü d ü r ü y d ü . D a y ı s ı d a o l d u ğ u y e r d e kal­
m a y a r a k İstanbul Ş e h r e m i n i oluvermişti.
E s a t , İstanbul'a d ö n ü ş ü y l e hemen s p o r ç e v r e l e r i n e
d a l d ı . Eski arkadaşlarından kimisini kendisi gibi s p o r a b u -

328
laşmış buldu. Sununla b u n u n l a m a ç l a r y a p m a y a b a ş l a d ı .
B u s ı r a d a . Balkan S a v a ş ı bitti, Birinci D ü n y a S a v a ş ı b a ş ­
ladı. Bütün şiddetiyle s ü r ü y o r d u . O da askere ç a ğ r ı l d ı . A l ­
man Kumandanı R a b e ' n i n yönettiği « M a l t e p e » d e k i y e d e k
s u b a y okulunu bitirerek harıl harıl insan y u t m a y a b a ş ­
layan « Ç a n a k k a l e » e j d e r h a s ı n ı n dişleri arasına s ü r ü l d ü .
O n a karargâhta g ö r e v verdiler. B i r g ü n , çadırında her za­
man yaptığı gibi, e g z e r s i z l e step dansları y a p ı y o r d u . B i ­
raz s o n r a M u s t a f a Kemal'in kendisine bakıp g ü l d ü ğ ü n ü
g ö r d ü . Çatık kaşların altında b u n e g ü z e l g ü l ü ş t ü . B u s ı ­
rada karargâhın beş-on metre ötesine bir o t u z sekizlik
düşman mermisi d ü ş t ü , d e p r e m gibi yeri s a r s t ı , patla­
madığı halde birçok kişi s a r s ı n t ı d a n y e r e y u v a r l a n m ı ş t ı .
O r d a , Esat'ın g ö r d ü ğ ü n e g ö r e , b u g ü r ü l t ü y e pul v e r m e y e n
ve korkmayan bir tek insan M u s t a f a Kemal o l m u ş t u Bir
g ü n bir şarapnelle a ğ ı r c a y a r a l a n a n Esat, d ö r t a y tebdil-
hava ile İstanbul'a d ö n d ü - İçinde ve kaderi y ö n e t e n l e r e
karşı bir hınç, bir küskünlük başlamıştı. Bize Almanların
ve birkaç C e r m a n o f i l akılsızın z o r l a yükledikleri bu sava­
şı hiç bir vakit kendi s a v a ş ı s a y a m ı y o r ; içi bu işleri b a ­
şımıza a ç a n l a r a karşı a y a k l a n ı y o r d u . B ö y l e hırsla ve s e ­
vinerek girdikleri bu s a v a ş , Almanların da c n l a r ı n y a r ­
dakçıları olan bizim b e y i n s i z l e r i n de başını yiyebilirdi.
B ö y l e s a ç m a , a n l a m s ı z bir s a v a ş a katılmak, b o ş u n a ö l ­
mek demekti. Bu y ü z d e n tebdilhava süresi bittiği h a l d e
c e p h e y e d ö n m ü y o r , kıyamet g ü n ü n d e n birkaç g ü n ö n c e
s o n isteklerini d o y u r m a y a çalışan bir insan hırsıyla d o l u ­
dizgin y a ş a m a y a b a k ı y o r d u . Artık, bir asker k a ç a ğ ı y d ı ve
bir a s k e r kaçağı ne türlü g ü ç l ü k l e r ve korkular içinde y a ­
ş a r s a o da böyle y a ş ı y o r d u . « İ ş i b ü s b ü t ü n apaşlığa v u r -
v
muş»tu.

C e p h e l e r d e y ü z b i n l e r l e T ü r k ç o c u ğ u , bir hiç u ğ r u n a
çelik yağmurları altında güneşli dünyalarını d e ğ i ş t i r i r k e n ,
İstanbul'da s a v a ş zenginleri binbir g e c e masallarının akıl
almaz mutluluklarını y a ş ı y o r l a r d ı . V i y a n a O p e r a s ı n ı n pek
ünlü « m u g a n n i y e » s i M i l o v i ç , K a y z e r Wilhelm'in İstanbul
devlet adamlarının ve z e n g i n l e r i n i n başına belâ ettiği afet­
lerden b i r i y d i . ' Z a m a n ı n b ü t ü n kodamanları, o n u yatakla-

329
rina almak u ğ r u n a yüzıük, beş yüzlük, binlik b a n k n o t l a r ­
d a n y o r g a n l a r v e giynekler diktiriyorlardı. O n a a r m a ğ a n
edilen ş e y l e r , binbir g e c e masallarının derinliklerinden
k o p m u ş ışıltılar taşımaktaydı. Ş e k e r kralları, v a g o n dik­
tatörleri, d e v r i n bütün zevkini k o r k u n ç s u aygırları gibi
yutmaktaydılar. E s a t , hemen hemen bu sefahetin ve bu
k o r k u n ç adamların y a n ı b a ş ı n d a y a ş ı y o r d u . V a t a n v e mil­
let s e v g i s i n i n bu denli y o z l a ş t ı ğ ı g ü n l e r d e o da bu par­
lak et ve ş e h v e t cenneti kadının y a n ı b a ş ı n a dek s o k u l ­
muş, o n u n g ö z d e l e r i a r a s ı n a girmişti. Ç a n a k k a l e S a v a ş ı ,
M u s t a f a Kemal'in ç a b a s ı v e iki y ü z bin T ü r k s u b a y v e
e r i n i n y o k olması p a h a s ı n a kazanılmış, bu s ü r e i ç i n d e y s e
E s a t , B e y o ğ l u ' n u n sayılı a p a ş l a r ı n d a n v e ünlülerinden biri
o l u p çıkmıştı. A s k e r kaçaklığı s ü r e s i uzayıp d u r m a k t a ol­
s u n , bir g ü n a n n e s i e v d e o n a bir zarf uzattı. M e k t u p mer­
k e z k u m a n d a n l ı ğ ı n d a n g e l i y o r v e o n u hemen o r a y a ç a ğ ı ­
r ı y o r d u . G i d e c e k t i , yalnız, y o s m a Miloviç'in kodamanlar­
d a n topladığı kucak kucak banknotları kıtır kıtır y e m e y i
b a ş k a delikanlılara mı bırakacaktı? Ne z a r a r ! Altı aydır
B e y o ğ l u âlemlerinde y a ş a d ı ğ ı c e n n e t tadıyla dolu y a ş a ­
y ı ş , o n u n zevk alma duyularını y a ş l a n d ı r a c a k kadar d o l u ­
d i z g i n v e a z g ı n c a olmuştu. B u a z g ı n y a ş a y ı ş ı n örneklerini
o, bu d ö n e m i n kodamanlarından g ö r m ü ş t ü . Artık, g ö z l e r i
a r k a d a kalmayacaktı. Ş i m d i y e dek o n u her tehlikeden g ö z ­
b e b e ğ i gibi k o r u y a n g ü z e l Miloviç'le v e d a l a ş a r a k merkez
kumandanlığına gitti; o r d a n d a « B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü » n ü b o y ­
ladı.

G e c e yarısını g e ç i y o r d u ki o n u h a p i s h a n e d e n alıp
H a r b i y e N e z a r e t i n i n y ü k s e k s u b a y l a r ı n d a n birinin karşısı­
na çıkardılar. Adını sanını s o r a n A l b a y , a s k e r d e n kaçtı­
ğ ı n d a n dolayı c e z a s ı n ı n « i d a m » o l d u ğ u n u y ü z ü n e karşı
s ö y l e y i n c e Esat'ta şafak attı. Kendi a y a ğ ı y l a ö l ü m ü n a y a
g ı n a dek geldiğine pişman o l d u . Ne v a r ki m ü s t e ş a r y a r ­
dımcısı A l b a y Kâzım b e y i n y ü z ü n d e k i v e sözlerindeki a n ­
lam da d e ğ i ş m i ş t i .
— T ü r k ç e d e n b a ş k a hangi dili k o n u ş u y o r s u n ?
— İngilizce, F r a n s ı z c a , R u s ç a . . .
— İngilizcen çok kuvvetliymiş?

330
 — E v e t , efendim.
— S a n a neden B o k s ö r E s a t derler?
— B o k s ö r ü m de o n d a n !
A l b a y Kâzım bey, b u o d a d a n bir y a n o d a y a g e ç e r e k
« e s a s v a z i y e t i » aldı ve dimdik d u r d u . Demek ki o r d a b ü ­
y ü k bir üst v a r d ı . Kâzım b e y :
— Kendi geldi e f e n d i m ! dedi. S o n r a g e l d i , Esat'ı
y a n ı n a alarak ö b ü r o d a y a g ö t ü r d ü . Karşısındaki Enver
P a ş a ' d a n başkası değiidi. A y a k t a , elleri c e p l e r i n d e karşı­
s ı n d a durmuş, kahve r e n g i , zeki gözleriyle k e n d i s i n e ba­
k ı y o r d u . G ü z e l y ü z ü , p e m b e yanakları v e uçları dikkatle
b u r u l m u ş ve yukarı kaldırılmış bıyıklarıyla ç o k yakışıklı
g ö r ü n ü y o r d u . Kalpağının tepesindeki enli kırmızı şerit o n u n
y ü z ü n d e k i sıhhatli pembeliği daha çek a r t t ı r ı y c r d u . Esat,
o n u n delip g e ç e n bakışlarla kendisini s ü z d ü ğ ü n ü g ö r ü ­
yordu. Sonra :
— Pekâlâ, zeki bir ş e y e b e n z i y o r !
Diyerek E s a t ' a :
— Kabahatin, a n c a k a l a c a ğ ı n emirleri y e r i n e getir­
mekle affolunacaktır. V a t a n a iyi bir evlât o l d u ğ u n u g ö s ­
ter, dedi. Yeniden A l b a y ı n o d a s ı n a döndüler. A l b a y , artık,
y u m u ş a k , b a b a c a n bir a d a m oluvermişti :
— Otur! dedi. Sonra :
— S e n i n kim, hangi aileden o l d u ğ u n u b i l i y o r u m . Yap­
t ı ğ ı n bu hatayı affettirmen için seni d e n e y e c e ğ i m . Y a n i .
s a n a kimi işler v e r e c e ğ i m . E ğ e r bu işlerde b a ş a r ı kaza­
n ı r s a n hem affedilmiş o l u r s u n , hem de v a t a n a hizmet
olur. Yalnız, aramızda g e c e n b u k o n u ş m a d a n kimseye
s ö z e t m e y e c e k s i n . Y o k s a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k u r ş u n a di­
z i l i r s i n . Şimdi, yeniden B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n e g i d e c e k s i n .
— A m a n efendim, beni b a ş k a bir y e r e k o y u n .
— Merak etme, birkaç -gün s o n r a ben seni ç a ğ ı r ı r ı m .
Görevinin ne olduğunu söylerim.
E s a t , muhafızlara verilerek y e n i d e n B e k i r a ğ a B ö l ü ­
ğ ü ' n e gönderildi. O n u , âdi s u ç l u l a r ı n d a b u l u n d u ğ u k o ğ u ş ­
ta Pantoflacı Koçaki adlı sabıkalı Rum, y a n ı n a ç a ğ ı r d ı ,
a h b a p oldular. Ü n l ü bir y a n k e s i c i olan b u a d a m , E s a t ' a
y a n k e s i c i l i k üstüne bütün gerekli dersleri v e r d i .

331
 Bir g ü n , Esat'ı H a r b i y e N e z a r e t i n d e n çağırdılar. A y n ı
Albay :
— E s a t , d e d i , s e n bu a k ş a m , bir inzibatla H a y d a r ­
paşa'ya götürüleceksin. Orada da. kaçacaksın. Anlıyor
m u s u n , k a ç a c a k s ı n ; kaçak g e z e c e k s i n ve İstanbul limanına
k a d a r s o k u l a n d ü ş m a n denizaltılarıyla ilişkileri olanları
tesbit e d e c e k s i n . G ö r e v i n önemlidir. Bir kelime k a ç ı r ı r s a n
s o n u n k u r ş u n a dizilmektir. Raporlarını M e r k e z K o m u t a n ı
C e v a t b e y e y o l l a y a c a k s ı n . E n önemli v e a c e l e z a m a n l a r ­
d a Polis M ü d ü r ü Bedri b e y e telefon edebilirsin. B e n i m l e
g ö r ü ş m e k istediğini s ö y l e r s i n . H a y d i , marş, bakalım.
S o n r a , C e v a t beyin o d a s ı n a g ö t ü r d ü . C e v a t b e y :
— E s a t , g ö z ü n ü patlatırım senin, dedi. Bu işi b a ş a ­
r a c a k s ı n . G ö n d e r e c e ğ i n raporları bir dilenci kadın a r a c ı ­
lığıyla g ö n d e r e c e k s i n . B u dilenci kadın, her g ü n S ü l e y m a -
n i y e camiinin ö n ü n d e d u r a c a k . K ö r dilenciye adını s o ­
r a r s ı n , « H a c e r » d e r s e raporlarını verirsin.
— Peki, efendim.
— Şimdi, H a y d a r p a ş a ' y a giderken inzibatın elinden
k a ç a r işe başlarsın. Ayrılırken o n a para d a v e r d i .
E s a t , p r o g r a m ı n a g ö r e inzibatın elinden kaçtı, T o p h a ­
ne kahvelerini dolaşıp bir ip u c u yakalamaya çalıştı. B u ­
nu da b a ş a r ı r gibi oldu, üzerinde kuşkular t o p l a n a n bir
adamı s o y m a k üzere merkez kumandanlığının ünlü « s e r -
t a h a r r i » memuru Kör Rıza Ç a v u ş ' l a tertibat aldı. B u d a
ş ö y l e o l d u : İstanbul'un ünlü sabıkalılarından ve s o n r a l a r ı
b i r ç o k T ü r k polisini öldürerek siyasî bir kaatil d u r u m u n a
g e l e n H ı r i s a n t o s ile Bekirağa B ö l ü ğ ü ' n d e tanıştığı pantof-
lacı (yankesici) Koçàki'yi kandırarak yüklü b i r s o y g u n
y a p m a k ü z e r e kuşkulanılan adamın evine g i r e c e k l e r d i .
Ü ç ü birlikte e v e girince E s a t , kendilerini ilgilendiren her
ş e y i i n c e l e y e c e k v e g e r e k i r s e alıp g ö t ü r e c e k t i . B u d a
a n c a k d a h a çok evrak olacaktı: K ö r Rıza Ç a v u ş da o
g e c e e v i n dolaylarındaki bekçilerle polisleri uzaklaştıra­
caktı.
Zifir gibi k a r a n l ı k . b i r g e c e d e Hırisantos a d a m l a r ı y l a
k ö ş e başlarını tutturduktan s o n r a , Esat, K o ç a k i v e H ı ­
r i s a n t o s , iki çömlek d o l u s u (!) altın aparmak ü z e r e iler-

332
Jediler. H ı r i s a n t o s ' u n k o l a y c a açtığı kapıdan e v e girdiler.
H ı r i s a n t o s ' l a K o ç a k i işe y a r a r y ü k t e y e ğ n i k ş e y l e r i t o p ­
l a y ı p c e p l e r i n e yerleştirirken E s a t d a e v r a k ı n p e ş i n d e y d i .
Y u k a r ı katta adamın yattığı o d a n ı n e ş i ğ i n d e n içeri g i r e r ­
l e r k e n g e v e z e bir zil bütün g ü c ü y l e ç a l m a y a b a ş l a d ı . İki
hırsız k o r k u d a n kaçıp gitti. E s a t d a . uyanıp y a t a k t a n fır­
l a y a n c a s u s u n suratına ünlü y u m r u k l a r ı n d a n birini s a v u ­
rarak o n u nakavt etti. S a ğ kroşeyi y i y e n herif, yatakta
b a y g ı n u z a n a d u r s u n . E s a t masanın üstündeki b ü t ü n ev­
rakı ve t a b a n c a y ı ivedilikle c e b i n e yerleştirdi. Zil hâlâ
ç a l ı y o r d u . B u , bütün kuşkulu işler g ö r e n kimselerin kul­
landığı b i r güvenlik tertibatından başka b i r ş e y değildi.
E s a t , işini bitirip merdivenlerden a ş a ğ ı inmekteydi
ki bir inzibat d ö r t resmî polisle K ö r Rıza Ç a v u ş ' u n kendi­
sini karşıladığını g ö r d ü .
R ı z a Ç a v u ş , inzibata :
— A s k e r d i r , a s k e r kaçağıdır. G e c e hırsızlığı y a p ı y o r ,
d o ğ r u m e r k e z kumandanlığına g ö t ü r ü n ! d e d i .
Y a k a l a n a n mektuplar i n c e l e n i n c e kimisinin T ü r k s a n ­
s ü r ü n d e n g e ç t i ğ i halde açılmamış o l d u ğ u g ö r ü l d ü . B u İs­
v i ç r e ' y e g i d e c e k mektuplar, her ş e y i n m e y d a n a çıkması­
na y a r a d ı . Ambalaj içinde b u l u n a n bir aletin de işaret
v e r m e k için kullanıldığı anlaşılmıştı. Polis, birinci ş u b e ile
'•askerî polis, bütün g ü c ü y l e işin arkasını k o v a l a y a r a k de­
nizaltı işini çözümlediler.
E s a t , b u n d a n s o n r a İngilizce haberleşme s e r v i s i n d e
s a n s ü r g ö r e v l i s i olarak B ü y ü k Postane'nin üstündeki o d a ­
s ı n d a ç a l ı ş m a y a başladı.
İlk g ü n d e n İngilizce masasının şefi o l a n Hintli B a ş ­
ç a v u ş u E s a t beyin g ö z ü tutmamıştı. B u s ö z d e b i r hilafet­
ç i Hint ihtilâlcisiydi v e T ü r k l e r e sığınmıştı. E s a t , b u k u ş ­
k u s u n u b ü t ü n ilgililere anlattıysa da k i m s e y e dinleteme­
d i ğ i n d e n arkasını bıraktı. S ö y l e n d i ğ i n e g ö r e Hintli, E n v e r
P a ş a ' n ı n g ö z b e b e k l e r i n d e n biriydi. Hint M ü s l ü m a n l a r ı n a
ç o k ö n e m v e r e n v e ileride onları İngiliz i m p a r a t o r l u ğ u n u
ç ö k e r t m e k u ğ r u n d a kullanmayı t a s a r l ı y o r d u . E n v e r P a ş a ,
H i n d i s t a n ü s t ü n e h a b e r toplamak işlerinin b a s i n d q o n u
. b u l u n d u r u y o r d u . Hintli B a ş ç a v u ş , bir g ü n E s a t b e y e :

333
 — İngilizler üstüne d ü ş ü n c e n nedir? diye s o r d u .
— B ü t ü n ömrümü o r d a g e ç i r d i m . B u g ü n düşmanımız
olabilir. Fakat b u , beni bu milleti sevmekten alıkoyamaz.
Ç a r p ı ş ı r ı m , d ö ğ ü ş ü r ü m . Bu politik bir iş. B e n , o r a d a ç o ­
c u k k e n bana böyle öğrettiler. Mademki milletim h a r b e -
d i y o r . A m a yanlış, ama d o ğ r u . B i r defa h a r b e girilmiş,
milletimle b e r a b e r onlara karşı kanımın s o n damlasına
k a d a r d ö ğ ü ş ü r ü m . Fakat, bu benim onlara karşı s e v g i m i
eksiltmez.
*
**
Bir s a b a h H a r b i y e N e z a r e t i İstihbarat Ş u b e s i M ü d ü ­
rü A l b a y S e y f i bey, o n u çağırttı :
— A f e r i n , d e d i , yetiştin. Hakkında iyi haberler a l ­
dım. Bakalım, bu zekânla ileride memlekete ya ş e r o l u r ­
s u n y a d a büyük hizmetlerde b u l u n u r s u n . Şimdi, s a n a
b a ş k u m a n d a n ı n emriyle ç o k önemli bir g ö r e v v e r e c e ğ j m .
G e n e r a l T a w n s e n d ile üç sivil bize karşı A r a p ihtilâİini
h a z ı r l a y a n Lawrence.'in en önemli adamlarıdır.
S e n , Maltalı bir İngiliz esiri olacaksın. S e n i o n l a r ı n
y a n ı n a hizmetçi diye v e r e c e ğ i z .
— Kabul ederim, y a l n ı z Hintli ç a v u ş u n k a f i y e n bu
işten haberi olmayacak!
— Tabiî... Yalnız, n e d e n bu adamdan bu denli k u ş k u ­
lanıyorsun?
— Efendim, madem ki bu adam bir ihtilâlcidir, ne-;
d e n d a h a aktif işlerde çalışmak istemiyor da s a n s ü r ü is­
t i y o r ? B u n u anlamıyorum.
— H a y d i , s e n şimdi g ö r e v i n e bak. O r d u y a sevkedile-
c e ğ i n i s ö y l e y e r e k Hintliye v e d a et!
Hintliye v e d a ederek B e y o ğ l u ' n a çıktı ve" yine e s k i s i
g i b i o r a n ı n altından girip ü s t ü n d e n çıkmaya başladı. B i r
haftalık izin böyle g e ç t i .
S o n r a , ona g ü z e l bir İngiliz üniforması giydirip h a n ­
g i İngiliz kıtasında a s k e r o l d u ğ u n u öğrettiler v e o n u B e ­
k i r a ğ a B ö l ü ğ ü hapishanesinin siyasîler k o ğ u ş u n a tıktılar.
Y a k u p Cemil olayı da o sıralara dekgeldiğinden b ü t ü n
P r e n s Sabahattin'ciler y a k a l a n ı p buraya d o l d u r u l m u ş t u .
O n u n b ü t ü n korkusu, b u adamlarla karşılaşıp tanınmaktı.
334
Yakup Cemil tutuklularından K o m i s e r Alâeddin beyle P r e n s
Sabahattin'in özel kâtibi S a t v e t Lütfü bey de bu k o ğ u ş t a
b u l u n u y o r s a da E s a t beyi tanımıyorlardı. Kendisine T ü r k ­
çe s o r u l a n bütün s o r u l a r a İngilizce karşılık v e r i y o r d u . S a t ­
v e t Lütfü bey, E s a t b e y e hep kendj y e m e ğ i n d e n v e r i y o r d u .
Bir s a b a h , merkez kumandanlığına çağrılan E s a t b e y ,
o r d a ingiliz üniforması g i y m i ş üç kişiyle karşılaştı. B u n ­
ların biri Hintliye y a d a A r a b a b e n z i y o r d u . Ö b ü r ü d e t e r ­
cümandı.
Bu üç kişiye E s a t beyi g ö s t e r d i l e r :
— Bu sizin esirdir. Kamptan kaçtı. Yakaladık.
Divanı harbe v e r e c e ğ i z . T u t u k l u kaldığı s ü r e c e e ğ e r
yemesini içmesini s a ğ l a r s a n ı z s i z e hizmetçi olarak v e r e ­
c e ğ i z , dediler.
U z u n boylu ingiliz, E s a t b e y e :
— A d ı n ne? d i y e s o r d u .
— Lui!
H e p s i birlikte B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n e g ö t ü r ü l d ü .
E s a t bey, artık, S a t v e t Lütfü beyin s o f r a s ı n d a ka­
rın d o y u r m u y o r d u . İngilizlere c e n n e t « t a a m l a r ı n a » b e n z e r
yemekler geliyor, E s a t b e y de bunlardan ç i m l e n i y o r d u .
İngilizler, hep s a v a ş hareketleri üzerinde k o n u ş u y o r , F r a n ­
s ı z c a v e İngilizce g a z e t e l e r o k u y o r l a r d ı . Bunlar, intelligen­
c e S e r v i c e ' i n e n kalburüstü başlarındandı. Nasılsa k a p a n a
d ü ş m ü ş l e r d i . Bir g ü n birisi :
— Allah'ın sevgili kulları imişiz ki T ü r k l e r i n eline
esir düştük. Almanların eline düşmüş olsaydık değil bu
s e r b e s t l i ğ i , yiyecek y e m e k bile bulamazdık! dedi.
G ü n l e r , biteviyelikleriyle g e ç i p gitmekteyken E s a t
b e y , bir g ü n s a n s ü r d e n g e ç e r e k gelmiş bir s ü r ü açık mek­
tup g ö r d ü . Z a r f l a r d a n biri, açık değildi. Mektuplar, T ü r ­
kiye'den g e l i y o r d u . E s a t b e y , pek güçlükle s a n s ü r d e n g e ç ­
miş mektuplardan birinin d a m g a numarasını elde e d e b i l ­
di. B u n u yukarı bildirdiyse de u c u Hintli b a ş ç a v u ş a d o ­
k u n d u ğ u n d a n işlem g ö r m e m i ş t i . E s a t beyin en büyük ba­
ş a r ı s ı , A r a b i s t a n ' d a İngilizlere yataklık ve y a r d ı m e d e n
b ü y ü k şehirlerdeki kabile reislerinin adlarını g ü z e l c e b e l ­
lemesi o l d u . Arabistan'ın a y a k l a n m a s ı projesinde e n ö n e m -

335
Ii rolü oynayacak o l a n l a r bunlardı. E s a t b e y i n bu a r a d a
ö ğ r e n d i ğ i e n korkunç d o ğ r u d a L a w r e n c e ' i n A r a p l a r ı s ü ­
rekli ve oynak çete s a v a ş l a r ı n a hazırlamaya ç a l ı ş t ı ğ ı y d ı .
Ç ö l e oluk gibi İngiliz altınları akmaktaydı.
B i r g ü n , Kör Rıza Ç a v u ş , E s a t beyi buldu :
— Evlât, dedi, y a r ı n s a b a h « T e ş k i l â t ı M a h s u s a » y a
g i d e c e k s i n . Kumandanın emri. O r a d a Kemal beyi g ö r e c e k ­
s i n . Nerede o l d u ğ u n u biliyor m u s u n ?
E s a t bey, ertesi s a b a h , d o ğ r u c a C a ğ a l o ğ l u ' n d a k i
« T e ş k i l â t ı M a h s u s a » merkezinin b u l u n d u ğ u k o n a ğ a gitti.
K a p ı d a n girdi. Üst katta bir o d a d a altı d e v gibi insanla
karşılaştı. Hepsi de t e p e d e n tırnağa silâhlıydı. B u n l a r , T e ş ­
kilâtı M a h s u s a denen karşı c a s u s l u k ve s a b o t a j ö r g ü t ü ­
nün en korkunç, g ö z ü pek, t e c r ü b e l i , yiğit adamlarıydı.
Kemal bey :
— Gel bakalım, delikanlı, d e d i . Seni ç o k ö v d ü l e r . Şu
L a w r e n c e ' i nasıl y a k a l a r s ı n ?
B ö y l e , kalabalığın içinde s ö y l e n e n bu s ö z , o n u ç o k
ü r k ü t m ü ş t ü . Kemal beyin kulağına ş ö y l e fısıldadı :
— İşte, böyle başlarsak, bu durumda L a w r e n c e d e ğ i l ,
f a r e bile yakalanmaz.
— Ne demek i s t i y o r s u n , o ğ l u m ?
— Ne demek i s t e y e c e ğ i m . Siz bana öyle bir s o r u
s o r d u n u z ki böyle hiç tanımadığım insanlar içinde bana
s o r d u ğ u n u z b u s o r u , kaabil olsa d a L a w r e n c e ' e s ö y l e n s e
hepimize « Y u h ! » ç e k e r d i . B e y e f e n d i , L a w r e n c e ' i n n e d e ­
mek olduğu üstüne herhalde bir fikriniz yok. B u n u n l a
b e r a b e r bence bu iş, bir kişi s o r u n u olmaktan ç o k t a n
çıkmış artık, yangın b a c a y ı sarmıştı. F a r z e d i n i z L a w r e n ­
c e ' i yakalamak kaabil o l s u n , bu hiç bir y a r a r s a ğ l a m a z
S a n ı y o r u m . M ü s a a d e ediniz, b e n gideyim.
O ayağa kalkınca, « b a b a c a n bir a d a m » o l a n Kemal
b e y , kolundan tuttu :
— O t u r , oğlum, o t u r , s e n i n s o n d u r u m d a n haberin
y o k galiba! dedi. L a w r e n c e A r a p ayaklanışını hazırladı.
A y a k l a n m a başladı. M a l û m . Ne v a r ki şimdi de aldığımız
h a b e r l e r e g ö r e ufak bir Dürzi kuvvetiyle K ü r d i s t a n ' d a b u ­
l u n u y o r m u ş . Kürtleri ayaklandıracakmış! B i r rivayete gö-

336
re İstanbul'a kader gelmiş! H e r g ü n bu biçimde haberler
geliyor.
— Yani, İstanbul'da mı i s y a n ç ı k a r a c a k ? Y o k s a Ya­
kup C e m i l partisini mi g ü ç l e n d i r e c e k ? Ya da bir h ü k ü ­
met d a r b e s i mi yapmak i s t e y e c e k ?
— H e r ş e y olabilir!
— E ğ e r İstanbul'daysa yakalanamaz. Ö y l e basit bir
plânla y a ş tahtaya b a s a c a k adam değil. B e n , İstanbul'­
da o l d u ğ u n a inanmam. D o ğ u vilâyetlerinde olabilir.
— Farzedeiim d o ğ u vilâyetlerinde...
— Beni dinleyiniz, b e y e f e n d i . B e n , ş ö y l e bir plân
k u r d u m : B e n de bir «ikinci L a w r e n c e » olurum. Yani, o
g e r ç e ğ i , ben sahtesi! O n u n yaptığı işin benzerini ben d e
y a p a c a ğ ı m . İsyan p r o p a g a n d a s ı v.b. Elbette, bu L a w r e n -
c e ' i n kulağına gidecek. O r t a y a g e r ç e k L a w r e n c e ' i n kim
o l d u ğ u s o r u n u çıkacak. B ö y l e c e , a d a m c a ğ ı z kendi taklit­
çisini bulmak isteyecek, üst yanını artık olaylar d o ğ u r u r .
Ya o b a ş a r ı kazanır, ya biz. Yalnız, unutmamalı ki b u g ü n
y ü z d e d o k s a n durum o n u n lehindedir. S a v a ş t ı r bu. B u
işler a r k a d a ş s ı z olmaz. Hem de içeriki o d a d a g ö r d ü ğ ü m
a r k a d a ş l a r gibi. E v e t ; ben şehir içlerinde, A v r u p a şehir­
lerinde birçok şeyler yaptım. A m a , dağcılığım yoktur. Ç e ­
tecilik nedir, bilmem.
— Bunları hem öğretir, hem de o işlerde p i ş e r s i n .
S o n r a , kapıdan dışarı :
— Rıza! Rıza! diye s e s l e n d i .
« İ ç e r i tepeden tırnağa silâhlı, üzerinde bombalar, iri
yapılı, g ö z l e r i parıl parıl, yirmi beş - yirmi sekiz y a ş l a r ı n ­
da bir a d a m girdi.» Kemal b e y :
— Dramalı Rıza! diye tanıştırdı ve s o n r a :
— Rıza, bu delikanlıyı tanır mısın? diye s o r d u .
— T a n ı m a m , beyim.
— İyi tanı! S a n a emanet e d e c e ğ i m . İyi a r k a d a ş ol.
S e n , d a ğ l a r d a ne isen b u , şehirlerde odur. Kendi s a h a n ­
d a d a o n u yetiştir.
Dramalı Rıza :
— D e s e n e beyim, bu da şehir eşkiyası! diyerek g ü l ­
d ü . Kemal bey :

337 3/F. : 22
 — İşte, sana bir a r k a d a ş , o n u n l a bir plân h a z ı r l a y ı n .
B a n a gelin. İnceleyelim, karar verelim. H a n i , i ç e r d e k o ­
n u ş t u ğ u m u z iş!
Dramalı Rıza'nın y ü z ü ciddileşti :
— Anladım, kumandanın, s ö z ü n ü ettiği ç o c u k . İ n g i ­
liz gibi İngilizce k o n u ş u r m u ş . A ş k o l s u n b e ! d i y e kendi
kendine k o n u ş u r gibi s ö y l e d i .
Dramalı Rıza ile s o k a ğ a çıkan E s a t bey :
— A m a n , Rıza bey, s e n şu kılığını kıyafetini bir d e ­
ğiştir. B e n , seninle Babıâli'den a ş a ğ ı b ö y l e inersem v a y
halimize!
O z a m a n , biz L a w r e n c e ' i değil L a w r e n c e bizi yakalar.
E s a t beyin yaptığı b u şakamsı k o n u ş m a d a n s o n r a , A s m a -
lımescit'teki Koket b i r a h a n e s i n d e buluşmak ü z e r e a y r ı l d ı ­
lar.
E s a t . g i d e r k e n , etekleri s e v i n ç t e n zil ç a l ı y o r d u . L a w ­
r e n c e ' i yakalamaya gitmek n e demekti? B u , ç o k t a n b e r i
o n u n en büyük düşlerinden biriydi.
O a k ş a m , Dramalı Rıza b e y l e buluştular. E s a t beyin
o n u n üstüne kanısı şu o l d u : Dirime bir bardak su k a d a r
ö n e m v e r m e y e n bir adam. C o k iyi a r k a d a ş oldular. Ç e t e ­
cilik eğitimi hızla ilerliyordu. K â ğ ı t h a n e ' n i n ıssız sırtları,
b i r çetecilik eğitim alanı o l m u ş t u . H e r g ü n , y e n i h o c a s ı ­
nın g ö z ü ö n ü n d e türlü çetecilik e g z e r s i z l e r i y a p a n , b o m ­
b a l a r s a v u r a n E s a t bey, L a w r e n c e ' l e bir ayak ö n c e kar­
ş ı l a ş m a y a c a n atıyor, ç ö l e dalacakları g ü n l e r i iple ç e k i ­
yordu.
Eğitim bittikten s o n r a , Dramalı'nın kendisi gibi ir
y a r ı , t e p e d e n tırnağa silâhlı adamları gibi giyinip k u ş a n a n
E s a t bey d e artık g e r ç e k bir ç e t e c i y d i . Ç e t e c i g r u b u t r e ­
n e binip A d a n a ' y a yollandı. G r u p A d a n a ' y a v a r d ı ğ ı n d a
Haydarpaşa'da Arabistan cephesine gönderilmek üzere
h a z ı r l a n a n çok büyük c e p h a n e s t o k u n u n patlayarak y o k
o l d u ğ u n u v e İstanbul'u korkuya v e r d i ğ i n i ö ğ r e n d i l e r v e
pek üzüldüler. O n l a r L a w r e n c e ' i aramak ü z e r e ç ö l e g i ­
d e r k e n T ü r k i y e ' d e b ü y ü m ü ş d ü ş m a n milletlerden birinin
ç o c u ğ u , bütün bir değerli c e p h a n e yığınlarının h a v a y a u ç ­
masını s a ğ l a y a r a k A r a b i s t a n c e p h e s i n d e k i ordularımızın

338
elini b o m b o ş bırakmıştı. C e t e g r u b u bu y ü z d e n ağlamaklı
oldu. Şam'a vardılar. Dramalı Rıza beyin karargâhı Ş a m ' ­
daydı. S e ç k i n A r a p atları, çetecileri sırtlarına almak ü z e ­
re hazır bekliyordu. Kılıklarını değiştirdiler. Şimdi, h e p s i
Musullu birer kürttü. Kürt köylerine d o ğ r u yola k o y u l d u ­
lar. Ufak bir köyde kürtlerce baskına uğramak tehlike­
si atlattılarsa da Dramalı Rıza'nın becerikliliği b u n u s o ­
n u ç s u z bıraktı. Dramalı, k ö y ü b a ş t a n b a ş a yaktı.
Ç e t e c i l e r , her gittikleri y e r e , « L a w r e n c e g e l i y o r » ha­
berini y a y ı y o r d u . Köylülere s a ç ı l a n altınlar, a r m a ğ a n l a r ,
ilâçlar, g r u b u n s e v g i y l e karşılanmasını s a ğ l ı y o r d u . Bir tek
çekindikleri Dürzilerdi. O n l a r , g e r ç e k L a w r e n c e ' i y a k ı n d a n
tanıyor v e bütün o n u n etkisi altında b u l u n u y o r l a r d ı . Ç e ­
tenin a m a c ı , d ü ş m a n c e p h e s i n d e n geliyormuş gibi g ö r ü ­
nerek Kürdistan'a girmekti. Girdikleri her k ö y d e kendile­
rine katılmak isteyen fedailer ç ı k y o r s a da boş v e r i y o r l a r ­
dı. İran sınırındaki köylerde d o l a ş ı p dururlarken kış da
bastırmıştı. « S a r ı Ş e y h » d e n e n L a w r e n c e ' i n izine bir tür­
lü rastlayamadılar. A r a b i s t a n c e p h e s i de ç ö z ü l ü y o r , ç e ­
kilme ve b o z k u n haberleri zehirli bir r ü z g â r gibi köyler,
şehirler ü z e r i n d e n g e ç i y o r d u .
Dramalı Rıza ve E s a t b e y ç e t e s i , çöllerde ve d a ğ l a r d a
Lawrence'i a r a y a d u r s u n bırakışma gelip çattı, d ü ş m a n ­
lar kollarını sallayarak İstanbul'a girdiler.
E s a t b e y , İstanbula' d ö n d ü ğ ü n d e c e p h e l e r d e d e k g e -
lemediği İngilizlerle burda b u r u n b u r u n a gelince bir t u ­
haf oldu.
Yine eskisi gibi, G a l a t a s a r a y K u l ü b ü n e kapılanarak
egzersizlerine başladı. B a ş k a bir a v u n t u s u yoktu. Bir g ü n .
Mısırlı Prens Ali ile Eşref Şefik bey, e g z e r s i z y a p a n E s a t
beyin y a n ı b a ş ı n d a belirdiler. E ş r e f Şefik bey, a r k a d a ş ı n a i
— İngilizlerle bir maç tertip ettik. D ö ğ ü ş e c e k birini
bulabilir miyiz? diye s o r d u .
— Karşınızda hâlâ y e r i n d e d u r u y o r . Siz, maçı hazır­
layın! dedi.
B ö y l e c e E s a t b e y , yıllardan s o n r a ilk kez, hem de
bir İngilizie d o n a n m a ş a m p i y o n u B o b S p e c k ile b o k s ma­
çı y a p m a y a hazırlandı.

339
 B o b ' l a ringe çıktılar. İngiliz, o n d a n on kilo artıktı. H a ­
kem de bir İngiliz a s t s u b a y ı y d ı .
S e y i r c i l e r , İngiliz askerleri, tatlı su frenkleriydi. M a ç ,
geceleyin bahçede yapılıyordu.
B o b ' u n iri g ö v d e s i y l e ringe çıktığını g ö r e n İstanbullu
Rum hemşehriler, « z i t o » d i y e bağırmaya başlamıştı. Yal­
nız, İngiliz s e y i r c i l e r d e tıs y o k t u . S o n r a ufaktan bir mırıl­
tı g e ç t i . H a k e m , b u n u n üzerine ringe çıkarak bu maçın
o l a m a y a c a ğ ı n ı s ö y l e d i . N e d e n i de aradaki b ü y ü k kilo ay­
rımıydı. İngiliz s u b a y ve erlerinin bu c e n t i l m e n c e d ü ş ü ­
n ü ş ü , E s a t beyi e s k i d e n o l d u ğ u gibi bu s ı r a d a da çok
d u y g u l a n d ı r d ı . E s a t b e y e yüreklendirici s ö z l e r s ö y l e y i p
durmaktaydılar. Rumlar, şaşırmıştı. Ş u n d a n ki, İngiliz s p o r
terbiyesinin y ü k s e k l i ğ i n d e n hiç haberleri y o k t u . O n l a r , b u ­
r a y a salt dayak y i y e c e k olan T ü r k ' ü n y ü z ü n d e n akan
kanları görmek ü z e r e gelmişlerdi.
M a ç baştan s o n a dek E s a t beyin egemenliği altında
g e ç t i . Ve o, s a y ı hesabıyla « g a l i p » olarak bildirildi. İngi­
lizler, o n u delice alkışladılar.
B u , T ü r k i y e ' d e ilk uluslararası maçtı.
M a ç t a n s o n r a , bir İngiliz ç a v u ş u , E s a t b e y i n yanına
s o k u l d u . O n a İngilizce bilip bilmediğini s o r d u ve yenisini
kutladı. Bu denli g ü z e l İngilizceyi nerde ö ğ r e n d i ğ i n i s o r ­
d u . O da anlattı. İngiliz g e n c i n d e pratiğe k a ç a n düşler
canlanmıştı. Kendisi terhis olduktan s o n r a o n u n meneceri
olmayı v e o n u A v r u p a ' y a g ö t ü r m e y i ö n e r d i . B u , E s a t be­
y i n aklına yatmıştı. Bir b o k s ö r olarak d ü n y a p i y a s a s ı n a
çıkmak canına minnetti. T a l i h , yine o n u eski a z i z mes­
leğine mi s ü r ü k l ü y o r d u ? S a n t r a l b i r a h a n e s i n d e n el sıkı
şarak kalkan E s a t b e y , bu korkunç karmakarışıklık v
umutsuzluk senfonisi o r t a s ı n d a kendini mutlu d u y u y o r d u
E v halkını ç o k t a n b e r i görmemişti. B i r g ü n E m i r g â n '
gitti. B o ğ a z ı n s e r i n r ü z g â r ı , o n u bir kez d a h a ç o c u k l u
günlerinin o g ü z e l c e n n e t i n e d o ğ r u s ü r ü k l e y i p g ö t ü r d ü .
İçinde sıcak sıcak bir ş e y l e r duyarak e v i n kapısını çaldı
ğ ı n d a bir y a s evi halkıyla karşılaştı. Kız k a r d e ş i , bir y a n
da, çocuklar öbür yanda ağlıyordu.
— Y a h u , ne o l d u , bu ne hal?

340
 — D a h a ne o l s u n ? Bu s a b a h bir T ü r k polisi ile iki
İngiliz polisi geldi, enişteni (şimdi emekli ş û r a y ı d e v l e t
reisi ve eski milletvekili) aldılar götürdüler.
— Sebep?
— B i z , ne bilelim.
— D a y ı , babamızı kurtar! diye a ğ l a ş a n ç o c u k l a r ı na­
sıl a v u t a c a ğ ı n ı bilmiyordu.
E s a t b e y , arpacı kumrusu gibi d ü ş ü n e r e k e v d e n çık­
tı. T a n ı ş t ı ğ ı İngiliz ç a v u ş u y l a bir ş e y l e r y a p ı p y a p a m a y a ­
cağını inceleyecekti.
S o k a k t a kendisini g ö r e n eş d o s t :
— Y a h u , d i y o r d u , bu ne c e s a r e t ! A ş k o l s u n ! Bu z a ­
manda çıkıp da bir İngiliz b o k s ö r ü y i e m a ç y a p m a k . . .
D o ğ r u s u , ç o k korktuk!
— Kimden korkacaktım? İngilizlerden mi? Y a n ı l ı y o r ­
s u n u z . O n l a r , s p o r u n n e o l d u ğ u n u bilirler. T a t l ı s u frenk-
leri, y a y g a r a c ı z i t o c u l a r d a n ise, hakkınız v a r !
E s a t b e y , İngiliz ç a v u ş u n u T u r a n B a r ' d a e ğ l e n i r k e n
bastırdı. Eniştesinin d u r u m u n u anlattı. S o n r a , B e k i r a ğ a
B ö l ü ğ ü ' n e gittiler. H a p i s a n e n i n dışında bir s ü r ü y a s l ı , g ö ­
zü yaşlı i n s a n , içeri atılmış olan akrabalarını g ö r m e k is­
tiyorlarsa d a g ö r e m i y o r i a r d ı . Ç a v u ş u n y a n ı s ı r a k o l a y c a
h a p i s a n e y e giren E s a t b e y , eniştesini buldu :
— S e n i b u r d a n aşırmak kolay, ne d e r s i n ?
— Y o o ! M u k a d d e r a t a tabi o l a c a ğ ı m .
S i y a s a l tutuklulardan kimisi :
— A m a n , evlâdım, s e n İngilizlerle ç a l ı ş ı y o r s u n . S e n ­
den çok yararlanırlar. O n l a r l a temasa g e ç m e m i z e y a r d ı m
et, a r a c ı o l !
D i y e n l e r d e o l d u . . . T ü r l ü y ü k s e k mevkilerden k o p a ­
rılıp b u r a y a tıkılanlardan kimisi de bu biçim k o n u ş a n l a r
arasındaydı.
E s a t b e y , bunlara şaşkın şaşkın bakıyor, ne d i y e c e ­
ğini bilmiyordu. H a p i s a n e d e n kaçmayı g ö z e a l a m a y a n eniş­
tesini o r d a bırakarak ayrılan E s a t bey, y e n i s e r ü v e n l e r i n
eşiğine g e l d i ğ i n d e n h a b e r s i z , gidip ev halkını a v u t m a y a
çalıştı.

341
 Ertesi g ü n , (caz ş a r k ı c ı s ı T o m ) ' u n b i r a h a n e s i n d e ç a ­
v u ş u buldu. Ç a v u ş :
— Y a h u , d e d i , s e n mademki bu T ü r k politikacılarını
t a n ı y o r s u n , b u n l a r d a n p a r a sızdırmak kolay olur.
— Ne biçimde?
— Ç o k basit. H e r h a l d e b u n l a r h a p i s a n e d e yatmak-
t a n s a başka bir y a b a n c ı memlekete gitmek isterler ve bu
u ğ u r d a binlerce lira s a r f e t m e y i s e v e s e v e g ö z e alabilirler.
O z a m a n E s a t b e y , bu adamın g e r ç e k bir İngiliz ol­
d u ğ u n d a n kuşkulandı. Ş i v e s i n d e de pek belli belirsiz bir
ş e y l e r yakalamıştı. Ç a v u ş s ö z ü n ü s ü r d ü r e r e k :
— Benim y ü z b a ş ı m p a s a p o r t b ü r o s u n d a d ı r . A n l a ş m a k
kolaydır.
— Ne türlü p a s a p o r t ?
— « L a i s s e r p a s s e r » . B u n u n l a dış memleketlere ko­
laylıkla gidebilirler. F a k a t , b u n u n için fazla para almalı ve
d u r u m a g ö r e parayı g ü v e n i l i r bir y e r e d e p o z i t o etmeli.
E ğ e r ç a v u ş u n d e d i ğ i iş g e r ç e k t e n yapılabilseydi bir
ç o k kişiyi kurtarmanın y o l u b u l u n d u demekti.
— Hele bakayım, bir g i r i ş e y i m . S i z nerelisiniz?
— B e n asıl d o ğ u l u y u m .
— D o ğ u l u s u n u z , a m a , nereli?
— A n n e m , b a b a m Giritli Rumdur. Afrika'ya g ö ç m ü ş ­
ler. B e n o r a d a d o ğ d u m . A s l ı m Giritlidir.
İstanbul halkı için bu kırmaları çok tehlikeli bulan
E s a t b e y , o n u bir kez dişine v u r m a y a karar v e r d i . Ç a ­
vuşa :
— D o s t u m , d e d i , seni İttihatçıların vekili olan z e n ­
g i n bir t ü c c a r a g ö t ü r e c e ğ i m . O r a d a bunların kimler v e
nasıl adamlar o l d u ğ u n u anlayacağız-. K o d a m a n İttihatçı­
ların kimler o l d u ğ u n u , d o ğ r u s u , ben de iyi bilmiyorum.
Y e m i ş iskelesine vardılar, M e h m e t efendinin mağa­
z a s ı n a girdiler.
E s a t bey, g ü n l e r d i r , «İttihatçılar!» diye başının etini
y i y e n ç a v u ş u M e h m e t efendinin başına s a r m a y ı d ü ş ü n ­
müştü :
Çavuş :
— Kaç pasaport istiyorsun?

342
 Diye s o r u y o r , tercümanlığı y a p a n E s a t bey s ö z ü ş ö y -
ie ç e v i r i y o r d u :
— İncirin kilosunu kaçtan v e r e c e k s i n ?
Ç a v u ş , para s ı z d ı r a c a ğ ı kodamanların kaynağını bul­
d u ğ u n a , t ü c c a r da incirlerini pahalıya s a t a c a ğ ı bir kapı
bulduğuna seviniyordu.
E s a t bey, hiç olmazsa birkaç g ü n l ü ğ ü n e ç a v u ş u ba­
ş ı n d a n s a v d ı ğ ı n a sevinerek B e y o ğ l u ' n a çıktı. A k ş a m üstü
(Teşkilâtı M a h s u s a ) n ı n ünlü çetecilerinden Galatasaraylı
Ç e r k e z İsmail'e dekgeldi. « Ü z e r i n d e süvari g o c u ğ u , ba­
şında kalpak vardı. İsmail, u z u n b o y l u , sesi çok g ü z e l
şarkı okur, filozof denecek kadar d ü ş ü n c e l i , aynı z a m a n ­
da ç o k ünlü bir ç e t e c i y d i . »
O , Kafkas c e p h e s i n d e eriyip giden Teşkilâtı M a h s u ­
sa fedailerinden arta kalan tek tük yiğitlerden biriydi.
İsmail, E s a t beyin y ü z ü n e s e r t ç e bakarak :
— Ne o? S e n de mi y o k s a d o n u n a k o y v e r d i n ? A n a ­
d o l u ' d a n gelen sesleri işitmiyor, musun? d e d i .
— Yok canım. S e n pekâlâ bilirsin ki ben öyle kolay
kolay patırtıya p a b u ç bırakanlardan değilimdir. S e n git
de o n u kendi kasalarını doldurmak hırsıyla milleti, mem­
leketi bu hale sokan s ö z d e v a t a n s e v e r l e r e s ö y l e !
« İ s m a i l , dişlerini g ı c ı r d a t ı y o r d u » :
— D o ğ r u , kardeşim. B e n , z a t e n yarın A n a d o l u ' y a
g e ç i y o r u m . Y a h y a Kaptan Ü s k ü d a r dolaylarında.
W i n t e r G a r d e n ' i n ö n ü n e geldiklerinde iki arkadaş bur­
da büyük bir kavga ile karşılaştı. Bir s ü r ü Rum delikan­
lısı, iki T ü r k gencini ortalarına sıkıştırmış vur Allah vur
e d i y o r , b u arada büyük bir y a y g a r a d ı r k o p u y o r d u . F r a n ­
s ı z polisleri de ellerinde c o p l a r ı , o r d a dikilmiş d u r u y o r ,
bir e ğ l e n c e s e y r e d e r gibi g ü l ü y o r l a r d ı . O r a y a y e t i ş e n iki
T ü r k polisi de T ü r k gençlerini Rumların elinden kurtarmak
yürekliliğini g ö s t e r e m e d i .
E s a t beyin daha ç o k beklemeye g ü c ü kalmamıştı.
Y u m r u k l a r ı n ı birer g ü r z gibi kullanarak kalabalığa daldı.
H ü n e r l i b o k s y u m r u ğ u n u y i y e n nakavt olup yere seriliyor­
d u . Bir iki dakikada dayak y i y e n çocukların ç e v r e s i bo­
şalmıştı. E s a t b e y :

343
 — K a ç ı n , d u r m a y ı n , ben de k a ç a c a ğ ı m ! dedi.
Ç o c u k l a r , ç a b u c a k sıvıştılarsa da Esat bey istemeye­
rek W i n t e r G a r d e n ' i n s a l o n u n a sürüklenmişti :
B a r , tıklım tıklım işgal devletleri askerleri ve s u b a y ­
larıyla d o l u y d u . E s a t b e y , İngilizce :
— Fransızlarla doğuştum! diye bağırdı. B u n u n ü z e ­
rine İngilizler, ç e v r e s i n i alarak o n u n k o r u y u c u s u o l d u k l a ­
rını gösterdiler. Bu sırada E s a t beyin a r k a s ı n d a n içeri
dalmış olan Ç e t e c i İsmail, tavandaki avizeleri b i r k a ç ta­
b a n c a kurşunuyla ş a n g ı r ş u n g u r a ş a ğ ı indirdi. S a l o n z i ­
firi karanlığa g ö m ü l d ü . . . D e m i r gibi bir el, tam bu s ı r a d a
paniğe kapılanlar a r a s ı n d a s ü r ü k l e n e n E s a t b e y i n k o l u n u
yakaladı.
— Y ü r ü , E s a t , kaçalım!
B u , arkadaşı Ç e t e c i İsmail'den başkası d e ğ i l d i . B a y ­
ram s o k a ğ ı n a açılan gizli bir kapıdan sıvıştılar. Ç e t e c i
İsmail, s a v a ş a girmiş gibi « t a m t e ç h i z a t » t ı . Bir elinde he­
n ü z dumanları tüten t a b a n c a s ı , ö b ü r elinde de s a l d ı r m a s ı
v a r d ı . Sokakta g i d e r l e r k e n arkalarına iki g ö l g e n i n takıldı­
ğını g ö r d ü l e r . İşgal polisleri, tabancalarını ç e k i p tehdit­
lerini s a v u r m a y a vakit kalmadan Ç e t e c i İsmail, s a l d ı r m a ­
sının u c u y l a ikisini de kanlar içinde c a d d e y e uzattı. B u n ­
lar iki F r a n s ı z d ı . O r a d a n sıvışarak G e n e i e v c i R o z a ' n ı n
evine saklandılar. S o n r a , g ü ç b e l â K a s ı m p a ş a ' y a k a p a ğ ı
attılar. Ç e t e c i İsmail'in tanıdığı bir kayıkçı, onları S a l a c a k
kıyısına çıkardı. Selimiye Kışlası'nın duvarları d i b i n d e b i ­
raz dinlenip bir karara v a r m a y a çalıştılar.
— İsmail, s e n , n e r e y e g i d e c e k s i n ?
— Ne o, s e n g e l m e y e c e k misin?
— Nereye?
— Anadolu'ya.
— S e n , git, kardeşim. Benim daha b u r a d a g ö r ü l e c e k
işim var. İsmail v e d a l a ş a r a k gitti.
E s a t bey d e o r d a n K a d ı k ö y ' e g e ç t i . F e n e r b a h ç e K u ­
lübüne u ğ r a d ı . S o n r a , d ü n akşamki işin ne b i ç i m d e izlen­
diğini anlayabilmek ü z e r e ikinci ş u b e komiserlerinden ve
eski tanıdığı Arif Hikmet beyin evine u ğ r a d ı .

344
 — O o ! M a ş a a l l a h , b o k s ö r b e y i m . B ö y l e e r k e n d e n kim
bilir n e r e l e r d e n g e l i y o r s u n ?
— F e n e r b a h ç e K u l ü b ü n d e bizim Fahri ile idman y a p ­
tık. O , e v i n e gitti. B e n , seni z i y a r e t etmeden g e ç e m e d i m .
— Öyle, öyle!
A l a y c ı bir g ü l ü ş l e g ü l ü y o r d u .
Ve s o n r a ş ö y l e dedi :
" — D e s e n e ki a v c ı kimi z a m a n avı arar, a r a r bula­
maz da av b u r n u n u n u c u n a gelir, haberi olmaz. S e n i n k i
de öyle oldu.
— A n l a m a d ı m , ne demek i s t i y o r s u n ?
— Ne demek i s t e y e c e ğ i m , canım! G e ç e n akşamki
o l a y d a n s ö z etmek istiyorum.
— O l a y mı? Ne olmuş?
— Bırak n u m a r a y ı canım. B i z , a r k a d a ş ı z . S e n i a r a ­
madığım y e r kalmadı. Bulamadık bereket. T e v f i k H a d i
b e y (polis m ü d ü r ü ) dün A n a d o l u ' y a g e ç t i . G i t m e d e n ö n c e
sıkı tenbihledi. İsmail'le b e r a b e r kirişi kırın. Y o k s a , bu
herifler e r g e ç a n l a y a c a k l a r . O z a m a n , haliniz dumandır.
— Y a h u , bizim o l d u ğ u m u z u n e r d e n anladınız?
— B e n , o r d a y d ı m . « P a r m a k k a p ı ' y a d o ğ r u kaçtılar!»
d e y i p yollarını şaşırttım. K o v a l a m a y ı C i h a n g i r d o l a y l a r ı n a
çevirttim. A n l a d ı n mı, küçük b e y ?
— İsmail gitti, Y a h y a Kaptan'ın y a n ı n a .
— Ya s e n ?
— B e n i m d a h a burada işlerim var.
— S e n deli misin, be ç o c u k ?
— B o ş v e r . Arif a ğ a b e y ! B e n işimi sağlamlarım.
— Ö y l e y s e s a n a benim bir ricam v a r : Şu H ı r i s a n t o s
işi! T a t a v l a y ı a y a ğ a kaldırıyor. E n s o n r a polis kaatili d e
o l d u . Fırsatını b u l d u mu T ü r k polisine ateş e d i y o r . Bir­
k a ç polisimizin başını y e d i .
B u ş e h r i s e n tanırsın. A c a b a bir p u s u y a d ü ş ü r ü p b u
belâyı b a ş ı m ı z d a n atamaz mıyız?
— V a y kerata, v a y ! E m r e d e r s i n , Arif a ğ a b e y ! B e n
b u g ü n Y e n i ş e h i r ' i , T a t a v l a ' y ı bir dolaşırım.
Bir Rum kadınının e v i n d e H ı r i s a n t o s ' u buldu :

345
 — B u , ne hal kardeşim? Polis hadisesini b e n yeni
duydum.
— Böyle olmayacaktı, ama, oldu. M ü d ü r i y e t t e y e d i -
ğirn dayakların acısını çıkarayım dedim. Fakat, iş başka
biçime döküldü. B ö y l e g i d e r s e a y n a s ı z b ı r a k m a y a c a ğ ı m ; |
t e m i z l e y e c e ğ i m . Beni niçin a r ı y o r s u n ?
— Koçaki'yi a r ı y o r u m .
— O, Y u n a n i s t a n d gitti.
— S e n , n e y e gitmedin?
— G i d e c e ğ i m , ama d u r bakalım, temizliğe d a h a yeni
başladım.
— Ben de yakında A m e r i k a ' y a g i d i y o r u m .
— Bana bak, sakın b u r a y a bir numara için gelme.
B o ş t u r . B e n , enayi değilim, bilirsin. B u r a s ı benim zulam 1
d e ğ i l . Baskın filân olursa karışmam s o n r a . F e n a o l u r u z .
— Yok c a n ı m , s e n deii misin?
E s a t , onun kolay yenilir, y u t u l u r bir lokma olmadı­
ğını anlayarak Arif Hikmet beyin yanına süklüm püklüm
d ö n m e k z o r u n d a kaldı.
Arif Hikmet bey :
— Merak etme s e n ! dedi. ( E v e t az z a m a n s o n r a bir
T ü r k polisi, bu c i n a y e t l e r serisini önlemek ü z e r e t a b a n - |
c a s ı n ı n bütün kurşunlarını H ı r i s a n t o s ' u n c a n e v i n e b o ş a l - ;
tacaktı.)
**
E s a t , Ç e t e c i Ç e r k e z İsmail b e y d e n ayrıldıktan s o n r a
b i r k a ç kez onunla g e ç i p A n a d o l u ' y a gitmediğine pişman
o l a c a k duruma geldi. İngiliz ç a v u ş u , iblis gibi o n u n arka- I
s ı n d a , ona büyük bir kötülük y a p a b i l e c e k d u r u m d a ve
i s t e k d e y d i . E s a t bey için en büyük tehlike, kendisini İşgal
O r d u l a r ı Kumandanı G e n e r a l H a r r i n g t o n ' u n H a r b i y e O k u ­
lundaki b ü r o s u n a dek s ü r ü k l e y e n dekgelişler o l d u . S a v a ş
i ç i n d e Bekirağa B ö l ü ğ ü ' n d e kendilerine bir esir İngiliz
a s k e r i gibi hizmet ettiği intelligence S e r v i c e ' i n adamların­
d a n biri, bir barda o n u Halide Edip'in kardeşiyle viski
i ç e r k e n g ö r ü p tanıdı v e z e k â s ı n a h a y r a n o l d u ğ u n u s ö y ­
l e y e r e k o n u İngiliz c a s u s ö r g ü t ü n ü n T ü r k asıllı a d a m l a ­
r ı n d a n biri olarak g ö r e v e almak istedi. E s a t b e y d e İngi-

346
lizlere vatanın k ö t ü l ü ğ ü için çalışacak g ö z y o k s a d a o n ­
ların elinden d a h a u s t u r u p l u c a kurtulmanın çarelerini a r a ­
mak ü z e r e z a m a n k a z a n m a y a çalıştı. Bu y ü z d e n de bir­
ç o k gizli ve tehlikeli b ü r o l a r a girip çıkmaktan ç e k i n m e d i .
Yalnız, en s o n kez, v a t a n ı n kötülüğüne hiç bir biçimde
çalışamayacağını açıkça söyledi :
— Affediniz, b e n , hayatımda s p o r d a n b a ş k a ş e y l e
u ğ r a ş m a d ı m . Bu işi y a p a m a y a c a ğ ı m , b a ş a r a m a y a c a ğ ı m .
K u s u r a b a k m a y ı n , benim babalığım bir İngilizdir. Eski
bir d e n i z adamıdır. G e r e k M a m i , gerek Dad'in sizin mem­
leketinizde bana verdikleri eğitim, yaptıkları telkin, b u d u r .
O n l a r b a n a : « S e n , s e n ol, n e r e d e b ü y ü r s e n b ü y ü , n e
e ğ i t i m alırsan al, unutma ki d o ğ d u ğ u n toprak, v a t a n ı n ­
d ı r ve s e n o milletin malısın.» derlerdi. B e n , bu sözleri her
z a m a n tuttum, t u t a c a ğ ı m d a . Şimdi elinizin altındayım.
O l u m s u z tutumun k a r ş ı s ı n d a istediğinizi yapabilirsiniz. F a ­
kat, centilmenliğinizin, hakkımda fena niyetler besleme­
nizi ö n l e y e c e ğ i n i u m u y o r u m .
Y ü k s e k rütbeli İngiliz s u b a y ı , bu s ö z l e r karşısında
artık diretmedi v e E s a t b e y , b u b o ğ u c u y a p ı d a n kurtul­
mak ü z e r e koşa koşa merdivenleri inerek kendini açık
h a v a y a attı. O r d a , H a r b i y e O k u l u n u n m e y d a n ı n d a bir y ı ­
ğ ı n T ü r k toplanmıştı. İçlerinde o n u n d a tanıdıkları v a r d ı .
Birisine :
— Ne b e k l i y o r s u n u z ? d i y e s o r d u .
— İş a l a c a ğ ı z .
Dediler.
— Ne işi?
— T e r c ü m a n l ı k , polislik, hafiyelik.
— V a y c a n ı n a , bu k a d a r çok mu?
— Ne s a n d ı n d ı ? Bir haftadır g e l i y o r u m . D a h a sıra
g e l m e d i . E p e y para v e r i y o r l a r . S e n , niçin g e l d i n ?
— Eksiltme olacak da o n u n g ü n ü n ü ö ğ r e n m e y e g e l ­
dim.
G e n ç a d a m , b u vatan-millet hainliğine k o l a y c a al-
ç a l a b i l e c e k insan m ü s v e d d e l e r i n d e n « b i r fırtına s ü r a t i y l e »
uzaklaştı. «Artık, Y a h y a Kaptan'ın yanına kapağı atmak­
t a n b a ş k a ç a r e kalmadı.» d i y e d ü ş ü n ü y o r d u .

347
 Ü s k ü d a r ' a geçti. Y a h y a Kaptan'la Ç e t e c i İsmail'i a r a -
d ı y s a d a bulamadı. A n a d o l u ' y a geçmişlerdi. « E y v a h , n e
yapmalı!» diye d ü ş ü n e r e k y e n i d e n İstanbul'a g e ç t i . M e h ­
met Ali Paşa Hanı'nda yakın arkadaşı Ziya'nın y a z ı h a n e ­
sine u ğ r a d ı . Arkadaşı :
— Y a h u , nerelerdesin? B ö y l e işler y a r ı d a bırakılır
mı? Ne m ü r a c a a t l a r var. A ğ ı z d a n a ğ ı z a , kulaktan kulağa
yayılmış, s ö z d e burası İngiliz-Türk isevi imiş! B i z d e iş
a r a y a n l a r a iş v e r i y o r m u ş u z s ö z d e !
Bir defter çıkarıp g ö s t e r d i . B a ş v u r a n l a r , b ü r o y a bin
lira kadar bir para bırakmışlardı. E s a t bey :
— A m a n Z i y a , ilkönce şu paraları bölüşelim! d e d i .
Ç o k züğürtlemişti. Paranın yarısını c e b i n e indirince
y e n i d e n yüreklendi. Şimdi, yine devlerle b o ğ u ş a b i l i r d i .
K e n d i s i n i satmaya hazırlananların parasını yemek helâldi.
— Z i y a , kardeşim, dedi, bu iş böyle gitmez, ben şu
ç a v u ş u atlatıp k a ç a c a ğ ı m . S e n d e b u y a z ı h a n e y i kapa,
bir y a n a çekil. Y o k s a , başımız belâya girecek.
— D o ğ r u , hakkın v a r , fakat, biraz daha para topla­
yalım da dediğini de yapalım.
O g ü n , b ü r o y a b a ş v u r a n l a r d a n b e ş e r - o n a r lira aldı­
lar. İş isteyenlerin ç o ğ u polis, hafiyelik gibi T ü r k halkı
a l e y h i n d e çalışacak korkunç işler istiyordu. E s a t beyi e n
çok ş a ş ı r t a n , polis filân olmak isteyenlerin ç o ğ u n u n o k u ­
muş aile çocukları olmasıydı.
C e b i n e e p e y c e para indiren g e n ç b o k s ö r , A v r u p a ' y a
k a ç m a y ı aklına koymuştu. Hemen İngiliz ç a v u ş u n u bul­
d u . O n a , bir zarf d o l u s u uydurma İttihatçı resmi v e r d i .
P a s a p o r t b ü r o s u n d a çalışan ç a v u ş , Esat'a bir pasaport
s a ğ l a y a c a k , F r a n s a ' y a giden boksör, o r d a ç a v u ş u bekle­
y e c e k , s o n r a birlikte çalışacaklardı. E s a t b e y , birkaç İt­
tihatçıyla birlikte kendi p a s a p o r t u n u da getirecek o l a n
ç a v u ş a s o n o y u n u o y n a y ı p v a p u r a atlayacak, « v e r elini
F r a n s a » diyecekti. O r a d a , y a r ı d a bıraktığı boksörlük mes­
leğine y e n i d e n başlamak istiyordu. Pasaportların gelme­
si için iki g ü n beklemek g e r e k i y o r d u . Bu süre içinde hâ­
lâ B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü hapisanesinde yatan ve b u g ü n l e r d e
Malta Adası'ndaki zindanlara sürülmek üzere bulunan

348
eniştesini kurtarmak u ğ r u n a s o n bir çare d ü ş ü n d ü .
Papaz P r e w ' y a b a ş v u r a c a k t ı . Eniştesinin salıkladığı
b u a d a m , s a v a ş yılları içinde ç o k g ü ç durumlara d ü ş m ü ş ,
eniştesi o n u b u g ü ç l ü k l e r e karşı korumuştu. C n u n ş u sı­
ralarda İstanbul'daki «İngiliz Dostları D e r n e ğ i » n i n b a ş ­
kanı olan Sait Molla ile aralarında pek derin bir içtenlik
b u l u n d u ğ u n u kuvayı miiliyecıler yakından biliyor v e - o n u
y a k ı n d a n izliyorlarsa da E s a t beyin henüz b u n d a n haberi
yoktu.
G e n ç b o k s ö r , H a s e t Kitcbevi'nin bitişiğindski apart­
manda oturan Papaz F r e w ' n u n kapısını çaldı. Ç o k zeki
bir a d a m olan papazın elini öptü. Papaz o n u oturtarak
hemen ş ö y l e c e s ö z e başladı :
— N e d e n geldiğini biliyorum, g e n ç adam. Bu iş, y a ­
ni, o n u n Malta'ya g ö n d e r i l m e s i , kendisi için daha hayır­
lıdır. A n a d o l u ' y a g e ç m e k , b u r a d a n çok o r a d a daha kolay
olur.
G e n ç b o k s ö r , bunların anlamını birden k a v r a y a m a d ı .
B u n u a n l a y a n p a p a z ; b o k s ö r ü n elini tuttu :
— K o r k m a , delikanlı! Bir millet, b ö y l e z a m a n l a r d a
iyi g ü ç l e r i n i , y a ş a m a k hakkını gösterir. E ğ e r T ü r k l e r , A n a ­
d o l u ' d a b a ş l a y a n ulusal d a v r a n ı ş l a r d a biraz daha d u r u m ­
larını d ü z e l t m e y e b a ş l a r l a r s a Malta'da toplanacak o l a r
adamlar, geri verilecektir.
— Peki! Bırakışma hükümleri?
— C a n ı m , o u y g u l a n a d u r s u n . Hele siz, kendinizi top­
layın bakalım. Benim, M u s t a f a Kemal'den umudum pek
çoktur.
B u P a p a z F r e w ' n i n s o n s ö z ü oldu. G e n ç b o k s ö r , say­
g ı y l a o n u n elini ö p e r e k ayrıldı.
*
**
İngiliz ç a v u ş u , F r a n s a için L a i s s e r - p a s s e r pasaport­
larını getirmişti. Şimdi, bunların içinden kendi p a s a p o r t u ­
nu alıp ç a v u ş u atlatmanın ç a r e s i n e bakmak g e r e k i y o r d u .
Ç a v u ş , hayalî İttihatçılardan paraları almadan pasaport­
ları v e r m e y e c e k t i . G e n ç boksör-, ç a v u ş l a bir otomobile
binerek Şişli'de bir E r m e n i doktorun evinin ö n ü n d e indi­
ler. B u r a s ı , s ö z ü m o n a İttihatçı ünlü Nihat beyin e v i y d i .
349
D o k t o r u n bekleme o d a s ı n a girdiler. B o k s ö r , ç a v u ş u o r d a
bırakarak doktorun m u a y e n e o d a s ı n a girdi :
— A m a n , doktor, d e d i . Bir y a b a n c ı ç a v u ş , h a s t a ! Y a ­
ni z ü h r e v i hastalık kapmış. M a l û m , gizli tutulmasını isti­
y o r . O n u n için size g e t i r d i m . '
— Peki, biraz beklesin!
E s a t bey, ç a v u ş u n y a n ı n a indi :
— G ö r ü y o r s u n u z ki burası M ü s l ü m a n e v i , d e d i , n a ­
m a h r e m var. Paralar hazır, pasaportları v e r , g i d i p p a r a ­
ları alayım.
Ç a v u ş , pasaportları v e r d i . G e n ç b o k s ö r , kapıdan d ı ş a ­
rı fırladı. Dışarda bekleyen otomobile atladı. P a n s i y o n a
u ğ r a y a r a k yol eşyasını t o p l a d ı , p a s a p o r t l a r ı n a r a s ı n d a n ,
kendisininkini ayırıp aldı; öbürlerini yırtıp d e n i z e attı. P i -
y e r Loti v a p u r u n a bindi. V a p u r , kalktı. S e v i n i y o r d u . Ç a v u ­
ş u n en s o n r a kendisine oynamak istediği o y u n u o ç a v u ­
şa oynamıştı. « D o k t o r l a karşılaşınca ikisinin de ne d u r u ­
ma g e l e c e ğ i n i , ne biçim bir pandomima k o p a c a ğ ı n ı d ü ş ü n ­
d ü k ç e gülmekten kendini a l a m ı y o r » d u .
Kamarot :
— Pasaportlarınızı hazırlayın! İtilâf polisi p a s a p o r t ­
ları kontrol e d i y o r , dedi. K a m a r a d a tatlı tatlı ş e k e r l e m e
kestiren g e n ç b o k s ö r , g a r s o n a :
— N e r e d e y i z ? diye s o r d u .
— Çanakkale'de.
İngiliz, F r a n s ı z , İtalyan polisleri, g e n ç b o k s ö r ü n ç e v ­
resini alıvermişti :
— Pasaport!
— Buyurun!
İngiliz polisi, o n u n p a s a p o r t u n u öteki p a s a p o r t l a r ı n
y a n ı n a koymayarak ayırdı. B u , g e n ç b o k s ö r ü n içine a t e ş ­
ten bir kurt d ü ş ü r d ü . B i r a z s o n r a , geri d ö n e n s u b a y :
— S i z , s e y a h a t edemezsiniz. Benimle b e r a b e r kara­
y a çıkacaksınız v e tutuklusunuz, d e d i .
— Öp babanın elini!
İş anlaşılıyordu. Giritliler s o y u n d a n , y ü r e ğ i n d e T ü r k ­
l e r d e n ö ç alma kompleksinin yerleştiği İngiliz ç a v u ş u ,
g e n ç b o k s ö r ü n kendisine o y n a d ı ğ ı o y u n a k o r k u n ç bir kar-

350
şılık v e r m i ş , o n u E n v e r v e T a l â t Paşaları kaçıran a d a m
olarak İngiliz istihbaratının eline d ü ş ü r m ü ş t ü . T e p e b a ş ı ' n -
da L o n d r a Oteli'nin y a n ı b a ş ı n d a k i bir z i n d a n d a İngiliz üni­
forması g i y m i ş Rum g a r d i y a n ve muhafızların elinde ç o k ­
ç a h ı r p a l a n a n , kırbaçlanan g e n ç b o k s ö r , kafasına k o y d u ­
ğ u bir tek d ü ş ü n c e n i n a r k a s ı n d a b o ş u n a ç ı r p ı n ı y o r d u :
K a ç m a k ! B u z i n d a n d a tanıştığı Bolşevik bir Rus g e n c i ,
bir g ü n o n u dürterek u y a n d ı r d ı . B a ş k a bir y e r e g ö n d e ­
rilen bu m a h p u s , g e n ç b o k s ö r e :
— B e n b u g ü n g i d i y o r u m , d e d i , hem de R u s y a ' y a . B e ­
ni R u s y a ' y a yolluyorlar. Bu yattığımız y e r , hiç kimseyle
g ö r ü ş t ü r ü l m e m e s i g e r e k e n s i y a s a l komitecilere m a h s u s ­
tur. Şimdi beni dinle, benim artık g e r e k s e m e y e c e ğ i m ki­
mi ş e y l e r i m var. Belki s e n g e r e k s e r s i n .
R u s g e n c i , E s a t b e y e birçok çikolatayla birlikte yir­
mi tane de sarı Rus altını v e r d i . G e n e Rus, g i d e r a y a k ç a ­
kısını da o n a a r m a ğ a n etti.
Rus g e n c i n i alıp g ö t ü r d ü l e r . G e n ç b o k s ö r , z i n d a n d a
tek b a ş ı n a kaldı. B ü t ü n altınları türlü y e r l e r e s a k l a y a r a k
c e b i n d e yalnız bir tane bıraktı. T a m kırk g ü n , bu z i n d a n
y a ş a y ı ş ı s ü r d ü . Bir g ü n , kapısını açtılar. B o l g ü n e ş e v e
h a v a y a k a v u ş u n c a s o n s u z bir mutlulukla birlikte bir s e r ­
semlik d e d u y d u . O n u k o l u n d a n tutarak bir o t o m o b i l e
bindirdiler. Yine H a r b i y e O k u l u n u n o d a l a r ı n d a n birine g ö ­
t ü r ü l d ü . A y r ı ayrı iki m a s a d a iki s u b a y o t u r u y o r d u . S ü n ­
g ü l ü muhafızlar çekilince bir albay o n u o t u r t t u :
— G e r ç e k kimliğinizi s ö y l e r misiniz? d e d i .
— Adımı ve kimliğimi b i l i y o r s u n u z . M e s l e ğ i m e g e ­
lince, b o k s ö r l ü k t ü r .
— Olabilir, fakat b u r d a k o ğ u ş t u r m a e v r a k ı n ı z d a s i ­
z i n « k o m i t e reisi» o l d u ğ u n u z g ö r ü l ü y o r . E n v e r Paşa ile
a r k a d a ş l a r ı n ı kaçırmışsınız. Bırakışma hükümlerine aykırı
ve işgal g ü ç l e r i n e karşı kimi d a v r a n ı ş l a r d a ö n a y a k o l u -
y o r m u ş s u n u z . Bir ihtilâl ç ı k a r m a y a g i r i ş i y o r m u ş s u n u z .
B u n l a r , Girit Rumiarından olan İngiliz ç a v u ş u n u n v e r ­
diği r a p o r l a r a d a y a n ı y o r d u . « İ ş g a l kumandanlığının d a h a
ş i m d i d e n b ö y l e s a ç m a s a p a n ihbarlarla u ğ r a ş m a y a baş-

351
ladığını» g ö r e n g e n ç b o k s ö r kurtuluş d â v a s ı n d a b a ş a r ı
s a ğ l a y a c a ğ ı m ı z a iyiden iyiye inanmaya başlamıştı.
İngiliz A l b a y ı :
— Arkadaşlarınız n e r e d e ? d e d i . .
— Hangi a r k a d a ş l a r ı m ?
— Komiteci, ihtilâlci arkadaşlarınız!
G e n ç b o k s ö r , kendisine çok kötülük e d e n Giritli Rum
ç a v u ş l a İstanbul Rum'u ve çok kötü yürekli z i n d a n c ı y ı
« m a h v e t m e k » ü z e r e e n g ü z e l fırsatın d o ğ d u ğ u n u anlamış­
tı. K o n u ş m a y ı buna g ö r e « i d a r e etmek» g e r e k i y o r d u . A l ­
bayın s o r u s u n a ş ö y l e karşılık v e r d i :
— Bu arkadaşlar, komiteci ve ihtilâlci olabilirler, a m a ,
b u g ü n için değil. Kendilerini çok s e v e r i m . M e r t insanlar­
dır. Yakalandığımı haber v e r d i m . H e m e n kaçmalarını s ö y ­
ledim. Şimdi, uzaktadırlar. Belki de Rus sınırını aşmışlar­
dır.
— Demek hem itiraf e d i y o r s u n u z , hem de kaçırdığı­
nızı s ö y l ü y o r s u n u z .
— E v e t , o r t a d a bir s u ç y o k ki s a k l a y a y ı m .
— Kaçırma işine i n a n m a y a c a ğ ı m . Ç ü n k ü , siz ç o k s ı ­
kı olarak g ö r ü ş ü l m e k t e n uzaklaştırılmış b u l u n u y o r s u n u z .
H i ç kimseyle temasınız o l a m a z d ı .
— A l b a y ı m , bana bir fenalık y a p m a y a c a ğ ı n ı z a ve
y a r d ı m e d e c e ğ i n i z e a s k e r c e s ö z v e r i r misiniz?
— E ğ e r s ö y l e y e c e k l e r i n i z i ispat e d e r s e n i z s ö z v e r i ­
rim.
— Birincisi: Bildiğiniz gibi ç a v u ş l a anlaştık. S e v d i ğ i
kız y ü z ü n d e n k a v g a e t m e d e n ö n c e ç a v u ş u n s a ğ l a d ı ğ ı pa­
s a p o r t l a birinci İttihatçı kafilesi kaçtı. İkinci işe g e l i n c e :
Z i n d a n d a n haber g ö n d e r d i m v e a r k a d a ş l a r d a n h e r g ü n
gizliden gizliye yemek v . b . a l ı y o r d u m .
— İspat edebilir misin?
İsbat etmek ü z e r e Rus g e n c i n d e n aldığı c e b i n d e k i
tek altını, çikolatayı ve çakıyı c e b i n d e n çıkarıp m a s a n ı n
üstüne koydu.
A l b a y şaşırmıştı.
— Altın her kaleyi a ç a r . A l b a y ı m , bu u z u n b o y l u
•açıklamaya d e ğ m e z . Bu sarı m a d e n , siz de bilirsiniz ki

352
kimi z a m a n orduların alamadığı kaleleri yıkar. Değil ki
s i z i n pek gizli bir zindan s a n d ı ğ ı n ı z bu z u l ü m y e r i n i !
Bu sarı maden, koymuş o l d u ğ u n u z bırakışma hüküm­
lerini, İstanbul'a girip çıkmanın sıkı k o n t r o l ü n ü , en s o n ­
ra h e r k e s t e n esirgediğiniz, kıskandığınız « l a i s s e r - p a s s e r » -
inizi k o l a y c a sağladığı gibi s i z c e önemli g ö r ü n e n , b e n c e
hiç ö y l e olmayan komiteci reislerini ve E n v e r Paşa'nın
adamları sandığınız kimseleri elinizden kaçırdı. Yalnız bu
s a r ı madenin bir s u ç u o l d u , benim başımı belâya s o k t u .
Bu işten kârlı çıkan bu s ö m ü r g e ç a v u ş u n u z l a bir sömür­
ge zındancınızdır. İkisinin de cepleri d o l d u . B i r e r s e r v e t
kazandılar.
— B u r a y a bak, seni bu işten b ü s b ü t ü n kurtarmak
elimde değildir. Yalnız, bu açık k o n u ş m a n , d u r u m u n u
hafifletecektir. Şimdi, ortada bir s u ç yok. A m a malûm y a ,
a s k e r i kanunların hüküm s ü r d ü ğ ü ve sıkıyönetim b u l u n a n
işgal edilmiş bir memleketteyiz. Az bir z a m a n için seni
İ s t a n b u l ' d a n uzaklaştırarak rahat bir y e r e g ö n d e r i r i m . Yal­
n ı z , h e n ü z sözlerini bitirmedin, sanırım. Bu sarı m a d e n
kimlerin c e b i n e girdi?
— A m a n , Albayım, siz benim ölümümü i s t i y o r s u n u z !
— Ç a b u k s ö y l e , seni bir d a h a bu adamlarla karşı­
laştırmam, s ö z v e r i y o r u m .
— R u s y a ' y a kaçmak için vizeleri, pasaportları geti­
ren ç a v u ş , adam başına ikişer bin lira aldı. B a n a z i n d a n ­
d a haberleşme olanağını d ı ş a r d a n y i y e c e k v e bağlantı
s a ğ l a y a n z i n d a n müdürü (...) de b e n d e n bol bol p a r a
almış, b u n a karşılık da işimi kolaylaştırmıştır.
A l b a y , öbür iki s u b a y a
— V a y hain vay! Demek istihbaratımız d o ğ r u imiş!
diyerek telefona sarıldı. Z i n d a n c ı l a r ı n ve z i n d a n ı n ç o k
sıkı g ö z hapsine alınarak adamakıllı bir a r a m a t a r a m a
y a p ı l m a s ı n ı emretti. Esat b e y e :
— H a y d i , git, a ş a ğ ı d a dinlen! dedi.
— A f f e d e r s i n i z , A l b a y ı m , bu altından b e n d e bir tane
kalmıştı, o n u bana geri v e r i r misiniz?
A l b a y ı n verdiği altını c e b i n e indirdi.
A
353 3 / F . : 23
 A ş a ğ ı d a k i o d a d a e p e y c e beklemişti ki nöbetçiler o n u
y i n e A l b a y ı n o d a s ı n a çıkardılar. O r d a , üniformaları alın­
mış, yaşlı z i n d a n c ı m ü d ü r l e Rum gardiyanların süt dök­
müş kedi gibi sıralandıklarını g ö r d ü . O n u g ö r ü n c e bir
o y u n u n dramı içine düştüklerini anladılar. A l b a y , E s a t ' a
z i n d a n c ı n ı n yanına g e ç m e s i n i emretti. G e n ç b o k s ö r ü n g ö z ­
leri, masanın üzerindeki on tane Rus altınına kaydı. A l ­
b a y , onları dikiz edip anlamlar çıkarmak ü z e r e a r k a s ı n ­
da b u l u n a n a y n a y a d ö n m ü ş , s ö z d e kimi evrakı karıştırır
gibi y a p a r a k g ö z h a p s i n e almıştı.
G e n ç b o k s ö r . A l b a y ı n hiylesine bir psikoloji hiylesiy-
le karşılık vermekte g e c i k m e d i : « H e m e n , s ö z d e z ı n d a n c r
a y a ğ ı n a v u r m u ş da o n d a n iyi bir tanıklık istiyormuş gibi
bir d u r u m y a r a t t ı ; a y a ğ ı n ı y a n a çekti» v e ona ters b i r
karşılık v e r i r c e s i n e mimikler y a p t ı . A l b a y , bu n u m a r a y ı
bal gibi y u t m u ş t u .
— Ne istiyordu s e n d e n ? d e d i .
— S i z e her şeyi s ö y l e m e m e m için y a l v a r ı y o r d u .
Albay, zindancıya sordu :
— Bu altınlar sizin mi?
— E v e t , efendim.
— Peki, n e r e d e n , kimden aldın?
Y ü z ü yemyeşil kesilen z i n d a n c ı buna karşılık v e r e ­
cek d u r u m d a değildi.
Z i n d a n c ı R u m , d o ğ r u A r a p y a n Han'ındaki z i n d a n a
g ö n d e r i l d i . Giritli entrikacı ç a v u ş da tutuklanmıştı.
A l b a y , Esat'ı y e n i d e n Kallavi sokağındaki z i n d a n a
g ö n d e r i r k e n t e ş e k k ü r etti v e v e r d i ğ i s ö z ü u n u t m a y a c a ğ ı ­
nı s ö y l e d i . Kallavi s o k a ğ ı n d a k i z i n d a n a y ö n e t i c i ve g a r ­
d i y a n olarak hep İngilizler gelmişti.

E s a t , b u r a y a dek o l a n anılarını y e r y e r g ü n e ş l i b a h ­
ç e l e r i n parladığı k o r k u n ç karadüşlerle dolu bir r o m a n g i ­
b i a r k a d a bırakmıştı. Kendisini ç e v r e l e y e n k a r a d ü ş ü n s o n
dikenli telleriydi. Şimdi, b ü t ü n kafası, b u y ö n d e çalışıyor­
d u . A n a d o l u ' d a tertemiz, insancıl v e milletçil s e r ü v e n l e r
d e n i z i n d e b o y vermek ve g e r e k i r s e o d e n i z d e c a n v e r m e k
isteği, kendisini her an bu dikenli tellerle çevrilmiş s o n u

354
bellisiz kamptan dışarı iteliyordu.
Bu u z u n bölümlü karadüş filmini g e c e y l e birlikte b ı -
rakarak şafakla b e r a b e r kalktı. Kampın ç e v r e s i n i g ö z d e n
g e ç i r d i . Dikenli tellerin d ö r t y a n ı n d a müslüman Hintliler
n ö b e t b e k l i y o r d u . Bunların müslüman olduklarını işaret­
lerinden anladı. A h m e t efendi, ç a d ı r ı n dışında kıbleye d u r ­
muş s a b a h namazını kılıyordu. M ü s l ü m a n n ö b e t ç i l e r de
o n u n n a m a z kıimasıyla çok ilgileniyorlardı. B u ilgiyi g ö r e n
g e n ç b o k s ö r , nöbetçilere :
— A r k a d a ş ı m , müslüman o l d u ğ u n d a n verilen y e m e k ­
leri y i y e m i y o r , bunların d o m u z etiyle yapıldığını s a n ı y o r ,
dedi.
G e r ç e k t e n de a d a m c a ğ ı z , salt kuru ekmek y e m e k l e
yetiniyor, g e l e n yemekleri geri ç e v i r i y o r d u .
Hintli a s k e r , biraz s o n r a bir t o r b a y i y e c e k l e d ö n d ü .
A h m e t efendi çok sevindi.
B u y a r d ı m işi, g e n ç b o k s ö r e b a ş k a bir d ü ş ü n c e e s i n -
letmişti. « A c a b a bu Hintli müslümanlar, kendilerinin h u r ­
d a n kaçmalarına da yardım edebilir miydi? Bu d ü ş ü n c e ­
sini ilkönce Kallavi sokağındaki z i n d a n d a arkadaşlık et­
tiği v e kendisine bir sürü altın v e r e n g e n ç Rus a r k a d a ş ı ­
na açtı :
— B e n b u r d a n kaçmak i s t i y o r u m , bana y a r d ı m e d e r
misiniz?
— Elbette!
— T e ş e k k ü r ederim.
— Yalnız, size ne gibi yardımımız dokunabilir?
— Bizim arkadaşla davranışlarımıza y a b a n c ı kalın
y e t e r , o l m a z mı?
B e r a b e r c e Rusların çadırına gittiler. G e n ç Rus, ö t e ­
kilere E s a t beyin d ü ş ü n c e s i n i açıkladı. H e p s i , b u d ü ş ü n ­
c e y e y a r d ı m c ı oldular. O n l a r k a ç m a y a c a k t ı . H e r a n mem­
leketlerine gönderilmeyi bekliyorlardı. H e p s i F r a s ı z c a ko­
n u ş u y o r d u . Alman s u b a y ı , E s a t beyin y a n ı n a s o k u l a r a k
k a ç a r k e n kendisini de birlikte almasını diledi. E s a t , b u n u
kabul etmekte duralamadı. N ö b e t ç i l e r i n hep m ü s l ü m a n
o l u ş u k a ç m a y ı kolaylaştıracaktı. Bunların din d u y g u l a r ı ­
nı g ı c ı k l a y a r a k plânını u y g u l a m a y a karar v e r d i . A h m e t

355
efendiyi de yem olarak kullanacaktı. A h m e t e f e n d i y e kaç­
ma işini a ç ı n c a o n d a n hiç ummadığı bir tepki g ö r d ü :
— A h m e t efendi, b u r a d a n seni de b e r a b e r alıp ka­
çacağım.
— Ne d i y o r s u n , o ğ l u m , delirdin mi s e n ? Aklını b a ­
şına topla.
Bir y a n d a n da k o r k u d a n o k u y u p üflemeye başlamıştı.
— E ğ e r bu müslüman a s k e r l e r burada o l m a s a y d ı bu
d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z ü yapamazdık. Bu Hintli m ü s l ü m c n î a r d a n
y a r a r l a n a c a ğ ı m ı z ı aklım kesiyor.
Yapılan plân u y g u l a n d ı : B ü t ü n g e c e e z a n o k u m a
e g z e r s i z i y a p a n g e n ç b o k s ö r , sabahleyin g ü r v e tatlı s e ­
siyle kampı çınlatarak e z a n o k u m a y a başladı. S o n r a , A h ­
met efendiyle kıbleye d ö n ü p namaza durdular. Bunları g ö ­
r e n bütün Hintli askerler de tellerin dışında n a m a z a d u r ­
dular. Kampın içi dışı bir mescit n a m a z g a h ı n a d ö n m ü ş t ü .
B u n d a n c o ş a n Ahmet efendi, yüksek v e yanık s e s i y l e
K u r ' a n okumaya b a ş l a y ı n c a Hintliler, « A l l a h ! A l l a h ! » s e s ­
leriyle kampı çınlattılar.
Bu iki müslümanla pek çok ilgilenen a s k e r l e r , o n l a ­
rın neden b u r a y a düştüklerini sordular. E s a t bey de pek
yanık hikâyelerle onların meraklarını dindirdi.
O n u n , müslüman a s k e r l e r e , kendilerini b u r d a n kur­
tarmaları için yaptığı y a l v a r ı ş ve yakarış t a m yemişini
v e r i r gibi g ö r ü n d ü ğ ü s ı r a d a kamp kumandanı işi ç a k a r a k
nöbetçileri tellerden uzaklaştırdı. Ertesi g ü n , kampın d ö r t
yanındaki nöbet yerlerine mecusî Hintliler yerleştirilmişti.
İlk kaçış plânı da b ö y l e c e s u y a d ü ş m ü ş t ü .
Ne var ki kaçış d ü ş ü n c e s i , kene gibi g e n ç b o k s ö r e
yapışmıştı. Bir g ü n Rusların dikenli tellere astığı batta­
niyeler ona bir esin v e r d i . Kampın dört y a n ı , a r a d a bir
metre boşluk bırakılarak çifte telörgü ile çevrilmişti. Y e ­
re s ü r ü n e n bu battaniyelerin altından aralığa g i r i n c e bir
delik açıp ö b ü r y a n a , serbestliğe geçmek o l m a y a c a k iş
değildi. G e n ç boksör, z i n d a n arkadaşı olan R u s g e n c i n i n
çadırına koştu. M a h p u s l a r , nöbetçilerin dikkatini d a ğ ı t a ­
c a k işler yapacak olurlarsa kaçış plânı u y g u l a n a b i l e c e k ­
ti. Ruslar, battaniyelerini tellere astılar ve E s a t b e y , bir-

356
kaç kez battaniyelerin a r a s ı n a girdiği halde n ö b e t ç i l e r e
görülmedi.
Ertesi g ü n temizlik b a ş l a y ı p da Rusların battaniye­
leri taa yerlere d e ğ e r c e s i n e tellere asılınca E s a t beyle A l ­
man s u b a y ı , kurulmuş bir y a y gibi heyecanlarını g i z l e ­
yerek y a beyinlerine kurşunları y e m e y e y a d a ö z g ü r l ü ğ e
k a v u ş m a y a hazır beklediler. Ruslar, a ğ ı z armonikalarını
çalıp g ü r ü l t ü patırtı ile nöbetçilerin dikkatini ü z e r l e r i n e
çektiler. E s a t b e y , battaniyelerin arasına g i z l e n e r e k bir
yer köpeği gibi t o p r a ğ ı e ş m e y e başladı v e e p e y c e y o r u l ­
d u k t a n s o n r a bir insanın g e ç e b i l e c e ğ i gibi bir delik a ç ­
mayı b a ş a r d ı .
Karanlıkta A l m a n s u b a y ı ile çadırları d o l a ş a r a k her­
kesle helâllaştı. « R u s l a r , anı defterlerine imza ettirdiler.»
K a ç ı ş s ı r a s ı n d a , Ruslar, y i n e hora tepiyor, armonika ç a l ı ­
y o r , büyük bir g ü r ü l t ü çıkarıyorlardı.. G e n ç b o k s ö r , A l ­
man s u b a y ı y l a battaniyelere d o ğ r u ilerledi. H e r an kafa­
sına bir kurşun y e m e y i bekleyerek delikten ö t e y e g e ç t i .
Ç u k u r a gizlenip s ü r ü n e r e k ve kısa aralıklarla koşarak bir
fundalığa v a r d ı . Alman s u b a y ı n ı « P a ş a çiftliği» y a k ı n ı n ­
da on beş dakika b e k l e y e c e k , g e l m e z s e y o l u n a gitmekte
s e r b e s t olacaktı. G ö k y ü z ü yıldızlarla dolmuştu. Fundalık­
tan tatlı kekik ve türlü ot kokuları y ü k s e l i y o r , c ı r c ı r b ö ­
cekleri her y a n d a n uyku v e r i c i sesleriyle birbirlerine kar­
şılık v e r i y o r d u . A l m a n s u b a y ı , gelmemişti. O n u d a h a ç o k
bekleyemezdi. Elleri ve dizleri kan içinde, fundalıkta iler­
ledi. Y ü k s e k bir t e p e y e çıkıp da ç e v r e s i n d e ıssızlığın g ü ­
venli havasını d u y u n c a , bitkin y e r e uzandı. Başını bir t a ş a
d a y a y a r a k y o r g u n l u k t a n hemen u y k u y a daldı. U y a n d ı ğ ı n ­
d a t e p e s i n d e yakıcı ö ğ l e g ü n e ş i y ü k s e l i y o r d u . T e p e d e n
inerek temiz bir su şırıldayan bir derecikte elini y ü z ü n ü
yıkadı. S o n r a , yine, yola d ü ş t ü . Bir köye uğradı. Kend.sini
esirlikten d ö n e n bir a s k e r gibi g ö s t e r e r e k biraz y i y e c e k
aldı. S o n r a , Lapseki y o l u n u tuttu. Ç a n a k k a l e ' n i n meşeli,,
çamlı, g ü r g e n l i , ıssız dağlık b ö l g e s i n d e bir v a h ş i h a y v a n
i ç g ü d ü s ü y l e bir g ü n bir g e c e dolaştıktan s o n r a , deniz kı­
yısını izleyen yola indi. A d a l a r denizinin balık v e y o s u n
kokan r ü z g â r ı serin bir mendil gibi terli y ü z ü n e ç a r p t ı .

357
L a p s e k i y o l u n d a kalpaklı Ç e r k e z l e r e rastladı. O n l a r d a
o n a Lapseki'de Ç e r k e z Lütfü beyin hanını salıkladılar.
* * • \
Lütfü beyin hanını k o l a y c a buldu ve Lütfü b e y e ilk
s o r d u ğ u adam da Lütfü beyin ta kendisi çıktı, hancı :
— Ben de seni b e k l i y o r d u m , dedi. B o k s ö r , Lütfü be­
ye bir Rus altını v e r e r e k
— Yollarda üstüm başım kalmadı, d e d i , bir kat külot,
elbise ve ayakkabı, ç a m a ş ı r istiyorum.
Biraz s o n r a t e p e d e n tırnağa y e p y e n i giyinmişti. Ak­
ş a m l e y i n , Lütfü b e y i n o d a s ı n d a bir içki s o f r a s ı basınday­
dılar. Lütfü b e y , birisini ona tanıttı :
— Ç a n a k k a l e ' d e P a ş a çiftliği sahibi!
G e n ç b o k s ö r , b u n d a n ü r k t ü y s e d e belli etmedi. B u
s o f r a başında h o ş u n a g i d e n kimi bilgiler aldı. B i g a , işgal
b ö l g e s i n i n dışında ve kuvayı milliyenin c a n l a n m a y a b a ş ­
ladığı bir y e r d i .
G e c e rahat v e deliksiz bir uyku çekti. S a b a h l e y i n ,
Lütfü bey :
— A z i z i m , d e d i , s e n d e esaretten g e l e n bir insan
hâli yok. S e n i n b a ş ı n d a n bir kaza g e ç t i ğ i belli. M e r a k
etme, biz mert, erkek insanlarız. D ü n akşamki arkadaşla­
rım da böyledir. B a n a güvenebilirsin. D u r u m u n u anlat da
g e r e ğ i n i düşünelim.
— E v e t , Lütfü b e y , esaretten g e l m i y o r u m . D a h a be­
ter. D ü ş m a n z i n d a n ı n d a n geliyorum. B u y u r u n , isterseniz
b e n i teslim edin.
— M ü s t e r i h o l , y a v r u m , ben her ş e y i anladım. Al
o k u ! diyerek c e b i n d e n bir kâğıt çıkardı. B u n d a kendisiyle
A l m a n s u b a y ı n ı y a k a l a y a n l a r a İngilizlerin y ü z altın v e r e ­
c e ğ i y a z ı y o r d u . A l m a n s u b a y , Lapseki y o l u n d a yakalanıp
İngilizlere verilmişti :
Lütfü b e y :
— O ğ l u m , değil y ü z İngiliz lirası, milyon o l s a , benim
v e arkadaşlarımın g ö z ü n d e d e ğ e r i yoktur. B i r T ü r k g e n ­
c i n i n d e ğ e r i n e p a h a biçilmez, yalnız, dikkatli olalım. Ç ü n ­
k ü , bu y ü z İngiliz lirası s ö z ü , kimi sütü bozukları ç i l e d e n
çıkarmış. Ç a n a k k a l e ' d e n d ö r t y a n a dağılmışlar, harıl h a -

358
rıl seni arıyorlar. B u n l a r d a n birkaçı L a p s e k i ' y e dek g e l ­
miş. Ç a n a k k a l e ' d e n L a p s e k i J a n d a r m a Kumandanlığına
telgrafla haber verildiğini de anladım. Fakat, hiç merak
etme. İhtiyatlı ol. B e n her şeyi yoluna k o y a c a ğ ı m .
Lütfü bey, bunları s ö y l e y e r e k gitti; yarım saat s o n ­
ra y a n ı n d a g e n ç bir jandarma subayıyla d ö n d ü .
G e n ç b o k s ö r d e şafak attı. Demir gibi yumruklarıyla
jandarma subayını nakavt ederek tabancasını almak üze­
re h a z ı r l a n ı y o r d u ki Lütfü bey işi anlayarak :
— Ne o, evlât, d e d i , seni jandarma s u b a y ı n a teslim
e d e c e ğ i m i mi sandın? N e d e n böyle rengin attı? M e r a k
etme, bu bey Lapseki jandarma kumandanıdır. İkimiz de
ş u s ı r a d a burada s a n a y a r d ı m etmek üzere b u l u n u y o r u z .
Jandarma subayına :
— B ö y l e bir g e n c e nasıl kıyılır da d ü ş m a n a teslim
edilir? d e d i . J a n d a r m a s u b a y ı :
— S e n bu duruma nasıl d ü ş t ü n ? dedi, ben senin İs­
t a n b u l ' d a İngiliz şampiyonuyla s o n maçını seyrettim. E s a t
b e y , biraz kaçamaklıca b a ş ı n d a n geçenleri bir çırpıda a n ­
lattı. J a n d a r m a s u b a y ı
— M e r a k etme, kardeşim, dedi. G e r ç i seni yakala­
mak ü z e r e emir v c d i l e r . Lâkin şansın varmış. Lütfü be­
ye rastladın da iş aydınlandı. Y o k s a biz de az kaldı bir
y a n l ı ş l ı ğ a d ü ş ü p s o n r a v i c d a n azabı çekecektik. Ş i m d i ,
s e n i n b u r a d a kalman hem bizim için sorumluluk yükle­
y i c i , hem de senin için tehlikelidir. H e m e n b u r d a n uzak-
laş! B u n u Lütfü bey, s a ğ l a y a c a k . Y o l u n açık o l s u n . Ç a ­
nakkale sınırını g e ç t i n mi işgal bölgesi dışındasın. O n d a n
s o n r a s e r b e s t s i n . H i ç merak etme.
J a n d a r m a s u b a y ı , E s a t b e y i n elini sıkarak ayrıldı.
L ü t f ü b e y de g e n ç b o k s ö r ü bir kadın kılığına s o k t u :
— Şimdi bu kılıkla ş e h i r d e n çıkarsın. Fakat, yalnız
d e ğ i l . Y a n ı n a bir köylü kadın v e r e c e ğ i m . K a d ı n , seni bir
k ö y e g ö t ü r e c e k . O r a d a Ç e r k e z N e ş e t çetesi var. S e n i o n ­
lara teslim edecek. O ç e t e ile birlikte B i g a ' y a g i d e c e k s i ­
niz.
L ü t f ü b e y , b u n d a n s o n r a g e n ç b o k s ö r e birçok mer­
m i y l e birlikte bir de kız gibi t a b a n c a v e r d i . G e n ç a d a m .

359
t a b a n c a n ı n parasını v e r m e y e hazırlandığında Lütfü b e y
y a l n ı z c a güldü v e elbisenin parasını d a geri v e r d i .
Lütfü beyin, sonraları Kurtuluş S a v a ş ı b o y u n c a b ü ­
yük yararlıkları g ö r ü l e c e k t i r .
Lütfü beyin hazırladığı iki e ş e k t e n birine b i n m e d e n
ö n c e E s a t bey, altın yürekli han sahibini c a n v e g ö n ü l ­
d e n s o n kez selâmladı ve köylü kadınla birlikte e ş e k l e r i n
sırtına atlayarak mola v e r i l e c e k k ö y e yollandı. Ç e r k e z
k ö y ü n d e onu konuk ettiler. Ç e t e c i . N e ş e t d e gelmemişti.
B ü t ü n g e c e g ö z ü n e u y k u girmedi. Sırtındaki kadın g i y -
neklerini çıkarıp atarak g e c e yarısı k ö y d e n ayrılıp B i g a ' ­
y a d o ğ r u tek başına y o l a d ü ş t ü . Şafak s ö k e r k e n B i g a
g ö r ü n d ü . Artık, işgal b ö l g e s i d ı ş ı n d a y d ı . G e n i ş bir soluk
aldı. i
Ä
E s a t bey, B i g a ' d a otelimsi bir hana indi. H i ç durma­
ya g e l m e z d i . H e m e n y ı k a n ı p temizlendikten s o n r a ilk iş
olarak Lütfü beyin B i g a m ü f t ü s ü n e y a z d ı ğ ı salık mektu­
b u n u yanına alarak m ü f t ü n ü n d a i r e s i n e yollandı. Ç a r ş ı d a
h e r k e s alışverişindeydi. Bir tek ilgi çekici ş e y , s u r d a b u r ­
da t e p e d e n tırnağa silâhlı atlı çetecilerin r a h a t ç a dolaşıp
d u r m a s ı y d ı . Bunlar, elbette millî g ü ç l e r d e n b a ş k a s ı o l a ­
mazdı.
M ü f t ü dairesinde M ü f t ü A h m e t Hamdi efendiyi bul­
d u v e elini öperek Lütfü beyin mektubunu o n a uzattı.
M ü f t ü , nur y ü z l ü , s a y g ı d u y g u s u aşılayan bir adamdı :
— Buyurun, oğlum! dedi.
M e k t u b u o k u y a n A h m e t Hamdi efendi, Lütfü beyi ç o k
s e v d i ğ i n i söyledi. Lütfü beyin m e k t u b u n d a ilginç b i r k a ç
satır d a v a r d ı : Lütfü b e y , g e n ç b o k s ö r ü n dileği ü z e r i n e ,
o n u n S i v a s ' t a n , M u s t a f a Kemal'in y a n ı n d p n geldiğini y a z ­
mıştı. B ö y l e c e , E s a t b e y , Sivas'taki temsil J ı e y e t i n i n y a ­
kın bir adamı olmuş o l u y o r d u .
•— H o ş geldiniz, o ğ l u m , d e d i , size elimizden ne g e ­
lirse yaparız. K o n a k l a y a c a k y e r b u l d u n u z m u ?
— B u l d u m , efendim.
—• O ğ l u m , bu a k ş a m b e n d e h a n e d e hem a k ş a m y e ­
meği y e r i z , h e n d e sizi bir a r k a d a ş l a tanıştırırım.

360

\
 A k ş a m l e y i n buluşmak ü z e r e ayrılıp yine ç a r ş ı y a d a l ­
dı. Kahveler, yollar tıklım tıklım ç e t e c i d o l u y d u . Bir kah­
v e d e o t u r d u . Öteki m a s a d a t e p e d e n tırnağa silâhlı iri y a ­
rı, g e n i ş o m u z l u , e s m e r v e yiğit g ö r ü n ü ş l ü , bir g e n ç a d a m ,
bir kişiyle tavla ş a k ı r d a t ı y o r d u , birçok s e y i r c i de o n u n
o y u n u n u s e y r e d i y o r d u . G e n ç b o k s ö r , kahveci ç ı r a ğ ı n a b u ­
nun kim o l d u ğ u n u s o r d u . Ç o c u k garip g a r i p o n u n y ü ­
z ü n e baktı :
— Kara Hasan Amca'nın çetesinden!
Kara H a s a n ' ı n çeteleri demek ki ş e h r i n g e l e n e ğ i n e
giımiyii
A k ş a m l e y i n M ü f t ü A h m e t Hamdi efendiyle b u l u ş u p
evine y i d e n E s a t b e y , y e m e ğ i n i yiyip, kahvesini i ç i y o r d u .
Müftü :
— Efendim, nedir, B i g a ' d a kalmak mıdır niyetiniz?
diye s o r d u .
— B u r a y a g e l m e m d e n maksat ş u d u r , e f e n d i m : B u ­
radaki silâhlı g ü ç l e r i tesbit ederek bir d ü z e n e s o k t u k t a n
s o n r a , S i v a s ile bağlantı kurmak, M u s t a f a Kemal Paşa'­
dan alınacak talimat g e r e ğ i n c e davranmak.
— E s a s e n , biz, b u r a n ı n d u r u m u n u bildirdik. B u r a s ı ,
k a r g a ş a içindedir. H ü k ü m e t makamlarının icra g ü c ü kal­
mamıştır. Şehir, K a r a H a s a n ' ı n kumanda ettiği bir ç e t e
aracılığıyla yönetiliyor.
— Bu kuvvetin tutarı n e d i r ?
— Silâhlanmış süvari olarak iki y ü z kişidir. Fakat,
bunlar, Kara H a s a n ç a ğ r ı d a b u l u n u n c a d ö r t - b e ş bin kişi
olabilir. Allah'a şükür, İstanbul hükümeti, buraları etki-
leyemiyor. Mutasarrıfımız da s o ğ u k k a n l ı bir insan o l d u ­
ğ u n d a n s a ğ d u y u ile d a v r a n ı y o r .
— M ü f t ü e f e n d i , K a r a H a s a n ile tanışmak isterim.
— Yarın, Cuma namazından sonra, karargâh kurdu­
ğ u hana gider, o r a d a g ö r ü ş ü r ü z .
C u m a namazından s o n r a c a m i d e n ç ı k a r k e n M ü f t ü n ü n
y a n ı n d a « e s m e r , pehlivan yapılı, yirmi sekiz - o t u z y a ş ­
larında, o m u z u n d a g ü m ü ş l ü bir filinta bulunan bir a d a m
vardı.» O n u n y a n ı n d a d a altı silâhlı k o r u y u c u y ü r ü y o r d u .
C a m i n i n a v l u s u n d a müftü

361
 — Kara H a s a n ' ı t a n ı y o r m u s u n ? d e d i .
— Hayır, efendim.
M ü f t ü , her ikisini b ö y l e c e tanıştırdıktan s o n r a ç a r ­
ş ı y a d o ğ r u topluca y ü r ü d ü l e r . G e n ç b o k s ö r , ç a r ş ı d a n g e ­
ç e r k e n bütün kahvedekilerin ve esnafın y e r l e r i n d e n kal­
k a r a k Kara H a s a n ' a selâma durduklarını g ö r d ü . D e m e k
ki b u g ü n l e r d e Biga'nın en büyük adamıydı. G e n ç b o k s ö r ,
b u n u y a d ı r g a m a k t a g e c i k m e d i . K a r a r g â h ı n b u l u n d u ğ u ha­
na vardılar. M ü f t ü , Kara H a s a n ' ı n y a n ı n d a n hiç ayrılma­
y a n zeki y a d a kurnaz g ö r ü n ü ş l ü bir adamı « S u p h i b e y »
d i y e E s a t beye tanıttı. G e n ç b o k s ö r , Kara H a s a n ' l a S u p ­
hi b e y i n gizlice hep kendisini dikizlediklerini g ö r ü y o r , hiç
renk vermiyordu.
H a n ı n üst katındaki bir o d a d a peykeler ve kaba min­
d e r l e r üzerinde b a ğ d a ş kurarak oturdular. O d a d a bir s ü ­
rü ç e t e c i de v a r d ı . M ü f t ü n ü n bir işaretiyle hepsi çıktı. Ge
riye d ö r t kişi kaldı: K a r a H a s a n , S u p h i b e y , M ü f t ü v e
g e n ç boksör.
M ü f t ü , s ö z ü a ç a r a k A n a d o l u ' d a Yunanlıların k a r ş ı s ı n ­
d a ö r g ü t l e n e n kuvayı milliyeci c e p h e l e r d e n , S i v a s ' t a n v.b.
k o n u ş t u . « K a r a H a s a n , dikkatle dinliyor. S u p h i ise kaşını
g ö z ü n ü o y n a t ı y o r d u . K a r a H a s a n d a a r a d a bir g ö z l e r i n i
S u p h i ' y e k a y d ı r ı y o r d u . B u d a g ö s t e r i y o r d u k i Kara H a ­
s a n ' ı n akıl hocası S u p h i ' y d i . »
M ü f t ü , Kara H a s a n ' a :
— Bu delikanlı b u r a y a n e d e n geldi, biliyor m u s u n u z ?
-diye s o r d u .
— H a y ı r efendim.
— S i z l e r e S i v a s ' ı n selâmını getirdi. D i n d a ş l a r ı m ı z ,
k a r d e ş l e r i m i z ta İç A n a d o l u ' d a M u s t a f a Kemal P a ş a ' n ı n
b a ş k a n l ı ğ ı altında d ü ş m a n l a s a v a ş m a k için hazırlıklar y a ­
pıyorlar. Bu genç, buraya onlarca gönderilmiş; s o r u y o r :
« S i z l e r , n e y a p a c a k s ı n ı z ? Elinizi, kolunuzu b a ğ l a y ı p s e
y i r c i mi kalacaksınız? Y o k s a s a v a ş a atılan v a t a n d a ş l a r ı ­
m ı z a , kardeşlerimize y a r d ı m e d e c e k m i s i n i z ? » N e k a r ş ı ­
lık v e r e l i m ?
B u s o r u , derin bir sessizlik d u v a r ı n a ç a r p a r a k kırıldı.
B i r s ü r e sessizlikten s o n r a okumuş b i r a d a m olan

362
S u p h i b e y , a ğ ı r d a n s ö z ü aldı :
— B i z , silâhlandık, köylerimizi ve şehrimizi k o r u y o ­
r u z . G ü v e n l i ğ i s a ğ l ı y o r u z . B u n u n dışında İ s t a n b u l ' d a n b i ­
z e bir emir g e l m e d i ğ i n d e n başka bir biçimde d a v r a n a -
mıyoruz.

B u s ö z ü z e r i n e g e n ç b o k s ö r ü n b a ş ı n d a n a ş a ğ ı b i r te­
neke su d ö k ü l ü r gibi o d l u . M ü f t ü Ahmet Hamdi e f e n d i ,
b u s ö z ü n taşıdığı elektrik y ü k ü n ü k a v r a y a r a k etkili ba­
kışlarını bir ş a m a r gibi S u p h i beyin y ü z ü n e ç a r p t ı . S u p h i
b e y , hemen y o l a geldi :

— E l b e t t e y a r d ı m e d e c e ğ i z , ama, bu işler kolay mı?

K o c a ü ç d e v l e t i n o r d u l a r ı n a bir a v u ç insan n e y a p a b i l i r ?
E s a t b e y , s ö z ü kaptı
— A r k a d a ş , sen ne s ö y l ü y o r s u n ? Ö y l e y s e senin mem­
leketle hiç ilgin yok! İç A n a d o l u ' d a ne o l d u ğ u n u biliyor
m u s u n ? K â z ı m K a r a b e k i r Paşa'nın muazzam bir o r d u ile
g e l d i ğ i n i d u y m a d ı n mı?
M ü f t ü y e de :
— H o c a m , bu ne k a y g u s u z l u k ? K e ş k e b u r a y a yal­
n ı z g e l e c e ğ i m e beş-altı y ü z atlı alıp g e l s e y d i m ! d e d i , s o n ­
ra y i n e S u p h i b e y e d ö n d ü :
— A r k a d a ş , s e n merak etme. Her ş e y tıkırında g i ­
d i y o r . M u s t a f a Kemal, Ç a n a k k a l e ' d e nasıl s o n d a k i k a d a
y e n d i y s e bu k a v g a da başarı ile s o n u ç l a n a c a k t ı r . Y a l n ı z ,
milletin y ü r e k g ü c ü n ü sağlamlaştırman. B u n u s i z y a p a ­
c a k s ı n ı z . B a k ı n ı z , k o c a bir mutasarrıflığın vebalini b o y ­
n u n a almışsınız. E ğ e r bu iş o l m a s a , korkarım pek y a k ı n ­
d a adamı s o r g u y a ç e k e r l e r ha!
B u blöf K a r a H a s a n ' l a S u p h i bey ü z e r i n d e b ü y ü k v e
g ö z l e g ö r ü l ü r bir etki y a p t ı .
— L ü t f e n b a n a bir kâğıt kalem!
Şu m ü s v e d d e y i y a z d ı :
« M u s t a f a Kemal P a ş a hazretleri
Sivas
— B i g a ' d a k i kuvvetlerin reisleriyle temas ettim. Pek
y a k ı n d a s o n u c u n u b i l d i r e c e ğ i m . B u arkadaşlar, s i z e s e l â m
v e s a y g ı l a r ı n ı bildirirler.

363
 M ü f t ü ile çete reisleri ve g e n ç boksör, b u n u n altını
imzaladılar.
— Bir adam g ö n d e r i p telgraf m ü d ü r ü n ü b u r a y a ç a ­
ğırtır mısınız?
Kara H a s a n , hemen yerinden fırladı v e d ı ş a r d a k i
adamlarından birine, telgraf m ü d ü r ü n ü n hemen k a r a r g â h a
getirilmesini b u y u r d u .
T e l g r a f m ü d ü r ü , etekleri zil çalarak ve k o r k u d a n tit­
reyerek geldi. E s a t bey :
— S i z e geciktirilmesi ölümle bitecek bir telgraf v e ­
r e c e ğ i z . Sivas'ta b u l u n a n M u s t a f a Kemal P a ş a ' y a çekile­
cek. Önemini anladınız, değil mi? Cevaplıdır. Bir a y a k ö n ­
ce yerini bulmalıdır. S i z de bilirsiniz ki bir v a t a n işidir
b u . « M a k i n a b a ş ı n d a » der, karşılığını alırsınız.
— Pek alâ, efendim, emir b u y u r u r s u n u z , g ö r e v i m i z d i r .
— Karşılığını b u r a d a bekliyorum.
T e l g r a f m ü d ü r ü , kâğıdı aldı ve seğirterek o d a d a n çık­
tı. E s a t bey, S u p h i b e y e :
— A ğ a b e y , d ê d i , ben biraz sert k o n u ş u y o r u m . K u s u ­
ra bakma. Ö y l e alıştım. Kafkas c e p h e s i n d e ç a r p ı ş a n l a r
biraz s e r t olurlar. Ç ü n k ü , , havası serttir o r a n ı n !
« A ğ a b e y » s ö z ü S u p h i beyin pek h o ş u n a gitmişti. E s a t
b e y . M ü f t ü ile gitmek ü z e r e a y a ğ a kalkınca K a r a H a -
san'la Suphi bey, o n u n karargâhta kalmasını istediler ve
o n a bir oda ayırdılar. Kara H a s a n :
— Bey, bu a k ş a m ç o r b a y ı b e r a b e r içeriz. S e n , artık,
bizimsin, dedi.
— H a y h a y efem!
E s a t bey, c a d d e d e müftü ile birlikte y ü r ü y o r d u :
— T e b r i k ederim, seni evlâdım. Bu adamların g ü v e ­
nini kazanmak kolay iş değildir.
— A f f e d e r s i n i z , müftü e f e n d i , bu adamlar ü s t ü n e b a ­
na biraz bilgi verebilir misiniz?
— Kara H a s a n , çok yürekli bir adamdır. S e f e r b e r ­
likte birçok c e p h e l e r d e s a v a ş m ı ş , en s o n r a , bir s u b a y l a
geçimsizlik y ü z ü n d e n kaçarak eşkiyalık y a p m a y a b a ş l a ­
mıştı. A v a n e s i de pek müthiş adamlardı. S a v a ş bitince
ş e h r e indiler. Şimdi, ş u g ö r d ü ğ ü n ü z biçimde ş e h r i k o r u -

364
y o r l a r . A m a , cahilliklerinden dolayı ç o k ileri g i d i y o r l a r .
O d e r e c e ki muhakeme yapmak, yargılar vermek gibi a ş ı ­
rı d a v r a n ı ş l a r d a da b u l u n u y o r l a r . Suphi b e y , a s l e n İstan­
b u l l u d u r . İyi bir aile ç o c u ğ u d u r . B a b a s ı , vaktiyle B i g a ' d a
mutasarrıflık etmiş o l d u ğ u n d a n Bigalı s a y ı l ı y o r . Y a ş a y ı ­
şı iyi değildir. Sabıkalıdır. Kaatillikten h a p i s h a n e l e r d e yat­
mıştır. Kaçakçılık v.b. gibi işlerle uğraşmış. Kara H a s a n ' -
ın akıl hocasıdır. K a r a H a s a n , pek cahil bir insan o l d u ­
ğ u n d a n S u p h i , cahilliğinden yararlanarak istediğini y a p ­
tırıyor.
— K u v v e t kimdedir?
— K a r a H a s a n ' d a d ı r . Bütün köylü ve a v a n e s i , kendi­
sine sanki taparlar. Şimdi ne y a p a c a k s ı n ı z ?
— Yapılacak iş kolay. M u s t a f a Kemal P a ş a ' d a n tali­
mat g e l e c e k , o n a g ö r e d a v r a n a c a ğ ı z . Bu elde o l u n a n silâh­
lı kuvvetler, b u g ü n için önemli bir g ü ç t ü r . B u n l a r , b ö y l e
b a ş ı b o ş bırakılırsa bir g ü n milletin başına belâ olurlar.
«T*
M ü f t ü d e n ayrılan E s a t bey, karargâhta kendisine a y ­
rılan o d a y a y e r l e ş t i .
A k ş a m yemeği için s o f r a y a inen g e n ç b o k s ö r , o r d a
s o n kerte k o r k u n ç suratlı bir adam g ö r d ü . B u a d a m ı n
g ö z l e r i n i n biri y e ş i l , ö b ü r ü kapkaraydı. Bu ünlü e ş k i y a
Kürt M e h m e t Ç a v u ş ' t a n başkası değildi. E s a t b e y , y e ­
mekte b a y a ğ ı tedirgin o l d u . Bu adam, kendisiyle aşırı de­
r e c e d e ilgileniyordu ve bu ilgi, hiç de h a y r a y o r u l a c a k
gibi değildi. En s o n r a , K ü r t M e h m e t Ç a v u ş , S u p h i b e y e :
— A b e y i m , d e d i , d a h a tüyü tüsü y e n i terlemişlerle
yola çıkarsak v a y geldi başımıza!
S u p h i b e y de bu lâftan hoşlanmış gibiydi, « b ı y ı k a l t ı n -
d a n g ü l ü y o r d u . » B u n u n altından kalkmamak ç o k tehlikeli
olabilirdi. G e n ç b o k s ö r :
— M e h m e t Ç a v u ş , d e d i , sen bilir misin, bir s ö z v a r ­
dır: H a l e p o r d a y s a a r ş ı n burdadır. Dört jandarmaya karşı
kurşun atmak, sıkıyı g ö r ü n c e kaçacak delik a r a m a k . . .
B u n u , b e n i m memleketimde mahalle çocukları o y u n d i y e
o y n a r . H a y d i , b e n elli silâhlı iie Çanakkale'yi b a s a c a ğ ı m ;
Y ü r e ğ i n s ö y l ü y o r mu? Bak, s a n a çetecilik nedir g ö s t e r e -

365
yim. V a r mısın b u işe? Bunları y a p a c a k g e n ç l e r d i r . K a r ­
t a l o z a kaçtıktan s o n r a mahalle k a h v e s i n d e c d r t c u r t et­
mek zamanı gelir. İnşaallah yakında iş b a ş ı n d a g ö r ü ş ü r ü z .
Mehmet Çavuş, bu söze kızacağına hayran oldu. Ka­
ra H a s a n ' a :
— U l a n H a s a n , s e n i n g ö r d ü ğ ü n gibi, İstanbullu, m u ­
hallebi ç o c u ğ u d e ğ i l ! d e d i .
B u s ı r a d a hanın kapısında g ü r ü l t ü l e r o l d u v e b i r a z
s o n r a içeri, iki g e c e bekçisinin a r a s ı n d a iri y a r ı bir hır­
s ı z g i r d i . İlk bakışta hiç de kötü bir insana b e n z e m e y e n
b u a d a m c a ğ ı z , y a s s ı b u r n u , ablak y ü z ü y l e bir T a t a r ı a n ­
d ı r ı y o r d u . Ç a l d ı ğ ı ş e y l e r de ufak tefek t ü r d e n d i . Belli ki
açlık y ü z ü n d e n yapılmış bir çarık hırsızlığıydı b u .
Kara Hasan :
— U l a n , u t a n m ı y o r m u s u n kalıbından, hırsızlık e d i ­
y o r s u n ? d i y e bağırdı. H ı r s ı z , o r a d a bulunanların t o p u n a
b i r d e n s ö ğ ü p s a y m a y a başladı :
— B u r a s ı neresi b e ? d e d i , jandarma karakolu m u ?
N e r d e kaldı sizin erkekliğiniz? Ne k o r k u y o r s u n u z ? Elimi
a y a ğ ı m ı tutacak d a h a adamınız yok mu?
Kürt M e h m e t Ç a v u ş , y e r i n d e n fırlayarak elleri bağlı
a d a m a bir tokat aşketti.
Hırsız güldü :
— Eli kolu bağlı a d a m a karılar da tokat atar, d e d i .
G e n ç b o k s ö r . Kara H a s a n ' ı , Suphi'yi v e K ü r t M e h m e t
Ç a v u ş ' u y e r e v u r m a n ı n z a m a n ı geldiğini anladı :
— D u r u n , d e d i , bu a d a m ı n hakkı vardır. M e h m e t Ç a ­
v u ş , s e n silâhsız olarak b u n u n l a b a ş e d e m e z s i n . K a r a H a ­
s a n , s e n de. B u a d a m hepimize s ö ğ ü p s a y d ı . Fakat, o n u
elleri kolları bağlı olarak d ö ğ m e k bize yakışmaz. Silâhı
y o k ki bu silâhla bu hakareti temizleyelim. S i z , b u n u b a ­
na bırakın. B e n , nasıl y a p a c a ğ ı m ı bilirim.
Belinden t a b a n c a s ı n ı çıkarıp M e h m e t Ç a v u ş ' a uzattı :
— A l , M e h m e t Ç a v u ş , s e n d e d u r s u n . Ş u adamı d a
a ş a ğ ı , hanın avfusuna g ö t ü r ü n . Hanın kapısını da kapa­
yın. Ben geliyorum.
Ç e t e reisleri büyük b i r şaşkınlık içindeydi. H e p s i n i n
meraklı bakışları karşısında hırsıza y a k l a ş a n g e n ç b o k s ö r :

366
 — B a n a bak, a r k a d a ş , d e d i . S e n «ellerimi b ı r a k ı n ,
g ö s t e r i r i m s i z e » demiştin. Eli bağlı adamı karılar da d ö -
ğ e r d e d i n . Şimdi, senin ellerini b ı r a k t ı r a c a ğ ı m . E ğ e r b a n a
y a p a b i l e c e ğ i n i y a p a m a z s a n , s a n a , ş u r a d a yatırıp ibreti
âlem için y ü z s o p a v u r d u r u r u m . Benimle d ö ğ ü ş m e k t e
s e r b e s t s i n ! D ö ğ ü ş , y o k s a hâlin harap olur, anladın m ı ?
Bekçilere :
— Bırakın ş u n u n ellerini, siz de y a n a açılın, d e d i .
G e n ç boksör, elleri ç ö z ü l e n a d a m a açılıp bir t o k a t
aşketti. Hırsız, ellerini p e n ç e gibi a ç a r a k o n u n ü s t ü n e y ü ­
r ü d ü ; b o ğ a z ı n a sarılmak istedi. G e n ç b o k s ö r , k e n d i s i n e
y a k l a ş a n adamın « m i d e s i n e bir direkt, ç e n e s i n e ünlü s a ğ
y u m r u ğ u n u indirdi.» A d a m c a ğ ı z b i r b o ş ç u v a l gibi o l d u ğ u
y e r e yığıldı kaldı.
— Y ü z ü n e biraz s u d ö k ü n . B i r a z s o n r a kendine g e ­
lir. C e z a s ı n e y s e verirsiniz.
M e h m e t Ç a v u ş ' u n şaşkınlıktan a ğ z ı açık kalmışt. :
— C i n misin be ç o c u k s e n ? d e d i . Ç e v r e y i s a r a n b ü ­
tün çetecilerle çete reisleri ş a ş k ı n ve s a y g ı l ı g ö z l e r l e
g e n ç a d a m a bakıyorlardı. H a b e r ş e h i r d e yıldırım gibi y a ­
yılmıştı.
B u n d a n s o n r a . Kürt M e h m e t Ç a v u ş ' l a g e n ç a d a m , ç o k
iyi d o s t oldular, artık içtikleri su ayrı g i t m i y o r d u .
M u s t a f a Kemal P a ş a ' d a n «talimat p o s t a d a d ı r » d i y e
bir t e l g r a f gelmişti. B u n u n ü z e r i n e E s a t b e y , d a v r a n d ı .
M u s t a f a Kemal Paşa, hemen bir k o n g r e y a p ı p s o n u c u n u
bildirmelerini diliyordu. G e n ç a d a m . M ü f t ü A h m e t H a m d i
efendi b a ş k a n olarak bir y ö n e t i m kurulu m e y d a n a g e t i r ­
di. K e n d i s i S i v a s temsilcisi olarak kaldı. G e n ç l e r d e n bir
p r o p a g a n d a ö r g ü t ü kurdu: H e r g ü n ş u n d a n b u n d a n g e ­
len haberleri olumlu bir s o n u c a b a ğ l a y ı p bu g e n ç l e r i n
diline d ü ş ü r ü y o r , onlar d a alabildiğine y a y ı y o r l a r d ı . B u
ö r g ü t , sınırlarını Biga köylerine dek genişletmişti. Bir g ü n
S u p h i b e y , elinde bir telgrafla E s a t beyin o d a s ı n a g i r d i .
T e l g r a f M u s t a f a Kemal'den g e l i y o r d u . A n a d o l u v e R u ­
meli M ü d a f a a y ı Hukuk Derneklerinin S i v a s ' t a ilk k o n g r e ­
y i yaptığını bildiriyordu. E s a t b e y i n k u r d u ğ u d e r n e ğ i n y ö ­
netim kurulu da bu telgrafa iyimser bir karşılık v e r d i .

367
K o n g r e y i kutluyorlar, B i g a ' d a g e r e k i r s e d ö r t bin silâhlı
s ü v a r i n i n çıkarılabileceğini y a z ı y o r l a r , bir ayak ö n c e ör­
g ü t için bir p r o g r a m ve talimat yollanmasını istiyorlardı.
B u telgrafa atılan imzalar ş ö y l e y d i : M ü f t ü A h m e t Hamdi
e f e n d i . M ü d a f a a y ı Hukuk B a ş k a n ı , Kara H a s a n v e S u p h i ,
millî kuvvetler kumandanı, E s a t , Biga d e l e g e s i . E s a t bey
köyleri dolaştı. Herkes silâhhysa da ö r g ü t l e n m e m i ş l i . Ye-
şil-kara g ö z l ü Kürt M e h m e t Ç a v u ş , artık s e v e s e v e
g e n ç b o k s ö r ü n b u y r u ğ u n a girmişti.
E s a t b e y , her Allah'ın g ü n ü yanında en içten arkadaşı
M e h m e t Ç a v u ş ' l a B i g a köylerini g e z i p d o l a ş ı y o r , ö r g ü t ü
b u r a l a r a y a y m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . Bir g ü n yine, kendilerini at­
ların gidişine bırakmış, k ö y d e n d ö n e r l e r k e n y o l d a çetenin
a d a m l a r ı n d a n birine dekgeldiler. Bir İngiliz s u b a y ı o n u
adamlarıyla y o l d a çevirmiş, o m u z u n d a k i filintanın, İngiliz
silâhıdır diye mekanizmasını s ö k ü p almıştı. Bu olay, çete
erlerini ç o k kızdırdı. Hele Kürt M e h m e t Ç a v u ş , İngiliz s u ­
bayını hemen yakalayıp kıtır kıtır kesmeyi ö n e r d i . G e n ç
boksör :
— Bırak, hele o İngiliz s u b a y ı ş e h r e g i r s i n ! dedi. Ş e ­
hirde işi K a r a H a s a n ' a anlattı :
— E f e , d e d i , ben bu adama bir iş y a p a c a ğ ı m ki b ü ­
tün halk s e y r e t s i n . Şimdi, bütün çeteyi b u r a d a tcpla ve
hazırla. B e n , M e h m e t Ç a v u ş ' l a , İngiliz'in konakladığı hana
g i d e c e ğ i m . S i z , bütün kuvvetlerle hanın ö n ü n d e n g e ç e ­
c e k s i n i z . G e ç i d i n ardı kesilmeden a r k a d a n dolaşıp yine
g e ç e c e k s i n i z . Yani, bu kuvveti herhalde birkaç bini aşkın
g ö s t e r e c e k s i n i z . S o n r a , k a r a r g â h ı n ö n ü n d e bir miktar kuv­
veti d ü z g ü n bir biçimde dizeceksiniz. Bu s ı r a d a ben İn-
gilizi getirip askerî ve nizamî bir biçimde - mekanizmayı
o n a takdırtacağım. Yani, t a r z i y e v e r d i r e c e ğ i m , anladın mı?
S o n r a , E s a t bey, M e h m e t Ç a v u ş ' l a İngilizin indiği
h a n a gitti. İngiliz, t e r c ü m a n a bunların n e d e n geldiğini
s o r d u . B u n u n üzerine E s a t b e y , e n g ü z e l L o n d r a şivesiy-
le k o n u ş m a y a b a ş l a y ı n c a g e n ç İngiliz s u b a y ı şaşırdı.
G e n ç b o k s ö r , İngilizle k o n u ş u r k e n hanın ö n ü n d e n ç e ­
te dizileri g e ç m e y e başladı :
— B u n l a r nedir?

368
 — D o ğ u c e p h e s i n d e n gelmekte olan kuvvetlerin ö n ­
cüleri!
— Demek burası silâhlanmış!
— E l b e t t e ! S i z , herhalde y o l u n u z u şaşırdınız. B u r a ­
sı milî sınırdır. Bırakışmayla ilişkisi olmayan bir şehirdir.
Siz, b u r a y a nasıl g e l d i n i z ? Şimdi, bizim esirimiz sayılır­
sınız! H e m , siz, ne y a p t ı n ı z ? Bir erimizin silâhının meka­
nizmasını almışsınız!
— E v e t , bu bir İngiliz silâhıdır.
— Olabilir, bizde İngiliz, Rus, F r a n s ı z her türlü s i ­
lâh var. K u m a n d a n ı n emri üzerine, siz, şimdi b u r a d a g ö z ­
altında bulunmaktasınız.
— Demek, burası kuvayı milliye ş e h i r l e r i n d e n ?
— E l b e t t e ! Ne s a n ı y o r s u n u z ? B e n , size içten bir s a ­
lıkta b u l u n a c a ğ ı m : H e m e n gidip kumandana t a r z i y e v e ­
riniz ve aldığınız mekanizmayı da geri veriniz! Y o k s a . . .
Bu a d a m l a r l a başa çıkamazsınız. A n c a k , dediğim gibi
d a v r a n ı r s a n ı z , ben sizi s e r b e s t bıraktırırım. S ö z v e r i y o ­
rum.
Anlaştılar, birlikte h a n d a n çıktılar. Kara H a s a n ' ı n ka­
rargâhına vardıklarında ö n d e sıralanmış çete eratıyla y ü z
y ü z e geldiler. Kara H a s a n , geldi v e İngiliz s u b a y ı herke­
sin işitebileceği y ü k s e k s e s i y l e ö z ü r diledi. M e k a n i z m a
da erin t ü f e ğ i n e törenle takıldı. İngiliz subayının sözlerini
Esat b e y T ü r k ç e l e ş t i r m i ş t i .
B u n d a n s o n r a g e n ç b o k s ö r , İngiliz s u b a y ı y l a ü ç a d a ­
mını y a n ı n a alarak ş e h i r d e n çıkardı.
— İngilizceyi n e r e d e ö ğ r e n d i n i z ?
— İngiltere'de.
S o n r a İngilizler d e , g e n ç b o k s ö r d e atını kamçıladı
v e ters y ö n d e uzaklaştılar.
Bu o l a y , B i g a ' d a bir b o m b a gibi patlamıştı. H e r k e s
d u r u p dinlenip b u n u n s ö z ü n ü e d i y o r d u . M e h m e t Ç a v u ş ' u n
a ğ z ı kulaklarına v a r ı y o r d u :
— H a s a n , H a s a n , g ö r d ü n mü şehir u ş a ğ ı n ı , nasıl
fon-fin-fon-fin herifin dilinden k o n u ş t u da bu işi y a p t ı .
A l l a h a ş k ı n a , bu dili n e r e d e ö ğ r e n d i n ?
— Okulda.

369 3 / F . : 24
 — S u p h i b e y , bu mekteplilerle başa çıkamayız. N a ­
file o r a d a mırıldanma!
**
E s a t b e y , bir g ü n p a z a r d a d o l a ş ı r k e n , k a r a r g â h a y e ­
ni y e r l e ş t i ğ i n d e iki boks y u m r u ğ u y l a y e r e serdiği hırsız
T a h s i n , kolunu dürttü.
— Ne o T a n c i n ? H a y r o l a , s e n daha b u r a l a r d a mısın?
— N e r e y e g i d e y i m , b e y i m , d ü ş m a n içine mi? B e y i m ,
biraz g ö r ü ş m e k isterim seninle.
— Y o k s a , b e n d e n öç mü almak i s t i y o r s u n ?
— B e y i m , o da ne d e m e k ? B e n , seni ç o k s e v d i m .
B e n d e sizin işinize y a r a y a c a k satılık ve memlekete y a r a r ı
o l a c a k silâh var. M a v z e r v e c e p h a n e . B u y u r u n , bakın!
A r a b a l a r ı n ı konakladığı hana vardılar. B i r ö k ü z a r a ­
basının içinde on tane kız gibi, g ı c ı r g ı c ı r m a v z e r y a t ı y o r ­
d u . Y a n ı b a ş l a r ı n d a d ö r t sandık d a c e p h a n e v a r d ı .
— Kaç para istiyorsun bunlara?
— Vallahi beyim, ne v e r i r s e n ver. B e n bunları s i z e
p a r a karşılığında v e r m e k istemezdim, ama, harçlık gerek.
B e n , s i z e b u n l a r d a n d a h a d a getiririm.
G e n ç a d a m , h e y e c a n l a n m ı ş t ı . T a h s i n ' i alıp d a h a ser­
b e s t g ö r ü ş m e k ü z e r e kırlara sürükledi. Bir b o s t a n a girip
y e r e oturdular.
— Anlat bakalım, bu silâhlarla c e p h a n e y i n e r e d e n
buldun?
— Efendim, malûm y a . . . S a n a t g e r e ğ i ! G e c e l e r i bir
y o l u n u bulup Ç a n a k k a l e ' d e işgal kuvvetlerince korunan
d e p o l a r d a n battaniye, kaput v.b. a ş ı r ı y o r u m : Köylülere
s a t ı y o r u m . Bu kez y i n e girdim bir d e p o y a ; baktım a ğ z ı n a
dek binlerce silâh v e c e p h a n e dolu. G ö r d ü k l e r i n i z i a ş ı -
rabildim. Memleket için lâzım olur, beyim. Biz her ne ka­
d a r d o ğ r u yolda y ü r ü m e s e k d e yine y a t a n evlâdıyız. M e m ­
lekete hizmet b o y n u m u z u n b o r c u d u r .
— H a y d i , kalk, silâhları k a r a r g â h a götürelim.
Silâhları a r a b a y l a k a r a r g â h a g ö t ü r d ü l e r . Bunları K a ­
ra H a s a n ' i a , a r k a d a ş l a r ı n a g ö s t e r e n E s a t bey :
— S i z e daha b ö y l e b i n l e r c e silâh s a ğ l a y o c a ğ ı m , d e ­
di.

370
 Hırsız T a h s i n ' l e b o k s ö r , ertesi s a b a h Ç a n a k k a l e ' y e
doğru y o l a çıktı. E s a t b e y , tam bir Ç a n a k k a l e k ö y l ü s ü kı­
lığına girmişti. A y a ğ ı n d a k i çarıklar, bacağındaki ş a l v a r
ve köylü mintanıyla T a h s i n ' d e n ayırt edilir y e r i y o k t u . H i ç
bir g ü ç l ü k l e karşılaşmadan silâh depolarını pek y a k ı n d a n
inceledi. Bir kroki ç i z d i . Ç o k sıkı k o r u n m a y a n bu d e p o ­
ları başka bir g ü n boşaltmak ü z e r e geri d ö n d ü .
B i g a ' y a v a r d ı ğ ı n d a M ü f t ü A h m e t Hamdi e f e n d i , eli­
ne bir telgraf tutuşturdu. M u s t a f a Kemal'den g e l i y o r d u .
Bunda, B i g a kuvayı milliyesinir: Balıkesir'deki 61. t ü m e n
kumandanı A l b a y Kâzım ( Ö z a l p ) beyle bağlantı kurması
salıklanıyordu.
E s a t b e y , Balıkesir'e v a r ı p A l b a y Kâzım b e y i g ö r ­
mek z o r u n d a y d ı . Yalnız, kendisi uzaklaşınca ö r g ü t ü n b a ş ­
ka hırslara alet e d i l e c e ğ i n d e n k o r k u y o r d u . B u n d a n d o l a ­
yı başta müftü olarak kuvayı milliye kumandanlarını da
bir a r a y a toplayıp hepsine K u r ' a n ' a el bastırarak y e m i n
ettirdi. Y e m i n edileceği s ı r a d a müftü s ö z aldı :'
— O ğ u l l a r ı m , d e d i , b u r a d a toplanmamızın n e d e n i n i
biliyorsunuz. V a t a n ı d ü ş m a n d a n temizlemek a m a c ı y l a ku­
rulmuş o l a n M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n e v e o n u n s e ç t i ğ i
reis M u s t a f a Kemal P a ş a ' y a bağlı kalarak ve el ele v e r e ­
rek M u s t a f a Kemal Paşa'nın k u m a n d a s ı n d a , d ü ş m a n l a s o ­
nuna dek d ö ğ ü ş e c e ğ i m i z e y e m i n e d e r misiniz?
H e r k e s , ayrı ayrı yemin etti. Kürt M e h m e t Ç a v u ş ,
genç b o k s ö r ü n y a n ı n a birkaç ç e t e c i de vermek i s t e d i y s e
de o, tek başına y o l a çıkacağını s ö y l e d i .
K a r a r g â h arkadaşlarıyla ve müftü ile helâllasan E s a t
bey, gidip yattığı h a n d a hırsız T a h s i n ' i buldu. O n a B a ­
lıkesir'e g i d e n en kestirme yolları bilip bilmediğini s o r d u .
Tahsin, o n u n l a y o l c u l u ğ a c a n a t ı y o r d u . O n a d a bir a t
satın alarak g e c e n i n karanlığında y o l a çıktılar. G ü n d ü z -
•eyin, herhangi bir p u s u y a düşebilirlerdi. G e n ç a d a m , y o l ­
da d ü ş ü n c e s i n i değiştirmişti, İlkin B a n d ı r m a ' y a g i d e c e k ­
ti- Nedeni v a r d ı : G e ç e c e k l e r i M a n y a s köyleri, hep s a ­
rayla ilgisi olan Ç e r k e z ailelerinin y a ş a d ı ğ ı y e r l e r d i . C i r i ­
di de kulaktan kulağa g e l e n söylentilere g ö r e M u s t a f a
Kemal'in g ü t t ü ğ ü kuvayı milliyeye karşı ayaklanmak ü z e -

371
reydiler. Belki de gizliden gizliye kurulmakta o l a n halife
o r d u s u n u n el değmemiş stokları, bu köylerde y a t ı y o r d u .
İki y o l c u , konuşarak, dertleşerek, yıldızları s e y r e d i p
uzak yakın seslere kulak vererek ilerliyorlardı. Bu a r a d a
T a h s i n , asıl adının « M a n y a s l ı Ç e r k e z D u r m u ş » o l d u ğ u n u
da çıtlattı ve b u n d a n s o n r a bu adla çağrılmasını diledi.
S o n r a , şimdiye dek s ü r ü p g e l e n y a ş a y ı ş ı n d a n bıkıp u s a n ­
dığını, bundan böyle namuslu bir yurttaş olarak y a ş a m a k
istediğini söyledi. D u r m u ş , bir çiftliğe yaklaştıklarını s ö y ­
lemişti ki a z g ı n birkaç köpek karanlıkta üzerlerine atıldı.
Birisi, D u r m u ş ' u n b a c a ğ ı n ı kapmış, parçalamak ü z e r e y d i .
B a ş k a bir kurtuluş ç a r e s i g ö r e m e y e n E s a t b e y , t a b a n ­
c a s ı n ı çekti ve olur olmaz y e r d e silâh atmanın büyük t e h ­
likesini bile bile üst üste beş el silâh attı. S i l â h s e s i n
çiftliğin adamları koşup geldiler. G e l e n adamlar, y o r u l m u
hayvanlarını ahıra çekerek onlara da bir o d a d a iki temi
yatak serdiler. Biraz s o n r a , sırtına uzun bir ş e y h c ü b b e -
si giymiş olan çiftlik kâhyası gelip onları ü s t ü n k ö r ü sor­
g u y a çekti. E s a t bey, bir ö ğ r e n c i o l d u ğ u n u , y o l u n u şaşı­
rarak buralara d ü ş t ü ğ ü n ü , yanındakinin de kılavuzu oldu­
ğ u n u söyledi. Adam da kendini şöyle tanıttı :
— B e n , Y u s u f . S a f e r beyin çiftlik k â h y a s ı y ı m . Safer
b e y . sonraları, A n z a v u r hilâfet o r d u s u n u n kurmay baş­
kanlığını y a p a c a k olan a z g ı n bir p a d i ş a h ç ı y d ı .
S a b a h l e y i n , E s a t b e y , mışıl mışıl u y u y a d u r s u n Dur­
muş, kalktı, ç e ş m e d e elini y ü z ü n ü yıkarken çiftlik kâhya
ü s t ü n e vardı ve ona E s a t bey için :
— Bu zıpır a d a m kimdir, iyi bir mala b e n z e m i y
d e y i n c e kafasının tası atan ve bir ö ğ ü n m e belâsına ye
len Durmuş, adama ş ö y l e karşılık verdi :
— Ulan, o senin gibi bir milyon u ş a ğ a d e ğ e r . O, m
let fedaisi Mustafa Kemal Paşa'nın çete reisidir!
K â h y a , bunları işitince, Durmuş'un Ç e r k e z o l d u ğ u
bilmeyerek, ç o b a n l a r a :
— Ç a b u k benim hayvanımı hazırlayın. B e n k ö y d
d ö n ü n c e y e kadar o d a y ı kapayın, içerdeki adamı dışarı
karmayın! diye b u y u r d u .
G e n ç boksör, uyanıp d a Durmuş'un kırdığı k o r k u n

372
 potu kendisinden işitince ş a ş ı r ı p kaldı. K â h y a n ı n ata at-
'layıp a d a m toplamaya gittiğini anlayan Durmuş, iki ço-
- banı da bıçaklayıp iş g ö r e m e y e c e k hglde y e r e sermişti.
Esat b e y , bu hikâyeyi de d i n l e y i n c e çok üzüldü. A d a m c a ­
ğızların kanlar içinde, elleri ve kolları bağlı olarak y a t ­
tıkları kulübeye gitti. O n l a r ı n yaralarını yıkayıp sardı ve
onları o r d a bırakarak k â h y a n ı n işini görmek ü z e r e k ö y e
giden y o l u n kıyısındaki çalılıklarda pusu kurdu :
G e r ç e k t e n de kâhya, y a n ı n d a beş silâhlı Ç e r k e z l e do­
ludizgin g e l i y o r d u . S o n r a kendilerine e p e y uzak bir y e r ­
de d u r d u l a r . Attan indiler. A d a m l a r y e l p a z e gibi açılarak
çiftliği s a r m a tertibatı aldılar. G e n ç b o k s ö r ü n anladığına
göre k â h y a adamları b u r d a p u s u y a yatırmıştı. Kendisi
yalnız b a ş ı n a s ö z d e g e n ç b o k s ö r ü n mahpus b u l u n d u ğ u
odaya g i d e c e k , o n u b u y o l a çıkaracak v e adamlarının
p u s u s u n a d ü ş ü r e c e k t i . G e n ç b o k s ö r , bunu a n l a y ı n c a he­
men bir t e d b i r aldı. Adamlarını p u s u y a yatıran kâhya tek
başına çiftliğe d o ğ r u g i d e r k e n tam önlerinden g e ç i y o r d u
ki fırlayarak üzerine atıldılar. G e n ç boksör, kâhyanın ç e ­
nesi b u d u r deyip bir sağ k r o ş e patlattı. A d a m bir ç u v a l
gibi kucaklarına d ü ş t ü . D a h a ö n c e d e n , Esat beyin e m ­
riyle leş gibi kokan eski y ü n ç o r a b ı n ı elinde hazır t u t a n
Durmuş, b u n u b o ğ a z ı n a dèk herifin a ğ z ı n a tıktı. O n u he­
men gizlendikleri y e r e sürüklediler. S o n r a , Durmuş, g e n ç
adamın emriyle gizlenerek çiftliğe yaklaştı ve h a v a y a b e ş -
altı el ateş ederek o n u n y a n ı n a d ö n d ü . Elleri mavzerli
beş a d a m , silâh seslerini işitince koşarak çiftlik y a p ı l a ­
rına d o ğ r u uzaklaştılar. K â h y a n ı n da mavzerini alan iki
arkadaş, atlarına atladılar ve sürdüler. Bundan s o n r a ka­
zasız belâsız Bandırma'ya vardılar. Durmuş'u iki atla bir
fıanda bırakan g e n ç b o k s ö r , kendisi de kasabanın en iyi
bir oteline yerleşti.
O t e l d e biraz dinlendikten s o n r a kalkıp kasabanın ç a r ­
şısını dolaştı. Ü z e r i n d e « a s k e r î emekliler» yazılı bir kah­
veye g i r d i . Buranın d u r u m u n u anlamak için en iyi y e r i n
burası o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü . Bir s a n d a l y e y e çökerek g a r ­
sona bir kahve ısmarladı. K a h v e y i yaşlı, efendiden bir
adam getirdi. Adamdan, sıkılarak ö z ü r diledi :

373
 — Beis y o k , e f e n d i m , b e n d e n i z B a h r i y e emeklilerin­
d e n H a s a n . K a h v e benimdir. N e yapalım, efendim, d e r n e - j
ğimiz ç o k fakir. Bizim o d a y ı aynı z a m a n d a d e r n e k o d a s ı ]
olarak kullanıyor. H a s a n b e y , ilk bakışta, n a m u s l u , iyi,]
y u r t s e v e r bir insan izlenimi u y a n d ı r ı y o r d u . M a s a l a r ü z e - '
rinde İstanbul g a z e t e l e r i d u r u y o r d u . G e n ç a d a m , rastge-
le bir g a z e t e aldı, o k u m a y a başladı. Bu « P e y a m i S a b a h » ' -
tı. Ali Kemal'in başmakalesini o k u y o r , kızdıkça kafasını
s a l l ı y o r d u . O n u n Peyami S a b a h g a z e t e s i n i o k u d u ğ u n u g ö z ­
d e n kaçırmayan emekli subay,- o n a bir (İzmir'e D o ğ r u )
g a z e t e s i uzattı :
— A o ğ l u m , o k u y a c a k başka y a z ı bulamadın mı? Al
şunu oku!
B u , Balıkesir'de N e c a t i beyle V a s ı f ( Ç ı n a r ) ' ı n çıkar­
dığı kuvayı milliyeci g a z e t e y d i .
— Demek, siz bu g a z e t e y i Ali Kemal'in g a z e t e s i n d e n
üstün tutuyorsunuz?
— Elbette, bu İstanbul g a z e t e l e r i n d e , d a h a ç o k Ali
Kemal'in g a z e t e s i n d e çıkan yazılar bir T ü r k b a ş y a z a r ı n ı n
elinden çıkan y a z ı mıdır?
— H a s a n b e y , b e n S i v a s ' t a n geliyorum. M u s t a f a Ke­
mal Paşa'nın emrindeyim. M e r k e z i S i v a s ' t a olan M ü d a ­
faayı Hukuk C e m i y e t i talimatnamesini size takdim edeyim.
Bu teşkilâtı da kurmak kolay bir iştir.
— Evlât, seni b u r a y a Allah mı g ö n d e r d i ? Allah'tan
b a ş k a bir ş e y isteseydim keşke. Fakat, b u g ü n bizim için
b u n d a n daha değerli ne olabilir ki? B u r a d a mı kalacak-î
s ı n , evlâdım?
— Hayır, aldığım emir g e r e ğ i n c e Balıkesir'e gidiyo­
rum.
O n a , g ü v e n v e r m e k ü z e r e M u s t a f a Kemal'in telgrafını
gösterdi.
— B u r d a birkaç a r k a d a ş d a h a var, onlarla bir t o p ­
lantı yapalım.
A k ş a m l e y i n toplandılar. M ü d a f a a y ı H u k u k Derneğini
kurdular.
H a s a n b e y . ertesi g ü n E s a t b e y e a ğ z ı n a dek tıklım,
tıklım silâh d o l u üç d e p o y u g ö s t e r d i . K u v a y ı milliyecile*

374
c e p h e l e r d e silâhsızlıktan kırılırken b u n c a değerli silâh a c a ­
ba Yunanlılara a r m a ğ a n edilmek ü z e r e mi b u r d a kilit al­
tında t u t u l u y o r d u ? İkisi de isyanla dolu bağırlarını boşalt­
tılar. H a s a n bey, b u n u n nedenini ş ö y l e anlattı: B u r d a kol­
o r d u kumandanı olarak Ç e r k e z Y u s u f İzzet Paşa b u l u n u ­
y o r d u . O , hâlâ M u s t a f a Kemal'le p a d i ş a h a r a s ı n d a s a l ­
lantıdaydı. Bir bekleyiş siyaseti g ü t m e k t e y s e de Y u n a n ­
lılar beklemiyor, memleket topraklarını kemirerek her g ü n
biraz d a h a ilerliyordu.
E s a t , bu silâh depoları işini ileride ç ö z ü m l e m e k üze­
re H a s a n beyi de Bandırma d e l e g e s i olarak y a n ı n a aldı.
D u r m u ş ' u , geri d ö n ü n c e y e dek handa bıraktı. B u r d o
P a ş a çiftliği sahibi Arif beyin adamı olarak kalacaktı.
T r e n l e Balıkesir'e vardılar. H a s a n beyi otelde bıra­
kan g e n ç b o k s ö r 61. T ü m e n K a r a r g â h ı n a gitti. B u r a s ı a h ­
ş a p ufacık bir yapıydı ve d a r a c ı k bir sokakta b u l u n u y o r ­
d u . G e n ç a d a m . içeri g i r i n c e çok şık bir s u b a y g i y n e ğ l
g i y m i ş olan emir s u b a y ı , o n u karşılayıp kumandanın y a ­
nına g ö t ü r d ü . Ufacık bir o d a d a kumandanla b u r u n b u ­
runa geldi. Kâzım bey, o n u a y a k t a karşıladı: « B u , u z u n ­
c a b o y l u , keskin bakışlı v e yeşile kaçan g ö z l e r i n i n hale-
lendirdiği nurlu bir z e k â ve iman t a ş ı y a n » y ü z ü n sahibi,
ilk bakışta g e n ç adama pek sempatik geldi.
Kâzım b e y , basit y a z ı masasının arkasındaki yerini
aldıktan s o n r a , o n u d a oturttu v e s i g a r a v e r d i . B u s ı r a d a
g e n ç boksörün gözleri, genç Albayın yanıbaşında ayakta
dikilen u z u n b o y l u , g e n i ş o m u z l u , a y d ı n y ü z l ü , b ü y ü k baş­
lı, kalpaklı sivil bir g e n ç a d a m a ilişti. Kâzım b e y , her ne­
d e n s e o n u kendisiyle tanıştırmamıştı.
— B i g a ' d a n g e l i y o r u m , g ö r ü ş e b i l i r miyiz?
— A f f e d e r s i n i z , sizi tanıştırmayı unuttum. Reddi İl­
hak D e r n e ğ i üyelerinden v e İzmir'e D o ğ r u g a z e t e s i y a z a r ı
V a s ı f ( Ç ı n a r ) bey.
— T e ş e r r ü f ettim. Talihim b a n a b u g ü n l e r d e g ü l ü y o r .
H e p aradıklarımı bir a r a d a b u l u y o r u m .
V a s ı f b e y i n iri yapısı v e g ü r d a v u d i s e s i , g e n ç bok­
s ö r ü z e r i n d e çok sevimli bir etki yapmıştı. G e n ç a d a m ,
375
B i g a ' d a k i k u v a y ı milliye d u r u m u n u anlattıktan s c n r a M u s ­
tafa K e m a l ' d e n aldığı telgrafı g ö s t e r d i :
— Sizinle bağlantı kurmaklığım lazımmış! B e n , b u ­
n u n için b u r a y a geldim. Bu bağlantının ne b i ç i m d e s a ğ ­
l a n a c a ğ ı n ı , ne biçimde d a v r a n ı l a c a ğ ı m bilmiyorum. Bu hu­
s u s t a heyeti merkeziyenizle ilişki kurmayı s i z d e n rica ede­
ceğim.
*
»*
A k ş a m y e m e ğ i n i A l b a y Kâzım beyin ç e v r e s i n d e top­
lanan ihtilâlci a y d ı n l a r a r a s ı n d a y e d i . Y e m e k t e « e s m e r ,
k a r a y a ğ ı z , ilk bakışta karşısındakini etkileyen bir deli­
kanlı» o l a n N e c a t i beyle tanıştı. ( N e c a t i bey, kuruluş d ö ­
neminin ünlü maarif vekili.) A y a ğ ı n d a futbol ayakkabıla-
rıyla y a n l a r ı n a gelen s p o r c u g e n c i , Necati b e y :
— Bizim b i r a d e r H ü s n ü , İzmir futbol ş a m p i y o n u d u r .
(Eski S a r ı y e r Kaymakamı) d i y e g e n ç b o k s ö r l e tanıştırdı.
E s a t b e y , baktı: Bu g e n ç t e tam bir s p o r c u hâli vardı.
« E ğ e r b u r a d a kalırsan bu delikanlı ile iyi a r k a d a ş o l u ­
rum» diye düşündü.
B u g ü z e l v e neşeli a k ş a m y e m e ğ i n d e n s o n r a u z u n
uzun cephelerden, olanlardan ve olacaklardan konuşuldu.
G e n ç b o k s ö r , g e ç vakit otele d ö n d ü . H a s a n b e y , sabırla
o t u r m u ş o n u b e k l i y o r d u . Ertesi s a b a h K â z ı m beyle v e
B a l ı k e s i r Reddi İlhak D e r n e ğ i üyeleriyle g ö r ü ş e c e ğ i n i işi­
tince ç o k s e v i n d i .
E r t e s i s a b a h , tan vaktinde A l b a y Kâzım beyi buldu­
lar. O da onları hükümet konağının dolaylarındaki bir
y a p ı d a t o p l a n a n Reddi İlhak Derneği'nin b a ş k a n ve üye­
leriyle tanıştırdı. Reis H a c i m bey. V a s ı f , N e c a t i , V e h b i bey­
ler, hemen bellekte y e r l e ş i p kalan g ü ç l ü kişiler ve adlardı.
B u n l a r l a bunların ç e v r e s i n d e bir hale gibi t o p l a n a n ihti­
lâlci kişiler, g e n ç b o k s ö r ü n ü z e r i n d e çok olumlu bir etki
y a r a t ı y o r d u . H e p s i , yaptıkları işin b ü y ü k l ü ğ ü n d e n bir şey­
ler t a ş ı y o r m u ş ç a s ı n a a ğ ı r b a ş l ı , enerji dolu v e her ş e y d e n
ö n c e c a n a yakındı. Y ı r t ı c ı , bencil insan s ü r ü l e r i içinden
g e ç i p de b ö y l e temiz ve idealist bir insan t o p l u l u ğ u n a ka­
v u ş m a k , o n a inanılmayacak gibi mutluluk v e r i c i v e g ü ­
z e l g e l i y o r d u . N e y a m a n moral sahibiydi b u k a y a g i b i .
376
granit kayası gibi adamlar. Demek ki ihtilâlin ve idealin
o c a ğ ı n d a pişmek, y a ş a m a n ı n o c a ğ ı n d a pişmekten d a h a
b a ş k a bir anlam ve güzellik t a ş ı y o r d u . Bu g e n ç insanla­
rın yüzlerini s ü s l e y e n ve taa derinlerden geldiği anlaşılan
inanmışlık, bu y ü z l e r e din ulularının yüksek anlamını v e ­
r i y o r d u . Şimdiden s o n r a böyle nitelikler t a ş ı y a n kişiler
a r a s ı n d a yaşamak ve çalışmak, ne büyük mutluluktu. H e p ­
sini tutup canına s o k a c a ğ ı g e l i y o r d u . İstanbul'da g e ç i r ­
diği y a b a n c ı l a r ı n zulmüyle dolu zindan yaşayışının anı­
ları, bu adamların , t u t t u ğ u y o l u n yüksekliğini o n u n g ö ­
z ü n d e daha çok arttırıyordu. Bu adamların y ü k s e k kişi­
likleri ve karakterleri karşısında kendini k ü ç ü l m ü ş g ö r ü
y o r , « A c a b a b u yüksek g ö r e v i başarabilecek miyim» diye
d ü ş ü n ü y o r d u . Şimdiye dek pek çok tehlikeler geçirmiş,
u ç u r u m l a r atlamışsa da şimdi ö n ü n d e d a h a büyük bir
ö d e v ve daha büyük tehlikeler v a r d ı . Şu s ı r a d a ölüm o n a
bir o y u n c a k gibi g ö r ü n ü y o r d u . Şimdiye dek « h e r g ü n , her
an ölümle o y u n oynamak o n u n için bir e ğ l e n c e olmuştu.
Ufak, büyük atıldığı her işte b a ş a r ı y a ulaşmıştı. T e c r ü b e ­
si, g ü c ü vardı, yürekliliği d e y e r i n d e y d i . B u n d a n s o n r a
da başarı kazanmamaklığı için hiç bir neden y o k t u . Yal­
nız bu seferki ötekilere b e n z e m i y o r d u . Bir ulusu temsil
e d e n bir heyet karşısındaydı.»
Şimdi, toplanmış, gözlerini büyük bir merakla ken­
disine dikmiş olan bu y ü k s e k nitelikteki y u r t s e v e r insan­
ların karşısında sınav v e r e n bir ö ğ r e n c i d u r u m u n d a y d ı :
— Efendiler, d e d i . B e n , s i z e yalnız, elimde M u s t a f a
Kemal Paşa'dan bir telgrafla gelmedim. Şu sırada elimde
silâh, c e p h a n e v e bütün a r a ç v e g e r e ç l e r i y l e ü ç y ü z ü s ü ­
v a r i , gerisi piyade olarak d ö r t bin kişilik bir g ü ç var.
Bandırma'da henüz gelirken hazırladığım M ü d a f a a y ı H u ­
kuk Derneği'nin başkanı da beraberimde b u r a y a gelmiş­
tir. B a n d ı r m a , Ç a n a k k a l e dolayları emrinize b o y u n e ğ e ­
cek bir durumda. Bütün bunların hazırlığını yaptıktan
s o n r a b u r a y a gelmiş b u l u n u y o r u m .
Dinleyenler, ş a ş k ı n , çıt çıkarmadan ona bakıyorlardı.
S ö z ü n ü şöyle s ü r d ü r d ü :
— Benim, ş a h s e n kim o l d u ğ u m u , elbette ki bu tel-

377
g r a f size anlatamaz. B e n , kimim? B u n u size anlatmak bir
s ö z c ü k ile de olur. K o c a m a n bir kitap olarak d a . . .
İri, pehlivan yapılı bir adam olan kara sakallı baş­
kan H a c i m bey, y e r i n d e n d o ğ r u l d u . Kâzım beyle fısılda­
y a r a k bir şeyler konuştu. B u , g e n ç ' a d a m ı n g ö z ü n d e n kaç­
madı. S ö z ü n ü ş ö y l e s ü r d ü r d ü :
— B u n u , özel olarak, yarınki toplantımızda anlatmak
z o r u n d a o l d u ğ u m u bilmiyor değilim.
T o p l a n t ı , ertesi g ü n toplanılmak üzere dağıldı. V e h b i
H o c a , g e n ç adamın yanına gelip elini tuttu :
— Başınızdan çok ş e y g e ç m i ş e b e n z i y o r , d e d i .
V e h b i bey, her z a m a n o l d u ğ u gibi tatlı, siyasî bir g ü ­
lüşle g ü l ü y o r d u . Hacim b e y , g e n ç adamın eniştesinin okul
a r k a d a ş ı çıktı. B ö y l e c e tanışıklığın dostluk halini alması
kolaylaştı.
Ertesi günkü toplantıda g e n ç b o k s ö r ü n yeni g ö r d ü ­
ğ ü birkaç kişi d a h a v a r d ı . T o p l a n t ı d a kumandanın y a ­
n ı n d a oturmuştu. Z a t e n Kâzım bey, onu hiç y a n ı n d a n ayır­
m ı y o r d u . G e n ç a d a m , b u r d a askerî olması g e r e k e n bir
k o n u ş m a y a p a m a y a c a ğ ı n ı anlatmak üzere küçük bir p u ­
s u l a y a z ı p kumandanın eline tutuşturdu: « K u m a n d a n , ben
b u r a d a mahrem ve askerî işlerden s ö z edemem.» K u m a n ­
d a n d a , başıyla b u n u d o ğ r u l a d ı . Hacim b e y :
— B u y u r u n , sizi dinliyoruz, dedi. G e n ç adam s ö z e
b a ş l a d ı ; bu daha ç o k p r o p a g a n d a niteliği taşıyan hayalî
b i r konuşmaydı :
— S a y g ı d e ğ e r başkan ve üyeler! Benim burada s ö y ­
leyeceklerimi, bütün memleketin bilmesi, biricik a r z u m ­
d u r . Elbette, bütün Balıkesir halkı buraya t o p l a n a m a y a ­
c a ğ ı n d a n dolayı şu sırada köylerden gelen v a r s a lütfen
b u r a y a çağırmanızı v e b e r a b e r i m d e getirdiğim B a n d ı r m a
M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i Yönetim Kurulu Başkanı B a h ­
r i y e emeklilerinden H a s a n beyin b u r a y a çağrılmasını ri­
ca e d e c e ğ i m . :
— Hayhay, buyursunlar!
— Efendiler, S i v a s T e m s i l Heyeti Reisi M u s t a f a K e ­
m a l Paşa'nın b u y r u ğ u y l a karşınıza gelmiş b u l u n u y o r u m .
D o ğ u vilâyetlerinde Kâzım Karabekir Paşa o r d u s u n u n kah-

378
r a m a n c a g ö r e v l e r i n i n s o n a ermekte o l d u ğ u n u elbette d u y ­
m u ş s u n u z d u r . Y e ş i l o r d u namıyla b u o r d u n u n b u r a l a r a ,
c e p h e m i z e y e t i ş e c e ğ i n e inanabilirsiniz. Pek y a k ı n k a s a b a ­
larda silâhlı, ulusal k u v v e t l e r b u y r u ğ u m a h a z ı r d u r u m d a ­
dırlar. B u g ü ç l e r l e bağlantı kurmakla ben g ö r e v l e n d i r i l ­
dim. «Silâhımız yok!» diye gece gündüz düşünmeye se­
b e p y o k t u r . M e r a k e t m e y i n . B e n , size şimdilik, y a n i o r d u ­
lar y e t i ş i n c e y e dek silâh v e c e p h a n e s a ğ l a d ı m . (Kâzım
i>eyi g ö s t e r d i ) Bu işi gizli olarak kumandan b e y e a ç a c a ­
ğ ı m . U s u l . d e b ö y l e d i r , sanırım.
— Evet, doğru.
— B i g a y ö n e t i m k u r u l u n u n başında M ü f t ü A h m e t
H a m d i efendi bulunmaktadır. Bandırma Y ö n e t i m K u r u l u
B a ş k a n ı H a s a n b e y , işte b u r a d a aramızdadır. H a s a n b e y i
o d a d a k i l e r l e tanıştırdı; s o n r a s ö z ü n ü s ü r d ü r d ü :
— D â v a m ı z pek b ü y ü k , pek kutsal bir d â v a d ı r . B u ­
n u b a ş a r a c a ğ ı m ı z a , g e z i p dolaştığım y e r l e r d e milletin y ü z ­
d e y ü z inandığını g ö r d ü m . E v e t , y ü z d e y ü z b u işi b a ş a ­
racağız.
S o n r a , salt k u m a n d a n v e Reddi İlhak D e r n e ğ i Y ö ­
n e t i m K u r u l u üyeleriyle yapılan toplantıda E s a t bey y i n e
s ö z alarak ş u n l a r ı s ö y l e d i :
— B e y l e r , biraz ö n c e söylediklerim, h e p benim ha­
y a l ürünlerim v e p r o p a g a n d a sistemimdir. Ş i m d i , b e n s i ­
z e kendi kimliğimi anlatayım d a işe t e m e l i n d e n b a ş l a y a ­
lım. Ö y l e bir kalabalık içinde, benim s i z e kimliğimi açık­
l a y a c a ğ ı m ı , k u ş k u s u z , s i z d e beklemezdiniz. S a l o n u kala­
balık g ö r ü n c e , biraz d a h a kalabalıklaştırılmasını isteye­
r e k işi p r o p a g a n d a y a d ö k t ü m . Haklı değil miyim?
V e h b i b e y , tatlı ve siyasî g ü l ü m s e y i ş i y l e : .
— E l b e t t e ! Elbette! d e d i .
— E f e n d i l e r , ben bir z i n d a n kaçkınıyım. D ü ş m a n z i n ­
d a n ı n d a n k a ç a n bir a d a m . Y a k a l a n m a m u ğ r u n a işgal kuv­
v e t l e r i m ü k â f a t vaadetmiştir.
B a ş ı n d a n g e ç e n b ü t ü n s e r ü v e n l e r i anlattı. O n u kor­
k u n ç bir ilgiyle dinlediler. V e h b i H o c a , namazını kaçır­
m a k p a h a s ı n a b u s e r ü v e n i n b ü y ü s ü n e kapılarak s a l o n u
bırakmadı.

379
 Yalnız, büyük savaştakilerle o n d a n ö n c e k i l e r d e n s ö z
etmedi.
— İşte, efendiler, ben g e ç t i ğ i m y e r l e r d e n b o ş g e ç ­
medim. S i z e Çanakkale'deki silâh depolarının a n a h t a r l a ­
rını, B i g a ' d a k i silâhlı kuvvetleri sağladım. Şu noktayı hiç
bir z a m a n g ö z d e n uzak tutmamalıdır ki iyi bir teşkilât
k u r u l m a z s a ve bu kuvvetler bir disiplin altına a l ı n m a z s a ,
her an dönebilirler. Ş u n d a n ki, M a n y a s köyleri hep h a ­
life ve Ferit Paşa hastaları ve p r o p a g a n d a y u v a l a r ı d ı r .
B a n d ı r m a ö r g ü t ü , ufak bir ç a b a n ı z l a m e y d a n a gelir. B u ,
olumlu bir s o n u ç v e r i r s e , İstanbul'dan g e l e c e k tehlike
önlenir.
Dinleyiciler: G e n ç b o k s ö r ü n b u n d a n s o n r a y a p a b i l e ­
c e ğ i g ö r e v i n türünü kavramışlar v e o n u n ö z e l bir d e ğ e r
taşıdığını anlamışlardı. O n d a n s o n r a s ö z alan V e h b i b e y .
b u n d a n b ö y l e y a p a c a ğ ı g ö r e v l e r d e asıl adının gizli kal­
masını ileri s ü r d ü . Ş u n d a n ki o her an işgal g ü ç l e r i y l e
karşılaşabilir; büyük tehlikelere düşebilirdi.
Y ö n e t i m kurulu üyeleri, g e n ç b o k s ö r için bir takma
a d a r ı y o r d u . Kendisi, taa G a l a t a s a r a y Lisesi'ndeki « ü ç
ö k s ü z l e r » d e n biri olan Kemal'i anarak :
— T a k m a adım Kemal o l s u n , dedi.
H a c i m bey :
— Pek iyi! dedi.
V e h b i bey, yine tatlı ve siyasî g ü l ü ş ü y l e g ü l e r e k :
— C a n ı m , dedi, yalnız Kemal olmaz. (İngiliz Kemal
olsun!) E s k i B o k s ö r E s a t tarihe karışmıştı. G e n ç a d a m ,
ö m r ü n ü n s o n u n a dek artık « İ n g i l i z Kemal» olarak kala­
c a k , b u a r a d a hayali g ü ç l ü insanları biie ş a ş ı r t a c a k s e ­
rüvenler yaşayacaktı.
Y e n i adıyla İngiliz K e m a l , az z a m a n içinde K u m a n ­
d a n K â z ı m beyle v e V e h b i , V a s ı f , N e c a t i v e o n u n k a r d e ş i
H ü s n ü b e y l e r l e içli dışlı o l d u . S ö z a r a s ı n d a :
— S e n , ne malın g ö z ü s ü n !
D i y o r l a r , o da onlara :
— Ne mal o l d u ğ u n u s i z e z a m a n l a - g ö s t e r i r i m .
D i y e karşılık v e r i y o r d u . O , artık r e s m e n B i g a d e l e -
g e s i y d i . H a s a n bey d e talimat alarak B a n d ı r m a ' y a d ö n d ü .

380
 SALİHLİ CEPHESİ

H. Humbold'dan Lord Curzon'a:

İzmir'deki askeri raporlar, iyim­
ser değildir. Yunanlılar da as­
keri disiplinleri olmadığını söy­
lemekten çekinmiyorlar. Kondi-
lis üçüncü birliğinin başkanı,
Salihli'den kömür vagonlarının
altında kaçmış. Öyle yörûnüyor
ki, Yunanlılar bu işi becereme­
yecekler.

Ethem bey, g ü m ü ş saplı ve meşin uçlu u z u n süvari

kamçısıyla cilâsı pırıl pırıl y a n a n çizmesinin k o n c u n u dö-
ğ e r e k g ü z g ü n e ş i n i n d a h a çok sararttığı o v a n ı n bir u c u n ­
d a , mavi bir d u m a n yığını gibi y ü k s e l e n B o z d a ğ ' ı n tepe­
lerine b a k ı y o r d u . O n u n d o r u ğ u n d a dev ak kuşlar gibi ak
bulut yığınları kümelenmiş, dinleniyor g i b i y d i . D o ğ a n ı n bu
kımıltısız gibi g ö r ü n e n k a y g u s u z l u ğ u n a aldanmamalıydı.
A r a p l a r ı n K a r u n dedikleri K r e z ü s ' ü n altın koşumlu atla­
rıyla cirit o y n a d ı ğ ı bu o y a l a r d a artık altının z e r r e s i y o k t u .
Şimdi, b ö ğ r ü n d e altın akan T m o l a s dağı ( B o z d a ğ ) sık
fundalıklar, kısır ve k o r k u n ç volkan taşlarıyla ö r t ü l ü y d ü
ve eskiden o n u n ayakları dibinden altın z e r r e l e r i y l e yük­
lenerek akan Paktol ( S a r d e s ırmağı) b u g ü n yitiklere ka­
rışmış, h e r h a n g i bir d e p r e m s o n u c u kaynağını ve yata­
ğını yitirmişti. S a r d e s d e n e n k o c a m a n altın ş e h r i n d e n g e ­
riye kala kala çıplak ve s a p s a r ı o v a d a sırıtan birkaç taş
yıkıntısı kalmıştı. Şimdi, ü z e r i n d e n eski Pers ordularının
bir ç e k i r g e mahşeri gibi g e ç t i ğ i ve K e y h ü s r e v ' i n buyruk­
larının gök g ü r ü l t ü s ü gibi Lidya insanlarını titrettiği bu
o v a l a r d a yeni bir alıcı kuş o r d u s u , t e p e d e n tırnağa dek
g e r e ç l e n m i ş olarak ilerliyor, K e y h ü s r e v ' i n o r d u l a r ı n a rah­
met o k u t u r c a s ı n a a d ı n a T ü r k d e n e n yerlilerin kanını s e -
bif y a p ı p s a ç ı y o r d u . Lidyalıların T m o l o s dedikleri B o z d a ğ ,
kan dökerek ilerleyen bu v a h ş i o r d u n u n y o l u ü z e r i n d e de­
mir bir kale gibi y ü k s e l i y o r d u . Bir ülkenin ö z g ü r l ü ğ ü n ü
ç i ğ n e m e k ü z e r e d a v r a n a n her s a l d ı r g a n o r d u n u n g ö z ü
ilkin y o l u n u n ü z e r i n d e , s a ğ ı n d a v e s o l u n d a y ü k s e l e n d a ğ ­
l a r a , b u d o ğ a l ö z g ü r l ü k y u v a l a r ı n a takılır. B u r d a d a Y u ­
nanlıların g ö z ü , ü ç kuvayı milliye c e p h e s i n i n y a n ı b a ş ı n d o
bir e f e l e r v e z e y b e k l e r otağı olarak y ü k s e l e n B o z d a ğ ' a
dikilmişti. B o z d a ğ , Y u n a n o r d u s u n u n g e r i l e r i n e , s ı r a s ı n d a
taa İzmir'e dek akınlar y a p a r a k o n u n s o l u ğ u n u kesen a k ı n ­
cıların y a t a ğ ı d u r u m u n a gelmişti. Akıncılar, b u n u n b a ğ ­
r ı n d a n Y u n a n o r d u s u n u n ü z e r i n e , u y k u d a bir d a ğ d a n k o ­
p u p y u v a r l a n a n k o c a m a n tehlikeli k a y a l a r gibi iniyor, s o n ­
ra y i n e o n u n vefalı v o l k a n kayalıkları, fundalıkları, ç a m ­
ları v e meşeleri a r a s ı n d a g ö z d e n s i l i n i y o r d u . E t h e m b e y
g i b i öteki kumandanlar d a B o z d a ğ ' ı n e r g e ç Y u n a n l ı l a r c a
s a l d ı r ı y a u ğ r a y a c a ğ ı n ı biliyor, b u n u n zamanını elden g e l ­
d i ğ i n c e g e r i y e atmak ü z e r e ç a r e l e r a r ı y o r l a r d ı . Y u n a n l ı ­
ların B o z d a ğ ' ı ele g e ç i r m e k t e iki türlü y a r a r l a r ı v a r d ı : B i ­
r i n c i s i , ordularının gerilerini sürekli tehdit altında b u l u n ­
d u r a n bir engeli o r t a d a n kaldıracaklar, ikincisi d e a r k a ­
larında cirit o y n a y a n kuvayı milliye akıncılarını d a y a n a k ­
s ı z bırakacaklardı. Yunanlılar, b u n a hazırlık olmak ü z e r e
Ö d e m i ş ' i n k u z e y d o ğ u s u n d a k i Y e r g i b u c a k merkezini iki
p i y a d e tümeniyle işgal ettiler.
Y e r g i , batı c e p h e s i n i n merkezi olan Salihli ile g ü n e y
c e p h e s i n i n birleştiği noktada ç o k önemli bir y e r d i . S o n r a ,
b u r a s ı B o z d a ğ ' a çok yakındı. S a v u n m a s ı d a B o z d a ğ ku­
v a y ı milliyesini y ö n e t e n M e s t a n Efe'nin elindeydi. B o z ­
d a ğ z a m a n l a bir ö n e m k a z a n ı n c a hemen M e s t a n E f e d ü ­
ş ü n ü l m ü ş v e o n d a n yararlanılmak istenmişti. B u k a n u n
d i n l e m e z E f e de birçok efeler gibi o k u m a - y a z m a bilmez
mert v e yiğit bir adamdı. Y u n a n o r d u s u , B o z d a ğ ' ı arka­
d a bırakarak ilerlemeye b a ş l a y ı n c a B o z d a ğ ' d a a s k e r b u ­
lundurmamız gerekliliği anlaşılmıştı. B u n d a n d o l a y ı , K r e -
z ü s ' ü iki bin beş y ü z yıl ö n c e altın madenleriyle z e n g i n
e d e n bu d a ğ ı n şimdiki en namlı kralı Postlu M e s t a n E f e ' ­
n i n , kuvayı milliye saflarına katılması için d a v r a n ı l d ı . S a ­
lihli'nin v e Alaşehir'in s ö z ü g e ç e n adamlarından b i r k a ç
kişi B o z d a ğ ' ı n d o r u ğ u n a tırmanarak e f e y l e g ö r ü ş t ü v e o n u
u y a r d ı . Postlu M e s t a n Efe'nin bir ü s t ü n l ü ğ ü s u r d a y d ı k i

382
b ü t ü n B o z d d ğ köylülerini ö r g ü t l e y e r e k s a v a ş a sokabile­
cek g ü ç t e y d i . M e s t a n E f e , ç a r p ı ş m a l a r d a ince s a v a ş hiy-
lelerini b a ş a r a b i l e c e k bir t e c r ü b e ve z e k â y a da sahipti.
K u v a y ı milliye s a f l a r ı n d a ç a r p ı ş m a işini b e n i m s e d i k t e n
s o n r a nizamî o r d u birliklerinden arta kalan s i l â h v e c e p ­
hane o n a verildi. G e r ç e k t e n d e B o z d a ğ köylüleri d ü ş ü ­
n ü l d ü ğ ü g i b i , ç a b u c a k Postlu M e s t a n Efe'nin ç e v r e s i n d e
toplanarak örgütlendiler.
Salihli c e p h e s i k u m a n d a n ı E t h e m b e y , D e m i r c i M e h ­
met Efe'ninki ile kendi c e p h e s i arasındaki Y e r g i b u c a ğ ı ­
nın Y u n a n l ı l a r c a alınması ü z e r i n e hemen D e m i r c i M e h ­
met E f e ' y l e h a b e r l e ş e r e k anlaşmakta g e c i k m e d i . İki c e p ­
h e d e n katılacak kuvvetlerle Y e r g i ' y e bir saldırı y a p m a k
ü z e r e anlaştılar. E t h e m b e y , k u v v e t l e r i n d e n d ö r t y ü z s a ­
v a ş ç ı a y ı r d ı , başlarına G â v u r Ali bey adlı pek yakın v e
d e ğ e r l i bir arkadaşını g e ç i r d i . B u sırada B o z d a ğ g r u p k u ­
mandanı S a r ı E f e , ( j a n d a r m a y ü z b a ş ı s ı E d i p b e y ) Ö d e ­
miş'in k u z e y i n d e n Salihli c e p h e s i n i n sol kanadına s a l d ı ­
ran bir başka Y u n a n koluna karşı s a v a ş ı y o r d u .
Y e r g i ' y e saldıran Demirci M e h m e t E f e v e E t h e m b e y
kuvvetleri, ordaki Yunanlıları y e r l e r i n d e n o y n a t ı p s ü r d ü -
lerse d e a r k a d a n y e t i ş e n imdat g ü c ü n ü n kalabalığı ö n ü n ­
d e yenilerek geri çekildiler. Y e r g i s a v a ş ı n d a e p e y c e şehit
v e yaralı verdiler. Ö l ü l e r d e n b a ş k a o n b e ş s a v a ş ç ı m ı z d a
yaralı olarak Yunanlıların eline d ü ş t ü . B u g ü n l e r d e e s i r d e ­
mek ölü demekti. Yunanlılar, ellerine geçirdikleri T ü r k er
ve s u b a y l a r ı n ı s ö z ü m o n a - y a r g ı l a y a r a k - k u r ş u n a dizi­
y o r l a r d ı . Bunları s a v a ş esiri değil d e s a v a ş s u ç l u s u ola­
rak g ö r ü y o r l a r d ı . Yunanlıların yaptığı bu adaletsizliği mi­
silleme olarak bizimkiler de ellerine g e ç e n Y u n a n s u b a y
ve erlerini hemen ö l d ü r ü y o r l a r d ı . 22 H a z i r a n 1919 g ü n ü
Ahmetli'ye bir p i y a d e t a b u r u y l a bir g e c e baskını y a p a n
Y u n a n kumandanı A l b a y İskandilis, y ü z elli kişiyi g e ç ­
m e y e n savaşçılarımızı d a r m a d a ğ ı n etmiş, birçok ölü v e r ­
d i k t e n başka Ahmetli'yi ikinci kez ele geçirmişti ve d ö r t
subayımızla bir m a n g a y ı a ş k ı n erimizi e s i r almıştı. Bu
T ü r k esirlerini bir komedi s a v a ş m a h k e m e s i n d e y a r g ı l a ­
dıktan s o n r a k u r ş u n a d i z e n Yunanlılar, T ü r k s a v a ş ç ı l a r ı n ı

383
sindireceklerine onların öç alma ateşlerini daha çok kö-
rüklediler.
Ethem bey de bu ç o k b a y a ğ ı işe diş g ı c ı r d a t a n l a r ı n
b a ş ı n d a b u l u n u y o r d u . Salihli karargâhına u ğ r a y a n bir
F r a n s ı z temsilcisini aracı koyarak İzmir'deki Y u n a n fev­
kalâde komiseri Iskirkiyadis'ë haber g ö n d e r d i ve bu b i ­
çim s a v a ş öç alıcılığından v a z g e ç i l e r e k eski s a v a ş esiri
s t a t ü s ü n e dönülmesini ö n e r d i . Iskirkiyadis'ten hiç bir s e s
çıkmadığından bu a r a d a her iki y a n da ellerine g e ç e n
esirleri harcamakta kusur etmedi.
Yergi s a v a ş ı n d a e s i r d ü ş e n yaralılardan başka pek
d e ğ e r l i v e fedakâr arkadaşı G â v u r Ali beyin d e a l ç a k ç a
öldürülme tehlikesi karşısında bulunması Ethem beyi a c ı ­
d a n çılgına d ö n d ü r m ü ş t ü . N e y a p a c a ğ ı n ı bilmiyordu. B u
s ı r a d a c e p h e n i n S a r t ( S a r d e s ) u c u n d a n yaralı bir Y u n a n
s u b a y ı ile iki Y u n a n eri getirdiler. S u b a y , a ğ ı r c a yaralıydı
v e yaraları üstünkörü satılmıştı. B u n u g ö r e n E t h e m b e ­
y i n gözleri s e v i n ç t e n parladı. B u Y u n a n subayını o n a A l ­
lah göndermişti. İçini bir umut aydınlığı kapladı. H e m e n
h a b e r saldı, F r a n s ı z temsilcisini karargâha çağırttı. G e l e n
temsilciye Y u n a n s u b a y ı ile erlerini gösterdi ve Y u n a n
fevkalâde komiserinin katında esirlerin s a v a ş s u ç l u s u ola­
rak öldürülmemesi işini s a v u n m a s ı n ı diledi.
Y u n a n s u b a y ı da İskirkiyadis'in akrabası o l d u ğ u n u
s ö y l e d i ğ i n d e n işin bir b a ş a r ı y a erişme y ö n ü de v a r d ı .
F r a n s ı z temsilcisi yaralı Y u n a n subayını İzmir'e g ö t ü r m e k
istedi, Ethem bey de hemen razı oldu. O g e c e y i , büyük
bir merak ve k a y g u ile g e ç i r e n Ethem bey, ertesi g ü n G â ­
v u r Ali beyle yaralı askerlerimizin trenden inerek karar­
g â h a geldiklerini g ö r ü n c e çok sevindi. O , bunların dirimiy-
le birlikte b u n d a n s o n r a her iki y a n d a n esir d ü ş e c e k bir­
ç o k s u b a y ve esirin de dirimini kurtarmış o l u y o r d u . Esir
d e ğ i ş t o k u ş u , yine uluslararası kurallara g ö r e yapılacakt.ı
Ethem bey, arkadaşı G â v u r Ali beyle yaralı askerleri­
mizin geri d ö n ü ş ü n ü izleyen g ü n l e r d e ateşler içinde y a n a ­
rak hasta y a t a ğ ı n a d ü ş t ü . Bir y a n d a n cephenin k a y n a m a ­
y a başladığı bir z a m a n d a y a t a ğ a mıhlanmasına y a n a n E t ­
h e m b e y bir y a n d a n da ç o k t a n b e r i d i r için için k a y n a y ı p

384
d u r a n « P o y r a z » v e « A l a ş e h i r » çeteleri işinin b i r d e n b i r e
a l e v l e n d i ğ i n i g ö r e r e k kendi kendini y e m e y e başladı. O ,
y a t a ğ a mıhlanır mıhlanmaz Alaşehir'li Mustafa beyle
« P o y r a z » eşrafı o l u m s u z davranışlarını b ü s b ü t ü n a ç ı ğ a
v u r m a y a başlamışlardı. Bu iş, kuvayı milliye k u m a n d a n ­
ları a r a s ı n d a b a ş g ö s t e r e n bir geçimsizlikten ileri gelmi­
y o r d u . E t h e m b e y bunların d u r u m u n u eski bir « T e ş k i l â t ı
M a h s u s a c ı » olarak iyice incelemişti.
B u n l a r , kuvayı milliyeci ö r g ü t l e r olarak m e y d a n a g e l ­
miş, ya da böyle g ö r ü n m ü ş l e r , Yunanlılarla yapılan ç a r ­
pışmalara da karışır gibi d a v r a n m ı ş l a r d ı .
Ethem beyin hastalığıyla birlikte azıtmaya b a ş l a y a n
bu çetelerin sayısı b e ş e r y ü z kişiden bin silâhlıyı b u l u y o r ­
d u . Reisleri d e A l a ş e h i r e ş r a f ı n d a n M ü t e v e l l i z a d e M u s t a ­
fa beyle P o y r a z e ş r a f ı n d a n H a c ı Ali b e y d i . E t h e m b e y i n
aldığı s a ğ l a m bilgiye g ö r e bunların arasına hiç de kuva­
yı milliyeci olmayan kimi s u b a y l a r da karışmıştı. P o y r a z
çetelerinin kumandanı B i n b a ş ı A h m e t bey adlı bir s u b a y
E t h e m beyin yataktan kalkmayacak gibi hasta o l d u ğ u
g ü n l e r d e Salihli'ye girerek P o y r a z çetelerinin k a r a r g â h ı ­
nı b u r a y a kurdu. Binbaşı A h m e t bey, eşrafla gizli t o p l a n ­
tılar y a p ı y o r , tehlikeli bir ş e y l e r hazırlıyordu. Alaşehirli
M u s t a f a b e y d e Y u n a n o r d u s u n u n karşısında bulunması
g e r e k e n bir kuvveti de kandırıp kendi milislerine kata­
rak gidip Alaşehir'in g ö b e ğ i n d e k a r a r g â h k u r d u . B ö y l e c e
iki k a s a b a da bu şüpheli kişilerin işgalleri altına g i r m i ş
gibi oldu.
E t h e m bey, şu s ı r a d a bunların, kendisininkiyle bir­
likte a ğ a b e y l e r i Reşit ve T e v f i k beylerin dirimini de o y u ­
na sürmek istediklerini a n l ı y o r s a da büyük a ğ a b e y s i Re­
şit b e y , b u d e r e b e y l e r i y l e içtenliğini s ü r d ü r ü y o r , o n u n
b ü t ü n uyarmalarına aldırış etmeyerek o n l a r a karşı g ö s ­
terilen k u ş k u y u ç o c u k ç a b u l u y o r d u . Reşit b e y , b u a d a m ­
ların y u r t s e v e r kişiler o l d u ğ u n a i n a n ı y o r d u . O y s a , b u s ı ­
ralarda İstanbul'dan İngiliz Dostları D e r n e ğ i ' n i n torbalar­
la altınlarını ve onların i ğ r e n ç d ü ş ü n c e l e r i n i yüklenerek
A n a d o l u ' y a g e ç m i ş olan k o r k u n ç « Y e t m i ş b e ş s i n tam ola­
r a k n e r e l e r e gittiği bilinmiyorsa da her ayaklanmanın pat-

385 3/F. : 25
lak v e r d i ğ i y e r d e b u n l a r d a n birinin m e y d a n a çıkmış o l ­
d u ğ u anlaşılıyordu. P a d i ş a h ı n , Damat Ferit'in v e İngiliz
c a s u s ö r g ü t ü n ü n toptan k o r k u n ç bir p r o p a g a n d a s a l v o s u ­
na başladığı b u g ü n l e r d e E t h e m beyin ç e v r e s i n d e bu gibi
d u r u m l a r için biçilmiş kaftan olan eşrafın b o ş bırakılma­
y a c a ğ ı m e y d a n d a y d ı . İlerleyen d ü ş m a n k a r ş ı s ı n d a tam bir­
lik istenen bir z a m a n d a e ş r a f çetelerinin E t h e m bey ve
çetelerini o r t a d a n kaldırmaya hazırlanması da g ö s t e r i ­
y o r d u ki İstanbul'un k o r k u n ç parmağı bu adamların içi­
n e girmiş, karıştırmaktadır. E ğ e r a ğ a b e y s i Reşit b e y , ö n ü ­
ne d u r m a s a y d ı o, bu çıbanı şimdiye dek b e k l e t m e y e c e k ,
d e ş i p kurtulacaktı. Bu işi d a h a ö n c e ç ö z ü m l e m i ş o l s a y d ı
b u g ü n bu hasta y a t a ğ ı n d a sürekli bir y o k olma tehlike­
siyle karşılaşmayacaktı.
E p e y c e buhranlı g ü n l e r , g e c e l e r d e n s o n r a y a t a k t a n
kalkan Ethem bey, hasta y a t a ğ ı n d a v e r d i ğ i kesin kararı
u y g u l a m a k ü z e r e tertibat almaya başladı. Yalnız, o, bu
n i y e t i n d e n a ğ a b e y s i Reşit b e y e hiç s ö z etmedi. Ş u n d a n
ki bu denli a ç ı k ç a m e y d a n okumalarına b a k m a d a n , o,
şimdi bile o n l a r a inanıyor, g ü v e n i y o r v e onlarla senli b e n ­
li b u l u n u y o r d u . Ethem bey. Salihli'ye s o k u l m u ş olan Poy­
raz kumandanının e n y a k ı n adamlarını v e c e p h e d e k i ar­
kadaşlarını kandırarak kendi y a n ı n a ç e k m e y e çalıştığını
a ç ı k ç a g ö r ü y o r d u . A d a m l a r ı n d a n kimisi de E t h e m beyi
bırakıp o n l a r a katılmaktan geri kalmıyordu. Bu a d a m a y a r -
tıp alma işi Ethem b e y i n ç e t e c i zekâsını gıcıkladı. B u n ­
ların g e r ç e k niyetlerini ö ğ r e n m e k için en g ü z e l fırsat da
b u y d u : Kendisine en bağlı adamlarından birkaçını kandı­
rılmış gibi onların a r a s ı n a g ö n d e r e c e k t i . K e n d i s i n e karşı
ayaklanmış gibi y a p a n b i r k a ç adamını, karşı saflara g e ­
çirmekte g e c i k m e d i : B u n l a r d a n bir ikisi a z z a m a n d a o n ­
ların karargâhlarına dek sokulmasını b e c e r d i . Artık, ha­
sımların k a r a r g â h ı n d a bir sinek kanadını ç ı r p s a b u , Et­
hem beyin kulağına erişmekte g e c i k m i y o r d u .
E v e t , Ethem b e y , durumunu a ç ı k ç a g ö r m ü ş t ü : B u eş­
raf ö r g ü t l e r i , p a d i ş a h l a , Damat Ferit Paşa ile ve İngiliz
Dostları D e r n e ğ i ile ilgili ve bütünüyle onların etkisi al­
t ı n d a y d ı . Hasımların k a r a r g â h ı n a sızmış olan en içten

386
a r k a d a ş l a r ı , Ethem b e y e önemli bir haber g ö n d e r d i l e r : İz­
mir y o l u y l a U ş a k dolaylarına g e ç m i ş olan Rifat adlı bir
s u b a y l a bir başkomiser, b u r a d a İstanbul'un p r o p a g a n d a ­
sını y a p m a k t a y d ı . Ethem beyin emriyle yakalanıp Salihli
k a r a r g â h ı n a getirdiler. E t h e m b e y , bunların İ s t a n b u l ' d a n
salt k u v a y ı milliyeye karşı i s y a n çıkarmak ü z e r e g ö n d e ­
rildiklerini g ö r d ü , g ö z ü d ö r t açıldı. A m a ç l a r ı n d a n biri d e
Ethem beyi öldürerek c e p h e y i çökertmekti. O n u ö l d ü r m e
plânı, hasta y a t a ğ ı n d a y a t a r k e n u y g u l a n a c a k s a da her­
hangi bir nedenle b u , g e r i kalmışa b e n z i y o r d u . B ü t ü n b u n ­
ları hiç o l m a z s a sezmiş olan E t h e m b e y , hiç renk v e r ­
medi. B i r a z olayların g i d i ş i n e u y a r a k daha çok kendi h a ­
z ı r l a n a r a k suikastçıları fare deliğine s o k a c a ğ ı g ü n ü iple
çekti.
Bir g ü n . P o y r a z eşrafının ç e t e kumandanları B i n b a ş ı
A h m e t b e y d e n ü ç kardeşlere bir şölen ç a ğ r ı s ı g e l d i . S a ­
lihli'nin içindeki P o y r a z k a r a r g â h ı n d a , a r a d a s ü r ü p g e ­
len anlaşmazlıkların o r t a d a n kaldırılması için içkili bir
y e m e k verilecekti. E t h e m b e y , ç a ğ r ı y ı alınca « t e n k i l » g ü ­
n ü n ü n geldiğini anlayarak bıyıkaltından g ü l d ü . B u n d a n
d a h a elverişli bir durum c a n s a ğ l ı ğ ı y d ı .
Ş ö l e n ç a ğ r ı s ı , Ethem beyin eline gelmeden ö n c e a ğ a ­
b e y s i Reşit beyle E t h e m beyin askerî kumandanı Y u s u f
b e y , B i n b a ş ı A h m e t b e y l e g ö r ü ş ü p anlaşmış, yemekli t o p ­
lantıya g i t m e y e , Ethem beyi de g ö t ü r m e y e kendi kendi­
lerine karar vermişlerdi.
Reşit ve Y u s u f b e y l e r o n a :
— S e n de bizimle bu ş ö l e n e g i d e c e k s i n , dediler.
— G i d e m e m . B e n hastalıktan yeni kalktım. D o k t o r
y e m e y i , içmeyi y a s a k etti b a n a .
O n u n bu direnmesi ötekileri kandıramadı :
— [ iz, sizi de bu d a v e t e g e t i r e c e ğ i m i z e dair s ö z v e r ­
miştik. G i t m e m e n i z ç o k ayıp olur. Biz, s ö z ü m ü z ü y e r i n e
getirmemiş bir duruma gireriz!
D i y e direttiler. E t h e m b e y , onlara s o n olarak b u ş ö ­
lene g i d e m e y e c e ğ i n i s ö y l e d i k t e n s o n r a :
S i z d e ihtiyatlı o l u n u z v e hattâ d a v e t s a a t ı n d a n
b i r s a a t -sonra gidiniz!

387
 D i y e salikladı ötekiler, d u d a k bükerek b u n d a n hiç­
bir ş e y anlamadıklarını söylediler. Ne v a r ki a t e ş t e n bir
k u ş k u kurdu da içlerine d ü ş m ü ş oldu. Bu y ü z d e n de E t ­
hem b e y i n «ihtiyatlı o l u n u z ! » s ö z ü n ü kulak a r k a s ı n a at­
madılar. O y s a , Ethem b e y , ötekilerin k a r a r g â h ı n a s o k t u ­
ğu adamları aracılığıyla s u i k a s t işini bütün ayrıntılarına
dek ö ğ r e n m i ş , a ğ a b e y l e r i n d e n v e Y u s u f b e y d e n h a b e r s i z
tertibatını bile almış, onların dirimini daha şimdiden kur­
tarmış b u l u n u y o r d u . O n u n suikastı karşılama plânı şöy­
leydi: P o y r a z c ı l a r ı n k a r a r g â h l a r ı , bir çıkmaz s o k a k t a y d ı .
E t h e m b e y , eğer ş ö l e n e g i t s e y d i bu dar s o k a k t a n g e ç e r ­
ken p u s u y a d ü ş ü r ü l e c e k t i . Suikastı y a p a c a k adamları bi­
le b i l i y o r d u . Bunlar, Kel Ö m e r , G e b e ş i i O s m a n , Çatılı köy­
lü O s m a n ' l a Tekeşinli bir başka kişiydi. Bunlar, p u s u ye­
rinde E t h e m beye yaylım ateş a ç a c a k l a r d ı . Bu p l â n d a ,
b a ş a r ı s a ğ l a y a m a z l a r s a o n u sofra başında ö l d ü r e c e k l e r ­
di- V

E t h e m bey g r u b u n a p u s u kuracak olan b u adamlar,

g e r ç e k t e n g ö z ü pek ve sürekli kişilerdi. O, bunları pek
y a k ı n d a n t a n ı y o r d u . Ç o k g a r i p t i : Bunlar. E t h e m b e y g ü ­
lerin ekmeğini yemişlerdi. Hele bunlardan ikisini d ü n y a
s a v a ş ı n d a Reşit bey, c e p h e d e n kurtarmak ü z e r e himaye­
sine almıştı. Bunlar, « S a l i h l i ' d e çiftlikte koruculukla uğ­
raşıyorlardı.»
E t h e m bey g ü ç l e r i n i n , e r z a k d e p o s u olarak kullandı­
ğı iki katlı han, p u s u y e r i n i n tam karşısındaydı. Bu h a n ,
suikastı en kolay biçimde önlemek üzere çok işe y a r a y a ­
caktı. Ethem bey, ş ö l e n d e n bir g ü n ö n c e b u r a y a en içten
iki adamını Halil Efe'yle Ali Ç a v u ş ' u n yönetiminde on ki­
şi g i z l e d i . Suikastçılar mezarlıkta p u s u y a y a t a r y a t m a z
b u n l a r , hanın ikinci katındaki p e n c e r e l e r d e n bunlara y a y ­
lım ateşi a ç a c a k l a r d ı . E t h e m bey, temizlenecek olan s u ­
ikastçılardan d o ğ a c a k o l a y l a r için de tedbirler d ü ş ü n m ü ş ­
tü.
Ş ö l e n g ü n ü , Reşit b e y l e Y u s u f bey. Ethem b e y i n s a ­
lığına uyarak yarım s a a t g e c i k m e y l e P o y r a z c ı l a r ı n karar­
g â h ı n a yollandılar. H e n ü z çıkmaz s o k a ğ a girmemişlerdi
ki ö n l e r i n d e on iki silâh birden patladı ve v u r u l a n , y a r a -

388
lanon insanların çıkardıkları k o r k u n ç s e s l e r , karanlığı
d o l d u r d u . Reşit beyle Y u s u f b e y , yürekli kişiler olmalarına
karşın ürkerek kendilerini kıyıya attılar ve t a b a n c a l a r ı n ı
çektiler. Pusudakiler bu yaylım ateşi s ı r a s ı n d a h e m e n
ölmüşlerdi. Ethem b e y , şehrin dışındaki k a r a r g â h ı n d a n
bu g r u p halindeki tüfek seslerini işitince hemen bir tek
k a y g u ile atına atladığı gibi ş e h r i n içine d o ğ r u s ü r d ü . B ü ­
tün k a y g u s u a ğ a b e y s i Reşit beyle kumandan Y u s u f b e ­
yin dirimlerinin tehlikede olup olmadığıydı. E t h e m b e y ,
makinalı tüfekle g e r e ç l e n m i ş adamlarıyla P o y r a z c ı l a r ı n ka­
rargâhına g i d e n yola saptı v e o r d a a ğ a b e y s i Reşit b e y l e
Y u s u f beyi sağ salim buldu. İkisi de g ü l ü m s ü y o r , mutlak
bir ö l ü m d e n kurtulmuş insanların sevincini taşıdıkları ve
akıllı Ethem'e karşı da minnet d u y g u l a r ı y l a yüklü olduk­
ları g ö r ü l ü y o r d u . Ethem b e y i n , kalabalık adamlarıyla ş e h ­
r e girmesiyle çatışma d a başladı. S a b a h a dek s ü r e n s o k a k
s a v a ş ı , tam anlamıyla d ü ş m a n c a bir anlam t a ş ı y o r d u . H e r
iki çete de yitiklere u ğ r a d ı . B u , her iki ç e t e g r u b u n u n
ölüm-dirim s a v a ş ı y d ı v e s o n kerte öfkeli v e d ü ş m a n c a y ö ­
netiliyordu. H e r iki hasım da uzaktan g e l e c e k imdada bel
b a ğ l a y a r a k evlere sığınmış, d a y a n ı y o r d u . P o y r a z c ı l a r , d a ­
ha ö n c e anlaştıkları gibi Alaşehirli M u s t a f a b e y d e n y a r ­
dım bekliyorlardı. E t h e m bey de S a r t harabeleri ç e v r e ­
sinde savaş durumunda bağlanan ortanca ağabeysi T e v ­
fik b e y e telefon ederek bir süvari müfrezesi g ö n d e r m e ­
sini istedi: Atlı müfreze, gelmekte g e c i k m e d i . Ş e h r i n kal­
dırımlarını döğerek Ethem beyin yönetim y e r i n e d a y a n d ı ­
lar. Atlılar, geldikten s o n r a , Ethem beyin m a n e v r a y e t e ­
neği ç o ğ a l d ı ; hasım ç e t e , ş e h r i n dışına s ü r ü l d ü . Y i n e d e
o r d a sipere girerek namlularını ş e h r e karşı çevirdiler.
S a v u n m a d a b u l u n a n P o y r a z c ı l a r ı n biricik u m u d u A l a ş e ­
hirli M u s t a f a bey ç e t e s i n d e y s e de E t h e m b e y , A l a ş e h i r
y o l u n u kestirmişti. Hâlâ A l a ş e h i r d e n y a r d ı m uman h a ­
sım çeteciler, her yanları sarılarak bir mahalleye sıkıştı­
rıldılar. Ç e m b e r i daraltarak hepsini y o k e t m e y e ç a l ı ş a n
Ethem b e y e bu sırada c e p h e d e n çok kötü bir haber g e l ­
d i . H e r halde b u çatışmayı h a b e r alan Y u n a n l ı l a r , A h m e t ­
li c e p h e s i n d e saldırıya geçmişti. B u , E t h e m beyin t a m

389
a n l a m ı y l a iki ateş a r a s ı n d a kalması demekti. İşte, tam
bu daralma sırasında Salihli'nin ileri gelenleri, a r a y a g i ­
rerek bir bırakışma yapılmasını s a ğ l a m a y a çalıştılar. A s i ­
lerin kumandanı Binbaşı A h m e t bey, k a r a r g â h ı n d a Reşit
v e Y u s u f beylerin eline e s i r d ü ş m ü ş t ü . E t h e m b e y , bıra­
k ı ş m a y a razı oldu ve bu haşeratın şimdi, elinden kurtu­
larak g e ç i p gitmelerine s e s çıkarmadı. Yalnız b u n u n he­
s a b ı n ı bir g ü n sormayı da aklının bir kıyısına y a z m a k t a n
g e r i kalmadı.
Salihli'de silâh sesleri kesilip de güvenlik kurulur ku­
r u l m a z Ethem bey, hemen c e p h e y e koştu. Y u n a n l ı l a r « B i n -
b i r T e p e l e r » d e Ethem beyin a s k e r l e r i n d e n iyi bir kötek
y i y e r e k yine Ahmetli'ye çekilmişti. Birkaç g ü n içinde t o ­
p a r l a n ı p yeni bir saldırıya g e ç e m e z l e r d i . B u n u a n l a y a n
E t h e m bey, arkaya, yarım kalan işi bitirmek ü z e r e y ü z
elli atlının başında Salihli'ye d ö n d ü . İlkin Salihli'de eşraf­
tan iki kişinin evlerine ateş ettirdi ve bunları yaktırdı. Bu
e v l e r i n sahipleri. P o y r a z çetelerine d a y g n a k o l m u ş t u . B ö y ­
l e c e onların, bir kez d a h a ş e h i r d e yuvalanmamaları için
halka g ö z d a ğ ı vermek istedi. Ellerine g e ç e n e türlü c e z a ­
lar v e r i y o r d u . M ü f r e z e s i y l e ş e h i r d e n bırakışma dolayısiyle
çıkıp g i d e n P o y r a z ç e t e s i n i n arkasına d ü ş t ü . G e c e l e y i n ,
A l a ş e h i r ' l e Salihli'nin bağlantısını b ü s b ü t ü n kesmek üze­
r e , bu iki şehir arasındaki y o l l a r a pusular k u r d u r d u . D ö r t
önemli kişi, g e c e l e y i n bu p u s u l a r a düştü. Bunlar, Poy-
razlılarla ilişkilerini s ü r d ü r e n Alaşehirli H a c ı M u s t a f a ile
d ö r t arkadaşıydı. Ethem beyin kulağına g e l e n habere g ö ­
r e , Alaşehirli Mustafa b e y de harıl harıl s a v u n m a tertibatı
alarak hazırlanıyordu.
E t h e m bey, ertesi g ü n de P o y r a z d a ğ l a r ı n d a , müfre­
z e s i n i n başında at k o ş t u r a r a k Poyrazlıları alabildiğine ko­
v a l a d ı . A m a n a gelenler kurtuluyor, karşı koymakta ayak
direyenlerrn evlerini a t e ş e v e r d i r i y o r d u . K ö y l e r , ateş v e
d u m a n içinde kaldığından geri kalanlar da amana g e l ­
diler. Ethem beyin a y a ğ ı n a düştüler. O :
— Silâhlarıyla gelip teslim olurlarsa affederim, dedi.
Bu koşulları b e n i m s e y e r e k teslim oldular. B u n u n ü z e ­
rine Alaşehirli M u s t a f a b e y e de haber saldı :

390
 — Alaşehirli M u s t a f a b e y de g e l s i n , dehalet • etsıfı!
d e d i . Yalnız Mustafa beyin aman dilemesi için kimi k o ş u l ­
lar ileri s ü r d ü :
— Mustafa beyin amana gelmesini a n c a k şu biçimde
k a b u l ederim: İlkönce bizimle b e r a b e r Yunanlılara karşı
d ö ğ ü ş m e l i d i r . İkinci olarak: A l a ş e h i r d e g a d r i n e u ğ r a y a n ­
ların tazminatını b ü t ü n ü y l e vermeli, mallarını da geri v e r ­
melidir! S o n r a , Ethem b e y gibi daha birçoklarının kulak­
larına g e l e n söylentilere g ö r e M u s t a f a b e y . A l a ş e h i r d e ,
elindeki çetenin g ü c ü n e d a y a n a r a k tüyler ürpertici c i n a ­
y e t l e r işliyordu. M u s t a f a bey, Ethem b e y e ne karşılık
v e r d i , ne de Yunanlılarla d ö ğ ü ş m e k üzere c e p h e y e gitti.
B i r k a ç g ü n süren sessizlik, en s o n r a kesin olarak b o z u l ­
d u : B i r g ü n Ethem b e y i n , kuvvetleri için bir s u b a y ı n ko­
rumasında getirdiği c e p h a n e sandıklarına A l a ş e h i r is­
t a s y o n u n d a Mustafa beyin adamları el koydular. A l a ş e ­
hir'in bir fesat y u v a s ı olarak kalması Ethem beyin Salihli
c e p h e s i için s o n kerte tehlikeliydi. Ş u n d a n ki A l a ş e h i r ,
b u c e p h e n i n arkasına d ü ş ü y o r d u . B u adamların Y u n a n ­
lılarla ortaklaşa y a p a c a k l a r ı bir saldırı Salihli c e p h e s i y l e
birlikte kuvayı milliyenin u m u d u n u da tuz-buz edebilirdi.
Şimdilik, Yunanlıların ilerlemek iştihasını k u r s a ğ ı n d a bıra­
kan biricik g ü ç l ü c e p h e b u y d u . Alaşehir, Salihli c e p h e ­
s i n i n yedi saat g e r i s i n d e y d i . Yine, Ethem beyin kulağına
g e l e n haberlere g ö r e A l a ş e h i r d e nokta v e bağlantı me­
muru G e b e ş H a y d a r adlı bir y a r b a y l a kazanın kaymakamı
d a M u s t a f a bey v e çetelerinin c i n a y e t v e kötülüklerine
k a r ş ı g ö z yummaktaydılar. O n l a r ı n M u s t a f a beyi d e s ­
tekler bir durum alması. M ü d a f a a y ı Hukuk Derneği ü y e ­
lerinin birer ikişer kaçarak Salihli'ye sığınmasına s e b e p
oluyordu.
*
E t h e m bey, bir akşam üstü karanlık b a s a r k e n atlıla­
rının başında en becerikli bir gerillacı olarak A l a ş e h i r ' e
d o ğ r u y o l a çıktı. T a n yeri atarken şehri kuşattı. M u s t a f a
b e y i n de böyle bir baskına hazırlıklı o l d u ğ u anlaşılıyor-'
d u . Ş e h r i n dışında bir s u b a y ı n kumandasında s e k s e n ki­
şilik bir karakol müfrezesiyle karşılaştılar. E t h e m b e y ,

391
Dir tek silâh patlatmadan bu s e k s e n kişiyi başındaki k u -
mandanıyla birlikte ele g e ç i r d i . B u , gerillacılıkta kullanı­
lan, h e s a p edilemeyen bir h e s a p s o n u c u n d a o l u v e r m i ş t i .
G ü n ışırken Ethem beyin b o m b a y l a g e r e ç l e n m i ş y ü z elli
kişilik saldırı müfrezesi, ş e h r e saldırdı. Ş e h r i n kıyısından
o a ş l a y a n silâh s e s l e r i , içine d o ğ r u derinlemesine yayıldı.
S i l â h s e s l e r i , saatler ilerledikçe bütün şehri s a r d ı ve en
s o n r a Alaşehir'in d a ğ l a r a y a s l a n d ı ğ ı y e r e d o ğ r u uzaklaştı
ve s o n r a bir tek silâh patlamaz o l d u .
M u s t a f a bey, kırk atlının başında b u r d a n d a ğ l a r a
d o ğ r u sıvışmış, A f y o n k a r a h i s a r ' a d o ğ r u uzaklaşmıştı. A l a ­
ş e h i r de artık p a d i ş a h ç ı l a r eline d ü ş m e k t e n kurtulmuş,
k u v a y ı milliyeci E t h e m beyin g ü r b ü z g ü c ü n e b o y u n e ğ ­
mişti. Burdaki hasım ç e t e c i l e r d e n aman dileyenleri de af­
f e d e n E t h e m bey, Y a r b a y G e b e ş H a y d a r beyle A l a ş e h i r
kaymakamını yargılamak ü z e r e tutuklattırdı.
Şimdi sıra, suçluları y a r g ı l a m a y a gelmişti. A f y o n ' d a
Ali F u a t P a ş a , tümen kumandanı Ö m e r Lütfü bey, E t h e m
b e y d e n G e b e ş H a y d a r b e y i n yargılanmak ü z e r e askerî
m a h k e m e y e verilmemesini dilediğinden o n u s e r b e s t b ı -
raktıysa da kaza kaymakamını mahkemeye v e r d i . O da
b e r a a t etti.
Şimdi sıra, asıl k o r k u n ç işlere gelmişti. E t h e m b e y ,
bir d a h a hiç g ü n e ş e çıkmamak ü z e r e g ö m ü l e n birçok c i ­
n a y e t kurbanlarının cesetlerini gömüldükleri gizli yerler- •
d e n çıkarttı. Bir karı-koca istenen parayı v e r e m e d i ğ i için
y a t a ğ ı n d a boğularak, birkaç g e n ç kız ırzlarına geçildik­
ten s o n r a öldürülerek g ö m ü l m ü ş t ü . B u n d a n başka türlü
n e d e n l e r d e n öldürülüp gelişigüzel t o p r a ğ ı n altına itilen
kimi Alaşehirlilerin cesetleri de bir kez d a h a g ü n e ş e ç ı ­
karıldı. S o p a altına yatırılan katiller, t o p r a ğ a g ö m d ü k l e r i
pek çok altın ve mücevherlerin yerlerini bülbül gibi s ö y ­
lediler. B ö y l e c e cinayet belgeleri de m e y d a n a çıkarılmış
oldu.
Bu cinayetleri d o ğ r u d a n d o ğ r u y a işleyenler ya da '
b u n l a r d a parmağı olanlar, yirmi beş kişiydi. H e p s i ele g e ­
çirilmemişti. Ç a t ı ş m a d a ölenlerle M u s t a f a b e y l e k a ç a n l a ­
rın dışında M u s t a f a beyin en kanlı adamı reji k o l c u b a ş ı s ı

392
Salih'le o n adamı, çatışma sırasında yakalanmıştı. E t h e m
b e y , c i n a y e t belgelerini b u n l a r a k u y u l a r d a n kendi elle­
riyle çıkarttı. S o n r a bunları, ş e h r i n m e y d a n ı n a k u r d u r d u ­
ğ u d a r a ğ a ç l a r ı n ı n b a ş ı n a getirtti. Askerî mahkeme h e p s i ­
ni s u ç l u g ö r d ü , asılarak öldürülmelerine karar v e r d i .
S e h p a n ı n b a ş ı n d a yürekliliğini yitirmeyen yalnız kol-
c u b a ş ı Salih o l d u . E t h e m bey, « i n f a z » s ı r a s ı n d a m e y d a n ­
daki s e y i r c i l e r a r a s ı n d a y d ı . İlk ipi çekilecek o l a n Salih'ti.
« C e l l â t , bir eliyle Salih'in bağlı koluna y a p ı ş m ı ş , ö b ü r eliy­
le de ipi t u t u y o r d u . » Salih'e :
— S o n s ö z ü n n e d i r ? d i y e sordular. B u n u n ü z e r i n e
k o l c u b a ş ı , g ö z ü n ü kırpmadan s a n d a l y e n i n ü z e r i n e çıktı
ve m e y d a n ı d o l d u r a n halkın işitebileceği y ü k s e k ve titre­
m e y e n bir s e s l e bağırarak şunları s ö y l e d i :
— E y , beni g ö r m e y e g e l e n l e r ! B e n , b u c e z a y a v e b u
kötü akıbete ç o k t a n müstahak olmuştum. Y o l d a n v e in­
sanlıktan çıkmıştım. B a n a insanlık, v a t a n p e r v e r l i k telkin
e d e c e k y e r d e y o l d a n çıkmama s e b e p o l a n l a r a d a lanet
ediniz. Komşuluk hakkını helâl ediniz.
Salih'in s ö z l e r i , b u r d a bitmişti. B u n u , cellâdın y ü z ü n e
d ö n ü p bakarak anlatmak istedi. Cellât, hemen ipini çekti;
s o n r a , s ı r a y l a ötekilerin ipleri çekildi. Salihli c e p h e s i ku­
v a y ı milliye kumandanı E t h e m bey, hem askerî, hem de
t o p l u m suçlarını işlemiş olanları y a r g ı l a y ı p b ö y l e c e ipe
verdi.
E t h e m beyin eline bu « t e n k i b d e n d o l a y ı pek çok s i ­
lâh v e insan g e ç t i . B u n l a r d a n yeni bir m ü f r e z e kurarak
hemen c e p h e y e s ü r d ü . Hafif s u ç l u l a r , hep b ö y l e c e c e p h e ­
y e g ö n d e r i l m e k l e canlarını kurtardılar.
Alaşehir'i b ü t ü n ü y l e kendi b ö l g e s i n e katan E t h e m
b e y , d ö r t g ü n s o n r a Salihli'ye d ö n d ü .
Salihli'ye d ö n d ü ğ ü g ü n l e r d e n bir g ü n , k a r a r g â h ı n a
İ s k o ç y a l ı bir İngiliz A l b a y ı konuk olarak geldi ve b u r d a
iki g ü n kalarak yine trenle İzmir'e d ö n d ü . Bu a d a m d a h a
ö n c e bir kez d a h a gelmiş, E t h e m b e y e konuk olmuştu.
B u kez. E t h e m beyin g ö z l e r i n i dört a ç t ı r a c a k bir o l a y
g e ç m i ş t i . İskoçyalı A l b a y , İzmir'e d ö n e r d ö n m e z Y u n a n ­
lılar, Y e r g i ' y i e p e y c e a r k a d a bırakarak B o z d a ğ ' ı ele g e ç i r -

393
mek plânlarını u y g u l a m a y ı hızlandırdılar. Artık, izinle de
o l s a karargâhlara b ö y l e adamların alınmaması için ka­
rara v a r d ı . T r e n l e r d e gelip g e ç e n yabancıların d a sıkıca
k o n t r o l ü için emir v e r d i .
B i r k a ç önemli noktayı eline g e ç i r e n Yunanlılar, S a ­
lihli merkez c e p h e s i n i sol y a n d a n ' t e h d i d e başlamıştı. S a r ı
E f e ( E d i p bey) g r u b u , Ü ç T e p e l e r ' e çekilmek z o r u n d a kal­
d ı y s a da hâlâ Ahmetli c e p h e s i n i n sol kanadını k o r u m g y a
çalışıyordu.

İNGİLİZ KEMAL'İN ATLILARI

•

Bilhassa söylüyorum: Korkma-

yınız. Bu giriş zorunludur. Bu
zorunluluk, bizi yüksek ve
önemli bir sonuca götürür.
Mustafa Kemal

Kara H a s a n , S u p h i b e y , Kürt Mehmet Ç a v u ş v e İngi­

liz Kemal'in, başında b u l u n d u ğ u d ö r t y ü z kuvayı milliye­
ci atlı, Biga'nın ç a r ş ı m e y d a n ı n d a toplanmış, bütün h a l k
ç e p e ç e v r e sıralanmış bekliyordu. Bu sırada kurbanlar ke­
sildi, e z a n l a r o k u n d u , tekbirler, gök gürültüsü gibi şehri
s a r s t ı . S o n r a , Müftü A h m e t Hamdi efendi, u z u n bir d u a
v e nutuk karışığı ç o k g ü z e l s ö z l e r söyledi, s o n u n u d a ş ö y ­
le getirdi :
— Allah, d ü ş m a n ile ç a r p ı ş a n mücahitlere, onların
kumandanlarına ve b a ş k u m a n d a n Mustafa Kemal P a ş a ' ­
y a u z u n ömürler v e r s i n !
B u n a yine gök g ü r ü l t ü s ü n e b e n z e r bir yankı karşılık
verdi :
— Amin!
B u n d a n s o n r a , d ö r t y ü z atlı, şehirde bir g e ç i t resmi
y a p t ı . K a r a Hasan'ın e s m e r ve granit bir heykel gibi ü z e ­
rine kurulduğu atın b a ş ı , Balıkesir y o l u n a d ö n d ü . Kafile,
a ğ ı r a ğ ı r kımıldadı v e d ö r t y ü z atın a y a ğ ı n d a n çıkan nal
tıkırtıları, kaldırımların ve taşların bittiği tozlu y o l b o y u n ­
c a uzaklaştı.
Atlıların b a ş ı n d a , y a n ı n d a emireri olarak aldığı Dur-
muş'la birlikte g i d e n l e r d e n İngiliz Kemal'in işi Balıkesir'­
den B i g a ' y a bir bu d ö r t y ü z atlıyı alıp Balıkesir'e g ö t ü r ­
mek, bir de B a n d ı r m a ' d a k i silâh ve c e p h a n e l e r i bu s ı r a d a
z o r l a boşaltarak y i n e Balıkesir M ü d a f a a y ı H u k u k v e K â ­
zım b e y b u y r u ğ u n a iletmekti. Ş e h i r d e n ç ı k a r k e n şenlik s i ­
lâhları patlamaya başladı. G ü z e l sesliler, kalın ve yiğit
s e s l e r i y l e yanık köy türküleri s ö y l ü y o r , atlar k i ş n i y o r , bir
d ü ğ ü n alayı h a v a s ı y l a g i d i l i y o r d u . B i g a g ö z d e n yitmiş, g ü ­
zel d o ğ a yeşillikleriyle örtülü tepeler, bu yılankavi ilerle­
y e n atlıları y u t u v e r m i ş t i . Atlılar, aynı s e v i n ç l i gidişle y o l
alarak M a n y a s sınırında bir T ü r k k ö y ü n d e mola v e r d i . B u
köy, K a r a H a s a n ç e t e s i y l e K ü r t M e h m e t Ç a v u ş ' u n , B i r i n ­
c i D ü n y a S a v a ş ı yıllarında k a n u n s u z y a ş a d ı ğ ı b ö l g e n i n
i ç i n d e y d i . B u n d a n d o l a y ı , köy halkı onları s e v g i y l e karşı­
layarak a ğ ı r l a m a y a çalıştı. Bu sınırda o z a m a n l a r Ç e r k e z
ç e t e l e r i y l e Kara H a s a n çetesi a r a s ı n d a b i r ç o k ç a t ı ş m a ­
lar g e ç m i ş t i . Kara H a s a n , kendi koruma sınırları içindeki
T ü r k köylerine Ç e r k e z çetelerinin yaptığı baskınlara karşı­
lık vermek ü z e r e onların k o r u d u ğ u Ç e r k e z köylerini b a s a r ,
canlı c a n s ı z malları ve e ş r a f ı n , ağaların y ü k t e hafif, p a h a ­
da a ğ ı r mallarını kaldırıp g ö t ü r ü r l e r d i . M o l a v e r i l e n k ö y e
d a h a birkaç g ü n ö n c e Ç e r k e z çeteleri y e n i bir baskın
y a p m ı ş , ortalığı talan etmişler, birçok h a y v a n g ö t ü r m ü ş ­
lerdi.
İngiliz Kemal, k ö y ü g e z i p d o l a ş t ı , K a r a H a s a n v e a n
kodoşlarının konuk edildiği o d a d a b a ş b a ş a v e r e r e k fısıl­
tılarla konuştuklarını g ö r d ü . B u g ö r ü ş m e n i n , k e n d i s i n d e n
bile gizli t u t u l d u ğ u n u hemen anladı. H e r h a n g i b i r t e r s
karşılık alının k a y g ı ı s u y l a hic ilgilenmez g ö r ü n d ü y s e de
bir ş e y l e r d ö n d ü ğ ü n ü s e z m e k t e g e c i k m e d i . E r t e s i s a b a h ,
t a n y e r i atarken y o l a çıktılar. K o l , bir s a v a ş d u r u m u ala­
rak ilerlemeye başlamıştı. İngiliz Kemal, y a n ı b a ş ı n d a g i ­
den Suphi beye :
— N e o l u y o r u z , S u p h i b e y ? diye sormak z o r u n d a
kaldı.
 — Kemal bey, sen k u m a n d a y a karışma. S e y r e bak.
S e n , bizi Balıkesir'e g ö t ü r m ü y o r m u s u n ? Biz d e g e l i y o ­
ruz. İşte o kadar. Alt y a n ı bizi ilgilendirir. Bizim, b u r a ­
larda s o r u l a c a k sorularımız vardır.
Manyas'ı gösterdi :
— K ö y l e r i m i z d e bu a d a m l a r ne h a y v a n bıraktı, ne
de çift-çubuk. Anladın mı?
İngiliz Kemal, ne d i y e c e ğ i n i şaşırdı :
— S i z bilirsiniz! d e d i .
D ö r t y ü z atlının b a ş ı n d a kasılarak E d i n c i k ' e g i r e n
K a r a H a s a n ve adamları, beklendiğinin tersine halkın kar­
şıcı çıkmadığını g ö r ü n c e ş a ş ı r d ı . O n l a r ı g ö r e n herkes b ü ­
y ü m ü ş g ö z l e r i y l e bir y a n a s ı v ı ş ı y o r d u . Padişahçılar, o n l a r
kasabaya girmeden önce, saçacakları ağuyu saçmışlardı i
— M u s t a f a Kemal'ci ç e t e l e r g e l i y o r , köylerinizi b a ­
s a c a k , y a ğ m a edecekler. Silâh b a ş ı n d a b u l u n u n !
K a r a H a s a n ' ı n kargaları, b u haberi d a h a ö n c e o n a
fısıldadıklarından o da g e r e k e n tertibat ve plânını h a z ı r l a ­
mıştı. H e r an bir y a n d a n tüfekler patlayabilir, çatışma b a ş ­
layabilirdi. İngiliz Kemal, b u n d a n h a b e r s i z d i . B u n l a r ı , çe-»
tenin eiebaşlarından B o ş n a k R a h m a n ' d a n dinleyerek t o ­
parlandı :
— A beyim, bizim erkânı harplik senin erkânı h a r p -
liğe b e n z e m e z . S e n , şimdi s e y r e bak!
D ö r t y ü z atlı, g r u p g r u p Edincik'in s o k a k l a r ı n d a g ö z ­
d e n yitti. Yalnız, erat d a ğ ı l m a d a n ö n c e K a r a H a s a n ' ı n
kalın, erkek ve sert s e s i y l e ş ö y l e bir b u y r u k v e r d i ğ i işi-
tllmişti :
— M a l a , ırza karşılık g ö r m e d e n c a n a d o k u n a n olur­
sa göreceği ceza, beynine yiyeceği kurşundur. Neş'et'in
ahırını basın. Al O s m a n ' d a n aldığı kısrağı alın. Y o k s a ,
N e ş ' e t ' i n bineğini, ikisi de o r d a y s a ikisini de alın.
B i r a z s o n r a , Al O s m a n , iki binekle d ö n d ü .
Edincik b o m b o ş t u . S o k a k l a r d a d o l a ş a n t a v u k l a r d a n ,
ö r d e k l e r d e n , kedilerden ve köpeklerden b a ş k a önemli bir
canlıya rastlanmıyordu.
Atlı kolu, yine toparlanarak Bandırma y o l u n a dizildi.
B i r a z y o l aldılar. Bir tepenin a r d ı n d a top a ğ a ç l a r ı y l a b i r

396
tehlikeden gizlenir gibi d u r a n bir çiftlik g ö r ü n d ü . B u r a s ı n ı
g ö r e n elebaşılarla bütün eratta bir canlılık m e y d a n a g e l d i :
— Ş a h İsmail'in çiftliği!
— Ş a h İsmail'in çiftliği!
S ö z l e r i a ğ ı z d a n a ğ ı z a u ç t u . S u p h i bey :
— H a s a n ! H a s a n ! d i y e b a ğ ı r d ı , bak, millet ne d i y o r .
Ş u r a s ı Ş a h İsmail'in çiftliği. Y a ğ m a edelim şu hainin çift­
liğini!
Ş a h İsmail, yıllardır ç e v r e y i kasıp k a v u r m u ş bir ç e ­
t e c i y d i . B u , Ç e r k e z ç e t e c i , u z u n z a m a n B i g a köylerini ta-
lanlamış, ora köylüleri a r a s ı n d a tiksinilecek bir ad bırak­
mıştı. H e p s i , ona diş g ı c ı r d a t ı y o r d u . Ş a h İsmail, u z u n b o y ­
lu, çok yakışıklı, palabıyıklı bir erkekti. O n a erkek g ü z e l i
d e d e n i y o r d u . G ü n e y M a r m a r a kıyılarını a c ı m a d a n h a r a c a
kesen Ş a h İsmail, ç o ğ u z a m a n ellerini kana bulamaktan
da çekinmemişti. Bu y ü z d e n , Kara H a s a n ' ı n adamları, bu
herifin çiftliğini y a ğ m a etmek için k o r k u n ç bir istek d u ­
yuyorlardı.
S u p h i bey :
— Y a ğ m a edelim şu herifin çiftliğini, bu a d a m d a n
millete hayır gelmez! diye bağırmaktan kendini alamadı.
A k ş a m ilerlemiş, g e c e n i n karanlığı bir sel g ü r b ü z l ü -
ğ ü y l e .bütün alçak v e ç u k u r y e r l e r i , d e r e içlerini a ğ a ç
altlarını basmıştı. Yalnız, açık g ö k y ü z ü n d e y a v a ş y a v a ş
y ü k s e l e n y u m u r t a sarısı bir yarım ay, ortalığı karanlıktan
kurtarıyordu.
Ş a h İsmail'in bir k ö t ü l ü ğ ü daha v a r d ı ki bü hiç bir
türlü b a ğ ı ş l a n a c a k gibi d e ğ i l d i : O, a z g ı n bir kuvayı mil­
liye d ü ş m a n ı y d ı . S o n r a d a n d a A h m e t A n z a v u r P a ş a ' n ı n
cellâtlığını y a p a c a k t ı .
Kara H a s a n , s a v a ş n a ğ r a s ı n ı attı :
— H a y d i , y ü r ü y ü n be!
Y ü z l e r c e silâh birden patladı ve çiftliğe d o ğ r u akın
b a ş l a d ı . Bir yığın insanın saldırdığı bir çiftlikten bir ç e t e c i
Ş a h İsmail'in g ü z e l atını y e d e k l e y e r e k getirdi. Çiftlikten
y a ğ m a l a n a n biricik mal b u y d u .
B u , y a l n ı z c a bir g ö s t e r i , bir g ö z d a ğ ı plânıydı v e Ka­
r a H a s a n v e a r k a d a ş l a r ı n c a d a h a ö n c e d e n tasarlanmıştı.
 K a r a H a s a n ' ı n ç e t e s i , B a n d ı r m a ' y a askerî bir atlı
m ü f r e z e s i gibi girdi. B ü t ü n ş e h i r T ü r k bayraklarıyla d o ­
nanmıştı. Bandırma M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n i n b a ş ­
kanı emekli d e n i z s u b a y ı H a s a n beyin iyi çalışmış o l d u ­
ğ u n u ingiliz Kemal hemen anladı.
B ü t ü n Bandırma halkı, atlıları ç e v r e l e m i ş , a l k ı ş l ı y o r :
— Y a ş a s ı n aslanlar! Y a ş a s ı n M u s t a f a Kemal P a ş a !
d i y e b a ğ ı r ı y o r d u . Ş e h i r d e , ç o k t a n beri e s i r b u l u n a n bir
ş e h r i n k u r t u l u ş u n u a n d ı r ı r bir s e v i n ç d a l g a l a n ı y o r d u .
İngiliz Kemal, y a n ı b a ş ı n d a g i d e n K a r a H a s a n ' a :
— G ö r d ü n mü H a s a n ? d e d i , millet sizi nasıl kurta­
rıcı olarak karşılıyor!
O n u n g ö z l e r i n d e umarak beklediği b a ş a r ı l a r d a n b i ­
rinin s e v i n c i y ü z ü y o r d u . H e m e n ç e v r e y e g ö z c ü l e r ç ı k a r a ­
rak güvenlik tertibatı aldırdı. S o n r a eratı hanlara y e r l e ş t i r d i .
K a r a H a s a n , S u p h i b e y , Kürt M e h m e t Ç a v u ş v e B a n ­
dırma eşrafı, ü y e l e r s ö k ü n etti. E n s o n r a , kaza k a y m a k a ­
mının da geldiğini bildirdiler. U z u n uzadıya memleketin
kritik s o r u n l a r ı ü z e r i n d e k o n u ş u l d u . S o n r a , K a y m a k a m
S e y f u l l a h bey, İngiliz Kemal'i Y u s u f İzzet Paşa'nın d e n i z
kıyısındaki karargâhına g ö t ü r ü p onunla tanıştırdı. İngiliz
Kemal'i makamında kabul e d e n Y u s u f İzzet P a ş a , ş a ş k ı n
ş a ş k ı n o n u n y ü z ü n e baka kaldı. Anlaşılan bu işleri ç e v i ­
ren adamın ş ö y l e b ö y l e o r t a y a ş l ı bir adam olması g e r e ­
kiyordu.
— O ğ l u m , bu kuvvetin b a ş ı n d a s e n mi b u l u n u y o r s u n ?
— E v e t , efendim. A y n ı z a m a n d a B i g a ' n ı n S i v a s d e -
legesiyim.
— B u r a d a çok kalacak mısınız?
— N e d e n s o r d u n u z , p a ş a m ? Merak e d e c e k bir ş e y
yok. B e n , diplomasi nedir, bilirim. İşgal bağlantı s u b a y ı n ı
r e s m e n z i y a r e t etmeden g i t m e y e c e ğ i m .
— A m a n , evlâdım, bunları karıştırma!
P a ş a n ı n g ö z l e r i y u s y u v a r l a k olmuştu. Ç e v r e s i n d e k i
kurmay s u b a y l a r g ü l ü y o r d u . B u anlamlı g ü l ü m s e m e l e r ,
İngiliz Kemal'i y ü r e k l e n d i r d i :
— Z i y a r e t etmemek çok kalabalık olur, p a ş a m , merak

398
etmeyiniz, hic bir h â d i s e y e ö n a y a k o l m a y a c a ğ ı m ı z a g ü ­
venebilirsiniz.
M ü s a a d e isteyerek ayrıldı. Yanına ufak bir m ü f r e z e
ile Kürt M e h m e t Ç a v u ş ' u alarak işgal temsilciliğine git­
ti. S u b a y y e r i n d e y o k t u . D e f t e r e : « K u v a y ı Milliye B i g a
K u m a n d a n ı Kemal.» d i y e y a z d ı . H a n a d ö n d ü k l e r i n d e İn­
giliz s u b a y ı n ı n karşı z i y a r e t için içerde kendisini bekledi­
ğini söylediler. Demek ki a d a m , o H a s a n beyle M ü d a f a a y ı
Hukuk'la kimi işler ü z e r i n d e k o n u ş u p g ö r ü ş ü r k e n h a n a
gitmişti. Bütün kuşku içinde y a ş a y a n i n s a n l a r gibi d o ğ ­
r u c a İngiliz s u b a y ı n ı n y a n ı n a g i r m e d e n ö n c e kapının a r a ­
lığından içeri baktı. Bir de ne g ö r s ü n ! B u , İstanbul'da
z i n d a n d a y k e n ifadesini alan s u b a y değil miydi? M e h m e t
Ç a v u ş , İngiliz s u b a y ı n ı n karşısında nargilesini t o k u r d a ­
t ı y o r d u . H e m e n ters y ü z edip bir y a n a saklandı v e İngi­
liz s u b a y ı g i d i n c e y e dek o r d a n çıkmadı.
*
**
Kara Hasan'ın Bandırma'nın önüne, arkasına gönder­
diği istihbarat ajanlarının v e r d i ğ i h a b e r ç o k k ö t ü y d ü . M a n ­
y a s b ö l g e s i , bir tehlike y a r a t a c a k gibi silâhlanmıştı. Ş a h
İsmail çiftliği olayı A n z a v u r Ahmet'i uyarmıştı, anlaşılan
p a d i ş a h v e Damat Ferit'le y a d a İngiliz Dostları D e r n e ğ i ' -
nin sarıklı başlarıyla anlaşıp b ü y ü k bir g ö r e v l e bir ayak­
lanma bölgesinin b a ş ı n a g e ç e c e k t i . K a r a H a s a n ' ı n a d a m ­
ları, g e r ç e k t e n hiç ş a ş ı r m a d a n en t a z e haberleri k u ş u n
kanadıyla o n u n kulağına u l a ş t ı r ı y o r l a r d ı .
Bir jandarma eri gelerek İngiliz Kemal'e k u m a n d a n ı ­
nın kendisini g ö r m e k istediğini s ö y l e d i .
— Buyursun.
— H a y ı r , ç o k gizli g ö r ü ş m e k istiyor, sizi makamında
bekliyor.
İngiliz Kemal, b u n u K a r a H a s a n ' a v e Kürt M e h m e t
Ç a v u ş ' a bildirdi. H e r h a n g i bir tehlikeyi ö n l e y e c e k tedbir-
rer hemen alındı. Y ü z b a ş ı A b d u l l a h b e y , o n u b ü y ü k bir
içtenlikle karşıladı :
— A m a n , g e l , k a r d e ş i m , d e d i , d u r u m gittikçe kötüle­
şiyor. A n z a v u r M a n y a s ' a g e ç m i ş . S i z e p u s u kurmuş. H a ­
beriniz var mı?
 — Elbette, haberimiz olmaz mı? Biliyoruz. O n u n v e r ­
diği bilgiye g ö r e Darıcalı H a s a n , M a n y a s l ı Ş e v k e t , A n -
z a v u r ' u n o ğ l u Kadri ç e t e l e r i . Kara Hasan'ın y o l u üzerin­
d e A y v a l ı d e r e ' d e p u s u y a yatmışlardı.
A b d u l l a h bey, kendisinin de jandarmalarıyla birlikte
o n l a r a katılacağını s ö y l e d i .
Balıkesir'e d o ğ r u yola çıkılmak ü z e r e y d i . İngiliz Ke­
mal, K a r a H a s a n ' a :
— H a y d i , bakalım, d e d i , işbaşına! A y r ı l m a d a n ö n c e
y a p ı l a c a k iş var.
— N e d i r o?
— Silâh depolarını b o ş a l t a c a ğ ı z . Bunları Balıkesir'e
a r m a ğ a n olarak g ö t ü r e c e ğ i z .
Bir buyrukla hanlardaki bütün arabalar toplatıldı.
K a h v e l e r d e oturup sinek a v l a y a n bütün erkekler, kaldırı­
lıp c e p h a n e ve silâh depolarının b u l u n d u ğ u y e r e g ö t ü r ü l ­
d ü . Bu b ü y ü k kalabalığa büyük bir hevesle kadınlarla ç o ­
c u k l a r l a katıldı. D e p o l a r ı n kapıları kırıldı. T e k karşı k o y a n
olmadı. T ü f e k l e r , makinalı tüfekler, c e p h a n e sandıkları
g ö t ü r ü l ü p arabalara y ü k l e n d i . Kadınlar, yollara dizilmiş,
durmadan :
— Allah size y a r d ı m etsin! diye dua e d i y o r l a r d ı .
A r a b a l a r , kalın ç a d ı r bezleriyle sımsıkı sarılıp örtül­
d ü . H a l k ı n umutlu v e s e v i n ç l i bakışlarıyla u ğ u r l a n a n at­
lılar, Balıkesir y o l u n a dizildi. Bandırma arkada kalmıştı.
Kara Hasan, yaşayış yolunda duyduğu en yüksek sevin­
c i n d o r u ğ u n d a y d ı . İngiliz Kemal'e ş ö y l e d i y o r d u :
— Allah, Y a r a b b i , b a n a b u g ü n ü de g ö s t e r d i . Yıllar­
dır beklediğim g ü n geldi.
Silâh ve c e p h a n e arabalarının yanısıra, ufak bir ko­
r u y u c u g ü ç katılmış, geri kalan a n a g ü ç ise M a n y a s ' ı t a ­
rayarak gidiyordu.
İngiliz Kemal, B a n d ı r m a ' d a n ayrılmadan ö n c e , B a ­
lıkesir'de 61. T ü m e n K u m a n d a n ı Kâzım beyi telefonla bul­
muş v e o n a durumu bildirmişti.
T e t i k t e ilerleyen keşif kolları, beklendiği gibi A y n a -
lıdere'ye birkaç y ü z adım kala pusudakilerin ateşleriyle
' karşılaştılar. Kara H a s a n Ç e t e s i de sipere g i r d i . K a r ş ı -
400
lıklı s a y ı s ı z kurşun atılıyordu. Kara Hasan'la Kürt M e h ­
met Ç a v u ş ' u n s a v a ş emirleri, bütün b u cayırtı a r a s ı n d a
iyice işitiliyordu.
Karşıdakiler çok kabarık sayıda idiler. Bu y a ğ d ı r d ı k ­
ları kurşunların ç o k l u ğ u n d a n anlaşılıyordu.
Bandırma J a n d a r m a Kumandanı Y ü z b a ş ı A b d u l l a h
b e y , bu sırada bir hızır gibi yetişti. İngiliz Kemal, baktı;
« g e n ç , uzun b o y l u , çok kibar g ö r ü n ü ş l ü , gözleri a t e ş s a ­
ç a n bir jandarma s u b a y ı , arkasında bir makinalı tüfek
ve c e p h a n e sandığını taşıyan iki eriyle mevziye g i r d i . H e ­
men ingiliz Kemal'in y a n ı b a ş ı n a yerleştirilen makinalı t ü ­
fek, dakikada beş y ü z mermi kusarak karşıda t o z u d u ­
m a n a katınca işin rengi değişti. Kara H a s a n , a ğ ı r baskı
k a r ş ı s ı n d a geri çekilmek emrini vermek üzere Kürt M e h ­
m e t Ç a v u ş ' l a g ö r ü ş t ü ğ ü s ı r a d a , makinalı tüfeğin imdada
y e t i ş m e s i y l e bir m u c i z e y l e karşılaşmış gibi s e v i n d i . Kar­
şıdakiler, çekilmeye başladı. H e r iki y a n d a n e p e y c e y a ­
ralı v a r d ı . Karşıdakilerin yaralıları s o r g u y a çekildi. Bur­
d a A n z a v u r ' u n yerine çatışmayı o ğ l u K a d n ' n i n yönettiği
ö ğ r e n i l d i . Bu işte en ç o k şaşıran İngiliz Kemal o l d u . A n ­
z a v u r ' u n oğlu Kadri, çıka çıka o n u n Beşiktaş K u l ü b ü ' n d e
b o k s dersi v e r d i ğ i Beşiktaşlı Kadri çıkmadı mı? Bu iş,
o n u ç o k ü z d ü . B a y a ğ ı ağlamaklı oldu. « B u ç o c u ğ u n ken­
disine karşı da büyük s a y g ı s ı » o l d u ğ u n u biliyordu.»
K a r a Hasan'ın atlıları, bu çatışmayı savdıktan s o n r a ,
Balıkesir'e dek olaysız gittiler. Balıkesir'e girişleri pek par­
lak o l d u . Sokaklara dökülen halkın a ğ z ı n d a « Y e ş i l o r d u »
lâfları d o l a ş ı y o r d u . Başlarında D u r m u ş ' u n da b u l u n d u ğ u
silâh ve c e p h a n e yüklü arabalar, hiç bir engele d e k g e l -
m e d e n Balıkesir'e varmıştı. Kâzım, Hacim ve V e h b i bey­
ler, bunlara çok sevindiler.
K a r a Hasan'ın atlıları, Balıkesir'de iki g ü n konuk kal­
dıktan s o n r a , Biga'nın y a b a n c ı çetelere karşı s a v u n m a s ı z
k a l d ı ğ ı n ı söyleyerek geri d ö n d ü . Bunları, c e p h e y e g ö n d e r ­
meyi uman kumandanla M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i , bu işe
e p e y c e üzüldü. B ö y l e c e Kara H a s a n ' ı n d u r u m u n d a n kuş­
kulandılar. İngiliz Kemal'i de artık, o r a d a y a p a c a ğ ı - bir
âşi kalmadığını s ö y l e y e r e k Balıkesir'de bıraktılar. Yalnız,

401 3 / F . : 26
K a r a Hasan'ın atlılarından c e p h e d e v u r u ş m a y a gitmek i s ­
t e y e n l e r sorularak ayrıldı ve c e p h e y e g ö n d e r i l d i . İngiliz.
Kemal'in emireri D u r m u ş d a bunlar a r a s ı n d a y d ı . S o n r a
c e p h e d e n şehit haberi g e l d i .
**
B i r g ü n , Balıkesir M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r ı y l a kuman­
d a n v e İngiliz Kemal, o t u r m u ş k o n u ş u y o r l a r d ı . B u s ı r a d a ,
içeri silâh d e p o s u gibi u z u n b o y l u , parlak bakışlı g e n ç
bir a d a m girdi. H e r k e s , bu çok tanınmış silâhşoru g ö ­
r ü n c e s e v i n d i , el sıkıştılar. Bu s i l â h ş o r , Balkan d a ğ l a r ı n ı n
yetiştirdiği e n seçkin v e yiğit T ü r k komitecilerinden v e
eski « T e ş k i l â t ı M a h s u s a s c ı l a r d a n Dramalı Rıza b e y d e n
b a ş k a s ı değildi. 61. T ü m e n K u m a n d a n ı n ı n ç a ğ ı r m a s ı ü z e ­
rine c e p h e d e n ayrılmış, gelmişti. E t h e m beyin Salihli c e p ­
h e s i n d e v e ister istemez o n u n b u y r u ğ u n d a b u l u n u y o r d u .
H e r türlü b u y r u ğ a d a ö n c e d e n i s y a n etmiş olan b u a d a m ,
E t h e m beyle de g e ç i n e m i y o r , başağrıları m e y d a n a getir­
mekten uzak d u r m u y o r d u . İngiliz Kemal'in, K â z ı m b e y e
v e r d i ğ i boşaltılacak cephaneliklerin krokisi, Dramalı R ı z a
b e y aracılığıyla değerlendirilmek i s t e n i y o r d u . K u m a n d a n ,
bu işe Dramalı Rıza beyi k o ş a r k e n b u n u İngiliz Kemal'e
bile bildirmemişti. İşte, Dramalı Rıza b e y , o d a y a girip de
h e r k e s i n elini sıktıktan s o n r a yeni bir y ü z l e karşılaşınca
duraladı v e birkaç saniyelik şaşkınlıktan s o n r a hemen o n u n
ü z e r i n e atıldı :
— V a y , v a y , v a y , b e y i m , dedi. B e n seni Paris s o ­
kaklarında z e v k u safa ile ö m ü r s ü r ü y o r s a n ı y o r d u m . D e ­
mek sen de düştün b u r a y a h a ?
E p e y zamandır birbirini g ö r m e m i ş Olan iki c a n d a n
a r k a d a ş ı n birbirlerinin b o y n u n a atılmaları bütün o d a d a -
kileri şaşırtmıştı. Bu iki a d a m ı n nasıl olup da bu denli
c a n c i ğ e r ahbap olabileceğini akılları a l m ı y o r d u . O t u r d u ­
lar ve Dramalı Rıza b e y , merakla kendisini dinleyen a r ­
kadaşlara bu içten d o s t l u ğ u n u z u n hikâyesini, bomba s a -
v u r u r gibi çıkan g ü l e ç s e s i y l e anlattı. Dramalı Rıza b e y i n
y a n ı s ı r a o d a y a bir kişi d a h a girmişti. O da o n u n g i b i
silâh d e p o s u n a b e n z e y e n bir s a v a ş ç ı y d ı . O da Balkan
d a ğ l a r ı n d a yıllarca B u l g a r komitacılarını kovalamış t a m

402
b i r B a l k a n komitacısı tipi v e s o n r a ç o k iyi bir ö r g ü t ç ü y d ü .
S a ç ı sakalı birbirine karışmış b u kalpaklı v e a y d ı n y ü z l ü
s i l â h ş o r , ünlü Edremit K a y m a k a m ı K ö p r ü l ü l ü Hamdi b e y ­
d i . A y v a l ı k ' t a k u r d u ğ u milis g ü c ü n ü n b a ş ı n d a A H b e y i n
( Ç e t i n k a y a ) olayıyla y a n y a n a Y u n a n l ı l a r a karşı ç a r p ı ş m ı ş ­
tı. Ş i m d i d e Y u n a n z u l m ü n e r d e y s e o d a g ö ğ s ü n d e k i a r - ,
malar, elindeki m a v z e r , belindeki t a b a n c a ve b o m b a l a r l a
bir de örgütçü yeteneğiyle ordaydı.
İşte Dramalı R'za b e y i n , İngiliz Kemal ü s t ü n e a n l a t ­
tığı hikâyeyi ç o k ilgiyle d i n l e y e n l e r a r a s ı n d a o da v a r d ı ,
K â z ı m b e y , Dramalı ile o n u , ç o k önemli c e p h a n e c i l i k l e -
rin boşaltılıp İ ç A n a d o l u ' y a taşınması v e B i g a b ö l g e s i n i n
b ü s b ü t ü n kazanılması için o r a y a g ö n d e r m e k ü z e r e c e p h e ­
d e n çağırtmıştı. B ö y l e c e , E t h e m b e y d e b a ş a ğ r ı l a r ı n d a n
kurtulmuş o l u y o r d u . K â z ı m b e y l e Balıkesir M ü d a f a a y ı H u ­
k u k ç u l a r ı , e ğ e r K a r a H a s a n ' l a atlılarına t a m k u v a y ı mil­
liyeci olarak g ü v e n e b i l s e l e r d i , i ş y o k t u . O y s a . o n l a r c e p ­
h e y e gitmekten çekinmişler, b ö y l e c e disiplinin d ı ş ı n a çık­
mışlardı. B u y ü z d e n d e o n l a r a h e r kalıba g i r e c e k v e s ı ­
r a s ı n d a zararlı olabilecek kişiler g ö z ü y l e b a k ı l ı y o r d u . B u
t o p l a n t ı d a Kara H a s a n v e ç e t e s i ü z e r i n d e ileri geri e p e y ­
c e k o n u ş u l d u . Hamdi b e y i n d e , Dramalı'nın d a b u ko­
n u ş m a l a r d a n edindiği izlenim, o l u m l u d a n ç o k o l u m s u z ­
d u . H a m d i beyle Rıza b e y , h e m e n B i g a ' y a yollanmak ü z e ­
r e y d i l e r . İngiliz Kemal, Dramalı'ya :
— Rıza, kardeşim, d e d i , bu K a r a H a s a n s e n i n işitti­
ğ i n v e sandığın gibi b i r a d a m değildir. C o k mert, y ü r e k l i
g e r ç e k bir y u r t ç o c u ğ u d u r . H i ç bir z a m a n hain o l a m a z .
D i k k a t et! Yalnız cahildir. G ö r g ü s ü azdır. Fakat, iyi bir
a r k a d a ş t ı r . S e n i n s a n d ı ğ ı n d a n d a çok s a v a ş ç ı d ı r . S ö z l e r i ­
mi u n u t m a . Kara H a s a n ' l a zıt d u r u m a girme!
— B a n a bak! D u r , şimdiki adını unuttum. N e y d i o?
İngiliz Kemal h a ? B e n diplomat değilim. E ğ e r b a n a « e y ­
v a l l a h » d e r s e n e âlâ! Y o k s a b e n kendim « e y v a l l a h » d e ­
dirtmesini bilirim. B i r a z d a Hamdi b e y e s ö y l e .
« H a m d i b e y , o n kat d a h a kabına s ı ğ m a y a n bir a d a m ­
d ı . » O n a dert aniatılabilir miydi? B u mülkiyeden çıkmış
y ö n e t i m adamı, B a l k a n l a r d a ç e t e c i kovalamaktan b a ş a l a -

403
mamış tam bir ç e t e c i hırçınlığı ve ataklığıyla d a v r a n ı r bir
a d a m o l u p çıkmıştı. •
B ü t ü n a r k a d a ş l a r , Dramalı Rıza v e Hamdi b e y l e r i ,
helâllaşarak B i g a ' y a uğurladılar. Gidip d e gelmemek, g e ­
lip de g ö r m e m e k v a r d ı .

KARA HASAN'IN K A R A TALİHİ

Bir g ü n , b a ş l a r ı n d a Köprülü'lü H a m d i , Dramalı Ali

R ı z a v e Bandırmalı Kâni b e y l e r ü ç l ü s ü n ü n b u l u n d u ğ u kırk
k u v a y ı milliye atlısı, a n s ı z ı n B i g a ' n ı n sokaklarında g ö r ü n ­
d ü . S o k a k l a r d a dağınık b u l u n a n Kara H a s a n ' ı n ç e t e s i ,
b u n l a r a y a d ı r g a y a r a k b ü y ü m ü ş g ö z l e r l e baktılar. B u n l a ­
rın g e l e c e ğ i n i pek az kişi b i l i y o r d u . Bunların b a ş ı n d a M ü ­
d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n i n başkanı M ü f t ü A h m e t Hamdi
e f e n d i y l e üyeleri v a r d ı .
H a m d i bey, d o ğ r u c a b e l e d i y e y e v a r d ı , atları tımar
ettirip h a n a çektirdi. Kendisi de ö b ü r iki a r k a d a ş ı y l a b e ­
lediyeye yerleşti.
H a m d i b e y , hemen işe başladı. İlkin kaymakamı ç a ­
ğ ı r t a r a k g ö r ü ş t ü . U z a k t a n aldıkları bilgilere e n y e n i l e r i ­
n i d e kattıktan s o n r a , ş e h r i n b ü t ü n ileri g e l e n , s ö z ü g e ­
ç e n l e r i b e l e d i y e y e çağırttı. B u toplantıda memleketin b ü ­
t ü n dertlerini g ö z d e n g e ç i r d i l e r . Hamdi b e y , k ı s a c a ş u n ­
ları s ö y l e d i :
— A r k a d a ş l a r , ilk işimiz, Yunanlıları topraklarımızdan
ç ı k a r m a k olmalıdır. O r d u n u n başına M u s t a f a Kemal g e ­
ç e c e k t i r . P a ş a y ı elimizden g e l d i ğ i n c e desteklemeliyiz. B e n ,
b u r a y a d ü ş m a n a karşı k o y a c a k teşkilâtı k u r m a y a g e l d i m ,
s i z l e r i n yardımınızı b e k l i y o r u m .
Hamdi b e y , Bigalılarla b ö y l e c e yakından g ö r ü ş ü p a n ­
laştıktan s o n r a , hemen işe k o y u l d u : Ç o k kesin bir b u y ­
rukla herkesin elindeki silâh ve c e p h a n e y i getirip hükü­
m e t e teslim etmesini bildirdi. C e p h e d e s a v a ş a n birliklere
e n ç o k g e r e k e n d e b u y d u . H e r k e s silâh v e c e p h a n e s i n i
h ü k ü m e t e , askerlik ş u b e l e r i n e bırakacaktı. B u n l a r ı teslim
e t m e y i p d e yakalananlar, ç o k şiddetli p a r a v e hapis c e -

404
zasına çarptırılacaklardı. B u a r a d a kuşkulanılan h e r k e s i n
evi de aranacaktı. Halk, b u y r u k çıkar çıkmaz kasabalar­
d a n , k ö y l e r d e n akın ederek silâhı, c e p h a n e s i y l e geldi v e
hükümet konağıyla askerlik ş u b e s i n i n ö n ü n d e k u y r u ğ a
girdi. A y r ı c a Hamdi bey m ü f r e z e s i , köylerde d e v r i y e g e z e ­
rek silâhların teslimi için halka ö ğ ü t v e r i y o r d u . A s k e r
kaçaklarına şöyle d i y o r l a r d ı :
— K o r k m a y ı n , hiç ç e k i n m e d e n silâh ve c e p h a n e l e r i ­
nizi teslim edin, a f f o l u n d u n u z , s i z e hiç bir fenalık g e l m e ­
y e c e k t i r . B ö y l e c e , güvenlik k u r u l u r gibi oldu.
B u r d a p ü r ü z l ü bir nokta mide b u l a n d ı r ı y o r d u . K a r a
H a s a n ' ı n eşkiyalardan d e v ş i r d i ğ i kır bekçileri, hâlâ birer
hükümet s o r u m l u s u gibi k ö y l e r d e n para t o p l u y o r d u .
K a r a H a s a n , Hamdi b e y müfrezesinin, hükümetin r e s ­
mî g ü c ü olarak gelip B i g a ' n ı n g ö b e ğ i n e y e r l e ş m e s i n d e n
ç o k pirelenmişse d e y ü k s e k s e s l e , gösteri y a p a r , tehdit
e d e r g i b i konuşmaktan ç e k i n i y o r d u . B i g a ' d a ş u s ö z l e r ,
y e n i bir tehlikeli r ü z g â r l a kulaktan kulağa gidip d u r u y o r d u :
— B i r kümeste iki h o r o z ötmez.
K a r a H a s a n ' ı kara kara d ü ş ü n d ü r e n ş e y , Hamdi b e y
ve adamlarının hem hükümet adamı olması, hem de o n ­
ları k ö y l ü n ü n tutmaya b a ş l a m a s ı y d ı . Halk, onların b u y ­
ruklarını b a ş tacı e d e r gibi hemen b e n i m s i y o r d u . Hamdi
b e y i n b ü t ü n d ü ş ü n c e s i , halkı ürkütmeden y a v a ş y a v a ş
s e f e r b e r l i ğ e d o ğ r u sürüklemekti.
K a r a Hasan'la çetesinin kendisine için için diş b i ­
lediğini bildiği halde onların varlığıyla y o k l u ğ u n d a n h a ­
b e r s i z gibi g ö r ü n ü y o r d u . Belki d e g ü n ü n birinde d a h a b ü ­
yük bir tehlike karşısında birlik olabileceklerini d ü ş ü n ü ­
y o r d u . H e r ^ a m a n , onların karşısında değil, y a n ı n d a g i b i
g ö r ü n ü y o r ve o n l a r d a n y a r d ı m istiyordu :
— Memleketin kurtulması u ğ r u n d a elbirliği edip ç a ­
lışmalıyız, d i y o r d u .
K a r a H a s a n , buna ş ö y l e karşılık v e r i y o r d u :
— Benim, hükümete g ü v e n i m yok, ne size silâhımı
v e r i r i m , ne de işime karıştırırım.
Y i n e adamlarını köy köy dolaştırıp halktan p a r a t o p ­
l a t ı y o r d u . B i g a dolaylarındaki Ç e r k e z , Pomak v . b . gibi bir-

405
ç o k müslüman azınlıkların, padişahçıların telkinleri altın­
d a g i z l i d e n gizliye k a y n a y ı p k ö p ü r d ü ğ ü haberleri, h e r g ü n
H a m d i b e y l e arkadaşlarının kulaklarını y o k l u y o r d u . K a r a
H a s a n ç e t e s i n i n de sık sık B i g a dolaylarında b ü y ü k bir.
g ü ç kazanmış olan p a d i ş a h ç ı p r o p a g a n d a c a y o k l a n d ı ğ ı
s e z i l i y o r ve tetikte b u l u n u l u y o r d u .
Hamdi bey v e arkadaşlarının e n çok korktuğu ş e y ,
d ı ş a r d a n gelecek bir i s y a n dalgasının, i ç e r d e k i - K a r a H a ­
s a n ç e t e s i y l e birleşerek b ü y ü k bir tehlike y a r a t m a s ı d ü ­
ş ü n c e s i y d i . B u y ü z d e n d e K a r a H a s a n çetesini t e z e l d e n
h a r c a m a k kararına varmıştı. Artık besbelliydi ki Damat
F e r i t ' i n p a d i ş a h ç ı v e İngilizci p r o p a g a n d a s ı , B i g a ' n ı n için­
de de pek çok y e r l e ş e c e k gönüllü bulmuştu ve bunlar,
y a v a ş y a v a ş örgütlenme yolundaydılar. İşte, Kara H a s a n ' ­
la ilişki kuran bu kişiler, Hamdi b e y ve arkadaşlarının y a p ­
tıklarından sızlanıp yakındıklarında o, onlara ş ö y l e d i y o r d u :
— K o r k m a y ı n , g e r e k i r s e ben işe karışırım.
B ü t ü n bunları y a k ı n d a n bilen Hamdi bey, bir baskın­
la ya da komplo ile K a r a H a s a n ' l a çetesini o r t a d a n kal­
dırma işini çabuklaştırdı. B u c a k l a r a , köylere, yollara da­
ğıtılmış olan bütün becerikli ve a c a r jandarmaları birer
ikişer merkeze aldırıp elinin altına yerleştirdi.
H a m d i bey, a r k a d a ş l a r ı n a K a r a Hasan'la çetesini or­
t a d a n kaldırma plânını ş ö y l e açıkladı :
— C u m a r t e s i s a b a h ı K a r a Hasan'la S u p h i beyi ve
ç e t e n i n ileri gelenlerinden Halil Ç a v u ş ' u b e l e d i y e y e çağı­
rıp, « Ç a n p a z a r ı ' n d a O s m a n efendi millî teşkilâta girmek
istemiyor, hep b e r a b e r Ç a n p a z a r ı ' n a bir baskın yapalım»
d i y e c e ğ i m . Kara H a s a n b u n u yapmak istemeyince: « Ö y ­
l e y s e h a y d i , çıkın, g i d i n ! » diye b a ğ ı r a c a ğ ı m .
B u n d a n s o n r a s ı hazırlanmıştı. Cumartesi g ü n ü , Kara
H a s a n , S u p h i b e y , Halil Ç a v u ş , belediyeye Hamdi beyle
a r k a d a ş l a r ı n ı n -kurduğu t u z a ğ a tıpış tıpış gittiler. Hamdi
b e y , önerisini y a p a r y a p m a z Kara H a s a n parladı :
— S i z , bize e m r e d e m e z s i n i z , e ğ e r ileri g i d e r s e n i z s i ­
ze tüfeklerimizin namlusu ile karşılık veririz.
Hamdi b e y , plâna g ö r e y ü k s e k s e s l e onları k o v d u .
Ö ç elebaşı k a y g u s u z c a o d a d a n çıkarken Dramalı Ali Rıza

406
b e y l e arkadaşlarının parabellumları g ö ğ ü s l e r i n e d a y a n d ı .
Dramalı :
— T e s l i m o l u n ! diye haykırdı, kıpırdayanı g e b e r t i r i m .
Kara H a s a n :
— Teslim!
Diyerek ellerini kaldırdı. Ö b ü r iki arkadaşı da o n u n
g i b i y a p t ı . Ü ç ü n ü n silâhlarını ç a b u c a k aldılar, bileklerine
k e l e p ç e y i taktılar. Kara H a s a n , Rıza b e y e :
— Rıza b e y , bana kelepçe v u r m a ! dedi. O da bu y a l -
v a r ı y ı b e n i m s e y e r e k o n u c e z a e v i n e kelepçesiz g ö n d e r d i .
Ü ç kişiyi c e z a e v i n e g ö t ü r ü p kapayan Dramalı, d o ğ ­
ru Kara H a s a n ' ı n karargâhına koştu. O r a s ı n ı b a s m a buy­
r u ğ u n u Kâni bey yerine getirecekti. Kâni b e y , k a r a r g â h
o l a n hanı basmışsa da pek az kişiyle karşılaşmıştı. O n l a r
da karşı koymayı hiç d e n e m e d e n teslim olmuşlardı. Y o l ­
d a Kürt Bekir Ç a v u ş ' l a karşılaşan Dramalı Rıza b e y o n u
tutuklamak istedi, o da o n u vurmak için ateş etti. D r a ­
malı da silâhını çekerek o n u yaraladı ve ö y l e c e yakaladı.
B ü t ü n kahvelerde, ç a r ş ı p a z a r d a dağınık olarak b u l u n a n
ç e t e c i l e r , hiç bir o l a y a m e y d a n verilmeden devşiriierek
m a p u s a n e y e tıkıldı. Bir g ö z ü y e ş i l , bir g ö z ü kara Kürt
M e h m e t Ç a v u ş ' l a A b d u l l a h , Göktepeli Ş a b a n , Yeniçiftlik^
li M e s t a n gibi elebaşıların tutuklanamadığı anlaşılınca
Dramalı Rıza b e y , müfrezenin ö n ü n e düşerek dağ köyle­
rine d o ğ r u atını s ü r d ü . Kürtler, G ü n d o ğ d u k ö y ü n d e , öte­
kiler de hep kendi köylerinde barınıyorlardı. K a r a H a ­
s a n ' ı n yakalanıp m a p u s a n e y e atıldığını a n l a y a n b i r ç o ğ u ,
k e n d i l i ğ i n d e n Rıza b e y e teslim oldu. Ötekileri de kendisi
y a k a l a y ı p B i g a ' y a g ö t ü r d ü . Ç e t e d e n ele g e ç i r i l e m e y e n
y a l n ı z y e d i kişi kalmıştı. K a ç a k çetecileri k ö y l e r i n d e n alıp
g e t i r e n Dramalı Rıza b e y , bir g e c e m a p u s a n e y e girerek
S u p h i b e y l e M u s t a f a adındaki bir başka katil ç e t e c i y i al­
d ı , ç a y kıyısına g ö t ü r d ü , kafalarına ikişer k u r ş u n sıktı v e
ölülerini açıkta bıraktı. Katil M u s t a f a , çok azılı bir a d a m d ı .
Ç ı n a r d e r e k ö y ü n d e n Bilâl efendiyle S ü l e y m a n A ğ a ' n ı n kı­
z ı n ı ö l d ü r m ü ş t ü v e c e z a s ı z dolaşmaktaydı.
Kır bekçisi adı altındaki eşkiyalara hükümete v e r i r
gibi h a r a ç vermekten kurtulan köylüler, s e v i n ç içindey-

407
diler. T a k ı m takım ş e h r e iniyor, S u p h i beyle M u s t a f a ' n ı n
ö l ü s ü n ü g ö r e n l e r d e n dinleyip Kara Hasan'la adamlarını
m a p u s a n e d e g ö r e r e k geri d ö n ü y o r l a r v e Hamdi b e y l e
Dramalı Rıza beyin ö m r ü n e dua ediyorlardı.

BAYBURTLU ŞEYH HASAN EŞREF SERÜVENİ

Tarihimizi okuyunuz, görürsü­

nüz ki milleti mahveden, esir
eden, harap eden fenalıklar,
hep din kisvesi altındaki küfür
ve melanetten gelmiştir.
Mustafa Kemal

K â z ı m Karabekir, Sıcak b ü r o s u n u n p e n c e r e s i n d e n E r ­
z u r u m ' u n hâlâ çatıları ç ö k m ü ş , yanmış, yıkılmış e v l e r i n d e n
m e y d a n a g e l e n g e n i ş h a r a b e m s i g ö r ü n ü ş ü n ü biraz o l s u n
güzelleştirmek v e b u y o k s u l l u ğ u örtmek i s t e r c e s i n e d u r ­
m a d a n y a ğ a n kara bakarak g ü n c e defterine b u g ü n ü n
önemli olayları üstüne notları karalıyordu. « Ş e y h E ş r e f ,
hükümete karşı ayaklandı. A l l a h ' ç a g ö n d e r i l d i ğ i n i , ş e r i a t
d a ğ ı t a c a ğ ı n ı , yedi devletin krallarını Hart'ta t o p l a y a r a k ,
padişahı da h u z u r u n a getirerek bütün d ü n y a y ı d ü z e l t e ­
c e ğ i n i ilân ediyormuş. H u z u r u n a v a r a n heyetten askerlik
ş u b e s i başkanına tokat v u r m u ş . E r z u r u m kadısına, sakalı
bir tutamdan az diye « k â f i r s i n » demiş. Kendisi mehdi imiş;
kendisine kurşun işlemezmiş. Keramet de g ö s t e r m e k t e y -
miş. M e s e i â sakalının rengini bir anda d e ğ i ş t ı r i y o r m u ş .
S o n r a , gerek kendisinin, g e r e k s e müritlerinin ileri s ü r d ü ­
ğ ü n e g ö r e Hazreti M u h a m m e d ' i n r u h u . Ş e y h E ş r e f t e y e r ­
leşmiş. O n u n d a E b u b e k i r , Ö m e r , O s m a n , Ali gibi a d a m ­
ları v e « S a h a b e i K i r a m » ı , A y ş e ' s i v e Fatma'sı v a r m ı ş . Y a ­
kın adamlarına hep bu adları vermiş.

H i ç kuşku yok ki bu herif z ı r z o b u n biri. Ne v a r ki

k e n d i s i n d e n a ş a ğ ı kalmayanlar da çok. « S a h a b e » l e r i n i
tam tertip bulmuş. Asıl g a r i b i , bu herife k u r ş u n işleme-

408
eliğine v e kerametlerine inanan insanların v a r o l u ş u ! « Ş e y ­
hin kerameti kendinden menkûl» olmasına karşın E r z u ­
rum'a dek etkisini d u y u r m a k t a . Esir olan m ü f r e z e l e r i n
de bu gibi telkinlerle y ı p r a n d ı ğ ı n a kuşkum kalmadı. A s ı l
s o r u n , bu herifleri o y n a t a n el n e r e d e ?
O y u n u n b u n d a n s o n r a k i aşamaları neler? S o n p e r ­
denin kuvayı milliye teşkilâtı o l d u ğ u , asıl a m a c ı n , bizim
şahıslarımız o l d u ğ u m e y d a n d a . E r z u r u m K o n g r e s i ' n d e d e ­
lege o l d u ğ u halde kuvayı milliyenin ve o r d u n u n tam d ü ş ­
manı olan v e T r a b z o n g a z e t e s i y l e d e s a ç m a l a y ı p d u r a n ,
İstanbul ile de sıkı bağlantısı olan kaçak Ö m e r F e v z i ' n i n
Erzurum Kongresi'nden dönüşte Bayburt ve Hart bölge­
s i n d e n S ü r m e n e ' y e g e ç t i ğ i anlaşıldıysa da o b ö l g e n i n h ü ­
kümet reisleri de bir z a m a n l a r k o n g r e y e karşı d u r m u ş l a r ­
dı. G a r i p bir dekgeliş olmak ü z e r e Y a r b a y R a w l i n s o n , y a ­
nında maden mühendisi bir İngiliz'le G ü m ü ş h a n e d o l a y ­
larında dolaşıp d u r u y o r .
F e v z i Paşa heyetinin. Ş e y h E ş r e f i n ayaklanışını v e
Ö m e r Fevzi'nin d u r u m u n u bildiği halde T r a b z o n ' d a Ö m e r
F e v z i ' y i korur gibi inceleme y a p m a s ı , İlhami beyin bildi­
risi ve kolordu a l e y h i n d e bulunması gibi durumların h e p ­
si birden bir demet diken! En çok önem v e r d i ğ i m n o k t a ,
ş e y h i n d a h a çok g ü ç l ü müritleri bulunan deniz kıyısı b ö l ­
g e s i ne durumda? Bu ş e y h i n ş e y h i de E l â z i z ' d e imiş. B u ­
nun aracılığıyla ş e y h e ö ğ ü t v e r m e y i ö n e r e n saflar d a v a r .
İşi büsbütün türlü b ö l g e l e r e sıçratmak tehlikesini g ö ­
rerek bu adamları y e r i n d e g ö z hapsine aldırmayı ve H a r t
olayını da her y a n a d u y u r t m a y ı u y g u n buldum. S ü r m e n e
kıyılarından silâhlı müritlerin akın akın H a r f a d o ğ r u y o l a
çıktıkları haberi geldi. Demek ş e y h i n B a y b u r t ' a s a l d ı r ı y a
g e ç m e m e s i , deli s a ç m a s ı gibi bir şey olan bu olayın s i y a ­
sal amaçları ve o n l a r a varmak üzere ince d ü ş ü n ü l m ü ş
bir yönetimi var. B u n a karşı nizamî kuvvetlerin Y a r b a y
Halit beyin kumandasında B a y b u r t ' t a t o p l a n m a s ı n d a n
s o n r a H a r f a kesin bir d a r b e vurmak, b u z a m a n a dek d e
ş e y h i oyalamak ve halkı dinlemek ve uyarma için A l b a y
Rüştü beyi de araştırma kurulu başkanı olarak o d o l a y ­
larda ruhsal çalışmalarda bulundurmak gerek. E r z u r u m ' -

409
d a , hic bir olay yokmuş gibi denetlemelerimle u ğ r a ş m a ­
lıyım. H a v a l a r — 6 . —10 ve kar h e r yanı ağartmış bir halde.»
**
B a y b u r t ' t a toplanıp hazırlanan 28 ve 29. alaylarla
o n buçukluk o b ü s b a t a r y a s ı , Y a r b a y Halit beyin kuman­
d a s ı n d a Hart'a d o ğ r u y ü r ü y ü ş e - başladı. D e r e c e hep sıfı­
rın altında o y n u y o r , d o n d u r u c u bir s o ğ u k askerlerin y ü z ­
lerine yaprak yaprak menekşeler k o n d u r u y o r d u . S ü r m e -
n e d e n v e Of'tan gelmekte olan silâhlı müritlere y o l u ka­
p a m a k üzere ü ç ü n c ü t ü m e n d e n bir tabur ayrılmış ve bu
a r k a d a n gelecek her türlü tehlikeyi önleyecek biçimde
b ü t ü n geçitleri tutmuştu.
A ğ z ı n d a n söz yerine elindeki t a b a n c a d a n salt k u r ş u n
ç ı k a n Halit bey, atının ü z e r i n d e donmuş karları g ı c ı r d a ­
tarak d a ğ l a r a d o ğ r u tırmanırken, bu kara kışta d u r u p
d u r u r k e n başına böyle bir belâ a ç a n Ş e y h E ş r e f i d ü ş ü ­
n e r e k dişlerini g ı c ı r d a t ı y o r d u . H e r i f ç i o ğ l u , karşısına g e l e n
askerleri ve subayları a f s u n l a y a r a k a v l u y o r , esir ediyor­
d u . Bakalım kendisine d e b u o y u n u yapabilecek miydi?
O , d ü n y a s a v a ş ı n d a b u y r u ğ u n a y a n bakmış n i c e eri v e
s u b a y ı tabancasını çekerek armut gibi d ü ş ü r m ü ş , belki
d ü ş m a n kadar T ü r k de ö l d ü r m ü ş t ü . Demek ki K â z ı m Kcr-
rabekir, bu ş e y h e o denli içerlemişti ki ö b ü r d ü n y a y a g ö n ­
d e r i l m e s i işini kendisi gibi bir adama vermişti. Ş e y h E ş ­
r e f i n o t u r d u ğ u Hart k ö y ü dolaylarına v a r ı n c a y a dek bir­
k a ç s u b a y ve er, Y a r b a y Halit beyin her an çekilmiş b u ­
l u n a n u z u n namlulu t a b a n c a s ı ö n ü n d e ölüm tehlikesi g e ­
ç i r d i . Halit bey, tepeden t ı r n a ğ a silâhlı Hart k ö y ü n ü geniş
b i r ç e m b e r içinde kuşata d u r s u n biz, bu kış kıyamette
s o n kerte tehlikeli olabilecek siyasal bir ayaklanışla b u n ­
c a insanı tedirgin eden Ş e y h E ş r e f üstüne b u ana d e ğ i n
bilinenleri anlatalım :
B a y b u r t ' a dört saat ç e k e n Hart k ö y ü n d e Ş e y h E ş r e f
adlı bir adam o t u r u y o r d u . V a k t i y l e bir m e d r e s e ö ğ r e n c i ­
si iken t a b u r imamlığından emekli O s m a n Bedrettin e f e n ­
d i n i n H a r p u f t a k i d e r g â h ı n a kapılanmış, s o n r a bir ş e y h
o l a c a k kertede o l g u n l a ş a r a k ş e y h i n d e n « b i a t » almış,
H a r f i merkez edinerek tarikatını kurmaya başlamıştı. A z

410
z a m a n içinde H a r t b u c a ğ ı n ı n yarısı o n u n müritliğini b e ­
n i m s e m i ş , b u yolla ü n ü ö b ü r köylere v e d a h a d a uzak­
l a r a y a y ı l m a k t a gecikmemişti. Ş e y h E ş r e f adını alan e s ­
k i m e d r e s e ö ğ r e n c i s i E ş r e f efendinin ünü d a h a ç o k K a ­
r a d e n i z kıyılarının s o n ' kerte b a ğ n a z köylüleri a r a s ı n d a
tatlı b i r vankı b u l m u ş t u . S ü r m e n e ' d e i s m a i l C e y b î ailesin­
d e n ve Saşoğulları'ndan birkaçı, Gümüşhane'nin Yağmur-
d e r e d o l a y l a r ı n d a n b i r k a ç k ö y halkı, müritleri a r a s ı n a gir­
mekte g e c i k m e m i ş t i .
Ş e y h E ş r e f , b a r ı ş s e v e r müritler e d i n m e y i d ü ş ü n e n ­
l e r d e n de değildi. K e n d i n e mürit olarak g e l e n her erkek,
s i l â h ı n ı d a birlikte g e t i r i y o r d u . B ö y l e c e , Ş e y h E ş r e f i n dört
y a n ı , g ö z ü pek silâhlılarla dolmaya b a ş l ı y o r d u . 1907 yılı­
n a dek ç e v r e d e k i d ö r t y ü z silâhlı a z g ı n müritle g ö z yıldı-
rarak çevresine hükmeyieyen Şeyh Eşref, bu yıldan son­
r a kendisinin A l l a h ' ç a gönderilmiş bir p e y g a m b e r o l d u ğ u ­
n u d u y u r m a y a başlamıştı. B ü t ü n islâm d ü n y a s ı n ı n kendi
ç e v r e s i n d e t o p l a n a c a ğ ı n ı müjdeliyordu. Artık, b ü t ü n ko­
n u ş m a l a r ı , hep bu t ü t s ü ile y ü k l ü olarak s ü r ü p g i d i y o r d u .
H e l e s o n z a m a n l a r d a d a h a d a ileri gitmiş, p a d i ş a h ı n d a ,
b ü t ü n s u b a y l a r ı n v e memurların d a « k â f i r » o l d u ğ u n u ile­
ri s ü r m e y e başlamıştı. Bu tarikatın kurallarına g ö r e tari-
k a t t e n o l m a y a n l a r a selâm vermek y a s a k t ı . Kadınlar, t a -
r i k a t e girmiş e r k e k l e r d e n k a ç m ı y o r d u . T a r i k a t t e n olma­
y a n l a r ı n kestiği etten y e m i y o r l a r d ı . T a r i k a t t e n o l m a y a n ­
ların c e n a z e s i n e gitmiyorlardı. Ö r n e ğ i n , bir mürit, tari­
k a t t e n o l m a y a n b a b a s ı n ı n c e n a z e s i n e bile g i d e m i y o r d u .
B u n l a r , tarikatten o l m a y a n en yakın a k r a b a l a r ı n ı n kendi
c e n a z e l e r i n e d e gelmesini istemiyorlardı. C a m i y e gitmi­
y o r . C u m a namazını kılmıyorlardı. B ü t ü n müritler d e ken­
d i tarikatlerine girmemiş olan herkese « g â v u r » g ö z ü y l e
bakıyorlardı.
B ü t ü n müritler, ş e y h l e r i n i n tanrısallığına i n a n ı y o r d u .
Ş e y h E ş r e f i n b u g e l e n e k l e r e , dine aykırı v e zararlı d ü ­
ş ü n c e l e r i n i s e r b e s t ç e y a y ı p d u r d u ğ u n u g ö r e n İttihat v e
T e r a k k i hükümeti, o n u H a r f t a n alıp E r z u r u m ' d a oturmak
z o r u n d a bıraktı. D ü n y a s a v a ş ı çıkıp d a R u s o r d u s u Er­
z u r u m ' a g i r i n c e , ş e y h , yine s e r b e s t l i ğ i n e k a v u ş t u . B ı r a -

411
kısma d ö n e m i n d e ortalığı b o ş bulan Ş e y h E ş r e f , d o l u d i z ­
g i n ç a l ı ş m a y a v e mürit y e t i ş t i r m e y e başladı. Y i n e H a r t
b u c a ğ ı n d a tünemiş, d u r m a d a n cahil köylü yığınlarına a ğ u
saçıyordu.
16 A ğ u s t o s 1919 da B a y b u r t kaymakamı, d u r u m u v i ­
lâyete yakındı, orası da İstanbul'da « B a b ı M e ş i h a t s e bil­
dirdi. « M e ş i h a t ı C e l i l e » , d u r u m u fetva makamına d u y u r ­
d u . H i ç bir araştırma v e k o ğ u ş t u r m a yapılmadı. Ş e y h E ş ­
ref, d a h a büyük bir hız ve yüreklilikle köylü y ı ğ ı n l a r ı n ı n
kafasını b o z u p d u r d u ; a y n ı z a m a n d a silâhlı müritlerinin
sayısını d a h a da çoğalttı. En s o n r a , 6 Aralık 1919 da B a y ­
b u r t hükümetince s o r g u s u yapılmak ü z e r e resmen çağ-
rıldıysa d a b u ç a ğ r ı y a b o y u n e ğ m e d i . Resmî ç a ğ r ı y ı ken­
disine g ö t ü r e n H a r t b u c a k m ü d ü r ü y l e jandarma takım
kumandanını adamakıllı tersledi ve onları b a y a ğ ı tehdit
ederek y ü z geri ç e v i r d i . O r t a d a jandarma g ü c ü d i y e bir
ş e y b u l u n m a d ı ğ ı n d a n 6.12.1919 da Hart'a bir s u b a y y ö ­
netiminde bir a s k e r müfrezesinin gönderilmesi istendi.
Bu y a r d ı m isteğini b e n i m s e y e n askerî kumandanlık, 6.12.
1919 da H a r t ' a bir s u b a y ı n b u y r u ğ u n d a elli kişilik bir müf­
r e z e g ö n d e r d i . M ü f r e z e , Hart'ı kuşattı v e tam ş e y h i n t e s ­
limini istemek ü z e r e y k e n müfreze eratında b ü y ü l e n m i ş
gibi bir d u r u m g ö r ü l d ü . H e p s i , s u b a y ı n ç e v r e s i n i alarak
kendilerinin yaptığı gibi o n u n d a ş e y h e b o y u n e ğ m e s i n i ,
o n a k u r ş u n atmanın y a r a r s ı z o l d u ğ u n u , o n a k u r ş u n iş­
lemediğini, en d o ğ r u işin, gidip ş e y h i n elini öpmek o l d u ­
ğ u n u söylediler. S u b a y , ş a ş ı r d ı . B ü t ü n askerler, ş e y h i n
müritleri gibi k o n u ş u y o r d u . Zavallı s u b a y , cahil a s k e r l e ­
rin kaşla g ö z a r a s ı n d a b ö y l e kandırılıp y o l d a n çıkarılma­
s ı n a çok üzüldü v e hemen B a y b u r t ' t a n kuvvet istedi. B u ­
nun ü z e r i n e mülkî makamlar, işi g ö r ü ş t ü . İşin d a h a ç o k
b ü y ü y ü p dalbudak salmasını önlemek ü z e r e barışçıl b i r
y o l d ü ş ü n d ü l e r . 17'nci a l a y kumandanıyla kaza k a y m a ­
kamının o l a y y e r i n e gidip araştırma y a p m a s ı b u y r u l d u .
B a ş ı n d a a l a y kumandanıyla kaza kaymakamının b u l u n ­
d u ğ u h e y e t Hart'a gittiyse d e ş e y h i n bilinmeyen bir y a n a
gittiğini ö ğ r e n d i l e r v e elleri b o ş geri d ö n d ü l e r . S u b a y ,
müfrezesini alıp h e y e t l e birlikte geri dönmek i s t e d i y s e

412
d e k ö y l ü l e r a s k e r l e r i n a ç v e y o r g u n o l d u ğ u n u , yemek y i ­
y i p b i r a z dinlendikten s o n r a gitmelerinin d a h a iyi o l a c a ­
ğ ı n ı bir dilek olarak bildirdiler. Askerler, y e m e k için b i ­
rer ikişer köy evlerine dağıtıldı. Bu s ı r a d a d ı ş a r ı d a n m ü ­
ritleriyle k ö y e d ö n e n Ş e y h E ş r e f , köylülerle birlikte as­
kerlerin silâhlarını ellerinden aldı ve eratı e s i r etti. Bu s ı ­
rada telefon başında B a y b u r t ' t a n imdat i s t e y e n a l a y ku­
m a n d a n ı Nuri beyi v u r a r a k şehit ettiler. H a r t ' a bir müfre­
z e d a h a g ö n d e r d i l e r . B u müfreze, Hart'ın g ü n e y i n d e k i ,
G ü r z i s u f l â k ö y ü n e v a r d ı ğ ı n d a müslüman v e T ü r k kardeş­
ler a r a s ı n d a kan dökülmesini istemeyen A l b a y H a s a n Lüt­
f ü b e y , G ü r z i s u f l â ' d a mola v e r e n askere y e t i ş t i . O n u n d a
i s t e ğ i , barışçıl bir yolla bu işin artık bitmesini sağlamaktı.
9.12.1919 g e c e s i , bu k ö y d e dinlenen alay. H a s a n Lütfü bey­
l e b ü t ü n m ü f r e z e . Ş e y h E ş r e f müritlerinin y a p t ı ğ ı baskın
s o n u c u n d a e s i r edildi. Bu önemli olay da şimşek hızıyla
k ö y l e r e yayıldı v e b u n d a n kabaran Ş e y h E ş r e f , kendisinin
mehdi o l d u ğ u n u , müritlerine ve bütün halka bildirdi. Bu
k ü ç ü k b a ş a r ı , o n u b a y a ğ ı e v r e n i n fatihliğine ö z e n d i r d i .
A r t ı k , kendisinin şeriat sahibi o l d u ğ u n u , b ü t ü n e v r e n l e
( d ü n y a y l a değil) s a v a ş a c a ğ ı n ı bildiren bir bildiri hazırla­
y a r a k bütün yakın köylerle S ü r m e n e v e O f d o l a y l a r ı n a
g ö n d e r d i . Artık, y e r y ü z ü n d e bir «Halifei M ü s l i m i n » , bir
p a d i ş a h v e bir hükümet y o k t u . B u n l a r ı n h e p s i n e karşı
başkaldırmıştı. Bu s ı r a d a İlyas adlı bir müridine de « A l ­
l a h » adını takarak o n a kendisi ilkönce s e c d e y e v a r d ı v e
b ü t ü n müritlerini d e o n a s e c d e ettirdi. E s i r ettiği asker­
lere y e n i bir O t u z b i r M a r t olayı yaratmak i s t e r c e s i n e çok
z a r a r l ı p r o p a g a n d a l a r y a p t ı v e c u m a g ü n ü c a m i d e kendi
a d ı n a hutbe okuttu v e b u s ı r a d a E b u b e k i r v e Ö m e r adı­
n ı v e r d i ğ i müritlerini y a n ı n d a b u l u n d u r d u . Ş e y h E ş r e f i n
b ü y ü k o l a y l a r a g e b e gibi g ö r ü n e n v e bir kangrenli y a r a
gibi g ü n g e ç t i k ç e tehlikeli bir sınıra d o ğ r u ilerleyen d u r u ­
m u n u z a r a r s ı z l a ş t ı r m a k ü z e r e bir kez d a h a B a y b u r t ' a b ü ­
y ü k s a y ı d a a s k e r g ö n d e r i l d i . « T e n k i l » işi, y i n e d e geri
bırakılarak belki ö ğ ü t l e y o l a gelir d i y e umularak ş e y h i n
y a n ı n a türlü h e y e t l e r g ö n d e r i l d i . S u b a y l a r ı m ı z l a erlerimi­
z i n silâhları g e r i verilmek koşuluyla k e n d i s i n e hiçbir ş e y

413
Y a p ı l m a y a c a ğ ı ü s t ü n e birçok kez s ö z verildi. G i d i p geler
türlü kurullar a r a s ı n d a vilâyet kadısı da o l d u ğ u halde
olumlu bir s o n u ç elde edilemedi. Ş e y h , kadı'nın sakalını
kısa bularak a d a m c a ğ ı z ı gâvurlukla s u ç l a d ı .
O n altı g ü n s ü r e n b u zaman içinde a d a m , N u h d e y i p
p e y g a m b e r demedi. D a h a kötüsü, s a v a ş y a p a c a ğ ı n ı bildirdi.
*
İşte. K â z ı m K a r a b e k i r ; askerî v e s i y a s a l b ö l g e s i n d e
işleyip d u r a n bu tehlikeli ç ı b a n ı , bütün ayrıntılarıyla bilmek­
t e v e b u n u s ö n d ü r m e k ü z e r e türlü barışçıl ç a r e l e r d ü ş ü n ­
mekteydi. B u « f e s a t » o c a ğ ı n ı n kendi k o l o r d u s u n u t u t u ş t u ­
rup kendisini d e y a k m a k yeteneğini taşıdığını v e b u o c a ğ ı
İstanbul'dakilerin İngiliz k ö r ü ğ ü y l e üfleyip horlandırdığını
d a anladıktan s o n r a . Deli Halit denen yiğit belâyı b u ö r ü m ­
cek!* ş e y h b o z u n t u s u n u n başına sarmakta g e c i k m e d i . Yar­
b a y Halit b e y , ilkin H a r f i n dolaylarındaki k ö y l e r d e d i r e ­
n e n b ü t ü n müritleri s a f dışı etmek ü z e r e s e r t bir « h a r e ­
k e t e » girişti. Dıştan H a r f a yardıma g e l e c e k b u silâhlı
a d a m l a r ı temizledikten s o n r a , bütün g ü c ü y l e H a r f i ç e v i r ­
d i . A r a d a n f a r e g e ç i r m e y e c e k gibi sımsıkı bir k u ş a t m a d a n
s o n r a , Halit b e y , Ş e y h E ş r e f e teslim olması için e n s o n
ö n e r i d e b u l u n d u . O n u n b u önerisine H a r f i n i ç i n d e n bir
y a y l ı m ateşle karşılık verildi. Artık, g ü n a h ı n k e n d i s i n d e n
gittiğini a n l a y a n k u m a n d a n , kesin b u y r u ğ u n u v e r d i v e
o b ü s t o p u , ilk mermisini tam bir « i s a b e t l e » Ş e y h E ş r e f i n
k a r a r g â h olarak kullandığı evine g ö n d e r d i . Bu ilk o b ü s
mermisi, kendisine k u r ş u n işlemeyen Ş e y h E ş r e f i n t e p e s i n e
b i r yıldırım gibi indi. Kendisiyle b e r a b e r iki o ğ l u n u , iki kı­
zını v e b e ş s e ç k i n müridini p a r ç a p a r ç a etti. Ş e y h i n ö l d ü ­
ğ ü n ü g ö r e n y ü z l e r c e tepeden tırnağa silâhlı mürit, elle­
rini h a v a y a kaldırarak ak karların üzerinde kara hayalet­
ler gibi o r d u saflarına d o ğ r u ilerledi.
Halit b e y , adamlarıyla köye girdi. Halkı kırıp g e ç i r e ­
rek saklanmış silâh, a d a m n e v a r s a çıkarttı. Ş e y h E ş r e f ­
i n , ç o c u k l a r ı n ı n v e müritlerinin parçalanmış kanlı c e s e t l e ­
rine tiksintiyle bakarak o r d a n ayrıldı. B ü t ü n esirleri ipler­
le birbirine b a ğ l a y a r a k B a y b u r t ' a g ö t ü r d ü . Y o l d a , g ü l m e
n e d i r b i l m e y e n y ü z ü n d e g ü l ü m s e m e y e b e n z e r bir b u r u ş m a

414
oldu. Bir tek o b ü s mermisiyle bitirilecek bir işi « İ d a r e i
maslahatçılar» a y l a r c a s ü r d ü r m ü ş l e r d i . S ö z ü n bittiği h e r
y e r d e namlu y a t a ğ ı n a bir o b ü s mermisi sürmek, y e t e r d e
artardı bile.
T u t u k l u l a r , sıkıyönetim b ö l g e s i olan B a y b u r t D i v a n ı
Harbine verildi. B u n l a r d a n birkaçı tam s u ç l u g ö r ü l e r e k
hemen asıldı. Ş e y h E ş r e f işinde onsekiz mehmetçikle ü ç
s u b a y şehit oldu. K ı r k ü ç e r y e ğ n i k v e a ğ ı r olarak y a r a ­
landı. B u n l a r d a n b i r ç o ğ u , k o l s u z v e b a c a k s ı z kaldı.
S o n r a d a n A n k a r a ' d a kurulacak olan millî meclis, g e ­
ri kalan hükümlüleri t o p t a n a f f e d e r k e n . Kâzım K a r a b e k i r ,
bu denli kötü ve lânetli bir c i n a y e t t e n d o l a y ı hükümlü o l a n
bu adamların affedilmemesi u ğ r u n a d i r e n e c e k s e de mil­
lî meclis, onları yine de affedecektir.

KOZAN DAĞINDAN SESLER

Çıktım Kozan'ın dağına

Kafi dizleyi dizleyi
Yaralarım göz göz oldu
Cerrah gözleyi gözleyi!

Ş e h r e giren y a b a n c ı l a r ı n kontrolüyle g ö r e v l i Y ü z b a ş ı
O s m a n (Tufan) b e y e k a r a r g â h a dört kişinin g e l d i ğ i n i v e
M u s t a f a Kemal'le g ö r ü ş m e k istediğini söylediler. O s m a n
b e y , cümle kapısına gittiğinde kara kalpaklarının t e p e s i
ve yakası kalkık paltolarının o m u z b a ş l a r ı taze karla a ğ a r ­
mış d ö r t kara palabıyıklı g e n ç adamla karşılaştı. K a r ,
k u z e y rüzgârının y ü k s e k kavaklarda u ğ u l d a y a n g ü c ü
ö n ü n d e eğri olarak v e s a v r u l a r a k y a ğ ı y o r d u . O s m a n b e y ,
k a r a bıyıklarının ü z e r i n d e de kar taneleri p a r l a y a n d ö r t
kişiye b i r d e n :
— N e r d e n g e l i y o r s u n u z ve kimi a r ı y o r s u n u z , ne y a ­
p a c a k s ı n ı z ? diye s o r d u . İçlerinden biri :
— B i z Kozanlıyız; o r d a n g e l i y o r u z . F r a n s ı z v e E r m e ­
ni z u l m ü n d e n kaçıp geldik. Memleketimizin kurtulması
i ç i n ç a l ı ş a c a ğ ı z , s i z d e n d e y a r d ı m istemeye geldik, d e d i .

415
 O s m a n b e y , d ö r t kişiyi içeri aldı. A h m e t Rasim beyin
o ğ l u M a z l u m beyin o d a s ı n a g ö t ü r d ü . O r d a birkaç arka­
d a ş d a h a v a r d ı . H e n ü z y e n i g e ç m i ş olan Ş e y h R e c e p ola­
yının tartışmasını y a p ı y o r l a r d ı . D ö r t konuk, s o ğ u k t a n mos­
m o r o l a n ellerini s o b a y a d o ğ r u uzatarak ısıtıyor, b u s u ­
bay ve sivil karışığı kişilere büyük bir umut ve sempatiy­
le bakıyorlardı. A c a b a b u n l a r d a n hangisi M u s t a f a Kemal
ola ki?
S ı c a k çaylarını içip ısındıkları sırada Y ü z b a ş ı O s m a n
bey :
— A r k a d a ş l a r , d e d i , M u s t a f a Kemal Paşa şu s ı r a d a
İstanbul hükümetinin temsilcisi Salih Paşa ile A m a s y a ' d a
g ö r ü ş m e yapmaktadır. O n u n için şimdilik kendisiyle g ö r ü -
ş e m e y e c e k s i n i z . Yalnız, bu a r a d a derdinizi bize anlata­
bilirsiniz. Not eder, k e n d i s i n e anlatırız. S i z de a y r ı c a ken­
disiyle g ö r ü ş ü r s ü n ü z . K o z a n l ı l a r dertlerini anlatmaya baş­
ladılar. Anlattıkları s a a t l a r c a s ü r d ü . İlk ve s o n sözleri şu
oldu :
— Bizim silâhımız, c e p h a n e m i z , paramız ve her şe­
yimiz var. Yalnız, bunları d ü z e n e k o y u p y e r i n d e kullanı­
labilecek kumandana ihtiyacımız var.

Portakal, limon ve muz b a h ç e l e r i , z e n g i n pamuk tar­

z l a r ı y l a örtülü T ü r k i y e ' n i n A k d e n i z bölgesinin kara g ü n ­
leri gelip çatmıştı. M o n d r o s bırakışması, buraları, y e n e n
b ü y ü k devletlerin s ü n g ü s ü n e bırakıyordu. 17 Aralık 1918'-
de M e r s i n 19 Aralık 1918'de T a r s u s ve 20 Aralık 1918'de
A d a n a , itilâf d e v l e t l e r i n c e işgal edildi. K o z a n da her an
işgal edilmek ü z e r e y d i . Halk, kara kara d ü ş ü n ü y o r , bu
işgali durdurmak için n e y a p a c a ğ ı n ı bilemiyordu. K a s a b a ­
nın T ü r k eşraf ve ileri g e l e n l e r i , tehlikenin b ü y ü k l ü ğ ü n ü
g ö r e r e k b a ş b a ş a verdiler. Belki memleketi işgal için y a l ­
n ı z c a büyük A v r u p a devletleri g e l s e y d i tepkileri b ö y l e s e r t
o l m a y a c a k t ı . G e l e n , F r a n s ı z o r d u s u adına F r a n s ı z ünifor­
m a s ı giymiş Ermeni a s k e r l e r i y d i v e bunlar, b u T ü r k t o p ­
raklarının temelli s a h i b i o l m a y a geliyorlardı.
K o z a n ' ı n e ş r a f ve ileri gelenleri, bir g ü n M u t a s a r r ı f
J h s a n beyin katında t o p l a n a r a k bu tehlikeli d u r u m u g ö z -

416
d e n geçirdiler. V a r d ı k l a r ı karar ş ö y l e y d i : A d a n a ' y a y e r -
Jeşmiş olan işgal makamlarıyla g ö r ü ş m e k ü z e r e üç kişilik
t i r kurul seçtiler. K o z a n y a işgal edilmemeli y a d a edilir­
s e b u r a y a Ermeni a s k e r i gönderilmemeliydi. Kurula S a v ­
c ı Ruhi. d â v a vekili T o p a l Mustafa v e yedek Ü s t e ğ m e n
S a i m b e y l e r seçilmişti.
A d a n a ' y a g i d e n bu üç kişilik kurul, Kozanlıların is­
teklerini çok akıllıca anlattı. Fransız ve İngiliz k u m a n d a n ­
ları, onları anlayışla karşıladılar ve işgalin mutlaka o l a ­
c a ğ ı n ı bildirdiler. G e ç i c i olarak da olsa gönülleri h o ş o l ­
s u n d i y e K o z a n ' a E r m e n i askeri g ö n d e r m e y e c e k l e r i n e s ö z
verdiler. Bu akıllı kurulun üyeleri, Kozan'a d ö n e r k e n g ö -
nüllerindeki k a r a d ü ş e b e n z e y e n ağırlık oldukça y e ğ n i k l e ş -
mişti.
M e r a k t a n çatlayarak onların d ö n ü ş ü n ü b e k l e y e n K o ­
z a n halkı, getirdikleri haberle b ü s b ü t ü n d o y m a d ı y s a d a
bu gidiş geiişte ufak da olsa bir başarı payı bularak ra­
hatladı. Yalnız, bu rahatlık, kış bulutlarının kalın y o r g a n ­
ları a r a s ı n d a n s ı z a n bir kış güneşi gibi etkisiz ve ömür­
s ü z d ü . M a r e ş a l A l l e n b y ' n i n işaretine uyan işgal k u m a n d a n ­
lığı, K o z a n ' a bir işgal kurulu g ö n d e r m e y e h a z ı r l a n ı y o r d u .
Bırakışmanın b a ş ı n d a n beri Kozan'ı d o l d u r a n eski ve y e ­
ni bir Ermeni kalabalığı, büyük bir coşkunluk içinde iş­
g a l kurulunu karşılamak üzere harıl harıl ç a l ı ş ı y o r d u . K u ­
rulun g e l e c e ğ i g ü n , Kozan'ın bütün Ermenileri A d a n a -
K o z a n y o l u üzerinde tertiplendiler. K o z a n yakınlarına v a ­
ran F r a n s ı z işgal kurulu üyelerini, Ali K â h y a z a d e Ö k k e ş
efendi karşılayarak kendi çiftliğinde konuk etti. K u r u l u
z e n g i n bir şölenle a ğ ı r l a y a n çiftlik sahibi Ö k k e ş e f e n d i ,
onları K o z a n ' a d o ğ r u uğurladıktan s o n r a , ilerde bunlarla
y a p a c a ğ ı gizli açık s a v a ş ı düşünerek acı acı g ü l ü m s e d i .
HNitekim s o n r a l a r ı , Saimbeyli s a v a ş ı n d a şehit düştü.) E r ­
m e n i l e r , a k ş a m ü s t ü K o z a n ' a v a r a n Frahsızları ç ı l g ı n c a kar­
şıladılar. F r a n s ı z bayrakları, M a r s e y y e z marşı v e fetih d i ­
l e y e n E r m e n i şarkıları, haykırışlar, bağırışlar, ç a ğ ı r ı ş l a r ,
g ü n l e r d e n beridir K o z a n ' ı n havasını ağırlaştıran, k a r a d ü ­
ş e d ö n d ü r e n s e s s i z l i ğ i p a r a m p a r ç a etti. F r a n s ı z l a r ı karşı­
l a y a n c o ş k u n Ermeni yığınları arasında sembolik b i r kar-

417 3/F. : 27
şılayıcı T ü r k kurulu d a b u l u n u y o r d u : Birkaç silik m e m u r u n
b a ş ı n d a bulunan mutasarrıf, gelen F r a n s ı z l a r ı n elini s o ­
ğ u k ç a sıktı.
8 M a r t 1919 g ü n ü K o z a n ' a v a r a n F r a n s ı z işgal k u r u ­
lunda Y ü z b a ş ı T a y y a r d a , Ü s t e ğ m e n S ü b i , T a y y a r d a ' n ı n
y a r d ı m c ı s ı Ermeni T e ğ m e n i T e r l e m e z y a n v e t e r c ü m a n
Baylan bulunuyordu.
İşgal kumandanı Y ü z b a ş ı T a y y a r d a . K o z a n ' d a y e r l e ş i r
yerleşmez düşünceleri yönünde çalışmaya başladı. Erme­
nilerin b ü t ü n direnmesine bakmayarak işgal k u r u l u n u kar­
şılamak ü z e r e A d a n a - K o z a n ş o s e s i n e tak k u r d u r m a y a n
B e l e d i y e B a ş k a n ı H ü s e y i n efendiyi uzaklaştırarak y e r i n e
Ermenilerle d o s t ç a g e ç i n e n Y e ğ e n z a d e M e h m e t e f e n d i y i
atadı. A d a n a ' y a g i d e n v e K o z a n ' ı n işgal edilmemesi için
işgal kumandanlığıyla g ö r ü ş e n kurulun ü y e l e r i n d e n S a v c ı
Ruhi v e d â v a vekili M u s t a f a beyleri v e b a ş k a c a M a h f e -
z a d e İbrahim H o c a ' y ı Kilikya sınırları dışına s ü r m e k t e g e ­
c i k m e d i . A d a l e t makinasıyla icra güçlerini elde etmek
a m a c ı y l a bunların görevlilerinin maaşlarına bir kat z a m
y a p t ı . İdare meclisi, b e l e d i y e meclisi, mahkeme k u r u l u
üyelerinin yarısını y e r l e r i n d e n atarak bunların y e r i n i E r ­
menilerle d o l d u r d u . Hele polis v e jandarma ö r g ü t ü n ü b ü s ­
b ü t ü n kuşa b e n z e t t i : B u n u n yarısını Ermenilerle d o l d u r a ­
rak, ö b ü r yarısını d a Ç e r k e z , A r a p , Kürt v e azınlıkta o l ­
mak ü z e r e T ü r k l e r d e n m e y d a n a getirdi. «Kadirliii N u r i Ç a -
v u ş ' u n o ğ l u C a k o ile Ç e r k e z M u r a t v e S e f e r b e y l e r , jan­
d a r m a s u b a y ı oldular.» B u n l a r , jandarma k a d r o s u n u d a ­
ha çok Ç e r k e z eratla d o l d u r m a y a çalıştılar.
Bu hazırlıktan s o n r a , K o z a n ' a bir bölüklük bir F r a n ­
s ı z işgal g ü c ü n ü n g e l e c e ğ i anlaşılınca. Ermeni h e m ş e h r i ­
lerde b ü y ü k bir kımıltı başladı. F r a n s ı z bayraklarının y a n ı -
sıra E r m e n i bayrakları da meydana çıktı. F r a n s ı z b ö l ü ğ ü
g e l d i ğ i n d e Ermeni bayraklarının çekileceğini ö ğ r e n e n ka­
s a b a halkı, y e d e k Ü s t e ğ m e n S a i m beyin k ı l a v u z l u ğ u n d a
d a v r a n d ı . M u t a s a r r ı f İhsan b e y i n katına d a y a n d ı l a r :
— Ermeni b a y r a ğ ı çekilmesi değil g ö r ü l m e s i d a h i
ü z ü c ü olaylara s e b e p olabilir. Ç ü n k ü , b u r a n ı n E r m e n i b a y ­
rağıyla hiç bir ilgisi yoktur. B u r a s ı , T ü r k o ğ l u T ü r k o l a n

418
K o z a n o ğ u l l a n ' n ı n y u r d u d u r , dediler. K o m i s e r H a m d i b e y e
de b a ş v u r a r a k bu d a v r a n ı ş ı önlemesini istediler. Hamdi
bey:
— Ermeni g e n ç l e r i b ö y l e bir ş e y y a p m a y a kalkıştık­
larında yakalanıp hapsedilmeleri için mutasarrıftan kesin
emir aldım. F r a n s ı z G o u v e r n e u r ' ü n d e b u n d a n haberi v a r ,
dedi.
S a i m beyin başlarında o l d u ğ u y u r t s e v e r g e n ç l e r g r u ­
b u , F r a n s ı z b ö l ü ğ ü n ü n g e l e c e ğ i saatta k ö p r ü y e g i d e r e k
Giritli M u s t a f a ' n ı n k a h v e s i n d e o t u r d u . Ermenilerin ne g i ­
bi bir çılgınlık y a p a c a k l a r ı n ı merakla bekliyorlardı. Erme­
ni delikanlıları, bir Ermeni b a y r a ğ ı y l a g ö r ü n m ü ş t ü . B i r tak
kurmaya başlamışlardı. B u n u n bir yanına F r a n s ı z , b i r ya­
nına d a Ermeni b a y r a ğ ı a s a c a k l a r v e F r a n s ı z b ö l ü ğ ü n ü
bunun altından g e ç i r e c e k l e r d i . B u n u g ö r e n Saim b e y , hı­
şımla y e r i n d e n fırladı, a r k a d a ş l a r ı da a r k a s ı n d a n y ü r ü d ü ­
ler. E r m e n i gençlerinin karşısına dikilen Saim b e y :
— S i z , aklınıza geleni y a p a m a z s ı n ı z ! d i y e b a ğ ı r d ı .
S o n r a , o r a y a gelen K o m i s e r Hamdi beye de b u y u r u r gibi :
— K o m i s e r b e y , aldığın emri yerine getir! d e d i . H a m ­
di bey, hemen Ermeni delikanlılarının elinden Ermeni bay­
rağını ç e k i p aldı.
Biraz s o n r a , karşılama y e r i n e Y ü z b a ş ı T a y y a r d a d a
geldi.
Bir F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı n ı n kumandasındaki F r a n s ı z b ö ­
lüğü, bu s ı r a d a , çıkageldi. Ermeni g e n ç l e r i , bölük kuman­
danına bir çiçek buketi verdiler. Bölük kumandanı, atın­
d a n indi, Y ü z b a ş ı T a y y a r d a ile karşıcı Ermenilerin ellerini
sıktı. Y ü z b a ş ı T a y y a r d a , bölük kumandanıyla bir ş e y l e r
konuştuktan s o n r a , hep birlikte o l a y s ı z ş e h r e girdiler. E r ­
meni delikanlıları b a y a ğ ı d ü ş kırıklığı içinde b ö l ü ğ ü n ar­
kasından ş e h r e döndüler. K a h v e d e n b u d u r u m u g ö z e t l e y e n
Saim bey ve arkadaşları da biraz s o n r a kalkıp a ğ ı r ağır
ş e h r e yollandılar.
*
**
Ermeni s ü r g ü n ü n d e T ü r k l e r i n eline g e ç e n canlı v e
c a n s ı z malların alınıp eski sahiplerine verilmesini s a ğ l a ­
mak ü z e r e kurulan « T e s v i y e i M e s a l i h » k o m i s y o n u , harıl
419
harıl çalışmaya başlamıştı. S ü r g ü n d e n d ö n e n E r m e n i y u r t ­
taşlar, eski mallarını herhangi bir T ü r k y u r t t a ş ı n d a bul­
duklarında komisyona şu biçimde bir d â v a a ç a r a k b a ş ­
vuruyorlardı :
— B e n , g i d e r k e n A h m e t A ğ a , yirmi altınlık ineğimi
üç liraya aldı. Bu inek, üç yılda üç y a v r u y a p t ı . G ü n d e
beş kilo süt v e r s e yılda bin kilo eder. B u n d a n en a ş a ğ ı
y ü z kilo yağ çıkar, y ü z kilo peynir olur. Y a v r u l a r ı y l a bir­
likte beş y ü z lira eder. Şimdiki rayiçle iki bin beş y ü z li­
radır. A h m e t A ğ a , bu parayı bana vermelidir.
Bir başkası, mal sahibi olmak üzere sığır sürülerinin
g e ç t i ğ i yollarda bekliyor, beğendiği en g ü z e l h a y v a n l a r ı
mimliyor, s o n r a k o m i s y o n a başvurarak :
— Bunlar benimdi, g i d e r k e n H a s a n A ğ a ' y a emanet
etmiştim. G e r i gelirsem alırım, gelmezsem helâl olsun
demiştim. M a d e m ki geldim, mallarımı isterim, d i y o r d u .
K o m i s y o n , her z a m a n d a v a c ı Ermeni y u r t t a ş ı n d â ­
vasını haklı bularak b e ğ e n d i ğ i malları ona vermekte g e ­
cikmiyordu.
Bir başka Ermeni yurttaş tipi de y e n i d e n mal mülk
sahibi olmanın çaresini ş ö y l e c e bulmaya ç a l ı ş ı y o r d u :
T ü r k l e r i n , b a ğ , b a h ç e ve evlerini inceliyor, b u r a l a r d a hoş­
larına g i d e n ve işlerine y a r a y a c a k her türlü e ş y a y a g ö z
k o y u y o r , s o n r a da bunların kendi malı o l d u ğ u n u ileri s ü ­
rerek d â v a a ç ı y o r d u :
— Efendim, ben g i d e r k e n avlumda ve evimde şu mal­
ları bırakmıştım. Şimdi, bunları S ü l e y m a n A ğ a ' n ı n e v i n ­
de buldum. Bu e ş y a b a n a lâzım. Evimi o n a r a c a ğ ı m . Bir
de ahır y a p t ı r a c a ğ ı m . Mallarımı geri v e r s i n . Ş i m d i y e dek
de kullanılıp yıprandığı için bin iki y ü z s e k s e n lira t a z m i ­
nat v e r s i n .
D i y o r v e k o m i s y o n o n u n isteklerine hemen u y u v e r i -
y o r d u . B u türlü isteklerin u y g u l a n m a s ı , T ü r k l e r e karşı a ç ı l ­
mış bir zulüm kampanyası halini aldı. T ü r k l e r bu komis­
y o n a « z o r l a tesviyei m e s a l i h » adını taktılar.

K o z a n ' d a Ermenilerin yaşlı ve tecrübelilerden kurduk­

ları « E r m e n i Aksahini M i t o n » d e r n e ğ i , barışçıl g ö r ü n ü ş ü

420
altında tam anlamıyla s i y a s a l bir dernekti. Bu d e r n e ğ i n en
dişli üyeleri A z e r y a n Misak, Ç ı r ç ı r o ğ l u Kirkor, B a l y a n K a ­
rabet. N a l b a n t y a n K i r k o r ' d u . Bunlar. Kilikya'yı « B ü y ü k E r ­
m e n i s t a n » ' ı n bir p a r ç a s ı olarak benimsiyor, b ü t ü n çalış­
malarını b u a m a c a d o ğ r u yöneltiyorlardı.
B i r y a n d a n da burada kurulmakta o l a n E r m e n i g ö ­
nüllüleri milis g ü c ü n ü n de kurmay kurulu g ö r e v i n i g ö r ü ­
y o r l a r d ı . İ ç e r d e n ve d ı ş a r d a n g e l e n ve b u r a l a r d a hiç kim­
senin tanımadığı türlü Ermeni erkekleri, gittikçe k a b a r a n
g ö n ü l l ü listelerinde en önemli yeri alıyorlardı. B u n l a r a E r ­
meni fedaisi anlamına « K a m o v a r » diyorlardı. B u n l a r , sırt­
larına deri ceketler g i y i y o r , g ö ğ ü s l e r i n i fişekle yüklü ar­
malarla s ü s l ü y o r v e omuzlarına birer m a v z e r a s a r a k ş e h ­
rin c a d d e l e r i n d e at k o ş t u r u y o r l a r d ı . "
« E r m e n i Aksahini M i t o n » d e r n e ğ i üyelerinin g ö r e v l e ­
rinden biri de direnme ruhu ve silâh t a ş ı y a n d ö ğ ü ş eğili­
mi g ö s t e r e n bütün T ü r k erkeklerini işgal kumandanlığına
gammazlamak, bunların evlerine baskın yaptırmak, b u n ­
ları s u ç l u d ü ş ü r e r e k h a p i s h a n e y e girmelerini s a ğ l a m a k t ı .
B u n u d a eksiksiz yapmaktaydılar. B u y ü z d e n , tutuklanıp
s o r g u s u z sualsiz h a p i s a n e y e atılmış T ü r k l e r i n listesi, her
gün biraz daha kabarıyordu.
E r m e n i azınlığı, « E r m e n i g e n ç l i ğ i » adı altında bir ör­
g ü t d a h a kurmuştu ki b u n u n a m a c ı s o s y a l ve ekonomikti.
Ermeniler, b u ö r g ü t ü n b a ş ı n a . Birinci D ü n y a S a v a ş ı yılla­
rında bilinmeyen bir kişice v u r u l u p öldürülen E r m e n i z e n g i ­
n i Y a v e r Kirkor'un o ğ l u H a ç a d u r ' u getirmişti. Y a v e r Kirkor,
çok z e n g i n bir adamdı. H ü k ü m e t e b ü y ü k p a r a y a r d ı m l a ­
rında b u l u n d u ğ u n d a n s ü r g ü n d e n v e yok olmaktan kurtul-
m u ş s a d a bir g e c e m u h a s e b e c i Hamdi beyi z i y a r e t e g i ­
d e r k e n belki de siyasal bir amaçla öldürülmüş ve katil
bütün aramalara karşın bulunamamıştı. İşte, gençlik ö r ­
g ü t ü n ü n başına getirilen H a ç a d u r Kirkor, b u y ü z d e n için­
de bir kin fırtınası esen ve her türlü öç almaya a n d içmiş
bir kişi olarak s i y a s e t s a h n e s i n d e b o y g ö s t e r m e y e b a ş l a ­
mıştı.
B u E r m e n i ö r g ü t ü , her ç a r e y e b a ş v u r a r a k E r m e n i
azınlığını kalkındırmak ve s a v a ş t a n önceki d ü z e y i n e yük-

421
seltmek amacını g ü d ü y o r d u . Ö r g ü t ü y e l e r i , b ü y ü k bir kül­
t ü r ç a b a s ı gösterdikleri gibi ö z g ü r T ü r k hemşehrilerinin
s a y ı s ı n ı her g ü n s o k a k l a r d a b i r a z d a h a s e y r e k l e ş t i r m e k
ü z e r e programlı bir g a m m a z l a m a mekanizması g i b i "çalı­
ş ı y o r d u . F r a n s ı z makamlarına verdikleri h e r r a p o r , bir
T ü r k ailesinin o c a ğ ı n ı s ö n d ü r m e y e y e t i y o r d u .
Y a v e r Kirkor'un öldürülmesi işi y i n e t a z e l e n m i ş , bu
c i n a y e t e katiller b u l u n m a y a ç a l ı ş ı l ı y o r d u . E r m e n i ö r g ü t ü ,
katil adaylarını bulmakta da g e c i k m e d i . C i n a y e t i hazırla­
y a n l a r ı n baş suçluları olarak S e h l i k z a d e H a s a n , K u r t o ğ -
lu H u l u s i , T o p a l o ğ l u Halil ve B e l e d i y e Kâtibi Ali'yi F r a n ­
s ı z makamlarına bildirdiler. O n l a r , k o r k u n ç K o z a n hapi-
s a n e s i kapılarını a ç ı p kendilerini y u t m a k ü z e r e y k e n bir
g e c e birleşip mutasarrıflığın sınırlarını aştılar v e S i v a s ' t a
ç a k ı p d u r a n ö z g ü r l ü k şimşeklerinin aydınlattığı y o l l a r a
düştüler.
Dört arkadaş, Kayseri'ye vardığında orda daha ö n c e ,
K o z a n sınırlarından dışarı s ü r ü l e n D â v a Vekili T o p a l M u s ­
tafa ile buluştu.
F r a n s ı z l a r , salt canlarını kurtarmak ü z e r e k a ç m a k
z o r u n d a kalan b u d ö r t kişinin a r k a d a bırakmak z o r u n d a
kaldıkları bütün mallarını satıp s a v d ı l a r , ya da E r m e n i l e r e
bağışladılar, çoluk ç o c u k l a r ı n ı d a K o z a n sınırları dışına
sürdüler.
Y ü z b a ş ı T a y y a r d a , K o z a n o ğ u l l a r ı ' n ı n eski, g ü z e l y a y ­
lasını bir Ermeni y u r d u y a p m a n ı n ç a b a s ı i ç i n d e y d i . B ü t ü n
d i r e n m e yuvalarını birer b i r e r dinamitliyor, b ö l g e y i y a v a ş
yavaş Türklükten arındırıyordu. Bir g ü n , Kozan jandarma
t a b u r kumandanı Binbaşı O s m a n N u r i beyi katına ç a ğ ı r d ı
v e ona — O s m a n b e y , d e d i , s i z , bizim b u r a y a g e l e c e ­
ğimizi anlar anlamaz jandarma dairesindeki b ü t ü n silâh­
ları köylerdeki - s ö z ü m o n a - b e k ç i ö r g ü t l e r i n e dağıtmış­
sınız. B u , bir direnme h a z ı r l ı ğ ı n d a n b a ş k a bir ş e y d e ğ i l ­
dir. S o n r a , İstanbul h ü k ü m e t i n d e n b u g ü n l e r d e y a r b a y l ı ğ a
yükseltilme b u y r u ğ u n u z g e l m i ş b u l u n u y o r . O y s a b i z ; İs­
t a n b u l hükümetine sizin y a r b a y olmanız için bir « t e z k i -
y e » d e bulunmadık. B u n u ilkin b i z d e n s o r m a l a r ı g e r e k i r ­
d i . B u g ü n , yüksek kumandanlıktan b u y r u k g e l d i . Yirmi

422
d ö r t saat içinde çoluk ç o c u ğ u n u z u alıp Kilikya sınırları
d ı ş ı n a çıkaracaksınız. Y a n ı n ı z a F r a n s ı z askerleri katıla­
caktır. B u y u r u n , şimdi gidebilirsiniz. Binbaşı O s m a n N u r i
b e y , arkasında d o ğ a c a k faciaların türlerini d ü ş ü n e r e k içi
k a n ağlarken z e n g i n v e ılık Ç u k u r o v a topraklarını a r k a d a
bıraktı v e gitti.
O s m a n Nuri b e y d e n b o ş a l a n t a b u r kumandanlığına
K o z a n Askerlik Ş u b e s i B a ş k a n ı Şamlı A r a p B i n b a ş ı Haşim
b e y , getirildi. O n u n b u makama kayrılması salt T ü r k o l ­
m a y ı ş ı n d a n dolayı idi. T a y y a r d a , T ü r k l e r i n artık askerlik­
le bir alış-verişi olmadığı g e r e k ç e s i y l e askerlik şubesini
kapamış, buranın defterlerini ve evrakını da nüfus daire­
s i n i n bir odasına yığdırmıştı.
F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı , adım adım amacına d o ğ r u ilerli­
y o r d u . G ü n l e r d e n bir g ü n , eski b u c a k müdürlerinden D i ­
yarbakırlı Ş ü k r ü beyin o ğ l u y e d e k Ü s t e ğ m e n Sait beyi
katına ç a ğ ı r d ı : Bu iri, a t e ş bakışlı, g e n i ş alınlı, ciddî y ü z ­
lü ve karakter sahibi g e n ç bir bir adamdı. Ç o c u k k e n b a b a ­
d a n ö k s ü z kalmış eniştesi K o z a n M a h k e m e s i Başkâtibi
Z e k e r i y a ' c a okutulup yetiştirilmişti. Hukuk fakültesinin
s o n sınıfından ayrılıp y e d e k s u b a y olarak c e p h e y e koşmak
z o r u n d a kalmış v e y e d e k Ü s t e ğ m e n olarak terhis edil­
mişti. K o z a n d geldikten s o n r a , d u r u m u n k o r k u n ç l u ğ u
k a r ş ı s ı n d a yeniden d ö ğ ü ş e atılmanın gerektiğini anlamış,
K o z a n l ı g e n ç l e r v e aydınlarla kafa kafaya v e r i p d ü ş ü n ­
m e y e , s o n r a d a ç a l ı ş m a y a başlamıştı. T a y y a r d a o n u oturt­
tuktan s o n r a , Ermenilerin o n u n ü s t ü n e v e r d i ğ i rapora d a ^
y a n a r a k ş ö y l e konuştu :
— Saim b e y , sizi b u r a y a d o s t ç a g ö r ü ş ü p konuşmak
v e belki d e bir a n l a ş m a y a varmak d ü ş ü n c e s i y l e ç a ğ ı r t ­
tım. S i z i n zekânız, karakteriniz ve kişiliğiniz, bütün K o ­
z a n d a g ö z e çarpmakta v e beğenilmektedir. Yalnız, E r m e ­
n i hemşehrileriniz, sizin v a r l ı ğ ı n ı z d a n , d a h a ç o k d ü ş ü n ­
c e l e r i n i z d e n çok tedirgindir. S i z i n İçin: « Ö r g ü t k u r u y o r ,
p r o p a g a n d a y a p ı y o r , T ü r k l e r i a y a k l a n d ı r ı y o r , Fransızları
b u r a d a n kovacak, Ermenileri d e y o k e d e c e k » diyorlar.
B e n , b u türlü s ö z l e r e inanmıyorum. S i z i n y e t e n e k v e z e ­
k â n ı z ü s t ü n e çok ş e y işittim. S i z i n gibi a y d ı n g e n ç l e r d e n

423
yararlanmak isterim. Sizi y ü z b a ş ı tahsisatı v e r e r e k j a n ­
darma atamak istiyorum. O n dakika d ü ş ü n ü n ü z , k a r a r ı ­
n ı z ı , bekliyorum.
Bu öneri, g e n ç adamı kara kara d ü ş ü n d ü r d ü . D e m e k
ki o n u da C a k o t ü r ü n d e n bir a d a m sanmış, satın almak
istiyorlardı. Demek ki kendisini para ile satın alıp kendi
zavallı halkının sırtında kamçı olarak kullanmak istiyor­
lardı. N e aşağılık d ü ş ü n c e y d i b u . F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı , e ğ e r
kendisini birazcık tanımış o l s a y d ı bu öneriyi y a p m a k y ü ­
rekliliğini gösterebilir miydi? O n dakika d ü ş ü n m e y i g e ­
reksemeden T a y y a r d a ' y a y i n e de nazik olmaya çalışarak
şu yanıtı verdi :
— E k s e l a n s , s a v a ş içinde d ö r t yıllık askerlik y a ş a y ı ş ı
beni bıktırdı. Z a t e n askerlikten hiç hoşlanmadım. S e v ­
mediğim bir iş, s o n r a , çok da y o r g u n u m . D i n l e n m e y e i h ­
tiyacım var. Bir iki ay dinlendikten s o n r a İstanbul'a g i ­
d e c e ğ i m . Ü n i v e r s i t e eğitimini bitirerek sivil y a ş a y ı ş t a g e ­
leceğimi kazanmak istiyorum. B u n u n için s i z d e n ö z ü r d i ­
lerim.
F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı , işi d a h a çok üstelemedi :
— S i z bilirsiniz! dedi.
Ermeni hemşehrilerin T a y y a r d a ' y a verdiği jurnallerin
sayısı g ü n d e n g ü n e a r t ı y o r v e sınırı g e n i ş l i y o r d u . B ü t ü n
varlıklı köy ağalarıyla ş e h i r e ş r a f ı , bu jurnallerde baş kö­
ş e y e o t u r t u l u y o r d u . T a y y a r d a ' n ı n d ü z m e c e jandarmaları,
köyleri d o l a ş ı y o r ve her ş e y d e n habersiz kişileri önlerine
katıp g e t i r i y o r ve eski birer ç u v a l gibi dama atıyorlardı.
Bunlar, a y l a r c a s o r g u s u z sualsiz ne s u ç işlediklerini bil­
meden kara kara d ü ş ü n e r e k o r d a yatıyorlar, g ü n ü n b i r i n ­
de teker teker F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı n ı n karşısına ç ı k a r ı l ı y o r -
. lardı. T a y y a r d a , onlara ş ö y l e d i y o r d u :
— S e n i n c e z a n çok büyük. S e n , burada ö r g ü t y a p ­
maya u ğ r a ş ı y o r s u n , bize karşı d ö ğ ü ş e c e k k u v v e t h a z ı r ­
l ı y o r s u n . Fakat, F r a n s a hükümeti, çok âdil ve a c ı y a n d ı r .
S e n i n de bu kadarcık c e z a d a n aklını başına topladığını
sanırım. Z a t e n yenmiş bir o r d u y a , k o c a bir devlete karşı
gelmenin pek ç o c u k ç a bir d a v r a n ı ş o l d u ğ u n u herkes b i ­
lir. Ş i m d i , s e n beş y ü z lira bulup buluşturur bize v e r i r s e n

424
seni s e r b e s t bırakacağım. B u parayı d a memleketimizin
y o l l a r ı n a , hastane v e okullarına h a r c a y a c a ğ ı m .
— A m a n , efendim, benim bu işlerle ilgim y o k , yanlış­
lık v a r . B u n l a r , Ermenilerin iftirasıdır.
Bu karşılığı v e r e n tutuklular, y e n i d e n dama atılıyordu.
D a m d a n kurtulmak u ğ r u n a zavallılar, k ö y d e işe y a r a y a ­
cak neleri v a r s a s a t ı y o r v e F r a n s ı z ı n istediği h a r a c ı ö d ü ­
y o r l a r d ı . Parayı dekleştirip verebilenler, kurtulup köyle­
rine d ö n ü y o r , v e r e m e y e n l e r s e s ü r e s i z d a m d a ç ü r ü m e y e
b ı r a k ı l ı y o r d u . B ö y l e c e tutuklananların pek ç o ğ u o r d a ka­
lıyordu.
*
G ü n l e r d e n bir g ü n , K o z a n ' a ansızın bir İngiliz Hintli
s ü v a r i b ö l ü ğ ü geliverdi. H e p s i d e müslümandı. T a y y a r -
da'nın karargâhının önüne varıp Fransız bayrağını se­
lâmladıktan s o n r a . H a c ı H a s a n A ğ a ' n ı n hanında mola v e r ­
diler.
Ö ğ l e ezanı o k u n d u ğ u n u g ö r e n Hintli askerler, hemen
a b d e s t alarak T ü r k l e r i n y a n ı b a ş ı n d a n a m a z kılmak ü z e r e
c a m i y e doldular. N a m a z bittikten s o n r a , c e m a a t d a ğ ı l ­
m a y a b a ş l a d ı . Saim b e y l e a r k a d a ş ı ö ğ r e t m e n R e c e p d e
o r d a idiler. Halk çekilip gitmiş, Hintli müslümanlar, i ç e r d e
kalmıştı. S a i m beyle a r k a d a ş ı meraklanarak onlarla bir­
likte c a m i d e kaldılar. « M ü f t ü Ç a m u r d a n z a d e Hafız O s ­
man e f e n d i , büyük s a r ı ğ ı , u z u n , kara c ü b b e s i , yakışıklı
v e heybetli g ö v d e s i y l e » o t u r u y o r , namaz duasını bitirme­
ye çalışıyordu.
Hintliler hep o n u n ç e v r e s i n d e toplanmıştı. Ü s t e ğ m e n
r ü t b e s i n d e bir s u b a y , müftüye ünleyerek g ö z y a ş l a r ı y l a ka­
rışık ş ö y l e a r a p c a bir nutuk s ö y l e d i :
— Ya Reisülülema! Biz, yıllardanberi esarette bir
köle gibi y a ş a r , s i z l e r d e n umut ve imdat beklerken bil­
m e y e r e k siz kardeşlerimizin de esir olmanıza kendi silâh­
larımızla yardım etmişiz. B u g ü n bunları gözlerimizle g ö r ­
mekle e n büyük acı v e a z a b ı d u y d u k . Bizi affediniz. M e ­
ğ e r biz n e g ü n a h k â r insanlarmışız.
M ü f t ü Hafız O s m a n e f e n d i , b u anlayışlı v e dokunak­
lı s ö z l e r karşısında kendini tutamadı. G ö z l e r i n d e n y a ş l a r

425
b o ş a n d ı . Hintli s u b a y a o r d a b i r k a ç s ö z söylemek y e t e n e ­
ğ i n d e olan S a i m b e y , y a r ı m yamalak da o l s a içten bir
a r a p ç a ile şunları s ö y l e d i :
— A z i z kardeşlerimiz, s i z d e ve b i z d e bu ö z g ü r l ü k ,
bu bağımsızlık aşkı y a ş a d ı k ç a y ü r e k l e r i m i z d e bu ateş y a n ­
d ı k ç a e r g e ç ö z g ü r l ü k v e bağımsızlığımıza k a v u ş a c a ğ ı z .
Y e t e r ki bu azim ve iman g e v ş e m e s i n !
Camiden çıkarken hepsinin g ö z ü yaşlıydı. Dışarda
E r m e n i l e r e g ö z y a ş l a r ı n ı g ö s t e r m e m e k için mendillerle
g ö z l e r i n i sildiler. Hintlilerle a r a l a r ı n d a g e ç e n bu kısa ve
s ı c a k kardeşlik h a v a s ı n ı m e y d a n a v u r m a m a y a çalıştılar.
Kendileri bir ş e y değil s o n r a Hintli askerciklerin de başı
yanardı.
&
İşte, tam bu s ı r a l a r d a y d ı ki Kilikya'yı işgal altına al­
mış o l a n Fransızlarla İngilizlerin işittiği yalnız T ü r k hal­
kının işitmediği ç o k önemli bir o l a y m e y d a n a gelmiş: M u s ­
tafa Kemal, k a r a r g â h i y l a S a m s u n ' a ayak basarak H a v z a ' ­
y a g e ç m i ş v e o r d a n İstanbul'a m e y d a n o k u m a y a b a ş l a ­
mıştı. A n a d o l u işgalcileri, bu h a b e r i n kendileri için ne
k o r k u n ç bir s e r ü v e n h a z ı r l a y a c a ğ ı n ı s e z m i ş , h e r d ü ş ü n e n
b a ş a v e ç a r p a n y ü r e ğ e d ü ş m a n c a v e kuşkuyla b a k m a y a
başlamışlardı. O n l a r , bu milliyetçilik d a l g a s ı n ı n ne kanlı
o l a y l a r a g e b e o l d u ğ u n u hemen s e z m i ş l e r d i . A n a d o l u ' n u n
g ö b e ğ i n d e b u ufacık o r d u kadrolarıyla tutunabilmek, a n ­
cak bir talih işiydi.
T a y y a r d a , şimdi K o z a n ' d a k i aklı b a ş ı n d a T ü r k l e r e v e
a y d ı n l a r a daha kılı kırk y a r a r c a s ı n a ve d a h a b ü y ü k kuş­
kuyla b a k ı y o r d u . E r m e n i l e r d e kendi « B ü y ü k E r m e n i s t a n » -
ları için tehlikeli olabilecek h e r T ü r k ' ü Allah'ın g ü n ü T a y -
y a r d a ' y a jurnal edip d u r u y o r d u . Sait beyin liderlik ni­
teliklerini artık iyice ö ğ r e n e n Y ü z b a ş ı T a y y a r d a bir g ü n ,
S a i m beyi y i n e k a r a r g â h a ç a ğ ı r d ı . S o m u r t k a n :
— Saim b e y , d e d i , s i z , b u r a d a işgal kuvvetlerine kar­
şı müslüman halkı kışkırtıp d u r u y o r s u n u z . O n l a r ı ö r g ü t l e ­
m e y e , silâhlandırmaya u ğ r a ş ı y o r s u n u z . B ü t ü n d a v r a n ı ş l a r ı ­
nızı dikkatle izliyoruz.

426
 S a i m b e y , ona şu y i ğ i t ç e yanıtı v e r d i :
— Bu söylediklerinizi yapmayı çok isterdim. B u , b e ­
n i m biricik amacımdır. B e n d e ölmeyecek, s ö n m e y e c e k
b i r ideal v a r s a o da bu söylediklerinizdir. Bu temiz d u y ­
g u y u b e n d e n silecek hiç bir kuvvet d e y o k t u r . N e siz n e d e
C u m h u r b a ş k a n ı n ı z b u n u başaramazsınız. B u , F r a n s ı z l a r ı n
A l s a s L o r e n i s t e ğ i n d e n çok daha g ü ç l ü bir amaçtır. Ç ü n ­
k ü , b u r a d a ne tek bir F r a n s ı z v a r ne de E r m e n i hükümeti
kurma imkânı! Ne y a p a y ı m ki halk d ö r t yıllık s a v a ş t a n
çıkmış. Y o r g u n ve maddî, manevî birçok z a r a r a u ğ r a m ı ş .
K e n d i kendini d u y m a k l a , kendi yarasını s a r m a k l a m e ş g u l .
B u g ü n için söyledikleriniz g e r ç e k l e ş e c e k d u r u m d a d e ğ i l !
Koygunuz boşunadır!
S a i m beyin b a ğ ı r a r a k söylediği b u s ö z l e r i E r m e n i ter­
cüman Balyan, Fransızcaya çeviriyordu. Saim beyin çok
s ö z l e r i n i s o k a k t a n g e ç e n l e r d e dinleyebilmişti.
T a y y a r d a , g e n ç adamı daha ç o k s ö y l e t m e y e r e k iki
E r m e n i jandarmanın arasında h a p i s a n e y e g ö n d e r d i .
Saim b e y , d a m d a tanıdıklardan Y a r ı m z a d e A h m e t
e f e n d i y l e karşılaştı. A k ş a m a d o ğ r u c e v i z s u c u ğ u alarak
o n u g ö r m e y e g i d e n arkadaşlarının a v u t u c u sözlerini bir
y a n a iterek onlara ş ö y l e dedi :
— A r k a d a ş l a r , sakın korkmayın; c e s a r e t i m i z z e r r e c e
g e v ş e m e s i n . B u d u r u m b ö y l e c e s ü r ü p g i d e m e z . K o c a bir
T ü r k l ü k b ö y l e y o k edilemez. Bütün d ü n y a v e islâmlık b u ­
n a kayıtsız kalamaz. Umut g ü n e ş i y a k ı n d a d o ğ a c a k t ı r .
A l l a h büyüktür. E l d e n geldiğince halkımızı b u ç e ş i t s ö z ­
lerle aydınlatın. Maneviyatlarını y ü k s e l t i n !
Ürkmesinler, metin olsunlar. Z a m a n ı g e l i n c e h e r tür­
lü tehlikeye yılmadan birlikte g ö ğ ü s g e r m e s i n i bilsinler.
S a i m b e y , ertesi s a b a h Ermeni jandarmalarının y a ­
nında A d a n a ' y a , işgal kumandanlığına g ö n d e r i l e c e k t i . Ar­
k a d a ş l a r ı , o n u n l a helâllaşarak ayrıldılar.
E r t e s i s a b a h S a i m bey, bir y a y l ı y a bindirildi; kendisi
için Ermeni hemşehrilerin v e r d i ğ i bir y ı ğ ı n jurnalle A d a ­
n a ' y a d o ğ r u yola çıkarıldı. Bir yığın E r m e n i jandarmanın
o r t a s ı n d a A d a n a işgal baş administratörü A l b a y Bremorçd'-
un karargâhına vardı.

427
 T a y y a r d a , o n u n a r k a s ı n d a n M u t a s a r r ı f İhsan b e y e
ş ö y l e dedi :
— Yürekliliğine, z e k â s ı n a h a y r a n oldum. Ne y a p a y ı m
ki .görevim onu uzaklaştırmaktır.
J u r n a l l e r i okuduktan s o n r a Saim beyi karşısına ç a ­
ğıran Albay Bremond :
— S i z , işgal k u v v e t l e r i n e karşı ö r g ü t yapmakla s u ç ­
landırılıyorsunuz, d e d i , d ü ş ü n ü n ki işgal kuvvetleri, b ü ­
y ü k v e y e n e n devletlerin kuvvetleridir.
— Y a l a n ! O r a y a cahil bir adam g ö n d e r m i ş s i n i z . E r ­
meniler ne derlerse ona inanır. O r a d a işgal kumandanı
F r a n s ı z l a r değil Ermenilerdir. Evimi aradılar, ne b u l d u l a r ?
H e p s i Ermenilerin d ü z m e s i ve iftirasından başka bir ş e y
değil!
— Y a t a c a ğ ı n yeri bize bildir, s e r b e s t g e z . A r a d a s ı ­
r a d a buraya da uğra!
S a i m bey, o g ü n , s e r b e s t bırakıldıysa da b i r k a ç g ü n
s o n r a y i n e tutuklanarak Kilikya sınırları dışına çıkarıldı.
**
K o z a n ' ı n yeni jandarma kumandanı Şamlı B i n b a ş ı
H a ş i m b e y , T ü r k i y e ' d e n temelli ayrılan memleketindeki
işlerini y o l u n a koymak ü z e r e izinli g i d i n c e y e r i n e v e k â ­
leten Kadirli jandarma bölük kumandanı Y ü z b a ş ı Ali Saip
b e y ( U r s a v a ş ) atanmıştı. Ali S a i p bey, Kadirli'de e p e y c e
b a ş a r ı göstermiş, eşkiyaları yıldırmıştı. Ç o k atak, yürekli
b i r a s k e r d i . G ö v d e s i eşkıya kurşunlarıyla delinmişti. K e n ­
disi M u s u l ' u n S ü l e y m a n i y e s a n c a ğ ı n d a d o ğ m u ş t u . H a r b i ­
ye m e z u n u o l d u ğ u halde şimdi bile şivesi K ü r t ç e y e çalı­
y o r d u . Fransızlar, b u y ü z d e n o n u T ü r k t e n s a y m a y a r a k
K o z a n gibi s o n kerte civcivli v e tehlikeli bir b ö l g e y e jan­
d a r m a kumandanı vekilliğine getirmişlerdi. Belki de bir
talihsizlik s o n u c u olarak Ali S a i p b e y , yaptığı işlerde F r a n ­
s ı z yanlısı g ö r ü n ü y o r d u . T ü r k l e r , k e n d i s i n d e n y e r y e r y a ­
k ı n m a y a bile başlamıştı. F r a n s ı z v e Ermeni d o s t u o l d u ğ u
ü s t ü n e söylentiler g e n e l l e ş m e eğilimi g ö s t e r i y o r d u . Askerî
m u t a s a r r ı f T a y y a r d a d a salt b u s ö y l e n t i l e r e v e kanıya d a ­
y a n a r a k o n u elinin altındaki bu çok önemli g ö r e v e ata­
mıştı.

428
 B i r g ü n Ali S a i p b e y , ç a r ş ı d a d o l a ş ı r k e n h a r a ç m e z a t
s a t ı l a n , birçok sığırla bir kır tayın başına bir yığın E r m e -
ninin toplandığını g ö r d ü . B u h a y v a n l a r , tutuklanmak v e
ö l d ü r ü l m e k k o r k u s u y l a K a y s e r i ' y e kaçan v e o r d a n d a Ki-
likya k u v a y ı milliyesini c a n l a n d ı r m a k a m a c ı y l a g ö r ü ş m e ­
y e g i d e n S e h l i k z a d e H a s a n ' l a ö b ü r ü ç a r k a d a ş ı n ı n malla­
rıydı. Bu d ö r t kişinin canlı ve c a n s ı z malları her g ü n b ö y ­
lece h a r a ç mezat satılıyor, p a r a s ı da alacaklı olduklarını
s ö y l e y e n Ermenilere v e r i l i y o r d u . B u g ü n , hükümet a v l u s u ­
na getirilerek satılığa çıkarılan h a y v a n l a r , yalnız Sehlik­
z a d e H a s a n ' ı n d ı . T a m S e h l i k z a d e ' n i n kır tayı ü s t ü n e pey
s ü r ü l m e y e b a ş l a d ı ğ ı n d a Y ü z b a ş ı Ali Saip b e y , o r d a belirdi
ve kır tayın alıcıları a r a s ı n a karıştı. Ali S a i p beyin kar­
şısında Y a v e r Kirkor'un o ğ l u v e Ermeni gençlik ö r g ü t ü
başkanı Haçadur vardı. Haçadur, doludizgin pey sürüyor
ve bu c e y l â n gibi kır A r a p tayını eiden kaçırmamak için
s o n u n a dek gitmeye kararlı g ö r ü n ü y o r d u .
H a ç a d u r , en s o n r a y ü z elli liraya y ü k s e l i n c e Ali S a ­
ip b e y , pey s ü r m e k t e n v a z g e ç t i ve rakibine ş ö y l e dedi :
— A l , işte verdim s a n a ! Ne k ı z ı y o r s u n ? B u r a s ı er
m e y d a n ı . Paran tatlı ise b ö y l e ş e y e girme! Dikkat e d i y o ­
r u m , s i n i r l e n i y o r s u n . İçin, içini y i y o r . B u n a hakkın y o k .
S ö z ü n , yalnız p a r a n a g e ç e r .
Ali Saip beyin de kafası kızdığından b u n u b a ğ ı r a r a k
söylemişti.
O r d a b o y n u bükük v e gönülleri yaşlı T ü r k h e m ş e h r i ­
ler, bu denli ufacık bir direnmeyi bile y i ğ i t ç e bularak s e ­
vindiler. H a ç a d u r , Y ü z b a ş ı n ı n karşısında s u s m u ş v e kü­
ç ü l ü r gibi olmuştu.
Yüreklilik, akıllı bir kişinin dediği gibi, her z a m a n kar­
ş ı s ı n d a korkaklığı bulacaktır.
*
»*
F r a n s ı z l a r , yönetim mekanizmasına her g ü n y e n i bir
« ş ü p h e l i » memur tipi s o k u y o r v e y ü z d e y ü z T ü r k o l d u ğ u n u
bildikleri kişileri, b i r biçimine getirip uzaklaştırıyorlardı.
Artık, b i r ' g e r e k l i l i ğ i kalmadığı g e r e k ç e s i y l e kaldırılan
•askerlik d a i r e s i n d e b o ş t a kalan mülhak Y ü z b a ş ı M i r z a
•bey de Ali S a i p b e y i n y a n ı n a bölük kumandanı olarak
429
a t a n d ı . O n u n F r a n s ı z l a r ı n h o ş u n a g i d e n kimi nitelikleri
v a r d ı : « E r z u r u m l u , kısa b o y l u , e s m e r y ü z l ü , kalın çatık kaş­
lı, o r t a y a ş l ı » bir a s k e r olan M i r z a beyin k o n u ş m a s ı b i r a z
K ü r t ç e y e ç a l ı y o r d u . B u y ü z d e n d e Kürt Y ü z b a ş ı d i y e ç a ğ ­
rılıyordu.
M i r z a beyin adı a z z a m a n d a kötüye çıkıvermişti. A r ­
tık, h e r k e s o n u , T ü r k halkına v e ç o ğ u n l u k l a k ö y l ü y e z u l ­
m e d e n , o n u inim inim inleten « E r m e n i g â v u r u » n d a n b e t e r
bir a d a m olarak tanımaya başlamıştı. Bu kanıda o l a n l a r ,
d a h a ç o k köylülerdi. Ermenilerle y e y i p i ç i y o r , bir içtiği s u
a y r ı g i d i y o r d u . Ş a p k a giydiği gibi d o m u z eti y e d i ğ i d e
s ö y l e n i y o r , g e r e k T a y y a r d a , g e r e k s e Ermeniler, o n a b a ­
yılıyor, o n u kendilerinden s a y ı y o r v e e l ü s t ü n d e t u t u y o r ­
lardı.
Bir g ü n . Ö ğ r e t m e n R e c e p b e y , hükümet d a i r e s i n i n
m e r d i v e n l e r i n d e n yukarı çıkıyor, M ü f t ü Ç a m u r d a n z a d e
H a f ı z O s m a n N u r j efendi a ş a ğ ı iniyordu.
Y ü z b a ş ı M i r z a d a tam b u s ı r a d a jandarma d a i r e s i n e
g e ç i y o r d u . İkisi de o n u g ö r m ü ş l e r ve içleri tiksiniyle ka­
barmıştı. M ü f t ü , g e n ç öğretmenin kulağına eğilerek :
— Şu n a m u s s u z l a k o n u ş m a z mısın? Bu a d a m E r m e ­
nilerden beter. Köyleri kasıp k a v u r u y o r m u ş , y a k ı n d a n k o -
n u ş m u ş l u ğ u n v a r s a b u n u biraz uyar. B u denli hain o l m a ­
s ı n . A l l a h , zalimlerin hasmıdır! d e d i .
G e n ç ö ğ r e t m e n , bir akşam, arkadaşı Ö ğ r e t m e n Lüt- 1
fullah'la Y ü z b a ş ı M i r z a ' n ı n evine gitti. K a h v e ç a y içtiler,
d e r e d e n t e p e d e n konuştular. S o n r a , s ö z d ö n d ü d o l a ş t ı
m ü f t ü n ü n istediği k o n u y a geldi. R e c e p b e y :
— Y ü z b a ş ı m , d e d i , hakkınızda d o ğ r u y a n l ı ş , kötü bir
s ö y l e n t i var. S i z i n için: Zalim d a v r a n ı y o r , ç o k c a n y a k ı y o r ,
k a s ı p k a v u r u y o r , diyorlar. Muhakkak ki bu lâflar m ü b a ­
lâğalıdır. E s a s e n s i z d e n böyle davranışları beklememekle
b e r a b e r bir de s i z d e n dinlemek isteriz.
Y ü z b a ş ı M i r z a , pek içten s e s i y l e :
— V a l l a h i , kardeşlerim, d e d i , ben ş a p k a g i y d i m . H a -
ç ı n ' a g i d i n c e d o ğ r u kiliseye indim. O n l a r d a konuk kaldım.
Ermenilerle d o s t v e a h b a p oldum. D a ğ d a n d o m u z v u r u r l a r
bir b u d u benimdir derim. But eve gelir, d o ğ r u kenefe atı-

430
lir. T ü r k l e r d e , köylerde silâh v a r diye ihbar ederler. G i t ­
meden ö n c e köye h a b e r yollarım, sıkıştırmamı, dayak at­
mamı önemsemesinler, silâhları iyi saklasınlar, inkâr et­
sinler, derim. K ö y e g i d i n c e yanımda Ermeni jandarmalar
v a r . O n l a r ı n y a n ı n d a s ö ğ e r s a y a r ı m , atar tutarım. Bir iki
çırpıştırırım, d ö n e r gelirim. Silâhlarını bulmam. Evlerini
başlarına yıkmam. D a y a ğ ı n acısı çabuk g e ç e r . Fakat, s i ­
lâhını bulursa en büyük felâket olur. Ermenilerin y a n ı n d a
b u n u y a p m a k z o r u n d a y ı m . Bunları hep Ermenilere g ü v e n
vermek hem şimdi hem de gelecekte T ü r k ve islâm kar­
deşlerime yardım edebilmek için y a p ı y o r u m . Emin o l u n u z ,
ben bir T ü r k ' ü ağlarken g ö r ü r s e m v e ağlamasına s e b e p
olan b e n s e m , benim de içim kan ağlar. H e r g ü n e v e g e l ­
diğimde yemek y i y e m e d i ğ i m , uyuyamadığım ve kendi ken­
dime ağladığım çok olmuştur. B e n d e n endişe etmeyiniz;
bana inanınız, bana güveniniz.. S i z e dinim, v i c d a n ı m , na­
musum ve bütün mukaddesatım üzerine yemin ederek s ö z
v e r i y o r u m . B e n ne y a p ı y o r s a m T ü r k milletine v e l e v ufak
da olsa bir hizmetim d o k u n s u n d i y e y a p ı y o r u m . Kendi he­
sabıma bunları bir fedakârlık s a y a r ı m . T e ş k i l â t bütünle-
n i n c e silâhlı en büyük hizmeti ben y a p a c a ğ ı m . B u n u b e n ­
d e n bekleyiniz. S ö z v e r i y o r u m .
Dinleyiciler de b u n u n üzerine çok sevindiler ve o n a
ş ö y l e dediler :
— Y ü z b a ş ı m , sözlerinizi en değerli b i r hatıra olarak
kalbimizin en derin k ö ş e s i n d e bir senet, bir h ü c c e t ola­
rak s a k l a y a c a ğ ı z . ( G e r ç e k t e n de sonraları Y ü z b a ş ı M i r z a
b e y , sırrını ve o y n a d ı ğ ı o y u n u daha çok saklamayı b a ş a -
ramayarak g ö z e çarpmış v e ö b ü r Kozanlı militanlar gibi
ş e h i r d e n kaçmak z o r u n d a kalmıştır.)
. T a y y a r d a , K o z a n bölgesini g ö v d e s i y l e ve ruhuyla o v u ­
c u n u n içinde tutmak ü z e r e elinden geleni y a p ı y o r d u . S a ­
tın alınmaya elverişli s ö z ü g e ç e r kişileri kilit noktalarına
yerleştirme işini aralıksız s ü r d ü r ü y o r d u .
Kozanlı Ermeni hemşehriler de karakter sahibi, s ö z ü
g e ç e r v e g ü ç l ü g ö r d ü k l e r i her T ü r k ' ü d u r m a d a n jurnallı-.
y o r v e b u gibi kişilerin sayısını elden g e l d i ğ i n c e g ü n e ş a l - ,
tından uzaklaştırıp damın karanlığına istif etmekte kıla-

431
v u z l u k ediyorlardı. Z a t e n , bu bir p r o g r a m içinde y a p ı l ­
maktaydı. Belki ileride yapılması kararlaştırılan g e n e l ö l -
d ü r ü m ve kesimi r a h a t ç a yapabilmek için şimdiden b ü t ü n
»eğilmeyen ve direnme tehlikesi y a r a t a c a k başları s ü r g ü n ­
le ve zindanla o r t a d a n silmeye çalışıyorlardı. İlerde, T ü r k ­
ler, k o y u n gibi kesilirken tıpkı koyunlar gibi i s y a n s ı z ola­
rak b ı ç a ğ a b o y u n v e r e c e k l e r d i . T a y y a r d a , harıl harıl s a ­
tılık s ö z ü g e ç e r a d a m a r ı y o r d u . Bunlar, hiç o l m a z s a g e n e l
kesim g ü n ü n e dek T ü r k d e n e n s ü r ü y ü g ü d e c e k l e r , s o n r a
belki o n l a r da koyunlarla birlikte baş v e r e c e k l e r d i .
T a y y a r d a , Feke ile Kadirli'ye böyle birer a d a m bul­
d u . T a y y a r d a , Ç e r k e z N u r i Ç a v u ş o ğ l u oğlu C a k o beyi jan­
darma s u b a y ı yaptığı gibi Ç e r k e z Nuri Ç a v u ş u Kadirli'­
y e , z e n g i n C e z m i beyi d e F e k e ' y e askeri mutasarrıf y a r ­
dımcısı olarak atadı. Bu iki a d a m , o n u n adına bu iki ka­
z a y ı y ö n e t e c e k t i . Bu iki • a d a m , hain ve satılık değildi.
Belki de her T ü r k gibi orta halli yurt, millet s e v g i s i y l e
ç a r p a n bir yürekleri v a r d ı . Yalnız, çok tehlikeli bir g ö r e v
almışlardı. Kim bilir, belki de kimi erdemleri ilerde onları
bu bataklığa b e n z e y e n d u r u m d a n kurtaracak, birer ş e ­
refli insan y a p a c a k t ı .
T a y y a r d a ' n ı n bu iki g ü v e n i l i r adamı, z a m a n z a m a n
K o z a n ' a varıp o n a raporlarını s u n u y o r , aldıkları yeni buy­
ruklarla d ö n ü y o r d u . Yalnız bu a r a d a hapisaneyi d o l d u r a n
masum tutuklular için olumlu tanıklıklarda bulunarak bir­
ç o ğ u n u n s e r b e s t bırakılmasını sağlamaktan d a uzak d u r ­
m u y o r d u . « C e z m i bey, F e k e bölgesinin kralı gibiydi.» O r a ­
nın bütün aşarını a l ı y o r d u . B ü t ü n köy.dler ü z e r i n d e sınır­
sız bir etkiye sahipti. F r a n s ı z askerlerine gerekli e r z a ğ ı da
C e z m i bey s a ğ l ı y o r , ç o ğ u z a m a n , bunları p a r a s ı z vermek
z o r u n d a kalıyordu. T a y y a r d a , o n a olan borçlarının s ö z ü ­
nü etmekten dikkatle k a ç ı n ı y o r d u . C e z m i b e y . hep y a n ı n ­
da on-on beş jandarma ile g e z i p d o l a ş ı y o r , K o z a n ' a g e l ­
diğinde d e yine bunlarla b e r a b e r b u l u n u y o r d u . Ç o k z e n ­
g i n d i , bir d e siyasal bir g ü ç sahibi o l u ş u , o n u hem F r a n ­
sızların, hem E r m e n i l e r i n , hem d e T ü r k l e r i n g ö z ü n d e
Önemli bir adam d u r u m u n a yükseltmişti. Ermenilerle F r a n -
« ı z l a r , kendi çıkarlarına çalıştığını bildiklerinden o n a kar-

432
ş ı s a y g ı l ı y d ı l a r . T ü r k l e r d e hem çok z e n g i n v e itibarlı
o l u ş u n d a n , hem de d u r m a d a n Ermenilerin içeri attırdığı
yurttaşları kurtarıp s e r b e s t l i ğ e k a v u ş t u r d u ğ u n d a n dolayı
o n d a n g o c u n m u y o r , belki de o n u bir k o r u y u c u olarak
benimsiyorlardı.
*•
Bu da g ö s t e r i y o r d u ki Kilikya şehir ve k ö y l e r i n d e y a ­
ş a y a n bütün T ü r k l e r , her türlü k o r u y u c u insan, k a n u n v e
ö r g ü t t e n y o k s u n d u l a r . B u n a karşılık, Kilikya'yı « B ü y ü k Er­
m e n i s t a n ' ı n bir b ö l ü m ü yapmak isteyen Ermeni azınlığı,
alabildiğine ö r g ü t l e n i y o r , silâhlanıyor v e g ü ç l e n i y o r d u .
A d a n a ' d o ö r g ü t l e n d i r i l e n «intikam a l a y ı » , k a n d a n , barut­
tan ve a t e ş t e n b a ş k a bir şeyi g ö z ü g ö r m e y e n E r m e n i ­
l e r d e n devşirilmişti. Bu alayı, Fransız işgal y ö n e t i c i l e r i
k u r m u ş t u . B u « ö c a l a y ı » d o ğ a l bir özgürlük s a v a ş ı için
d e ğ i l , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b u bölgedeki T ü r k halkını t o p ­
tan yok etmek için hazırlanmıştı. Ş u n d a n ki, Kilikya'da
kaiacak bir tek T ü r k bile onların amacına zararlı olabilir­
d i . E s k i d e n Çarlık R u s y a politikasının Ermeni halkına o y ­
nadığı o y u n u n yönetmenliğini bu kez de F r a n s ı z l a r , İngi­
lizler ve Amerikalılar üstlerine almışlar, bu zavallı halkı
b i r kez d a h a kanlı bir s e r ü v e n e atmaya h a z ı r l a n ı y o r l a r d ı .
Pek u z a k l a r d a n , F r a n s a ' d a n , Amerika'dan v e K a f k a s y a ' ­
d a n g e l e n « b e y a z kalpaklı, kamalı, çifte tabancalı E r m e ­
niler, A d a n a ' y ı d o l d u r d u k l a r ı g i b i , K o z a n livasına d a g e l ­
m e y e başlamışlardı. B i r ç o k l a r ı , K a f k a s y a ' d a C a r o r d u s u n ­
d a hizmet e d e n A n t r a n i k ç e t e s i n e v e anarşist ö r g ü t l e r i n e
bağlı b u adamlar, u z u n s ü r e şekavetle y a ş a d ı k l a r ı n d a n
v e b u n u bir s a n a t v e g e ç i m a r a c ı olarak benimsediklerin­
d e n , g ö z l e r i kanlanmış birer insan kasabı olmuşlardı. Yak­
mak, yıkmak ve ö l d ü r m e k biricik amaçlarıydı. G a r i p üni­
f o r m a l a r ı y l a bu a n a r ş i s t l e r , h e r k e s e kendilerini türlü rüt­
b e d e F r a n s ı z s u b a y ı olarak tanıtıyorlardı.»
Kilikya işgal k u m a n d a n ı A l b a y B r e m o n d , b u n l a r a r a ­
h a t ç a F r a n s ı z o r d u s u n u n üniformasını giydirip azılı birer
y a b a n d o m u z u gibi o r t a y a salmaktan çekinmemişti. B r e -
m o n d ' u n , bu adamları polis ve jandarma olarak kullanma­
s ı artık Kilikya'da T ü r k halkına yaşamak hakkı tanınma-

433 3/F.: 28
y a c a ğ ı n ı g ö s t e r e n en açık b e l g e y d i . « K i l i k y a ' d a k u r u l a n
bu mavi renkli Fransız yönetimi her türlü uygarlık k a y g u -
larından v e insanlıktan y o k s u n d u . B r e m o n d ' u n y ö n e t i m i ,
Kilikya'yı kesimi y a k l a ş a n kasaplık koyunlarla dolu ko­
c a m a n bir kesimevi olarak d ü ş ü n ü y o r d u . K a s a p l a r da
ö t e d e beride s ü r ü n ü n dışına k a ç a r g ö r d ü k l e r i k o y u n l a r ı
birer ikişer b o ğ a z l a y a r a k büyük kesim g ü n ü için e g z e r s i z
y a p ı y o r , bıçaklarının keskinliğini deniyorlardı.
G ö z oymak, b u r u n ve kulak kesmek, kadınları a y a k ­
larından asıp dövmek, memelerini koparmak, en h a y a l c i
bir facia romancısının bile d ü ş ü n e m e y e c e ğ i , hayalleye-
m e y e c e ğ i bir biçim ve alçaklıkta T ü r k kadın ve kızlarının
ırzlarına geçmekte, işgalcilerin beslemeleri, e ş s i z örnek­
ler g ö s t e r i y o r l a r d ı . En c a n i c e ve yeni bulunmuş bir biçim­
de z u l ü m işleyen bir E r m e n i , Ermeniler a r a s ı n d a b ü y ü k
bir intikam kahramanı d i y e ün s a l ı y o r d u .
Ü ç Ermeni ö r g ü t ü , F r a n s ı z s ö m ü r g e r u h u n u n k o r u ­
m a s ı n d a Kilikya T ü r k l ü ğ ü n ü ezmek, korkutmak ve öldür­
mek için bir c e h e n n e m makinası gibi ç a l ı ş ı y o r d u . Bu üç
ö r g ü t , Ermeni öç alayı ve Ermeni gönüllü fedaileri, t e s -
viyei mesalih komisyonları ve ü ç ü n c ü olarak z a b ı t a , ha­
fiye, c a s u s l u k v e espiyonluktu.
« F r a n s ı z - E r m e n i zabıta ve hafiye örgütleri ve E r m e ­
ni fedaileri yollarda ve kırlarda ellerine geçirdikleri müs-
lümanları c a n a v a r c a bir zevkle ö l d ü r ü y o r l a r d ı . Bu s a h n e ­
de B r e m o n d ' u n maiyeti katil bir a v c ı , Ermeniler bir av
köpeği ve her türlü s a v u n m a aracı elinden alınmış zavallı
T ü r k l e r de masum birer a v d ı . H e r g ü n T ü r k l e r d e n silâh
aramak bahanesiyle para cezaları alınıyor, resmî bir ad
v e giynek altında korkunç bir eşkiyalık v e s o y g u n y a p ı ­
lıyordu.»
« H a ç ı n kazası merkezine yarım saat uzaklıkta on bir
y a ş l a r ı n d a iki T ü r k ç o c u ğ u n u , Ermeni fedailerinin y e r e
yatırıp kuzu gibi boğazladıklarını g ö r e n eşraftan İsmail
b e y adlı g e n ç adam, ç o c u k l a r ı kurtarmak üzere y a l v a r ı n -
ca o da kulağı, burnu kesilerek ve gözleri o y u l a r a k ö l ­
d ü r ü l m ü ş t ü . » B u , küçük ö r n e k l e r d e n biriydi v e b u türlü
saldırganlıklar, her z a m a n kaygusuzlukla karşılanıyor v e

434
c e z a s ı z kalıyordu. K o z a n livası dolaylarında b u biçimde
i ş k e n c e edilerek ö l d ü r ü l m ü ş , adları bilinen tanınmış o t u z
d o k u z kişi v a r d ı . İşkencelerle ö l d ü r ü l ü p de adı s a n ı bilin­
meyen d a h a pek ç o k K o z a n l ı v a r d ı . « K o z a n ' ı n F r a n s ı z l a r ­
c a işgali sırasında d a ğ l a r d a v e y o l l a r d a p a r ç a p a r ç a e d i ­
lerek öldürülmüş y ü z kırk T ü r k ü n ölüsü b u l u n m u ş t u . B u
ölülerin kimlikleri de hiç bir z a m a n anlaşılamamıştı.
* v
e*
Ermeni jandarması, kazanın T ü r k k ö y l e r i n d e p a r a c a ,
malca, ırz ve n a m u s ç a ve en s o n r a c a n c a türlü talanlar
y a p ı y o r l a r d ı . T a y y a r d a ' n ı n en içten adamlarından biri o l a n
O h a n e s Ç a v u ş , K a m c v a l a r l a köyleri d o l a ş ı y o r , varlıklı köy­
lülerden d u r m a d a n korkutarak para s ı z d ı r ı y o r d u . B u t a ­
lanı da maskelemek için s a k l a n a n silâhları v e r m e m e k
a m a c ı y l a kendilerine verilmiş r ü ş v e t olarak y a y ı y o r l a r d ı .
T ü r k kadın ve kızlarına yapılan y ü z karası işler, halkı ç i ­
l e d e n çıkarıyorsa da şimdilik dişlerini sıkarak beklemek­
ten b a ş k a çare bulamıyorlardı.
Hele, T ü r k kızlarının kiliselere g ö t ü r ü l ü p vaftiz edile­
rek hıristiyan dinine g e ç i r i l m e s i , öç alma d u y g u l a r ı n ı her
ş e y d e n çok kamçılıyordu. Bir c e h e n n e m s u y u ile g i t t i k ç e
dolmakta olan bardak, taşmak ü z e r e y d i . S o n C e h e n n e m
d e r e s i damlaları, b a r d a ğ a y a v a ş y a v a ş d a m l ı y o r v e d ü ş ­
t ü ğ ü yeri yakıp kül e d e c e k bu damlalar, k a y g u s u z c a s e y ­
rediliyordu. S o n tehlikeli damla, b a r d a ğ a F e k e kazasının
Y e r e b a k a n k ö y ü n d e damladı :
Yerebakanlı g e n ç H a s a n ' ı n g e n ç v e g ü z e l karısı, z o r ­
la elinden alındı ve Ermeni jandarma ç a v u ş u K a m o v a r
O s e p ' l e evlendirildi. F e d a i kumandanı O s e p Ç a v u ş , deli­
kanlı Hasan'ın karısıyla g e r d e ğ e girdiği g ü n , C e h e n n e m
d e r e s i n i n s u y u y l a silme dolan bardak taştı ve dağ t a ş
c ı z ı r d a y a r a k y a n m a y a başladı. K o z a n d a g ü n l e r c e y a k ı ­
nacak kapı ve kulak a r a y a n Yerebakanlı H a s a n , elleri b ö ğ ­
ründe geri d ö n d ü v e k o r k u n ç kararını v e r m e k t e g e c i k ­
m e d i . H e m e n , ertesi g ü n , bir çift ö k ü z ü n ü p a z a r a g ö t ü r ü p
s a t t ı ve bunların parasıyla bir s ü r ü mermi ve kız gibi
b i r m a v z e r satın aldı. B i r g ü n , tek başına O s e p Ç a v u ş ' a
p u s u k u r d u y s a d a attığı kurşunları tutturamadı. Artık, H a -
405
s a n ' a K o z a n dağlarının y o l u g ö r ü n m ü ş t ü . A z z a m a n d a
b a ş ı n a yirmi kişilik bir çete topladı. Z u l ü m g ö r e n l e r , bu
«çeteye p a r a , silâh, a d a m v e hiç o l m a z s a umut v e d u a
verdiler. Ulusal bir ç e t e hemen d o ğ u v e r m i ş t i . Y e r e b a k a n -
Jı H a s a n ' ı n ç e t e s i , bir g ü n , K o z a n - H a ç ı n y o l u n d a P o z a t
g e d i ğ i n d e ç e t e s i y l e p u s u kurdu v e Ermeni s u b a y ı M i s a k ' l a
d ö r t K a m o v a r ' ı oracıkta ulusal kurşunlarla delik deşik et­
ti. Bu kurşunlar, beş insanı öldürmekle birlikte kutsal kur­
ş u n l a r d ı . M a v z e r l e r i n n a m l u s u n d a n onları dışarı fırlatan
g ü ç , bir milletin ö f k e s i y d i .
Bu kutsal ö f k e n i n , beş Ermeniyi ö l d ü r m e s i , bir b a ş ­
ka öfke fırtınası kopmasına m e y d a n v e r d i . E r m e n i l e r , bu
ö l d ü r ü ş e karşılık vermek üzere bir z u l ü m y a y l ı m a t e ş i n e
başladılar: B e ş E r m e n i jandarmasının ö l d ü r ü l d ü ğ ü y e r i n
dolaylarındaki Pozat k ö y ü n ü yakıp yıktılar. K ö y ü n b ü t ü n
canlı c a n s ı z mallarını yağmaladılar. P o z a t k ö y ü n ü n muh-
'tarı H a m z a ile kardeşi M u s a ' y ı K o z a n ' a s ü r ü k l e y e r e k g ö z ­
d a ğ ı vermek ü z e r e y a r g ı l a m a d a n hükümet k o n a ğ ' ö n ü n ­
de ipe çektiler.
B ü t ü n Ermeniler, bu beş Ermeni fedaisinin ö l d ü r ü l ­
mesi üzerine d a v r a n d ı l a r . Kadın-erkek silâhlanarak y o l ­
lara döküldüler. B ü y ü k bir vurma-öldürme hırsıyla y a n ı p
t u t u ş m a y a başladılar. « K ı z okulu ö ğ r e n c i l e r i , karalar g i ­
yinmiş olarak Sıraelif'te b ü y ü k bir kalabalıkla M i s a k ' ı n
ö l ü s ü n ü karşıladılar. Ermeni kızları, t a b u t u n ö n ü n d e acık­
lı bir c e n a z e marşı s ö y l e y e r e k y ü r ü d ü l e r » ve b ü t ü n ş e ­
hirde bir diş gıcırtısıdır gitti.
M a n a s t ı r a g ö t ü r ü l e n ölülere o r d a p a p a z l a r ı n katıl­
masıyla k o r k u n ç s ö v ü p s a y m a l a r o r t a s ı n d a dinî t ö r e n y a ­
pıldı. S o n r a , Misak'ın ö l ü s ü n ü b u r d a n alıp h e r k e s e v e her-
ş e y e m e y d a n o k u y a n öfkeli bir Ermeni kalabalığının ö n ü n ­
d e Ermeni mezarlığına g ö t ü r d ü l e r . M e z a r l ı k t a ş u biçimde
n u t u k l a r verildi :
— Misak, s e n ölmedin. Seni ve s e n i n idealini b i z y a ­
ş a t a c a ğ ı z . S e n i n ö c ü n ü biz a l a c a ğ ı z . R u h u n m ü s t e r i h o l ­
s u n . S e n i n bir damla kanına karşılık y ü z bin damla kan
a k ı t a c a ğ ı z . Bir b a ş a karşılık bin baş k e s e c e ğ i z . M i s a k , s e n ,
lâyık o l d u ğ u n m e r t e b e y e y ü k s e l d i n . B u l u n d u ğ u n C e n n e t

436
e v i n d e bizler için de y e r hazırla. Seni o r a d a yalnız bırak­
mayacağız.
**
Bir g ü n t e r ö r c ü bir k a m o v a r atlı g r u b u , H a m a m k ö -
yü'ne d o ğ r u d o l u d i z g i n a t s ü r d ü . C a n v e mal alacakları
köylere bu hızla at sürmekteydiler. S o n g ü n l e r d e tehlike­
nin b ü y ü k l ü ğ ü n ü g ö r e n kimi köylerin halkı, m a v z e r l e r i n i
gizledikleri y e r l e r d e n çıkarmış, silip parlatıyor, ş a r j ö r ü n ü
h e r z a m a n d o l u b u l u n d u r u y o r l a r d ı . Huğ d e n e n kamıştan
v e s a z d a n kulübelerde o t u r a n H a m a m k ö y ü halkı, n ö b e t ­
çinin v e r d i ğ i haber ü z e r i n e hemen k ö y ü n ö n ü n d e s i p e r e
girdiler v e k ö y ü n ö n ü n e dek g e l e n kamovaların ü z e r i n e
bir yaylım ateş açtılar. K ö y l ü l e r , bunları öldürmek değil
uyarmak ü z e r e ateş a ç m ı ş l a r d ı . Ermeni gönüllüleri n e y e
uğradıklarını anlayamadılar, s o n r a , p a b u c u n pahalı o l d u ­
ğ u n u anlayarak atların başını K o z a n ' a ç e v i r d i l e r ; korku
ve öfke içinde d ö r t nal s ü r ü p kaçtılar. H a m a m k ö y ü köy­
lüleri, ilk kez yaptıkları işin önemini kavradılar, b a ş l a r ı ,
ş ö y l e bir y i ğ i t ç e dikildi. B i r ç o k köye yaptıkları gibi o n l a ­
rın da huğlarını ateşe v e r e m e d e n kuyruklarını kısarak kaç­
mışlar ve artlarından atılan tek tük kurşunlarla da se-
lâmlanmışlardı.

K o z a n ' a kapağı z o r a t a n kamovarlar. Y ü z b a ş ı Tay-

y a r d a ' y a , mutasarrıfa yakındılar. H a m a m k ö y ü ' n ü n ken­
dilerine karşı a y a k l a n a r a k ateş açtığını s ö y l e d i l e r .

J a n d a r m a teğmeni Y o z g a t l ı Halil b e y i n k u m a n d a s ı n ­
d a bir yığın Ermeni j a n d a r m a s ı , H a m a m k ö y ü ' n ü c e z a l a n ­
dırmak ü z e r e K o z a n ' d a n yola çıktı.
G e n ç jandarma kumandanı arkasına taktığı b u ö ç
almak hırsıyla d o p d o l u Ermeni jandarmalarının ö n ü n d e
H a m a m k ö y ü ' n e v a r ı n c a , d u r u m u n ağırlığını hemen kav­
radı. B ü t ü n köylü sipere girmiş, ç a r p ı ş m a y a hazır bekli­
y o r d u . O n l a r a karşı ateş a ç t ı r a m a y a c a ğ ı n ı hemen anla­
d ı . Ermeniler, bir kez b u r a y a girdiler mi hem b ü t ü n h u ğ ­
ları a t e ş e v e r i p kül e d e c e k l e r , hem de b ü t ü n insanlarını
ö l d ü r e c e k l e r d i . H a y ı r , b ö y l e bir alçaklığa ö n a y a k olamaz­
d ı . H e m e n gerekli kararı v e r d i |andarmalara :

437
 — D u r u n , ben b i r k a ç jandarma ile g i d e y i m . O n l a r ı
k a n d ı r a y ı m . B o ş u n a kan d ö k ü l m e s i n ! d e d i .
S o n r a , ak bayrak y e r i n e ak bir mendil alıp sallaya­
rak H a m a m k ö y ' l ü l e r e ş ö y l e s e s l e n d i :
— D u r u n , ben mülâzım Halil'im, sizinle k o n u ş a c a ğ ı m .
A t e ş etmeyin.
— M a d e m ki T ü r k ve m ü s l ü m a n s ı n , b u y u r k o n u ş a ­
lım.
T e ğ m e n , yanındaki jandarmaların silâhını b o y n u n a
a s t ı r a r a k silâhlı köylülere d o ğ r u ilerledi. K ö y l ü l e r i n y a n ı ­
n a v a r a n g e n ç jandarma s u b a y ı , E r m e n i jandarmalarını
göstererek :
— Alın şunların silâhlarını, diye k ö y l ü l e r e emretti.
K ö y l ü l e r , hemen kamovarların silâhlarını aldılar. T e ğ m e n ,
kamovarlara :
— D e f o l u n , gidin şimdi a r k a d a ş l a r ı n ı z ı n y a n ı n a . A r ­
k a n ı z a b a k m a d a n K o z a n ' ı n y o l u n u tutun. Y o k s a b u a r ­
k a d a ş l a r l a b e ş dakikada hepinizi temizlerim! d i y e b a ğ ı r d ı .
E r m e n i l e r korkudan s a p s a r ı kesilerek b i r a z u z a k t a bek­
leyen arkadaşlarının yanına döndüler. Şaşkın ve sessiz,
a t l a r ı h a binip K o z a n ' a s ü r d ü l e r .
H a m a m k ö y l ü o l a y ı , b ü t ü n o v a köylerine bir işaret
o l d u . H a m a m k ö y ü k ö y l ü l e r i . T e ğ m e n Halil b e y l e birlikte
s a v u n m a s ı kolay dağlık b ö l g e y e sığındılar. B ü t ü n öbür
k ö y l e r de onları izlediler. « K a ç - k a ç » başlamıştı. Artık,,
dağlarda güçlenerek dönüp dönüp düşmana vuracaklardı.
T a r l a l a r , b a h ç e l e r , y e m i ş a ğ a ç l a r ı v e ekin tarlaları b o ­
şaltılmış köylerin ç e v r e s i n d e ö l ü bir d ü n y a n ı n toprakları
g i b i ı s s ı z v e s e s s i z u z a m a y a başladı. B o ş a l t ı l a n o v a köy­
lerinin h u ğ l a r ı n d a n h e r g e c e g ö k l e r e kıpkızıl alevler v e .
a c ı d u m a n l a r y ü k s e l i y o r , köylerin yerleri bile bir z a m a n
s o n r a ısırgan otları, ç a k ı r dikenleriyle ö r t ü l ü y o r , anlaşıl­
maz oluyordu.

M u s t a f a Kemal, kürklü u z u n a s k e r k a p u t u n u n ve Sof-.,

y a ' d u b i r b a l o d a g i y m i ş o l d u ğ u y e n i ç e r i başlığını andırır
b o z kalpağının ü z e r i n d e lâpa lâpa y a ğ a n k a r d a n kalın
b i r t a b a k a olarak k a r a r g â h t a n içeri g i r d i ğ i n d e günlerdir

438
kendisini bekleyen yığılmış işlerle karşılaştı. A m a s y a ' d a
Salih Paşa ile y a p m ı ş o l d u ğ u g ö r ü ş m e , g ö r ü n ü r d e olum­
lu bir gidiş g ö s t e r m e k l e b e r a b e r , bunun a r k a s ı n d a n d a ­
h a kritik günlerin g e l e c e ğ i önsezisiyle S i v a s ' a d ö n m ü ş ­
tü. Kendisini g ö r m e k ü z e r e memleketin . ş u r a s ı n d a n b u ­
r a s ı n d a n kimi kişiler ve kurullar gelmişti.
K o z a n ' d a n gelen S e h l i k z a d e H a s a n beyin başkanlı­
ğındaki kurulu, s o b a s ı g ü r ü l g ü r ü l y a n a n o d a s ı n d a kabul
e d e n Mustafa Kemal, o n l a r d a n yukarda anlattığımız kor­
kunç hikâyeleri u z u n u z u n v e sabırla dinledikten s o n r a ,
Kilikya'nın n e r d e y s e elden gitmekte o l d u ğ u n u anladı ve
bu tehlikeli gidişi durdurmak ü z e r e hemen d a v r a n d ı . S e h ­
likzade H a s a n bey ve a r k a d a ş l a r ı , ona da b e n z e r i s ö z l e ­
ri söylediler :
— Bizim silâhımız, c e p h a n e m i z , paramız ve h e r ş e ­
yimiz var. Yalnız, bunları bir d ü z e n e koyup y e r i n d e g ü z e l ­
c e kullanacak k u m a n d a n a ihtiyacımız var!
Bu toplantıda Ali F u a t P a ş a , Rauf bey ve b a ş k a ar­
k a d a ş l a r da v a r d ı . M u s t a f a Kemal, onları dinledikten s o n ­
ra, hemen bir karara v a r d ı ve şöyle dedi :
— S i z e istediğiniz kumandanları v e r e c e ğ i m . Yalnız
s i z i n hayatınız gibi v e r e c e ğ i m kumandanların varlığı da
bu işin büyük bir gizlilik, bir komitecilik ruhu içinde y ü ­
rütülmesine bağlıdır. Şimdi, siz K a y s e r i ' y e d o ğ r u y o l a ç ı ­
kar, kim o l d u ğ u n u z u belli etmeden o r d a beklersiniz. A r ­
k a d a n kumandanlarınız da y o l a çıkıp size y e t i ş e c e k t i r .
Yalnız, onların b u r d a d a h a birkaç g ü n g ö r ü l e c e k işleri
var.
S e h l i k z a d e H a s a n b e y v e arkadaşları, s e v i n ç içinde
K a y s e r i ' y e d o ğ r u yola çıktılar. O n l a r gittikten s o n r a M u s ­
tafa Kemal, k a r a r g â h s u b a y l a r ı n d a n B i n b a ş ı Kemal bey­
l e Y ü z b a ş ı O s m a n beyi karşısına aldı v e u z u n u z a d ı y a
görüştü :
— Sizleri Kilikya'nın kurtuluş hareketlerini y ü r ü t m e k
ü z e r e g ö n d e r m e k istiyorum, d e d i . E l d e n gitmek ü z e r e
olan bu z e n g i n bölgeyi kurtarmak şerefini ikiniz p a y l a ş a ­
caksınız.
M u s t a f a Kemal, onlara gerekli belgeleri bile hazır-

439
lamışti: Binbaşı Kemal b e y i ( K o z a n o ğ l u D o ğ a n ) takma
adıyla Kilikya kuvayı milliye kumandanlığına. Y ü z b a ş ı O s ­
man beyi de ( A y d ı n o ğ l u T u f a n ) adıyla o n u n yardımcılığı­
na v e r i y o r d u . İkisine de S i v a s vilâyet basımevinde bastı
rılmış bir yığın « M ü d a f a a y ı H u k u k » d e r n e ğ i nizamname­
si verildi. M u s t a f a Kemal, onlara kesin direktifini de şöy­
lece bildirdi :
— S i v a s ' t a n y o l a çıkışınız belli o l m a y a c a k , kıyafet­
leriniz değiştirilecek, S i v a s mukarreratına u y g u n teşkilât
yapılacak, halk içten bu teşkilâtı b e n i m s e y e c e k , teşkilât
işgal bölgesi içinde kurulup genişletilecek, Karaisalı'da
t o p l a n a c a k büyük bir kuvvet, Fransızları A d a n a ' d a n Ota-
GUI'
B u b u y r u ğ u alan Binbaşı M e h m e t Kemal ( K o z a n o ğ l u
D o ğ a n ) beyle Y ü z b a ş ı O s m a n ( A y d ı n o ğ l u T u f a n ) b e y , kılık
kıyafetlerini değiştirerek K a y s e r i ' y e d o ğ r u y o l a çıktılar.
K a y s e r i ' d e , arkalarından y e t i ş e c e k olan Ali Fuat P a ş a ' d a n
y e n i buyruklar alarak pek tehlikeli ve şerefli g ö r e v l e r i n e
atılacaklardı.
Ali Fuat Paşa ile M u s t a f a Kemal, b a ş b a ş a v e r e r e k
Kilikya'da yürütülecek direnme davranışlarının y ü k s e k ka­
d e m e d e bir incelemesini yaptılar. Kasım ayının o t u z u n c u
g ü n ü , Ali Fuat Paşa, K a y s e r i ü z e r i n d e n A n k a r a ' y a gitmek
ü z e r e emirsubayı idris beyle y o l a çıktı. « K i l i k y a ' n ı n en
önemli bölümünü kurtarmak g ö r e v i yirminci k o l o r d u y a ve­
rilmişti. Paşa, K a y s e r i ' d e k o l o r d u c a alınması g e r e k e n ted­
b i r l e r l e u ğ r a ş a c a k , g ö r e v l e n d i r d i ğ i arkadaşlarla g ö r ü ş e ­
cekti. Binbaşı Mehmet Kemal beyle Y ü z b a ş ı O s m a n b e y ,
»Sehlikzade H a s a n bey ve arkadaşlarıyla K a y s e r i ' d e s o n
b u y r u ğ u almak üzere bekleyeceklerdi.
Yeni adlarıyla K o z a n o ğ l u D o ğ a n beyle A y d ı n o ğ l u T u ­
t a n bey, karlı, bulutlu, ç a m u r l u , fırtınalı yolları bin türlü
zahmetle aşarak Kayseri'-ye vardılar. B u , ak malta taşın­
d a n yapılmış düz damlı e v l e r şehrinde S e h l i k z a d e H a s a n
bey, başkanlığındaki K o z a n kurulunu, kendilerine verilen
buluşma adreslerinde b o ş u n a aradılar. K o y d u y s a n b u l !
O n l a r s ı z da hiçbir ş e y y a p m a y a c a k l a r ı n ı anlayarak ç o k
üzüldüler. Ne yapacaklarını bilmez bir d u r u m d a g e z i p do-

440
taşırken y u r t s e v e r bir z e n g i n olan N u h N a c i b e y , o n l a r ı
alıp konağına konuk etti. S ı c a k ve g ü z e l yemeklerle g ö v ­
delerini ısıttılar. N u h N a c i b e y , bu sırada haber g ö n d e r e ­
rek a c a r ve yiğit bir g e n ç olan jandarma kumandanı Y ü z ­
başı Ratip beyi de çağırttı ve iki kuvayı milliyeci s u b a y l a
tanıştırdı. Ali Ratip b e y , S i v a s K o n g r e s i ' y l e z a t e n ilgile­
n i y o r d u . O r d a n iki meslektaşını böyle y a n ı b a ş ı n d a biti-
v e r m e s i n e çok s e v i n d i : T u f a n bey, ona bir s ü r ü M ü d a f a a y ı
Hukuk nizamnamesi v e r d i .
D o ğ a n beyle T u f a n bey, ertesi g ü n Kozanlı k u v a y ı mil-
liyecileri aramak ü z e r e Develi kasabasına d o ğ r u y o l a
çıktı. B ü t ü n ovalar, d a ğ l a r kar altındaydı. Hâlâ da d u r ­
m a d a n kar y a ğ ı y o r , gelip g e ç e n y o l c u l a r , h a y v a n l a r ı v e
i n s a n l a r ı p a r ç a l a y a n a z g ı n kurt s ü r ü l e r i n d e n s ö z e d i y o r ­
l a r d ı . İki a r k a d a ş , s o ğ u k t a n mosmor kesilerek D e v e l i ' y e
y a r d ı l a r . A n a d o l u kasabalarını andıran giynekleri içinde
h i ç kimse kendileriyle ilgilenmiyor, dumanlı kahvelere g i ­
r i p çıkarak y a n a yakıla Kozanlıları arıyorlardı. O n l a r ı bur­
d a d a bulamadılar. B ü t ü n ö r g ü t ü b u adamlara d a y a n a r a k
•yapacaklardı. O n l a r ı bulamadıkça da hiç kimseye g ü v e ­
n e m e z l e r d i . E n s o n r a , Develi Belediye Başkanı Kanberli
O s m a n efendi, onlarla ilgilendi. Onları akşam y e m e ğ i n e
ç a ğ ı r d ı . Y u r t s e v e r bir a d a m olan O s m a n efendinin g ü v e n ­
di bir a d a m aracılığıyla en s o n r a K o z a n kurulu b u l u n d u
v e y e m e k t e n s o n r a K a y m a k a m Atıf b e y l e çıkageldiler.
Kozanlılar, F r a n s ı z l a r d a n kaçıp saklandıkları ve sık sık
y e r değiştirmek z o r u n d a kaldıklarını söylediler. O g e c e
b e l e d i y e başkanının e v i , çok ateşli konuşmalara s a h n e
o l d u . E r t e s i s a b a h , hemen ö r g ü t e başladılar. İşgal b ö l g e ­
s i n i n y e n i d u r u m u n u incelemek üzere K u r t o ğ l u Hulusi b e ­
y i F e k e ' y e , S e h l i k o ğ l u H a s a n beyi Karaisalı y ö n ü n e g ö n ­
derdiler. Her ikisinin de gitmesiyle geri d ö n ü p gelmesi bir
oldu :
— Gitmek, işgal b ö l g e s i n d e ö r g ü t kurmak imkânsız.
Ali Saip'in jandarmaları, bizi yakalayıp F r a n s ı z l a r a teslim
e d e c e k l e r , dediler.
B u n u n üzerine işe Develi'den başlamayı u y g u n b u ­
larak güvenilir yerlileri topladılar ve bunlarla M ü d a f a a y ı
441
H u k u k M e r k e z K u r u l u n u kurdular. İki kumandan ellerinde­
ki M ü d a f a a y ı Hukuk nizamnamelerini uygulamak ü z e r e
onlara verdi.

Develi k a s a b a s ı , uzakta bulunduğu halde K o z a n ' d a

g ü ç l ü bir c a s u s ağı kurmuş olan T a y y a r d a ' c a kontrol edil­
mekteydi. Feke'de F r a n s ı z l a r ı n s ö z c ü s ü v e adamı d u r u ­
m u n d a olan C e z m i b e y , K o z a n jandarma kumandanı Y ü z ­
başı Ali S a i p beyle g ü ç l ü bir bağlantı k u r d u ğ u n d a n De­
veli'deki adamları aracılığıyla elde ettiği bütün bilgileri
o n a aktarıyor, o da F r a n s ı z askerî mutasarrıfına iletiyordu.

B u g ü n l e r d e K a y s e r i ' d e n Develi'ye gelen P a p a z Ka-

toksifos, her Allah'ın g ü n ü Ermenilerle kilisede toplantı
y a p m a y a başlamıştı. Bu kilise toplantılarının siyasal a m a ç ­
lar taşıdığı belliydi. P a p a z , Ermeni cemaatinin dinsel lideri
değil kumandanı d u r u m u n d a y d ı . Yeni kurulan M ü d a f a a y ı
Hukuk ö r g ü t ü , T o p a l T e v f i k adlı bir adamı, kilisede g e ç e n -
Jeri incelemekle g ö r e v l e n d i r d i . Bu adamın annesi E r m e ­
ni, babası T ü r k t ü . B u y ü z d e n d e Ermeni hemşehriler a r a ­
s ı n d a Ermeni olarak g e ç i n i y o r , onlara sempatik g ö r ü n ü ­
y o r d u . Bu Ermeni gibi konuşabilen ve T ü r k t e n başka bir
ş e y olmayan T o p a l T e v f i k , ayin v e dua bahanesiyle Pa­
p a z Katosifos'un toplantılarına girip çıkmaya başladı. Di­
rektifle gittiği ilk toplantıda birçok yararlı bilgiler t o p l a ­
y a r a k getirdi. Papaz toplantıda şöyle d i y o r d u :
— Artık, Ermenilerin yüzyıllardan beri bekledikleri
g ü n l e r i geldi. O s m a n l ı hükümeti, ölü duruma girdi. Kor­
k u l a c a k , ürkülecek bir y a n ı kalmadı, üstelik, bütün hıris-
tiyanlık dünyası ve y e n m i ş büyük devletler, bizim yar­
dımcımız. Artık bu fırsat kaçırılır mı? Durmak z a m a n ı d e -
jğil. H e m e n kaynaşıp önemli bir g ü ç ve varlık o l d u ğ u m u ­
z u g ö s t e r m e l i , « B ü y ü k E r m e n i s t a n » Krallığına kavuşma­
l ı y ı z . Bakınız, Paris'te m e y d a n a gelen Aksahin-miton ( E r ­
meni fedaileri derneği) d u r m a d a n bizim için ç a l ı ş ı y o r , ör­
g ü t kuruyor. Bu ö r g ü t e girmiş olanlardan on beş kişilik
S a m u e l çetesi Y o z g a t ' t a n kalkarak A d a n a ' y a dek gitti.
B ü y ü k F r a n s ı z K u m a n d a n ı Bremond'un elini ö p t ü . Mille­
timiz için dileklerde b u l u n d u , vaatler alarak d ö n d ü . S i z l e r

442
v e bizler niye d u r u y o r u z ? H a y d i Ermeni kardeşler, g ö r e v
b a ş ı n a ! Ö r g ü t l e n e l i m . Fedai" olalım.
K a y m a k a m Atıf b e y , d a h a ö n c e de kulağına çalındı­
ğ ı n d a n bu haberi d o ğ r u l a d ı .
Bunları dinleyen D o ğ a n beyle T u f a n b e y . artık, bir
dakika biie b o ş a u r m a n ı n kendilerine haram o l d u ğ u n u a n ­
ladılar. D o ğ a n b e y , g i z l i c e N i ğ d e ' y e gitti ve D e v e l i ' y e or-
daki askerî birlikten alarak bir yığın silâh g e t i r d i . K ö y ­
lere dek genişletilmek istenen silâhlı ö r g ü t , k o r k u n ç bir
e n g e l l e karşı k a r ş ı y a y d ı . « İ ş g a l b ö l g e s i n d e F r a n s ı z l a r d a n
ç o k millî d a v r a n ı ş l a r ı ö n l e y e n ve her y e r e g i r e r e k halkı
titreten ve her haberi almak g ü c ü n d e olan F r a n s ı z l a r ı n
K o z a n J a n d a r m a K u m a n d a n ı Y ü z b a ş ı Ali S a i p beyi d ü ­
ş ü n c e l e r i n i n u y g u l a n m a s ı karşısında e n g ü ç l ü bir e n g e l
o l a r a k » b u l m a y a başladılar.

B u n u n ü z e r i n e M u s t a f a Kemal'e bir r a p o r g ö n d e r ­
mek ve o n d a n destek istemek z o r u n d a kaldılar. E v e t , a s ­
kerî birlikler kendilerini desteklemedikçe bu işin içinden
ç ı k a m a y a c a k l a r ı n ı anlamışlardı. Karşılarında y a b a n c ı o r ­
du birlikleriyle el ele vermiş çok g ü ç l ü bir yerli ve silâh­
lı ihanet ö r g ü t ü , alabildiğine yayılmış h a i n c e ç a l ı ş ı y o r d u .
Ali F u a t P a ş a , M u s t a f a Kemal'den aldığı b u y r u k l a r ­
la K a y s e r i ' y e v a r d ı ğ ı n d a takvim 4 Aralık 1919'u g ö s t e ­
r i y o r d u . Kış, acı ve ak ağırlığıyla A n a d o l u ' n u n ü z e r i n e
b i r a z d a h a abanmıştı. P a ş a , D o ğ a n beyle T u f a n beyin
M u s t a f a Kemal'e g ö n d e r d i k l e r i r a p o r d a istedikleri o r d u
d e s t e ğ i n i g ö r ü ş m e k v e sağlamak üzere d o ğ r u c a o n y e ­
d i n c i t ü m e n kumandanı Y a r b a y Emrullah, askerlik ş u b e ­
si başkanı Y a r b a y M ü m t a z beylerle buluştu. O n l a r l a bir
hazırlık g ö r ü ş m e s i y a p a n Ali F u a t P a ş a , h a b e r salarak
D o ğ a n beyle T u f a n beyi K a y s e r i ' y e ç a ğ ı r d ı . B u kez Kilik­
y a k u v a y ı milliyesiyie o r d u y u birbirine bağlamak ü z e r e
g e n e l bir g ö r ü ş m e yaptılar.
Ali F u a t P a ş a , b ü t ü n Kilikya'nın kumandanlığını t ü ­
men kumandanı Emrullah b e y e vermek istedi. T ü m e n ku­
m a n d a n ı b u n u n karşısında duraladı :
— E l d e bir k u v v e t y o k t u r , bir ş e y y a p ı l a m a z , d e d i .
 M a s a üzerine açılan haritada Kilikya'yı işaret e d e n
.Ali F u a t P a ş a , tümen kumandanına ş ö y l e d e d i :
— Bu bölge çok geniştir. Bir elden i d a r e s i z o r d u r .
B u n u ikiye ayıralım. Birini T u f a n b e y e verelim, ö b ü r ü için
b a ş k a bir a r k a d a ş daha bulalım. H e r ikisini de M e h m e t
Kemal b e y ( D o ğ a n ) kumanda etsin.
T ü m e n kumandanı :
— İkinci a r k a d a ş kim o l a c a k ? diye s o r d u .
T u f a n bey, hemen aklına gelen bir adı s ö y l e y i v e r d i .
B u , K a y s e r i jandarma kumandanı Ali Ratip b e y d i .
K a y s e r i ' y e ilk g e l d i ğ i n d e T u f a n beyin k e n d i s i n e v e r ­
diği M ü d a f a a y ı Hukuk nizamnamelerini ş u n a b u n a v e r d i ­
ği ve rengini belli ettiği için s o n g ü n l e r d e a ç ı ğ a çıkarıl­
mıştı.
— P a ş a m , Ali Ratip b e y var.
41'inci N i ğ d e tümeninin kumandanı E m r u l l a h b e y :
— C a n ı m , o delinin biri, d e d i . Kaş y a p a y ı m d e r k e n
g ö z çıkarır.
Ali F u a t Paşa :
— İşte, bize ö y l e a d a m gerek, d e d i , ç a ğ ı r ı n g e l s i n !
Ç a ğ r ı l a n eski jandarma kumandanı, h e m e n g e l d i .
« F u a t P a ş a , haritayı a ç t ı , masanın üzerine s e r d i . Z a m a n ­
lı s u y u sınır olmak ü z e r e d o ğ u ve batı Kilikya'yı da R a ­
tip b e y e v e r d i . B u bölüştürmeyi yaptıktan s o n r a , p a ş a .
Y ü z b a ş ı Ratip b e y e :
— Y ü z b a ş ı Ali Ratip b e y , şimdi c e p h e y e g i d i y o r s u ­
nuz. N e kadar kuvvetiniz v a r ? diye s o r d u . Ratip b e y t o ­
puklarını birbirine v u r u p selâm verdi :
— K u v v e t ben'im, p a ş a m , d e d i , bu u ğ u r d a her ş e y i
g ö z e alıyorum. H e m kendimi, hem de milletimi idam s e h ­
pasından kurtaracağım.
Ali F u a t Paşa s e v i n c i n d e n n e r d e y s e a ğ l a y a c a k t ı :
T ü m e n kumandanı Emrullah b e y e ş ö y l e d e d i :
— G ö r ü y o r s u n u z y a , b ö y l e işleri ancak deliler y a p a r ;
akıllılar, s o n r a d a n hazırlanmış olanı y e r . Şimdi bu işleri
biz y a p a l ı m , s o n r a sizler y e r s i n i z .
Ali F u a t P a ş a , Ali Ratip beyin yüklendiği g ö r e v i S i ­
v a s ' t a M u s t a f a Kemal'e bildirdi. O da tıpkı D o ğ a n b e y l e

444
T u f a n b e y e v e r d i ğ i kendi imzasını taşıyan bir b e l g e y i he­
m e n imzalayarak K a y s e r i ' y e yolladı.
M u s t a f a K e m a l , n u m a r a l a d ı ğ ı b u y r u ğ u n u n altında Ali
Ratip b e y e de bir takma ad vermişti: « N a m ı müstearınız
Tekelioğlu Sinan'dır!»
D i y o r v e b u n u n altında « H e y e t i T e m s i l i y e Reisi M .
K e m a l » imzasını a t ı y o r d u .
Ali F u a t P a ş a , p r o t o k o l imzalandıktan s o n r a üç ku­
v a y ı milliyeci militana b a ş a r ı l a r diledi. Emruliah b e y e de
onları desteklemesi için sıkıca u y a r m a d a b u l u n d u . S o n r a
hepsinin elini sıkarak vefalı y a v e r i İdris beyi y a n ı n a al­
d ı . A n k a r a ' y a yollanmak ü z e r e onlardan ayrıldı.
**
Y e n i adlarıyla D o ğ a n , T u f a n v e S i n a n b e y l e r d e yine
Develi'nin y o l u n u tuttular. E s i r Kilikya'nın kapısı o r a s ı y ­
dı. Kilikya'yı o r d a n z o r l a y a c a k , geçebilmek için bir gedik
a ç m a y a ç a l ı ş a c a k l a r d ı . Ne v a r ki ilk g i d i ş l e r i n d e o l d u ğ u
g i b i y i n e jandarma k u m a n d a n ı Ali Saip beyi k o s k o c a teh­
likeli bir engel olarak karşılarında buldular.
A d a m , Develi'de bir sinek kanadını kımıldatsa haber
a l ı y o r , hemen tepkisini de g ö s t e r i y o r d u , k u v a y ı milliye
sınırıyla Kilikya a r a s ı n a g ö z e g ö r ü n m e z , tuzaklarla dolu
bir b a r a j kurmuş g i b i y d i . O n l a r ı n her türlü d a v r a n ı ş ve
d ü ş ü n c e l e r i n i saati saatine ö ğ r e n i y o r d u . B u barajı b a ş k a
türlü a ş a m a y a c a ğ ı n ı a n l a y a n ü ç ihtilâlci a r k a d a ş , Ali S a ­
it beyi o r t a d a n kaldırmaya karar verdi. Ali S a i p b e y , ken­
disini F r a n s ı z l a r a R e v a n d ı z l ı T ü r k düşmanı bir Kürt o l a r a k
tanıtmıştı. Kadirli'de jandarma bölük kumandanıyken
F r a n s ı z v e E r m e n i z u l m ü n e karşı d a ğ a çıkmış, T ü r k köy­
lüleriyle yaptığı bir ç a r p ı ş m a d a çetenin reisi Andırınlı B a l -
tacı'nın kurşunlarıyla y a r a l a n a r a k A d a n a memleket has­
t a n e s i n e kaldırılmış, bu o l a y dolayısiyle F r a n s ı z l a r u ğ r u n a
ç a r p ı ş a n bir jandarma s u b a y ı olarak ün salmış ve F r a n ­
sızlar, hemen o n u j a n d a r m a kumandanı olarak K o z a n ' a
•aldırmışlardı. « E r m e n i çetelerini emrine almış, K ü r t ve
Ç e r k e z l e r d e n , T ü r k d ü ş m a n l a r ı n d a n milis kılığıyla g ö n ü l ­
lü toplamış, ünü o d o l a y l a r ı t u t t u ğ u n d a n h a b e r alma g ü ­
c ü y l e v e yaptığı işlerle h e r y a n ı titretmişti.» F e k e B e l e d i y e
445
B a ş k a n ı C e z m i bey aracılığıyla üç kuvayı milliye militanı­
nın d ü ş ü n c e v e tasarılarını d a ö ğ r e n i y o r d u . Bir s ü r e s o n ­
r a , « ü ç kuvayı milliyeciler»i yakalamak ü z e r e tatlı diller
d ö k m e y e başladı. O n l a r d a n g ö r ü n ü r gibi k o n u ş u y o r v e
d a v r a n ı y o r , onları t u z a ğ a düşürmek ü z e r e türlü d ü z e n l e r
k u r u y o r d u . E ğ e r b u g ü n l e r d e onları ağına d ü ş ü r ü p y a k a -
l a y a b i l s e y d i T a y y a r d a v e B r e m o n d , o n a «dile b e n d e n n e
d i l e r s i n ! » diyecekti. Çil çil sarı F r a n s ı z altınları d ü ş l e r i n e
g i r i y o r d u . Andırınlı Baltacı ç e t e s i y l e yaptığı ç a t ı ş m a d a a y a ­
ğ ı n d a n aldığı hafif kurşun y a r a s ı n ı F r a n s ı z l a r a tam elli
F r a n s ı z altınına mal etmişti.
Ş i m d i , D o ğ a n , T u f a n v e S i n a n beyleri ölü diri y a k a ­
l a y a c a k olursa bu ışıl ışıl F r a n s ı z altınlarının k a y n a ğ ı n a
d ü ş e c e ğ i n i pek iyi biliyordu.
Ali S a i p bey, kolayca d ü ş ü n c e değiştiren v e o l a y l a ­
rın gelişmesini büyük bir dikkatle g ö z e t l e y e n bir adamdı..
B i r z a m a n s o n r a , K i l i k y a d a Fransızlarla kuvayı milliyeci­
lerin şansını eşit g ö r m e y e b a ş l a y ı n c a bu kez hem F r a n -
sızları, hem de kuvayı milliyecileri aldatmak h e v e s i n e
d ü ş t ü . S o n r a , yine g ü ç l ü y a n d a n yararlanmak taktiğini
kullanmaya başladı. Daha s o n r a , y e n i bir o y u n kullandı;
k u v a y ı milliyeci g ö r ü n e r e k T a y y a r d a ' n ı n emriyle onları t u ­
z a ğ a düşürmek y o l u n u denedi. En s o n r a da üç kuvayı mil-
liyeciyle g ö r ü ş m e y i benimsediğini bildirerek onları y a k a ­
lamak istedi. Üç kuvayı milliyeci, o n u n bütün plânlarını
b o ş a çıkarınca bu kez Ali Saip b e y , kendine g ü v e n i n '
y i t i r m e y e v e onların g ü c ü n e inanmaya başladı.
« Ü ç kuvayı m i l l i y e c i l e r » , Feke Belediye Başkanı C e z ­
mi beyi elde etmişler, bir a r k a d a ş olarak F r a n s ı z l a r a ve
Ali S a i p ' e karşı çalıştırıyorlardı. F r a n s t z l a r ı , bütün kurnaz­
lıklarına bakmayarak a l d a t ı y o r d u . Ali Saip beyi de şaşır­
tan ve b ö y l e sık sık d ü ş ü n c e d e ğ i ş t i r m e y e z o r l a y a n ne­
d e n d e C e z m i beyin T u f a n beylerle çalışmasıydı.
C e z m i bey, s e z d i r m e d e n Ali Saip beyi etkilemeye baş­
lamıştı: « C e z m i , hain değildi. İlkin F r a n s ı z l a r d a n kork­
muştu. Kendisini Feke d a ğ l a r ı n d a kereste ve av derisi
t ü c c a r ı göstermiş, F r a n s ı z ı d a , madamını d a aldatmış v e
e l d e etmişti. C e z m i , Ali Saip'i de elde e d i n c e d a h a ö n c e

446
millî hareket yanlısı o l d u ğ u n u g ö s t e r e c e k , F r a n s ı z l a r ı da
d a h a kolay aldatacaktı.»
Ali Saip b e y , sık sık . d ü ş ü n c e değiştiriyor, kuruntu­
ya d ü ş ü y o r , bir rakkas gibi her iki y a n a r a s ı n d a sallanıp
d u r u y o r s a da yalnız bir işte ş a ş m ı y o r d u : T ü r k l e r e karşı
korkutma ve yıldırma davranışlarını s ü r d ü r ü p g i d i y o r d u .
B u n u n üzerine T u f a n b e y i n kafası kızdı. Bir türlü yola g e l ­
mek bilmeyen Ali Saip'i öldürterek y o l u n u n ü z e r i n d e n kal­
dırmaya karar verdi. E r m e n i s u b a y ı Misak'la d ö r t arka­
daşını öldüren on beş kişilik G i z z i k D u r a n ç e t e s i y l e g ö ­
rüştü. O n l a r a Ali Saip'ten ö ç almalarını s ö y l e d i . N e v a r
ki C e z m i bey, en s o n r a Ali Saip'i yola getirmişe b e n z i ­
y o r d u . Ali Saip b e y , e n s o n r a arkasında b a ş k a bir d ü ­
ş ü n c e sürülemeden, « ü ç kuvayı milliyeciler»le g ö r ü ş m e y e
razı olmuştu.
*
Ali Saip bey, Firaktın k ö y ü n d e kuvayı milliyeci b a ş ­
larla g ö r ü ş m e y i benimsedikten s o n r a , hemen ö r g ü t l e n m e
gücünü gösterdi.
Fıraktın'a v a r ı n c a y a dek u ğ r a y a c a k l a r ı b ü t ü n köylere
gizlice haber saldı :
— Hepiniz, kalabalık olarak bana karşıcı ç ı k a c a k s ı ­
nız, köylerinize su getirilmesi, y o l yapılması, cami ve okul
için o r m a n d a n parasız k e r e s t e verilmesi sürülerinizi eş-
kiyadan ve kurttan korumak ü z e r e k ö y ü n ü z e beş-on silâh
verilmesi için dileklerde b u l u n u n .
C e z m i b e y e y a z a r a k üç kuvayı milliyecilerin de F ı ­
raktın'a d o ğ r u yola çıkmasını sağladıktan s o n r a . Y ü z b a ş ı
T a y y a r d a ' d a n dalavere ile bir denetleme g e z i s i için m ü ­
s a a d e istedi :
— Bölgemdeki jandarma karakollarının uyanık o l u p
olmadıklarını g ö z d e n g e ç i r e c e ğ i m . Kilikya sınırları öte­
sinde olup bitenleri ve kuvayı milliyecilerin neler y a p t ı ­
ğını ya da yapmak istediğini ö ğ r e n e c e ğ i m , d e d i . ,
T a y y a r d a d a , t e r c ü m a n v e t e r i n e r M u z a f f e r beyle Ü s ­
t e ğ m e n Sübi'yi de y a n ı n a almak koşuluyla bu denetleme
gezisini kabul etti.
Ali Saip bey ve arkadaşları atlarına binerek yola çık-

447
tılar. Y o l d a Ü s t e ğ m e n S ü b i , Ali Saip beyle ş ö y l e c e d e r t ­
leşiyordu :
— F r a n s a ' y a on bin lira ile dönmek istiyorum. Bu
p a r a ile o r a d a g e l e c e ğ i m i kazanabilirim. Yalnız, bu p a r a y ı
ticaret yaparak elde etmek istiyorum.
— Bu çok kolay, C e z m i b e y , z e n g i n , n ü f u z i u , kur­
n a z bir t ü c c a r d ı r . Bu b ö l g e n i n bütün aşarını o alır. G ü n ­
de bin lira kazandığı bile olur. S i z , o n a beş y ü z lira v e r i n .
C e z m i bey de size a y d a üç-beş y ü z lira kâr sağlar.
Ali Saip beyin bu yemlemesi g e n ç F r a n s ı z s u b a y ı n ı
kendinden geçirmişti. Artık, hep T ü r k l e r i n s o y l u ve iyi
bir millet o l d u ğ u n d a n s ö z edip duracaktı.
« F e k e Kaymakamı vekili Eşref b e y l e C e z m i bey İn-
deresi k ö y ü n d e Ali Saip b e y ve arkadaşlarıyla birleştiler.»
Ali S a i p bey, C e z m i b e y e u s u l c a Ü s t e ğ m e n S ü b i ' n i n iste­
ğ i n i anlattı.
C e z m i bey :
— B e ş y ü z lirayı hemen v e r i r s e kendisine haftada
b i r ç o k para v e r e c e ğ i m e s ö z veririm, dedi.
Ali Saip'ten b u n u işiten S ü b i , hemen oracıkta b e ş
y ü z lirayı C e z m i beyin eline s a y d ı .
H e p beraber yola çıkarak a k ş a m ü s t ü A y ş e p ı n a r kö-
v ü n e vardılar. B u r a s ı , D e v e l i ' d e n beş s a a t ç e k i y o r d u . T u ­
fan b e y ve arkadaşları da o n l a r d a n ö n c e Firaktın köp­
r ü s ü dolaylarındaki Firaktın köyüne varmış, Ali Saip bey­
le arkadaşlarını bekliyorlardı.
Yalnız, beri y a n d a C e z m i beyle Ali Saip b e y , Ü s t e ğ ­
men Sübi'yi ekmenin k a y g u s u içindeydiler. B u n u n için de
bir tertip hazırlamışlardı. A y ş e p ı n a r ' d a kafalar çekilecek,
S ü b i ' y e körkütük s a r h o ş o l u n c a y a dek içirilecek, a d a m ­
c a ğ ı z komaya b e n z e r bir s a r h o ş l u k d ü n y a s ı n d a sızarak
kendinden g e ç i n c e o n u A y ş e p ı n a r ' d a bırakarak kalkılıp
Firaktın r a n d e v u s u n a gidilecekti. B ö y l e c e S ü b i , k ö y d e ku­
rulan z e n g i n içki s o f r a s ı n d a on bin liranın şerefine içti,
içti. Dos J a r eliyle s u n u l a n hiç bir kadehi geri ç e v i r m i y o r ­
d u . S . J t o n ikiye dek d o l u p b o ş a l a n kadehler, g ö r e v i n i
y a p m ı ş , S ü b i , bir patates çuvalı gibi oracıkta devrilip kal­
mıştı. B u n u n üzerine Ali S a i p beyle Kaymakam E ş r e f ve

448
C e z m i b e y , veteriner-tercümcın M u z a f f e r (Bekman) beyi
F r a n s ı z s u b a y ı n ı n y a n ı n d a bırakarak atlarına atlayıp F i ­
raktın k ö p r ü s ü n e d o ğ r u y o l a çıktılar. S o ğ u k Aralık g e ­
c e s i , içtikleri az ö l ç ü d e içkinin verdiği sıcaklık, onları pek
ısırmadıysa da yine de y o r u c u , tedirgin ve h e y e c a n l ı bir
y o l c u l u k yaptılar.
Firaktın k ö y ü n e v a r d ı k l a r ı n d a , vakit g e c e y a r ı s ı y d ı .
T u f a n b e y , Develi Kaymakamı Atıf bey. B e l e d i y e B a ş k a n ı
K a n b e r l i O s m a n efendi, Kozanlı Dâvavekili T o p a l M u s t a f a
b e y , onları sabırsızlıkla ve kaygı içinde beklemişlerdi.
T u f a n b e y , Ali S a i p b e y l e ta H a r b i y e ' d e n tanışıyor­
d u . Ali S a i p b e y , o n d a n bir sınıf s o n r a y d ı . Ali Saip b e y e
şöyle dedi :
— Bu milletin ekmeğiyle aynı çatı altında yetiştik.
Ç ı k a r k e n de n a m u s u m u z l a bu millete hizmet e d e c e ğ i m i z e
a n d içtik. İşte, şimdi o hizmet g ü n ü geldi çattı, ilkönce
soracaklarıma doğru cevap vereceğine namusun üzerine
s ö z ver.
— N a m u s u m a y e m i n ederim, d o ğ r u s ö y l e y e c e ğ i m .
T u f a n b e y , Ona birçok s o r u l a r s o r d u . Ali S a i p b e y , bunla­
rın h e p s i n e d o ğ r u yanıtlar v e r d i . Bilmediklerini d e defte­
rine not ederek ö ğ r e n i p bildireceğine s ö z v e r d i .
• T u f a n bey :
— Benimle nasıl h a b e r l e ş e c e k s i n ? d i y e s o r d u .
— Karımın el y a z ı s ı y l a , Namık imzasıyla ve C e z m i
a r a c ı l ı ğ ı y l a mektup g ö n d e r i r i m .
— Peki, ben K o z a n ' a nasıl gelebilirim?
— Ç e r k e z kılığına g i r e r , bir dilekçe y a z a r , jandarma­
lık istersin. T a y y a r d a , dilekçeyi bana havale eder. B e n de
s e n i önemlice bir karakola jandarma karakol o n b a ş ı s ı ta­
y i n e d e r i m . O r a d a , teşkilâta başlarsın.
Firaktın g ö r ü ş m e s i tam anlamıyla y u r t s e v e r bir a n ­
laşmayla s o n u ç l a n d ı . G e n e l d ü ş ü n c e o y d u k i K o z a n b ü s ­
b ü t ü n silâhsız y e s a v u n m a s ı z d ı . T ü r k l e r i n b u s a v u n m a d a n
y o k s u n durumlarının t e r s i n e Ermeniler, d i ş i n d e n t ı r n a ğ ı ­
n a dek silâhlıydı. Bir g e n e l ö l d ü r m e y e g i r i ş s e l e r b i r k a ç
s a a t içinde ş e h i r d e b i r tek T ü r k sağ kalmayabilirdi. İlk­
ö n c e , b u tehlikeyi önlemek ü z e r e ş e h r e silâh s o k u l a c a k .
449 3/F. : 29
halkın eli silâh tutanları silahlandırılacaktı. Bu işi de C e z ­
mi bey üzerine aldı. B u n u şu biçimde y a p a c a k t ı : F e k e ' - i
d e n K o z a n ' a h e r g i d i ş t e y a n ı n d a on beş - yirmi silâhlı .1
bulunduracak, s o n r a bu silâhları K o z a n ' d a bir komiteye
bırakarak silâhsız dönecekti.' Bu işi a y d a iki-üç kez y a p - 1
tığında Kozan'a b i r k a ç ay içinde 150-200 silâh sokabile-1
çekti.
Şimdi, sıra bu silâhları teslim alacak komitenin kim- ;]
lerden meydana g e l e c e ğ i n e gelmişti.
Ali Saip b e y , bu komite için Şih Ali E f e n d i z a d e H ü s e - 1
y i n , Yarımoğlu A h m e t , Ali Ş a d i , T a h r i r a t M ü d ü r ü Rıza g i - i
bi K o z a n ' d a s ö z ü dinlenir namuslu kişiJerin adlarını v e r - 9
di. T u f a n bey de b u n u u y g u n buldu ve şafak s ö k m e d e n 1
o n l a r d a n ayrıldı.
Ali Saip'le a r k a d a ş l a r ı , g ö r ü ş ü p anlaştıktan s o n r a , I
ç a b u c a k A y ş e p ı n a r ' a d ö n m e k z o r u n d a y d ı l a r . Ş u n d a n ki ï
s a b a h l e y i n Ü s t e ğ m e n S ü b i , sarhoşluktan ayrılıp da onları |
o r d a bulamayacak o l u r s a kızılca kıyamet koparabilirdi. Bu I
g ö r ü ş m e y i gizlemek ü z e r e bir d ü z e n d a h a d ü ş ü n d ü l e r : 1
Beveli Kaymakamı Atıf b e y , s ö z d e A y ş e p ı n a r ' a dek gel­
miş olan F r a n s ı z s u b a y ı n a bir ç a ğ r ı y o l l a y a r a k o n d a n J
Firaktın k ö y ü n d e bir r a n d e v u isteyecekti. Atıf b e y , bu
mektubu y a z d ı , Ali S a i p - S ü b i kafilesini Fıraktın'a ç a ğ ı r d ı .
Bu mektup şafak s ö k e r k e n Ali Saip ve a r k a d a ş l a r ı y l a bir­
likte A y ş e p ı n a r ' a v a r d ı . S ü b i , mahmur g ö z l e r l e bu mek- I
tubu o k u d u , ö n c e gitmemek için nazlandıysa da s o n r a d a n |
razı oldu. Ali S a i p b e y l e arkadaşları, T a y y a r d a ' y a verile--1
c e k r a p o r için bu g ö r ü ş m e n i n bulunmaz m a l z e m e l e r ha­
zırlayacağını s ö y l e y e r e k Sübi'nin kafasını çelivermişlerdi. |
Ali Saip b e y g r u b u , y o r g u n argın ve u y k u s u z , bu kez j
de g ü n d ü z gözüyle Fıraktın'a d o ğ r u y o l a d ü ş t ü . Fıraktın'a j
vardıklarında K a y m a k a m Atıf bey ve k ö y l ü l e r c e karşılan­
dılar. T u f a n b e y , tanınmamak için bu toplantıya katılma- j
dı. S ü b i , Atıf b e y l e tanıştıktan s o n r a :
— G e n e r a l G o r o , B e y r u t ' a yollandı. Artık, bu b ö l g e ­
de F r a n s ı z ülkesinden sayılacak, adaletli ve hür bir y ö n e - ]
time kavuşacaktır, d e d i .
Kaymakam Atıf b e y :

450
 — H ü r r i y e t i n beşiği F r a n s a ' n ı n Kilikya ile hiç bir il­
gisi y o k k e n b ö y l e haksız v e mantıksız bir d a v r a n ı ş a c e ­
s a r e t e d e c e ğ i n e hiç inanmıyorum. Haçın'daki E r m e n i l e r ,
neden silâhlandılar? C i v a r k ö y l e r d e bir tek silâh y o k . Ha-
çın'ın silâhlı o l u ş u , c i v a r köyleri pek haklı olarak k o r k u ­
t u y o r . Biz bile b u r a d a k a y g u d a y ı z . Ç ü n k ü , E r m e n i l e r kan
d ö k ü c ü v e c a n i bir millettir. H i ç bir z a m a n g ü v e n o l m a z .
B u d u r u m , b ö y l e s ü r ü p g i d e r s e biz d e b ü t ü n sınır b o y u n ­
c a silâhlanmak v e örgütlenmek z o r u n d a k a l a c a ğ ı z . S o ­
nunda bir o l a y ç ı k a r s a sorumluluk F r a n s a ' n ı n , s ö y l e d i ğ i n i z
v e bizim d e bildiğimiz adaletli, h ü r r i y e t s e v e r F r a n s a ' n ı n
olacaktır. B u n e d e n l e H a ç ı n Ermenilerinin silâhlarının he­
men alınmasını s i z d e n rica e d i y o r u m , d e d i .
Sübi düşünerek :
— Haklısınız, d e d i , T a y y a r d a ile g ö r ü ş e r e k bu iste­
ğinizi y e r i n e g e t i r m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m . M ü s t e r i h o l u n u z .
Atıf b e y l e S ü b i ' n i n g ö r ü ş m e s i bitmişti. İçten bir h a ­
va içinde el sıkışarak ayrıldılar.
Ali S a i p v e S ü b i g r u b u , ö n c e d e n t a s a r l a n a n biçimde
birçok k ö y l e r e u ğ r a d ı . U ğ r a n ı l a n her köy halkı, t o p l u o l a ­
rak o n l a r a karışıcı çıkıyor, Ali S a i p beyin b u y r u ğ u g i b i
birçok isteklerde b u l u n u y o r l a r d ı . B ö y l e c e bir y ı ğ ı n dilek
v e y a k ı n m a dinleyerek m a ğ a r a b u c a ğ ı n a vardılar. B u r d a ,
M a ğ a r a b u c a ğ ı n a bağlı y ü z e yaklaşık k ö y ü n b ü t ü n ihti­
y a r kurulları toplanmıştı. O n l a r d a Ali S a i p beyin b u y r u ­
ğ u n a u y a r a k benzeri yakınmalar v e dileklerini o r t a y a dök­
tüler. A y r ı c a ş u n l a r d a n yakındılar :
— H e r saat, her dakika birkaç silâhlı Ermeni çıka-
g e l i y o r , mallarımızı alıp g ö t ü r ü y o r , ırza ve n a m u s a saldı­
rıyorlar. Kendimizi korumak ü z e r e bize silâh veriniz. E r -
menilerdeki-silâhlar, çok b ü y ü k felâketlere s e b e p olabilir,
bunları toplayınız.
S ü b i , b u n u n ü z e r i n e onlara :
— F r a n s ı z hükümeti, d ü n y a n ı n en âdil ve en d ü r ü s t
yönetimini u y g u l a y a c a k t ı r , b u n u n için şimdiden s e v i n m e ­
lisiniz. Ermenilerin silâhları işini de istediğiniz gibi ç ö z ü m ­
leyeceğim.
D i y e r e k Ali S a i p b e y d e n de bu sözlerinin halka a n -

451
tatılmasını istedi. Ali S a i p b e y , F r a n s ı z l a r a karşı a ç m a y a
k a r a r v e r d i ğ i s a v a ş ı n ilk belgesi olmak ü z e r e kalabalık
k ö y l ü l e r e ş ö y l e y i ğ i t ç e bir nutuk v e r d i :
— Hemşehrilerim! B u g ü n , kara g ü n l e r y a ş ı y o r u z . Her
•yanımız düşmanla d o l u . F r a n s ı z l a r E r m e n i d e n beter. Er-
* n e n i l e r F r a n s ı z l a r d a n d a h a mel'un! Ermeni v e F r a n s ı z
p u l m ü g ü n d e n g ü n e artıyor. Fakat, b u n u n s o n u g e l e c e k .
H ü r illerimizdeki yurttaşlarımız bizim için u ğ r a ş ı y o r . G ü ­
n ü n birinde bizleri k u r t a r m a y a gelecekler. Ş i m d i , bizim
y a p a c a ğ ı m ı z iş, birbirimize y a r d ı m c ı olmak, elimizden g e l ­
diği k a d a r ç a b u k silahlanmaktır. K a r d e ş gibi el ele v e ­
relim. M a l mülk d e m e y i p satalım ve silâh alalım, hazır­
lanalım. B a ş k a türlü kurtuluş ç a r e s i yok. U z a k l a r d a n
bizi kurtarmak için k o ş u p g e l e c e k l e r e kucağımızı a ç ı p ko­
laylık g ö s t e r e l i m . <
Ali S a i p b e y i n u z u n c a k o n u ş m a s ı n d a b i r ç o k köylü­
n ü n g ö z l e r i yaşarmıştı. Hıçkırarak a ğ l a y a n l a r d a v a r d ı .
Halk şaşırmıştı. D o m u z u n a F r a n s ı z c ı , Ermenici o l d u ğ u n u
bildikleri bu a d a m , m e ğ e r n e y m i ş ! Hepsinin y ü r e ğ i n d e bir
g ü ç ışımaya başlamıştı. E s k i d e n bir c a n a v a r belledikleri
Ali S a i p b e y e şimdi s e v g i v e sempati dolu y u m u ş a k ba­
kışlarla b a k ı y o r l a r d ı .
F r a n s ı z Ü s t e ğ m e n i , köylülerin ağladıklarını g ö r ü n c e
y a d ı r g a y a r a k b u n u n nedenini s o r d u . B u kez d e t e r c ü m a n
Muzaffer bey, düzeni sürdürdü :
— E f e n d i m , d e d i , bunlar, O s m a n l ı hükümetinin mak­
s a t s ı z s a v a ş a g i r e r e k evlâtlarını telef ettiğini s ö y l ü y o r ­
lar, a ğ l a y a n l a r , b i r ç o k evlât ve akrabalarını yitirmişlerdi.
Ş i m d i , o y ö n e t i m e lanet e d i y o r l a r ve F r a n s ı z y ö n e t i m i n ­
d e n h o ş n u t olarak d a s e v i n ç g ö z y a ş l a n d ö k ü y o r l a r .
<!
**
B u r d a n y o l a çıkan Ali S a i p b e y v e Ü s t e ğ m e n S ü b i
g r u b u , d a ğ l a r ı n a r a s ı n d a v e y a l ç ı n kayalıklar ü z e r i n d e
b i r kartal y u v a s ı n a b e n z e y e n v e oturanları silme E r m e n i
o l a n b i r Ermeni k a y m a k a m ı n c a y ö n e t i l e n H a ç ı n k a s a b a ­
s ı n a v a r d ı . Ermeniler, S ü b i ' y i alıp E r m e n i o k u l u n a g ö t ü r ­
d ü l e r . S o n r a , t e r c ü m a n - v e t e r i n e r M u z a f f e r b e y l e Ali S a i p
b e y i d e okula ç a ğ ı r d ı l a r . O k u l b a ş t a n b a ş a salt E r m e n i
452
bayraklarıyla süslenmişti. O k u l d a toplanmış iki y ü z e y a ­
kın E r m e n i g e n c i E r m e n i c e şarkılar, marşlar s ö y l e d i l e r .
S ü b i ' d e n bir konuşma istediler. M u z a f f e r b e y d e Ş ü b i ' y l
kışkırtmak için :
— B u , ne haddini bilmezliktir, efendim, d e d i , ş u n l a ­
ra bakın, b u r d a T ü r k yönetimini bir y a n a bırakın, F r a n ­
sız yönetimini d e h i ç e s a y a r a k y a d a y o k f a r z e d e r e k bir
F r a n s ı z b a y r a ğ ı bile asmamışlar!

S ü b i , o z a m a n işi ayırt etti. G e r ç e k t e n de b u n c a E r ­

meni b a y r a ğ ı arasında ilâçlık o l s u n bir tek F r a n s ı z b a y ­
rağı y o k t u .
B u n a i y i c e i ç e r l e y e n S ü b i , k ü r s ü y e çıkarak s ö z e b a ş ­
larken ş ö y l e dedi :
— E r m e n i l e r , yalnız bir işgal o r d u s u s u b a y ı d e ğ i l ,
a y n ı z a m a n d a bu ülkeyi y ö n e t e n bir devletin y ö n e t i m
âmirine karşı gösterilmesi g e r e k e n s a y g ı y ı bilmemekte­
dirler. O y s a G e n e r a l G o r o y a k ı n d a B e y r u t ' a g e l e r e k b u
g ö r e v i r e s m e n üzerine alacaktır.
E r m e n i g e n ç l e r i bağırdılar :
— Kilikya Ermenistan'dır.
S ü b i ' y i bu s ö z adamakıllı öfkelendirdi :
— G a l i b a , zaferi sizin o r d u l a r ı n ı z kazandı. G a l i b a Av­
rupa b a r ı ş konferansını s i z y ö n e t i y o r s u n u z . B u , n e d e ­
mek? B a ş ı n ı z d a n büyük işlere karışmayın. B u r a d a k i s i ­
lâhlılarınız da hazırlansınlar. K o z a n ' d a onlara ihtiyacımız
var. O r a y a götüreceğim.

E r m e n i l e r , b u n u n üzerine davrandılar. Ali S a i p b e y i n

eline g i z l i c e bir mektup tutuşturdular. B u n d a : « S ü b i ' n i n
kararına e n g e l o l m a z s a n ı z ö l d ü r ü l e c e k s i n i z ! » d i y e y a z ı ­
y o r d u . Ali S a i p b e y , b u mektubu S ü b i ' y e v e r d i . S ü b i d e
hemen T a y y a r d a ile telgraflaştı. O n u n v e r d i ğ i açık b u y ­
ruk ü z e r i n e ü ç y ü z silâhlı E r m e n i , K o z a n ' a g ö t ü r ü l d ü .
S ü b i , s ö z d e b ö y l e c e H a ç ı n ' d a k o r k u t u c u bir g ü ç o l a ­
rak b u l u n a n bu silâhlıları, Develi Kaymakamı Atıf b e y e
v e r d i ğ i s ö z ü tutmak ü z e r e y e r i n d e n oynatmıştı. N e v a r
ki bu üç y ü z kişilik silâhlı E r m e n i , K o z a n ' d ä g ö s t e r i l e r
y a p ı p M a n a s t ı r a Ermeni b a y r a ğ ı astılar. B i r k a ç hafta

453
b ö y l e c e K o z a n ' d a b ü y ü k bir «tehlike» gibi dolaştıktan
s o n r a y i n e H a ç ı n ' a döndüler.
Ali S a i p bey, K o z a n ' a d ö n ü n c e hemen uyumak ve
dinlenmek ü z e r e e v i n e gitti. G ü n l e r d i r u y k u s u z d u . Dinlen­
mek ü z e r e s o y u n u p d o k u n u r k e n iki silâhlı v e s ü n g ü l ü E r ­
meni fedaisi kapıya dikildi :
— T a y y a r d a ' n ı n b u y r u ğ u , dediler, sizi o n a g ö t ü r e c e ­
ğiz-
Ali Saip b e y , « g e z i n t i n i n kokusu çıktı» d i y e d ü ş ü n e ­
rek kalktı, iki s ü n g ü l ü n ü n arasında T a y y a r d a ' n ı n karar­
g â h ı n a gitti. T a y y a r d a , o n u asık bir y ü z ve s o ğ u k bir
s e s l e karşıladı :
— S i z i n Kemalist o l d u ğ u n u z ve halkı da kışkırttığı­
nız ü s t ü n e elimizde M ü s l ü m a n l a r c a verilmiş b e l g e l e r var.
Hakkınızda araştırma yaptırıyoruz. B u n u n s o n u c u n a dek
tutuklu bulunmanız, B r e m o n d ' u n b u y r u ğ u g e r e ğ i n d e n d i r .
Yalnız, hakkındaki ö z e l t e v e c c ü h ü m ü z ü n eseri olarak s i ­
z i h a p i s h a n e y e g ö n d e r e m e y e c e ğ i m . E v i n i z d e g ö z a l t ı n a al­
dıracağım.
Ali S a i p , d ü ş ü n c e l i , evine d ö n d ü . S a b a h a dek karı­
sıyla b a ş b a ş a bir kurtuluş çaresi aradı. Karısı g e b e y d i .
O n u d ü ş ü n d ü r e n salt b u y d u . Y o k s a , tek başına o l s a « f e r ­
man padişahın, d a ğ l a r bizimdir» deyip mavzerini ve fişek­
liğini kaptığı gibi K o z a n dağlarına d o ğ r u y ü r ü r d ü . H a r b i ­
y e a r k a d a ş ı O s m a n T u f a n b e y ötede o n u b e k l i y o r d u . E n
s o n r a , karı-koca, bu işin de çaresini buldular. K a r ı s ı , s ö z ­
d e d o ğ u m yapmak ü z e r e Mardin'deki a n n e s i n i n y a n ı n a
g i d e c e k , b ö y l e c e Ali S a i p beyin ayağındaki zincirleri ç ö z ­
müş olacaktı. B u işi d e ancak Y ü z b a ş ı T a y y a r d a ' y ı y a ğ ­
layarak y a p a c a k l a r d ı . K a d ı n c a ğ ı z , sabahleyin pek s e v d i ­
ği gerdanlığını kutusuyla eline alarak T a y y a r d a ' l a r ı n ka­
pısını çaldı. M a d a m T a y y a r d a , elindeki kolye ile o n u pek
sempatik karşıladı. B a y a n S a i p :
— M u h t e r e m madam, d e d i , pek yakında d o ğ u m y a ­
p a c a ğ ı m . B u r a s ı ise benim için y a b a n c ı bir y e r . M a r d i n ' ­
d e o t u r a n annemin y a n ı n d a d o ğ u m yapmak istiyorum. B u
kolyeyi bir « h a t ı r a » olarak kabul etmenizi v e a n n e m i n y a ­
nına gitmeme k o c a n ı z d a n izin almanızı rica e d i y o r u m .

454
 Kolyenin etkisi kesin o l d u . İzin çıktı ve Ali S a i p b e y i n
ayaklarının zinciri, M a r d i n ' e d o ğ r u yola çıkmakta g e c i k ­
medi.
Ali S a i p bey, karısı M a r d i n ' e gittikten s o n r a , diken
üstünde K o z a n ' d a bekleyip d u r u y o r d u . Birkaç g ü n s o n r a
T a y y a r d a o n u çağırttı, y ü z ü g ü l ü m s ü y o r d u , y i n e eskisi
g i b i d o s t t u . Ö n ü n d e k i kâğıtlara bakarak araştırmanın s o ­
n u c u n u o n a açıkladı :
— Ermeni fedai sürüleri « S a i p bey M a ğ a r a b u c a ğ ı n ­
da verdiği nutukta halkın vakit yitirmeden silâh bulup b u ­
luşturmasını, yakında kuvayı milliyenin g e l e c e ğ i n i , bera­
b e r harekete g e ç m e k ü z e r e herkese hazır beklemelerini
s ö y l e d i » d i y e ihtiyar kurullarını sıkıştırarak işkencelerle
tutanaklar tertip ettirip, imza ettirmişler ve bunların için­
de yazılanları telgrafla A d a n a ' y a bildirmişler. B u n u n için
gelir g e l m e z sizi tutuklamak z o r u n d a kaldık. Bununla be­
raber S ü b i sizin lehinizde bulundu. B e n de B r e m o n d ' a
s u ç s u z o l d u ğ u n u z u y a z d ı m . K o z a n ' d a n sizin gitmenizi is­
tememekle b e r a b e r Ermenilerin dedikodu ve yakınmala­
r ı n a s o n vermek ü z e r e U r f a , M a r a ş , Antep'ten hangisini
isterseniz g ö r e v i n i z i n o r a y a nakledilmesine ö n a y a k ola­
cağım.
1
Ali S a i p bey, ona t e ş e k k ü r etti, birkaç g ü n d ü ş ü n ü p
taşınmak için m ü s a a d e istedi.
Kalkıp gitmek ü z e r e y d i ki T a y y a r d a :
— B e n , bir A r a p kısrağına sahip olmak istiyorum, de­
d i . Ne v a r ki her A r a p d e n e n e de g ü v e n m i y o r u m . S a n ı r ı m ,
sizin kısrak hâlis Arap'tır. E ğ e r satmak isterseniz o n a
v e r e c e ğ i m paraya a c ı m a y a c a ğ ı m .
Ali Saip bey, hemen anladı. Karısının madama v e r d i ­
ği gerdanlık, A r a p tayını da tehlikeye atmıştı. Ali Saip be­
y i n içine bir ateş d ü ş m ü ş t ü . Yine de hayvanı g ö z d e n ç ı ­
karmak z o r u n d a o l d u ğ u n u anladı :
— Karşılığında hiç p a r a almamak koşuluyla ve yal­
nız benim armağanım olarak kabul e d e r s e n i z , h a y h a y !
dedi.
Ali Saip bey, eve d ö n d ü , sevgili kısrağını eliyle tımar

455
ederek y ü z ü n d e n , g ö z l e r i n d e n ö p t ü ve içi kan a ğ l a y a r a k
onu T a y y a r d a ' n ı n ahırına g ö n d e r d i .
Ali Saip bey, hemen ertesi g ü n , Develi Kaymakamı
Atıf b e y e bir mektup y a z a r a k T u f a n b e y ve a r k a d a ş l a r ı n ­
dan buyruk istedi. Atıf beyin' T u f a n b e y e v e r d i ğ i mektu­
bunda şöyle d i y o r d u :
« — Ben, o r a y a gelirsem 1000 kişilik bir k u v v e t v e r i r
misiniz? Kozan'ın altından g i r e r , ü s t ü n d e n çıkarım. Y o k s a
bu teklif edilen y e r l e r d e n hangisine g i d e y i m ? »
T u f a n bey, 1000 kişi s ö z ü n e gülmek z o r u n d a kaldı.
S o n r a , yine kuvayı milliyeyi küçük düşürmemek için o n a
şöyle yazdı :
« — Buradaki kuvvetlerin kumandanları, ö n c e d e n ta­
yin edilmiştir. S i z , U r f a ' y a gidiniz!»
Ali Saip bey, aldığı buyruk üzerine T a y y a r d a ' y a çıka­
rak U r f a ' y a gitmek İstediğini bildirdi. T a y y a r d a o n u bir
F r a n s ı z ordu otomobiline bindirdi v e U r f a ' y a d o ğ r u y o l c u
etti. Ali Saip bey, Nuri Ç a v u ş ' l a adamlarının k o r u m a s ı n d a
çok tehlikeli b ö l g e l e r d e n aşarak U r f a ' y a v a r d ı .

ANKARA YOLUNDA

Bugün vatanımızda bir ulusal

güç varsa o akım, felâketler­
den ders alan ulusun kalp ve
kafasından doğmuştur.
Mustafa Kemal
1919

İki büyük kongre ş e h r i , E r z u r u m ve S i v a s ' t a işlerini

bitiren Mustafa Kemal'le arkadaşları, artık A n k a r a ' y a v a ­
rıp yerleşmenin hazırlığı içindeydiler. Hazırlık dediğimiz
de pek önemli bir ş e y değildi. İhtilâlcilerin b a ş ı n d a , yine
E r z u r u m ' d a n S i v a s ' a yollanacakları g ü n karşılaştıkları
d e r d i n bir benzeri v a r d ı : Y o l için g e r e k e n p a r a ile oto­
mobillerine gereken b e n z i n ve lâstik onları kara kara d ü ­
şündürmeye başlamıştı. Rauf beyin altıncıkları da s u y u n u

456
çekmişti. Kimi a r k a d a ş l a r ı , M u s t a f a Kemal'e b a n k a l a r d a n
para çekmek y o l u n u ö n e r d i l e r s e d e o . b u n u b e n i m s e m e ­
d i . B a n k a d a n çekilen p a r a , d ü ş m a n p r o p a g a n d a s ı n ı n işi­
n e y a r a r diye k o r k u y o r d u . M a z h a r Müfit b e y , b u p a r a işi­
n i n a r k a s ı n a d ü ş t ü v e e n s o n r a buna bir ç a r e bulmakta
g e c i k m e d i : Sivas'taki O s m a n l ı Bankası ş u b e s i n i n müdü­
rü, M a z h a r Müfit beyin d o s t u çıkmıştı. O n d a n kendi he­
s a b ı n a b o r ç p a r a istedi v e v a a d aldı. B a ş t a M u s t a f a Ke­
m a l olarak bütün ihtilâlcilerin y ü z ü g ü l d ü . S ı r a , b e n z i n
tve lâstik bulmaya gelmişti. S i v a s A m e r i k a n O k u l u y ö n e ­
t i c i l e r i n d e n başka hiç bir y a n d a otomobil lâstiği v e b e n ­
z i n bulunmadığı öğrenilmişti. M a z h a r M ü f i t b e y , bir g i r ­
ginlik d a h a y a p a r a k , Amerikalılardan b e n z i n ve lâstik is­
t e d i . H i ç üstelemeden ve mırın kırın e t m e d e n v e r d i l e r .
M a z h a r Müfit b e y , bunların karşılığında her n e k a d a r p a ­
ra v e r m e k istediyde de kabul ettiremedi. Yalnız, M u s t a f a
K e m a l , ele g e ç e n bu A n k a kuşlarına ç o k sevinmekle bir­
likte bunların p a r a s ı z alınmamasını, mutlaka karşılıkları­
nın p a r a y l a ö d e n m e s i n i tutturdu :
— B i z , p a r a s ı z istemiyoruz, o n l a r almıyor, e v e t a m a ,
ileride ne olur ne olmaz, onların, bizim ısrarımıza r a ğ m e n
p a r a almadıklarına dair elimizde bir v e s i k a b u l u n s u n !
M a z h a r Müfit bey d e çok ince d ü ş ü n e n M u s t a f a K e ­
mal'in istediğini y e r i n e getirdi. Y i n e okulun müdiresine
u ğ r a y ı p bu derdi açtığında iyi yürekli k a d ı n c a ğ ı z , ş ö y l e
dedi :
— Para ile b e n z i n satmak bizim için imkânsızdır. P a ­
ş a , b u kadarcık bir hediyeyi kabul etsin v e d a h a çok d i ­
retmesin. Kendi ihtiyaçlarımızdan kısarak d a h a da v e r ­
m e y e hazırım. Hayırlı y o l c u l u k l a r dilerim. M u s t a f a Kemal
P a ş a ' y a saygılarımı sunarım. Y u r t hizmetinizi takdir e d e r
ve başarılarınızı dilerim.
M a z h a r Müfit b e y d e verilenin kendilerine y e t e c e ğ i ­
ni s ö y l e y e r e k t e ş e k k ü r etti ve müdireden ayrıldı. B ü t ü n
karargâhlılar, kendilerine d ü ş e n y o l hazırlığı g ö r e v i n i ken­
di a ç ı s ı n d a n b a ş a r m a y a ç a l ı ş ı y o r d u : D o k t o r Refik ( S a y ­
dam) b e y , e c z a sandıklarını y o l c u l u ğ a d a y a n a c a k biçime
s o k u y o r , a r k a d a ş l a r d a n biri m a h s u s paketlerde bir k u s u r
b u l u n c a öfkeleniyor v e kendi işlerine karışılmamasını s ö y ­
l ü y o r d u . Hayati b e y , d o s y a l a r ı y e r l e ş t i r i y o r , C e v a t A b b a s
b e y , otomobilleri g ö z d e n g e ç i r i y o r , M u z a f f e r b e y , M u s t a ­
f a Kemal'in y o l üstüne d ü ş ü n c e l e r i n i not e d i y o r , H ü s r e v
( G e r e d e ) bey de hareket saatlerini, kilometre hesapları­
n ı , g e c e l e r i kalınacak y e r l e r i , köy v e türlü mola yerleri­
n i n v.b. giriş çıkış saatlerini d ü z e n l e m e y e , M a z h a r Müfit
b e y d e y u k a r d a dediğimiz gibi p a r a , benzin v e lâstikleri
bulmaya çalışıyordu.
İki dolma tekerlekli, üstü açık otomobille bir şişik las­
tikli otomobil v a r d ı . H ü s r e v ( G e r e d e ) bey hareket müdü­
rü o l d u ğ u n d a n daha hızlı g i d e n bu otomobile binecek,
y a n ı n a d a M a z h a r Müfit beyi alacaktı. U z u n yol b o y u n ­
c a , M u s t a f a Kemal'in uğramasını pek gerekli kılan bir
u ğ r a k y e r i vardı. B u r a s ı Hacıbektaş'tı. M u c u r ' d a n d o ğ r u ­
c a o r a y a gidilecekti. M u s t a f a Kemal, H a c ı b e k t a ş y o l c u ­
l u ğ u n u n gizli tutulmasını b u y u r d u . Bu mola yeri, siyasal
b i r anlam taşımaktaydı. Ü n l ü Alevi şeyhinin arkasında
ö z b e ö z T ü r k s o y u n d a n s a y ı s ı z insan o r d u s u sıralanıyor­
d u . A n k a r a ' n ı n hemen bütün ç e v r e s i n i kuşatmış olan ezik
ruhlu v e yiğit Alevi y u r t t a ş kalabalığının d e s t e ğ i , o n u n
için her z a m a n d e ğ e r l i y d i . Z a t e n Rumeli ç o c u k l a r ı , ç o ­
ğ u n l u k l a bektaşi değil miydi?
M u s t a f a Kemal, A n a d o l u bektaşilerinin gönüllerini
f e t h e t m e d e n g e ç m e m e y e kararlıydı.
K a r a r g â h ı n önemli bir b ö l ü m ü , yaylı arabalarla g i d e ­
c e k t i . B ü t ü n e ş y a l a r da bu a r a b a l a r a yüklenecekti.
Aralık ayının on s e k i z i n c i g ü n ü akşamına dek ihti­
lâlcileri, geri kalanlarla ve S i v a s hemşehrileriyle helâllaş-
tılar.
M a z h a r Müfit b e y , O s m a n l ı Bankası direktöründen
b i n liralık bir b o r ç kaldırmanın s ö z ü n ü almıştı ve buna.
alınmış bir para g ö z ü y l e b a k ı y o r d u . Ne v a r ki giderayak
d i r e k t ö r hastalanıp y a t a ğ a d ü ş m ü ş , bir türlü b a n k a y a g e ­
lip p a r a y ı v e r e m i y o r d u . Kimbilir, belki de mahsustan h a s -
•talanmıştı. İster istemez b ö y l e d ü ş ü n e n l e r de ç ı k ı y o r d u .
•Mazhar Müfit beyin elinde on sekizinci g ü n ü n akşamı,
«ancak yirmi y u m u r t a , bir okka p e y n i r ve on tane ekmek

458
a l a c a k para v a r d ı . Nitekim, b u n l a n ç a r ş ı d a n aldıklarda
artık c e p l e r i n d e beş paraları kalmamıştı. E r t e s i saffah,
A r a l ı k ayının o n d o k u z u n c u p e r ş e m b e g ü n ü s a b a h l e y i n
e r k e n d e n yola çıkacaklardı. A k ş a m daireler k a p a n ı n c a y a
d e k umutlu olan millet, o saatte de d i r e k t ö r g e l m e y i n c e
t a m bir umutsuzluğa d ü ş t ü . Artık, b u n c a insanın aç kal­
dığı gündü.
A k ş a m a dek gidip gelen h a b e r c i l e r e b a n k a d a n v e r i ­
len karşılık ş u y d u :
— B a n k a direktörü hastadır, e v i n d e n çıkamıyor.
M a z h a r Müfit bey, y a r a d a n a sığınıp a k ş a m karanlı­
ğ ı n d a direktör d o s t u n u n evine bir h a b e r c i d a h a saldı. H a ­
b e r c i y e direktör ş ö y l e demişti :
— M a z h a r b e y e selâm s ö y l e y i n . B e n , y a r ı n s a a t se­
kizde b a n k a y a mutlaka g e l e c e ğ i m , istenen p a r a y ı v e r e ­
c e ğ i m , onları da u ğ u r l a m a y a g i d e c e ğ i m .
B u n u n üzerine milletin y ü r e ğ i n e biraz s o ğ u k su ser­
pildi. M a z h a r Müfit bey, bütün g e c e y i t e d i r g i n geçirdik­
ten s o n r a , sabahleyin saat s e k i z d e B e d r i beyle O s m a n l ı
B a n k a s ı n a damladı. «Bitlis vali-i sabıkı» imzasıyla bir s e ­
n e t d ü z e n l e n d i . Y ü z b a ş ı B e d r i b e y , t ü c c a r d a n d i y e kefil
o l d u . M a z h a r Müfit bey, bin lirayı c e b i n e indirdikten s o n ­
r a , kendisini kuş gibi yeğnik d u y a r a k k a r a r g â h a koştu.
S a a t d o k u z a o n v a r d ı . Demek k i o n dakika s o n r a y o l c u ­
luk b a ş l ı y o r d u . H e r k e s , otomobil ve arabaların y a n ı n d a
sabırsızlıkla o n u bekliyordu. M a z h a r Müfit b e y , d a h a uzak­
tan c e b i n e vurarak parayı aldığını anlatınca M u s t a f a Ke­
mal'le bütün arkadaşların y ü z ü g ü l d ü .
T a m saat d o k u z d a H ü s r e v b e y l e M a z h a r Müfit v e
eski A k â mutasarrıfı Haki B e h i ç ve Y ü z b a ş ı Bedri beyler,
birinci otomobile binerek K a y s e r i y o l u n a d o ğ r u yollandı­
lar. A r k a s ı n d a n M u s t a f a Kemal'le ö b ü r a r k a d a ş l a r ı n b i n ­
diği arabalar, uğurlamaya g e l e n kalabalık bir halk yığı­
nının « u ğ u r l u o l s u n , g ü z e l y o l c u l u k l a r ! » bağırışları a r a s ı n ­
d a y o l a dizildi. Y o l v e ç e v r e karla ö r t ü l ü y d ü . Kar, d u r m a ­
d a n atıştırıyordu.
M u s t a f a Kemal, k o y u kürklü kurşunî a s k e r kaputuna
g ü z e l c e sarınarak üstüne b a ş ı n a y a ğ a n kar altında. K a y -
s e r i y o l u n u n her iki y a n ı n a dizilmiş, taş v e k e r p i ç e v ­
l e r d e n kendisine g ü l ü m s e y e n ve el sallayan Sivaslıları
selâmlayarak ilerliyordu. Ş e h i r d e n dışarı çıkıldığında, a r ­
tık bir tek a ğ a ç b u l u n m a y a n apak, g e p g e n i ş bir o v a b a ş ­
ladı. G ü n e y d e k i dağ zincirinin eteklerinden g e ç e n K ı z ı l ­
ırmak bile ancak kalın ve e s m e r bir ç i z g i gibi g ü ç ayırt
ediliyordu.
M u s t a f a Kemal'in ihtilâlci k o n v o y u , yalnız d e ğ i l d i . Si­
v a s ' ı n , iyi cirit o y n a y a b i l e n yiğit atlıları ve a r a b a l a r a d o l ­
muş bir yığın insan, onların b a ş ı n d a ilerliyordu. O t o m o b i l ­
ler saatta ancak yirmi-yirmi b e ş kilometre y o l a l ı y o r d u .
S i v a s l ı uğurlayıcılar, M u s t â f a Kemal'le a r k a d a ş l a r ı n a K ö p -
r ü b a ş ı n a dek yoldaşlık ettiler. Bu birkaç saatlik a r k a d a ş ­
lıktan s o n r a , helâllaşarak ayrıldılar. Artık, b o m b o ş k a r ­
lı v a d i l e r d e r ü z g â r ı n ıslık çaldığı o v a l a r d a bir şişik lastikli
v e iki dolma tekerlekli üstü açık otomobil, s o ğ u ğ u n ş i d ­
detine m e y d a n o k u y a r a k ü ç e s m e r nokta gibi batıya d o ğ ­
ru ilerliyordu.
M u s t a f a Kemal ve a r k a d a ş l a r ı y l a helâllaşarak b ü t ü n
S i v a s ' ı ayakları altına alan y ü k s e k o d a s ı n a çıkmış o l a n
V a l i Reşit P a ş a , onların apak kar tipileri içinde g ö z d e n
ıraklaşıp gittikleri yollara d ü ş ü n c e l i d ü ş ü n c e l i b a k a r k e n
p o s t a c ı içeri girdi ve o n a şu telgrafı uzattı :
— Vilâyetiniz sınırını g e ç e r k e n S i v a s ' t a hakkımızda
g ö s t e r m i ş o l d u ğ u n u z k o n u k s e v e r l i ğ e v e değerli y a r d ı m l a ­
rınıza bir kere d a h a minnettarlığımızı bildirmeyi bîr ö d e v
s a y a r a k hepimiz saygılarımızı a r z e d e r i z .
Mustafa Kemal
**
S i v a s - K a y s e r i y o l u n u n çetin koşulları y ü z ü n d e n b ü ­
tün y o l c u l a r , tedirgin v e y a r ı h a s t a bir duruma d ü ş m e k l e
birlikte eski Akâ Mutasarrıfı Hakkı B e h i ç b e y , i y i c e h a s ­
talanmıştı. B u n d a n d o l a y ı , karlı, ç a m u r l u , r ü z g â r l ı , b u z l u
y o l u n s o n u n d a K a y s e r i ' y e v a r ı n c a , Hakkı B e h i ç beyi te­
d a v i altına almak gerekti. Bu da ç o k değerli üç günlerini
aldı. Ü ç günlük z o r a k i m o l a d a n s o n r a M u s t a f a Kemal'in
kafilesi, kar v e fırtınaya g ö ğ ü s v e r e r e k O r t a A n a d o l u ' n u n
g e n i ş ufuklu bozkırlarında batıya d o ğ r u yol a l m a y a b a ş -
460
Jadı. Kafile, M u c u r kasabası üzerinden Hacıbektaş'a uğ­
r a y a c a k t ı . O r d a Mustafa Kemal için çok önemli bir adam
•oturuyordu. Anadolu'daki altı milyon Alevinin başı olan
C e m a l e t t i n efendi, orda oturuyor ve İstanbul'a da dirsek
ç e v i r m i ş bulunuyordu. Ankara Kalesi'nin yanıboşında ken­
d i l i ğ i n d e n meydana gelen bu güç, elbette görülmeye, il­
g i l e n i l m e y e ve saygıya değerdi.
Cemalettin efendi, Mustafa Kemal'in kendisine uğra­
y a r a k Ankara'ya geçeceğini öğrenince davrandı ve onu
karşılamak üzere Hacıbektaş'tan kalkarak karşılama ye­
ri olarak seçtiği Baştarla'ya gitti. Cemalettin efendinin,
o n u karşılamak üzere kalkıp Baştarla'ya gitmesi, Musta­
fa Kemal'e verdiği önemi gösteriyordu. Şundan ki Cema­
lettin efendi, vGktiyle devrin birçok ejderhasını kendi aya­
ğ ı n a dek getirmiş ve onlara yeri öptürmüştü. O zaman­
lar, A n k a r a Valisi olan Sırrı Paşa, onu görmek üzere Ha­
c ı b e k t a ş ' a yolandığında Baştaria denen yerde arabadan
inmiş, yeri öptükten sonra, yayan yürüyerek Hacıbektaş'a
v a r m ı ş t ı . O donemin en büyük iki kodamanı Talât ve E n ­
v e r Paşalar da Cemalettin efendiyi ziyaret etmek üzere
H a c ı b e k t a ş ' a gitmişlerdi. Cemalettin efendi, hiç bir biçim­
de o n l a r a karşıcı çıkmamış, onları dergâhın selâmlığında
karşılamakla yetinmişti.
Hacıbektaş'a doğru ilerleyen Mustafa Kemal, Cema­
lettin efendinin, eski paşalara karşı takındığı bu yüksek­
t e n alma durumunu kendisine de takınıp takınmayacağı­
nı d ü ş ü n ü p dururken arabası Baştarla'ya vardı. O r d a C e ­
malettin efendi, bütün dervişleri ve kalabalık halk yığın-
larıyla soğuktan mosmor kesilmiş olarak kendisini bekli­
y o r d u . Demek ki Alevilerin büyük adamı, Mustafa Kemal'­
in anlamını anlamıştı. Karşıcılar arasında bulunan Hacı­
b e k t a ş ' ı n Kaymakam Vekili Nihat bey. Mustafa Kemal'e
ş ö y l e dedi ;
— Paşam, Çelebi'nin bu davranışı dâvamız için fali
hayırdır.
M u s t a f a Kemal'in küçük kafilesi, Çelebi'nin kafile-
s i y l e birleşerek Hacıbektaş'a doğru yollandı.
S i v a s l ı konuklan, orda büyük bir şölen bekliyordu.
461
C e m a l e t t i n efendi, M u s t a f a Kemal v e arkadaşlarına o ğ l u
H a m d u l l a h efendinin k o c a m a n s ü s l ü s a l o n u n u a y ı r d ı . Ş ö ­
len b u r d a veriliyordu. Kuzular, hindiler kızartılmış, ş a r a p ­
lar v e rakılar hazırlanmıştı. A y l a r d ı r , g ü z e l y e m e ğ i ö z -
leyip d u r a n ihtilâlciler, Ç e l e b i ' n i n z e n g i n s o f r a s ı k a r ş ı s ı n ­
da adamakıllı keyiflendiler. B ö b r e k l e r i y ü z ü n d e n içkiyi e l ­
d e n g e l d i ğ i n c e kulak arkasına atan Mustafa Kemal, g e n ç
bakire v e güzel kızların B e k t a ş i C e m ayinleri u s u l ü n c e
s u n d u ğ u mis gibi a n a s o n kokan rakı dolu kadehlerin kar­
ş ı s ı n d a kendinden g e ç t i : M u s t a f a Kemal, bir bakire k ı z ı n
d o l d u r d u ğ u kadehi tokuşturmak ü z e r e bir b a ş k a k a d e h
aradı. Bu sırada yeşil sarığını çıkarıp s a y g ı işareti ola­
rak rahlenin üzerine k o y a n Ç e l e b i ' y e d o ğ r u kadehini k a l ­
dırırken :
— Ç e l e b i efendi, içmez misiniz? diye s o r d u .
Ç e l e b i hiç d ü ş ü n m e d e n şu yanıtı verdi :
— İ ç m i y o r u m , fakat, sizin şerefinize z e h i r de o l s a
içerim! H e m e n bir bakirenin d o l d u r d u ğ u kadehi bektaşi
usulü o v u c u n u n içinde g i z l e y e r e k bir y u d u m d a b o ğ a z ı n o
aktardı. M u s t a f a Kemal de kadehini, pek eskiden beri bil­
diği bu biçimde içerken ş ö y l e dedi :
— O r t a k l a ş a a m a ç u ğ r u n a , hür ve mutlu y a ş a y a c a ­
ğımız g ü n l e r , T ü r k i y e ' n i n kurtuluşu şerefine!
M u s t a f a Kemal, o g e c e harem dairesinde konuk o l d u .
*
**
A n k a r a ' d a Mustafa Kemal v e arkadaşlarını g e r e ğ i
gibi karşılamak üzere bütün s o r u m l u kuvayı milliyeciler,
d a v r a n m ı ş t ı . İstanbul hükümetinin adamı o l d u ğ u n d a n d o ­
layı Ali F u a t P a ş a ' c a Keskinli Rıza b e y e yakalattırılıp
M u s t a f a Kemal'in b u y r u ğ u n c a İstanbul'a s e p e t l e n e n V a l i
Muhittin Paşa'nın y e r i n e vekil olarak D e f t e r d a r Y a h y a
G a l i p b e y getirilmişti.
Z o r l u bir kuvayı milliyeci v e y u r t s e v e r olan Y a h y a
G a l i p b e y d e A n k a r a ' y a polis m ü d ü r ü olarak H a y m a n a
K a y m a k a m ı C e m a l (Bardakçı) beyi getirmişti. Bir g ü n
H a k a n lâkabı verilen Y a h y a G a l i p bey, telefonda g ü r s e ­
siyle Polis M ü d ü r ü C e m a l b e y e :
— M ü d ü r , ç a b u k yanıma g e l ! diye bağırdı.
462
 Y ü z ü kılçıl sakallarla ç e r ç e v e l e n m i ş o l a n g ö z l ü k l ü
v e b a b a c a n davranışlı Y a h y a G a l i p bey, g e n ç polis müdü­
rüne ş ö y l e dedi :
— M u s t a f a Kemal P a ş a , temsil heyetiyle birlikte b u ­
raya g e l m e y e ve burasını millî hareketlerin merkezi y a p ­
maya k a r a r vermiş. A y s o n u n a d o ğ r u gelmek ihtimalleri
var. O n l a r ı m u a z z a m g ö s t e r i l e r l e karşılamak gerek. Yal­
nız, ş e h i r halkının bu t ö r e n e katılmasının hiç bir anlamı
olamaz. Buradaki İngilizlerle F r a n s ı z l a r a kuvayı milliye­
nin kuru gürültü olmadığını g ö s t e r m e k , b u n u n için de e l ­
den g e l d i ğ i n c e çok s a y ı d a atlı bulmak gerekir. Bu atlıları
n e r e d e n b u l a c a ğ ı z ? G ö n ü l l ü alayı kumandanı unvanını
taktığımız Müftü Rıfat efendinin g ü y a karargâhı o l a n şu
hükümet a v l u s u n d a k i mahrutî çadıra g i r e n çıkan y o k .
M ü f t ü efendi o r a d a s a b a h t a n akşama dek sinek a v l ı y o r .
İsmi v a r cismi y o k b u a l a y d a n y a r a r l a n a m a y a c a ğ ı z . D ü ş ü ­
n ü y o r , t a ş ı n ı y o r , başka bir tedbir bulamıyorum. B u d ü ­
ş ü n c e , b u çaresizlik benim için bir dert o l d u . B a n a g e c e l e ­
ri u y k ü u y u t m u y o r . S e n ne d e r s i n ? Nasıl edelim de bu
d e r d e bir d e v a bulalım?
Cemal bey :
— E f e n d i m , kolayı v a r , d e d i . K a z a kaymakamlarına
emir b u y u r u n . Herbiri bulabildiği atlıları peşine t a k s ı n ,
b u r a y a getirsin. H e r kaza kırk-elli atlı çıkarsa bir s ü v a r i
tümeni m e y d a n a gelir.
B u d ü ş ü n c e y i iyice b e n i m s e y e n Y a h y a G a l i p b e y , he­
men m e k t u p ç u y u ç a ğ ı r d ı . V e r d i ğ i buyruk üzerine b ü t ü n
kazalara mektuplar yazılıp telgraflar çekildi. Ne v a r ki
s o n u ç sıfırdı. Kaymakamların kimisi b u b u y r u ğ u n u y g u ­
l a n a m a y a c a ğ ı n ı bildirirken, kimisi de a n c a k beş-on kişiyle
gelebileceğini bildiriyordu.
B u n u n üzerine d a v r a n a n polis m ü d ü r ü , Y a h y a G a l i p
beye :
— M ü s a a d e b u y u r u n u z da ben kendi kazama, H a y ­
m a n a ' y a g i d e y i m , d e d i . M ü s a a d e y i alan C e m a l bey, ertesi
g ü n H a y m a n a ' y a d o ğ r u y o l a çıktı. O r a y a v a r ı r v a r m a z Kar-
galılı K a r a M u s t a f a ve emekli jandarma s u b a y ı Halit b e y ­
le el ele vererek işe girişti. İki g ü n içinde y ü z atlı t o p l o -

463
<iılar. Ü ç ü n c ü g ü n ü n s a b a h ı d a bir müfreze dizisiyle A n ­
k a r a ' y a yollandılar. A k ş a m a d o ğ r u kış g ü n e ş i , kavuniçi
renkleriyle karlı bozkır ufuklarının arkasına inerken A n ­
k a r a ' y a yirmi kilometre ç e k e n G ö l b a ş ı ' n a ulaştılar. B u r d a
o n a r - o n b e ş e r kişilik topluluklara bölünerek y a k ı n köyle­
re konuk oldular. C e m a l b e y i n , yaptığı y o k l a m a l a r d a n a n ­
ladığına g ö r e bura köylüleri, M u s t a f a Kemal'in kim o l d u ğ u ­
nu hemen hemen hiç bilmiyorlardı.
B u y ü z d e n ihtilâlciler kafilesinin y o l d a h o ş a gitme­
y e c e k olaylarla karşılaşabileceğini d ü ş ü n e n C e m a l b e y ,
A n k a r a ' y a bir atlı ile bir mektup g ö n d e r e r e k bu d u r u m u
anlatmak ve karşılama işinin vilâyet sınırlarında y a p ı l ­
masının daha u y g u n o l a c a ğ ı n ı bildirmek istedi.
Ertesi gün, öğleden sonra, Kara Mustafa, Cemal be­
y i n y a n ı n a vardı v e o n a ç o k kötü bir haber v e r d i : K a r a
M u s t a f a ile g e l e n atlılardan beşi g e c e l e y i n atlarına at­
ladığı gibi s a v u ş u p gitmişti. C e m a l b e y , geri kalanlarla
K a r a M u s t a f a d a ötekiler gibi g e ç i p g i d e c e k o l u r l a r s a
çok kötü bir d u r u m a d ü ş e c e ğ i n i ve Hakan'a rezil o l a c a ­
ğını d ü ş ü n d ü . B ö y l e o l u n c a , y i n e eskisi gibi Y a h y a G a l i p
b e y l e elleri b ö ğ r ü n d e b a ş b a ş a kalacaklardı.
C e m a l bey, bu k a r a d ü ş ü yenmek ü z e r e hemen K a r a
M u s t a f a ile birlikte ö b ü r atlıların konuk o l d u ğ u k ö y l e r e
d o ğ r u atını s ü r d ü . H e m e n b ü t ü n atlılar, s a v u ş u p g i d e n
ö b ü r beş arkadaşlarının d ü ş ü n c e s i n d e y d i l e r . A n k a r a ' y a
gitmek istemiyorlardı. B u n u n nedenini d e ş ö y l e c e açıkla­
dılar :
— K a y m a k a m b e y , s e n bizi c e p h e y e g ö t ü r m e k için
toplamışsın. B u n u ö n c e d e n bildirmiş o l s a y d ı n çoluk ç o ­
c u ğ u m u z l a helâllaşır, b e ş - o n kuruş harçlık bulup buluş-
tururduk. Şimdi, b ö y l e y a l n ı z sırtımızdaki çamaşırla ve
b e ş p a r a s ı z , ailelerimizden h a b e r s i z o uzak illere nasıl gi
deriz?
M e ğ e r , atlıların a r a s ı n a g i r e n bir b o z g u n c u , hepsinin
d ü ş ü n c e s i n i çelmişti :
— Budalalar, demişti. K a y m a k a m sizi karşılamak
için d e ğ i l , A n k a r a ' d a n v a g o n l a r a d o l d u r d u p A y d ı n c e p l ı e -
s i n e g ö n d e r m e k için t o p l a d ı .
464
 B u , g e r ç e k t e n de işleri b o z u c u , ç o k tehlikeli ve alçak­
ça bir p r o p a g a n d a idi. C e m a l beyle Kara M u s t a f a , b u n u n
böyle olmadığını anlatabilmek için s a b a h a dek dil d ö k ü p
mantık yürüttüler. Atlılar, s o n r a , g e r ç e ğ i anladılar ve kaç­
mayacaklarını anlatmak ü z e r e teker teker K u r ' a n ve na­
mus üzerine yemin ettiler.
Cemal bey, sabahleyin valiye y a z d ı ğ ı mektubun kar­
şılığını aldı. Ş ö y l e d i y o r d u :
— H e y e t , otomobillerle geliyor. Süvariler, otomobil­
leri izleyemez. H e m , heyetin birkaç g ü n g e c i k e c e ğ i anlaşı­
lıyor. Bu süre içinde A n k a r a ' d a g ö s t e r i l e r yapmak d a h a
u y g u n olur. Hemen geliniz!
C e m a l bey, atlıların başına g e ç e r e k A n k a r a ' y a yollan­
d ı . O r a y a v a r ı n c a , atlıları S a m a n p a z a r ı ' n d a k i hanlara yer­
leştirdi.
Hakkı Behiç beyin hastalığı y ü z ü n d e n Kayseri'de mo­
la vermek z o r u n d a kalan heyetin geciktiği üç g ü n içinde
C e m a l bey ve adamları ikişerli dizilerle atlarına binerek
her s a b a h şehrin içinde y ü r ü y ü ş l e r yaptılar. Halk, bu
g ö s t e r i l e r l e çok ilgilendi. Atlı dizileri, şehirdeki F r a n s ı z
ve İngiliz karargâhlarının ö n ü n d e n de g e ç i y o r d u . H ü k ü ­
met konağının avlusundaki ak ç a d ı r d a gönüllü d a y ı n ı n ku­
mandanı olarak boşuna bekleyip d u r a n M ü f t ü Rifat e f e n ­
diye bir tek gönüllü vermekten çekinen Ankaralılar, şim­
d i , bu atlı gösterilerden yüreklenmiş, kendileri de atla­
narak gezintilere katılmaya başlamışlardı. İngiliz-Fransız
askerlerinin karşısında ata binmeyi bile bir tehlike s a y a n
halkı büyüleyen tılsım, bu üç g ü n içinde kırıldı. Atlı dizi­
leri y ü r ü y ü ş e çıkarken S a m a n p a z a r ı ' n d a n hükümet kona­
ğ ı n a dek u z a n ı y o r d u .
Mustafa Kemal'in arkadaşlarının Aralık ayının yirmi
y e d i s i n d e A n k a r a ' y a v a r a c a ğ ı artık kesin olarak anlaşıl­
d ı ğ ı n d a n gerek Vali Y a h y a Galip b e y v e g e r e k s e A n k a r a
M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i , etekleri zil çalarak hazırlan­
maya başlamıştı. Y a h y a G a l i p , halkın valisiydi. Muhittin
Paşa'nın İstanbul'a kovulmasından s o n r a halk, Defterdar
Y a h y a G a l i p beyi vali s e ç m i ş t i . B u , küçük bir ihtilâldi.
O n u n vali vekili olmasıyla birlikte m a p u s a n e n i n demir ka-

465 3/F. : 30
pıları açılmış, bütün s i y a s a l ve adi s u ç l u l a r , kuvayı mil­
liye hizmetinde çalıştırılmak ü z e r e boşaltılmıştı. Ne v a r
k i b u n d a n ö n c e Vali Muhittin P a ş a , birçok y u r t s e v e r v e
kuvayı milliyeciyi p a d i ş a h düşmanı olarak İstanbul'a N e m ­
rut M u s t a f a Paşa mahkemesine yollamıştı.
Beri yanda daha ilk g ü n d e n beri S a m a n p a z a r ı ' n d a k i
N a k ş i b e n d i medresesinin küçük bir o d a s ı n d a M ü d a f a a y ı
Hukuk Derneği M ü f t ü Rifat Börekçi'nin b a ş k a n l ı ğ ı n d a ç a ­
lışıp d u r u y o r d u . D e r n e ğ i n üyeleri arasında H a c ı Atıf, Ç a -
y ı r o ğ l u Hilmi, Ö m e r M ü m t a z , K ü t ü k ç ü z a d e A l i . E k r e m
( E n g ü r ) beyler v a r d ı . B ü t ü n çabaları ö r g ü t ü n kazalara dek
yayılmasını sağlamak, b ü t ü n vilâyet sınırları içindeki köy
v e kasabaları bir a n ö n c e uyandırmak d ü ş ü n c e s i ü z e r i n d e
toplanıyordu.
B u günlerden bir g ü n , İstanbul hükümeti, k o v u l a n
Vali Muhittin Paşa'nın y e r i n e A n k a r a ' y a b a ş k a bir v a l i
g ö n d e r m e y e kalkınca. M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n i n b a ş ­
kanı M ü f t ü Rifat efendi, ş ö y l e bir şahlandı, s e r t bir çıkış
y a p a r a k Eskişehir'e dek gelmiş olan Damat Ferit'in v a l i ­
sini ters y ü z İstanbul'a d ö n d ü r d ü .

Ali F u a t Paşa'nın kolordusuyla M ü d a f a a y ı H u k u k ç u ­

ların devşirdiği küçük ulusal g ü ç l e r , batı c e p h e s i n d e d ö ­
v ü ş e n kuvayı milliyecilerin saflarına y o l l a n ı y o r d u .
A n k a r a jandarması, tam anlamıyla kuvayı miliyeci
olarak sımsıkı ç a l ı ş ı y o r ve M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r ı n s i l â h ­
lı g ü c ü n ü meydana getiriyorlardı.

Ali F u a t Paşa'nın 20. Kolordusuyla A n k a r a b ö l g e s i n i

g ü v e n l i ve güvenilir bir sığınak durumuna getirmesi, tem­
sil kurulunun b u r a y a yerleşmesi şansını y ü z d e y ü z g ü ç ­
lendirmişti. Eskişehir, K o n y a , S i v a s gibi şehirler, türlü
sakıncalarından d o l a y ı , merkez olmak şansını yitirmişti.
Ali Fuat P a ş a , Sivas'taki kumandanlar toplantısı bit­
tikten s o n r a , A n k a r a ' y a dönerken politik bir yatırım y a p ­
maktan çok güvenilir insanlar ve güvenli bir b ö l g e k a z a n ­
mak d ü ş ü n c e s i y l e ve M u s t a f a Kemal'in de direktif ve bil­
gisiyle Hacıbektaş'ta C e l e b i Cemalettin efendiyle birlikte
H a c ı Bektaş Veli'nin mezarını ve Bektaşi babası N i y a z i

466
e f e n d i y i de z i y a r e t etmiş, M u s t a f a Kemal'in z i y a r e t i n e bir
kapı a ç m ı ş t ı .
M u s t a f a Kemal v e a r k a d a ş l a r ı , ü ç üstü açık. e s k i -
p ü s k ü otomobil içinde H a c ı b e k t a ş ' t a n ayrılarak y e n i d e n
y o l a koyuldular. O t o m o b i l l e r d e n biri. Bala kazasının y o ­
lunda b o z u l d u . Karlı, b u z l u ve rüzgârlı bir g e c e d e bir s ı ğ ı ­
nak a r a y a r a k y o l a yakın B e y n a m k ö y ü n e gittiler. K ö y ü n
b ü t ü n köpekleri, y o i c u l a n sardığı halde bir tek e v i n kapı­
sı açılmadı ve bir tek kişi başını kapıdan ya da p e n c e r e ­
d e n uzatarak gelenlerin kim o l d u ğ n u s o r m a d ı v e ö ğ r e n ­
mek istemedi. S o n r a d a n kim olduklarını ö ğ r e n e n l e r de
onları konuk etmekten çekindiler. M u s t a f a Kemal ve ar­
kadaşları, g e r ç e ğ i n b u zalim kayasında başları v e d ü ş ü n ­
celeri sızlayarak başka bir ç a r e aradılar. Karanlık ve kar­
lı ufuklarında karanlık ve buzlu r ü z g â r l a r l a birlikte aç
kurtlar u l u y a n b u korkunç g e c e d e d ı ş a r d a kalamazlardı,
donabilirlerdi.

E n s o n r a , C e m a l bey adlı birinin b o ş k ö y o d a s ı n ı z o r ­

layarak açmak z o r u n d a kaldılar ve kuru t a h t a p e y k e l e r
ü z e r i n d e palto v e kaputlarına sarınarak bir c e p h e u y k u s u
u y u m a y a çalıştılar.
*
**
A n k a r a ve dolaylarında y a ş a y a n halkın e s k i d e n beri
bir töreleri v a r d ı . Önemli olaylar patlak v e r d i ğ i n d e , b ü t ü n
eli silâh tutan erkekler, atlanıp silâhlanarak m e y d a n a atı­
lırdı. Ö z e l bir giyim kuşam biçimleri de olan bu a d a m l a r a
A n k a r a efesi anlamına S e y m e n d e n i y o r d u . A n k a r a dolay­
larından s o n günlerde h e v e s l e n e r e k gelmiş, y a d a z o r l a
getirilmiş s e y m e n l e r y a y a l a r dışında, bin atlı çıkarabilmiş-
ti. H e p s i de s a v a ş a g i d e r gibi silâhlanmış, d ü ğ ü n e g i d e r
gibi süslenmişti. S e y m e n alayının b a y r a ğ ı ilkin U l u c a n l a r
yolundaki Sarı Ahmet'in kahvesinin ö n ü n e dikilmişti. « K a ­
lecik'ten Sülük, Zir'den Saraylı A h m e t , Y o z g a t ' t a n ( E l -
madağı) Yenişehirli Rıza, seymenieriyle Y u k a r ı y ü z ' ü n h a n ­
larına ç o k t a n inmişlerdi. H a n c ı Bahri Ç a v u ş , Y a ğ c ı ' n ı n
F e h m i . K a s a p Y a ş a r , G ü v e ç l i İbrahim» g ü n l e r d i r -hazır­
lanmaktaydılar.
467
 27 Aralık 1919 g ü n ü A n k a r a ' n ı n bir kar şeridiyle ç e v ­
rili dağları ü z e r i n d e n kış g ü n e ş i daha h e n ü z g ö r ü n m e ­
d e n « ö n d e bayrak, a r k a d a d a abdalların gümlettiği d a v u !
m a n g a s ı » , Ankaralıları y a t a ğ ı n d a n sıçrattı. « K a l e d e n a ş a ­
ğ ı d o ğ r u kopan b u fırtınaya A n k a r a tekkelerinin c e z b e
halindeki ş e y h ve dervişleri, ellerinde teberleri, kudümleri
ve defleri ile katılmışlardı. S e y m e n alayı, K a r a o ğ l a n ' a
inerken esnaf örgütleri ve kadını, erkeği, hastası-sağı ile
bütün halk, o n u n peşine d ü ş m ü ş t ü .
Alay, bugünkü Hava Kurumu'nun önünden o zaman
b o m b o ş , ç o r a k bir toprak olan Yenişehir'e d o ğ r u saptı.
O r a d a n b u g ü n k ü Millî S a v u n m a Bakanlığı'nın ö n ü n e geldi.
Bir bölük s e y m e n d e H a v a K u r u m u ö n ü n d e n i s t a s y o n a
d o ğ r u diziliyor, o r a d a n hükümete kadar d a okul ö ğ r e n c i ­
leri v e yine s e y m e n l e r y e r a l ı y o r d u . »
« A n k a r a M ü d a f a a y ı H u k u k u n d a n M ü f t ü Rifat B ö r e k ­
çi b a ş t a olmak ü z e r e , Şakir K ı n a c ı , Rasim S e r a t t a r , Â d e m -
z a d e Ahmet, Ratip A h m e t , Ali K ü t ü k ç ü o ğ l u M e h m e t H a -
nif ve T e v f i k B u l g u r l u » M u s t a f a Kemal'i karşılamaya
hazırlananların b a ş ı n d a b u l u n u y o r d u .
*
s*
1919 yılı Aralık ayının 27'nci g ü n ü saat on birde üç
ü s t ü açık a s k e r otomobili. Dikmen sırtlarında A n k a r a ' y ı
kuşbakışı g ö r e n e n y ü k s e k t e p e d e d u r d u . B u r a s ı A n k a r a -
K ı r ş e h i r y o l u n u n A n k a r a ' n ı n içine kıvrılan n o k t a s ı y d ı . Ü ç
otomobilde yüzleri s o ğ u k t a n morarmış birçok g e n ç v e
kalpaklı adam v a r d ı .
Ali Fuat P a ş a ile A n k a r a Vali Vekili Y a h y a G a l i p
b e y . onları yine açık bir otomobil içinde b u r d a b e k l i y o r d u .
« B i r i n c i otomobilde M u s t a f a Kemal P a ş a , H ü s e y i n Rauf,
v e A h m e t Rüstern beylerle Y a v e r Y ü z b a ş ı C e v a t A b b a s
b e y v a r d ı . İkinci otomobilde temsil heyetinin ö b ü r üyele­
r i S ü r e y y a , M a z h a r Müfit v e Hakkı B e h i ç b e y l e r l e kâtip­
ler y e r almışlardı. Ü ç ü n c ü otomobilde ü ç ü n c ü o r d u m ü ­
fettişliği k a r a r g â h ı n d a n p a ş a y a yoldaşlık etmiş olan Dok­
tor Binbaşı Refik ( S a y d a m ) , K u r m a y B i n b a ş ı H ü s r e v ( G e ­
rede) b e y l e r l e » başkaları y e r almıştı. M u s t a f a Kemal'in
otomobili y a k l a ş ı n c a d u r d u . Ali F u a t Paşa ile Y a h y a G a -
468
lip b e y , hemen otomobillerinden inerek o n a d o ğ r u ilerle­
diler. M u s t a f a Kemal de g ü l ü m s e y e r e k indi ve onlara doğ­
ru y ü r ü d ü . Ayaklarının altında g e c e l e y i n sertleşmiş olan
karlar g ı c ı r d ı y o r d u . M u s t a f a Kemal, onlarla sarılıp kucak­
laştıktan s o n r a , A n k a r a ' n ı n panoramasını g ö r m e k ü z e r e
y ü z ü n ü o y a n a çevirdi. A r a b a l a r ı n d a n inen h e r k e s , o n l a r ı n
ç e v r e s i n e toplanmış, A n k a r a ' n ı n karlar altında yitip gitmiş
g e r ç e k g ö r ü n ü ş ü n ü arıyorlardı. K a r d a n bir kuşak, A n k a ­
ra ç u k u r l u ğ u n u n kıyılarını ağartarak d o l a n ı y o r d u . M u s t a ­
fa Kemal baktı: Kendilerini karşılamaya g e l e n l e r , kara
bir şerit gibi karlı ve b o ş toprak ortasında kendisine en
yakın tepeden başlıyor, dolaşarak i s t a s y o n a iniyor, o r d a n
d a kıvrılarak hükümet konağına v a r ı y o r d u . G ö r ü n ü ş e g ö ­
re, karşıcıların sayısı kırk bine y a k l a ş ı y o r d u . Karlı bir
ş e h r i n yitik g ö r ü n ü ş ü n ü c a n l a n d ı r a n bu insan yığınları,
b u r a d a bir ruhun kaynağını M u s t a f a Kemal'e anlatmış
ve d o s t şehrin bu büyük g ö r ü n ü ş ü , o n u n içini sıcak d u y ­
g u l a r l a d o l d u r m u ş , gözlerini yaşartmıştı.
Ali F u a t P a ş a , hiç k o n u ş m a d a n bu anlamlı p a n o r a ­
mayı s e y r e d e n Mustafa Kemal'e o n u n düşlerini ürkütme­
mek isteyen saygılı bir s e s l e :
— A n k a r a ' y ı nasıl b u l d u n u z , p a ş a m ? d i y e s o r d u .
— C i d d e n fevkalâde, tebrik ederim. A n k a r a , g e r ç e k ­
t e n millî bir merkez haline gelmiş.
M u s t a f a Kemal'in bu s ö z l e r i , Ali Fuat P a ş a ' y a g ü n ­
lerdir, b u g ü n ü hazırlamak u ğ r u n a çektiği y o r g u n l u k l a r ı
u n u t t u r d u . Mustafa Kemal Paşa, karlar içinde e s m e r bir
insan seli olarak Ankara'nın içine d o ğ r u akan kalabalığı
göstererek :
— Karşıcı gelenleri bu s o ğ u k t a bekletmeyelim, d e d i .
Ali F u a t Paşa ile Y a h y a Gelip beyi kendi a r a b a s ı n a aldı.
O t o m o b i l l e r , y o k u ş a ş a ğ ı indiler. Biraz s o n r a , karışıcı ır­
mağının başına vardılar. M ü f t ü Rifat efendi. M ü d a f a a y ı
Hukuk üyelerinin başında y e r alıyor. Y a r b a y M a h m u t v e
k u r m a y başkanı Binbaşı Ö m e r Halis beyler, temiz ve par­
lak üniformalarıyla bu kalabalığı s ü s l ü y o r l a r d ı . M u s t a f a
K e m a l , otomobilden inerek hepsinin ayrı g a y r ı elini sıktı.
H e p s i n e teşekkür ederek hal hatır s o r d u . S o n r a , a r k a -

469
d a ş l a n y l a y e n i d e n otomobillerine binerek halkın ö n ü n d e n
a ş a ğ ı d o ğ r u inmeye başladılar. Ulusal atlı müfrezeleri
ö n ü n e geldiklerinde M u s t a f a Kemal hepsine :
— M e r h a b a , arkadaşlar! diye bağırdı. B ü t ü n s e y m e n
1er, bir a ğ z ı d a n :
— Merhaba, varol!
Haykırışıyla karşılık verdiler. M u s t a f a Kemal'in o t o ­
mobili, halk yığınlarının ö n ü n d e n g e ç e r k e n tam bir c o ş ­
kunluk kendini g ö s t e r i y o r ve b o ğ a z l a r ı y ı r t a r c a s ı n a çıkan:
« V a r o l , y a ş a ! » haykırışlarına :
— Siz de v a r o l u n , siz de y a ş a y ı n ! d i y e g ü r s e s i y l e
karşılık v e r i y o r d u .
M u s t a f a Kemal, y o l u n u s ü r d ü r ü r k e n karşıcılar da ar­
kasına takılıyor ve r ü z g â r gibi arabaların a r k a s ı n d a n ko­
ş u y o r l a r d ı . Kafile i s t a s y o n a d ö n e n yola g i r i n c e M u s t a f a
Kemal'le birlikte hepsi otomobillerinden inerek halkın
ö n ü n d e n y a y a n ilerlemeye başladı. İ s t a s y o n u n ö n ü n e v a ­
rıldığında, on binlerce kişinin orasını d o l d u r d u ğ u g ö r ü l d ü .
İngiliz v e Fransızlar, d u r g u n yüzleriyle o r d a s ı r a l a n ı y o r ,
kendilerine hiç de hayır g e t i r m e y e c e ğ i n i sezdikleri bu b ü ­
y ü k g ö r ü n ü ş ü , biraz d a ş a ş k ı n c a s e y r e d i y o r l a r d ı , y e r d e n
biter gibi biten bu silâhlı i n s a n kalabalığı, o n l a r ı n g ö z ü n ­
d e adamakıllı b ü y ü m ü ş e b e n z i y o r d u .
M u s t a f a Kemal'le yanındakiler, hep y a y a n olarak H a -
c ı b a y r a m Camii'ne dek gittiler, o r d a n da h ü k ü m e t kona­
ğı meydanına ulaştılar. B u r a y ı d o l d u r a n insan mahşeri
a r a s ı n d a n zorlukla g e ç e r e k içeri girdiler. H ü k ü m e t kona­
ğ ı n d a birer kahve içerek dinlendiler. M u s t a f a Kemal, hal­
kın kendisine g ö s t e r d i ğ i içtenlik ve yakınlıktan s o n kerte
h o ş n u t t u . E r z u r u m ' d a da K â z ı m Karabekir, a n c a k bu ka­
darını yapabilmişti :
— Y o r u l d u n u z mu, p a ş a m ?
Mustafa Kemal, kendisine gülerek b u s o r u y u s o r a n
Ali F u a t P a ş a ' y a :
— H a y ı r , hiç y o r u l m a d ı m , d e d i , hatta y o l y o r g u n l u ­
ğ u n u da unuttum.
Hükümet konağında bir kahve içimi dinlenen M u s t a ­
fa Kemal'le arkadaşları, Ali F u a t Paşa'nın k ı l a v u z l u ğ u n -

470
da ş e h r i n g ü n e y batısında bir t e p e üzerinde kurulmuş
olan « Z i r a a t M e k t e b i » n e gittiler. Bu k o s k o c a u z u n bir y a ­
pıydı. Ö n ü n d e n y o l , a r k a s ı n d a n Ç u b u k ç a y ı g e ç i y o r d u .
Temsil heyeti için burası hazırlanmıştı. M u s t a f a Kemal,
yukarı kata çıkınca tam karşıda kendisine çalışma odası
olarak ayrılmış v e d ö ş e n m i ş o d a y a gitti. Ö b ü r arkadaşlar
için de çalışma ve yatak odaları ayrılmıştı. Bürodaki s o ­
b a , belki d e s a b a h t a n beri y a n ı y o r d u . O d a sıcacıktı. M u s ­
tafa K e m a l , gözlerinin b ü t ü n d o s t ç a tatlılığıyla Ali F u a t
Paşa'nın g ö z l e r i n e baktı. B u gözlerdeki başlıca d u y g u ,
minnetti.

GÜNEYE KAYAN IŞIK

Bundan sonra asker oluşumuz,

artık eskisi gibi başkalarının
hırs ve şöhreti ve keyfi için de­
ğil, yalnız bu aziz toprakları­
mız içindir.
Mustafa Kemal

E n v e r Paşa'nın d ü ş ü n d ü ğ ü Kurtuluş S a v a ş ı için Kaf­

k a s y a ' y a y ı ğ d ı ğ ı s e ç m e o r d u birlikleri v e t o n l a r c a altın,
kendisi O d e s a ' d a n o r a y a y e t i ş i n c e y e dek yeni s a d r a z a m
M a r e ş a l A h m e t İzzet Paşa'nın b u y r u ğ u y l a kaldırılıp İstan­
bul'a g ö t ü r ü l m ü ş t ü . H i ç yenilmeden yenilmişlerin kaderini
p a y l a ş a n T ü r k s u b a y v e askerleri, içleri kan a ğ l a y a r a k bir
T ü r k ülkesi olan A z e r b e y c a n ' d a n ayrılmış v e tutsak T ü r ­
kiye'nin içine dağılmışlardı. A z e r b e y c a n ' d a k i T ü r k O r d u ­
s u n u n k u m a n d a n ı , E n v e r Paşa'nın kardeşi N u r i P a ş a ' y d ı .
A h m e t İzzet P a ş a , o r d u n u n ' terhisi ve silâhların bırakıl­
ması için Nuri Paşa'yı sıkıştırdığı halde o, b u n a kulak a s ­
mıyor, E n v e r P a ş a ' d a n d a h a ö n c e aldığı b u y r u ğ a g ö r e dav­
r a n a r a k o n u n gelişini beklemek istiyordu. H e n ü z , a ğ a b e y -
siyle ü z e r i n d e anlaştığı A n a d o l u ' n u n kurtuluş s a v a ş ı için
h i ç k i m s e y e bir ş e y s ö y l e m i y o r , o r d u n u n terhis edilmesini
ö n l e m e k işini b a ş k a nedenlere d a y a m a y a ç a l ı ş ı y o r d u : H e r

471
türlü belkiye karşı T ü r k milletinin elinde terhis edilmemiş
tam kadrolu bir ordu bulunmalıydı. Ne yazık ki İstanbul'­
da İngilizlerin sıkıştırması ve İzzet Paşa'nın uzak g ö r ü ş l ü
olmayışı y ü z ü n d e n N u r i Paşa'nın durumu n a z i k l e ş m e y e
başlamıştı. E n s o n r a , o r d u n u n terhisine razı o l d u y s a d a
b u n u n Kimi koşullar altında yapılmasını istemişti. H ü k ü ­
metin b u y r u ğ u n u uyguladıktan s o n r a salt, g ö n ü l l ü s u b a y
ve erattan bir birlik kurmaya karar vermişti. O r d u n u n
terhisiyle birlikte kendisiyle kalkıp yeni bir o r d u n u n ç e ­
k i r d e ğ i n d e g ö r e v almak isteyenleri ayırmaya başlamıştı.
G e r ç e k t e n b ü y ü k bir tehlike içine düşmüş olan y u r d u n en
karanlık g ü n l e r i n d e imdadına koşmaya hevesli pek ç o k
s u b a y v e er, N u r i Paşa'nın y a n ı b a ş ı n d a y e r almaya başla­
mışsa da A h m e t izzet P a ş a , İstanbul'dan tam terhis için
y ı r t ı n ı r c a s ı n a d i r e t i y o r d u . Ç ü n k ü , o da sırtında İngiliz ta­
b a n c a s ı n ı n s o ğ u k n a m l u s u n u d u y u y o r d u . İzzet Paşa'nın
A z e r b e y c a n ' d a k i o r d u y a yolladığı buyrukiar, s o n kerte
ş i d d e t l i y d i : T e r h i s b u y r u ğ u n u b e n i m s e m e y e n l e r e âsi g ö ­
z ü y l e bakılacağını ve haklarında o y o l d a işlem y a p ı l a c a ­
ğ ı n ı bildiriyordu. Bu d u r u m karşısında hiç kimse A z e r -
beycan'da güvenle çalışamazdı.
B u n u n ü z e r i n e , bütün kumandan v e s u b a y l a r , g ö r e v ­
lerini bırakarak b o y u n l a r ı bükük ve yüreklerinde ezilmiş­
liğin ve k ü ç ü l m ü ş l ü ğ ü n katran gibi t o r t u s u y l a İstanbul'a
g i d e c e k ilk v a p u r a binmek ü z e r e Batum'a yollanmışlardı.
İşte, B a t u m ' d a v a p u r b e k l e y e n b u asık v e ü z g ü n y ü z ­
lü s u b a y ve kalabalığı içinde iri yapılı, yakışıklı bir s u b a y
o l a n o r d u birinci y a v e r i Kılıç Ali beyle pek sevgili arka­
d a ş ı s ü v a r i y ü z b a ş ı s ı Salim bey de v a r d ı . O n l a r da öbür
s u b a y l a r gibi ü z g ü n v e şaşkın İstanbul'a v a r d ı k l a r ı n d a
d a h a çok şaşırmışlardı. O eski ve güzel şehir, artık T ü r k -
ten başka herkesindi. Bir T ü r k s u b a y ı , her sokak b a ş ı n d a
bin türlü ölüm tehlikesiyle karşılaşabilirdi. İzmir işgal
edilmiş, y e r y e r p r o t e s t o mitingleri başlamışsa da silâhlı
b i r direnme o l m a d ı k ç a bütün bunlar, bir ç o c u k a ğ l a m a ­
s ı n d a n ileri g e ç e m e z d i .
M u s t a f a K e m a l adı, işte tam bu sıralarda memleketin
uzak sisleri içinde bir kış g ü n e ş i gibi kızarmaya b a ş l a y ı n -

472
ca Kılıç Aİi'nin g ö z l e r i de her subayınki gibi o y a n a ' d o ğ r u
kalkıvermişti. E r z u r u m K o n g r e s i , büyük çalkantılar ve d a l ­
galanmalar yaparak kapanmış, daha b ü y ü ğ ü ve anlamlı­
s ı S i v a s K o n g r e s i , başlamıştı. B ü t ü n dünyanın g ö z l e r i o r -
d a y d ı . Birçok y u r t s e v e r , her türlü tehlikeye meydpn o k u ­
yarak S i v a s ' a k o ş u y o r d u .
Kılıç Ali bey, her g ü n b e r a b e r gezip dolaştığı kendisi
gibi bekâr süvari y ü z b a ş ı s ı Salim beyle anlaşmakta g e c i k ­
medi. Hazırlıklarını yaptılar. İlkönce askerlikten çekildi­
ler. Kılıklarını değiştirerek bir g ü n birlikte Yörük v a p u r u ­
na atladıkları gibi B a n d ı r m a ' y a yollandılar. Mustafa K e ­
mal'e gideceklerdi. Ö t e s i y o k t u . V a p u r kalkıncaya dek y a ­
kalanmak korkusuyla geçirdikleri ö l d ü r ü c ü yürek ç a r p ı n ­
tısını ömürleri o l d u k ç a unutmayacaklardı. Allah'tan kl
B a n d ı r m a , henüz itilâf devletlerince işgal altına alınma­
mıştı.
Bandırma'da, İstanbul'da görmedikleri bir ulusal ruh
e s i y o r d u . Bunu ilk adımda duymuşlardı. G ö r ü ş t ü k l e r i b ü ­
tün s u b a y l a r , umutluydu. Silâh bulduktan s o n r a , e v v e l A l ­
lah her ş e y yapılabilirdi. E g e bölgesinde yiğit s u b a y l a r l a
el ele v e r e n z e y b e k ve efelerin dişinden tırnağına dek s i ­
lâhlı d ü ş m a n karşısında gösterdikleri destan k o n u s u y i ­
ğitlikler gerideki bütün s u b a y l a r ı canlandırmış, o n l a r d a
y e n i yiğitlik düşleri u y a n d ı r m a y a başlamıştı.
Kılıç Ali beyle Salim b e y , Bandırma'daki 14. K o l o r d u
s u b a y l a r ı arasında ancak üç-dört saat kalabildiler. F r a n ­
sızların işlettiği trene g ü ç l ü k l e bindiler. Ş u n d a n ki F r a n ­
sızlar, T ü r k y o l c u l a r a çok g ü ç l ü k çıkarıyorlardı.
**
G e c e n i n bir vaktinde Balıkesir'e vardılar. Hiç tanıma­
dıkları bir ş e h r e g e c e y a r ı s ı inişlerinin tatsız d u y g u l a r ı
içinde istasyonu sıkıca kontrol altında bulunduran kuva­
y ı milliye polisiyle y ü z y ü z e geldiler. T ü m e n kumandanı
A l b a y Kâzım ( Ö z a l p ) beyi g ö r m e y e geldiklerini s ö y l e d i ­
ler. Allah'tan O s m a n Z a d e Hamdi bey de i s t a s y o n d a bulu­
n u y o r d u . Polise, kendilerini ü z m e d e n Kâzım beyin k a r a r '
g â h ı n a götürmelerini s ö y l e d i . Ş e h r e vardıklarında her y a ­
nı kapalı buldular. El ayak çekilmişti. Balıkesir halkı kim
473
bilir kaçınca u y k u l a r d a y d ı . K â z ı m beyin k a r a r g â h ı n a v a r ­
dıklarında onu bir lâmba ışığında basit ve k o n f o r s u z bir
o d a d a bir haritanın ü z e r i n e eğilmiş buldular. Kendilerini
tanıttılar, amaçlarını anlattılar, söyleştiler. Kendilerine
g ö s t e r i l e n bir y e r d e t a v ş a n u y k u s u n a yattılar. Ertesi ak­
ş a m , kumandcna v e d a ederek - Eskişehir'e yollandılar.
Marmaris'e v a r d ı k l a r ı n d a burdaki kimi g e n ç l e r ken­
dilerini burda yeni kurulmuş olan c e p h e n i n kumandanıyla
tanıştırmak istediler. O g e c e , b u c a k m ü d ü r ü n ü n e v i n d e
konuk edildiler. G e c e y a r ı s ı n a d o ğ r u b u e v e u z u n b o y l u ,
kalpaklı, gözlüklü, kısa sakallı ve düşük kara bıyıklı, g ö ğ ­
s ü n d e fişek yüklü çifte a r m a ve elinde bir m a v z e r l e bir
a d a m çıkageldi: Bu y e n i A k h i s a r milis alay kumandanı
M a h m u t Celâl ( B a y a r ) b e y d e n başkası değildi. S a b a h a
d e k memleketin d e r t l e r i n d e n , M u s t a f a Kemal'den v e c e p ­
h e l e r d e n konuştular.
O r d a n Salihli c e p h e s i n e , Ethem beyin k a r a r g â h ı n a
v a r a n yolcular, b u r d a d ö r t g ü n konuk edildiler. B u r d a n
A f y o n k a r a h i s a r ' a yollandıklarında A n k a r a ' n ı n kapısında
tehlikenin b a ş g ö s t e r d i ğ i n i g ö r d ü l e r . Ş u n d a n ki Ali F u a t
P a ş a kuvvetleriyle E s k i ş e h i r v e A f y o n ' d a k i İngiliz tabur­
ları a r a s ı n d a s a v a ş a v a r a b i l e c e k bir gerginlik başlamıştı.
A l i F u a t Paşa. İngilizleri bu b ö l g e d e n atmak kararıyla
k u v a y ı milliye kumandanı g i y n e ğ i içinde S i v r i h i s a r ü z e ­
r i n d e n Eskişehir'e inmeye h a z ı r l a n ı y o r d u . İngilizler, ku­
v a y ı milliyecilerin k o r k u s u y l a Eskişehir'e kuş u ç u r m u y o r -
lardı. Kılıç Ali b e y l e Salim b e y , edindikleri sahte kimlik
kâğıtlarıyla Eskişehir'e girdiler.

E s k i ş e h i r halkını s e v i n ç içinde buldular. O n l a r o r a y a

a y a k atmadan pek az ö n c e ş e h i r Aii Fuat Paşa'nın politik
baskısıyla kurtulmuştu. İki a r k a d a ş , b u r d a da birkaç g ü n
kaldıktan s o n r a , d ö r t g ü n l ü k çetin bir y o l c u l u k y a p a r a k
A n k a r a ' y a vardı. A n k a r a ' d a 20. tümen k u m a n d a n vekili
M e h m e t beyle g ö r ü ş t ü l e r .
Ali Fuat Paşa, henüz c e p h e d e n dönmemişti. A n k a r a ' - ,
y a varışlarının ikinci g ü n ü , kumandan d a yenmiş olarak
c e p h e d e n dönmüştü. M a h m u t b e y (Şehit), onları kuman-

474
d a n l a tanıştırdı. Ali F u a t P a ş a , onları içten v e k a r d e ş ç e
k a b u l etti :
— B e n de S i v a s ' a g i d e c e ğ i n , bir iki g ü n b e k l e y i n ,
b e r a b e r gidelim, d e d i .
O da Sivas'taki y ü k s e k kademedeki k u m a n d a n l a r
toplantısına çağrılmıştı. Beklediler.
İki g ü n s o n r a , t e p e d e n tırnağa silâhlı bir atlı müfre­
z e n i n eşliğinde S i v a s ' a d o ğ r u y o l a dizildiler. Y o l c u l a r a r a ­
s ı n d a Ali F u a t . P a ş a , Hakkı B e h i ç b e y , p a ş a n ı n y a v e r i
S a i m b e y , bir de kendileri v a r d ı .
Kafile, Ekim ayının 28 inci g ü n ü S i v a s ' a v a r d ı . V a k i t
g e c e yarısıydı. Doğruca «Sultani Mektebi»ndeki karargâ­
h a gittiler. Ş e h i r d e g e c e y a r ı s ı h o r o z l a r ı ö t ü p d u r d u ğ u
halde k a r a r g â h hâlâ uyanıktı. O d a l a r d a n ışıklar s ı z ı y o r ,
k o n u ş m a sesleri g e l i y o r d u . A ş a ğ ı d a , şehir, k o r k u n ç bir ka­
ranlık içinde u y u y o r d u .
Kılıç Ali beyle a r k a d a ş ı Salim b e y , k a p ı d a n içeri ilk
g i r d i k l e r i n d e hemen karşıya konmuş bir k a r a t a h t a d a te­
beşirle yazılmış ş u yazıları g ö r d ü l e r : K u r u f a s u l y e , pilav,
ü z ü m hoşafı. B u liste, ağızlarını s u l a n d ı r d ı . K a r a r g â h
halkının da akşam y e m e ğ i olarak b u n l a n y e d i ğ i anlaşılı­
y o r d u . Nitekim biraz s o n r a o n l a r d a b u y e m e k l e r d e n d o y a
d o y a yediler, yollarda kurt gibi acıkmışlardı. M u s t a f a Ke­
mal, kendi o d a s ı n d a , Rauf, M a z h a r Müfit, V a n V a l i s i H a y ­
d a r , Ö m e r M ü m t a z , İbrahim S ü r e y y a b e y l e r l e birlikte bir
konuyu tartışıyordu.
R u ş e n E ş r e f b e y l e A h m e t Rasim b e y i n o ğ l u M a z l u m
b e y , bir o d a d a y a z ı işleriyle u ğ r a ş ı y o r l a r d ı . Y a v e r M u z a f ­
f e r b e y v e Hayatî b e y l e r , bir başka o d a d a ş i f r e kapamak,
şifre a ç m a k işine dalmış gitmişlerdi.
T o p l a n t ı bittikten s o n r a , M u s t a f a K e m a l , y e n i g e l e n ­
leri g e c e y a r ı s ı n d a n s o n r a okulun alt katındcki kapıya
y a k ı n ç o k sade d ö ş e n m i ş bir o d a d a kabul etti. O n l a r a kar­
ş ı ç o k içten d a v r a n d ı . S o s y e t e s a l o n l a r ı n d a n g e l m e bir
i n s a n gibi e n y ü k s e k nezaket kurallarıyla o n l a r ı h a y r a n
bıraktı. S ı r t ı n d a , E r z u r u m ' d a giydiği o ünlü jaketatay, b a ­
s ı n d a da sarışın y ü z ü n ü renklendiren o ünlü f e s v a r d ı .
Kılıç Ali b e y l e kabul edilenler a r a s ı n d a Hakkı B e h i ç
oeyle birlikte Demirci M e h m e t Efe'nin c e p h e d e n g ö n d e r ­
diği bir kurul da v a r d ı . Bu kurul, Mustafa Kemal'e a r m a ­
ğ a n olarak g ü m ü ş işlemeli pek güzel bir parabellum t a ­
b a n c a ile birlikte Demirci M e h m e t Efe'nin selâmlarını da
getirmişti. M u s t a f a Kemal, c e p h e üstüne o n l a r d a n u z u n
u z u n bilgi aldıktan s o n r a kurul üyelerini yatıp dinlenme­
ye gönderdi.
Hakkı B e h i ç beyin de katıldığı s ö y l e ş i d e Kılıç Ali
b e y l e Salim b e y , şafak s ö k ü n c e y e dek M u s t a f a Kemal'in
s o r u l a r ı n ı yanıtladılar ve o n u n tatlı sözlerini dinlediler.
T a Şişli'deki e v d e n b a ş l a y a n s e r ü v e n , S a m s u n , A m a s y a ,
S i v a s , E r z u r u m , y e n i d e n S i v a s derken u z a y ı p gitmişti.
C e p h e s a v a ş ı n d a n b e t e r o l a n b u çekişmeli v e tehlikeli
g ü n l e r i n ö y k ü s ü konukları s o n kerte ilgilendirmişti. O n u
h a y r a n h a y r a n dinliyorlar, saatların nasıl g e ç t i ğ i n i a n l a ­
mıyorlardı.
P e n c e r e l e r d e n h o r o z sesleriyle karışarak g i r e n mas­
mavi şafak, s a b a h ı n yaklaştığını anlatmış olacaktı ki M u s ­
tafa K e m a l , konuklarını d a h a çok u y k u s u z bırakmak is­
temedi, onları y a t m a y a g ö n d e r d i . Bir d e r s h a n e d e kendile­
r i n e kurulan karyolalara u z a n ı p kulaklarında hâlâ M u s t a ­
fa Kemal'in tatlı sesi u ğ u l d a r ve mavi g ö z l e r i ılık bir su
gibi dalgalanırken deliksiz bir y o l c u u y k u s u n a daldılar.
*
**
Kılıç Ali beyle Y ü z b a ş ı Salim bey, temsil heyetinin
y a n ı n d a , g ö r e v a l ı n c a y a dek, dört-beş g ü n a n c a k kaldı­
lar. Z a t e n S i v a s ' t a kalmaya değil başlamış o l a n d ö v ü ş t e
bir g ö r e v almaya gelmişlerdi. İstedikleri g ö r e v de o n l a r a
verilmekte gecikmedi. M u s t a f a Kemal, Kılıç Ali b e y l e ar­
kadaşı Salim b e y e M a r a ş v e Antep'in F r a n s ı z l a r d a n kur-
i a r ı l m a s ı g ö r e v i n i v e r d i . Kılıç Ali'nin adı g ü z e l d i . Halk a r a ­
s ı n d a iyi giderdi. Salim'in b a ş ı n a da bir « Y ö r ü k » adı t a ­
karak ona da « Y ö r ü k S a l i m » dedi ve Salim adı da Selim'e
ç e v r i l d i . O n l a r ı n , işgal altındaki Kilikya sınırlarında ö r g ü t
y a p a r a k a ş a ğ ı d o ğ r u kaymalarını salıkladı. Z a t e n oralar­
d a kımıldamalar başlamıştı. Kılıç Ali v e Y ö r ü k Selim o r a ­
y a temsil heyetinin v e M u s t a f a Kemal'in temsilcisi o l a ­
c a k g i d e c e k , o r d a b a ş l a y a n kımıldamaları m e r k e z e b a ğ -
476
layacaklardı. B ö y l e c e ö z g ü r l ü k ocakları körüklenmiş, hor­
landırılmış ve hızlandırılmış olacaktı.
Kılıç Ali b e y l e Y ö r ü k Selim, Kilikya'nın ve g ü n e y il­
lerinin kapısı olan K a y s e r i ' y e gittiler. O r d a k i kuvayı mil­
liyecilerin yardımıyla ç o ğ u Pındrbaşılı yirmiye yaklaşık
kuvayı milliyeci a r k a d a ş edindiler. Hepsi de atlı ve silâh­
lıydı. B a ş l a r M u s t a f a Kemal gibi kalpaklı, g ö ğ ü s l e r i ar­
malıydı. O r d a n Elbistan'a gittiler, geçtikleri yollarda ku­
v a y ı milliyeci y u v a l a r v e sığınaklar bırakarak g ü n e y e d o ğ ­
ru ilerlediler. 21 Kasım 1919'da Pazarcık'a vardılar. M a -
raş'ta direnmeyi y ö n e t e n l e r i n lideri olan A r s l a n beyi g ö ­
rüşmek ü z e r e P a z a r c ı k ' a çağırdılar. Pazarcık, M a r a ş do­
ğuşunun rahatça yönetilebileceği elverişli bir y e r d i . Kı­
lıç Ali beyle arkadaşı Y ö r ü k Selim, A r s l a n bey ve a r k a ­
d a ş l a r ı n d a n M a r a ş ' ı n şimdiki durumu üzerinde bütün ay­
rıntılarıyla g e r e k e n bilgiyi aldılar. M a r a ş da b u g ü n l e r d e
patlamak üzere b u l u n a n bir volkan gibiydi. O l a y l a r , o
denli gelişmişti :
F r a n s ı z l a r d a n ö n c e İngilizler ilk atılımda A d a n a ' y ı ,
A n t e p ' i , Urfa'yı i ş g o ' etmişler, Maraş'ı işgal etmek ü z e r e
y ü r ü y ü ş e g e ç m i ş l e r d i . O n l a r ı n geldiğini g ö r e n Maraşlılar,
hemen d a v r a n a r a k ilk sabotajı yapmış, Pazarcık-Narlı kö­
y ü arasındaki A k s u k ö p r ü s ü n ü yıkıvermişlerdi. Ö t e y a n ­
d a n . İngilizlerin M a r a ş ' a d o ğ r u y ü r ü y ü ş e geçtiklerini ö ğ ­
r e n e n Maraşlı Ermeniler, önlerindeki b a n d o n u n çaldığı
c o ş k u n ve kışkırtıcı marşlar ve havalara ayak u y d u r a r a k
İngilizlere karşıcı çıkmak ü z e r e yollara dökülmüşlerdi.
İngilizler, safları a r a s ı n d a İngiliz üniforması giydiril­
miş pek çok E r m e n i delikanlısıyla Şehadil y ö n ü n d e n ş e h ­
re g i r e r k e n Ermeniler, çılgın gibi gösteriler yapmışlardı.
15 Ekim 1919 da İngilizlerin, yerlerini F r a n s ı z l a r a bı­
r a k a c a ğ ı haberi işitildi. M a r a ş halkı. Ulu C a m i ' d e y a p t ı ­
ğı b ü y ü k ve c o ş k u n bir mitingte, eli kulağındaki F r a n s ı z
işgalini p r o t e s t o ederek ilk adımını attı.
Ne v a r ki, F r a n s ı z sömürgecileri kös dinlemiş i n s a n ­
lardı. O t u z üç haftalık işgalden s o n r a , İngilizler çekilip
gittiler; 25 Ekim 1919 g ü n ü Y ü z b a ş ı J u l i e , b u y r u ğ u n d a k i
iki bin kişilik kuvvetle M a r a ş ' a girdi. C i z v i t papazları o n -

\
lan b a n d o ile Karşıladı. E r t e s i g ü n , beş y ü z C e z a y i r l i ile
d ö r t y ü z Ermeni askeri d a h a geldi. Ermeni askerlerinin
geldiğini g ö r e n M a r a ş l ı E r m e n i hemşehriler, s o n s u z s e ­
vinçlerinin arasında buran-ıı bir T ü r k şehri o l d u ğ u n u u n u t ­
tular. Fransızlarla birlikte g e l e n dört y ü z Ermeni a s k e r i ,
yerli Ermenileri ç ı ğ ı r ı n d a n çıkartmakta büyük bir e t k e n
o l d u . Ermeniler, hemen o g ü n hükümet konağı ö n ü n e
v a r ı p T ü r k n ö b e t ç i s i y l e eğlendiler, bir posta müvezziini
iyice dövdüler. Bir g ü n , U z u n o l u k hamamının ö n ü n d e mey­
d a n a gelen bir olay, y a b a n c ı l a r l a Maraşlıları b i r d e n b i r e
b ü t ü n güçleriyle karşı karşıya getirdi.
Hamamın tam karşısında bir s ü t ç ü dükkânı v a r d ı . B u
dükkânı kırk beş y a ş l a r ı n d a , kırçıl sakallı, kimsenin etli­
s i n d e , s ü t l ü s ü n d e g ö z ü o l m a y a n bir a d a m c a ğ ı z işleti­
y o r d u . Cılız yapılı bir a d a m olan bu dükkân sahibini her­
kes, asıl adını unutmuş olarak S ü t ç ü İmam diye ç a ğ ı r ı ­
y o r d u . H a c c a d a gittiğinden a y r ı c a ona H a c ı İmam d a d i ­
y o r l a r d ı . S ü t ç ü İmam, h e r Allah'ın g ü n ü atının her iki y a ­
nına astığı k o c a m a n g ü ğ ü m l e r l e yakın köylere g i d i y o r ,
süt doldurarak getirdiği bu güğümleri boşaltıp yine köyle­
r e y o l l a n ı y o r d u . S u katılmamış g ü z e l sütleri v e y a ğ l ı y o ­
ğurtları kapışıldığından imam, her g ü n köylere gitmek
z o r u n d a kalıyordu. O n u n a y r ı c a bir g ö r e v i daha v a r d ı :
Karşıdaki küçük c a m i d e imamlık da e d i y o r d u İşte, S ü t ç ü
İmam diye adlandırılışın asıl nedeni de b u y d u
S ü t ç ü İmam, F r a n s ı z askerinin şehre girdiğinin ikin­
ci g ü n ü , dükkânda işleriyle uğraşırken sokakta bir g ü r ü l ­
tü işitti. Karşı hamamdan çıkıp evlerine dönmekte o l a n
üç çarşaflı ve peçeli T ü r k kadınıyla onların b o h ç a s ı n ı ta­
ş ı y a n bir oğlan ç o c u ğ u , ü ç Ermeni askerinin saldırısına
uğramıştı. Silâhlı ve s ü n g ü l ü üç kişilik d e v r i y e , kadınla­
rın hamamdan çıktığını g ö r ü n c e yanlarına sokulmuş ve
içlerinden biri kadınlardan birinin peçesini açmak istemiş­
ti. Kadınla asker itişip d u r u r k e n , erkek ç o c u k , elindeki
b o h ç a y ı bir y a n a fırlatarak hemen askerin bacaklarına bfr
dalış yapmıştı. Karşı k a h v e d e kâğıt o y n a y a n Maraşlı bir­
k a ç erkek, yerinden fırladığı gibi kadınlarla ç o c u ğ u n y a r ­
dımına koşmuştu. İşte, tam bu sırada elinde t a b a n c a s ı y l a

478
s o k a ğ a fırlayan S ü t ç ü İmam, tetiğe d o k u n u n c a k a d ı n c a ­
ğ ı z ı n p e ç e s i n i a ç m a y a çalışan, askerin bir çığlık k o p a r a r a k
y e r e y u v a r l a n d ı ğ ı g ö r ü l d ü . S a ğ kalan iki a s k e r , tabanları
kaldırarak karargâha d o ğ r u kaçtı.
S ü t ç ü İmam, hemen b o ş güğümlerini atının terkisi­
ne attı, kendisi de ü s t ü n e atlayarak A h ı r d a ğ l a r ı ' n ı n y o l u ­
nu tuttu.
S ü t ç ü İmam, artık, M a r a ş ' a y a p ı l a c a k g e n e l T ü r k s a l ­
dırısına dek ş e h r e d ö n m e y e c e k t i .
S ü t ç ü İmam'ın, kötü y a b a n c ı y a ilk k u r ş u n u y a p ı ş t ı r ­
dığı g ü n , tarih o l m u ş t u : 31 Ekim 1919.
B u tarihten s o n r a , o l a y l a r birdenbire kızışmış v e hız­
lanmıştı. Ermeniler, öldürülen Ermeni a s k e r i için b ü y ü k
bir c e n a z e töreni yaptılar v e b u o l a y d a n s o n r a . S ü t ç ü
İmam'ın yakın ve akrabalarını o r t a d a n kaldırmanın y o l u ­
n u tuttular. O n u n dayısının o ğ l u Kadir'i bir g ü n p u s u y a
d ü ş ü r ü p yakaladılar; kulaklarını, b u r n u n u v e birçok d u y ­
g u l u yerlerini keserek s o n s u z bir işkence ve s a d i z m l e ö l ­
d ü r d ü l e r . B u n u n , p e ş i n d e n bir E r m e n i n i n , N a s ı r o ğ l u M e h -
med'in b o y n u n a bir pala sallayarak kellesini u ç u r m a k ola­
y ı g e l d i . Bir T ü r k polisini yaraladılar. Ç ö m e z o ğ l u M e h m e t
H a y d a r ' l a A h m e t oğlu M e h m e d ' i kışlanın y a n ı n d a s ü n g ü -
leyerek delik deşik ettiler. M u h a c i r A l i o ğ l u M u s t a f a ' y ı
D u a ç ı n a r ı denen y e r d e k o y u n gibi b o ğ a z l a d ı l a r . C i c e k l i ' -
d e n  ş ı k M u s t a f a o ğ l u Ö k k e ş ' i kurşunla kalbura ç e v i r ­
diler. B a h t i y a r mahallesinden çiftçi H a b i p o ğ l u Ali'yi bir
b o m b a savurarak p a r a m p a r ç a ettiler.
Bu olaylar, T ü r k l e r i n gözlerini açmıştı. H e r k e s , bir
m a v z e r , bir t a b a n c a edinmenin y o l u n a b a k ı y o r d u . B a ş k a
türlü kurtuluş ç a r e s i olmadığını anlamışlardı. F r a n s ı z ku­
m a n d a n ı , depolardaki bütün silâhları Ermenilere dağıt­
tı. H e r iki y a n da bu işten s o n r a , ateş alacak d u r u m a g e l ­
mişti. K o r k u n ç bir olayın patlak vermesini önlemek üze­
re y i n e , Fransız kumandanı, Ermenilerin T ü r k mahallele­
rine g e ç m e s i n i y a s a k l a d ı .
Ermeniler, büyük bir o l a y çıkararak b ü t ü n T ü r k l e r i
M a r a ş ' t a n süpürmek v e şehri h e m e n c e c i k B ü y ü k Erme­
nistan'ın şehirlerinden biri d u r u m u n a getirmek Istiyorlar-

479
4 l . Ş e h r i n g ü v e n l i ğ i n i b o z m a k amacıyla birçok g e c e l e r
T ü r k mahallelerine d o ğ r u r a s t g e l e kurşun yağdırdılar. B u n ­
d a n d a bir ş e y ç ı k m a y ı n c a O s m a n i y e ' d e k i F r a n s ı z a s k e r i
mutasarrıfını M a r a ş ' a çağırdılar. G o u v e r n e u r militaire A n ­
d r é , onları ç o k ç a y a l v a r t m a d ı ; dertlerini dinlemek v e M a -
raş'taki F r a n s ı z g ü c ü n ü denetlemek üzere arkasına pek
ç o k s a y ı d a silâhlı v e silâhsız Ermeni takarak M a r a ş ' a
d o ğ r u y o l a çıktı.
K u m a n d a n A n d r é , 27 Kasım 1919 Ç a r ş a m b a g ü n ü
ş e h r i n ç o k uzaklarında, A k s u k ö p r ü s ü n ü n bile ilerisinde
ellerinde F r a n s ı z - E r m e n i bayrakları bulunan Ermeni kar­
ş ı c ı yığınlarıyla karşılandı.
Ç e v r e s i n d e k i kalabalık Ermenilerle hükümet k o n a ğ ı ­
nın ö n ü n e g e l e n K u m a n d a n A n d r é , içeri girmek istedi.
K a p ı d a s ü n g ü l ü bir T ü r k n ö b e t ç i s i vardı. B u , G o l l ü kö­
y ü n d e n Y u s u f Ç a v u ş ' t u . Askerî mutasarrıfın a r k a s ı n d a n
b i r y ı ğ ı n silâhlı Ermeninin de içeri dalmaya h a z ı r l a n d ı ­
ğını g ö r ü n c e tüfeğini o n l a r a ç e v i r d i :
— Yalnız, kumandanla t e r c ü m a n içeri girebilir, baş­
kaları bir adım atarsa v u r u r u m ! diye bağırdı. Belki de
h ü k ü m e t konağını ele g e ç i r m e k üzere içeri girmek iste­
y e n yığınla Ermeni fedaisi oracıkta kalakaldı. Yalnız A n d r é
ile t e r c ü m a n , mutasarrıf A t a beyle görüşmek ü z e r e içeri
girdi.
M a r a ş ' ı n Ermeni hemşehrileri, akşama dek kaplarına
sığamadılar. G o u v e r n e u r ' ü n gelişiyle burda çok önemli
o l a y l a r ı n g e ç e c e ğ i n e v e ideallerine biraz d a h a y a k l a ş a ­
c a k l a r ı n a inanıyorlardı. O s m a n l ı meclisi mebusanı üyele­
r i n d e n eski m e b u s H ı r l a k y a n A g o p , evini v e s o f r a s ı n ı e n
g ü z e l yemekler, içkiler, ç i ç e k l e r ve kızlarla donatmış. K u ­
m a n d a n A n d r é ' y e felekten bir g e c e çaldırmak ü z e r e p a r ­
lak bir ş ö l e n hazırlamıştı. Artık, bu ş ö l e n d e n s o n r a da
M a r a ş , B ü y ü k Ermenistan'ın bir parçası o l m a z s a a y ı p
olurdu.
A a l a t u r k a - a l a f r a n g a s a z sesleri konaktan dışarı taşı­
y o r , T ü r k hemşehrilerin g e r g i n sinirleri üzerinde h e r melo­
d i , b a l y o z etkisi y a p ı y o r d u . E s m e r v e eğitimli, kültürlü E r ­
meni kızları, kumandanı b a ş t a n çıkarmak i s t e r c e s i n e g i -

480
y i n m i ş kuşanmış, birer A v r u p a kadını zariflik ve inceli­
ğ i y l e türlü dillerde k o n u ş u y o r , p i y a n o , gitar, mandolin ç a ­
lıyor, batı müzik kültürünün en g ü z e l parçalarını kolay­
lıkla dile getiriyorlardı. S o f r a d a hindi, tavuk, bıldırcın,
keklik, çulluk, y a b a n ö r d e ğ i kızartmaları, yağlı b o y a bir
n a t ü r m o r t resminin z e n g i n l i ğ i n e m e y d a n o k u r c a s ı n a bol
v e ustalıkla hazırlanmıştı. T ü r l ü şaraplarla hurma v e ü z ü m
rakıları s o f r a d a g ö z l e r i ısıtarak b o y v e r i y o r d u . K a v u n ,
k a r p u z , ü z ü m v e türlü yemişler, ç e v r e s i n d e pek ç o k d a ­
vetlinin toplandığı masaların üstünü b o y d a n b o y a s ü s ­
lüyordu.
G ü z e l Ermeni kızları a r a s ı n d a O s e f ' i n kızı V i r j i n i , her­
kesin g ö z l e r i n i ü z e r i n e ç e k e n bir g ü z e l l i k t e y d i . G ü z e l l i ­
ğ i n d e n başka kültüründen d o l a y ı bir kişiliği d e o l d u ğ u g ö ­
z e ç a r p ı y o r d u . D u r m a d a n A n d r é ile ilgileniyor, b ö y l e c e
ç o k önemli bir g ö r e v y a p m a k t a o l d u ğ u a n l a ş ı l ı y o r d u .
G r a m o f o n o y n a k bir d a n s h a v a s 1 ç a l m a y a başlamış­
tı. Adamakıllı içmiş o l a n k u m a n d a n , iki y a n a y a l p a v u r a ­
rak d e m i n d e n beri y e r gibi g ö z l e r i n i diktiği Virjini'ye d o ğ ­
r u ilerledi. K a r ş ı s ı n d a d u r a r a k r e v e r a n s y a p t ı . G e n ç kız,
s u b a y ı n uzattığı ele t u t u n a r a k koluna girdi ve s a l o n u n or­
t a s ı n a d o ğ r u y ü r ü d ü . V i r j i n i , s a r h o ş kumandanı d a n s e d e r
gibi y ö n e t e r e k M a r a ş Kalesi'nin iyice g ö r ü n d ü ğ ü p e n c e r e ­
nin ö n ü n e g ö t ü r d ü . Kalede k o c a m a n bir T ü r k b a y r a ğ ı dal­
galanıyordu. Hiç dinmeyen poyraz, onu dalgalandırıyor ve
g e r g i n t u t u y o r d u . Virjini başının bir d a v r a n ı ş ı y l a kuman­
dana onu gösterdi :
— Kumandanım, bu kalede şu T ü r k b a y r a ğ ı d a l g a l a n ­
d ı k ç a b e n sizinle d a n s e d e m e m ! dedi. K u m a n d a n A n d r é ,
emir subayını çağırtarak ona şu buyruğu verdi :
— Y a r ı n s a b a h kalktığımda şu T ü r k b a y r a ğ ı n ı n y e ­
rini F r a n s ı z b a y r a ğ ı alacaktır.
O z a m a n Virjini, A n d r é ' n i n g ö ğ s ü n e y a s l a n a r a k sa-
a t l a r c a çılgınlar gibi d ö n ü p d u r d u . F r a n s ı z b a y r a ğ ı n ı n y e ­
lini de elbette pek y a k ı n d a Ermeni b a y r a ğ ı alacaktı.
O g e c e , F r a n s ı z kumandanının emir s u b a y ı , y a n ı n a
b i r y ı ğ ı n silâhlı alarak kaleye çıktı v e o r a d a k i b e ş T ü r k
a s k e r i n i b i r k e n a r a iteleyerek T ü r k b a y r a ğ ı n ı indirtti v e
481 3 / F . : 31
o n u n y e r i n e F r a n s ı z b a y r a ğ ı n ı çektirdi. O r a d a n u z a k l a ş t ı ­
rılan b e ş T ü r k askeri, hemen T ü r k mahallelerine inerek
d u r u m u anlattılar.
28 Kasım 1919 s a b a h ı , evlerinden dışarı u ğ r a y a n M a -
raşlı T ü r k l e r , h e r z a m a n T ü r k b a y r a ğ ı n ı n dalgalandığı
b u r ç t a ü ç renkli F r a n s ı z b a y r a ğ ı n ı n dalgalandığını g ö r ü n ­
c e b i r h o ş oldular. Şaşkınlıkları g e ç i n c e öfkelendiler,
s o n r a d a öfkeleri g a z a b a d ö n d ü . B u olay. h e r k e s gibi bir
a y d ı n kişiyi A v u k a t Kısakürek M e h m e t Ali beyi de çile­
d e n ç ı k a r d ı . A y d ı n kişinin g ö r e v i n i hakkıyla y a p a r a k ş ö y ­
le bir bildiri kaleme aldı :
— Ey n e c i p İslâm milleti! V a k t i n d e h a z ı r o l . B i n üç
y ü z y ı l d ı r Allah'ını, Peygamber'ini s e n d e n h o ş n u t ettiğin
b i r din ö l ü y o r . Yani, dedelerinin kanı p a h a s ı n a fethettiğin
b i r kalenin b u r c u n d a al s a n c a ğ ı n b u g ü n F r a n s ı z l a r ı n eliyle
indiriliyor. Şimdi, a c a b a b u n u g e r i , y e r i n e k o y a c a k s e n d e
b i r k a ç y ü z damla İslâm kanı ve g a y r e t i hiç mi y o k ? Karı­
şıklık a r z u etmeyelim. Yalnız makul ve azametli olarak al
s a n c a ğ ı y e r i n e koyalım, y i n e azametle yerlerimize dönelim.
K o r k m a , seni b u r a d a n b i r k a ç F r a n s ı z askeri kıramaz..
S e n , varlığını g ö s t e r e c e k o l u r s a n , değil birkaç y ü z F r a n s ı z
a s k e r i , hatta bütün F r a n s ı z milleti, karşı k o y a m a z b u n a ,
inan!
C a m i n i n içine asılan b u bildiriyi c u m a namazına g e ­
lenler o k u y o r , ateşleniyor, bir ş e y l e r y a p m a k için ç ı r p ı ­
n ı y o r d u . C e m a a t i n heyecanını g ö r e n imam, bağırarak şöy­
le dedi :
— Kalelerinde b a y r a ğ ı hür d a l g a l a n m a y a n e s i r bir
memlekette cuma namazı kılınamaz!
Kaledeki F r a n s ı z b a y r a ğ ı , bütün şehri h e y e c a n a g e ­
tirmişti.
C u m a namazı da o r a y a toplanmak için iyi bir b a h a n e
o l m u ş t u . Caminin a v l u s u n d a a n l a ş a n binlerce kişi, baş
ç e k m e k yiğitliğini g ö s t e r e n imamın arkasından kaleye
d o ğ r u tırmanmaya başladılar. B u n u g ö r e n çoluk ç o c u ğ u n
d a katılmasıyla kalabalık, k o r k u t u c u bir biçim aldı. O n ­
ları g ö r e n Ermenilerle F r a n s ı z l a r d a tıs y o k t u . B u n u n ulu­
s a l bir ö f k e o l d u ğ u n u anlamışlardı. H e l e F r a n s ı z l a r , millet

482
olarak başlarından ç o k ş e y g e ç t i ğ i için b u n u n n e demek
o l d u ğ u n u daha iyi bilirlerdi. Bu y ü z d e n , öfkeli halk y ı ğ ı ­
nının ö n ü n e hiç bir e n g e l l e y i c i g ü ç dikilmedi. T a m b u r c u n
tepesindeki bayrak d i r e ğ i n i n dibine v a r m ı ş l a r d ı . Z e ü i ı a
H o c a o ğ l u O s m a n adlı bir g e n ç , hemen g e c e indirilip y&»*e
atılmış o l a n T ü r k b a y r a ğ ı n ı kaptığı gibi d i r e ğ e tırmandı,
F r a n s ı z b a y r a ğ ı n ı indirdi v e T ü r k b a y r a ğ ı n ı y i n e eski y e ­
rine astı. B u n u kutlamak ü z e r e halktan bağırıp ç a ğ ı r a n ­
lar, havaya tabanca sıkanlar oldu.
İlk zaferi kazanmış o l a n halk, hemen o r a c ı k t a kıbleye
d ö n ü p c u m a namazını kıldı v e s o n r a yine hep birlikte ş e h ­
r e inerek hükümet k o n a ğ ı n ı n ö n ü n e v a r d ı . F r a n s ı z ku­
m a n d a n ı n a bir ültimatom v e r e c e k l e r d i . M u t a s a r r ı f A t a
beyi istediler. G e l d i . O n u n F r a n s ı z kumandanını b u r a y a
ç a ğ ı r m a s ı n ı istediler. F r a n s ı z k u m a n d a n ı , kendi y e r i n e
E r m e n i t e r c ü m a n V a h a n ' ı g ö n d e r d i . Halkın karşısına diki­
len V a h a n :
— B i r bez p a r ç a s ı için bu k a d a r g ü r ü l t ü çıkarmak n e ­
d e n d o ğ u y o r ? d i y e halkı terslemek istedi.
Bu s ö z e içerleyen iki delikanlı t e r c ü m a n ı n ü s t ü n e
atılarak kıyasıya d ö v m e y e başladı. B u n u n ü z e r i n e G o u v e r -
n e u r ' ü n y a v e r i Ç e r k e z İshak, n a ğ r a atarak halkın ü z e r i n e
kama ile saldırdı. N a c a r A h m e t o ğ l u M e h m e t , Y a v e r is-
hak'ın ü s t ü n e atılarak kamayı çekip elinden aldı.
M u t a s a r r ı f A t a b e y ile jandarma bölük kumandanı
M a h m u t bey, b u s ı r a d a a r a y a girerek ortalığı y a t ı ş t ı r d ı ,
b ö y l e c e büyümek eğilimi g ö s t e r e n o l a y d a k a p a n d ı . Y a l ­
nız, T ü r k halkının b u r d a bir k a z a n c ı o l m u ş t u : H e p birlik­
te d a v r a n ı l ı r s a y a p ı l m a y a c a k iş y o k t u .
B u olay, M ü d a f a a y ı H u k u k d e r n e ğ i n i n kurulmasını
hızlandırdı. M a r a ş ' ı n b ü t ü n ileri gelenleri d u r a k s a m a d a n
d e r n e ğ e girdiler. B u n d a n s o n r a , kuvayı milliyecilik, fırtı­
n a d a b i r y a n g ı n gibi yayıldı v e b ü y ü d ü . M a r a ş d o l a y l a r ı n ­
daki k ö y l e r d e m e y d a n a getirilen kuvayı milliye ö r g ü t l e r i .
Keşfili Camii'nde a n d içtiler.
Z a f e r v e M u h a r r e m b e y l e r , d ö r t y ü z kişilik bir ç e t e
g r u b u y l a g ü n e y e indiler. N u r i müfrezesi batı b ö l g e s i n e .
Ö ğ r e t m e n H a y r u l l a h müfrezesi d e Elbistan d o l a y l a r ı n a

483
jgitti. J a n d a r m a kumandanlığı d e p o s u n d a b u l u n a n d ö r t
y ü z altmış m a v z e r ç e t e l e r e dağıtıldı. B ü t ü n yedek s u b a y ­
lar, silâh altına ç a ğ r ı l a r a k millî müfrezelerin b a ş ı n a ya
da kumandan yardımcılıklarına getirildi. 1920 O c a k ayının
o r t a l a r ı n a d o ğ r u bütün Maraşlılar, e n c o ş k u n v e h e y e c a n ­
lı günlerini y a ş ı y o r d u . M a r a ş şehrinin ruhu A r s l a n bey o l ­
makla birlikte biricik t o p l a y ı c ı ve b u y u r u c u g ü ç . Kılıç Ali
b e y d i . P ı n a r b a ş ı ' n d a n getirdiği yirmi kişilik ç e t e s i , y e n i
g r u p l a r ı n katılmasıyla çığ gibi b ü y ü y o r d u . J a n d a r m a ku­
mandanı Ali Rıza, H a s a n E f e , A h m e t Ç a v u ş , Pişkin Ali
g i b i namlı kişiler, kuvayı milliyeci g r u p l a r ı y l a o n u d e s ­
tekliyorlardı. Kılıç Ali b e y , M a r a ş dolaylarının aşiret a ğ a ­
larını d a d a v a s ı u ğ r u n d a çalıştırmanın y o l u n u bulmuştu.
Kılıç Ali beyin b u y r u ğ u n d a M u s t a f a Kemal'in K o z a n o ğ l u
D o ğ a n diye adlandırdığı B i n b a ş ı M e h m e t Kemal beyin
b i r müfrezesi d e b u l u n u y o r d u .

M a r a ş Ermenileri, ç e v r e l e r i n d e g ü n d e n g ü n e b ü y ü ­
y e n T ü r k tehlikesini hiçe s a y a r a k sanki bir ütopi ülkesin­
d e y a ş ı y o r l a r d ı . M a r a ş ' ı mutlaka bir Ermeni şehri y a p ­
m a y a kararlı g ö r ü n ü y o r l a r d ı .
Bir g ü n , bir T ü r k delikanlısı sokaktan g e ç e n bir E r ­
meni p a p a z ı n a bir kiremit s a v u r a r a k başını y a r d ı . B u n a
karşılık vermek isteyen Ermeniler, bir k a h v e d e o t u r a n
halka saldırdılar ve s a v u r d u k l a r ı bir b o m b a ile iki T ü r k ü
ö l d ü r ü p b i r ç o ğ u n u d a a ğ ı r yaraladılar. M a r a ş ' ı n b a ş ı n d a
b ü y ü k işler d ö n d ü ğ ü n ü a n l a y a n F r a n s ı z işgal k u m a n d a n ­
lığı, o r a y a dişinden tırnağına dek silâhlı t a b u r l a r y ü r ü t t ü .
M a r a ş ' a d o ğ r u k a y g u s u z c a ilerleyen bu taburlar, 20 O c a k
1920 g ü n ü Ö ğ r e t m e n H a y r u l l a h , Z a f e r v e M u h a r r e m b e y ­
lerin müfrezelerinin saldırısına u ğ r a d ı . B u n d a n s o n r a , ku­
v a y ı milliye müfrezeleriyle F r a n s ı z l a r a r a s ı n d a tam bir
c e p h e düşmanlığı h a v a s ı e s m e y e başladı.
M a r a ş ' ı n içinde de k o p a c a k fırtınaya hazırlık olmak
ü z e r e h e r iki y a n da tertiplenmeye ve ö r g ü t l e n m e y e çalı­
ş ı y o r d u . Ö n c e l e r i ş e h i r d e T ü r k l e r l e karışık olarak o t u r a n
E r m e n i l e r , evlerini boşaltarak Pınarbaşı'nın A m e r k a n K o -
Jeji semtine taşınmaya başladılar v e o r d a «:ilâh v e g ü ç

484
biriktirdiler v e g ü n ü g e l i n c e b ü t ü n M a r a ş ' ı n T ü r k halkını
h u r d a n silip süpürmek kararıyla hazırlandılar.
T ü r k M a r a ş , tam bir s a v u n m a s a v a ş ı n a g ö r e tertip­
lendi. Ş e h r i on semte a y ı r a n kuvayı milliye ö r g ü t ü , her
mahallede başlarında b i r e r o n b a ş ı b u l u n a n o n a r kişilik
birer müfreze meydana g e t i r d i . Maraşlıların, S i v a s ' t a n
-Mustafa Kemal'den bir a s k e r g ü c ü v e a ğ ı r silâh istemeleri
ü z e r i n e o b u r a y a süvari y ü z b a ş ı s ı Kâmil b e y b u y r u ğ u n d a
b i r s ü v a r i b ö l ü ğ ü y l e iki t o p ve iki a ğ ı r makinalı tüfek g ö n ­
derdi.
Y ü z b a ş ı Kâmil b e y , C a n c ı k ' t a k a r a r g â h kurarak M a ­
raş halkının F r a n s ı z l a r a karşı a ç a c a ğ ı kurtuluş s a v a ş ı n a
katılmaya hazır o l d u ğ u n u bildirdi. M a r a ş halkı artık, y a l ­
nız b a ş ı n a olmadığını anlamıştı. K o s k o c a T ü r k milleti a r -
k a l a r ı n d a y d ı v e hepsi d a v a n ı n p e ş i n d e y d i .
M a r a ş ' ı n içinde dışında siperler, s ı ç a n yolları hazır­
lanıyor, ş e h r i n bir b a ş ı n d a n ö b ü r b a ş ı n a bağlantı kurmak
ü z e r e e v l e r i n duvarları delinip y o l a ç ı l ı y o r d u . M a r a ş ' ı n d o ­
laylarındaki kasaba ve k ö y l e r d e d a h a sıkı bağlantılar ku­
r u l u y o r , haberciler vızır v ı z ı r gidip g e l i y o r d u .
H e r iki y a n da tam b i r s a v a ş hazırlığı i ç i n d e y d i .
F r a n s ı z l a r , askerlerini E r m e n i l e r i n t a ş t a n v e s a ğ l a m e v ­
lerine y e r l e ş t i r i y o r d u . B ü t ü n c e p h a n e l e r p a p a z o k u l u y l a
kilisenin altındaki m a h z e n l e r d e istif e d i l i y o r d u . G ü z e l E r ­
meni kızına karşı g ö s t e r d i ğ i z a a f y ü z ü n d e n işlerin b u d e n ­
li b ü y ü m e s i n e yol a ç a n k u m a n d a n A n d r é , geri alınmış,
o n u n y e r i n e G e n e r a l K e r e t gelmişti. G e n e r a l , bir baskı
,ve sindirme politikasıyla a l e v l e n e n işleri yatıştırmayı d ü ­
ş ü n e r e k bir g ü n M a r a ş ' ı n b ü t ü n ileri gelenlerini v e y ö n e ­
ticilerini çağırdı :
— Memleketi adaletle y ö n e t e c e ğ i m , yalnız P a z a r c ı k ' ­
taki Kılıç Ali hemen yakalanarak b a n a teslim edilmelidir,
dedi.
G e n e r a l i n Kılıç Ali'yi istemesi hepsini şaşırtmıştı. B u .
o n l a r d a n M u s t a f a Kemal'i istemesiyle birdi. Kılıç A l i ,
M u s t a f a Kemal'in bir p a r ç a s ı y d ı . B ö y l e bir ihaneti aklın­
d a n g e ç i r e b i l e c e k bir M a r a ş l ı bulunabilir miydi? M a r a ş ­
lı y ö n e t i c i l e r , bu çiğ ö n e r i y i a l a y c ı ve öfkeli y ü z l e r l e kar-

485
şıladılar. G e n e r a l Keret, bu ö n e r i n i n o n l a r d a y a r a t t ı ğ ı
tehlikeli tepkiyi a ç ı k ç a g ö r m ü ş t ü . Bu t o p l a n t ı d a n bir iş
Ç ı k m a y a c a ğ ı n ı a n l a y a n G e n e r a l , s a v a ş hazırlıklarını f e l c e
u ğ r a t m a k ü z e r e türlü ç a r e l e r e baş v u r d u . P a z a r c ı k ' l a
M a r a ş arasındaki telefon ve .telgraf tellerini kestirip b o z ­
durdu.
Maraşlı kuvayı milliyeciler, r ü z g â r kanatlı delikanlı
habercileriyle yine Pazarcık'taki Kılıç Ali beyi M a r a ş ' a
bağladılar.
G e n e r a l Keret, M u s t a f a Kemal'in Pazarcık'taki tem­
silcisiyle bağlantının kesilmediğini E r m e n i l e r a r a c ı l ı ğ ı y l a
ö ğ r e n i n c e , ikinci kez olarak M a r a ş ' ı n büyüklerini 21 O c a k
1920 g ü n ü topladı. B u n d a da onlara eski önerilerini yine­
ledi :
— E ğ e r Kılıç Ali'yi yakalayıp bana g e t i r m e z s e n i z he­
p i n i z i hapse a t a c a ğ ı m ! diye bağırdı.
H i ç kimseden s e s çıkmadı. B u n u n ü z e r i n e G e n e r a i
Keret, ileri gelenlerden birkaçını s ü n g ü l ü F r a n s ı z asker­
lerinin ö n ü n e katarak h a p i s a n e y e g ö n d e r d i . S e r b e s t bı­
raktıklarına şu korkutmalarda bulundu :
S i z , Kılıç Ali'yi getirip b a n a teslim e d i n c e y e dek ben
>de bu arkadaşlarınızı s e ı b e s t b ı r a k m a y a c a ğ ı m .
Bu ikinci toplantıdan s o n r a , G e n e r a l , hükümeti iş-
rgal için bir müfreze g ö n d e r d i y s e de bu Kızılkabirlik d e n e n
y e r d e kuvayı milliyeci müfrezelerce p ü s k ü r t ü l d ü v e ama-
«ca ulaşamadı. G e n e r a l Keret'in ileri g e l e n birçok M a r a ş l ı -
yı hapsettirmesi ve hükümeti işgal için d a v r a n m a s ı o l a y ı ,
Bertiz köylülerini bir çığ gibi y e r i n d e n o y n a t t ı . B u r a s ı ,
\bir kuvayı milliyeci sığınağı gibi bir y e r d i . S ü t ç ü İmam
bile arkasına taktığı g ö z ü pek adamlarıyla b u r d a barını­
y o r d u . A h ı r dağlarında g ü ç l e n e n b u y u r t s e v e r l e r , m a v z e r ­
leri ellerinde d o r u k l a r d a n g ü n e y e , k a v g a v e d ö ğ ü ş y e r i n e
d o ğ r u inmeye başladılar.
M a r a ş ' t a her iki y a n da bir kızılca kıyametin k o p a ­
c a ğ ı g ü n ü bekleyerek hazırlanıyordu. F r a n s ı z k u m a n d a n ı ,
olayları k ü ç ü m s ü y o r , h e r z a m a n bastırılabilecek tipte olay­
lar bekliyordu. B u olayların, M a r a ş ' ı b ü s b ü t ü n eline d ü ­
ş ü r e c e ğ i n i h e s a p l ı y o r d u . M a r a ş s a v a ş ı , beklenmedik bir

486
s ı r a d a v e birdenbire b a ş l a y ı v e r d i . H a z ı r l a n a n b a r u t f ı ç ı ­
s ı n ı a t e ş l e y e n n e d e n l e r ş u n l a r d ı : Ermeniler, iki T ü r k ' ü
yakalayarak y a n y a n a bir d u v a r a çivilemişler, a r k a s ı n d a n
d a Ö ğ r e t m e n Hafız Veliyittin ile ulemadan M u s t a f a e f e n ­
diyi k o r k u n ç işkencelerle' öldürmüşlerdi. İşte, bu olaylar,
b a r u t fıçısına g i d e n fitili ateşledi ve s e m t k u v a y ı milliye
ö r g ü t l e r i , F r a n s ı z l a r a ateş açtılar. B u d a kendiliğinden
olmadı. Ş e h r i n s a v a ş d u r u m u n u A r s l a n b e y y ö n e t i y o r , o
da Kılıç Ali b e y d e n b u y r u k a l ı y o r d u . A r s l a n b e y , Kılıç A l i
beyin de işaretiyle demiri tavında döğmek ü z e r e d a v r a n ­
d ı . Halk k a y n ı y o r d u . Şehitlerin tüten kanları onları deli
etmişti: A r s l a n bey, s e m t örgütlerine ş ö y l e bir g e n e l g e
gönderdi :
— A r k a d a ş l a r ! S a v a ş başlamıştır. Allah'ın inayeti,
p e y g a m b e r i n ruhaniyeti, din kardeşlerin fedakârlığıyla her
ş e y g ö z e alınmıştır. Vatanımız, bir ferdimiz k a l ı n c a y a dek
d ü ş m a n a teslim olmayacaktır. G a y r e t b i z d e n , tevfik A l ­
lah'tan!
S a v a ş başlar b a ş l a m a z , kuvayı milliye kumandanlı­
ğı hapisaneleri boşaltarak bütün mahkûmları da kendi saf­
larına a!dı. T ü r k evleri delinip birbirine b a ğ l a n a r a k nasıl
b a ş t a n b a ş a bir bağlantı kurulmuşsa F r a n s ı z l a r da E r m e ­
ni mahallesini kendi karargâhlarıyla b ö y l e c e birbirine
bağlamışlardı. B u bağlantıyı kesmek g e r e k i y o r d u . B ö y l e c e
F r a n s ı z karargâhıyla Ermeni silâhlıları birbirinden a y r ı d ü ­
ş ü r ü l e c e k t i . B u n d a n s o n r a , i ş daha k o l a y l a ş a c a k t ı . B u
bağlantıyı kesmek için de M a n a s t ı r ö n ü n d e k i evleri yak­
mak g e r e k i y o r d u . Ne v a r ki bununla da iş b i t m i y o r d u . M a ­
nastır önündeki evleri yakmak için yine ilkönce T ü r k e v ­
lerini ateşlemek g e r e k m e k t e y d i .
B u yangının çıkarılması için e n u y g u n u E r m e n i e v -
Jerine pek yaklaşık d u r u m d a olan bir iki T ü r k evinin t u -
tuşturulmasıydı. Bu e v l e r d e n bir Kara Kız Muhittin'in,
ö b ü r ü d e Zeki'nindi. Kara Kız Muhittin, kendisine v e r i l e n
b i r teneke g a z y a ğ ı n ı evinin içine kendi eliyle d ö k t ü v e
s o n r a kibriti çakarak ateşledi. S o ğ u k v e b u z l u kış g e c e s i ,
kıpkızıl alevler b ü y ü k evin p e n c e r e s i n d e n dışarı f ı r l a y a ­
rak saçakları yalamaya başladı. S e r t bir p o y r a z , d u m a n -

487
l a n v e alevleri, u ç a n kıvılcımlarla birlikte E r m e n i m a h a l ­
lesine d o ğ r u s a v u r m a y a başladı. A b d u l l a h Ç a v u ş d a ikinci
T ü r k evini kendi eliyle a t e ş e v e r d i . A h ı r dağlarının karla
ö r t ü l m ü ş y a m a ç l a r ı n a v u r a n öfkeli bir aydınlık, M a r a ş ' t a
s a v a ş ı n başladığını kurda kuşa bildirmiş o l d u .
S a v a ş başlayalı ü ç g ü n olmuştu. Ü ç ü n c ü g ü n , Kılıç
Ali b e y , d ö r t y ü z kişilik m ü f r e z e s i n i n b a ş ı n d a y a n g ı n l a r ı n
a y d ı n l ı ğ ı n d a M a r a ş ' a girdi. Arapkirli d e n e n y e r e karar­
g â h ı n ı k u r d u . O n u n a r k a s ı n d a n ö b ü r kuvayı milliye ç e ­
t e c i l e r i n d e n D o k t o r M u s t a f a , E c z a c ı L ü t f ü beyler, a d a m ­
larıyla yetiştiler ve semt s a v a ş ç ı l a r ı n ı n d a h a ö n c e kazdı­
ğ ı s i p e r l e r e girdiler.
Kılıç Ali bey de bu s ı r a d a M a r a ş ' ı n s a v a ş ç ı l a r ı a r a s ı ­
na katılmış, bir er gibi ç a r p ı ş ı y o r d u . Şekerli C a m i i d o l a y ­
larında b u l u n a n Kılıç Ali beyin y a n ı n a yaşlı bir kadın s o ­
k u l d u . E l i n d e de dolu bir g a z tenekesi v a r d ı :
— Kılıç Ali b e y siz misiniz, evlâdım?
— E v e t , valide hanım. Bir emriniz mi v a r ?
— E s t a ğ f u r u l l a h . S i z e bir r i c a y a geldim.
— B u y u r u n u z , sizi dinliyorum.
— G ö r ü y o r u m ki karşı evdekiler, sizi çok u ğ r a ş t ı r ı ­
y o r l a r . H e m kayıp d a v e r i y o r u z . O n l a r ı n a t e ş ettikleri b i ­
tişik p e m b e boyalı a h ş a p ev, benim b a b a m d a n kalma ma-
lımdır. E ğ e r , o n u y a k a r s a n ı z d ü ş m a n ı n s ı ğ ı n d ı ğ ı e v d e
t u t u ş u r . İşte, b u n u n için size bir teneke de g a z getirdim.
L ü t f e n , şu keseyi de alınız. İçinde birkaç altın v a r d ı r . Bu
işi kim y a p a r s a bunu o n a v e r i r s i n i z , evlâdım.
G a z tenekesini v e keseyi Kılıç Ali b e y e teslim e d e n
y a ş l ı k a d ı n c a ğ ı z , bir g ö l g e gibi o r a d a n uzaklaştı. Kılıç Ali
b e y , y a ş l ı g ö z l e r i y l e yitirinceye dek k a d ı n c a ğ ı z ı kovala­
d ı k t a n s o n r a , b u işi kimin y a p a b i l e c e ğ i n i s o r d u . M ü f r e z e ­
d e n ö k k e ş , b u g ö r e v i ü s t ü n e aldı. Pembe b o y a l ı ev, biraz
s o n r a d u m a n v e alevler içinde ç a t ı r d a y a r a k y a n m a y a
b a ş l a d ı . Alevler, k o l a y c a Ermeni evlerine s ı ç r a d ı . Bir s ü r ü
silâhlı i n s a n , tütsülenmiş bir k o v a n d a n b o ş a l a n arılar g i b i
d ı ş a r ı u ğ r a y a r a k s ı v ı ş m a y a "çalışıyorsa d a T ü r k s a v a ş ç ı ­
larının k u r ş u n l a r ı , onları birer birer a v l ı y o r d u .
Y a l n ı z , g ö r e v i n i bitiren ö k k e ş . arkadaşlarının y a n ı -

488
na s ı ğ ı n m a y a çalışırken c a n alıcı bir y e r i n d e n y e d i ğ i kur­
ş u n l a r l a kanlar içinde Kılıç Ali beyin yanına kendini d a r
attı :
— Vazifemi yaptım, kumandanım, dedi. H e m e n o r a ­
c ı ğ a yığıldı kaldı; ölmüştü.
Manastır'la F r a n s ı z k a r a r g â h ı arasındaki bağlantı g ö ­
revi g ö r e n evler d e t u t u ş m a y a v e oralardan çığlıklar g e l ­
meye başladı. G e n e r a l Keret, d o n gömlek s ı c a k y a t a ğ ı n ­
d a n dışarı uğrayarak hemen F r a n s ı z t o p ç u s u n a ateş b u y ­
r u ğ u n u v e r d i . F r a n s ı z toplarının mermileri M a r a ş ' ı n T ü r k
m a h a l l e s i n d e her yanı y a k ı p yıkarak patlıyor, h a v a y a t o z
d u m a n , insan v e h a y v a n enkazı s a v r u l u y o r d u .
Y a n g ı n , bütün T ü r k mahallelerini korkunç bir hızla
s ö m ü r ü p bitiriyor, F r a n s ı z toplarının mermileri de kül ve
kar yığınları üzerinde k o r k u n ç gürültülerle patlıyor, h a ­
v a y a kıvılcımlar y a ğ d ı r ı y o r d u . Halk, y a n a n evlerinin a t e ­
ş i n d e ısınıyor, y i n e bu ateşler üzerinde sıcak ç o r b a l a r pi­
şirerek hem kendisi y i y o r , hem de savaşçıları d o y u r m a y a
ç a l ı ş ı y o r d u . F r a n s ı z v e Ermeniler durmadan k u r ş u n y a ğ ­
d ı r ı y o r , Maraşlı s a v a ş ç ı l a r s a mermileri daha e s i r g e y e r e k
o n l a r a karşılık v e r i y o r , p o y r a z ı n ıslıkları a r a s ı n d a mermi­
l e r a v l a y ı p d u r u y o r d u . K u v a y ı milliyeciler, M e r c i m e k T e -
p e ' d e tutunan F r a n s ı z mevzilerine karşı saldırıya g e ç e r e k
o n l a r ı d a h a gerilere püskürttüler. Dışardan v e i ç e r d e n
F r a n s ı z l a r ı n üzerine çullanan kuvayı milliye çeteleri ve
halk s a v a ş ç ı l a r ı , onları şaşırttılar. Ambarları tıklım tıklım
b u ğ d a y v e yiyecek dolu M a r a ş z e n g i n l e r i , « b u n l a r ı n a n a h ­
tarlarını» kuvayı milliye kumandanlığına teslim ettiler. Ç o ­
c u k l a r , kadınlar, g e n ç l e r , yaşlılar, hep birden s a v a ş a atıl­
mıştı. Kimi kilit noktaları salt Maraşlı kadınlar t u t u y o r ­
d u . Ö r n e ğ i n , yalnız kadınlarca tutulan önemli bir y e r d e
A r a b a b a ş ı idi. G e r ç e k s a v a ş ç ı l a r , y e t i ş i n c e y e dek o g ü n ,
bu mevzileri salt bir a m a z o n g r u b u s a v u n d u .
K ü m b e t T e p e ' d e mevzilenmiş F r a n s ı z l a r a karşı y a l n ı z
b i r M a r a ş l ı s a v a ş ç ı mermi y a k ı y o r v e onlara g ö z açtırmı­
y o r d u . Evinin önündeki s i p e r l e r d e n F r a n s ı z l a r a y e r d e ­
ğ i ş t i r e r e k kurşun y a ğ d ı r a n R a m a z a n adlı s a v a ş ç ı n ı n h e ­
m e n y a n ı b a ş ı n d a karısı S e n e m A y ş e d u r u y o r v e o n u y ü -

489
reklendiriyordu. Bir ara, kocasının vurulduğunu gören Se­
ilern A y ş e , o n u n tüfeğiyle fişeğini kaptığı gibi k o c a s ı n ı n
g ö r e v i n i s ü r d ü r m e y e başladı.
Ramazan'ın bağlı o l d u ğ u müfrezenin k u m a n d a n ı . V e ­
z i r H o c a ' y ı beş adamıyla S e n e m A y ş e ' n i n d ü ş m a n a mer­
mi ü s t ü n e mermi yaktığı y e r e yardıma g ö n d e r d i . Ç ü n k ü ,
b i r a r a atışın d u r d u ğ u n u v e s o n r a y e n i d e n başladığını
g ö r e r e k o r d a bir ş e y l e r o l d u ğ u n u anlamıştı. S e n e m A y ş e .
g e l e n l e r e kocasının kanlı ö l ü s ü n ü g ö s t e r e r e k :
— O n u biraz ö n c e bu hale getirdiler, d e d i . ( N e v a r ki
karısının sağ o l d u ğ u n u bilmiyorlardı. Elbette o n u n ö c ü n ü
alacağım.
(Senem A y ş e , M a r a ş s a v a ş ı b o y u n c a bir erkek g i y -
n e ğ i giyerek d ü ş m a n l a döğüşecektir.)
G ü n l e r ilerledikçe. A h ı r dağlarında karın kalınlığını
<Jaha ç o k arttıran kara kış, bu dağları ö r t e n kalın kar ö r ­
t ü s ü n ü yalayıp g e l e n p o y r a z l a daha çok ş i d d e t l e n i y o r d u .
H e r g ü n açıkta v e a y a z d a kalan Maraşlıların sayısı artı­
y o r d u . F r a n s ı z kumandanlığı, d o ğ u v e batı mahallelerini
d u r m a d a n yaptığı bombardımanlarla b ü s b ü t ü n barınılma­
y a c a k bir duruma getirmişti: T o p ç u ateşi, karakışla birle­
ş e r e k T ü r k halkının c a n evine saldırıyordu. B u sürekli b o m ­
b a r d ı m a n l a r s o n u n d a bu iki mahallede oturulacak bir tek
y a p ı kalmadığından, eli silâh tutmayan çoluk ç o c u k b u ­
raları boşalttı ye y a k ı n köylere sığınmak z o r u n d a kaldı.
Ermeniler, b o m b a r d ı m a n d a n ayakta kalabilen bütün ev­
leri kundaklayarak yaktılar. Ermenilerin bu a r a d a yak
tığı büyük yapılar a r a s ı n d a belediye, mevlevihane ve bir
d e cami v a r d ı .
M a r a ş s a v a ş ı n ı n b u çok kızıştığı g ü n l e r d e y d i . G e r e k
T ü r k l e r , g e r e k s e Ermeniler, birbirlerinin evlerini yakmak­
ta y a r ı ş ı y o r d u . Bu işi, h e r iki y a n d a n ancak en yürekliler,
fedailer y a p a b i l i y o r d u . Y a l n ı z , Ermeni evlerinin ç o ğ u kagir
k o n a k l a r o l d u ğ u n d a n kundaklamak v e yakmak çok g ü ç
o l u y o r , buralara t e p e d e n tırnağa dek silâhlı olarak y e r ­
l e ş e n Ermeniler, m e y d a n d a g e z e n T ü r k l e r i k o l a y c a av­
lıyorlardı.
İşte, bu sırada bir M a r a ş l ı delikanlı, u z u n b o y l u , y i -
ğ i t , g ö z ü p e k Mıllış N u r i , birdenbire ş e h r e ü n s a l d ı . O n u
artık, y a p t ı ğ ı k a h r a m a n l ı k l a r d a n d o l a y ı , b ü t ü n T ü r k l e r , s a l ­
d ı ğ ı korku y ü z ü n d e n d e b ü t ü n Ermeniler, t a n ı y o r d u . E n
b ü y ü k tehlikelere karşı şerbetliymiş gibi atılıyor, girilme­
s i , yakılması e n g ü ç e v v e sığınakları d u m a n v e a l e v için­
d e b ı r a k ı y o r d u . A r k a s ı n a taktığı kendisi gibi g e n ç a r k a ­
d a ş l a r ı y l a hiç o l m a y a n y e r d e birdenbire m e y d a n a ç ı k ı ­
y o r , herkesi ş a ş ı r t ı y o r d u . M a r a ş . ı n t a m g ö b e ğ i n d e k i b ü ­
y ü k M e r y e m A n a kilisesinin içine s ı ğ ı n a n ü ç b i n kişilik
b i r d ü ş m a n y ı ğ ı n ı , m e y d a n a getirdikleri m a z g a l l a r d a n o
ç e v r e y e ölüm s a ç ı y o r d u .
Mıllış N u r i , a r k a d a ş l a r ı y l a d ü ş ü n ü p taşındı v e b u ki­
liseyi içindeki silâhlarla birlikte bir tehlike olarak o r t a ­
d a n kaldırmayı kararlaştırdı.
Zifir gibi karanlık b i r g e c e d e kiliseyi d ö r t b i r y a n d a n
kuşattı. B i r k a ç a r k a d a ş ı y l a kilisenin t e p e s i n e çıktı. Damı
d e l e r e k büyük bir delik açtılar. Delikten a ş a ğ ı atarak y ı ğ ­
dıkları kuru tahtaların ü z e r i n e t e n e k e l e r c e g a z boşalttı­
lar v e s o n r a ateşlediler. Kilisede b a ş l a y a n y a n g ı n , o r a y a
istif edilmiş c e p h a n e yığınlarını t u t u ş t u r d u . A l e v l e r , du­
m a n l a r v e patlamalarla birlikte çığlıklar v e haykırışma-
lar işitildi. Kapılara saldırıp kaçmak isteyenler, kilisenin
kuşatılmış o l d u ğ u n u v e h e r y a n d a n ü z e r l e r i n e k u r ş u n y a ğ ­
dığını g ö r e r e k gerilediler. B ö y l e c e bir kale gibi kullanılan
kilise, içindekilerle birlikte o r t a d a n kaldırıldı.
Mıllış N u r i , bir g ü n arkadaşlarıyla kale olarak kul­
lanılan bir evi y a k a r k e n p e n c e r e d e n u z a n a n bir namlu­
n u n u c u n d a n bir k u r ş u n geldi v e o n u n karnına s a p l a n d ı .
O d a b ü t ü n M a r a ş l ı ölülerin b a ş ı n d a e n g ü z e l b i r m e z a r a
k a h r a m a n l a r a her z a m a n kapısı açık o l a n insan y ü r e k l e ­
rine g ö m ü l d ü .
8 Ş u b a t 1920 C u m a g ü n ü E r m e n i asıllı A l b a y N o r ­
m a n d , b u y r u ğ u n d a k i t a b u r l a r , yeni silâh v e c e p h a n e y ü k -
leriyle M a r a ş d g e l i p m e v z i y e girdi v e g e t i r d i ğ i t o p l a r l a
T ü r k mahallelerine d o ğ r u g ö z a ç t ı r m a m a c a s ı n a s a l v o ate­
ş i n e başladı. M a r a ş l ı s a v a ş ç ı l a r ı n d u r u m u g ü n d e n g ü n e
k ö t ü l e ş m e y e b a ş l a d ı . Y i y e c e k ekmek, a t a c a k mermi kal­
m a d ı . B i r e r moral k a y a s ı gibi o r t a d a d o l a ş a n b ü t ü n iri kı-
y ı m v e ünlü s a v a ş ç ı l a r , birer birer v u r u l u p öldüler. A r t ı k
ş e h i r d e F r a n s ı z l a r a karşı bir c e p h e direnmesi kalmamış­
tı. Surda burdaki d i r e n m e y u v a l a r ı , s o n kurşunlarını a t a ­
rak t u t u n m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . B u s ı r a d a moral k a y a l a r ı n d a n
A b d u l l a h Ç a v u ş d a v u r u l u p gittikten s o n r a , g e r i kalan
s a v a ş ç ı l a r , hiç o l m a z s a g e r i d e n e kalmışsa o n u kurtar­
mak k a y g u s u n a d ü ş t ü l e r . B i r çetenin reisi o l a n D o k t o r
M u s t a f a beyi koleje sığınmış o l a n G e n e r a l Keret'e g ö n ­
d e r d i l e r . Eline ak bir teslim b a y r a ğ ı alarak k a r a r g â h a v a ­
ran D o k t o r , G e n e r a l l e g ö r ü ş t ü . Bırakışma yapılması k a ­
rarlaştırıldı. Ne yazık ki d o k t o r , y i n e elinde teslim b a y r a ­
ğ ı olarak d ö n e r k e n E r m e n i fedailerinin y a ğ d ı r d ı ğ ı k u r ş u n ­
lar altında delik deşik g ö v d e s i kanlara b o y a n a r a k o r a c ı k ­
t a c a n v e r d i . B u n u g ö r e n M a r a ş l ı s a v a ş ç ı l a r , e n s o n kur­
ş u n l a r ı n ı atıp dişleriyle, tırnaklarıyla d ö ğ ü ş e r e k ö l m e y e
a n d içtiler. S o n kurşunlar, y e n i d e n d o n m u ş kış havası
içinde ç ı v l a m a y a v e A l b a y N o r m a n d ' ı n t o p l a r ı , y a n g ı n
y e r i n i n kül v e korlarını fıskiye gibi kaldırıp ç e v r e y e s a ç ­
m a y a b a ş l a d ı . G e n e r a l K e r e t , artık, T ü r k l e r i n işinin bitik
o l d u ğ u n u , k o ş u l s u z teslim olacakları saati b e k l i y o r d u . 10
Ş u b a t 1920 g ü n ü , s o n kalan M a r a ş l ı s a v a ş ç ı l a r ı n e l l e r i n ­
deki ak bezleri sallayarak teslim olacaklarını h e s a p l ı y o r ­
d u . G e n e r a l K e r e t , b u g ü n d e n s o n r a d u r u m u n salt T ü r k ­
ler için d e ğ i l F r a n s ı z l a r için de çok tehlikeli ve kritik o l a ­
c a ğ ı n ı anlamıştı. B i r k a ç bin E r m e n i y i kurtarmak p a h a s ı ­
n a F r a n s ı z askeri v e şerefinin her g ü n bir p a r ç a d a h a
g ö z l e r i n i n ö n ü n d e eriyip gittiğini g ö r ü y o r v e s a v u ş u p git­
m e saatinin çaldığını d ü ş ü n ü y o r d u . B u n d a n d o l a y ı , b ü t ü n
s a v a ş kuralları g e l e n e ğ i n e g ö r e s o n g ü n k o r k u n ç bir t o p ­
ç u b o m b a r d ı m a n ı y l a T ü r k mahallesinde t o z u d u m a n a kat­
tırdı. Bu kaçış hazırlığını örtmek ü z e r e yapılmıştı.

Ş u b a t ' ı n o n birinci g ü n ü . G e n e r a l Keret teslim b a y r a k ­

tarının çekilmediğini g ö r ü n c e akıllı bir a s k e r o l d u ğ u n u
g ö s t e r d i . Z a m a n ı n d a yapılan bir çekilişin z a f e r k a d a r
ö n e m l i o l d u ğ u n d a karar kılarak kıtalarına hazırlık emri
iverdi!
M a r a ş l ı s a v a ş ç ı l a r , fırtınanın karları s a v u r a r a k yıkık'
d u v a r l a r d a u l u d u ğ u karanlık g e c e n i n bir vaktinde k a r ş ı -

492
d a n k u r ş u n y a ğ m u r u n u n v e tüfek seslerinin kesildiğini
g ö r d ü l e r . S i p e r l e r d e a ç v e d o n m u ş olarak bekleyen v e
ç o ğ u yaralı olan s a v a ş ç ı l a r , b u n d a bir iş o l d u ğ u n u a y ı r t
ettiler. Kışladan ta uzaklara dek g i d e n patlama g ü r ü l t ü ­
leri g e l m e y e başlamıştı. Patlamalarla birlikte y ü k s e l e n
a l e v l e r v e dumanlar, fırtınayla s a ğ a sola s a v r u l u y o r d u .
-Savaşçılar anlamıştı: D ü ş m a n kışladaki cephanelikleri
p a t l a t ı y o r d u . Demek ki ç o k hızlı çekilmek kararındaydı.
G e c e n i n içinde g ü r ü l t ü s ü z c e ilerlemek üzere hayvanların
a y a k l a r ı n a k e ç e v e battaniye sarmışlardı. B u n u g ö r e n s a ­
v a ş ç ı l a r , F r a n s ı z kıtalarının rahatça çekilmelerini önlemek
A i z e r e arkalarına düştüler.
E r t e s i g ü n . Kılıç Ali, arkadaşı Y ö r ü k Selim v e A r s l a n
b e y l e r , s a ğ kalan ufak müfrezeleriyle M a r a ş ' a girdiler.
Ş e h i r , bir a v u ç külden b a ş k a bir ş e y değilse d e b u denli
g ü ç l ü bir d ü ş m a n ı y e n e r e k püskürttüklerinden dolayı b ü ­
t ü n s a ğ kalanların y ü z l e r i g ü l ü y o r v e herkes kendini b ü ­
y ü m ü ş v e d e v l e ş m i ş b u l u y o r d u . Ş a k a d e ğ i l , büyük bir i ş
b a ş a r ı l m ı ş t ı . Ermenilerin kaçabilenleri F r a n s ı z kıtalarıy-
la u z a k l a ş t ı y s a da g e r i y e kalanların sayısı da önemliceydi.
M a r a ş halkı, b u n l a r d a n ö ç almaya kalkışmadı. O n l a r ı ka­
z a y a u ğ r a m ı ş hemşehriler olarak karşıladı v e T ü r k kar­
d e ş l e r i gibi onlarla d a ilgilendi. M a r a ş kurtulmuştu.

URFA SAVAŞÇILARI

Bilelim ki,' milli benliğini bil­

meyen- milletler, başka mil­
letlerin şikârıdır.
Mustafa Kemal

1920 Şubat'ının ilk g ü n l e r i n d e y d i . K a r ve s o ğ u k d a l ­

g a l a r ı , O r t a A n a d o l u ' d a n hızla g ü n e y i n sıcak topraklarına
d o ğ r u i n i y o r d u . Yalnız, b u s o ğ u k dalgaları arasında bir
b a ş k a s ı c a k r ü z g â r d a g ü n e y insanlarımızın y ü r e ğ i n e d o ğ ­
r u e s i y o r d u . İşte. E r z u r u m v e S i v a s ' t a n a ş a ğ ı d o ğ r u p o y ­
r a z a karışarak İnen bu r ü z g â r , güneylilerin yiğitlik d a -

493
morlarını k ı r b a ç l ı y o r d u . T u t s a k U r f a ' d a d a tıpkı firma ö n ­
c e tutsak M a r a ş ' t a o l d u ğ u gibi bir oTay g e ç t i : B i r k a ç F r a n ­
s ı z a s k e r i , kafaları ç e k e r e k içi y ı k a n a n T ü r k kadınlarıyla
d o l u kadınlar hamamına saldırdı. Çığlıklar, ç a ğ r ı ş m a l a r ,
ç a ğ r ı ş m a l a r s o n u n d a y e t i ş e n halk v e sorumlular s a r h o ş
F r a n s ı z askerlerini o r d a n uzaklaştırdılarsa d a ş e h i r T ü r k ­
lerinin kafalarının tası atmıştı. Demek ki F r a n s ı z l a r , bu
ş e h i r d e d e her y e r d e o l d u ğ u gibi rahat d u r m a y a c a k l a r d ı .
B u b i r k a ç F r a n s ı z a s k e r i , y ü z l e r c e t o p u n v e tüfeğin y a ­
p a m a y a c a ğ ı bir iş y a p m ı ş , e s i r ş e h r i n kutsal öfkesini
ayaklandırmıştı. B u haber, U r f a ' n ı n bütün k a z a v e k ö y ­
lerine yıldırım hızıyla yayılmıştı. H e r k e s n a m u s a s a l d ı r a n
F r a n s ı z askerlerini bir kaşık s u d a b o ğ m a k v e ç i ğ çiğ y e ­
mek i s t i y o r d u . H e r k e s g ü n l e r c e b u n u n s ö z ü n ü etti.
B i r tek n a m u s u için y a ş a y a n milletin b u kutsal o c a ­
ğ ı n a saldırılmıştı. Artık d u r u l m a z d ı . B u n a s e s çıkarılma­
d ı ğ ı s ü r e c e d a h a kötülerini d e beklemek g e r e k i y o r d u . U r ­
fa'nın içi ve dışı k a y n ı y o r d u .
Siverekliler, halkın b u ö f k e y l e kıvama geldiği b i r z a ­
m a n d a davrandılar. K a s a b a n ı n b ü t ü n e ş r a f v e ileri g e l e n ­
leri, b e l e d i y e d e toplandılar. A m a ç l a r ı elden g e l d i ğ i n c e ç a ­
buk b i r atlı g ü ç m e y d a n a getirerek Urfalıların y a r d ı m ı n a
koşmak v e F r a n s ı z l a r ı b u g ü z e l ş e h i r d e n geldikleri y e r l e r e
püskürtmekti. U r f a , tek b a ş ı n a bu işi y a p a c a k g ü ç t e d e ­
ğildi.
O g ü n h a v a n ı n s o ğ u k l u ğ u n a bakmadan bütün S i v e ­
rek halkı, sokaklara dökülmüştü. A h ı r l a r d a n çıkarılan g ü ­
z e l A r a p atlarının tüyleri tımar edilip parlatılıyor, ü z e r l e ­
rine g ü m ü ş kakmalı takım v e e ğ e r l e r v u r u l u y o r d u . M e m ­
lekette binmeye elverişli bütün atlar, silâh kullanabilir,
askerlik etmiş her y a ş t a n b ü t ü n erkekler, k ö ş e d e n b u ­
c a k t a n çıkardıkları mavzerleriyle atlarının üzerinde bele­
d i y e n i n ö n ü n e v a r ı y o r l a r d ı . K a ç atlı ve silâhlı çıkarılabile­
c e ğ i ç a b u c a k hesaplandı v e herkesin e v i n d e s o n hazır­
lığını y a p m a s ı , U r f a ' y a y ü r ü y ü ş g ü n ü n ü n bildirileceği s ö y ­
lendi. H e r k e s dağıldı v e hazırlık başladı. S a n d ı k l a r d a n
b a y r a m l ı k süslü giyneklerle birlikte muşambalara sarılıp
saklanmış tüfekler çıkarılıyor, atların nalları y e n i l e n i y o r .

494
koşumları v e eğerleri o n a r ı l ı y o r d u . B ü t ü n ufak tefek g i z ­
li c e p h a n e l i k l e r açılıp b e l l e r e , g ö ğ ü s l e r e ç a p r a z l a m a ta­
kılacak armalara dikkatle fişekler y e r l e ş t i r i l i y o r d u . Y e d e k
s u b a y l a r d a c e p h e d e n getirdikleri s u b a y g i y n e k l è r i , t a ­
b a n c a l a r ı ve dürbünleriyle atlılara katılmak ü z e r e harıl
harıl h a z ı r l a n ı y o r d u .
U r f a ' y a y ü r ü y ü ş için 6 Ş u b a t 1920 s a b a h ı , b ü t ü n atlı­
lar, h ü k ü m e t meydanında t o p l a n d ı . B ü t ü n S i v e r e k halkı,
ç o l u k ç o c u k hükümet meydanını ç e p e ç e v r e kuşatmış, s o ­
kakları d o l d u r m u ş t u . Bir b a y r a m s a b a h ı bile caddeler bu
denli kalabalık olamazdı. H e m e n herkesin bir yakını F r a n -
sızları U r f a ' d a n kovacak atlılar a r a s ı n d a y e r almıştı.
Atlılar, hükümet m e y d a n ı n d a a s k e r c e bir d ü z e n l e iki­
ş e r olarak dizilmiş bekliyor, iyi beslenmiş A r a p atları ya
da başarılı kırmalar, a y g ı r l a r , sabırsızlıktan şiddetle kiş-
n i y o r . kısraklar onlara ince ve cilveli kişnemeleriyle kar­
şılık v e r i y o r d u . Atlar da atlılar gibi belki d a h a ç o k s e v i n ç ­
liydiler. Ş u n d a n ki hiç biri şimdiye dek b ö y l e çokluk ola­
rak y a n y a n a gelmemiş, birbirlerinin güzelliklerini b ö y l e
y a k ı n d a n görmemişti: H e p s i ahırlarında kız g i b i k o r u n ­
muş v e yetiştirilmişti. İ ç l e r i n d e e p e y c e s o y l u a t v a r d ı .
K u m çölleri üzerinden y e l gibi u ç a n g ü z e l bir a t k u ş a ğ ı ­
nın t o r u n l a r ı , şimdi haklı davalarını y ü r ü t m e k ü z e r e U r f a ' ­
ya s a l d ı r m a y a hazırlanan yiğit atlıları sırtlarında taşımak­
la ö ğ ü n e b i l i r l e r d i .
M ü f t ü O s m a n efendinin k o n u ş a c a ğ ı n ı a n l a y a n halk
ve atlılar, s u s u p kulak kesildiler. O s m a n e f e n d i , bu gidişin
bir T a n r ı b u y r u ğ u o l d u ğ u n u a n l a t a n v e c o ş t u r u c u bir d u a ­
ya b e n z e y e n konuşmasını şu s ö z l e r l e bitirdi :
— Y a v r u l a r ı m , b u g ü n n a m u s ve g a y r e t g ü n ü d ü r . D ü ş ­
manı b u l u n d u ğ u y e r d e ölüme mahkûm e d e n l e r , y a ş a m a k
hakkına sahip olurlar. V a t a n a v e memlekete sevgisini
t a ş ı m a y a n l a r d a namus v e iman b u l u n m a z .
B u k o n u ş m a d a n s o n r a atlılar, kumandanlarının ar­
k a s ı n d a U r f a y o l u n a dizildiler. B u y o l u n y a r ı m s a a t ç e ­
ken bir b ö l ü m ü , karşılıklı i n s a n d u v a r ı y l a ö r ü l ü y d ü . Ki­
misi g ö z y a ş ı , ç o ğ u d a g ü z e l s ö z l e r i y l e o n l a r ı u ğ u r l u y o r v e
a r k a l a r ı n d a n birer bardak s u s e r p i y o r d u . B u « s a ğ l ı k l a

495
g i t , sağlıkla d ö n » demekti. H a v a d a , Ş u b a t o l m a s ı n a bak­
madan ılıktı. G ü n e ş , ince bulutların a r k a s ı n d a n tatlı bir
sıcaklık s e r p i y o r , k u y t u l a r d a n atların k o k u s u n u a l a n kü­
ç ü k , parlak g ö v d e l i kara sin'ek bulutları, keskin vızıltıla-
nyla atlara ve atlılara s a l d ı r ı y o r d u .
Siverek atlıları, rahat bir y ü r ü y ü ş l e ilk mola yerleri
o l a n Hilvan J ın kaza merkezi K a r c u r u n ' d a mola v e r d i l e r .
D a h a ö n c e d e n sözleşilmiş o l d u ğ u gibi b u r d a kendilerine
bu bölgenin aşiretlerinden devşirilmiş g r u p l a r katıldı. At­
lılar, ilerledikçe çığ gibi b ü y ü y o r d u . İkinci mola y e r i o l a n
K ü l ü n ç ' d e onlara y e n i aşiret atlıları katılarak b i r a z d a h a
çoğaldılar. B u r d a n da y o l a dizilen atlılar, hiç bir olayla
karşılaşmadan ilerliyordu. Yalnız, Siverek atlıları, Ş u b a t ' ı n
s e k i z i n c i g ü n ü , ö ğ l e üstü K a r a k ö p r ü ' d e Y ü z b a ş ı Ali S a i p
b e y i n y ü z elli kişilik atlısıyla birleşecek ve U r f a ü z e r i n e
h e p birden y ü r ü y ü ş e g e ç e c e k l e r d i .
*
**
E r z u r u m K o n g r e s i hazırlıkları başladığı g ü n , b ü t ü n
d o ğ u vilâyetlerinden o l d u ğ u gibi U r f a ' d a n d a bir d e l e g e
istenmişti. B u n u n ü z e r i n e mutasarrıfın b a ş k a n l ı ğ ı n d a bir
toplantı yapılmış, d e l e g e olarak E r z u r u m ' a kimin g ö n d e ­
r i l e c e ğ i üzerine g ö r ü ş ü l m e y e başlanmıştı. B u , kelleyi kol­
t u ğ a almak o l d u ğ u n d a n h e r k e s a r p a c ı k u m r u s u gibi d ü ­
ş ü n e d u r s u n U r f a M ü f t ü s ü H a s a n efendi :
— B e n giderim! demişti.
M ü f t ü H a s a n efendinin bu yiğitliği ilkönce j a n d a r m a
kumandanı Ali Rıza beyi büyüledi. M ü f t ü n ü n yüreklilik
ve yiğitliğinin altında d e r i n ve büyük anlamların yattığını
anlamıştı. M ü f t ü n ü n bu jesti o n u b a y a ğ ı sersemletmişti.
-Saatlarca bu konu ü s t ü n d e ileri geri d ü ş ü n m ü ş , m ü f t ü n ü n
kendisinden ö n c e t u t t u ğ u y o l u n hele b i r a s k e r e y a k ı ş a n
e n g e r ç e k yurtseverlik v e insanlık y o l u o l d u ğ u n u a n l a ­
mıştı. Bu yolda z a m a n bile yitirildiği kanısına v a r m ı ş ve
en kısa yoldan bu yitirilen z a m a n ı kazanmak için çalış­
m a y a koyulmuştu. Yapılacak ilk iş, bir ihtilâlci dernek kur­
maktı. Ne var ki. u c u M u s t a f a Kemal'e dek g i d e c e k o l a n
b u derneğin yerli v e y a b a n c ı pek çok d ü ş m a n l a r ı o l a c a k ­
t ı . U r f a . Fransızlarla Ermeni fedailerinin işgali altındaydı.
496
O n l a r , b ö y l e bir d e r n e ğ i barındırmak istemeyeceği gibi
o n l a r ı n y a r d a k ç ı s ı olan kimi yerliler de b u n u köstekleme-
y e çalışacaklardı.
Ali Rıza bey, b u n d a n dolayı bu d e r n e ğ e gizli olarak
kurmayı kararlaştırdı ve y u r t s e v e r , karakter sahibi eşraf
ve ileri gelenlere dikkatle a ç ı l m a y a başladı. D e r n e ğ e ken­
disiyle birlikte ikinci üye olarak belediye yönetim üyele­
rinden g ü ç l ü bir tip olan H a c ı Kâmilzade H a c ı M u s t a f a
b e y girdi. Bu g ü ç i ü adamın d e r n e ğ e girmesiyle Ali Rıza
beyin y u r t s e v e r c e d ü ş ü n c e l e r i hemen eylem alanına g e ç ­
miş o l u y o r d u . H a c ı M u s t a f a b e y , Ali Rıza b e y d e n kaptığı
ışığı hemen bütün yerli büyüklerin g ö z l e r i n e s o k m a y a
başladı. Şehrin eşrafı v e aydınları H a c ı M u s t a f a beyin
ç e v r e s i n d e p e r v a n e gibi d ö n ü y o r , o n u n y ü r e ğ i n i n lâmba­
s ı n d a n umut v e inançlarını y a k ı y o r l a r d ı . Dernek, a z z a ­
manda memleketin en d e ğ e r l i ve g ü ç l ü çocuklarını b a ğ ­
rında toplayıvermişti. G e l e n l e r , salt d ü ş ü n c e ve iyi niyet­
leriyle değil silâh ve silâhiılarıyla da geliyorlardı. B u n d a n
d o l a y ı , dernek romantik ihtilâlcileri barındıran bir ö r g ü t
d e ğ i l d i . D e r n e ğ i n g ü ç l ü üyelerinin s a y ı s ı a z z a m a n d a o n
iki kişiye yükselmişti. B u , bir M ü d a f a a y ı Hukuk ö r g ü t ü n ­
d e n b a ş k a bir ş e y değildi.
4 T e m m u z 1919 g e c e s i gizli bir toplantı y a p a n d e r n e k
üyeleri Binbaşı Ali Rıza beyi d e r n e ğ i n başkanlığına s e ç t i ­
ler ve ö r g ü t ü M u s t a f a Kemal'e bağlamak kararını aldılar.
Urfa'nın ateşli ç o c u k l a r ı , M ü d a f a a y ı Hukuk ö r g ü t ü ­
n ü ç a b u c a k benimsediler. B ö y l e c e ö r g ü t yayıldı v e g ü ç ­
lendi. Ne yazık ki yerli kargalar, ö r g ü t ü F r a n s ı z kuman­
danlığına fısıldamakta gecikmediler. F r a n s ı z kumandanı,
tam bir s ö m ü r g e y ö n e t i c i s i y d i . Astığı astık, kestiği kes­
tikti.
Y u r t s e v e r c e d ü ş ü n c e ç a b a l a r ı n d a n dolayı eline g e ç i r ­
diği T ü r k l e r i işkence etmek ve onları s ü r g ü n e g ö n d e r m e k
ve öldürebilmek yetkilerine sahipti. Binbaşı Ali Rıza beyin
b ö y l e tehlikeli bir ö r g ü t k u r d u ğ u n u haber alan F r a n s ı z
kumandanı hemen o n u tutuklamak ü z e r e d a v r a n d ı y s a da
A l i Rıza bey, o n d a n daha atik d a v r a n a r a k ş e h i r d e n s a ­
v u ş u p gitti. Bu kez, F r a n s ı z kumandanı kendi adamı olan

497 3/F. : 32
Salihal'abdulla adlı A r a p aşireti reisini o n u n arkasına t a k ­
tı. Ş e y h atlıları ve adamları jandarma kumandanını k ö ş e
b u c a k araştırdılar. Ali Rıza b e y , bu adamların e l i n d e n
kurtulabilmek için binbir kılığa girmek ve binbir y e r d e ­
ğiştirmek z o r u n d a kaldı. E n s o n r a , V i r a n ş e h i r y o l u y l a S i -
v e r e k ' e vardı v e orda çok g ü ç l ü v e tanınmış bir a d a m o l a n
C u d i Paşa'nın konağına s ı ğ ı n d ı ; b ö y l e c e d e canını k u r t a r ­
mış o l d u . C u d i Paşa, bütün uzak yakın aşiretlere s ö z ü
g e ç e n , çok z e n g i n , namuslu v e y u r t s e v e r bir adamdı. K e n ­
d i s i n e sığınan y u r t s e v e r jandarma kumandanı v e ş i m d i
k u v a y ı milliyecilerin başı o l a n Binbaşı Ali Rıza b e y i n
ü s t ü n e yiğitçe kanat g e r d i . Yalnız, bu b ü y ü k ailenin i n ­
s a n l a r ı n d a n olan Ali efendiyi F r a n s ı z kumandanı Ali Rı­
z a b e y i n derneği üyelerinden s a y a r a k tutuklayıp h a p s e
attırdı. İki ay hapse ve y ü z altın para c e z a s ı n a ç a r p t ı r ı l a n
Ali efendinin durumu, Ali Rıza beyi s o n kerte ü z d ü . F r a n ­
s ı z l a r ı n , o n u kendi y ü z ü n d e n hapsettirdiğini biliyordu.
Ali Rıza bey, kendisine ç o k yardım etmiş o l a n A l i
e f e n d i y i kurtarmak d ü ş ü n c e s i n d e y d i . Bir g ü n , C u d i P a ş a
ile birlikte Siverek J a n d a r m a K u m a n d a n ı A z i z beyin d a ­
iresinde oturmuş memleketin k o r k u n ç dertlerinden k o n u ­
ş u y o r l a r d ı . Ali Rıza bey, b i r d e n b i r e :
— Ali efendinin hapsedilmesine ben s e b e p o l d u m .
G i d i p Fransızlara teslim olmak ve o n u hapisten kurtarmak
i s t i y o r u m , dedi.
B u n u n üzerine C u d i Paşa :
— Familyamızdan bir Ali'nin h a p i s a n e d e b u l u n u ş u ,
ailemizi söndürmez. F a k a t , sizi yitirmek memleket için
bir kayıp, çoluk ç o c u ğ u m u z u n da felâketi olacaktır; d i y e
kestirip attı ve o n u bu d ü ş ü n c e s i n d e n uzaklaştırdı.
O sıralarda, salt istihbarat ve p r o p a g a n d a için Villi
adlı bir Fransız Y ü z b a ş ı s ı S i v e r e k ' e geldi v e C u d i P a ş a ' n ı n
k o n a ğ ı n a indi. A r k a s ı n d a da birkaç silâhlı F r a n s ı z a s k e r i
v a r d ı . Villi, S i v e r e k ' i n bütün ileri gelenlerini t o p l a y a r a k
g ö r ü ş t ü . Onların d ü ş ü n c e l e r i n i ö ğ r e n m e k istedi. Villi, b u
toplantılardan birinde dinleyicilerine :
— Hükümetiniz ölmüştür, artık u m u d u n u z u kesiniz.
B u n d a n s o n r a , size F r a n s ı z hükümeti h e r türlü b a k a c a k

498
v e y a r d ı m edecektir. F r a n s a uygarlığının y e r y ü z ü n d e k i
ş a n v e şerefini dağ b a ş ı n d a k i insanlar bile işitmiş v e
inanmışlardır. Hükümetimin adalet v e şefkatine g ü v e n e ­
bilirsiniz. B i z e sadık kalırsanız s i z de bu uygarlık g ü n e ş i ­
nin ışığı altında rahatlık ve mutluluğa k a v u ş a c a k s ı n ı z .
M e k k e ' d e k i altın o l u ğ u v e kutsal eşyaları paşalarınız y a ğ ­
m a etmişlerdir. S i z e . F r a n s ı z hükümet v e d e v l e t i n e karşı
g ö s t e r d i ğ i n i z bağlılık ve y a p t ı ğ ı n ı z hizmetler karşılığında
her z a m a n p a r a v e rütbeler verilecektir. H i ç bir e m e ğ i n i z
karşılıksız kalmayacaktır.
T o p l a n t ı d a bulunanlar, b u sözleri hep bir a ğ ı z d a n
ş ö y l e yanıtladılar :
— B i z , b a y r a ğ ı m ı z ı n g ö l g e s i n d e n b a ş k a bir g ö l g e d e
y a ş a m a k istemeyiz.
B u t o p l a n t ı d a n s o n r a , C u d i P a ş a , hemen d a v r a n d ı v e
d u r u m u Diyarbakır'da N i h a t P a ş a ile İbrahim P a ş a o ğ u l ­
larına telgrafla bildirdi ve onları gelmekte olan tehlike
k a r ş ı s ı n d a u y a r m a y a çalıştı. İbrahim P a ş a o ğ u l l a r ı , V i ­
r a n ş e h i r b ö l g e s i n e b ü t ü n ü y l e e g e m e n eski bir d e r e b e y i
ailesiydi. B u n l a r d a millet ve milliyet üstüne hiç bir d ü ş ü n ­
ce y e r etmiş değildi. Salt çıkarları için y a ş a m a k t a y d ı l a r .
B u y ü z d e n , memlekete e g e m e n olmaya ç a l ı ş a n her t ü r l ü
y a b a n c ı g ü ç l e hemen anlaşmak y o l u n u s e ç i y o r v e g e r i s i n i
hiç d ü ş ü n m ü y o r l a r d ı . İngilizler U r f a ve dolaylarını işgal
e d i n c e hemen onlarla a n l a ş m a k t a gecikmemişlerdi. S o n ­
ra, O s m a n l ı hükümetine e s k i d e n beri bir s ü r ü belâ v e g ü ç ­
lük çıkarmakla tanınmışlardı. H e r hırsatta a y a k l a n ı y o r , ç e v ­
reyi kana Doyuyorlardı. Milli aşireti reisi, S u l t a n A b d ü l h a -
mid'in paşalık v e r d i ğ i a d a m l a r d a n d ı . B u b ö l g e d e u z u n
z a m a n l a r Abdülhamid'in .adamı olarak g e ç i n e n İbrahim
P a ş a o ğ u l l a r ı . H ü r r i y e t devriminin ilanıyla birlikte ayak­
lanmış ve padişahın haklarını korumaya kalkmıştı. Bu
ailenin, b a ş ı n a topladığı y a ğ m a c ı aşiret g ü ç l e r i n i n kötü­
lüklerini önlemek üzere U r f a , Halep, M u s u l , Diyarbakır
v e S i v e r e k ' t e n o r d u eratı v e milis g ü ç l e r i g ö n d e r i l m i ş t i .
B u k u r n a z ailenin y a ş a y ı ş taktiği d e ş ö y l e y d i : Bir b ö ­
lümü memlekete giren d ü ş m a n l a işbirliğine girişirken ö b ü r ­
leri de hükümetin y a n ı n d a olduklarını bildiriyor ve dav-

499

Alamut - Çizgiliforum.com
ranışlarıyla d a g ö s t e r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . İbrahim P a ş a o ğ u l ­
larıyla birkaç A r a p aşireti bir y a n a bırakılırsa U r f a , S i v e ­
rek. V i r a n ş e h i r v e d o l a y l a r ı halkı, b ü t ü n ü y l e T ü r k t ü v e
y a b a n c ı işgalini b e n i m s e m e k t e n uzak bir ruh d u r u m u için­
deydi.
İşte, Y ü z b a ş ı Villi, C u d i Paşa'nın k o n a ğ ı n d a n bu tat­
s ı z izlenimle ayrıldıktan s o n r a , atlılarıyla V i r a n ş e h i r y o ­
lunu tuttu. Şimdi de İbrahim Paşa oğullarıyla g ö r ü ş m e y e
ve onların düşüncelerini yoklamaya gidiyordu. Jandarma
t e ğ m e n i Fahri bey d e Y ü z b a ş ı n ı n korunmasıyla g ö r e v l e n ­
dirilmiş olarak yirmi j a n d a r m a s ı y l a o n u n y a n ı b a ş ı n d a g i ­
d i y o r d u . Villi, arka d ü ş ü n c e l e r i olan bir a s k e r dikkatiyle
y o l u n krokilerini ç i z i y o r , s ı r a s ı n d a bir harita gibi kullan­
mak ü z e r e en ufak t e p e , y o l kuru d e r e l e r e dek bu kro­
kiye işaret e d i y o r d u . B u bilgileri d e y a n ı b a ş ı n d a g i d e n
T ü r k jandarma t e ğ m e n i F a h r i b e y d e n a l ı y o r d u . N e v a r
ki, T ü r k s u b a y ı n ı n o n a v e r d i ğ i y e r adları b a ş t a n b a ş a uy­
durmaydı
Y ü z b a ş ı Villi v e T e ğ m e n F a h r i b e y v e atlıları, y o l a
çıktıklarının ikinci g ü n ü V i r a n ş e h i r ' e v a r a r a k İbrahim Pa­
ş a o ğ u l l a r ı n ı n k o n a ğ ı n a indiler.
Villi V i r a n ş e h i r ' e d o ğ r u y o l a çıktığında C u d i Paşa
ile e ş r a f t a n önemli bir kişi o l a n M a h m u t e f e n d i , telgrafla
İbrahim Paşa o ğ u l l a r ı n a b u y r u k l a r v e r m i ş v e b u n u n bir
y u r t ve millet işi o l d u ğ u n u anlatarak Villi'ye karşı sıkı
durmalarını telkin etmişti :
Y ü z b a ş ı Villi, İbrahim P a ş a ' l a r c a karşılanıp a ğ ı r l a n ­
mak ü z e r e konuk edildi. K o n a ğ ı n önündeki m e y d a n a ve
y o l l a r a bakan b ü y ü k s a l o n o n a ayrıldı. P e n c e r e n i n ö n ü n ­
d e o t u r m u ş dışarısını s e y r e d i y o r d u . A r a d a n bir s a a t g e ç ­
memişti ki y ü z l e r c e silâhlı halkla meydan d o l d u . B i r yığın
k o y u n ve bir yıllık k ö r p e d e v e y a v r u l a r ı kesilip y ü z ü l m e y e .
k a z a n l a r a d o l d u r u l a r a k pişirilmeye başladı. En ç o k iki
s a a t s o n r a , şölen h a z ı r d ı : Cifni d e n e n k o c a m a n sinilere
y ı ğ ı l a n bol yağlı pilav ve et yığınlarının ç e v r e s i n i alan
y ü z l e r c e silâhlı, iştahla atıştırmaya başladı. Villi'nin atlı­
larıyla F a h r i beyin atlıları da b ö y l e sinilerin ç e v r e s i n d e
b a ğ d a ş kurmuş, y i y o r l a r d ı . Villi'nin ö n ü n e g e l e n pek s ü s -

500
lü sininin üzerinde de k o y u n , d e v e , tavuk ve keklik kı-
zartmalarıyla içli ve baharatlı pilav, y o ğ u r t , süt, kaymak
v e A n t e p baklavası g ö z e ç a r p ı y o r d u .
F r a n s ı z Y ü z b a ş ı s ı bunlara şaşkın şaşkın b a k ı y o r d u .
İbrahim Paşa oğulları, C u d f Paşa ile O d a b a ş ı Z a d e M a h ­
mut efendinin buyruklarını o l d u ğ u gibi u y g u l u y o r l a r d ı .
Ş ö l e n s o n a erince y e n i bir ş e y başladı: Halk Y ü z ­
b a ş ı y a dertlerini anlatmak ü z e r e b i r yığın mektup g ö n d e r i ­
y o r v e bunlar minderin ü s t ü n e y ı ğ ı l ı y o r d u . F r a n s ı z Y ü z b a ­
şısı, garip bir durum karşısında kaldığını s e z i y o r s a da ne
o l d u ğ u n u anlamaktan uzak b u l u n u y o r , b u bilmecenin ç ö ­
zümlenmesi için merakla b e k l i y o r d u . Bir s ü r e s o n r a , bu
mektupların ne demek o l d u ğ u n u ve n e r d e n , kimden g e l ­
diğini s o r d u . İbrahim Paşa oğulları, ona şu karşılığı v e r ­
diler :
— D e r z o r , Musul'daki İngiliz güçlerinin d e m i r y o l u n u
g e ç m e k ve buraları da işgal etmek istediğini h a b e r alan
a ş i r e t reislerinin gönderdikleri raporlardır. Biz de y a r ı n
A b i r ' e yani k a r a r g â h a giderek o r d a n buyruk ve direktif­
lerimizi g ö n d e r e c e ğ i z .
O g e c e y i garip d ü ş ü n c e l e r ve düşler içinde g e ç i r e n
Y ü z b a ş ı Villi, gözlerini o ğ u ş t u r a r a k dışarı baktığında ür-
perdi.
C a d d e l e r d e n binlerce yüklü d e v e v e atlı g e ç i y o r , s a ­
v a ş ç ı l a r daha çok s a v a ş ruhu taşıyan türküler ve marşlar
s ö y l ü y o r l a r d ı . Y o l l a r d a n kalkan toz bulutları a r a s ı n d a g e ­
çip g i d e n atlılar, mühimmat ve erzak kolları, işin d o ğ r u ­
l u ğ u n d a kuşku bırakmıyordu. Abir'in ç a d ı r halkının ku­
lakları yırtan sesleriyle s ö y l e d i ğ i şarkılar, atların kişne­
melerine ve silâh şakırtılarına karışıyordu.
Y ü z b a ş ı Villi, buna bakmadan yine de şehrin ileri g e ­
lenlerini karşısına çağırdı v e V i r a n ş e h i r dolaylarını F r a n ­
s ı z hükümetinin buyruklarına bağlamak ü z e r e kırk bin
altın bağışlayabileceğim s ö y l e d i y s e de hiç kimse bu pa­
r a y a tamah etmek k ü ç ü k l ü ğ ü n ü g ö s t e r m e d i . G e r e k hal­
kın s ö m ü r g e c i l i ğ e karşı g ö s t e r d i ğ i ulusal uyanıklıktan ve
g e r e k s e kırk bin sarı altına heveslenmemesi üzerine atına
atlayıp yine U r f a ' n ı n y o l u n u tuttu. C u d i Paşa ile O d a b a -

501
ş ı z a d e M a h m u t efendinin S i v e r e k ' t e n attığı sille, Y ü z b a ş ı
Villi'yi V i r a n ş e h i r ' d e y e r e sermişti.
*
ati

16 O c a k 1920'de a r k a s ı n d a otuz-kırk atlı ile S i v e r e k ' e

g e l e n Ermeni asıllı F r a n s ı z A l b a y ı N o r m a n d , k a s a b a n ı n
en önemli iki y e r l i s i n d e n biri o l a n O d a b a ş ı z a d e M a h m u t
efendinin konağına indi. C u d i P a ş a ailesiyle M a h m u t e f e n ­
di ailesi, eskiden beri birbirini br kaşık s u d a b o ğ m a k is­
t i y o r l a r s a da memleketin kara günlerinde el ele vermek
yiğitliğini g ö s t e r m e k t e n de g e r i kalmıyorlardı.
A l b a y N o r m a n d , D i y a r b a k ı r ' a gitmek ü z e r e t a A d a -
n a ' d a n B r e m o n d ' u n y a n ı n d a y o l a çıkmıştı. Y o l u n u n ü s t ü n ­
deki F r a n s ı z mandasına bırakılmış yerleri de g ö r e r e k g i ­
d i y o r d u . N o r m a n d , d a h a B e y r u t ' t a y k e n Diyarbakır V a l i s i ­
ne telgraf çekerek kendisini korumak ü z e r e tertibat al­
masını bildirmişti. S i v e r e k ' t e M a h m u t efendiye konuk olan
N o r m a n d ' ı n yanında Kilikya yönetim müsteşarı adıyla ku­
m a n d a n İlhami bey de b u l u n u y o r d u .
N o r m a n d , S i v e r e k ' e geldiği g ü n , sicim gibi bir y a ğ m u r
y a ğ ı y o r d u . M a h m u t e f e n d i , b ü y ü k salonda k o n u ğ u n a v e
b e r a b e r i n d e getirdiklerine g ü z e l bir akşam y e m e ğ i çıkar­
mış ve tercümanın a ğ z ı n d a n hemen baklayı almıştı. N o r ­
mand'ın Diyarbakır'a g i d e c e ğ i b ö y l e c e anlaşıldıktan s o n ­
r a , C u d i Paşa ile M a h m u t efendi birlikte d a v r a n d ı l a r ve
hemen haberi Diyarbakır'daki tümen kumandanlığına bil­
direrek Normand'ın S i v e r e k ' t e n bir adım d a h a ileri atma­
masını salıkladılar. T ü m e n d e n d e S i v e r e k ' ç e alınacak t e d ­
birler üzerinde g i z l i c e buyruk gönderildi. N o r m a n d , ken­
disi de Ermeni o l d u ğ u n d a n ve temel amacının da B ü y ü k
E r m e n i s t a n d a v a s ı olmasına bakmadan kendisini g ö r m e ­
y e g e l e n Siverekli Ermenileri y a n ı n a kabul edip g ö r ü ş m e k
istemedi. B u n d a s i y a s a l bir s a k ı n c a g ö r m ü ş t ü . G ö r ü ş m e k
ü z e r e katına ç a ğ ı r d ı ğ ı Siverekli T ü r k ileri g e l e n l e r i n e de :
— Fransızlar, b u r a l a r a uygarlık getireceklerdir, mem­
leketin yükselmesi için bütün varlıklarıyla çalışacaklardır.
F r a n s a yönetimini b e n i m s e y e n l e r e kendilerini z e n g i n e d e ­
c e k kadar altın v e r e c e ğ i m ! d i y e çölde y a ş a y a n A r a p l a r a
yapıldığı gibi çiğ ö n e r i l e r d e b u l u n d u . B u r d a y a ş a y a n hal-
502
kın bir üstün u y g a r l ı ğ a ve millî kültüre s a h i p kişiler o l ­
d u ğ u n u d ü ş ü n m e y e r e k k o n u ş a n N o r m a n d , dinleyenlerin
ş e r e f ve insanlık d u y g u l a r ı n ı incitti." N o r m a n d ' a ö f k e y l e
ş ö y l e karşılık v e r d i l e / :
— Biz, toprağımızı A r a p l a r gibi g â v u r l a r a p a r a ile
s a t a n millet değiliz. B u n u n için b u n d a n s o n r a d a h a ileri
de g i d e m e y e c e k s i n i z .
N o r m a n d ' ı n yaptığı bu kabalık y ü z ü n d e n b u r u n l a r ı n ­
d a n s o l u y a r a k toplantıyı bırakıp çıkan Siverekli ileri g e ­
lenler, on-onbeş d e v gibi aşiret silâhlısını N o r m a n d ' ı n b u ­
l u n d u ğ u salona sokarak o n u gözaltına almakta g e c i k m e ­
d i l e r . A ş i r e t silâhlıları, dışarda kendilerine öğretilen işa­
retlerle Normand'a :
— Siverek'ten bir adım d a h a içerlere g i d e m e z s i n ,
y o k s a g ö z ü n ü patlatırız! dediler.
N o r m a n d , e ğ e r S i v e r e k halkından y ü z g ö r s e y d i y a ­
nında yemleme için getirdiği on sekiz bin altının önemli
b i r b ö l ü m ü n ü burada s a ç m a y ı tasarlamıştı.
C u d i Paşa ile M a h m u t efendi v e a r k a d a ş l a r ı , N o r ­
m a n d b u r d a n kös kös ardına bakarak g e r i d ö n e r k e n b u
o n s e k i z bin altını adamlarına v u r d u r m a y ı g ö r ü ş t ü l e r s e
d e s o n r a d a n siyasal s a k ı n c a s ı n ı d ü ş ü n e r e k v a z g e ç t i l e r .
A l b a y N o r m a n d , tasarladığı D i y a r b a k ı r y o l c u l u ğ u n ­
d a n y o k s u n kalmanın ü z ü n t ü s ü içinde y a t s ı vakti konuk
edildiği salonda e v sahibi M a h m u t efendinin o ğ l u M e h m e t
E m i n . süvari alay kumandanı Binbaşı İsmail Hakkı v e K ü ­
ç ü k Ö m e r o ğ l u Rüştü beylerle oturmuş pis pis d ü ş ü n ü ­
y o r d u . H i ç kimse o n u n l a k o n u ş m u y o r d u . Halkın y a t s ı n a ­
m a z ı n d a n çıktığı bu s ı r a d a , şehrin her y a n ı n d a n silâh s e s ­
leri g e l m e y e başladı. B u s e s l e r e N o r m a n d ' d a n b a ş k a ku­
lak v e r e n ve ş a ş a n olmadı. H e m e n t e r c ü m a n a b u n u n ne
o l d u ğ u n u sormasını s ö y l e d i . T e r c ü m a n , M e h m e t E m i n b e ­
ye :
— K u m a n d a n h a z r e t l e r i , bu silâhların n e d e n atıldı­
ğ ı n ı s o r u y o r , d e d i . M e h m e t Emin b e y :
— Bu bölge, g e n e l olarak a ş i r e t l e r d e n m e y d a n a g e l ­
miştir. G e l e c e ğ i n i z y o l l a r ve K a r a c a d o ğ ' ı n her iki g e ç e s i n -
d e k i halk, g e l e c e ğ i n i z i h a b e r almış. Şimdi, y o l l a r d a g ü -

503
vensizlik vardır. Biz de onların ş e h r e baskın y a p m a l a r ı n ­
d a n k a y g u l a n ı y o r u z . Atılan silâhlar, aşiretlerin yapmasr
b e k l e n e n baskına karşı bizim şehri s a v u n m a y a hazır o l d u ­
ğ u m u z u bildirmek amacını g ü d ü y o r , dedi.
Tercüman :
— Kumandan hazretleri, yarın g i d e c e ğ i m , diyorlar.
— Halk, k a y n a ş m a k t a d ı r , tehlike kapıdadır.
— B e n , F r a n s ı z devletinin büyüklük ve şerefini y o k
edemem.
— S i z yok o l u r s u n u z .
N o r m a n d , başını sallayarak parmağıyla :
— N o n , non, n o n , d e d i .
M e h m e t Emin bey :
— Memleket, sizin içine d ü ş e c e ğ i n i z bir tehlike ve uğ­
r a y a c a ğ ı n ı z bir saldırıdan sorumlu olmayacaktır. K o n u ­
ğ u m olmanız dolayısiyle sizi tehlikeli y e r l e r d e n s a ğ salim
g e ç i r m e k ulusal geleneklerimizdendir. Ne yazık ki şu t e h ­
likeli g ü l n e r d e köylerine gidemediğim gibi adamlarımı bi­
le g ö n d e r e m i y o r u m .
N o r m a n d bu k o n u ş m a d a n pirelenmişti. P a b u c u n pa­
halı o l d u ğ u n u g ö r m ü ş e b e n z i y o r d u . B u sırada S i v e r e k
mutasarrıfı da Normand'ı z i y a r e t e geldi. O n a tatlı s ö z l e r
s ö y l e d i . Şehirde c ı v l a y ı p d u r a n kurşunların tatsız g ü r ü l ­
t ü s ü n ü yumuşatmak ister gibi F r a n s ı z kültür ve u y g a r l ı ­
ğının eşsizliğinden s ö z etti. Normand'ın bir kulağı muta­
sarrıfın umut verici tatlı s ö z l e r i n d e , ö b ü r ü silâh s e s l e r i n -
d e y d i . Ne v a r ki söz d ö n ü p dolaşarak yine memleketteki
g ü v e n s i z l i ğ e ve a n a r ş i y e geldi. Mutasarrıf eski U r f a jan­
d a r m a kumandanı Ali Rıza b e y , alay kumandanı Binbaşı
İsmail Hakkı bey, sırasıyla s ö z . alarak bu b ö l g e n i n eski­
d e n beri korkunç bir a n a r ş i ve güvensizlik içinde y ü z ­
d ü ğ ü n ü anlattılar. Bir F r a n s ı z Albayının D i y a r b a k ı r y o l u n ­
da k a z a y a uğramasının büyük yankıları o l a c a ğ ı n ı , hem
kendi canının tehlikeye d ü ş e c e ğ i n i , hem de T ü r k makam­
larını b ü y ü k sorumluluklar altında bırakacağını s a y ı p dök­
tüler.
N o r m a n d , karşısındakileri buraların güvenliliğiyle uğ­
r a ş a n s o r u m l u kişiler o l d u ğ u n u bildiğinden ister istemez

504
omarin sözlerinin etkisi altında kaldı ve bir balon gibi s ö ­
nerek küçüldü v e p ö r s ü d ü .
İşte, A l b a y N o r m a n d , b u r d a n elleri b o ş d ö n d ü k t e n
s o n r a bunun hıncını almak için M a r a ş s a v a ş ı n d a G e n e r a l
Keret'i desteklemek ü z e r e bir s ü r ü a s k e r v e top g ö t ü r d ü
ve toplarıyla M a r a ş ' t a taş ü s t ü n d e taş bırakmadı.
**
T ü r l ü belâlar, U r f a ' n ı n başı ü s t ü n d e bir leş k o k u s u
almış d e v a k b a b a l a r gibi d ö n ü p d u r u y o r d u . F r a n s ı z işgal
kumandanlığı kargaları aracılığıyla jandarma k u m a n d a m
B i n b a ş ı Ali Rıza b e y l e y u r t s e v e r Urfalıların m e y d a n a g e ­
tirdiği M ü d a f a a y ı Hukuk Ö r g ü t ü ' n ü d a r m a d a ğ ı n etmiş­
lerse de U r f a , için için k a y n ı y o r d u . D ü ş m a n a karşı k o y m a
d ü ş ü n c e s i bir kez ruhlara yerleşmişti. Ne v a r ki U r f a ' n ı n
içinde düşmanla işbirliği e d e n l e r d e n başka bir y ı ğ ı n da
k a y g u s u z hemşehri y a ş a m a k t a y d ı . B u n l a r , bana d o k u n ­
m a y a n yılan bin y a ş a s ı n d e y i m i n c e k a y g u s u z l u ğ u n , t a s a ­
sızlığın sağır duvarları a r a s ı n a çekilmişlerdi.
M ü d a f a a y ı Hukuk b a ş k a n ı Ali Rıza beyin c a n k a y g u -
s u n a d ü ş e r e k Siverekli C u d i P a ş a l a r a s ı ğ ı n m a s ı n d a n s o n ­
r a F r a n s ı z kumandanlığı, b u ö r g ü t ü n elebaşlarından C u d i
P a ş a ' n ı n çok yakın a k r a b a s ı Ali F u a t beyi tutuklayarak
hapsettirmişti. Siverekli olup U r f a ' d a o t u r a n Ali F u a t b e ­
y i n tutuklanması, bütün Siverek'i F r a n s ı z l a r a karşı a y a k ­
landırmıştı.
Ali Rıza bey, F r a n s ı z l a r a teslim olarak Ali F u a t beyi
Kurtarmak istemişse de C u d i P a ş a , buna razı olmamıştı.
O n u n daha b a ş k a d ü ş ü n c e l e r i v a r d ı : A m c a o ğ l u Sakip'le
y e ğ e n i C e r r a h A ğ a ' y ı v e Badilli aşiret reisi Sait beyi U r ­
f a c e z a e v i n e g ö n d e r d i . S ö z d e g ö r ü ş m e y e gelen b u a k r a b a ­
lar, Ali Fuat kendisini kaçırmak için h a p i s a n e y e bir b a s ­
kın yapacaklarını söylediler. Bu gizli k o n u ş m a , az z a m a n ­
da bir giz olmaktan çıktı ve F r a n s ı z kumandanının ku­
lağına gitti. Gittiği de bir y a n d a n iyi olmuştu. Ş u n d a n
ki F r a n s ı z kumandanı, bu baskına karşı z o r tedbiri almayı
d ü ş ü n e c e ğ i n e daha kolayını s e ç t i . S i v e r e k halkının ö f k e ­
sini hesaba katarak Ali F u a t beyi salıvermekte g e c i k m e d i .
Urfa'nın gelenekleri, çıkarları, Siverek'i öyle y a k ı n -

505
d a n ilgilendiriyordu ki o r d a g e ç e n en b ü y ü k bir olay, he­
m e n Sivereklilerin kulak kabartmalarına y o l a ç ı y o r d u . U r ­
fa ile S i v e r e k arasındaki bu kader birliği, U r f a ' n ı n b a ­
ş ı n d a d ö n e n tehlikeleri, Sivereklilerin d e paylaşmasını s a ğ ­
l ı y o r d u . B u n d a n dolayı, k a d e r U r f a ' n ı n kurtuluşu için S i ­
v e r e k l i yiğitlerden demetler hazırlamıştı.
S i v e r e k ' t e C u d i P a ş a , Sivas'taki temsil heyetiyle v e
M u s t a f a Kemal'le bağlantı kurmuş, o r d a n g e l e n b u y r u k ­
l a r a g ö r e d a v r a n ı y o r d u . O d a b a ş ı z a d e M a h m u t efendiyle
bu alanda el ele v e r e n C u d i P a ş a , Sivas'taki temsil h e y e ­
tine h e r türlü a r a ç ve g e r e ç l e r i , y e d i r m e içirmeleri kendi­
lerinden olmak ü z e r e bin kişilik bir g ü ç çıkarabilecekle­
rini bildirmişlerdi.
U r f a , Siverek v e V i r a n ş e h i r dolaylarındaki b ü t ü n a ş i ­
retler. K a r a k e ç i ve Milli aşireti olarak iki b ü y ü k g r u p t a
t o p l a n ı y o r , bunlardan K a r a k e ç i aşiretini C u d i P a ş a , Milli
a ş i r e t i n i d e İbrahim P a ş a o ğ u l l a n adına O d a b a ş ı z a d e
M a h m u t efendi temsil e d i y o r d u . B ü y ü k felâket karşısın­
da b i r l e ş e n bu iki b ü y ü k aşiret g r u b u , k o l a y c a temsil he­
y e t i n i n ve M u s t a f a Kemal'in etkisi altına girmişti. M u s t a ­
fa K e m a l , S i v a s ' t a n C u d i P a ş a ' y a :
— Eğer Fransızlar, Urfa'dan sonra Siverek'e doğru
y ü r ü y ü ş e g e ç e r l e r s e n e y a p a c a k s ı n ? diye s o r u n c a C u d i
P a ş a , telgrafında ona ş ö y l e karşılık vermişti :
— B ü t ü n eli silâh tutan şehirli ve köylü halkla S i v e -
r e k - U r f a sınırında F r a n s ı z l a r ı n karşısına ç ı k a c a ğ ı n ı v e g e ­
r e k i r s e U r f a ' y ı işgalleri altında butunduran F r a n s ı z l a r ı bur­
d a n da atmaya çalışacağım.
B u y i ğ i t ç e s ö z e ç o k s e v i n e n M u s t a f a Kemal, S i v a s ' ­
t a n o n a sivil çekilmiş bir resmini g ö n d e r m i ş t i .
*
İngilizler, O s m a n l ı ordularının b o z g u n a u ğ r a y a r a k hız­
la dağılması ve çekilmesi ü z e r i n e s a h i p s i z buldukları g ü ­
n e y T ü r k şehirleri üzerine bir karakuş gibi atılmışlar, ilk
atılımda A d a n a , M a r a ş , A n t e p gibi yıldız şehirleri işgal
e t m i ş l e r d i . Bırakışmayla birlikte s ü r g ü n d e n eski y e r l e ­
r i n e d ö n e n Ermeni hemşehriler, İngilizleri c o ş k u n g ö s t e -

506
rilerle karşılamışlardı. İngilizler, U r f a ' y a y e r l e ş i r y e r l e ş ­
m e z , E r m e n i y u r t t a ş l a r davranmış, g i d e r k e n yitirdikleri
c a n l ı v e c a n s ı z malların y e r i n e ellerine geçirebildikleri
T ü r k mallarını z o r l a almaya v e sahiplenmeye başlamış­
lardı. U r f a ' d a k i E r m e n i hemşehriler de başka yerlerdeki-
ler gibi « B ü y ü k E r m e n i s t a n » hülyası peşindeydiler. E r m e ­
ni okulları, alabildiğine bağımsız bir E r m e n i s t a n ' d a e ğ i ­
tim y a p ı y o r m u ş gibi s e r b e s t d a v r a n ı y o r , s o n kerte T ü r k
d ü ş m a n ı ç o c u k l a r yetiştirmenin yanlış yolları ü z e r i n d e y ü ­
r ü y o r l a r d ı . Birinci D ü n y a S a v a ş ı ' n d a y ü z b i n l e r c e Ermeni
y u r t t a ş ı n dirimine mal olan T ü r k i y e toprakları üzerinde
B ü y ü k E r m e n i s t a n kurmak amacıyla Çarlık R u s y a ' n ı n gizli
n i y e t l e r i n e hizmet etme siyaseti, şimdi de onları büyük
bir d a y a n ı ş m a içinde s ü r ü k l e y e n başlıca etkendi. Yalnız,
b u kez onları s ü r ü k l e y e n l e r , İngilizlerle F r a n s ı z l a r d ı . B ü ­
y ü k s a v a ş içinde b ü t ü n Ermeni yurttaşların silâhlandırıl­
mış o l m a s ı , b ü y ü k kötülükler d o ğ u r m u ş v e b u küçük a z ı n ­
lık için hiç bir y a b a n c ı p a t r o n g ö z y a ş ı dökmemişti. Rus
o r d u l a r ı , S i v a s ü z e r i n e d o ğ r u s a r k m a y a başladığı g ü n ­
l e r d e b ü t ü n T ü r k i y e Ermenileri, kışkırtıcılarının emrinde
b a ş k a l d ı r m a k için kulak kabartırken s ü r g ü n v e z o r l a g ö ç
e t t i r m e felâketi başladı. A r a b i s t a n sınırlarına yakın o t u ­
r a n l a r , canlarını kurtarabildiyse de pek ç o ğ u , İttihat ve
T e r a k k i hükümetinin k o r k u n ç k a y g u s u z l u ğ u y ü z ü n d e n
s ü r g ü n y o l l a r ı n d a feda edilmiş insanlar d u r u m u n a d ü ş e ­
rek eridi ve dirimlerini yitirdi. Aklı başında kişilerin g ö r ­
d ü ğ ü n e g ö r e tarih bir kez d a h a y i n e l e n e c e ğ e b e n z i y o r d u .
O z a m a n S u r i y e ' y e k a ç a n ve d ö r d ü n c ü o r d u kumandanı
C e m a l P a ş a ' c a dirimleri garanti edilen v e korunan o n
b i n l e r c e E r m e n i , ö ç almak v e T ü r k i y e ' d e bir Ermeni yur­
d u kurmak a m a c ı y l a İngiliz v e F r a n s ı z l a r ı n yanısıra s i ­
l â h l a n m ı ş olarak T ü r k i y e ' y e geliyorlardı. İngilizler, g e ç i c i
işgallerini s o n a erdirip de çekilip g i d e r k e n F r a n s ı z l a r , beş
y ü z kişiyi aşkın işgal g ü c ü y l e U r f a ' y a gelmişler v e y a n ­
larında s ü r g ü n E r m e n i l e r d e n önemli bir g r u p getirmişler­
d i ; F r a n s ı z işgal kumandanlığıyla b u ilk Ermenilerin U r ­
f a ' y a y e r l e ş m e s i n d e n s o n r a , S u r i y e ' d e n ç o k önemli s a y ı ­
da E r m e n i kafileleri getirilmiş ve bir tek Ermeninin b u -
lunmadığı şehirde Ermenilerin sayısı altı bini b u l m u ş t u .
H e p s i de barut fıçısı gibi kinle ve öç alma hırsıyla d o p ­
d o l u g e l e n bu zavallı insanlar, kendileri için y i n e kendi­
lerinin ne büyük bir tehlike o l d u ğ u n u a y ı r t e d e c e k d u r u m ­
da değildiler. Kısa g ö r ü ş l ü y a b a n c ı kumandanlarla kendi
milletlerinin çıkarları için tehlikeli birer idealist o l a n E r ­
meni papazları, T ü r k i y e ' d e yeni bir Ermeni dramı hazır­
lamakta sanki y a r ı ş ı y o r l a r d ı .
Amerikalı J . K . Walker, Ermeni yurttaşların ö ç alma
hırslarını pek b a y a ğ ı c a körükleyip d u r u y o r , F r a n s ı z l a r da
o n d a n a ş a ğ ı kalmıyordu. F r a n s ı z C i z v i t papazlarıyla Y ü z ­
başı S a j o v e bütün A m e r i k a n misyonerleri, F r e r l e r d e n A n i ,
G a b r i y o l , Rafael de bu k a m p a n y a d a g ü ç l e r i n i n ü s t ü n d e
ç a b a harcamaktaydılar. Ellerinin altındaki şaşkın E r m e n i
azınlığını devlere karşı g i d e c e k masal kahramanları g i b i
d o n a t ı y o r , s o n r a ne olacağını bir an d ü ş ü n e b i l m e k t e n
uzak b u l u n u y o r l a r d ı .
F r a n s ı z s u b a y l a r ı , K ü ç ü k v e Büyük E r m e n i s t a n d ü ş ­
lerine u c u z d a n destek olarak g ü z e l Ermeni kızlarının elin­
d e n d o ğ u n u n keskin v e g ü z e l şaraplarını içiyorlardı.
U r f a ' n ı n T ü r k hemşehrilerini çileden çıkaran b u t e ­
dirgin edici aşırılıklar y e t m i y o r m u ş gibi Paris'ten d o k u z
rahibe daha gelmiş, eski o r k e s t r a d a tiz çığlıklar çıkar­
maya başlamıştı. D o k u z F r a n s ı z rahibesi, on iki yıldır
b u r d a hıristiyanlığı y a y m a y a ç a l ı ş a n . Ermeni v e S ü r y a n i
ç o c u k l a r ı n ı yem olarak kullanan Amerikalı rahibelerden
Mis H o l m e s , Mis V a l e r , Mis M a n s f i e l d , P a p a z W o o d w a r d
ile M r . Klomant'ın p a t r o n l u ğ u altında hızla T ü r k i y e ' y e ve
T ü r k l e r e düşmanlık p r o p a g a n d a l a r ı n a başladılar. Eski haç­
lı savaşlarının kahramanı P a p a z Pierre-L'hermite'in me­
z a r ı n d a n bulup çıkardıkları parolaları, altın s u y u n a batı­
rarak y e n i d e n birer b ü y ü l ü ok gibi kullanıyorlardı. E m p e r ­
yalistlerin b u ö n c ü l e r i , T ü r k mahallelerine d e d a l ı y o r , o r a ­
lara da tatlı ilâçlar biçimine sokulmuş iksirleri içiriyor-
lardı. İşgal kumandanı Kapiten S a j o , b u m i s y o n e r l e r ö r ­
g ü t ü y l e el ele ç a l ı ş ı y o r d u . O n u n kargaları, o denli ç o ğ a l ­
m a y a başlamıştı ki artık, T ü r k mahallelerinde bir s i n e ğ i n
kanadı vızıldasa o n u n kulağına g i d i y o r d u .

508
 İşte, b ö y l e bir o r t a m d a kurulan ve şimşek gibi y a y ı l ­
ma eğilimi g ö s t e r e n Ati Rıza b e y i n b a ş ı n d a b u l u n d u ğ u
M ü d a f a a y ı Hukuk Ö r g ü t ü , ç a b u c a k Kapiten S a j o ' n u n kula­
ğ ı n a gitmiş, d e r n e ğ e girmiş olan üyelerin dirimi tehlike­
ye d ü ş m ü ş t ü . Binbaşı Ali Rıza b e y , bin türlü g ü ç l ü k l e S i ­
v e r e k ' e dek varabilmiş, C u d i Paşalara sığınmıştı.

B u s ı r a d a , K o z a n ' d a kuvayı milliyeciliği m e y d a n a çık­

t ı ğ ı n d a n , Y ü z b a ş ı T a y y a r d a ' n ı n Kolonel B r e m o n d ' a y a p t ı ­
ğ ı aracılıkla U r f a jandarma kumandanlığına a t a n a n Y ü z ­
b a ş ı Ali S a i p b e y , o r a y a varmış, g ö r e v i n e başlamıştı. Ali
Saip bey, Urfa'ya vardığında Mustafa Kemal'ce ve Di­
y a r b a k ı r kolordu k u m a n d a n l ı ğ ı n c a d e s t e k l e n e n bir kuva­
yı milliyeci militan d u r u m u n d a y d ı . Ali Rıza b e y i n kaçışı
v e Ali F u a t beyin tutuklanarak kuvayı milliyeci d a m g a s ı
y e m e s i y ü z ü n d e n eski ö r g ü t dağılıp gitmişti. Ali S a i p b e y ,
U r f a ' y a gelir g e l m e z , y e n i d e n işi ele aldı ve en yakınla­
rının d ü ş ü n c e l e r i n i y o k l a y a r a k k u r a c a ğ ı M ü d a f a a y ı H u ­
kuk D e r n e ğ i ' n i n ilk üyelerini t o p l a m a y a b a ş l a d ı . Ali Rıza
b e y i n ö r g ü t ü n d e y e r almış b ü t ü n eşraf v e a y d ı n l a r v e
T e ğ m e n Hulusi b e y , y e n i ö r g ü t t e de y e r aldılar. 15 O c a k
1920 g ü n ü , ç o k gizli b i r toplantı yapıldı ve M ü d a f a a y ı H u ­
kuk Ö r g ü t ü b ö y l e c e kurulmuş o l d u . N e v a r k i Y ü z b a ş ı S a ­
j o ' n u n kargaları, her y a n a dalbudak s a l d ı ğ ı n d a n b u y e n i
ö r g ü t de çabucak gammazlandı.

Ali S a i p b e y de tıpkı B i n b a ş ı Ali Rıza b e y gibi s o l u ğ u

S i v e r e k ' t e , C u d i Paşa.'nın k o n a ğ ı n d a aldı. B ö y l e c e k u v a y ı
milliyecilik U r f a ' d a e p e y c e s e m p a t i z a n b u l m u ş olmakla
b e r a b e r sürekli ihbarlar v e d ü ş ü n c e l e r i n dağınık olması
y ü z ü n d e n hiç bir silâhlı ö r g ü t k u r u l a m ı y o r d u . Y ü z b a ş ı S a ­
j o ' n u n elinin altında silâhlanmış o l d u ğ u anlaşılan altı bin
E r m e n i ve beş y ü z elli de karışık ırklardan F r a n s ı z askeri
vardı.

Artık, iyice a n l a ş ı l ı y o r d u ki U r f a , b u n c a d e ğ e r l i ç o ­
cuklarıyla d a kendi kendini k u r t a r a m a y a c a k t ı . O , a n c a k
d ı ş a r d a ö r g ü t l e n e c e k silâhlı k u v a y ı milliyeci g ü ç l e r l e kur­
tarılmaya çalışılacaktı.

509
 Ali S a i p bey, S i v e r e k k u v a y ı m i l l i y e « e v l e r i n e s ı ğ ı n a ­
rak dirimini kurtardıktan s o n r a y e n i d e n d a v r a n d ı v e M u s ­
tafa Kemal adına U r f a ' y ı F r a n s ı z l a r d a n k u r t a r m a y a g e l ­
1
miş bir g ö r e v l i olarak atlı t o p l a m a y a ve ö r g ü t ü n ü büyüt-
m e y e çalıştı.
İşte, S i v e r e k ' t e , U r f a ' y a y a p ı l a c a k saldırı hazırlanır­
ken M u s t a f a Kemal'den g e l e n b u y r u k ü z e r i n e Ali S a i p
b e y , U r f a ' y a saldıracak g ü c ü n kumandanı olarak b e n i m ­
senmişti.
Ali S a i p bey, d o s t u Badilli aşireti reisi Sait b e y i n k ö ­
y ü n d e n a l a c a ğ ı y ü z - y ü z elli atlı ile S i v e r e k ' t e n y o l a ç ı ­
kan atlıları K a r a k ö p r ü ' d e b e k l e y e c e k , b ö y l e c e b ü y ü k bir
güçle Urfa üzerine yürünecekti.
A l ı n a n en önemli k a r a r da bu saldırının bir b a s k ı n
biçiminde olmasıydı. Ş e h d e g i z l i c e girilecek, F r a n s ı z l a r
m e y d a n a çıkınca hepsinin ü s t ü n e ateş edilerek o r t a d a n
kaldırılacak, b ö y l e c e u c u z bir z a f e r kazanılmış o l a c a k t ı .
S i v e r e k M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n i n t o p l a n t ı s ı n d a
v a r ı l a n b u karara g ö r e , K a r a k ö p r ü ' y e v a r a n Siverekli s a ­
v a ş ç ı l a r , Ali Saip beyi o r d a g ö r e m e y i n c e şaşırdılar. S o n r a ,
d u r u m u ö ğ r e n m e k t e gecikmediler: Ali S a i p b e y , a r k a d a n
g e l e n b u büyük atlı g r u b u n u v e S i v e r e k M ü d a f a a y ı H u k u k
toplantısında verilen kararı h i ç e s a y a r a k elindeki y ü z elli
atlı ile Y ü z b a ş ı S a j o ' n u n b e ş y ü z elli kişilik a s k e r i n e bir
g ö s t e r i d e bulunmuş ve o n a ş ö y l e bir ültimatom vermişti :
G e r e k Wilson prensiplerine v e g e r e k s e M o n d r o s b ı ­
rakışması hükümlerine karşıt olarak s e b e p s i z y e r e mem­
leketimizi işgalinizi, millet şiddetle red ve p r o t e s t o e d e r
v e kısa bir s ü r e içinde b u l u n d u ğ u n u z yeri b o ş a l t m a y a c a k
o l u r s a n ı z z o r l a çıkarılmanıza b a ş l a n a c a ğ ı n d a n b u y ü z d e n
a k a c a k kanların s o r u m l u l u ğ u b ü t ü n ü y l e sizin olacaktır.
Bu ültimatoma karşı K a p i t e n S a j o ş ö y l e bir korkut­
ma bildirisi yayımladı :
— Ü z e r i n d e silâh b u l u n a n bir adam s o r u s o r u l m a d a n
k u r ş u n a dizilecektir. Bir kargaşalık sırasında ö l e c e k her
F r a n s ı z erine karşılık y e r l i l e r d e n iki a d a m k u r ş u n a d i z i ­
lecek ve bunlar kur'a ile seçilecektir. Bir e v d e n silâh atı­
lırsa o ev yakılacaktır. O s m a n l ı hükümeti memurlarının

510
b ö y l e bir o l a y s ı r a s ı n d a y ö n e t i m hakları ellerinden alına­
caktır. K ü ç ü k bir o l a y ç ı k a c a k o l u r s a sokaklar, makinalı
tüfek, bomba ve g a z l ı mermilerle ateş altına alınacaktır.
Siverek kuvayı milliye atlıları, Ali S a i p b e y i n anıla­
rıyla birleşip K a r a k ö p r ü d e r e s i n i izleyerek S i r r i n y o l u y l a
ilerlediler ve akşam karanlığından y a r a r l a n a r a k 8 Ş u b a t ' t a
H a r a n v e B e y kapılarından U r f a ' y a girdiler. Ş e h r i n kuva­
yı milliye yanlısı ileri g e l e n l e r i , atlıları tımar ettirip ahır­
lara çektirerek s a v a ş ç ı l a r a g ü z e l ve sıcak yemekler ç ı ­
kardılar. F r a n s ı z l a r , bu ç o k kalabalık k u v a y ı milliye atlı­
larını g ö r d ü l e r s e de hiç kımıldamadılar; g ö r m e m i ş gibi
davrandılar. O y s a , Kapiten S a j o , d a h a S i v e r e k ' t e g ü r ü l t ü ­
s ü a y y u k a çıkan saldırı hazırlıklarında b u l u n u l u r k e n , h a ­
b e r c i l e r d e n d u r u m u ö ğ r e n m i ş v e siperler k a z d ı r m a y a v e
s a v u n m a için g ö z e ç a r p a n çalışmalara başlamıştı. Ü ç g ü n ­
d ü r a t ü s t ü n d e d o k s a n kilometre yol almış o l a n s a v a ş ç ı ­
lar, yemeklerini y e d i k t e n s o n r a , nöbetçilerini dikerek sı­
c a c ı k o d a l a r d a ve pufla gibi d ö ş e k l e r d e derin bir u y k u y a
daldılar. Bütün U r f a ' n ı n d o l a y l a r ı n d a n ve i ç i n d e n hiç bir
silâh sesi gelmemişti. S a v a ş ç ı l a r , s a b a h kahvaltılarını d a
ettikten s o n r a g r u p g r u p a n a g ü c ü aramak ü z e r e sokak­
lara döküldüler. Ali S a i p b e y , M a h m u t efendinin o ğ l u
M e h m e t Emin beyle atlıların en ö n ü n d e ş e h r e girdiği hal­
d e atlıların ç o ğ u o n u t a n ı m ı y o r d u . B ü t ü n s a v a ş ç ı l a r t o p ;
landıktan s o n r a , Ali S a i p b e y , M e h m e t Emin b e y l e b i r k a ç
atlı reisini d a h a y a n ı n a alarak jandarma d a i r e s i n e d o ğ r u
yürüdü.
Ş e h r i n hemen y a r ı s ı kuvayı milliyecilerin silâhlı iş­
gali altında o l d u ğ u n d a n Ali S a i p b e y l e a r k a d a ş l a r ı , hiç bir
karşı k o y m a y a u ğ r a m a d a n içeri girdiler. D a i r e d e n çıkarı­
lan silâh ve c e p h a n e l e r , aşiret ağaları a r a s ı n d a b ö l ü ş t ü -
rülmeye başlandı. B u a r a d a U r f a M ü d a f a a y ı Hukuk Der­
n e ğ i , kuvayı milliyenin yedirip içirilmesi için ç a b u c a k bin
altın lira topladı. Halk da bir tek silâh patlatmadan U r ­
fa'ya g i r e n kuvayı milliyecileri nasıl a ğ ı r l a y a c a ğ ı n ı bil­
miyor, elindeki en g ü z e l yemekleri onlara h a z ı r l ı y o r d u .
H e r k e s sokaklara d ö k ü l m ü ş , kuvayı milliyecilerle y a n y a -
n a v e s a r m a ş dolaştı. M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i , hemen

511
Clrfalı g e n ç l e r d e n « Ç a n a k k a l e m ü f r e z e s i » adlı bir s a v a ş ç ı
g ü c ü devşirmek ü z e r e d a v r a n d ı .
B ü t ü n Ermeni hemşehriler v e U r f a ' y ı kendilerinin y ö ­
n e t t i ğ i n i s a n a n m i s y o n e r takımı, evlerine ve sığınakları­
na çekilmiş merak ve k a y g u içinde bekleşiyorlardı. Ş e h i r ,
s a y ı s ı z gibi g ö r ü n e n silâhlı a ş i r e t insanları ve kalpaklı
k u v a y ı milliyecilerce kuşatılmış, yarısı da yine Ali Saip'in
b u y r u ğ u n d a k i m ü f r e z e l e r c e işgal edilmişti.
Ş u sırada Urfa'yı kuşatan g ü ç l e r a r a s ı n d a y ü z elli
kişilik milli aşiret m ü f r e z e s i , iki y ü z elli kişilik M e h m e t
E m i n beyin müfrezesi, y ü z elli kişilik B u c a k aşireti reisi
M e h m e t A ğ a ' n ı n müfrezesi, iki y ü z elli kişilik Badilli a ş i ­
reti reisi Sait beyin müfrezesi g ö z e ç a r p ı y o r d u . A n e z e a ş i ­
reti reisi Hacim beyin b u y r u ğ u n d a b u l u n a n müfreze altı
y ü z kişilikti ve bu kalabalık müfrezenin içinde Dökerli aşi­
retinin reisi Bekir A ğ a ' n ı n , İndelli aşireti reisi B o z a n A ğ a ' ­
n ı n müfrezeleri b u l u n u y o r d u . Şınahlı aşireti de kuşatma­
ya y ü z atlı ile katılmıştı.
D e p o d a n çıkarılan silâh v e c e p h a n e l e r dağıtıldığı s ı ­
r a d a jandarma kumandanlığı dairesinin arkasındaki d a r
y o l d a n tüfek dağıtılan m e y d a n a d o ğ r u bir F r a n s ı z asker
a r a b a s ı g e l i y o r d u . H e n ü z , b u n u n n e d e n geldiği anlaşılma­
mıştı ki bir jandarma eri, tüfeğini ç e v i r i p içindeki b ü t ü n
k u r ş u n l a r ı n ı bu arabayı s ü r e n l e r l e atların üzerine boşalt­
t ı . A r a b a c ı y l a , atların y e r e y u v a r l a n d ı ğ ı g ö r ü l d ü . S a v a ş ­
ç ı l a r d a n birkaçı :
— V u r u l d u , d ü ş t ü , d ü ş t ü ! d i y e bağrıştı.
B u s ı r a d a , F r a n s ı z l a r d a d a h a ö n c e evlerde mey­
d a n a getirdikleri mazgallardan ateş etmeye başladılar.
Silâhların bölüştürülmesi işi de henüz bitmemişse de bir
o l u p b i t t i olan s a v a ş ı b e n i m s e y e n kuvayı milliyeciler, b i ­
r e r köşeyi siper alarak g ö r d ü k l e r i hedeflere kurşun y a ğ ­
d ı r m a y a başladılar. D ü ş m a n , anlaşılıyordu ki g ü n l e r d e n
beri s a v u n m a tertibatı almış, hazırlanmıştı.
U r f a ' d a k i F r a n s ı z t a b u r u o n sekizinci C e z a y i r alayı­
n ı n bir p a r ç a s ı y d ı . İçlerindeki y ü z F r a n s ı z dışında hepsi
d e A r a p v e M ü s l ü m a n d ı . Bunlar, g a r n i z o n v e tabur ku­
m a n d a n ı Hojer'in b u y r u ğ u altındaydı. Kapiten S a j o ise iş-

512
•gal k u m a n d a n ı y d ı . İşgal t a b u r u , şehrin kuzeyindeki bir
t e p e d e , g e n i ş bir alan üstünde b a r ı n ı y o r d u . G e l i r k e n H a ­
lep'ten getirdikleri altı bin Ermeni de F r a n s ı z işgal g ü c ü ­
n ü n silâhlı y a r d ı m c ı s ı y d ı .
Silâhlar karşılıklı patlıyor ve kurşunlar y u m u ş a k ak
M o s k o f taşından evlerin duvarlarını çiçek b o z u ğ u n a ç e v i ­
r i y o r d u . K u r ş u n l a r , ç o ğ u zaman b u y u m u ş a k taşlara s a p ­
lanıp kalıyor, ince b u l d u ğ u y e r l e r d e n kolayca öte y a n a g e ­
çebiliyordu.
A n a d o l u halkının « g ü c ü k » dediği Ş u b a t , beklendiği
gibi b i r d e n b i r e h u y u n u göstermişti. D ü n a k ş a m d a n beri
b a ş l a y a n k o r k u n ç a y a z , şimdi yerini sıkı bir kara bırak­
mıştı. İlkönce p o y r a z ı n şiddetle s a v u r d u ğ u s e y r e k taneler
olarak d ü ş e n kar, birden hızlanıp y o ğ u n l a ş m ı ş , bir anda
yerleri ve evlerin damlarını ağartıvermişti. F r a n s ı z asker­
leri T ü r k evlerinin y a n ı b a ş ı n d a bulunan bütün Ermeni
evlerini m a z g a l l a y a r a k sağlam birer s a v u n m a y u v a s ı y a p ­
mışlardı. Karşılıklı ateş başlar başlamaz, kuvayı milliye-
c i l e r de g r u p g r u p ön evlere girerek mazgal delikleri
açtılar ve karşılarındaki d ü ş m a n namlularının u z a n d ı ğ ı
m a z g a l deliklerine karşı namlularını yerleştirdiler. M a h ­
mut Nedim'in k o c a m a n konağını işgal ederek mazgalla-
yıp kaleye b e n z e t e n F r a n s ı z l a r a en yakın bir s i p e r d e n
karşılık vermek ü z e r e otuz Siverekli s a v a ş ç ı da tam bu
e v i n karşısına d ü ş e n Ş a k i r efendinin evini işgal etti ve ak
M o s k o f taşlarında kolayca mazgallar açtılar. B ö y l e c e
m a z g a l s a v a ş ı s ü r ü p giderken bir başka kesimde ç a r p ı ş a n
S i v e r e k l i Sakıp'ın diz kapağının parçalandığı ve Karakeçi
b u c a ğ ı n a bağlı G a r b i k ö y ü n d e n H a s a n oğlu M u s a ' n ı n ş e ­
hit d ü ş t ü ğ ü işitildi. H e r iki s a v a ş ç ı y a d e ğ e n kurşunlar da
M o s k o f taşlarını delerek gelmişti. Duvarı delip g e ç e n kur­
ş u n M u s a ' n ı n kafasını da delip geçmişti. S a v a ş ı n ilk g ü ­
nü bir yaralı bir ölü v a r d ı . Ali Saip b e y , ş e h r i n dışında
s i p e r l e r kazdırarak milisleri b u r a y a yerleştirdi. B ö y l e c e
F r a n s ı z l a r a d ı ş a r d a n yardım g e l e m e y e c e k t i .
K u v a y ı milliyeciier, U r f a ' y a gireli d ö r t g ü n o l m u ş s a
<ja hâlâ F r a n s ı z l a r ı n şehri bırakıp gideceklerini g ö s t e r e n
b i r belirti y o k t u . Ali S a i p b o y , F r a n s ı z l a r a ş e h r i boşaltma-

513 3/F. : 33
larını b i r daha bildirdi. İşgal kumandanlığı b u n a ş ö y l e
karşılık v e r d i :
— Askerî g ü ç l e r , a n c a k F r a n s ı z hükümetinin b u y r u ­
ğ u y l a b u r d a n ayrılabilir. Bırakışmayı i m z a l a y a n ne b e n i m
ne de sizsiniz. S o r u m l u l u k t a n kendinizi k o r u y u n u z .
Y i n e eskisi gibi karşılıklı tüfekler k o n u ş t u d u r d u . Ş u ­
bat, ortalığı kasıp k a v u r u y o r d u . K o r k u n ç bir kar y a ğ ı ş ı
millete g ö z açtırmıyor, hedefleri g ö s t e r m i y o r d u . S i p e r l e r -
deki s a v a ş ç ı l a r ı n parmakları d o n u y o r , s o ğ u k t a n g ö z l e r i
y a ş a r ı y o r d u . Ali S a i p b e y , F r a n s ı z l a r ı n s u aldıkları d e r e ­
nin y o l u n u değiştirerek onları s u s u z bıraktı.
*
**
Kuşatılmış olan F r a n s ı z l a r l a bağlantı k u r a n E r m e n i
fedaileri, tam birer F r a n s ı z askeri gibi T ü r k l e r e karşı ç a r ­
p ı ş ı y o r d u . Fransızlarla Ermenilerin bağlantı merkezleri d e
Bediüzzaman karakoluydu. Burası, Türk savaşçılarının
tuttukları hiç bir n o k t a d a n g ö r ü n m ü y o r d u . B u y ü z d e n uzak­
tan u z a ğ a burası bir bağlantı merkezi o l m a k t a n çıkarıl­
malıydı. E n gerekli ç a r e b u r a n ı n silâh g ü c ü y l e ele g e ç i -
rilmesiydi. B u n u d ü ş ü n e n kuvayı milliye k u m a n d a n l ı ğ ı ,
21-22 Ş u b a t g e c e s i b u r a n ı n işgalini b u y u r d u . S i v e r e k s a ­
vaşçılarının bulunduğu yer, Bediüzzaman karakoluna en
yaklaşık çıkış noktasıydı. Baskın b u r d a n y a p ı l a c a k t ı . Ak­
ş a m karanlığı bastıktan s o n r a B u c a k müfrezesi k u m a n d a ­
nı R a m a z a n o ğ l u Mehmet'le İzollu aşireti reisi B o z a n A ğ a ,
müfrezeleriyle çıkış noktasına vardılar. K a r alabildiğine
y a ğ ı y o r , k o r k u n ç bir tipi hiç kimseye g ö z a ç t ı r m ı y o r d u .
B ü t ü n yollar, geçitler, kalın bir kar ö r t ü s ü altında yitmiş
gitmişti. B e d i ü z z a m a n karakoluna y a p ı l a c a k baskını B o ­
z a n A ğ a y ö n e t e c e k t i . H e r iki müfrezenin kumandanlığı o n a
verilmişti. Siverekli R a m a z a n A ğ a o ğ l u M e h m e t A ğ a , s a ­
v a ş ç ı l a r ı n a ş ö y l e ünledi :
— A r k a d a ş l a r , bize verilen g ö r e v i y a p m a k b o r c u m u z ­
dur. Ölmek var, dönmek yok. Sizi g ö r e y i m . S i v e r e k ' i n v e
Sivereklilerin adını d a yükseltmek y i n e b o y n u m u z u n b o r ­
cudur.
Savaşçılar:

514
 — G e r i d ö n e r s e k n a m u s b i z e ar o l s u n , karılarımız
b i z d e n b o ş o l s u n ! diye bağırdılar.
S a v a ş ç ı l a r , hem s a v a ş h e y e c a n ı n ı n , hem d e s o ğ u ğ u n
şiddetinden titriyor, d o n m a m a k için oldukları y e r d e t e ^ i -
n i y o r , içtikleri sigaraların ateşini a v u ç l a r ı n d a s a k l a y a r a k
d ü ş m a n a hedef g ö s t e r m e m e y i d e u n u t m u y o r l a r d ı . B u s ı ­
rada B o z a n A ğ a ' n ı n kalın v e g ü ç l ü s e s i Ş a k i r efendi e v i ­
nin a v l u s u n u d o l d u r a n s a v a ş ç ı l a r ı y e r i n d e n oynattı :
— Allahaısmarladık, hakkınızı helâl e d i n !
G i d e n l e r , kalanlarla helâllaşarak tek sıra u z a k l a ş ı p
karların a r a s ı n d a g ö z d e n yittiler. V a k i t y a t s ı y a gelmişti.
Ş e h i r d e ara sıra işitilen s i l â h s e s l e r i n d e n b a ş k a h i ç bir
gürültü yoktu.
B o z a n A ğ a , keşif kollarını çıkararak güvenlik tertiba­
tını aldıktan s o n r a , m ü f r e z e s i y l e karları d i z l e y e d i z l e y e
ilerlemeye başladı. Y a n ı n d a on üç y a ş l a r ı n d a yürekli bir
küçük s a v a ş ç ı d a g ö t ü r ü y o r d u . A k ç a r ş a f l a r a b ü r ü n m ü ş
olan müfreze, B e d i ü z z a m a n karakoluna y a k l a ş m ı ş s a d a
hiç bir kımıltı d u y u l m u y o r d u . B o z a n A ğ a c e b i n e d o l d u r d u ­
ğu çakıltaşlarını elindeki s a p a n l a b i r e r birer karakola at­
maya başladı. Yine hiç bir canlılık belirtisi g ö z ü k m e d i .
B u n u n ü z e r i n e B o z a n A ğ a , küçük delikanlıyı keşif için
ileri s ü r d ü . Ç o c u k , ç e v r e y i k o l a ç a n edip o r a d a insan o l ­
madığını anladı. B u n u n ü z e r i n e B o z a n , arkadaki m ü f r e z e ­
yi çağırtarak karakola g i r d i . Kırk silâhlıyı karakolda bı­
rakan müfreze kumandanı, yirmi s a v a ş ç ı y ı alarak B e d i ü z ­
z a m a n türbesine gitti. B o z a n A ğ a ' n ı n anladığına g ö r e ka­
rakola bu g e c e mutlaka F r a n s ı z ya da Ermeniler g e l e c e k
y a d a b u r d a n birbirlerine gelip g e ç e c e k l e r d i . B o z a n A ğ a ,
B e d i ü z z a m a n t ü r b e s i n e g i d e r k e n hem kendisinden, hem
d e karakoldakilerden ö n c e g e l e c e k düşmanı g ö r e b i l e c e k
bir y e r d e bulunan Hızmalı k ö p r ü y e d e b e ş g ö z c ü bırak­
mıştı. B u g ö z c ü l e r , d ü ş m a n ı n karakola d o ğ r u geldiğini
hemen B o z a n A ğ a ' y a bildirdiler. B o z a n A ğ a , g e l e c e k d ü ş ­
manın kendi hizalarını g e ç i n c e y e dek ateş açmamalarını
karakolda p u s u y a y a t a n a d a m l a r ı n a bildirdiğinden onlar
da ilerleyen d ü ş m a n a s k e r l e r i n e karakola kırk-elli metre,
y a k l a ş ı n c a y a dek ateş a ç m a y a r a k B o z a n A ğ a ' n ı n v e r e c e -

515
ği a t e ş işaretini beklediler. B o z a n Ağa'nın v e r d i ğ i işaretle
hem B e d i ü z z a m a n t ü r b e s i n d e n , hem d e karakoldan s i ­
lâhlar patlamaya b a ş l a d ı . P u s u y a d ü ş t ü ğ ü n ü a n l a y a n v e
n e r e y e ateş e d e c e ğ i n i bilmeyen d ü ş m a n a s k e r l e r i , işin
kolayını kaçmakta b u l d u l a r ve çil y a v r u s u gibi dağıldılar.
B o z a n A ğ a , biraz s o n r a adamlarıyla olay y e r i n e var­
d ı ğ ı n d a karlar ü z e r i n d e o n ö l ü n ü n yattığını v e c a n çekiş­
tiğini g ö r d ü .
S o n r a , karakolda v e t ü r b e d e savunma için y a p ı l a c a k
işlere girişildi. Bir y a n d a n B o z a n A ğ a ' n ı n b e r a b e r i n d e g e ­
tirdiği kocaman matkapla karakolun ak M o s k o f t a ş ı n d a n
d u v a r l a r ı delinerek m a z g a l l a r açılıyor, bir y a n d a n da tür­
be d u v a r ı g e l e c e k k u r ş u n l a r işlemesin diye t a ş yığılarak
kalınlaştırılıyordu.
B ö y l e c e , F r a n s ı z birliği ş e h i r dışından kuşatıldığı gibi
ş e h i r içinden de kuşatılmış o l u y o r d u . Ermenilerle araların­
daki bağlantı kesilmişti.
*•
K u v a y ı milliye kumandanlığı, B e d i ü z z a m a n karako­
lunun kolay ele g e ç i r i l m e s i n d e n Gülaplı T e p e ' n i n de alın­
masını b u y u r m u ş t u . B u r d a bir yumak d ü ş m a n askeri y e r ­
leşmiş, b u l u n d u ğ u e g e m e n noktadan kolay hedeflere kur­
ş u n y a ğ d ı r ı p d u r u y o r d u . B u y ü z d e n b u tepenin ele geçiril­
mesi gerekmişti. G ü n d ü z g ö z ü y l e Siverekli s a v a ş ç ı l a r d a n
g ö z ü pek bir g r u p seçildi. B u n l a r a U r f a yerlilerinden s a ­
v a ş ç ı l a r katılarak bir b a s k ı n müfrezesi meydana getirildi.
Kamuflaj için hepsine ak gömlekler giydirildi. K a r , y e r d e
d i z b o y u idi. Hâlâ da d u r m a d a n y a ğ ı y o r , açık o v a y ı yala­
y a r a k gelen d o n d u r u c u p o y r a z r ü z g â r ı , kurtların y a r a r ­
l a n a c a ğ ı tipili, dumanlı bir hava y a r a t ı y o r d u .
S a v a ş ç ı l a r , yatsı vakti keşif kollarını çıkardılar, ar­
k a d a n aralıklı tek sıra olarak öndekilerin açtıkları çığır­
d a n ilerlemeye başladılar: Karın kalınlığı elli-altmış santi­
mi b u l d u ğ u n d a n s a v a ş ç ı l a r dizlerine dek gömülerek gidi­
y o r l a r d ı . Fırtına ve tipi b i r a r a öyle şiddetlendi ki şimdiye
dek b ö y l e bir kar y ü z ü g ö r m e m i ş olan g ü n e y ç o c u k l a r ı ,
yiğitliği ölüme dek g ö t ü r m e y e r e k geri dönmek z o r u n d a
kaldılar.

516
 C e v h e r z a d e Ö m e r ' i n b u y r u ğ u n d a k i baskın g r u b u , er-
' o s i a k ş a m , yatsı vakti y i n e y o l a çıktı v e d ü n a k ş a m ç i ğ n e ­
yerek açtıkları ç ı ğ ı r d a n yararlanarak Gülaplı T e p e ' y e dek
s o k u l d u . A n s ı z ı n d ü ş m a n ı n ü s t ü n e atılan s a v a ş ç ı l a r , bir­
çoklarını öldürdüler, bir b ö l ü m ü n ü d e K a r a k ö p r ü y ö n ü n e
d o ğ r u kaçırdılar. B u başarılı bir baskın o l m u ş t u . B i r ç o k
silâh, a r a ç v e g e r e ç e l e g e ç t i . Ertesi g ü n d e K a r a k ö p r ü
y ö n ü n e kaçan F r a n s ı z askerleri yakalanarak ş e h r e getiril­
di. İçlerindeki yaralılar, T ü r k yaralılarıyla y a n y a n a bir ko­
ğ u ş a yatırıldılar.
G ü n d e n g ü n e a r t a n yaralıların yaralarını s a r a c a k
p a n s u m a n bezi v e pamuk y e t i ş m e z olmuştu. C u d i P a ş a , b u
iş için tanıdığı D i y a r b a k ı r eşrafına birçok telgraf çektiy-
se de istenenler bir türlü g e l m e d i . Elli g ü m ü ş m e c i d i y e
g ö n d e r i l i n c e istenen maddeler geldi. D i y a r b a k ı r e ş r a f ı ,
y u r t için kanını akıtanların s ı r t ı n d a n , az da o l s a t i c a r e t
y a p m a k t a n kendini alamamıştı.
B ü t ü n k o r k u n ç l u ğ u y l a s ü r ü p g i d e n kış. bir ayak ö n c e
s o n u ç almak z o r u n d a o l a n T ü r k savaşçılarını d a h a ç o k
ü z ü y o r v e k a y g u l a n d ı r ı y o r d u . F r a n s ı z l a r , mazgallanmış s ı ­
cak konaklara çekilmiş, mermi ü s t ü n e mermi y a k a r a k
s a v u n m a y ı uzatmak ve d ı ş a r ı d a n gelebilecek yardımı bek­
lemekten başka bir ş e y d ü ş ü n m ü y o r l a r d ı . Kale gibi s a ğ ­
lam e v l e r d e n eldeki kaval tüfeklerle d ü ş m a n ı s ö k ü p at­
mak ham bir hayaldi. S a v a ş ı n tanrısı olan t o p u kullanma­
dıkça bu olacak bir işe b e n z e m i y o r d u . K u v a y ı milliye ku­
mandanı Ali Saip b e y , C u d i P a ş a v e M a h m u t efendi A n ­
kara ile birlikte türlü y e r l e r e b a ş v u r a r a k top istediler. Bu
s ı r a d a T ü r k i y e ' n i n dört b u c a ğ ı n d a ateş b a c a y ı sarmıştı.
D ö r t y a n d a n s a v a ş ç ı l a r , top, tüfek v e c e p h a n e istiyorlar­
dı. Ne yazık ki A n k a r a ' n ı n elinde b u n l a r d a n hiç biri y o k t u .
E n s o n r a , ö l e s i y e beklenen bir top v e c e p h a n e S i v e -
rek'e dek gelebildiyse de bu kış kıyamette b u n u , d o k s a n
kilometrelik karla kaplı y o l ü z e r i n d e n U r f a ' y a hangi ba­
bayiğit g ö t ü r e c e k t i ?
S i v e r e k kuvayı milliyesini d e s t e k l e y e n halk, N i z a m i ­
ye alay k a r a r g â h ı n a saldırarak bir türlü y o l a çıkarılama­
y a n topu v e c e p h a n e s i n i ele g e ç i r d i . A d l i y e dairesindeki
ş i m d i y e dek türlü s u ç l a r dolayısiyle m a h k e m e c e el k o n ­
muş b i n l e r c e silâhı d a ele g e ç i r e r e k U r f a ' y a g ö t ü r ü p s a ­
vaşçılara verdi.
Halkın o m u z l a r ı n d a taşıdığı top v e c e p h a n e l e r U r f a ' ­
ya a n c a k altı g ü n d e (,etirilebildi. Bu bir tek t o p u n bile
ş e h r e varışı b ü t ü n s a v a ş ç ı l a r l a birlikte halka da bir bay­
ram h a v a s ı yaşatmaya başladı. Artık, z a f e r ç a n t a d a kek­
likti. Bu topla, d ü ş m a n ı n sığındığı e v l e r b i r e r birer yıkıla­
c a k , hepsi az s o n r a , tütsü verilmiş arılar gibi dışarı d ö ­
külecekti. E v e t , m o d e r n s a v a ş ı n b u g ü r sesli tanrısı, b u
g ü z e l t o p , ilk olarak mazgallarından aralıksız ateş p ü s k ü ­
ren M a h m u t Nedim'in evine sığınmış o l a n d ü ş m a n ı n kar­
ş ı s ı n a dikilecek ve kalelerin yıkımına ilkönce b u r d a n baş­
lanacaktı. K u v a y ı milliye kumandanlığı, t o p u n ilk ateşlen­
mesiyle birlikte d ü ş m a n a karşı genel bir saldırıya g e ç e ­
c e k t i . T o p , canlı bir şey gibi seviliyor, o k ş a n ı y o r , tımar
edilir gibi y a ğ l a n ı y o r , siliniyor, parlatılıyordu.

KAHRAMANLAR ŞEHRİ
. '•

Bütün bu milyonlarca insan

kütleleri, şunun ya da bunun
tutsaklık ve zillet zincirlerini
karabilecek insanlık erdemle­
rini elde etmelidir.
Mustafa Kemal

1919 yılı Aralık ayının b a ş ı n d a Mısır'daki Ş e y d i Be­

ş i r T ü r k tutsakları kampında b ü y ü k bir canlılık v e s e v i n ç
g ö z e ç a r p ı y o r d u . B u r d a İngilizlerin y ı l l a r c a ö n c e esir et­
t i ğ i T ü r k a s k e r v e s u b a y l a r ı b u l u n u y o r d u . İngilizler artık,
M o n d r o s bırakışması hükümlerine g ö r e b ü t ü n T ü r k tut­
saklarını s e r b e s t bırakıyorlardı. Bu işte g e ç bile kalmış­
lardı. Mısır'ı kasıp kavuran s ı c a k l a r g e ç i p gitmiş, kampa
d o ğ r u yeşil A n a d o l u y a y l a s ı n ı y a l a y ı p g e l e n s e r i n r ü z g â r ­
lar e s m e y e başlamıştı.
K a m p m ü d ü r ü , b ü t ü n tutsakları s ı r a y a dizmiş, y o k l a -

518
ma y a p ı y o r d u . S u b a y l a r listesinde M e h m e t S a i t d i y e kün­
y e s i o k u n a n y e r d e n y ı ğ m a , g e n i ş o m u z l u , b ü y ü k başlı, d e ­
ğirmi ak y ü z l ü , iri kara g ö z l ü ve kırk y a ş l a r ı n d a bir s u b a y
elindeki bavuluyla kampın kapısında b e k l e y e n a s k e r kam­
y o n u n a bindi v e ö b ü r arkadaşlarının a r a s ı n a sıkıştı.
S o n r a , trenle İ s k e n d e r i y e ' y e dek gitti. O r d a onları
T ü r k i y e ' y e , İstanbul'a g ö t ü r m e k ü z e r e b e k l e y e n bir İngi­
liz v a p u r u n a bindirildi. İngilizler, hepsinin torbalarını N e s t l e
s ü t ü , h u r m a , portakal v e e t k o n s e r v e l e r i y l e d o l d u r m u ş l a r ­
d ı . G e m i kalkıp d a d e n i z i n serinliği b a ş l a y ı n c a , y ü z ü n d e
b â z l a ç ö i ü n yakıcı v e k a v u r u c u h a v a s ı n d a n kalıntılar ta­
ş ı y a n T e ğ m e n M e h m e t Sait, kendini hemen k u z e y i n s e r i n
yeşillikleri içinde, e ş v e d o s t a r a s ı n d a d u y d u .
G e m i , dumanlar s a v u r a r a k kıyın kıyın k u z e y e d o ğ r u
g i d i y o r , A k d e n i z ' i n k o c a m a n ö l ü dalgaları, o n u kimi z a ­
man bir fındık k a b u ğ u gibi o y n a t ı y o r d u . M e h m e t S a i t de
a r k a d a ş l a r ı gibi b o z g u n a uğratılmış ve yenilmiş, işgal edil­
miş T ü r k i y e ' d e kendisini mutlu insanların ve mutlu günle­
rin beklemediğini biliyorsa d a o r d a çoluk ç o c u ğ u v a r d ı v e
belki de d a h a bin kat çetin y u r t g ö r e v l e r i öteki a r k a d a ş l a ­
rı gibi kendisini de b e k l i y o r d u . A m a y u r t topraklarına var­
mak, o n u n taşını, t o p r a ğ ı n ı bir ayak ö n c e öpmek için y a ­
nıp t u t u ş u y o r s a da bindikleri geminin k a p l u m b a ğ a gibi
gittiğini s a n ı y o r , c a n sıkıntısından p a t l ı y o r d u . N e y s e , y o ­
la çıkışlarından on üç g ü n s o n r a 13 Aralık 1919 g ü n ü
İngiliz g e m i s i , İstanbul limanında demirledi.
M e h m e t Sait beyin g ö z l e r i , Ü s k ü d a r v e D o l m a b a h ç e
ö n l e r i n d e yatan kül rengi d e n i z ejderhalarına, dritnot ve
zırhlılara içinden kan a ğ l a y a r a k baktı. E v e t , a n c a k yürek­
li bir insan bu g ö r ü n ü ş e dayanabilirdi. K a r a y a çıkınca ye­
re yatıp toprağı ö p m e y e a n d içtiği halde bu işi y a p a m a d ı .
Ş u n d a n ki b u r d a toprak adına hiçbir şey olmadığı gibi b u ­
rası tutsak bir topraktı. Belki dudaklarını s ü r e c e ğ i y a ğ ­
lı ve ç a m u r l u taşları her g ü n binlerce d ü ş m a n ç i z m e s i ve
postalı ç i ğ n i y o r d u .
Elindeki b a v u l u y l a bir f a y t o n a atlayarak d o s d o ğ r u
H a r b i y e N e z a r e t i n e gitti. H a r b i y e Nazırı Mersinli C e m a l
P a ş a , etli ve tombul y ü z ü , iri y a r ı g ö v d e s i y l e b ü r o s u n d a

Alamut - Çizgiliforum.com
o t u r m u ş , ona b a k ı y o r d u . İngilizlerin kendisini tutup M a l t a ' -
y a s ü r g ü n edeceklerini s e z m e k t e olan p a ş a , b u g ü n l e r d e
A n a d o l u ' d a k i kuvayı milliyenin işine daha ç o k yaramak,
y u r t s e v e r c e işlerde daha c a n l a başla çalışmak için hazır­
lıklı bir ruh ortamında b u l u n u y o r d u . S a b a h t a n b e r i . Ş e y ­
di B e ş i r kampından g e l e n bir s ü r ü s u b a y a iş bulmuş, h e p ­
sini g ö r e v l e r i başına g ö n d e r m i ş t i . M e h m e t Sait'in de A n -
tepli o l d u ğ u n u a n l a y ı n c a o n u da memleketine yakın b i r
y e r d e görevlendirmek b a b a c a n l ı ğ ı n d a bulundu v e o n u B i ­
recik askerlik şubesi başkanlığına atadı. M e h m e t S a i t ,
Mersinli C e m a l Paşa'nın elini ö p e r e k yola çıkmak ü z e r e
ayrıldı.
M e h m e t Sait v e a r k a d a ş l a r ı , d a h a Ş e y d i B e ş i r tutsak
kampındayken T ü r k i y e ' d e bir ayaklanma başladığını v e
b u n u n liderliğini M u s t a f a Kemal Paşa'nın yaptığını bili­
y o r l a r d ı . M e h m e t Sait, d a h a v a p u r d a y k e n n e r d e olursa o l ­
s u n gidip M u s t a f a Kemal'i bulmayı aklına k o y m u ş t u . O n u
ta T r a b l u s g a r p İtalyan s a v a ş ı n d a n t a n ı y o r d u . O da E n ­
v e r v e M u s t a f a Kemal b e y l e r gibi o r a y a g ö n ü l l ü olarak
gidenlerdendi.
Yalnız, A n a d o l u y o l c u l u ğ u n u g ü v e n altına almak ü z e ­
re Mersinli C e m a l P a ş a ' d a n bir memuriyet istemiş, b ö y ­
lece biraz da y o l parası koparmanın y o l u n u bulmuştu.
Y o k s a , bu g ü n l e r d e gerek İngiliz ve padişahçılar, g e r e k s e
kuvayı milliyeciler, A n a d o l u ' y a kuş u ç u r t m u y o r l a r d ı . B u
k o r k u n ç çift barajı k o l a y c a aşmak için Birecik askerlik
ş u b e s i başkanlığı bulunmaz nimetti. İstanbul'dan t r e n e
binen Mehmet Sait A n a d o l u ' y a girdikten s o n r a , y ö n d e ­
ğiştirerek g ü n e y e g i d e c e ğ i n e t r e n d e n indi v e O r t a A n a ­
d o l u ' n u n içine d o ğ r u y o l c u l u ğ u n u s ü r d ü r d ü . K o r k u n ç ka­
rakış, O r t a A n a d o l u ' y u kasıp k a v u r u y o r d u . A n a d o l u kışı­
nı kalın bir kürk gibi sırtına çekmiş olan S i v a s ' a varıp da
M u s t a f a Kemal'in «Sultanî M e k t e b i » ndeki küçük ve s ı c a k
o d a s ı n a g i r d i ğ i n d e b u r a y a dek çektiği bütün zahmetleri
unuttu. Mustafa Kemal, 1911 yılında Derne'deki karar­
g â h ı n d a takım kumandanlığı y a p m ı ş olan M e h m e t Sait'i
hemen tanıdı. O n d a n s o n r a , y e d i n c i o r d u d a v e vıldırım
orduları g r u b u n d a e p e y c e karşılaşmışlardı. M u s t a f a K e -

520
mal. eski tanıdıklarını ve daha ç o k kendi ü s t ü n d e f e d a k â r
ve iyi insan etkisi bırakmış olanları, hiç bir vakit unut­
mazdı. M e h m e t Sait, M u s t a f a • Kemal'den dört y a ş d a h a
b ü y ü k s e de, bütün kahırlara karşın çökmemişti. A n c a k
onun yaşında görünüyordu.
M e h m e t Sait, b u r a y a g ö r e v almaya geldiğini s ö y l e y i n ­
c e , M u s t a f a Kemal, çok s e v i n d i . Eski adamlarının gelip
kendinden g ö r e v istemeleri o n u n moralini d a h a da kam­
ç ı l ı y o r d u . Mustafa Kemal, birçok k a r a r g â h a r k a d a ş ı n ı n y a ­
nında Ş e y d i Beşir kampında g e ç e n l e r i M e h m e t Sait'in ağ­
z ı n d a n uzun uzun dinledikten s o n r a kendisi de batı ve
g ü n e y cepheleri üstüne bilgi v e r d i . Kilikya'nın, M a r a ş ' ı n
kurtarılması için g i d e n T u f a n b e y d e n . D o ğ a n b e y d e n , Kı­
lıç Ali b e y s ö z etti. Y ü z b a ş ı O s m a n beyin adını nasıl T u -
fan'a, Binbaşı Kemal beyinkini nasıl D o ğ a n ' a , Y ü z b a ş ı Ra­
tip beyinkini nasıl S i n a n ' a çevirdiklerini, b ö y l e adlarm
halkın dilinde d a h a kolay d ö n e c e ğ i n i anlattı :
— S e n de memleketin olan Antep'i F r a n s ı z l a r d a n kur­
taracaksın. S e n i n adın d a b u n d a n s o n r a Şahin o l s u n , de­
di. D o ğ a n , T u f a n , S i n a n , Ş a h i n v e Kılıçlar, g ü n e y c e p h e ­
sini d ü ş m a n d a n temizlemekle görevlisiniz. S i z e v e r e b i l e ­
c e ğ i m i z ancak başarı ve dostluk dileklerimizdir. T ı p k ı bi­
zim b u r d a yaptığımız gibi siz de o r d a her ş e y i kendiniz
yaratacaksınız. P a r a y ı , silâhı, adamı kendiniz b u l a c a k s ı ­
nız. H a y d i , şimdi u ğ u r l a r o l s u n . Ölmez kalırsak y i n e b ö y l e
toplanır, s a v a ş t a n s o n r a bu acı günleri tatlı tatlı a n a r ı z .
Şahin bey, cebindeki Birecik askerlik şubesi başkanı
M e h m e t Sait'in atanma b u y r u ğ u n a sıkıca sarılarak A n -
tep'e d o ğ r u y o l a çıktı.
***
Ş a h i n b e y , bir kira atının üstünde Kilis'ten A n t e p ' e
g i d i y o r d u . Küçük Kızıihisar b o y u n noktasına tırmanırken
biraz s o n r a g ö r e c e ğ i g ü z e l d o ğ a parçasını d ü ş ü n d ü k ç e
y ü r e ğ i daha hızlı ç a r p ı y o r ve içinde u z u n , eskimiş, maya­
lanmış üzüntü ve acılarla y e p y e n i bir s e v i n c i n karışımın­
dan meydana g e l e n sıcak d u y g u l a r k a y n ı y o r d u . B o y u n u n
üstüne çıktığında atını d u r d u r d u v e g ö z ü n alabildiğine y a ­
yılan v e uzanan memleketine g ö ğ ü s g e ç i r e r e k baktı. B u
521
^şehrl ne çok s e v d i ğ i n i şimdi a n l ı y o r d u . O r a d a g e n ç bir ka­
dınla altı y a ş ı n d a bir de erkek ç o c u k kendisini bekliyorsa
da şu sırada kendisinin Antep yolunda ve bu güzel tepe
ü s t ü n d e b u l u n d u ğ u n u ö l s e l e r akıllarından g e ç i r e m e z l e r d i .
Ş u n d a n ki o hâlâ M ı s ı r ' d a tutsak olarak b i l i n i y o r d u . Ş e h r e
b i r d e n b i r e g i r i ş i , hem çoluk ç o c u ğ u , hem d e b ü t ü n tanı­
dıkları ş a ş ı r t a c a k t ı . Bir s i g a r a y a k a r a k A n t e p ' e baktı: Ak
t a ş t a n yapılmış köşkler, ü z ü m b a ğ l a r ı , s e b z e b a h ç e l e r i ­
nin z e n g i n yeşilliği o r t a s ı n d a p a r l ı y o r d u . Ç e v r e s i , b ü t ü n
ü z ü m bağları v e s e b z e b a h ç e l e r i y l e y e ş y e ş i l v e kalın bir
k u ş a k gibi çevrilmiş ve üç k ü ç ü k tepe ü s t ü n e kurulmuş
o l a n g ü z e l A n t e p ' e bir d a h a d o y a d o y a baktı. Ne g ü z e l bir
ş e h i r d i b u . Nasıl olmuştu d a ç o c u k l u ğ u n u n v e g e n ç l i ğ i n i n
acı tatlı anılarıyla süslenmiş bu g ü z e l ş e h i r d e n b ö y l e yirmi
yıl u z a k l a r d a kalmıştı?
H e r iki y a n ı n d a g ü z e l yazlık köşkler b u l u n a n Ame­
rikan Koleji, d a h a a r k a d a T ü r k memleket h a s t a n e s i , iç-
kale h a r a b e l e r i n e t e p e d e n bakan birkaç katlı ak y ü z l ü ev­
ler, s o n r a d a n adı T ü r k T e p e olacak olan Kürt T e p e , s ü l ü n
gibi ak minareler, g r e g o r y e n kiliseleriyle katolik kilisesi,
iri kıyım g ö v d e l e r i y l e u z a k t a n g ö z ü d o l d u r u y o r d u .
Ş a h i n b e y , her iki y a n ı sık ve iyi beşli dut a ğ a ç l a r ı y l a
çevrili y o l d a n ş e h r e girmek ü z e r e y d i . Artık, mevsim g e r e ­
ğ i n c e dutların yaprakları d ö k ü l m ü ş s e d e y e r l e r yeşil ç i ­
menlerle ö r t ü l ü y d ü .
Ş a h i n bey, bu g ü z e l dutlu y o l d a n A n t e p şehrini iki
b ü y ü k bölüme a y ı r a n g e n i ş c a d d e y e girdi. Y o l u n d o ğ u s u n ­
da T ü r k mahallesi, batısında da Ermeni mahallesi y ü k s e ­
l i y o r d u . B u mahallelere a n a c a d d e d e n ayrılan bütün y o l ­
lar, plânsız bir biçimde yapıldıklarını g ö s t e r i r c e s i n e ince,
d a r v e eğri b ü ğ r ü u z u y o r d u . G e r e k T ü r k , g e r e k s e Ermeni
mahallelerindeki bütün evler, ak ve e s m e r y u m u ş a k taş­
t a n yapılmış, üzerleri d e ç o ğ u y e r d e M a r s i l y a kiremitleriy-
le örtülmüştü. Kimi evlerin üstleri d ü z ve t e r a s olarak y a ­
pılmıştı. Ö z e t olarak, A n t e p y a ş a n a c a k bir şehirdi. Dışar­
d a n h i ç b i r ş e y g ö r ü n m ü y o r s a d a ş e h r i n içi k a y n ı y o r d u .
Ş a h i n b e y . b u n u bilerek b u r a y a g e l i y o r d u . F r a n s ı z s ö ­
mürgecilerini b u d o ğ d u ğ u g ü z e l ş e h i r d e n k o v a c a k t ı . M u s -

522
tafa Kemal'e, eski k u m a n d a n ı n a b u n u n için d a h a birkaç
g ü n ö n c e S i v a s ' t a s ö z vermişti.

Ş a h i n b e y , d o ğ r u c a e v i n e gitti. Karısı Z e y n e p ' l e altı

y a ş ı n d a k i o ğ l u , o n u g ö r ü n c e b a y a ğ ı korktular. H i ç bekle­
medikleri bir z a m a n d a karşılarında kalpaklı bir s u b a y
b u l m u ş l a r d ı . Ş a h i n b e y , s o y u n u p d ö k ü n d ü . Y o k s u l evine
hısım a k r a b a s ö k ü n etti, ev s a b a h l a r a dek d o l d u b o ş a l d ı .
Ş a h i n bey, ( M e h m e t Sait) d o ğ m a b ü y ü m e A n t e p l i y d i . Del-
lâkoğulları d e n e n bir s o y d a n g e l i y o r d u . B o s t a n c ı mahal­
lesinde d o ğ a n Ş a h i n b e y , d ö r t y a ş ı n d a y k e n b a b a s ı A b ­
dullah'ı yitirmiş, a n n e s i A y ş e , h e n ü z pek g e n ç bir kadın
o l d u ğ u n d a n E l b e y l i o ğ l u A b d ü l k a d i r A ğ a ' y l a evlenmek z o ­
r u n d a kalmıştı. Ö k s ü z v e kimsesiz kalan M e h m e t Sait'i
d a y ı s ı İspaha H a c ı k a r a y a n ı n a alarak b ü y ü t m e y e v e ye­
tiştirmeye çalıştı. İlkokulu bitiren ç o c u k , R ü ş t i y e ' d e oku­
d u y s a da eğitimini y ü r ü t e m e y e r e k bir z e n a a t a , tabakçılı-
ğa atıldı. A n n e s i , o z a m a n l a r , ' g i d i l i p g e l i n m e y e n bir felâ­
ket o c a ğ ı s a y ı l a n a s k e r o c a ğ ı n a gitmesin diye o ğ l u n u
ö k s ü z bir kızla e v l e n d i r d i .
Ne var ki kapı komşuları Fahrettin H o c a , o n u n l a zıt
giderek bir kötülük o l s u n d i y e g e n ç M e h m e t Sait'i a s k e r
ettirip Y e m e n ' e yollattı.
M e h m e t Sait, er olarak gittiği Y e m e n ç ö l l e r i n d e her
T ü r k askeri gibi türlü ölümlerden kurtuldu. K o r k u n ç g ü ç ­
lükler ve her an a y a k l a n a n yerli halkla b o ğ u ş a b o ğ u ş a
ustalaştı ve y e r l i l e r c e kuşatılmış bir kaledeki bir T ü r k
alayını yürekliliği ve z e k â s ı y l a kurtararak b i r d e n b i r e er­
likten kurtulup k u m a n d a k a d r o s u n a g e ç t i . Alaylı bir s u ­
b a y olan M e h m e t Sait, artık kaderini o r d u y a b a ğ l a y a r a k
o r d a kaldı.
1911 de T r a b l u s g a r p ' t a M u s t a f a Kemal'le İtalyanla­
r a karşı s a v a ş a n M e h m e t Sait, o n d a n s o n r a çıkan bütün
s a v a ş l a r d a b u l u n d u ve en s o n r a 1918 deki B ü y ü k A r a b i s ­
tan b o z g u n u n d a on b i n l e r c e T ü r k a s k e r i y l e birlikte İngi­
lizlere tutsak d ü ş e r e k Mısır'daki Ş e y d i B e ş i r kampına
götürüldü.
Şahin b e y , e v i n d e bir g e c e yarımyamalak dinlendik-
t e n s o n r a , hemen A n t e p k u v a y ı ' milliyesiyle g ö r ü ş m e k is­
tedi. B ü t ü n Antep'in k u v a y ı milliye sorumlularını b a ğ r ı n ­
d a toplayan « H e y e t i M e r k e z i y e » ile g ö r ü ş ü p k o n u ş t u v e
M u s t a f a Kemal'ce A n t e p ' i n kurtuluşu için g ö r e v l e n d i r i l d i ­
ğini s ö y l e d i . U z u n u z u n g ö r ü ş t ü l e r . B ü t ü n şimdiye dek
olanlar v e bundan s o n r a olması gerekenler g ö z d e n g e ç i ­
rildi. A n t e p , F r a n s ı z işgalinden beri için için k a y n ı y o r s a
d a asker M e r k e z i y e d e n e n A n t e p M ü d a f a a y ı Hukuk D e r ­
n e ğ i , Ş a h i n beyin kumandanlığını hemen benimsedi. B u n ­
d a n böyle bütün a s k e r c e işleri Ş a h i n bey y ü r ü t e c e k t i .
İlkönce, İngiliz ve F r a n s ı z işgalleri üzerine bilgi alan Ş a ­
hin bey, halkın ve eşrafın bu işgal üzerine g ö s t e r d i ğ i
tepkiyi ö ğ r e n d i . Ş e h r i n b ü t ü n ş u sıradaki psikolojik d u r u ­
m u n u anlamaya çalıştı. A r k a s ı n ı b o ş l u ğ a d a y a m ı ş olmak­
t a n k o r k u y o r d u . İşgal v e o l a y l a r kronolojisini ş ö y l e c e bir
d a h a y a ş a d ı : 1918 Ekim'inde M o n d r o s bırakışması imzala­
n ı n c a Antepliler sevinmişti: G ü z e l şehirleri, S u r i y e ' y e ka­
tılmayarak T ü r k i y e ' y e bırakılmıştı. Yalnız, itilâf devletleri,
bu bırakışmaya a l ç a k ç a bir madde k o y d u r m u ş l a r d ı : K a ­
rışıklık çıkan her şehir, itilâf o r d u l a r ı n c a işgal edilebile­
cekti. B ö y l e c e bütün T ü r k şehirleri zamanla işgal edil­
mek tehlikesiyle b a ş b a ş a bırakılıyordu.
15 O c a k 1918'de İngilizler, M o n d r o s bırakışmasının
ünlü y e d i n c i maddesine d a y a n a r a k Antep'i birdenbire bir
olupbittiye getirerek işgal ettiler. İlk g ü n l e r d e yerli E r ­
menilerin kılavuzluğunda T ü r k l e r i e p e y c e hırpaladılar. M i l ­
liyetçi olduklarından kuşkulandıkları şehir ileri gelenlerini
tutuklayıp Mısır'a s ü r g ü n ettiler. 12 M a r t 1919'da sıkıyö­
netim ilân ettiler. H e r k e s i n elindeki silâh ve c e p h a n e y i
yirmi dört saat içinde getirip teslim etmesini, üzerinde
silâh yakalanacak olanın hemen s o r g u s u z s u a l s i z idam
edileceğini,, a y r ı c a ailelerinden de y ü z e r altın lira c e z a
alınacağını bildirdiler. Halk, bu pek şiddetli buyruk kar­
şısında ölümü g ö z e alamayarak elindeki silâhları teslime
b a ş l a d ı ; bir g ü n d e tam o n d ö r t a r a b a d o l u s u silâh v e
c e p h a n e y i g ö z y a ş l a r ı y l a İngilizlere teslim etti.
Ermenilerin, kolej m ü d ü r ü n ü n , İngilizlere T ü r k l e r d e
b u n d a n daha çok silâh b u l u n d u ğ u n u haber v e r m e s i üze-

524
r i n e İngilizler, T ü r k l e r i y e n i d e n sıkıştırdılar. B ü t ü n k u ş k u ­
lanılan kişileri ç a ğ ı r ı y o r , sakladığı silâhı ç ı k a r ı n c a y a dek
t e p e s i n d e e k ş i y o r d u . T a m o n sekiz g ü n s ü r e n b u kara-
d ü ş d ö n e m i d e e n s o n r a bitti, k a p a n a n dükkânlar, y e n i ­
d e n açıldı v e ş e h i r d e normal y a ş a y ı ş a d ö n e r gibi o l d u .
B a ş l a n g ı ç t a , bırakışmada b u l u n m a y a n bu haksız iş­
gal dolayısıyla A n t e p halkı e p e y c e h o m u r d a n m ı ş s a da İn­
giliz kumandanlığının g ö s t e r d i ğ i yumuşaklık ve anlayış
y ü z ü n d e n zamanla, d o ğ m a k t a olan d i r e n m e d u y g u v e d ü ­
ş ü n c e l e r i eriyerek silindi. İngilizler, memleket içinde o t o ­
mobilli keşif kollarıyla g ü v e n l i ğ i s a ğ l ı y o r , T ü r k polis ve
j a n d a r m a s ı n ı n işlerine hiç karışmıyorlardı. H ü k ü m e t me­
murları da O s m a n l ı Devleti'nin normal memurları olarak
işlerini s ü r d ü r ü y o r d u . İngilizlerin, y o k s u l l a r a da yaptıkları
bol yardımlar, onları halkın g ö z ü n d e b a y a ğ ı sevimliieşti-
r i y o r d u . İngilizler, Antep'i ü ç ü n c ü s ü v a r i t u g a y ı , g ü ç l ü bir
istihkâm müfrezesi, bir batarya ve bir de otomobilli ma­
kinalı tüfek kıtasıyla işgal etmişlerdi. İlkyaz ve y a z ay­
ları, barış günlerinin yumuşaklığı v e s e s s i z l i ğ i içinde g e ç ­
t i y s e d e b u , a r k a d a n fırtınalı g ü n l e r i n g e l m e y e c e ğ i demek
d e ğ i l d i . Bu s ı r a d a İngiliz ve F r a n s ı z hükümetleri ikili bir
a n l a ş m a y a vardılar. B u n a g ö r e S u r i y e v e Kilikya'daki İn­
giliz işgal kıtaları g e r i çekilerek yerlerini F r a n s ı z işgal
kıtalarına bırakacaklardı.
A n t e p halkı, ç o k kalabalık bir miting y a p a r a k gele­
cek F r a n s ı z işgalini p r o t e s t o etti ve B e l e d i y e B a ş k a n ı
L ü t f ü beyin imzasıyla bu işgal işi M u s t a f a Kemal'e bildi­
rildi. Haklarının Paris K o n f e r a n s ı ' n c a h e s a b a katılmasına
aracılık etmesi dilendi. B u n d a n s o n r a D i y a r b a k ı r ' d a n kol­
o r d u kumandanı A l b a y C e v d e t bey F r a n s ı z işgal g ü c ü ku­
m a n d a n l ı ğ ı n a u z u n bir p r o t e s t o telgrafı çekti. B ü t ü n b u n ­
lar, F r a n s ı z , işgal kumandanlığına sivrisinek vızıltısı gibi
g e l m i ş ve F r a n s ı z işgal kıtaları Kilikya şehirlerini birer
b i r e r işgale başlamıştı.
5 Kasım 1919 g ü n ü s o n İngiliz kıtaları çekilip gitti.
İngiliz ve F r a n s ı z işgal kıtaları değiştirilirken m e y d a n a
•gelecek boşlukta ş e h r i n yerli hıristiyanlarının müslüman
v e T ü r k l e r c e saldırıya u ğ r a m a m a s ı d ü ş ü n c e s i y l e salt E r -

525
meni g ö n ü l l ü l e r i n d e n bir alay kuruldu. Bu tip alay, y a l n ı z
A n t e p ' t e değil b ü t ü n Kilikya b ö l g e s i n d e kurulan v e T ü r ­
kiye'nin bu b ö l g e s i n d e bir E r m e n i s t a n m e y d a n a g e t i r m e
d ü ş ü n c e s i n e bağlı temelli bir ö r g ü t o l m u ş t u . B u , ö ç alayı
adını alan ö r g ü t , Anteplileri çileden çıkarmaya yetti. A m a ­
cı ne denli saklanırsa s a k l a n s ı n , bu s a ğ d u y u s a h i p l e r i n c e
tehlikenin ç a n çalması demekti.
29 Ekim 1919'da A n t e p ' e giren F r a n s ı z a s k e r l e r i , A n ­
tep Ermenilerince b a y r a k l a r , ç i ç e k l e r v e « y a ş a » l a r l a kar­
şılandı. Ermenilerin, bu kerte ç ı l g ı n c a g ö s t e r i y a p m a l a ­
rının bir nedeni de ş u y d u : G e l e n işgal kıtaları a r a s ı n d a
bir de tam g e r e ç l i bir E r m e n i alayı v a r d ı .
İşkal kumandanı S a i n t - M a r i e A n t e p ' e gelir g e l m e z ,
F r a n s ı z l a r ı n geri s ö m ü r g e l e r i n d e u y g u l a n a n usullerle T ü r k
halkının g ö n l ü n ü kazanmayı d ü ş ü n d ü .
S a b a h l e y i n b i r k a ç otomobillik maiyetiyle R e ş a d i y e
İlkokulu'nun kapısında g ö r ü n d ü . Saint-Marie v e a r k a s ı n ­
dakiler, F r a n s ı z o k u l u n u g e z e r gibi d e r s yapılmakta olan
sınıflara girip ç ı k m a y a başladılar. H e r girdikleri sınıfta
birkaç dakika dikilip d u r u y o r , dersleri dinliyor, s o n r a ç ı ­
kıyorlardı. Ö ğ r e t m e n l e r de onları hiç g ö r m e m i ş gibi y a p a ­
rak derslerini s ü r d ü r ü y o r l a r d ı .
A l b a y Saint-Marie iİe ö b ü r s u b a y l a r , bütün sınıflara
b ö y l e c e bir kez girip çıktıktan s o n r a , ö ğ r e t m e n l e r o d a s ı ­
na girip oturdular. D e r s t e n çıkart ö ğ r e t m e n l e r , o d a l a r ı n a
d ö n d ü l e r v e birer s a n d a l y e y e ilişmiş olan F r a n s ı z s u b a y ­
larına incelik ve g ö r g ü g e r e ğ i :
— H o ş geldiniz!
Dediler. Ö ğ r e t m e n l e r , A l b a y ı n kendilerinden ç o k d u ­
varı kaplayan k o c a m a n d u v a r saatiyle ilgilendiğini g ö r d ü ­
ler. A l b a y ı n dediğine g ö r e b u , p e k eski bir F r a n s ı z saatiy­
di. Şimdi de bu tip s a a t y a p ı l m ı y o r d u . Bu saat, kendisi­
ne a r m a ğ a n edilirse çok s e v i n e c e ğ i n i s ö y l e d i . S o n r a kitap­
lığı g ö z d e n g e ç i r e n k u m a n d a n , okulu ç o k b e ğ e n d i ğ i n i a n ­
lattı. S o n r a , gitmek ü z e r e a y a ğ a kalktı ve t e r c ü m a n ı n a ,
öğretmenlere kırk-elli altın vermesini s ö y l e d i . T e r c ü m a n ,
altınları c e b i n d e n çıkarıp ö ğ r e t m e n l e r e uzatırken :
— Kumandan h a z r e t l e r i , o k u l u m u z d a n ç o k h o ş n u t

526
olarak ayrılmaktadır. Bu altınları s i z e bu h o ş n u t l u ğ u n kar­
şılığı olarak v e r i y o r , d e d i .
Ö ğ r e t m e n l e r , şaşırmışlar, birbirlerinin y ü z ü n e bakı­
y o r , ne diyeceklerini bilmiyorlardı. Birisi :
— Kumandana ihtiyacımız olmadığını s ö y l e y i n i z . M i l ­
let, b i z e bakacak g ü ç t e d i r , d e d i .
— Kumandan hazretleri ihtiyacınız olmadığını bili­
y o r . A n c a k o k u l u n u z d a n g ü z e l bir izlenimle ayrıldığı için
b u n u ödül olarak v e r i y o r .
— G ü z e l izlenimle ayrılması bize y e t e r . B u n u b a ş k a
ihtiyaçlarınıza h a r c a y ı n ı z .
D e r s zili çalmış, ö ğ r e t m e n l e r sınıflara g i r m e y e hazır­
lanıyorlardı B u n u niçin m ü s a a d e isteyerek o d a d a n çık­
m a y a davrandıklarında t e r c ü m a n :
— M a d e m ki p a r a y ı a l m ı y o r s u n u z , kumandan h a z ­
retleri, y a r ı n ç o c u k l a r a dağıtılmak ü z e r e ş e k e r g ö n d e r e ­
c e k , b u n u n kabulünü diliyor, d e d i .
Ö ğ r e t m e n l e r , d a h a diretmeyerek kumandanı o k u l u n
kapısından uğurladılar. K u m a n d a n otomobillerin ç e v r e s i n i
bir merak dolayısıyla almış o l a n kalabalıkça bir ç o c u k g r u ­
b u için y e r e birkaç a v u ç çil kuruş serptirdi v e onların t a ­
ne t o p l a y a n c i v c i v l e r gibi birbirini ç i ğ n e y e r e k bunları ka­
p ı ş m a s ı n ı bekledi. B a ş k a kolonilerde b u n u denemişti, s o ­
n u c u n u biliyordu. G a r i p d e ğ i l mi? H i ç bir ç o c u k eğilip
y e r d e n bir kuruş almayı aklının kıyısından g e ç i r m e d i . Ç i l
paraları, torbadan avuçlayarak yerlere saçan tercümanın
d u r u m u n u z e h i r gibi bir g ü l ü m s e m e ve k ü ç ü m s e m e y l e iz­
lediler. Kumandanla adamları otomobillerine binerek uzak­
laştılar.
Ö ğ r e t m e n l e r , ertesi g ü n g ö n d e r i l e c e k ş e k e r l e r e kar­
şı ne biçimde davranılması gerektiğini « M a a r i f i İslâmiye»
d e r n e ğ i n d e n sordular. Dernek de b u n u n üzerinde bir ka­
r a r a v a r a m a y a r a k mutasarrıfa bildirdi. Mutasarrıflıktan
g e l e n buyruk şekerlerin alınmaması y o l u n d a y d ı . E r t e s i
s a b a h , şekerler bir otomobille g e l d i . İki F r a n s ı z a s k e r i n i n
taşıdığı d ö r t sepet ş e k e r ö ğ r e t m e n l e r o d a s ı n a getirildi.
A s k e r l e r i n başında iki d e F r a n s ı z s u b a y ı v a r d ı . Ö ğ r e t ­
menler, şekerleri alamayacaklarını s ö y l e y i n c e s u b a y l a r .
k u m a n d a n ı n b u y r u ğ u g e r e ğ i n c e şekerleri y i n e d e öğret­
m e n l e r odasına bırakıp gittiler. B u n u n ü z e r i n e okul y ö ­
neticileri de bir otomobil tutarak d ö r t s e p e t şekeri bir
h a d e m e y l e kolejdeki F r a n s ı z karargâhına g ö n d e r d i l e r . Ha­
d e m e , şekerleri bir türlü F r a n s ı z l a r a v e r e m e y e r e k yine
a l ı p okula getirdi. Ö ğ r e t m e n l e r , şekerleri, h a d e m e y i v e
ş o f ö r ü yine geri çevirdiler. E ğ e r , F r a n s ı z l a r , bunları al­
m a z l a r s a kolejin kapısına bırakıp d ö n e c e k l e r d i . F r a n s ı z l a r ,
şekeri bu kez de almadılar, görevliler de bunları kolejin
k a p ı s ı n a bırakıp döndüler.
1 Kasım 1919 g ü n ü A n t e p hükümet memurları, F r a n ­
s ı z işgal kumandanı S a i t - M a r i e ' y e ilk yazılı p r o t e s t o y u
•çektiler. 9 Kasım 1919 g ü n ü , işgal kumandanına S i v a s ' t a n
M u s t a f a Kemal imzasını t a ş ı y a n önemli bir p r o t e s t o tel­
g r a f ı geldi. T ü r l ü ulusal ö r g ü t l e r d e n y a ğ ı p d u r a n protes­
to telgrafları, F r a n s ı z işgal kumandanlığının s a ğ ı r duvar­
larına çarparak kırılıyorduı.
F r a n s ı z işgalinin m e y d a n a geldiği b ü t ü n b ö l g e l e r d e
T ü r k halkı, k a y n a ş m a y a başlamıştı. Halk, hızla silâhla­
n ı y o r d u . Her y e r d e sinirleri üstünde olan halk, en küçük
b a h a n e y l e kendisini ç e v r e l e y e n bu demirden adaletsizlik
k u ş a ğ ı n ı parçalamak ü z e r e y a y l a n ı y o r d u .
Antep'te işgal o r d u s u y l a T ü r k halkı d a h a ilk g ü n d e n
k a r ş ı karşıya gelmişti. İngilizlerin işgal g ü n l e r i n d e n beri
A k y o l Camii'ne her c u m a g ü n ü T ü r k b a y r a ğ ı çekmek, bir
g e l e n e k olmuştu. 5 Kasım 1919 sabahı c a m i y e b a y r a k ç e ­
kildiğini g ö r e n bir F r a n s ı z a s t s u b a y ı , bir T ü r k polisi eliyle
b u n u indirtti. A r k a s ı n d a n kıyamet koptu. T ü r k şehir, kor­
k u n ç bir homurtu ile s o k a ğ a d ö k ü l d ü . F r a n s ı z a s t s u b a y ı n a
alet olarak b a y r a ğ ı indiren T ü r k polisi g ö r e v i n d e n atıldı.
İ ş g a l kumandanı S a i t - M a r i e , işinden atılan T ü r k polisini
y e n i d e n işine yerleştirmeye çalıştıysa da b a ş a r a m a d ı .
A n t e p hükümeti, işten çıkarmanın, kötü hallerden
d o l a y ı meydana geldiğini s ö y l e y e r e k direndi. K u m a n d a ­
n ı n öfkesi de olumsuz h a v a n ı n daha çok y o ğ u n l a ş m a s ı n a
y o l a ç t ı : B u g ü n d e n s o n r a şehirde hiç bir T ü r k b a y r a ğ ı çe­
kilmemesi için bir b u y r u k yayımladı. A n t e p hükümeti ile
halk örgütleri el ele, A n t e p ' e gelen Ermeni öç alayının ş e -

528
Jiirden çıkarılması u ğ r u n a b a s k ı y a başladılar. Saint-Marie,
e n s o n r a halkın b u isteğine u y a r g ö r ü n e r e k E r m e n i ö ç
alayını, iki makinalı tüfek takımını alıkoyarak M a r a ş ' a
g ö n d e r d i . M a r a ş ' t a F r a n s ı z v e . Ermenileri tedirgin e d e n
u l u s a l kımıldama, tehlike biçimini almaktaydı.
G i d e n Ermeni alayının y e r i n e A n t e p ' e M ü s l ü m a n C e ­
z a y i r a v c ı alayı geldi. A n t e p k a m u o y u b u n u n ü z e r i n e g e ­
ç i c i olarak yatıştı.
10 Kasım 1919 g ü n ü , şehirde Ermeni alayının maki­
nalı tüfek erleriyle T ü r k polisleri a r a s ı n d a k a v g a çıktı.
T ü r k kadınları tahkir edildi, tiyatroda da k a v g a çıktı; ö t e ­
b e r i , kırılıp d ö k ü l d ü . T ü r k topluluğu bir kez d a h a F r a n ­
sız işgalini protesto etti.
13 Kasım 1919 g ü n ü , Kilikya F r a n s ı z işgal kıtaları
kumandanı A l b a y Piyepap ile Ermeni asıllı A l b a y N o r ­
mand A n t e p ' e gelerek hükümete bir nezaket ziyareti y a p -
tılarsa da b u z gibi karşılandılar. H i ç kimse onlara ne bir
s i g a r a v e r d i , ne de bir f i n c a n ünlü T ü r k kahvesi s u n d u .
K ö s kös arkalarına bakarak daireden çıkıp gittiler.
23 Kasım 1919 g ü n ü işgalin kaldırılması için büyük
bir miting yapıldı. F r a n s ı z işgali protesto edildi. M u t a s a r ­
rıf, Fransızların çıkardığı g e c e devriyeleri işini p r o t e s t o
etti. G ü v e n l i ğ i koruma hakkının yalnız T ü r k hükümetine
ö z g ü o l d u ğ u n u bildirdi.
25 Kasım 1919'da A n t e p hükümet sorumlularıyla iş­
gal kumandanlığı a r a s ı n d a bir başka anlaşmazlık d a h a
çıktı. F r a n s ı z l a r , T ü r k jandarmasına bir ek maaş vermek
i s t i y o r d u . B u , T ü r k jandarmasının k u r n a z c a işgal kuman­
danlığının b u y r u ğ u n a girmesi demekti. M u t a s a r r ı f , buna
karşı şiddetle direndi. B u n u n a r d ı n d a n çıkan bir anlaş­
mazlık daha, işi b ü s b ü t ü n karıştırdı. F r a n s ı z l a r , kullan­
dıkları bütün yapılara F r a n s ı z b a y r c ğ ı ç e k i n c e mutasar­
rıf, b u n u n , T ü r k egemenliğini çiğnemek demek o l d u ğ u n u
bildirerek p r o t e s t o etti.
30 Kasım 1919'da F r a n s ı z işgal kumandanı, T ü r k po
lis v e jandarmasının, F r a n s ı z l a r ı n b u y r u ğ u altına g i r e c e ­
ği ü s t ü n e mutasarrıfa g ö n d e r d i ğ i bildiri, b u z gibi bir ha­
v a yarattı.

529 3/F. : 34
 3 Aralık 1919'da A n t e p ' e iki F r a n s ı z g ü ç l e n d i r m e b ö ­
l ü ğ ü geldi. İşgalin d a h a da sağlamlaştırılmak istendiği­
ni g ö r e n halkın sabrı g i t t i k ç e daraldı.
5 Aralık 1919 g ü n ü A n t e p jandarma b ö l ü ğ ü kuman­
danı Sait beyin bir F r a n s ı z T e ğ m e n i n e selâm v e r m e y i ş i ,
F r a n s ı z l a r c a büyütülüp bir s o r u n durumuna getirildi.
12 Aralık 1919 g ü n ü A l b a y R e n y a ile on sekizinci C e ­
z a y i r a v c ı alayı A n t e p ' e g e l i n c e halkın nevri b ü s b ü t ü n
d ö n d ü . G e r e k halk, g e r e k s e resmî hükümet sorumluları,
b u n u protesto ettiler.
14 Aralık'ta G e n e r a l K e r e t , A n t e p ' e geldi. M e m u r l a r ,
T ü r k eşrafının bir b ö l ü m ü , Ermeni komitesiyle A m e r i k a n
misyonerlerinin y a n ı b a ş ı n d a g e ç i t resmine katıldı. T ü r k
eşrafının geri kalanıyla halk yığınları, törene katılan e ş ­
rafın durumunu kınadı ve y e r d i . G e n e r a l , teftiş d ü z e n i n d e
dizilen askerin v e ö b ü r karşılayıcıların ö n ü n d e n hemen
hemen dört nalla g e ç t i . G e n e r a l i karşılamak için y o l u n
kenarına dizilen T ü r k e ş r a f ı y l a memurlar, o n u n kendile­
rine hiç aldırış etmeden g e ç i p gidişinden pek üzüldüler
ve b u n u kendilerine bir h a k a r e t saydılar.
G e n e r a l Keret, hemen o g ü n u y g u n s u z bir bildiri y a ­
yınladı ve A n t e p halkı b u n u yazılı bir p r o t e s t o ile karşı-'
(adı.
17 Aralık'ta A n t e p ' e bir sipahi b ö l ü ğ ü , bir dağ t o p u
b a t a r y a s ı ve üç istihkâm takımı g e l d i . Halkın midesi b ü s ­
bütün bulandı. B u n u da p r o t e s t o ile karışladı.
Antep'in d ö ğ ü ş ç ü r u h u , g ü n d e n g ü n e a t e ş l e n i y o r v e
p ç ı l a n ulusal p r o p a g a n d a kampanyası halkı y a v a ş y a v a ş
bir granit yığını gibi b i r l e ş t i r i y o r d u . İstanbul'dan Fransız-
kumandanlığının kulağına ş ö y l e sinir bozucu, parolalar
ulaştırılıyordu :
— E ğ e r F r a n s ı z l a r d a , İngilizler gibi yalnız askerî
bir bekçi olarak kalırlarsa ne alâ; y o k s a kanları bir ırma­
ğ ı n suları gibi akacaktır.
M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n i n üyeleri, sert birer mili­
tan olarak çalışıyor, F r a n s ı z yönetimine karşı y u m u ş a k
d a v r a n a n l a r ı , onlarla a n l a ş m a y o l u n a sapanları, pısırıkla­
rı şiddetle haşlıyor ve kutsal direnme ve d ö ğ ü ş e katılma-

530
y a z o r l u y o r d u . Surda b u r d a kimi Ermeniler ö l d ü r ü l m e y -
b a ş l a n d ı . F r a n s ı z yanlısı e ş r a f t a n Ş ü k r ü b e y l e K a d r i Pa­
ş a ölümle k o r k u t u l d u .
B u s ı r a d a M a r a ş ' t a kurtuluş s a v a ş ı başlamak ü z e ­
r e y d i . İngilizler z a m a n ı n d a , ulusal hakları korumak ü z e ­
re kuruîc.ı « C e m i y e t i İslâmiye» yerini silâhlı bir ö r g ü t l e n ­
menin başı o l a n M ü d a f a a y ı Hukuk D e r n e ğ i ' n e bıraktı. B u
d e r n e k , kuru p r o t e s t o l a r l a yetinmenin z a m a n ı olmadığını
a n l a y a r a k g ö l g e d e bir silâhlı d ö ğ ü ş ö r g ü t ü m e y d a n a g e ­
tirmeye başladı. Yirmi y e d i semte ayrılan ş e h i r , t a m bir
a s k e r c e ö r g ü t ağı içine alındı. H e r s e m t i n , ellisi silâhlı,
y ü z ü silâhsız olmak ü z e r e y ü z elli s a v a ş ç ı s ı v a r d ı . Y a l ­
n ı z , İngilizlerin silâh toplamak y ü z ü n d e n A n t e p halkına
y a p t ı ğ ı kötülük, g e r ç e k t e n d e ç o k b ü y ü k o l m u ş t u . H a l ­
kın, bir kurtuluş s a v a ş ı n a , bir ölüm-dirim s a v a ş ı n a ilk a d ı ­
mını a t a c a ğ ı b u g ü n l e r d e elinde silâh d i y e bir ş e y b u l u n ­
m u y o r d u . B u y ü z d e n d e Halep'te v e S u r i y e ' n i n b a ş k a ş e ­
h i r l e r i n d e kalmış y ü z b i n l e r c e O s m a n l ı m a v z e r i n d e n a n ­
c a k b i r k a ç y ü z ü n ü o n beşer-yirmişer altın lira ö d e y e r e k
olmak z o r u n d a kalıyordu. A r a p l a r , b u silâh v e c e p h a ­
neleri, eski sahiplerine b ö y l e c e tutturabildiğine s a t ı y o r s a
d a A n t e p l i l e r d e alım g ü c ü y o k t u . N e v a r k i ş e h i r d e M ü ­
d a f a a y ı Hukuk Ö r g ü t ü ' n e girmek, bir ş e r e f g ö s t e r i s i g i b i
bir ş e y o l m u ş t u . B u ulusal ş e r e f e her s a h i p çıkmak iste­
y e n erkek, bir silâh edinmek z o r u n d a y d ı . Y o k s a M ü d a f a a y ı
H u k u k Ö r g ü t ü b a ş k a türlü üye a l m ı y o r d u . Yalnız, o n beş
yirmi altın v e r e r e k bir m a v z e r e d i n e m e y e c e k o l a n s a v a ş ­
çıların silâh ve c e p h a n e l e r i n i de varlıklı A n t e p h e m ş e h r i ­
leri b u l u p buluşturmak z o r u n d a y d ı l a r . S a v a ş ö r g ü t ü n e ku­
ru bir silâhla gelmek de işe y a r a m ı y o r d u . O n u n y a n ı n d a
iki y ü z d e fişek getirmek z o r u n l u ğ u v a r d ı . B i r f i ş e ğ i n
t a n e s i d e yirmi g ü m ü ş kuruş t u t u y o r d u . A n t e p halkı, b u
s o n s u z gibi g ö r ü n e n g ü ç l ü ğ ü d e y e n e r e k silâh v e c e p h a ­
neye sahip oldu.

B u s ı r a l a r d a kendiliğinden m e y d a n a g e l e n çok ö n e m ­
li bir o l a y , A n t e p ' i n s a v a ş a hazırlanan halkına b ü y ü k bif
y ü r e k g ü c ü v e r d i . O l a y ş ö y l e m e y d a n a g e l d i : M a r a ş olay­
ları başlamak ü z e r e y d i . H e r h a n g i bir kuşatılma tehlikesi-

531
n i k o l a y s a v u ş t u r m a y ı d ü ş ü n e n M a r a ş ' t a k i F r a n s ı z işgal
k u m a n d a n ı , erzak v e i n s a n stokları d e p o s u d u r u m u n d a
o l a n Antep'teki kumandanlıktan erzak v e s a v a ş ç ı istedi.
20 O c a k 1920 g ü n ü karlı bir h a v a d a bir s ü r ü yüklü
e r z a k a r a b a s ı y l a bunların ö n ü n d e v e a r k a s ı n d a d ö r t y ü z
elli kişilik, bir C e z a y i r , E r m e n i v e F r a n s ı z s a v a ş ç ı k o r u ­
y u c u kıtası. T e ğ m e n F e n i ş b u y r u ğ u n d a A n t e p ' t e n M a r a ş ' a
d o ğ r u y o l a çıktı. S a v a ş ç ı l a r ı n ellisi C e z a y i r sipahisi (atlı),
geri kalanlar d a p i y a d e v e bunların ç o ğ u n l u ğ u d a A n t e p l i
E r m e n i l e r d i . T e p e d e n t ı r n a ğ a silâhlı olan b u « i a ş e » kolu
K e f e r d i z y o l u y l a ilerleyerek yirmi kilometre y o l aldıktan
s o n r a karanlık b a s ı n c a g e c e y i g e ç i r e c e k bir y e r d ü ş ü n ü r ­
ken tam y o l u n u n ü z e r i n d e A r a p t a r k ö y ü n ü g ö r d ü . E ğ i ­
limli b i r sırt üzerine kurulmuş olan bu k ö y ü n evleri hep
b a h ç e l e r içindeydi. İlkbahar v e y a z g ö r ü n ü ş ü b a y a ğ ı g ü ­
z e l o l a n A r a p t a r k ö y ü , b u g e c e b o l c a y a ğ a n kar altında
y i t m i ş gitmişti. P e n c e r e d e n s ı z a n tek tük bir iki ışık, b u ­
ranın bir k ö y o l d u ğ u n u g ö s t e r i y o r d u . D u r m a d a n y a ğ a n
kar, k ö y ü n a ğ a ç l a r ı n ı birer karaltı olmaktan çıkarmıştı.
A r a p t a r halkı, a k ş a m karanlığında k ö y e g i r e n bu ka­
labalık d ü ş m a n askerinin karşısında ilkin b i r a z ş a ş ı r d ı y s a
da s o n r a ileri gelenler, b u n u n ne demek o l d u ğ u n u anla­
mak ü z e r e T e ğ m e n F e n i ş ' i n karşısına çıktıklarında bu g e ­
ce bu askerin ve bu hayvanların bu köyde barınması ge­
rektiği karşılığını aldılar. Bu karlı-buziu g e c e d e s a v a ş ç ı
v e h a y v a n l a r ı n ı n d o n a r a k ölmelerini önlemek i s t e y e n T e ğ ­
m e n F e n i ş , h a y v a n l a r ı n ahırlara, erlerin d e e v l e r e z o r l a
s o k u l m a s ı n ı b u y u r d u . B u n u n üzerine Antepli E r m e n i s a ­
v a ş ç ı l a r , b ü t ü n kapıları dipçiklerle kırarak açtılar ve köy­
lüleri d o n gömlek y a t a k l a r ı n d a n kaldırıp dışarı attılar.
Kendileri v e hayvanları buralara yerleştiler. E v l e r e z o r l a
y e r l e ş e n F r a n s ı z üniformalı s a v a ş ç ı l a r , bununla yetinme­
y e r e k , ellerine geçirdikleri b ü t ü n kız ve kadınları da ölüm­
le korkutarak yataklarına almakta gecikmediler. Saldır­
g a n l a r ı n ellerinden kurtulabilen çoluk ç o c u k v e k ö y ü n er­
kekleri, A r a p t a r ' ı n d o l a y l a r ı n d a k i köylere sığındılar, ola­
nı, biteni anlattılar. K o r k u n ç ve kutsal bir öfke k ö y d e n
k ö y e bir çığ gibi b ü y ü y e r e k gitti. A r a p t a r k ö y ü erkekle-

532
l i n i n g e c e yarısı istediği yardıma karşılık gelmekte g e ­
c i k m e d i . Bu kara o l a y d a n s o n r a bütün köylere y a y ı l a n ka­
ra h a b e r halkı g e c e y a r ı s ı yataklarından u ğ r a t ı p kara ka­
ra d ü ş ü n d ü r m e y e başlamıştı. Y a r ı n , hepsinin başına g e ­
lecek olan. b u n d a n b a ş k a s ı değildi. A r a d a n d ö r t s a a t a n ­
cak geçmişti ki B o y n o o ğ l u Memik'in b u y r u ğ u n d a elli ki­
şilik bir s a v a ş ç ı g r u b u , d ö r t y ü z elli kişilik « ı r z ı kırık»la
s a v a ş m a k üzere g e l d i . Memik'le birlikte Ç a v d a r A ğ a v e
o d a m l a r ı . Y a m a ç O b a l ı D e d e A ğ a v e adamları d a gelmiş­
ti. Kafilenin s a b a h l e y i n g e ç e c e ğ i yol üzerindeki Ç a t a l m a -
z ı ' d a s i p e r l e r kazdılar. B u r a s ı , tam bir p u s u y e r i y d i . S a b a ­
ha karşı hazırladıkları siperlere giren Memik'in s a v a ş ç ı ­
ları, hınçtan v e s o ğ u k t a n titreyerek, bir y a n d a n d a s i g a ­
ra s a r ı p bıyıklarını burarak düşmanı bekliyorlardı.
Beri y a n d a d ü ş m a n askerleri, g e c e l e y i n Araptarlıla-
rın sandıklarını kırıp y ü k t e hafif, pahada a ğ ı r ne bulmuş-
larsa almış, evlere d e g a z d ö k ü p ateşe v e r d i k t e n s o n r a s a ­
bahleyin e r k e n d e n yola dizilmiş ilerliyorlardı!
A r a p t a r ' ı n dolaylarında karlara gömülerek g e c e y i g e ­
çirmiş olan yaşlı erkek ve kadınlar, ağlayarak ve s o ğ u k ­
tan titreyerek bu kapkara dumanlara bakıyor ve d ü ş m a ­
na en k o r k u n ç bedduaları ediyorlardı.
T e ğ m e n Feniş'in kafilesi, Ç a t a l m a z ı ' y a s o k u l m u ş t u
ki birdenbire yüksekteki ç e p e ç e v r e siperlerden bir kurşun
y a ğ m u r u n a tutuldu. G e r ç e k bir şaşkınlık, içine y u v a r l a n ­
dılar. S o n r a , toparlanıp s a v u n m a tertibatı almaya çalıştı­
lar. Karşılıklı ateş üç saat s ü r d ü ve bu s ü r e içinde F r a n ­
sız kafilesindeki s a v a ş ç ı l a r , g ü n e ş g ö r m ü ş kar gibi eridi­
ler.
A n c a k B o y n o o ğ l u Memik'in kurşunlarından kaçıp
kurtulabilen birkaç F r a n s ı z a s k e r i , A n t e p ' e varabildi.
F r a n s ı z kumandanlığıyla birlikte Antep'teki b ü t ü n H ı ­
ristiyan kolonisi, h e y e c a n a d ü ş t ü . F r a n s ı z kumandanı, he­
men mutasarrıfa b a ş v u r a r a k olay suçlularının c e z a l a n d ı ­
rılmasını istedi. Bir h e y e t hazırlanarak Araptar*a g ö n d e ­
rildi. Karma heyetin d ü z e n l e d i ğ i r a p o r d a T ü r k l e r i n haklı
o l d u ğ u anlaşıldı.
A r a p t a r olayı, salt katıksız halkın m e y d a n a getirdiği

533
bir anıttı. Araptar k ö y ü n ü n yeşil sırtlarına dikilmiş olarak
g e l i p g e ç e n kuşaklar b o y u n c a parlayacaktı.
A n t e p T ü r k l e r i , bu olayı ö r n e k olarak aldı. Z a f e r umu­
d u , her Anteplinin kdpısını ç a l m a y a başlamıştı. Y a b a n c ı
z u l m ü n ü n , d ö n ü ş yollarını g ö z l e m e y e başladığı bir d ö n e m ,
gelip çatmışa b e n z i y o r d u .

20 O c a k 1920 g ü n ü çarşaflı g e n ç bir kadın y a n ı n d a

sekiz yaşındaki oğlu M e h m e t ' l e Fransız kumandanlığının
el k o y d u ğ u taze ekmek kokuları gelen fırının ö n ü n d e n g e ­
ç i y o r d u . Fırında ç a l ı ş a n birkaç Fransız asker, birdenbire
fırından dışarı fırlayarak g e n ç kadının ö n ü n ü kesti. K a ­
d ı n c a ğ ı z ı n peçesini a ç m a k için onunla itişip kakışmakta-
larken Mehmet b u n l a r d a n birinin üzerine atıldı ve gırtla­
ğ ı n a sarıldı.
— G â v u r l a r , e d e p s i z herifler, ne i s t i y o r s u n u z b i z d e n ?
D e f o l u n b u r d a n ! diye b a ğ ı r d ı .
Bu çığlık gibi b a ğ ı r ı ş ı , birçok işiten o l d u y s a da h e n ü z
kimse ne o l d u ğ u n u a n l a y a m a d a n s ü n g ü l ü fırın n ö b e t ç i ­
lerinden biri, s ü n g ü s ü n ü Mehmet'in karnına sapladı. Ço­
c u ğ u n c a n acısıyla haykırışı ve ananın attığı çığlıklar,
F r a n s ı z askerlerini k o r k u t u p kaçırdığı gibi, bütün ç a r ş ı
halkı oraya toplandı. Ç o c u k , karlar üzerinde g ö l l e n e n kan­
larına bulanarak c a n vermişti.
Şehrin T ü r k mahalleleri, birdenbire elektriklendi ve
halk, bir sel gibi o l a y y e r i n e aktı. M a ğ a z a l a r ı n , d ü k k â n ­
l a r ı n kepenkleri şiddetle iniyor, her kafadan bir ses çıkı­
y o r , ulusal türden g e r ç e k ve büyük bir öfke, ş e h r i n r u ­
h u n u sarsarak d o l a ş ı y o r d u . O l a y yerinde t o p l a n a n kızgın
halk, hemen suçluları y a k a l a y ı p linç etmek ü z e r e fırına
saldırdı. Saldırganlar, tutularak, aklı başındaki kişilerin
şefaatiyle ölümden kurtulup F r a n s ı z kumandanlığına tes­
lim edildiler.
Ertesi g ü n , T ü r k kesimindeki bütün d ü k k â n l a r y e n i ­
d e n kapatıldı. M i n a r e l e r d e u z u n s ü r e n yanık ezanlar o k u n ­
d u . C e n a z e namazı kılınan Mehmet'in tabutu T ü r k b a y r a ­
ğ ı n a sarılarak o m u z l a r ü s t ü n d e g ö t ü r ü l d ü . B ü t ü n kadın­
lar ve kızlar a ğ l ı y o r , y a ş l ı kadın ve erkekler, d u d a k l a r ı

534
.kıpır kıpır o y n a y a r a k b e d d u a e d i y o r d u . T a b u t u n arka­
s ı n d a yirmi bine yakın insan v a r d ı . Halk, bir granit küt­
lesi gibi ayaklanmış, z u l m ü n üzerine y ü r ü y o r d u . T a r i h
kitaplarından ve Kanunî S u l t a n S ü l e y m a n ' d a n kalan T ü r k -
F r a n s ı z dostluk e f s a n e s i , şimdi lime lime olmuş bir pa­
ç a v r a zavallılığıyla y e r l e r d e , ayaklar altında sürükleni­
yordu.
Kumandan S a i n t - M a r i e , tehlikenin b ü y ü d ü ğ ü n ü g ö ­
rerek halkı yatıştırmak, ü z e r e ç a r e l e r a r a ş t ı r m a y a başla­
dı. Ü s t üste bildiriler y a y ı n l a y a r a k suçluların şiddetle c e ­
zalandırılacağını bildirdi. B u s ı r a d a binlerce kişi, Ş e y h
M u s t a f a efendinin evinin a v l u s u n d a toplanmış bağırıp ç a ­
ğ ı r ı y o r , yatıştırılamayan öfkesine şeyhin kılavuz olmasını
istiyordu.
Saint-Marie, bunu g ö r e r e k Ş e y h M u s t a f a e f e n d i d e n
medet umdu ve o n u n l a g ö r ü ş m e k istediğini bildirdi. S o n ­
ra da silâhlı k o r u y u c u l a r ı n ı n ortasında o t o m o b i l d e n inerek
ş e y h i n a v l u s u n a girdi. B ü t ü n y ü z l e r , d ü ş m a n d ı v e bir d u ­
v a r gibi kapalıydı. K u m a n d a n , halkın, g e r ç e k t e n tehlikeli
bir öfke içinde bocaladığını y ü z l e r i n d e n ve bakışlarından
sanladı. Ş e y h M u s t a f a efendinin y a n ı b a ş ı n d a dikilerek
halktan ö z ü r diledi :
— P a r d o n , dedi, s i z e hükümetim adına t a r z i y e v e r i ­
y o r u m . Ç o c u ğ u n ölümü beni d e çok ü z d ü .
S u ç l u l a r mutlaka cezalandırılacaklardır; b u n a inan­
manızı rica ederim.
Saint-Marie, bununla da kalmayarak ertesi g ü n M e h ­
met'in a n n e s i n e iki y ü z altın lira « t a z m i n a t » vermek is­
t e d i y s e de kadın, bu p a r a y ı almak istemedi.
F r a n s ı z kumandanı, halkın öfkesinin k o r k u n ç l u ğ u n u
g ö z ö n ü n e alarak şehirde silâhlı kıtalar d o l a ş t ı r m a y a b a ş ­
ladı. F r a n s ı z kıtalarının tek yanlı güvenliği s a ğ l a m a giri­
şimi, işi b ü s b ü t ü n karıştırdı. Mutasarrıf, T ü r k ve E r m e n i
•mahallelerinde T ü r k v e F r a n s ı z karma devriyelerinin d o ­
laştırılmasını önerdi ve b u n u n T ü r k halkının güvenlik duy­
g u s u n u daha çok arttıracağını s ö y l e d i . B u ö n e r i , benim­
s e n d i v e A n t e p sokaklarında T ü r k polisiyle F r a n s ı z jan-
«darması, birlikte d o l a ş m a y a başladı.
 Pazarcık'a yirmi, A n t e p ' e kırk kilometre ç e k e n B e s n i
k a z a s ı n a bağlı Kürt Elif k ö y ü n d e K a b a l a r aşireti reisi
M a m o ile karısı A y ş e ' d e n 1888'de g ü r b ü z bir erkek ç o c u k
d o ğ d u . Adını M e h m e t k o y d u l a r . 1904'de E r m e n i çeteleri
Elif k ö y ü n e bir baskın yaptılar. K ö y haikı, ç e t i n bir s a ­
v u n m a yaptı. Yalnız, b u ç a r p ı ş m a d a M e h m e t ' i n b a b a s ı
Mamo, topuğundan vuruldu. Yara zamanla kangrene çe­
virdi ve a d a m c a ğ ı z , h e n ü z kırk beş y a ş ı n d a ö l d ü . B a b a s ı
ö l d ü ğ ü n d e M e h m e t , o n altı y a ş ı n d a y d ı .

Rişvan o y m a ğ ı n d a a b a l a r aşireti, M a m o ' n u n z a m a n -

•sız ö l ü m ü n d e n s o n r a o ğ l u Mehmet'i reis olarak benimse­
d i . Mehmet, o k u m a - y a z m a ö ğ r e n d i , bir a r a d a köy h o c a ­
lığı yaptı. O n a v e r i l e n M o l l a adı b u r d a n g e l i y o r d u . O k u -
ma-yazmayı babası h e n ü z s a ğ k e n A k ç a d a ğ kazasının S ö ­
ğütlü köyünde öğrenmişti. Babasının ölümünden sonra da
okumasını ilerletti. B a b a s ı , d a v a r s ü r ü l e r i b e s l i y o r d u . B u n ­
d a n dolayı d a ş u y a y l a s e n i n , b u y a y l a benim g e z i y o r -
ladı. O n altı y a ş ı n d a b a b a s ı n d a n ö k s ü z kalan Mehmet'in
aşiret reisliğine seçilebilmesi için e p e y c e y a ş l a n m a s ı , akıl
v e t e c r ü b e sahibi olması gerekmişti. M e h m e t , d o ğ r u , y i ­
ğit ve zeki bir g e n ç a d a m olarak herkesin g ö z ü n e ç a r p ­
makta gecikmemişti. Kendi aşiretinin insanları, o n u n dav­
ranışlarını, yaşının g e r e k t i r d i ğ i n d e n üstün b u l u y o r l a r d ı .

İlk d ü n y a s a v a ş ı n d a Besni askerlik ş u b e s i , tam asker­

lik çağındaki Mehmet'i E r z u r u m c e p h e s i n e g ö n d e r d i . M e h ­
met, Rus ordularına karşı y i ğ i t ç e ç a r p ı ş a r a k ç a v u ş l u k rüt­
besini almakta g e c i k m e d i . B i r ç o k s a v a ş l a r a girdi, çıktı.
En s o n r a tıpkı babası gibi a y a ğ ı n d a n y a r a l a n a r a k Malat­
ya'deki ûsker h a s t a n e s i n e g ö n d e r i l d i . M e h m e t ' i n hasta­
n e d e n t a b u r c u olarak y i n e c e p h e y e gitmesi g e r e k m e d i .
Ş u n d a n ki: Birinci D ü n y a S a v a ş ı , birdenbire bıçakla ke­
silir gibi bitivermişti. H a s t a n e d e n çıkararak E l i f e d ö n d ü ­
ğ ü n d e birçok akraba v e a r k a d a ş ı n ı n geri d ö n m e m i ş o l d u ­
ğ u n u g ö r d ü . Hepsi birer kemik tümseği gibi d o ğ u toprak­
larında kalmıştı. M e h m e t , h a s t a n e d e n çıkarak köye g e l ­
d i ğ i n d e henüz ayak bileğindeki y a r a sızlayıp d u r u y o r d u .
T a m sağlam sayılmazdı.

536
 K ö y ü n e d ö n d ü k t e n s o n r a , birçok e ş k i y a - g r u p l a r ı n ı n
memleketi kasıp k a v u r d u ğ u n u g ö r d ü . H i ç b i r y a n d a mal
v e c a n güvenliği kalmamıştı. A s k e r d e n gelir g e l m e z c a n ­
d a n arkadaşı M a m a t o ' n u n büyük bir e ş k i y a ç e t e s i n i n b a ­
ş ı n d a gezdiğini g ö r d ü . G ö r ü ş t ü l e r . ' M a m a t o , o n u n d a k e n ­
disiyle birlikte eşkiyalık yapmasını çok istedi ve o n u z o r -
ladıysa da b a ş a r a m a d ı .
A d ı y a m a n - B e s n i - P a z a r c ı k dolaylarında g e z e n e ş k i y a -
iar, halkın başına g e r ç e k t e n büyük belâ o l m u ş l a r d ı . H ü ­
kümet, salt a d d a kaldığından halkı bu k o r k u n ç b e l â d a n
-kurtaracak hiç bir g ü v e n i l i r g ü ç y o k t u . B u d o l a y l a r d a g e ­
z e n v e ç e v r e y e korku salan çetelerin e n b ü y ü ğ ü , halkın
« B o z o » dediği B o z a n kardeşler çetesiydi ki y ü z - y ü z elli
kişi tutarındaydı. B o z a n ' l a A b u z e r , M a m o , S e y d o adlı ö b ü r
ü ç kardeşi, M a l a t y a ' n ı n Balyanlı aşiretindendi.
B o z a n , a s k e r k a ç a ğ ı o l d u ğ u n d a n d a ğ a çıkmak z o r u n ­
da kalmış, kendisini k o v a l a y a n birkaç jandarma s u b a y ı
ile birkaç jandarmanın da başını y e d i ğ i n d e n ç e v r e y e ün
salmış, birkaç ufak ç e t e ile de birleşerek d a h a ç o k g ü ç ­
lenmişti.
B o z a n A ğ a , y o k s u l halka iyilik ederek o n l a r c a k o r u ­
n a n insancıl eşkiya reislerinden değildi. B i r ç o k köyleri b a ­
s ı y o r , s o y u p s o ğ a n a ç e v i r i y o r , b u a r a d a c a n a d a kıyıyor,
kan da d ö k ü y o r d u . Halk, canavarlığıyla ün salmış o l a n bu
a d a m d a n yılgındı.
B o z a n A ğ a , bir g ü n Pazarcık'ta Atmalı aşiretinin reisi
olan Paşa Y a k u p ' u n Kösüklü-Haydarlı tren i s t a s y o n u a r a ­
sındaki Lordin çiftliğini bastı. Paşa Y a k u p ' u n çiftlikte b u ­
lunmadığı bir s ı r a d a yapılan baskında B o z a n A ğ a , çift­
liğin bütün paralarını ve değerli mallarını y a ğ m a etti. Bu
arada Paşa Y a k u p ' u n yakın akrabası o l a n C a n e y , H a n ı m
v e Eley adlı g e n ç v e g ü z e l kadınları atlarının terkisine
atan eşkiyalar, çiftliği bütün yakıp yıkarak s o l u ğ u d a ğ l a ­
rın yalçın d o r u k l a r ı n d a aldılar.
Kabalar aşireti reisi Mehmet, Paşa Y a k u p ' a karşı y a ­
pılan bu k o r k u n ç kötülükten pek çok ü z ü l m ü ş t ü . P a ş a Y a ­
kup, o n u n yakın a k r o b a s i y d i : S o n r a , bu y a p ı l a n iş en na­
m u s s u z c a bir eşkiyalıktı. Malın götürülenini g ö t ü r m ü ş l e r ,

537
götüremediklerini yakıp yıkmışlar, en k ö t ü s ü , üç g e n ç ka­
dını da rezilce d a ğ a kaldırmışlardı. B ö y l e bir alçaklığın
c e z a s ı n ı vermek g e r e k i y o r d u . B o z a n A ğ a b u n u haketmişti.
Mehmet, çiftlik o l a y ı n d a n s o n r a , çok siinrli ve öfkeli
b i r adam olup çıkmıştı. O l u r olmaz h e r ş e y e bağırıp ç a ğ ı r ı ­
y o r d u . C a n sıkıntısından v e kızgınlığından a ğ z ı n a bir lok­
m a bir ş e y k o y m u y o r d u . Bir g ü n sandıktaki paraları çıkarıp
silâh ve c e p h a n e almak kararını v e r d i . S a n d ı ğ ı n açılması
u z u n s ü r d ü ğ ü n d e n kapağını kırıp paraları ç ı k a r d ı . Karışı­
r ı m boynundaki altınları çıkarttırıp aldı. Birkaç g ü n için­
de ev, mavzerlerle ve c e p h a n e y l e d o l u v e r d i . M e h m e t ; kar­
d e ş i M a m o , eniştesi Kara S i l o ' y u y e d e ğ i n e alarak aşiretin­
d e n ve akrabasından birçok atıcı ve yürekli kişiyi silâhlan­
dırdı. K ö y d e ve aşiret b ö l g e s i n d e silâhlarıyla ş ö y l e bir g ö ­
r ü n e n Mehmet, atının başını, Antitoros dağlarının keklik
s e s i n d e n geçilmeyen çıplak ve yalçın doruklarına ç e v i r d i .
Ç e t e s i y l e B o z a n A ğ a ' n ı n izini s ü r ü p d u r a n M e h m e t ' i n
adı hemen duyulmaya başladı. Köylüler, aşiret halkları
s e v i n i y o r s a da B o z a n ' ı n gizlendiği yeri bildirmekten çeki­
n i y o r d u . K o r k u , dağları b e k l i y o r d u . M e h m e t , b ö y l e ç e t e ­
s i y l e korkunç bir eşkiya reisinin arkasında d o l a ş a d u r s u n
a d ı d a y a v a ş y a v a ş Mehmet'likten çıkıp Karayılan'a d ö ­
n ü y o r d u . Ş u n d a n ki onlara baba y a n ı n d a n Karayılan deni­
y o r d u . Bir lâkabın m e y d a n a çıkması ve tutması için ö n e m ­
li bir olay gerekti. B o z a n A ğ a ' n ı n kovalanması işi de b u ­
n u kolaylaştırmıştı.
Karayılan'ın, B o z a n A ğ a belâsını o r t a d a n kaldırmak
ü z e r e d a ğ a çıktığını ö ğ r e n e n Malatya ikinci inzibat kuman­
d a n ı M e h m e t Âdil bey, o n a gizli bir mektup g ö n d e r d i . Mek­
t u p ş ö y l e diyordu :
— B o z a n A ğ a ' n ı n hükümetçe takibindeyiz. S i z i n de
B o z a n A ğ a ' y ı kovaladığınızı ö ğ r e n d i m . S e n i n bir eşkiya
d e ğ i l bir y u r t s e v e r o l d u ğ u n u biliyorum. S e n i n l e M a l a t y a ' ­
d a g ö r ü ş m e k istiyorum.
M e k t u b u o k u y a n K a r a y ı l a n , çok s e v i n d i , kardeşi M a -
m o ' y u d a yanına alarak Malatya'nın y o l u n u tuttu. J a n ­
d a r m a kumandanı, onları çok d o s t ç a karşıladı. B u belâyı
o r t a k l a ş a ortadan kaldırmakta anlaştılar. Ş i m d i y e dek B o -

538
z a n A ğ a hükümetçe ç o k izlenmişse d e köylüler, ölüm
•korkusu y ü z ü n d e n o n a y a r d ı m d a n çekinmişlerdi. Ahmet
•Âdil b e y . Karayılan ç e t e s i n i n hükümetin j a n d a r m a s ı n d a n
d a h a iyi iş g ö r e c e ğ i n i anlamış ve b u n d a n y a r a r l a n m a k
ü z e r e hemen d a v r a n ı v e r m i ş t i . K a r a y ı l a n , B o z a n A ğ a ' y ı ölü
y a d a diri olarak y a k a l a y a c a ğ ı n a s ö z v e r i p iki-üç günlük
•konukluktan s o n r a M a l a t y a ' d a n ayrıldı; adamlarının ba­
bına döndü.
Karayılan'la kardeşi M a m o , geri d ö n d ü k l e r i n d e hem
k e n d i l e r i , hem de önemli adamları için y a n l a r ı n d a ş ö y l e
•belgeler de getirmişlerdi :
— Bu v e s i k a d a adı ve lâkabı yazılı kişilere hangi as­
kerî birlik o l u r s a o l s u n elinden gelen yardımı y a p a c a k t ı r .
C e p h a n e , silâh, y i y e c e k , kuvvet v e b u n a b e n z e r yardımı
e s i r g e m e y e c e k t i r . Birliklerin b a ş ı n d a bulunanlarla işbirliği
yapacaklardır.
K a r a y ı l a n , M a m a t o , Ş i r o M a m o , Kara S i l o ' n u n karde­
ş i H o r t o ğ l u , b ö y l e birer belge t a ş ı y o r d u .
A h m e t Adil bey, ayrılırken o n l a r a ş ö y l e demişti :
— B e n , a y r ı c a B e s n i ' y e , Pazarcık a, A d ı y a m a n ' a ve
g e r e k e n y e r l e r e , size y a r d ı m yapılması için mektup y a z a ­
rım. M u t l a k a B o z a n ' ı ölü ya da diri y a k a l a y a c a k s ı n ı z . S i z e
v e r d i ğ i m bu vesikayı s u b a y l a r d a n başka hiç bir kimseye
g ö s t e r m e y e c e k s i n i z . B e s n i ' d e Rifat b e y e d e emir y a z a c a ­
ğ ı m . Aldığım son habere göre Bozan A ğ a , Karadağ'da bu­
l u n u y o r m u ş . S i z l e r e v e r d i ğ i m b u g ö r e v i n kutsallığını anla­
y ı ş ı n ı z a b ı r a k ı y o r u m . Ne ş a h s ı m , ne ş a h s ı n ı z için değil bir
p a r ç a s ı o l d u ğ u m u z a z i z milletimiz v e s e v g i l i vatanımız
için ç a l ı ş m a zamanı gelmiştir. H a y d i , a r s l a n l a r ı m , göre­
y i m s i z i . İnşaallah, pek yakın z a m a n d a B o z a n d e n e n na­
m u s s u z ırz, mal, c a n d ü ş m a n ı n ı n haddini bildirirsiniz.
*
**
P a ş a Y a k u p ' u n çiftliğinin yakılıp yıkılması, talan edil­
mesi v e a y r ı c a b u r d a n birkaç g ü z e l gelinin d a ğ a kaldırıl­
m a s ı , y a l n ı z Karayılan'ı d e ğ i l bütün K a b a l a r aşiretini kı-
m ı l d a t m ı ş t ı . Pazarcık'ın Ardıl köyü b ü t ü n nişancıların bir
t o p l a n m a y e r i o l d u . Ardıl k ö y ü b o ş değildi. Ali H a y d a r
b e y Altıntaş'ta b a r ı n a n b u y r u ğ u n d a k i s ü v a r i g ü c ü n ü n bir
539
b ö l ü ğ ü ile burada b u l u n u y o r d u . Y a n ı n d a N u r i v e M i r z a
adlı iki g e n ç s u b a y d a v a r d ı . Karayılan v e a r k a d a ş l a r ı ,
ellerindeki belgeleri g ö s t e r e r e k Ali H a y d a r b e y l e g ö r ü ş ­
tüler ve anlaştılar.
H e p birlikte k ö y d e n çıkarak B o z a n A ğ a ' n ı n p e ş i n e
düştüler. T ü l e c i k k ö y ü n e v a r a r a k M e h m e t A ğ a ' n ı n e v i n e
indiler. Artık, bütün köylüler, hükümetle el ele v e r e n hal­
kın B o z a n A ğ a ' y ı k o v a l a m a y a başladığını b i l i y o r d u . E s k i ­
d e n türlü baskılara karşın a ğ z ı n ı bıçak a ç m a y a n köylüler.
B o z a n A ğ a ' n ı n yerini söylemek yürekliliğini g ö s t e r e c e k
d u r u m a gelmişti. B u r d a B o z a n A ğ a ' n ı n H o r o z k ö y ü n d e
b u l u n d u ğ u n u bildirdiler.
Ali H a y d a r beyle Karayılan, H o r o z k ö y ü n e iki k o l d a n
y ü r ü m e k ve B o z a n ' ı iki a t e ş arasına almak ü z e r e d a v r a n ­
dılar. Ali H a y d a r bey b u y r u ğ u n d a k i yirmi sekiz atlı ile
bir k o l d a n , Karayılan ve arkadaşları bir b a ş k a k o l d a n
ilerlediler. Karayılan'ın ç e t e s i n d e atlı olarak yalnız kendi­
siyle kardeşi M a m o v a r d ı .
Ali H a y d a r beyin atlılarıyla Karayılan'ın ç e t e s i , B o z a n
A ğ a ' y ı H o r o z k ö y ü n d e kıstırmakta g e c i k m e d i l e r s e d e s a -
a t l a r c a s ü r e n çatışmada B o z a n A ğ a ' n ı n hepsi atıcı o l a n
çetecileri baskıncılara ç o k tehlikeli dakikalar y a ş a t ı p bir­
k a ç da a s k e r öldürerek sık ormanlara çekildiler. Y ü z ­
yıllık ardıçlar, meşeler ve çamlarla örtülü y a l ç ı n kayalık­
lara d o ğ r u kurşun ata ata çekilen kalabalık B o z a n ç e t e ­
si, g e r ç i kurtulmuşsa da bu baskın türü dolayısıyla iyice
tedirgin olmuştu. Bu y ü z elli kişilik çete, bu y a l ç ı n d a ğ ­
larda hükümetin jandarmasıyla her z a m a n e ğ l e n i p , a l a y
edebilirse de kendi s o y u n d a n , yiğit, g ö z ü pek halk ç o ­
cuklarının jandarma ile el ele ve y a n y a n a peşlerine d ü ş ­
mesi, elbette çok tehlikeliydi. Artık, s o n s u z bir kaçış ve
kovalayış başlamıştı.
Bu çatışmada Karayılan'ın adamlarından ö l e n kalan
o l m a d ı y s a da birkaç zavallı Mehmetçik'i H o r o z k ö y ü n ü n
mezarlığında bırakmak z o r u n d a kalarak ayrıldılar. P a z a r ­
cık jandarma kumandanı İsmail Hakkı beyle P a ş a Y a ­
kup, sekiz y ü z kişilik silâhlı bir aşiret g ü c ü y l e Ali H a y d a r
b e y l e Karayılan'ın yardımına koştular. B o z a n A ğ a ile a d a m -

540
l a n , artık ürkek g e y i k l e r gibi soluk almaya vakit b u l a ­
m a d a n d a ğ d a n d a ğ a k a ç ı y o r , izlerini yitirmek için bin
türlü d ü z e n kullanıyorlardı.
Ali H a y d a r beyle Karayılan m ü f r e z e s i . Y a v u z e l i ' n i n
M i l e n i s k ö y ü n d e İsmail Hakkı beyle P a ş a Y a k u p ' u n izleme
•gücüyle buluştular. Ali H a y d a r b e y . b u r d a d a B o z a n A ğ a ' ­
nın saklandığı y e r i ö ğ r e n d i . K a r a Yılan'a :
— Bozan A ğ a şu sırada Havuz köyünde bulunuyor­
m u ş . B i r k a ç askerimizi d a h a öldürmüş. A m a n a r s l a n ı m .
artık şu B o z a n d e n e n itin hep b e r a b e r hakkından gelelim.
H e m e n , H a v u z k ö y ü n e yetişelim! d e d i .
Karayılan'la adamları, yine y a y a n olarak sıkı bir y ü ­
r ü y ü ş l e bir b u ç u k saatta H a v u z k ö y ü n ü n y a n ı b a ş ı n d a k i
d a ğ a vardılar. N u r i beyle askerleri, atlı olduklarından ç o k
ö n c e gelmiş, atları k u y t u y a çekmiş, kendileri d e bir ç u k u ­
ra sinmiş bekliyorlardı. K a r a y ı l a n , Nuri b e y i n g ö s t e r d i ğ i
y e r e g ö ğ s ü n d e asılı d ü r b ü n ü y l e * b a k t ı . K ö y ü n biraz ö t e s i n ­
deki kara kıldan g ö ç e b e çadırları a r a s ı n d a B o z a n A ğ a ' n ı n
adamları her ş e y d e n h a b e r s i z d o l a ş ı p d u r u y o r l a r d ı . D a h a
ö n c e eşkiyalarla Nuri beyin yaptığı çatışmada birkaç a s -
kercik daha ölmüş iki a s k e r de tutsak edilip g ö t ü r ü l m ü ş ­
t ü . D ü r b ü n l e bakilınca iki a s k e r i n de onların a r a s ı n d a o l -
B u ğ u g ö r ü l ü y o r d u . Karayılan'la N u r i bey, anlaşarak e ş k i -
y a l a r ı n toplu bulunduğ y e r e yaylım ateşi açtırdı. Bir a n ­
da eşkiyalar çil y a v r u s u gibi dağıldılar. S o n r a da birer
y a n a sinerek yaylım ateşin geldiği d a ğ a d o ğ r u ateş etme­
y e başladılar. A k ş a m karanlığı d a basmak ü z e r e y d i . G ü ­
n e ş battıktan s o n r a k ö y d e sessizlik başladı. B o z a n A ğ a ' ­
n ı n , eşkiyasını alıp sıvıştığı anlaşılıyordu. K a r a y ı l a n , a d a m ­
larını tertipleyerek H a v u z k ö y ü n e girdi. N u r i b e y , a s k e r l e ­
riyle d a ğ d a kalmıştı. K ö y l ü l e r korku içindeydi. B o z a n A ğ a ' ­
nın tutsak ettiği iki askeri k ö y d e buldular. Atılan k u r ş u n ­
lardan biri bunlardan birinin elini delip g e ç m i ş t i .
K a r a y ı l a n , çatışma alanını dolaşırken d e r e kıyısında
iki eşkiyanın uzandığını g ö r d ü . Biri hiç kımıldamıyor, s e s
ç ı k a r m ı y o r s a d a ö b ü r ü inleyip d u r u y o r d u . Bir k u r ş u n ç e ­
n e s i n i parçalamıştı. E ş k i y a l a r , tanınmasın diye ö l ü y ü a n a ­
d a n d o ğ m a s o y m u ş l a r , « a v r e t m a h a l l i » n e d e bir a s k e r

541
kalpağı örtmüşlerdi. Ö l ü , k u r ş u n u tam g ö ğ s ü n d e n y e m i ş ­
ti. Karayılan'la arkadaşları ö l ü y ü tanımakta g e c i k m e d i l e r .
B u , Atmalı aşiretinin Keli K ö v e oğlu Ali idi.
K a r a y ı l a n , dost k u r ş u n u y l a eli p a r ç a l a n a n askeri alıp
köye g ö t ü r d ü . Nuri b e y e h a b e r salarak o n u d a k ö y e ç a ­
ğ ı r d ı . Karayılan'la Nuri b e y , Milenis k ö y ü n d e b e k l e y e n
kumandan İsmail Hakkı beyle P a ş a Yakup'a mektup y a ­
z a r a k bir haberciyle g ö n d e r d i l e r v e onları H a v u z k ö y ü n e
çağırdılar. O n l a r g e l i n c e hiç beklemeden B o z a n A ğ a ' n ı n
kaçtığı y ö n e d o ğ r u y o l a çıktılar. E ş k i y a l a r a hiç s o ğ u k a l ­
dırmayarak sayılarını azaltmayı a m a ç t u t u y o r l a r d ı . Y o r u ­
lan, y a r a l a n a n , korkup ç e t e d e n ayrılanlar y ü z ü n d e n ç e t e ,
ister istemez azalacak, k ü ç ü l e c e k ve yok edilmesi k o l a y ­
laşacaktı.
G e c e y a r ı s ı , Yavuzeli'ne vardılar. H a y v a n l a r d a k e n ­
dileri de çok y o r g u n d ü ş t ü ğ ü n d e n güvenlik tertibatı ala­
rak g e c e y i b u r d a geçirdiler. S a b a h l e y i n g ü n ışırken y e ­
niden yola koyuldular. K a r a d a ğ ' ı n ardıçları, meşeleri v e
çamları a r a s ı n d a n çetin bir y o l c u l u k yaptılar. Ali H a y d a r
b e y , b u y r u ğ u n d a k i atlılarla A r a b a d a n ' a bağlı K a r a c a v i r a n
k ö y ü n d e b u l u n u y o r d u . O n l a r d a o r a y a vardılar. Artık y ü ­
reklenen halk, her y a n d a n eşkiyaların gittiği y ö n l e r i v e
bulundukları, mola verdikleri y e r l e r i bildiriyor, izleyişi iyi­
ce kolaylaştırıyorlardı.
K a r a c a v i r a n k ö y ü n d e dinlenirlerken B o z a n A ğ a ' n ı n
B e s n i kazasının Ş o m b a y a t k ö y ü n d e b u l u n d u ğ u n u işittiler.
K a b a l a r aşiretinin b ü t ü n ü y l e silâhlanarak B o z a n A ğ a ' n ı n
arkasına d ü ş ü ş ü , o n u n b ü y ü s ü n ü kırmıştı. K a r a y ı l a n , a d a m ­
larını alarak pek hızlı bir y ü r ü y ü ş l e Besni t o p r a ğ ı n a g e ç i p
Şombayat köyüne yaklaştığında, büyünün bozulduğunu
y a k ı n d a n anladı.
B o z a n A ğ a ' y l a adamları, b u köye girmek i s t e y i n c e
köylülerin açtığı sert bir ateşle karşılaşmıştı. B o z a n A ğ a ,
köylülerle yapılan silâhlı çatışmaların bir e ş k i y a için s o n
kerte tehlikeli o l d u ğ u n u bildiğinden çatışmayı s ü r d ü r m e ­
yip b a ş k a bir k ö y d e mola v e r m e k ü z e r e o r d a n uzaklaş­
mıştı. Ş o m b a y a t ' t a n y ü z b u l a m a y a n B o z a n A ğ a ç e t e s i .
Balyanlı k ö y ü n e uğramış, o r d a da silâhla karşılanmıştı.
 O r d a Rifat beyle ç e t e a r a s ı n d a y a p ı l a n ç a t ı ş m a d a B o ­
z a n A ğ a a y a ğ ı n d a n y a r a l a n m ı ş s a d a ö b ü r y a n d a n Rifat
beyin buyruğunda çarpışan subay Bedir bey, İnce bey oğ­
lu D e r v i ş v u r u l u p ö l m ü ş l e r d i . Karayılan'la a d a m l a r ı , B a l -
y a n l ı ' y a vardıklarında B o z a n A ğ a ile ç e t e s i ç o k t a n d o ğ u y a
d o ğ r u s a v u ş u p gitmişti. K a r a y ı l a n , hiç mola v e r m p d e n
adamlarının başında A d ı y a m a n kazasının Ş ı h l a r k ö y ü n e
yollandı. O r a y a vardıklarında Bozan A ğ a ve adamlarının
k ö y ü n karşısındaki Ö l b e k d a ğ ı n a çıktıklarını ö ğ r e n d i l e r .
O n l a r da Ölbek d a ğ ı n a tırmanarak eşkiyaları kuşattılar.
H e r y a n d a n ç e v r i l e n e ş k i y a l a r ı n , bir y a n ı açık kalmıştı
ki b u r a s ı d a , şu s ı r a d a g e ç i l m e s i g ö z e a l ı n m a y a c a k bir
s u ile çevriliydi. Ç a t ı ş m a b a ş l a d ı ğ ı n d a g ü n e ş batıya d o ğ r u
devrilmek ü z e r e y d i . B o z a n ç e t e s i , yaralı reisleriyle k a p a n a
b e n z e r bir y e r e sıkıştırılmışsa da karanlığın b i r d e n b i r e
gelip ç a t m a s ı y l a y i n e bir kurtuluş u m u d u n a sarılmışlardı.
S a r p v e çetin kayalıklar ü z e r i n d e ü ş ü y e r e k , u y k u s u z l u k ­
tan v e y o r g u n l u k t a n p e r i ş a n bir d u r u m d a s a b a h ı e d e n
Karayılan'la adamları, karşılarından s e s s e d a g e l m e d i ğ i n i
g ö r ü n c e eşkiyaların bir tek açık olan s u y a n ı n d a n g e c e n i n
karanlığından y a r a r l a n a r a k sıvıştıklarını anladılar. K a r a ­
yılan b u r d a n d a elleri b o ş olarak yine K a r a d a ğ ' a d ö n d ü .
O r d a n B e s n i kazasının b i r k a ç k ö y ü n ü taradılar. B u r d a al­
dıkları e n yeni h a b e r e g ö r e , B o z a n A ğ a ç e t e s i H a r a b e
k ö y ü n d e idi. K a r a y ı l a n , adamlarının ö n ü n e d ü ş e r e k sıkı
bir y ü r ü y ü ş t e n s o n r a H a r a b e k ö y ü n ü n d o l a y l a r ı n a y a k l a ş ­
tığında k ö y d e n silâh sesleri işitti. S o n r a , anlaşıldığına g ö ­
r e s u b a ş ı n d a g ö r e v d e b u l u n a n iki jandarma e r i , B o z a n
A ğ a ' n ı n ç e t e s i n d e n birkaç kişinin köye d o ğ r u g e l d i ğ i n i g ö ­
r ü n c e ateş etmiş, s o n r a , b ü t ü n çetenin a r k a d a n yetiştiğini
g ö r e r e k Beydili k ö y ü n e kaçmıştı. J a n d a r m a l a r , e ş k i y a l a ­
rın iki atını v u r m u ş l a r d ı . Beydili k ö y ü n d e B o z a n çetesini
k o v a l a y a n H a m z a beyin müfrezesi b u l u n u y o r d u . J a n d a r ­
malardan d u r u m u ö ğ r e n e n H a m z a b e y , hemen H a r a b e kö­
y ü n e seğirtti. İşte, silâh s e s l e r i n d e n kuşkulanarak tilki k u r ­
nazlığıyla H a r a b e k ö y ü n e y c k l a ş a n Karayılan'la adamla­
rı, o r d a H a m z a bey m ü f r e z e s i y l e karşılaştılar. K ö s e l i aşi­
retinden birinin v e r d i ğ i h a b e r e g ö r e B o z a n A ğ a , H a r a b e ' -
d e n a y r ı l ı n c a h e r h a n g i bir k ö y y ö n ü tutmayıp atını d o ğ r u
s a r p d a ğ l a r a sürmüştü- K ö s e l i a ş i r e t i n d e n olan a d a m :
— B e n kayanın dibinde p u s u d a b u l u n u y o r d u m . K a ­
y a n ı n yakınından geçtiler. D o k u z atlı, o t u z ü ç d e y a y a e ş ­
kiya saydım, dedi.
K a r a y ı l a n , bu h a b e r e ç o k s e v i n d i . Demek ki sıkı iz-
Jeme s o n u n d a y ü z elli kişilik a z g ı n ç e t e d e n kala kala b u n ­
lar kalmıştı.
K a r a y ı l a n , Köseli a ş i r e t i n d e n o l a n adamı kılavuz ala­
rak m ü f r e z e y e kattı ve iz s ü r m e k t e çok usta olan d e ­
ğerli kılavuzun yardımıyla g e r ç e k iz ü z e r i n d e s e ğ i r t i r c e s i -
ne ilerlediler. Biraz ilerde bir kayanın dibinde p a n s u m a n
b e z l e r i y l e A n t e p fıstığı kabukları g ö r d ü l e r . Demek ki a v a
ç o k yaklaşmışlardı. K a r a y ı l a n , d ü r b ü n l e b a k ı n c a H a c ı H a ­
lil k ö y ü n ü n kıblesinde b i r k a ç atın otladığını g ö r d ü . B u n ­
ların B o z a n A ğ a ' n ı n atları o l d u ğ u m e y d a n d a y d ı . K a r a y ı ­
lan, adamlarını a v c ı hattında a ç ı p y a y a r a k d a ğ a tırman­
m a y a başladı. Sinerek e p e y c e tırmandılar. Bir kayanın
ü z e r i n d e kıpkırmızı a b a s ı y l a bir e ş k i y a n ı n g ö z c ü olarak d i ­
kildiğini g ö r d ü l e r : M i ç o o ğ l u Halil, tüfeği d o ğ r u l t u p ateş
etmek ü z e r e y d i ki K a r a y ı l a n o n u d u r d u r d u .
— D u r ki onları t u z a ğ a d ü ş ü r e k , d e d i .
Karayılan d a Z a m o ' n u n o ğ l u n u g ö z c ü çıkardı. T a m
o n l a r a bir tuzak kurmak ü z e r e kafa patlatırken Z a m o ' n u n
oğlu :
— Karayılan A ğ a , d e d i , e ş k i y a l a r bize d o ğ r u gelirler.
H e p s i , dikkatle baktı: B o z a n A ğ a ile adamlarının bu
y a n a d o ğ r u geldiği artık d ü r b ü n s ü z d e g ö r ü l ü y o r d u . Ka­
rayılan :
— A r k a d a ş l a r , kır katırı iyi g ö z l e y i n . Y a n ı l m a z s a m
kır katırın üzerinde B o z a n b u l u n u y o r . Mutlaka B o z a n ' ı ö l -
dürmeliyiz. B a ş s ı z kalan e ş k i y a l a r birlik kuramazlar. Y e ­
t e r artık bu kadar a s k e r ö l d ü r d ü ğ ü , y e t e r bu kadar ni­
zamı bozduğu!
K a r a y ı l a n , böyle s ö y l e y e r e k adamlarını p u s u y a y a ­
tırdı. B u p u s u d a n ş e y t a n bile kurtulamazdı. B o z a n A ğ a ' n ı n
kır katırı ile kardeşi S e y d o ' n u n k i arka a r k a y a p u s u y a yak­
l a ş ı y o r , ötekiler d e y a y a v e atlı olarak y a v a ş y a v a ş onların

544
a r k a s ı n d a n g e l i y o r d u . T a m p u s u y a geldiklerinde K a r a y ı ­
lan ilk mermiyi atarak işaret v e r d i . B ü t ü n namlulardan
ç ı k a n kurşunlar B o z a n ' ı n g ö v d e s i n e d o ğ r u yol aldı. E ş k i -
yaların şaşkınlığı b ü y ü k o l m u ş s a da ç a b u c a k t o p a r l a n a ­
rak p u s u d a k i l e r e r a s t g e l e ateş etmeye başladılar. Bu rast-
g e l e atılan k u r ş u n l a r d a n biriyle Karayılan'ın kardeşi M e ­
mo a ğ ı r y a r a l a n d ı . B i r kurşun sol b ö ğ r ü n d e n girmiş sağ
b ö ğ r ü n d e n çıkmıştı. İkinci bir kurşun da koluna s a p l a n a ­
rak bir anda o n u işe y a r a m a z duruma getirmişti.
K a r a y ı l a n , k a r d e ş i n i n v u r u l d u ğ u n u işitince çileden
çıktı. K a r d e ş i M e m o ' n u n ç o k tehlikeli bir y e r d e kanlar
içinde kıvrandığını g ö r d ü .
— Beni k o r u y u n ! d i y e arkadaşlarına hedef g ö s t e r e ­
r e k p u s u d a n fırladı.. K a r d e ş i n i kaptığı gibi p u s u y a g ö t ü r ­
mesi bir oldu. M a m o ' d a n başka iki arkadaşları da v u r u ­
larak ölmüştü. Bunlar Kizirli, Belverenli k ö y l e r i n d e n iki
yiğitti. M a m o ' d a n b a ş k a üç kişi daha yaralanmıştı.
Eşkiyalar, pusudakileri korkunç bir kurşun y a ğ m u r u ­
n a tutarak çatışma y e r i n d e n sıvışmış, M a s t e y A ş i n e n v a ­
disine d o ğ r u uzaklaşmışlardı. Karayılan'la a r k a d a ş l a r ı , ç a -
,tışma y e r i n d e hiç bir ö l ü y e rastlamadılar. Demek ki B o -
z a n ' l a kardeşi S e y d o ' n u n ölülerini ikiye katlarcasına ka­
l ı r l a r ı n üstüne atarak kaçırmışlardı. Karayılan'la a r k a d a ş ­
ları, eşkiyaların d e r e d e n su içmeye bile vakit b u l a m a d a n
t o z u d u m a n a katarak gidişlerini seyrettiler.
K a r a y ı l a n , hemen o r a c ı k t a B o z a n ' l a kardeşinin y a p ı ­
lan ç a t ı ş m a d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü n ü bildiren bir r a p o r y a z a r a k
B e y d i l i ' d e bulunan k u m a n d a n İsmail Hakkı beyle M i r z a
gönderdi.
K a r a y ı l a n , r a p o r u kumandanlara g ö n d e r d i k t e n s o n r a
y i n e b a ş s ı z kalan e ş k i y a l a r ı n izini s ü r m e y e başladı. B e s n i ' ­
nin Sellok k ö y ü d o l a y l a r ı n a vardıklarında k ö y l ü l e r d e n
g ü z e l bir müjde alarak ilerlediler. Sellok k ö y ü n ü n y a s l a n J
dığı d a ğ ı n başında iki d e r i n c e siper kazan eşkiyalar, B o ­
z a n ' l a kardeşi S e y d o ' n u n ölülerini sipere yatmış gibi b u ­
r a y a uzatıp ellerine de birer tüfek v e r e r e k bilinmeyen
b i r e r y a n a s a v u ş u p gitmişlerdi.
K a r a y ı l a n , hemen ölülerin başlarını kestirerek Pa-

545 3 / F . : 35
Alamut - Çizgiliforum.com
 z a r c ı k ' a g ö n d e r d i . Yalnız, B o z a n ' ı n ö b ü r iki kardeşi A b u -
z e r ile Memo, bu d o l a y l a r d a artık dikiş t u t t u r a m a y a c a k ­
larını anlayarak Dersim'e kaçmışlardı.
Yalnız, izlemedeki askerler, B o z a n ' l a S e y d o ' y u ken­
dilerinin ö l d ü r d ü ğ ü n ü ileri s ü r d ü ğ ü n d e n M a r a ş j a n d a r m a
.kumandanı Âkit bey B e s n i ' y e v a r a r a k araştırma y a p t ı r d ı .
Ş u n d a n ki işin u c u n d a B o z a n ' ı n başını g e t i r e c e k l e r e , a d a ­
nan para mükâfatı v a r d ı . Âkif bey, B o z a n ' ı v u r a n ı n K a ­
r a y ı l a n ' l a adamları o l d u ğ u g e r ç e ğ i n i m e y d a n a çıkararak
p a r a n ı n onlar a r a s ı n d a bölüştürülmesini s a ğ l a d ı . K a r a y ı ­
lan'la kardeşi M a m o ' y a ve o n l a r d a n b a ş k a d a h a sekiz
Akrabalarına birer madalya ile yirmişer altın lira verdiler.
Bozan'ın ç e t e s i , d a r m a d a ğ ı n olmuş, kar gibi eriyip
•gitmişti. Karayılan'la a r k a d a ş l a r ı , tüfeklerini o m u z l a r ı n a
atarak Elif köyüne d ö n d ü k l e r i n d e g e r ç e k birer kahraman
olarak karşılandılar. Artık M e h m e t adını herkes bir y a n a
bırakarak o n u e f s a n e y e bulaşmış bir ad o l a n K a r a y ı l a n
diye ç a ğ ı r m a y a başladı.

**
11 O c a k 1920'de A r a p t a r k ö y ü n d e B o y n o o ğ l u M e ­
mik'in kazandığı z a f e r e eski M e h m e t Ç a v u ş v e şimdi
Karayılan diye anılmaya b a ş l a y a n Kabalar aşiretinin g e n ç
reisi çok imrenmişti. İ n s a n , d ü n y a y a yiğitlik için g e l m e z
m i y d i ? Antep'te kurulan heyeti merkeziye komitesiyle bağ­
lantı kurmayı ve gittikçe adları kulaklarda çın çın çınla­
maya başlayan ulusal yiğitlerin y a n ı b a ş ı n d a nam almayı
kafasına koymuştu. B ü t ü n M a l a t y a dolaylarının v e n a ­
muslu insanların başına belâ kesilen B o z a n A ğ a çetesini
y o k edişi, o n u n çok yiğitlikler y a p a b i l e c e k g ü ç t e bir a d a m
o l d u ğ u n u herkese g ö s t e r m i ş t i . E v e t . o kimsenin, hele bin­
lerce jandarma ve a s k e r i n yıllardır b a ş a r a m a d ı ğ ı bir işi,
k u r d u ğ u küçük ç e t e y l e başarmıştı. B u , kendine d e bir g ü ­
v e n kaynağı olmuştu. Reisi b u l u n d u ğ u K a b a l a r aşireti,
artık ona g ü ç l ü bir reis olarak g ü v e n i y o r d u . Bir g ü n ,
aşiretin bütün ileri gelenlerini Elif k ö y ü n d e topladı ve ulu­
sal d â v a u ğ r u n d a s a v a ş a n l a r ı n y a n ı b a ş ı n d a K a b a l a r aşire­
tinin de yer alması gerektiğini anlattı. Karşılarındaki d ü ş -

546
man g ü z e l g ü n e y topraklarını haksızca işgal etmiş o l a n
Fransızlardı.
K a b a l a r aşiretinin büyükleri bu haklı d â v a d a o n u n
a r k a s ı n d a n g i d e c e k l e r i n e s ö z verdiler.
B u n d a n g ü ç alan K a r a y ı l a n , ilk iş olarak b ü t ü n K a ­
balalar aşireti erkeklerinin silâhlanması gerektiğini s ö y l e ­
di ve kendisi, şimdiye dek biriktirmiş o l d u ğ u b e ş y ü z al­
tını o r t a y a k o y d u .
E r t e s i s a b a h , küçük kardeşi Ş i r o M a m o ' y u sıcak y a ­
t a ğ ı n d a n kaldıran Karayılan o n a ş ö y l e dedi :
— Şu mektubu, M a r a ş ' ı n T u z h a n ı d o l a y l a r ı n d a a d ı
z a r f ı n ü z e r i n d e yazılı silâh kaçakçısına v e r e c e k s i n . B e n
o n u n l a g ö r ü ş ü p anlaştım. İşin içinde hiç bir kahpelik ve
o y u n y o k t u r . B i r a z s o n r a y a n ı n a iki silâhlı n i ş a n c ı , iki
d e yük katırı v e r e c e ğ i m . H e m e n y o l a ç ı k a c a k s ı n ı z . H i ç
d u r m a k yok. A l s a n a b e ş y ü z d e altın. Bunları herife v e ­
rir, silâhları g ü z e l c e s a r ı p sarmalar, katırlara y ü k l e r d ö ­
nersiniz.
Ş i r o M a m o , k o r u y u c u arkadaşlarıyla, y ü k s e k l e r d e
kar, a l ç a k l a r d a s u l u s e p k e n olarak d ü ş e n y a ğ m u r altında
•Maraş'a v a r d ı . Silâhlarla c e p h a n e y i alabilmek ü z e r e bir­
k a ç g ü n o r d a ö t e y e b e r i y e k o ş u p durmak z o r u n d a kaldı.
E n s o n r a d e n e n adamı bularak silâhları, o n ikişer-kırkar
liradan satın alarak bir g e c e yarısı geri d ö n d ü .
K a r a y ı l a n , kazasız, belâsız bu değerli silâhları k ö y e
y e t i ş t i r d i ğ i n d e n dolayı Ş i r o M a m o ' n u n sırtını s ı v a z l a d ı v e
s o n r a aşiretinin yiğitlerini ç a ğ ı r a r a k silâhları v e c e p h a ­
neleri o n l a r a dağıttı. K a r a y ı l a n , b ö y l e bir s ü r ü ç a b a d a n
s o n r a s e k s e n kişilik bir müfreze meydana g e t i r d i . E l i n ­
deki b u y a b a n a atılmaz g ü c ü n verdiği yüreklilikle A n t e p ' -
ie t ü t ü n c ü l ü k e d e n M e r a k o ğ l u M e h m e t efendi a r a c ı l ı ğ ı y l a
;«Heyeti M e r k e z i y e » adı altındaki ulusal g ü ç l e r ö r g ü t ü n e
bir mektup g ö n d e r d i . B u n d a ulusal d â v a l a r a A n t e p u l u s a l
g ü ç l e r i n i n yanıbaşında F r a n s ı z l a r a karşı ç a r p ı ş m a k ü z e ­
r e K a b a l a r aşiretinin kendi b u y r u ğ u n d a h a z ı r o l d u ğ u n u ,
ilk elde s e k s e n kişilik bir silâhlı s a v a ş müfrezesi m e y d a n a
g e t i r d i ğ i n i y a z ı y o r d u . « H e y e t i M e r k e z i y e » o n u v e müfre­
z e s i n i c a n ı y l a başıyla b e n i m s e d i . B u s ı r a d a « K ı l ı ç Ali P a -

547
ş a » Pazarcık'ta M a r a ş ayaklanışını ö r g ü t l e m e y e çalışı­
y o r v e bütün g ü n e y b ö l g e s i n e M u s t a f a Kemal'den aldığı
bir moral ve s a v a ş iksiri d a ğ ı t ı y o r , bu da b ü t ü n aşiretler
ü z e r i n d e bir büyük « c i h a t » etkisi y a p ı y o r d u . Aşiretler,
hem içlerine sokulmuş bir düşmapı y o k etmenin tadını
tatmak, hem de silâh, altın, y i y e c e k , g i y e c e k yağmalamak
ü z e r e harıl harıl hazırlanıyorlardı.
Karayılan'ın ulusal ç e t e s i , 1919'un Aralık ayı içinde
s a v a ş a hazır bir d u r u m d a y d ı .
M a r a ş Kurtuluş S a v a ş ı v e A n t e p S a v a ş l a r ı başlama­
d a n e p e y ö n c e İslâhiye'den v e A n t e p ' t e n M a r a ş ' a g i d e n
y o l l a r üzerinde ilerleyen e r z a k ve a s k e r kollarına türlü
ç e t e l e r l e baskınlar y a p ı l ı y o r d u . Gelenek d u r u m u n a g e l e n
bu baskınların en b ü y ü ğ ü n ü A r a p t a r olayının ö c ü n ü almak
ü z e r e B o y n o ğ l u Memik yapmıştı.
Bütün bu baskınları dikkatle izleyen K a r a y ı l a n , A n -
tep'teki ulusal komiteden aldığı buyruk ü z e r i n e şanlı bir
o l a y , bir kahramanlık d e s t a n ı yaratmak ü z e r e Elif k ö y ü ­
n ü n sırtlarında d ü r b ü n ü ile ufukları g ö z e t l e y e r e k bekli­
yordu.
En s o n r a A n t e p ulusal komitesinden beklediği işa­
ret geldi. O c a k ayının s o n l a r ı n a d o ğ r u "Antep ş o s e s i n i
i z l e y e r e k M a r a ş ' a ç o k b ü y ü k bir F r a n s ı z e r z a k kafilesi
g e ç e c e k t i . Bu kafileyi başarılı bir biçimde v u r m a k için
o l d u k ç a ince hesaplara d a y a n m a k g e r e k i y o r d u . A ğ ı r si­
lâhların karşısına basit p i y a d e silâhlarıyla çıkmak z o r u n ­
da o l a n bu müfreze k u m a n d a n ı , aklını ve z e k â s ı n ı bir
a ğ ı r silâh gibi kullanmalıydı.
Karayılan, silâhlandırdığı b ü t ü n aşiret köylerine ha­
b e r salarak s a v a ş ç ı l a r ı k a r a r g â h a ç a ğ ı r d ı . Elif k ö y ü , tam
b i r k a r a r g â h olmuştu. Millet, t e p e d e n tırnağa silâhlanı­
y o r d u . S e k s e n kişilik g ü ç h a z ı r l a n ı n c a K a r a y ı l a n , y e r d e n
y ı ğ m a geniş o m u z l u , tıknaz g ö v d e s i y l e atına atladı. K e n ­
d i s i n d e n başka bir de k ü ç ü k kardeşi Ş i r o M a m o ' n u n atı
vardı. Bütün öbür savaşçılar yayaydı. Bütün savaşçılar,
•ağı b o l c a s a r k a n kara k u m a ş t a n pantolonlarını, allı, mor-
j u , işlemeli v e s ü s l ü c e p k e n l e r i n i giymişler, külahlarının
ü z e r i n e renkli ve s ü s l ü p o ş u l a r ı sarmışlar, bellerine s a -

548
rıh fişekliğe üçer-dörder sıra mermileri dizmişler, a y a k l a ­
rına Eti desenli y ü n ç o r a p l a r ı n ı çekmişler, e l d e n g e l d i ­
ğ i n c e bir birlik y a r a t m a y a çalışmışlardı. H e p s i n i n b e l i n d e
s e d e f kakmalı eski t a b a n c a l a r , saldırmalar, türlü bıçak­
lar v a r d ı .
Hepsinin sakalları traşlı, bıyıkları burulu idi.
18 O c a k 1920 g ü n ü K a r a y ı l a n , kardeşiyle y ü r ü y ü ş ko­
l u n u n başına geçerek y ü r ü y ü ş b u y r u ğ u v e r d i . Y ö n , A k s u -
Karabıyıklı'ydı. A n t e p - M a r a ş y o l u n u n c o ğ r a f y a s ı n ı ç o k iyi
bilen Karayılan, b u n d a n a s k e r c e y a r a r l a n m a n ı n yollarını
aramış, en elverişli baskın yeri olarak o b ö l g e y i b u l m u ş ­
tu.
M ü f r e z e , köyden ayrılırken kar fırtınası s ü r ü y o r d u .
Hızlı bir y ü r ü y ü ş l e a l a c a karanlıkta T e k i r s i n k ö y ü n e v a ­
rarak Mistik ve M e h m e t A ğ a l a r ı n evlerine konuk o l d u .
G e c e , iyi bir uyku çekerek y i n e yola koyulan s a v a ş ç ı l a r ,
A k ç a b u r ç köyüne vardılar. K a r a y ı l a n , b u r d a K a m b u r M u s ­
t a f a ' d a n iki kılavuz alarak d a ğ l a r a çıktı, ç e v r e y i iyice in­
c e l e d i . B u r d a beklemekte o l d u ğ u önemli haberi de almak­
ta gecikmedi. Fransız e r z a k kolu, T o p a k t a ş ' t a çadırlı o r ­
d u g â h kurmuştu. K a r a y ı l a n , adamlarıyla Ali Kiya'nın e v i ­
ne konuk oldu. Ali K i y a , bir kuvayı Milliyeci ç e t e n i n b a ­
şıydı. B u r d a Karayılan ç e t e s i n e M e r t m e n g e k ö y ü n d e n Gal­
lo ile arkadaşları da katılarak s a v a ş ç ı sayısını b i r a z d a h a
arttırmış oldular.
20 O c a k 1920 s a b a h ı , kara karıncalara b e n z e y e n y ü ­
z e yakın çeteci, M a r a ş ' a g i d e n ş o s e y e t e p e d e n b a k a n
mevzilere girmek ü z e r e karları ç i ğ n e y e r e k ilerledi. B ü t ü n
o v a l a r v e dağlar apaktı, ufuklar, yeni kar y a ğ a c a ğ ı n ı g ö s ­
t e r e n somurtkan bir m o r l u ğ a belenmişti.
Karayılan, çetesini tam bir kıskaç biçiminde y e r l e ş ­
tirmek ü z e r e tertibat almıştı. K a r d e ş i Ş i r o ' n u n b u y r u ğ u ­
n a o n beş savaşçı v e r e r e k B a l k a y a ' y a yerleşmelerini s ö y ­
ledi. Bu mevzi, ikinci d e r e c e d e önemli olan bir y e r d i . K a ­
rayılan, müfrezenin b ü y ü k b ö l ü m ü n ü y a n ı n a alarak e n
c a n alacak noktaya y e r l e ş t i . Ç e t e c i l e r , yerleştirildikleri
y e r l e r d e korunacak s i p e r l e r m e y d a n a getirdiler.
H e p s i n e , ancak, kendisi düdük ç a l ı n c a a t e ş etmele-

549
rini b u y u r d u . H e p s i , k o y u n p o s t u n d a n g o c u k l a r ı n a sarına­
rak bekledi. S e r t bir p o y r a z , y e r d e n kaldırdığı karları s a ­
v a ş ç ı l a r ı n y ü z l e r i n e s a v u r u y o r , üstlerini karla ö r t ü y o r d u .
B e k l e y i ş , u z u n s ü r m e d i . F r a n s ı z kafilesi, g ö z ü k t ü . K a r a -
bıyıklı'yı g e ç i p ağır a ğ ı r ilerleyen kafilenin ö n ü n d e d ö r t
g ö z c ü atlı g e l i y o r d u . Ö n c ü l e r d e n s o n r a , bir m a n g a atlı,
atlarını o y n a t a r a k ve s a ğ ı s o l u dikkatle g ö z e t l e y e r e k iler­
l i y o r d u . Atlıların a r k a s ı n d a n piyade muhafızları gelmek­
t e y d i . Bunların a r k a s ı n d a n da tepeleme y ü k l ü , çift atlı
e r z a k v e g e r e ç arabaları fıkırdayarak ilerliyordu. T a ş ı t
a r a b a l a r ı n ı n arkası da bir kat p i y a d e ve bir kat atlı koru­
y u c u ile g ü v e n e alınmıştı.
D ö r t ö n c ü atlı S i r o M a m o ' n u n p u s u y a yattığı kaya­
nın ö n ü n d e n k a y g u s u z c a g e ç e r e k gitti. H â l â , düdük sesi
işitilmiyordu. F r a n s ı z kolu y a v a ş y a v a ş , Karayılan'ın kıs­
k a ç biçimindeki p u s u s u n a girmişti. F r a n s ı z piyadeleri, p u -
s u d a k i l e r i n elli metre ilerisinde y ü r ü y o r d u . İşte tam bu
s ı r a d a . K a r a y ı l a n , d e m i n d e n b e r i elinde k ı r a r c a s ı n a sıkıp
d u r d u ğ u d ü d ü ğ ü bütün g ü c ü y l e öttürdü. Düdük s e s i işi­
tilir işitilmez tepelerden a ş a ğ ı yılankavi bir ateş başladı.
İlk dakikada ş a ş ı r a n F r a n s ı z askerleri, s o n r a ç a b u c a k
s a v a ş d ü z e n i n d e açıldılar. A r a b a l a r ı n arkasına saklanıp,
y e r l e r e yatıp ateş e t m e y e ç a b a l a y a n F r a n s ı z askerlerini,
K a r a y ı l a n çetesinin kurşunları saklandıkları, yapıştıkları
y e r d e n bulup çıkarıyor, hayvanları öldürmemek için de
s o n kerte dikkatli d a v r a n ı y o r l a r d ı . Ö ğ l e üzeri b a ş l a y a n
savaş, durmadan sürüyordu.
Ş i r o M a m o ' d a n elli-altmış metre uzakta b i r k a ç F r a n ­
s ı z askeri bir makinalı tüfek yerleştirmeye ç a l ı ş ı y o r d u . O,
makinalı tüfeği iyice g ö r m e d i ğ i n d e n o r a y a bir t o p yer­
leştirdiklerini s a n ı y o r d u . İçinde gizlendikleri ç u k u r d a n ba­
şını ç ı k a r a m a d ı ğ ı n d a n yanındaki arkadaşlarıyla namluyu
a y a r l a y a r a k habire o r a y a ateş ediyorlardı. Yerleştirilme­
ye çalışılan âletin başına gelen askerleri armut gibi dü­
ş ü r ü y o r l a r , bunların y e r i n e başka askerler g e l i y o r , yine o
a ğ ı r silâhı kurmakta diretiyorlardı. S a v a ş , en kızgın d a ­
kikalarını y a ş ı y o r d u . Ş i r o M a m o , top s a n d ı ğ ı âletle uğ­
r a ş a n F r a n s ı z askerlerini arkadaşlarıyla avlanıp d u r u r k e n .

550
o ğ a b e y i s i Karayılan'ın b u l u n d u ğ u yüksek t e p e d e n a ş a ğ ı
-doğru bir a ğ ı r makinalı tüfek ateşi başlamıştı. K o r k u n ç
bir s e s l e takırdıyor, k u r ş u n l a r ı n d e ğ d i ğ i karlar fıskiye g i ­
bi h a v a y a f ı ş k ı r ı y o r d u . İlk a n d a Ş i r o M a m o , a ğ a b e y i s i n i n
t u t t u ğ u tepeyi F r a n s ı z l a r ı n aldığını v e o r a y a makinalı t ü ­
fek kurarak kendilerine a t e ş ettiğini s a n d ı y s a d a , a ğ a b e ­
yisinin t e p e d e n kendilerine renkli p o ş u s u n u salladığını g ö ­
r ü n c e işi anlamıştı. Dikkat etti, ağır makinalı tüfek kur­
ş u n l a r ı , ölüm dizisi gibi F r a n s ı z l a r ı n üstüne y a ğ ı y o r d u .
İki s a a t s ü r e n s a v a ş , K a r a y ı l a n ' ı n b u l u n d u ğ u t e p e d e n baş­
layan ö l d ü r ü c ü makinalı tüfek ateşiyle s o n a erdi. S a v a ş ı n
u z a y ı p d u r d u ğ u n u g ö r e n K a r a y ı l a n , o n beş a r k a d a ş ı y l a
« A l l a h ! Allah!» n a ğ r a l a r ı atarak F r a n s ı z l a r ı n içine dal­
mış, d ö r t T u n u s l u müslüman a s k e r tutsak almış, iki ağır
makinalı tüfek ele g e ç i r m i ş t i . Makinalı tüfekleri T u n u s ­
luların sırtında z o r l a t e p e y e çıkartan K a r a y ı l a n , o r d a n ,
y i n e T u n u s l u l a r ı kullanarak F r a n s ı z l a r ı n ü z e r i n e ateş a ç ­
tırmıştı. A ğ ı r makinalı tüfekler, s a v a ş ı n ç a b u c a k bitmesini
s a ğ l a d ı . Ö l ü m d e n kurtulan F r a n s ı z l a r , ellerini kaldırarak
K a r a y ı l a n ' a teslim o l d u . B u n l a r elli kişiydi. Elli kişi de ö l ­
dürülmüştü.
S a v a ş bittikten s o n r a , o dolaylardaki köylerin halkı
s a v a ş m e y d a n ı n a ü ş ü ş t ü . H e p s i , b u kahramanlığa parmak
ı s ı r ı y o r d u . Karayılan'ın eline canlı ganimet olarak, y ü z
k a d a n a , katır, attan b a ş k a , iki yeğnik makinalı tüfek, bir
a ğ ı r makinalı tüfek, y ü z altmış piyade tüfeği, yirmi s a n ­
dık c e p h a n e , y ü z tane de b o m b a geçti.
K a r a y ı l a n , g e l e n k ö y l ü l e r e işlerine y a r a y a c a k h e r şe­
yi alıp götürmelerini s ö y l e d i . Köylüler, karakuş gibi y i y e ­
c e k l e r i n , g i y e c e k l e r i n v e türlü eşyaların ü z e r i n e atıldılar.
K a r a y ı l a n , bu da olup bitince, köylülere elli F r a n s ı z ölü­
s ü n ü g ö t ü r ü p D e r b e n t d e r e s i n e atmalarım b u y u r d u . O n ­
lar da c e s e t l e r i n üzerindeki işlerine y a r a y a n e ş y a l a r ı ala­
rak ölüleri y o l u n ü s t ü n d e n uzaklaştırdılar. D e r b e n t de­
r e s i n d e akbabalar, kurtlar, çakallar, tilkiler g ü n l e r c e bay­
ram yaptılar. Pis bir leş k o k u s u g ü n l e r c e d a ğ ı taşı tuttu.
K a r a y ı l a n , eline g e ç e n F r a n s ı z bombalarının etki g ü ­
rcünü ölçmek ü z e r e yaktıkları ateşe b u n l a r d a n birkaçını

551
atarak patlattı. Ş u n d a n ki, bunları kullanmasını bilmiyor­
lardı.
Karayılan, s a v a ş için b u r a y a gelirken yalnız kendi­
siyle kardeşi Ş i r o M a m o ' n u n bineği v a r d ı . Şimdi, h e p s i
atlı olarak Elif k ö y ü n e d ö n ü y o r l a r d ı . A y r ı c a hepsinin y e ­
deklerinde c e p h a n e ve silâh yüklü b i r e r at, ya da katır
vardı.
S a v a ş ikindi üstü bitmiş, ganimetleri alıp d ö n ü ş e ha­
z ı r l a n ı n c a y a dek g ü n ü n kısalığı y ü z ü n d e n a k ş a m k a r a n ­
lığı b a s m a y a başlamıştı. Yollarının üstündeki C u b a k ö y ü n ­
d e Ali T o r u n ' a konuk o l u p g e c e y i o r d a geçirdiler. S a b a h ­
leyin g ü n ışırken yola çıkıp A k ç a b u r ç k ö y ü n e vardılar.
Halk onları bir b a y r a m havası içinde karşıladı. K a r a y ı ­
lan'ın ü n ü , kendinden ç o k ö n c e kös çalarak köylere v a ­
rıyor, o r d a n ö b ü r köylere ve ötelere v a r ı y o r , karlı ufuk­
ların ötesinde y i t i y o r d u . A k ç a b u r ç ' t a ç o k e ğ l e n m e y e r e k
yine yola çıktılar. Kürt Elif k ö y ü n e vardıklarında halk o n ­
ları çılgınca karşıladı. Artık, köyün eski M e h m e t ' i , m o l ­
lası unutulup gitmişti. K a r a y ı l a n , değirmi, kanlı y ü z ü , b u ­
rulmuş kalın bıyıkları, g e n i ş omuzları ve kaya p a r ç a s ı
gibi g ö z ü d o l d u r a n tıknaz v e g ü r b ü z v ü c u d u y l a bir y a r ı
T a n r ı gibi atının ü s t ü n d e p a r l ı y o r d u . Karayılan'ın arka­
sından elli tane de F r a n s ı z esirinin köye girişi, halkı b ü s -
Dütün şaşırtmıştı.
Karayılan, tutsakları, iyi bakılmak ü z e r e konuk ola-
;ak bütün evlere b ö l ü ş t ü r d ü . Kendi e v i n d e de d ö r d ü n ü
alıkoydu. Bunların tutsak değil, konuk o l d u ğ u n u s ö y l e d i .
Elli tutsağı doyurmak önemli bir işti. Bu y ü z d e n Kara-
vılan, köyün dolaylarında bulunan büyük bir m a ğ a r a d a
iki ç o b a n c a bakılan iki y ü z keçisinden kestirip onlara ka­
ravana ç ı k a r ı y o r d u . K a r a y ı l a n , karısı E l i f i n keçilerin ke­
simine engel olmak üzere kapıldığı öfkeler karşısında ş ö y -
,e d i y o r d u :
— Esirlere kötü davranmak ne milletimizin s â n ı n a ,
ne de bizim sânımıza yakışır. O n l a r e s i r s e de b u g ü n e
b u g ü n bizim konuklarımız sayılırlar.
K a r a y ı l a n , M a r a ş kurtulduktan s o n r a , esirlerin b i r ç o ­
ğ u n u Pazarcık ilçesi kaymakamlığına teslim etti. S o n r a
Antep-Kilis y o l u n d a n işleyen F r a n s ı z askerî trafiğinin b a ­
şına belâ olmak ü z e r e d a h a bilinçli bir kuvayı milliyeci
olarak hazırlanmaya b a ş l a d ı .

K a r a y ı l a n , b ö y l e c e y e n i F r a n s ı z kollarını vurmak üze­

r e hazırlanırken A n t e p M ü d a f a a y ı H u k u k ' u n u n g ö n d e r d i ­
ği bir a d a m , ona gizli bir mektup getirdi. B u n d a , K a r a -
yılan'ın Dülük ve S a m köyleri dolaylarında ulusal d a v r a ­
nışlara çok z a r a r v e r e n Kel A h m e t çetesinin o r t a d a n kal­
dırılması dileğinde b u l u n u l u y o r d u . Kel A h m e t , b a y a ğ ı bir
e ş k i y a çetesi kurmuş, r a s t g e l e T ü r k köylerine baskınlar
y a p ı y o r , g ü z e l kadın ve kızların ırzına g e ç i y o r , mallarını
korumak ü z e r e direnenleri öldürmekten ç e k i n m i y o r d u .
S o n r a , bu herif, cami d u v a r ı n a siymiş, Karayılan'ın d a y ı s ı
o ğ l u Y u s u f ' u da ö l d ü r ü p hem Karayılan'ın, hem de b ü t ü n
K a b a l a r aşiretinin hıncını üzerine çekmişti.
Y u s u f , P a z a r c ı k ' t a n birçok halı almış, yedi e ş e ğ e yük­
lemiş A n t e p ' e g ö t ü r ü y o r d u . Dülük köyü d o l a y l a r ı n a v a r ­
dıklarında birdenbire önlerini kesen Kel A h m e t ç e t e s i ,
hem halıları yağmalamış, hem de Y u s u f ' u n c a n ı n a kıymtş-
tı. Halıları g ö t ü r e n Y u s u f ' u n ö b ü r arkadaşları kaçarak c a n ­
larını kurtarabilmiş, d u r u m u Kabalar aşireti b ü y ü k l e r i n e
anlatmışlardı. H e m e n silâhlı kalabalık adamlarıyla o l a y y e ­
rine y e t i ş e n Kâmil' efendi ile Hortlu H a s a n e f e n d i , Y u s u f ' ­
un ö l ü s ü n ü bir m a ğ a r a d a bulmuşlardı.
İşte, b ö y l e e p e y d i r Kel Ahmet'e diş b i l e y e n , işleri­
nin ç o k l u ğ u n d a n arkasına d ü ş e m e y e n K a r a y ı l a n , M ü d a ­
faayı Hukuk'tan g e l e n buyruk üzerine hemen hazırlandı.
S e k s e n kişilik çetesinin başına g e ç i p s e ğ i r t e r e k Dülük
k ö y ü n e v a r d ı . K a r a r g â h ı n ı k ö y ü n camisine k u r d u . Dülük
köylüleri, Kel Ahmet'in sığınağını haber v e r m e k t e gecik­
mediler. Kel Ahmet, S a m k ö y ü n d e y d i . K a r a y ı l a n , S a m kö­
y ü n e ç o k u s t a c a bir baskın yaparak Kel Ahmet'i e v i n d e
kıstırdı v e ele g e ç i r d i . E v d e yığınla y a ğ m a l a n m ı ş e ş y a
b u l u n d u . Karayılan, hemen oracıkta bir mahkeme kura­
rak Kel Ahmet'i ç a b u c a k yargıladı. Asılmasına karar v e ­
r i l e n katil ç e t e reisi, caminin önündeki dut a ğ a c ı n ı n d a l ­
larına asılarak ö l d ü r ü l d ü . Kel Ahmet'in y a k a l a n a n arka-

553
d a ş l a r ı , a n c a k b u n d a n s o n r a eşkiyalık e t m e y e c e k l e r i n e
y e m i n edip a k r a b a l a r ı n c a da kefalete b a ğ l a n a r a k köyle­
rine salıverildiler.
İki b ü y ü k s o y g u n c u ç e t e y i o r t a d a n kaldıran K a r a y ı ­
lan, b u n d a n b ö y l e memlekete a n c a k kuvayı milliyeci ç e ­
telerin barınabileceğini anlatmış o l u y o r d u . A n t e p M ü d a ­
faayı H u k u k ' u n u n b u y r u ğ u n d a A n t e p b ö l g e s i k u v a y ı mil­
liye kumandanı olan Ş a h i n b e y , Karayılan'ın g ü n d e n g ü ­
n e y a y ı l a n ü n ü n ü d u y u y o r , o n u n l a birlikte, F r a n s ı z l a r a
karşı y a p a c a ğ ı baskınları h e s a p l ı y o r d u .
**
Ş a h i n b e y . M ü d a f a a y ı H u k u k ile anlaşarak A n t e p
b ö l g e s i n i n kuvayı milliye kumandanlığını ele aldıktan s o n ­
r a , hızlı bir askerî ö r g ü t l e n m e işine girişti. A n t e p ' i n için­
d e hemen her sınıftan insanla k o n u ş u p g ö r ü ş ü y o r , hal­
kın d ü r ü n r a i e r i n i y o k l u y o r , M u s t a f a Kemal'den aldığı ulu­
s a l kurtuluş s a v a ş ı parolasını ve b u n u n gerekliliğini her
kulağa iletmeye ç a l ı ş ı y o r d u . A m a ç , yalnız bir tek A n t e p ,
M a r a ş şehrini kurtarmak değildi. H e r y a n ı n d a n a t e ş almış
T ü r k t o p r a ğ ı n ı n b ü t ü n ü n ü kurtarmak g e r e k i y o r d u . Batı
A n a d o l u , yine kendileri gibi derme çatma silâhlarla g e -
r e ç l e n m i ş b a ş ı b o z u k milislerle Yunanlıların çok üstün or­
dularına karşı d ö ğ ü ş ü y o r , onları şimdilik hiç o l m a z s a dur­
d u r m a y a çalışıyorlardı. B u y ü z d e n M u s t a f a K e m a l , g ü ­
n e y s a v a ş ç ı l a r ı n a c a n d a n s e l â m l a r d a n v e y e n m e dilekle­
r i n d e n başKa bir ş e y g ö n d e r e m i y o r d u . B u r a d a F r a n s ı z l u r ı
y a l n ı z kendi g ü ç l e r i y l e yenmek ve ş e h i r d e n kovmak zo­
r u n d a y d ı l a r . S ı r a s ı n d a silâhlarını, bombalarını da kendileri
y a p m a k z o r u n d a kalacaklardı.
Ş a h i n bey, c e p h e l e r d e g i y d i ğ i kurşunî s u b a y k a p u ­
t u , kara kuvayı milliyeci k a l p a ğ ı , ateş s a ç a n iri, kara
g ö z l e r i , değirmi ak tenli ve sert anlamlı y ü z ü . kalın kara
kırpık bıyıklarıyla e v d e n e v e , d ü k k â n d a n d ü k k â n a , kah­
v e d e n k a h v e y e g e z i p d o l a ş ı y o r v e çok g ü ç l ü k o n u ş m a s ı y ­
la Anteplilerin yüreklerini fethederek a r d ı n d a sempatiler,
s e v g i l e r v e ö v g ü l e r s ü r ü k l ü y o c d u . İşte, ö k s ü z A n t e p ' i n
c e p h e l e r d e yetişmiş, g O ç l ü bir a s k e r evlâdı gelmiş, e n
gerekli z a m a n d a o n a elini uzatmış, o n u n u ğ r u n d a ölme-

554
ye h a z ı r o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . Ş a h i n bey, A n t e p halk li­
derlerinin daha ö n c e y a p m ı ş o l d u ğ u askerî mahalle ö r g ü t ­
lerini denetleyip g ü ç l e n d i r d i k t e n s o n r a , y o l u n u A n t e p köy­
lerine ç e v i r d i . O r a l a r d a y a ş a y a n g ö z ü pek yiğitlerle n e
i ş l e r yapılabileceğini p e k iyi b i l y o r d u : Ş e h r i n dışında d ü ş ­
manla vuruşmak için y a l n ı z b u köylerin yiğitlerinden y a ­
rarlanmak g e r e k i y o r d u . H e m e n birçok k ö y d e silâhlanmış
s a v u n m a çeteleri v a r d ı . Bunları birleştirerek b ü y ü k d â ­
v a y a b a ğ l a y a c a k ve F r a n s ı z l a r a karşı askerî bir ö r g ü t ola­
rak s a v a ş a g e ç i r e c e k t i .
Ş a h i n bey, ata binerek köy köy d o l a ş ı y o r , köy o d a ­
larında satlerce k o n u ş u p d e r t l e ş i y o r , iyi yürekli köylüle­
ri k a v r a y ı c ı konuşmalarıyla kendine b a ğ l ı y o r d u . Karlı o v a ­
lar, d a ğ l a r aşarak, yarı b u z tutmuş a k a r s u l a r d a n g e ç e r e k
o n b e ş g ü n b ö y l e c e dolaştı. B u seferberlik kampanyası s o ­
n u c u n d a ikiyüz kişilik bir kuvayı milliye müfrezesi t o p ­
ladı.
Şimdi, yapılacak ilk iş, Antep-Kilis y o l u n u keserek
ş e h i r d e k i F r a n s ı z askerlerini y a r d ı m s ı z bırakıp b u r a d a n
kaçırmaya çalışmaktı. Kilis, F r a n s ı z l a r ı n bir ikmal merkezi
d u r u m u n d a y d ı . Katma tren i s t a s y o n u b u r a y a çok yakın
o l d u ğ u n d a n S u r i y e ' d e n g ö n d e r i l e n a s k e r birlikleri iaşe ve
erzak kolları bu i s t a s y o n a indiriliyor, b u r a d a n Kilis'e ulaş­
tırılıyordu. Bu ikmal k a r a r g â h ı n d a n da g e r e k e n işgal böl­
g e l e r i n e güçlü kollar m e y d a n a getirilerek g ö n d e r i l i y o r d u .
İşte, A n a d o l u ' n u n içine g ö n d e r i l e n bu yardım ve g ü ç l e n ­
dirme koilarını vurmak, F r a n s ı z l a r a karşı u y g u l a n a c a k ilk
olumlu s a v a ş biçimi olarak d ü ş ü n ü l ü y o r d u . M ü d a f a a y ı
Hukuk ile kuvayı milliye kumandanı Şahin b e y , bu y o l d a
a n l a ş t ı l a r ve Şahin b e y , iki y ü z kişilik müfrezesiyle F r a n ­
s ı z l a r a karşı silâhlı çatışmayı yapmak ü z e r e Antep-Kilis
y o l u n a egemen Kızılburun tepelerine gidip y e r l e ş m e d e n
ö n c e A n t e p işgal kumandanı S a i n t - M a r i e ' y e ş ö y l e bir y a ­
zılı ültimatom g ö n d e r d i :
— M a r a ş ayaklanması, Ermenilerle T ü r k l e r a r a s ı n d a
nifak tohumu eken G e n e r a l Keret'in d ü z e n b a z l ı ğ ı s o n u ­
c u d u r . Fransızlar, g ü v e n l i ğ i korumak ve 1 Şubat'ta d ö r t
A m e r i k a l ı n ı n öldürülmesine e n g e l olmak işinde yetenek-

555
sizlik gösterdiler. Şimdi, Antep-Kilis y o l u n d a güvenlik k u ­
rulmuştur. F r a n s ı z l a r d a n başka herkes s o r u m l u l u ğ u m al­
tında, tehlikesizce gelip gidebilir.
Ş a h i n bey, F r a n s ı z işgal kumandanına bu mektubu
g ö n d e r d i k t e n s o n r a hemen Kilis'e yakın Kızılburun t e p e ­
lerine müfrezesiyle gidip y e r l e ş t i . Ş u n d a n ki 3 Ş u b a t 1920
g ü n ü Kilis'ten A n t e p ' e g ü ç l ü bir F r a n s ı z kolunun g e ç e ­
c e ğ i kuvayı milliye ö r g ü t ü n c e bildirilmişti. Şahin b e y , s a ­
v a ş ç ı l a r ı karla örtülü tepelerin kuytularında siperlere s o k ­
muş bekliyordu. A k çarşafları v e a k k o y u n p o s t u n d a n g o ­
cuklara b ü r ü n m ü ş d ü r b ü n l ü nöbetçiler, sık sık değiştiri­
y o r , iki y ü z namlunun uçları b o y d a n b o y a yola çevrilmiş
b e k l i y o r d u . C o k d a beklemiş sayılmazlardı. Ü ç y ü z kişi­
lik ve y ü z elli arabalık kol, karlı y o l u karartarak s ö k ü n
e t m e y e başlamıştı. K o l , tam namluların sıralandığı t e p e ­
ler altına geldiği sırada bütün namlular ateş p ü s k ü r t m e ­
y e başladı. K o l , ş ö y l e bir s e n d e l e d i , silkindi, s a ğ a s o l a
kaçıştı. Ne v a r ki karların a r a s ı n d a gizli namlular, n e r e ­
y e g i t s e l e r onları b u l u y o r d u . Fransızlar, b u ateş b o l l u ğ u
karşısında yine Kilis'e dönmekten başka çıkar y o l b u l a ­
madılar. Y ü z elli arabalık erzak kolu, üç y ü z a s k e r i n a y a ­
ğına bağlı y ü z elli demir gülleden başka bir ş e y değildi.
B u , g e r ç i d ü z g ü n bir çekilişse d e yine d e çekilişti.
Şahin beyin Kilis-Antep y o l u n a b ü s b ü t ü n e g e m e n
o l u ş u , Antep'teki F r a n s ı z l a r l a Hıristiyan kolonisini kara
kara d ü ş ü n d ü r ü y o r d u . Ö t e y a n d a n T ü r k l e r i n y ü r e k g ü c ü
arttıkça a r t ı y o r d u . Şahin b e y , y o l d a egemenlik kurar kur­
maz ilk iş olarak bütün telefon ve telgraf tellerini k o p a ­
rarak her türlü haberleşme olanağını o r t a d a n kaldırdı.
Antep'teki F r a n s ı z g a r n i z o n u açlık tehlikesiyle karşı kar­
şıya kaldığından Fransız kumandanlığı, her ne a r a ç l a olur­
sa olsun o r a y a erzak yetiştirmekte kararlıydı. B u n d a n
d o l a y ı , Şubat'ın o n sekizinde bir zorlama d a h a y a p m a y ı
g ö z e alarak iki top, bir tank, sekiz makinalı tüfek ve
bin kişilik bir p i y a d e g ü c ü y l e Kilis'ten y o l a çıktılar. K e n ­
dini g ü ç l ü bulan kol, bütün y o l b o y u n c a s a v a ş d ü z e n i n e
g e ç e r e k iki u z u n g ü n Ş a h i n beyin savaşçıları üzerfne y e ­
nilmez yutulmaz taneler y a ğ d ı r d ı l a r s a da bunların ateş b a -

556
rajını yarıp geçemediler. F r a n s ı z birliği, y e n i l g i y e u ğ r a y a ­
rak ikinci kez Kilis'e dönmek z o r u n d a kaldı. Kilis'teki F r a n ­
s ı z telsizi, T ü r k l e r i s ö k ü p g e ç e m e d i k l e r i n i , b u n u n için
d a h a büyük bir F r a n s ı z g ü c ü gerektiğini bildirdi. F r a n s ı z
y ü k s e k kumandanlığı, b u n u n üzerine bir ş e h i r karşısında
F r a n s ı z şerefinin iki paralık o l u ş u n u n ö c ü n ü almak ü z e r e
ç a b a l a m a y a başladı. Kilis-Antep F r a n s ı z bağlantı ve ula­
şımını b ü s b ü t ü n kesen Şahin bey, A n t e p kuvayı milliye
kumandanı olarak F r a n s ı z işgal kumandanına 21 Ş u b a t
1920 g ü n ü ş ö y l e bir ültimatom daha v e r d i :
— Kirli ayaklarınızın bastığı şu toprakların her z e r ­
r e s i n d e bir damla T ü r k kanı karışıktır. H e r b u c a ğ ı n d a bir
atanın mezarı vardır. A d ı belli olmayan z a m a n l a r d a n beri
T ü r k l e r , b u t o p r a k l a r d a yaşamaktadır. T ü r k b u toprakla­
r a , bu topraklar da T ü r k ' e ısındı, kaynadı. S a d e siz d e ğ i l ,
b ü t ü n d ü n y a bir a r a y a g e l s e bizi bu t o p r a k l a r d a n a y ı r a ­
maz. S o n r a s e n , hiç ö m r ü n d e T ü r k tutsak y a ş a m a z d i y e
•duymadın mı? N a m u s ve hürriyet için ölüme atılmak ise
b i z e , A ğ u s t o s ayı s ı c a ğ ı n d a s o ğ u k su içmekten d a h a tat­
lı gelir. S i z l e r canı kıymetli insanlarsınız. Ç a t m a y ı n ı z bi­
z e . B i r g ü n ö n c e topraklarımızdan s a v u ş u p gidiniz. Yok­
s a , kıyarız c a n ı n ı z a .
Ş a h i n b e y , kuvayı milliye kumandanı olarak birer ül­
timatom niteliği t a ş ı y a n mektuplarıyla F r a n s ı z işgal ku­
mandanlığını bombardıman edip d u r u r k e n ö b ü r y a n d a n d a
Anteplilerin kurtuluş d a v a s ı n ı savunmak ü z e r e türlü mem­
leket büyüklerine sempati t o p l a y a n mektuplar g ö n d e r i ­
yordu.
28 Ş u b a t 1920 g ü n ü A n t e p kuvayı milliyesi ö n c e eş­
rafı sürerek işgal kumandanlığına d ö r t maddelik bir ül­
timatom verdirdi :
— Antep'teki b ü t ü n E r m e n i kıtaları g e r i gönderilme­
li, T ü r k yönetimine karışılmamalı, A n t e p ' e g ü ç l e n d i r m e
kıtaları g e t i r i l m e y e c e ğ i n e s ö z verilmeli, g e ç i c i bile olsa
rıiç b i r kol k u r u l m a y a c a ğ ı üstüne s ö z verilmeli, g ü v e n ­
liği korumak ü z e r e A n t e p bölgesine iki T ü r k t a b u r u n u n
•gelmesine m ü s a a d e edilmelidir.
 Antep'te Müdafaayı Hukuk Derneği, çoktan kurulmuş.
M a r a ş şehri işgalden kurtulmuş, ulusal g ü ç l e r b ü y ü k
umutlar içinde y ü r ü y o r d u . A n t e p halkı, pek y a k ı n bir g e ­
lecekte tıpkı M a r a ş ' t a o l d u ğ u gibi F r a n s ı z l a r ı g ü z e l ş e ­
hirlerinden atacaklarına b ü t ü n y ü r e ğ i y l e i n a n ı y o r d u . B u n ­
ca kişinin içinde bir tek s o r u m l u i n s a n , B a ş k o m i s e r F e v ­
z i , buna inanmıyordu. İnanmaması n e y s e ne, o l u m s u z p r o ­
p a g a n d a l a r d a d a b u l u n u y o r . M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r ı hal­
kın g ö z ü n d e n düşürmek için elinden geleni y a p ı y o r d u .
T ı p k ı , İstanbul dolaylarındaki p a d i ş a h ç ı v e İngilizci p r o ­
p a g a n d a n ı n diliyle k o n u ş u y o r d u . Başkomiserlik gibi s o ­
rumlu bir g ö r e v d e b u l u n m a s a y d ı kuvayı milliyeciler o n u n
b u kışkırtıcılığına yine d e ç o k ö n e m v e r m e y e c e k l e r d i . N e
v a r ki, adam, F r a n s ı z ve Hıristiyan kolonisiyle de ilişkileri
o l d u ğ u kuşkusu altındaydı. O n u n , bu işi c e b i n e indirilen
b o l c a F r a n s ı z altınlarıyla yaptığını sananların s e y i s i d a
kabarıktı. M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r , tam da F r a n s ı z l a r l a bir
s a v a ş a d o ğ r u gidildiği s ı r a d a b ö y l e bir b a ş k o m i s e r i n ş e ­
hirde görevli bulunmasını zararlı g ö r e r e k o n u kaçırarak
M a r a ş kuvayı milliyesine teslim etmeyi kararlaştırdı. B a ş ­
komiserin dışında bütün polisler, kuvayı millıyeciydi.
S o ğ u k ve karlı bir g e c e y a r ı s ı , polis memuru A h m e t
K ö r ü k ç ü , Başkomiser F e v z i beyin evinin kapısını çaldı.
S ı c a k y a t a ğ ı n d a n kalkıp gecelik kılığıyla kapıyı a ç a n
başkomiser, karşısında A h m e t K ö r ü k ç ü ' y ü g ö r e r e k y i n e
önemli bir zabıta olayı m e y d a n a geldiğini d ü ş ü n d ü .
— Efendim, sizi mutasarrıf bey istiyor, a c e l e gelme­
nizi s ö y l e d i .
— Peki, şimdi g e l i y o r u m , dedi.
B i r k a ç dakika s o n r a B a ş k o m i s e r F e v z i bey dışarı çık­
mış, palaskasını düzelterek A h m e t K ö r ü k ç ü ' n ü n y a n ı n d a
çizmeleriyle karları gıcırdatarak y ü r ü y o r d u .
— Bir cinayet mi d e r s i n ?
— Ö y l e olsa bizim de haberimiz o l u r d u .
— O halde?
— Bilmiyorum, efendim.
— Sakın M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r ı n bir m ü n a s e b e t ­
sizliği olmasın? Bu adamların başımıza e r g e ç bir felâket

558
g e t i r e c e k l e r i muhakkaktır. S a y ı s ı z z a f e r l e r kazanmış bir
o r d u y a karşı koyacaklarmış. O n l a r , b u r a d a n k o v u l a c a k ,
biz e g e m e n olacakmışız. B i r ç o c u ğ u n bile g ü l e c e ğ i akıl­
sızlıklardır bunlar.
— Kim bilir efendim!
— Bilmesi de v a r mı b u n u n ? M u a z z a m bir o r d u ile
s a v a ş ı l ı r mı hiç. ç o c u k ?
Şimdi, kurulan halin yanına varmışlardı ki başkomi-
s e r i n g e v e z e l i ğ i birdenbire kesildi. Silâhlı üç kişi üstüne
atılarak o n u sımsıkı yakaladı. A h m e t K ö r ü k ç ü ile dörtle-
ş e n saldırıcılar, hemen o n u n ağzını bir mendille tıkayıp
g ö z l e r i n i sıkıca bağladı. D ö r t g e n ç kuvayı milliyeci, B a ş -
k o m i s e r F e v z i ' y i k a r g a tulumba ederek koşar adım T a ­
b a k h a n e mahallesinde bir e v e tıktı. H e m e n o s ı r a d a ka­
p ı y a y a n a ş a n silâhlı bir kuvayı milliyeci müfreze, b a ş k o -
mlseri o r a d a n alarak sıkı bir y ü r ü y ü ş l e y o l a çıktı.
B a ş k o m i s e r F e v z i b e y i n Dirlik k ö y ü ü z e r i n d e n g ö ­
t ü r ü l ü p M a r a ş kuvayı milliyesine tesliminden s o n r a F r a n ­
s ı z kumandanlığında önemli bir tedirginlik m e y d a n a g e l d i .
Yalnız, B a ş k o m i s e r F e v z i bey, s o n r a l a r ı , bu kaçırılı-
ş ı n mutlu bir s o n u c a b a ğ l a n ı ş ı n d a n ö m r ü n ü n s o n u n a dek
h o ş n u t kalacaktı. Ş u n d a n ki B a ş k o m i s e r F e v z i , M a r a ş ' t a
Kıvılcım adlı bir kuvayı milliye ö r g ü t ü kurarak b u n u n ba­
ş ı n d a şerefle A n t e p ' e g i r e c e k v e F r a n s ı z s ö m ü r g e c i l e r i y -
le s a v a ş ı n s o n u n a dek y i ğ i t ç e ç a r p ı ş a c a k ve birçok y a ­
rarlıklar g ö s t e r e c e k t i r .

KARGA PAZARI

Bir milletin ruhu zaptolunma-

dıkça, bir milletin azim ve ira­
desi kırılmadıkça o milleti bo­
yunduruk altına almanın i m -
kânı yoktur.
Mustafa Kemal

Kanlı bir b o ğ u ş m a s o n u c u n d a M a r a ş ' t a n F r a n s ı z i ş ­

g a l g ü c ü n ü n atılması, her y a n d a o l d u ğ u gibi K o z a n ' d a k ı
i ş g a l kumandanının da eteklerini tutuşturdu. M a r a ş ' ı n kur­
t u l u ş u o l a y ı , b ü t ü n F r a n s ı z işgal g ü ç l e r i n i n başına g e l e ­
c e ğ i bildirilen kesin bir işaretti. A l b a y B r e m o n d , hemen
K o z a n işgal kumandanı T a y y a r d a ' y ı ivedi A d a n a ' y a ç a ­
ğ ı r m ı ş , o n a b u « u ğ u r s u z » M a r a ş olayı ü z e r i n d e sıkı d u r ­
ması için yeni b u y r u k l a r vermişti. T a y y a r d a , iki g ü n s o n ­
r a A d a n a ' d a n d ö n d ü ğ ü n d e , g e r ç e k y a d a y a p m a c ı k bir
s i n i r küpüne b e n z i y o r , d a h a ç o k da böyle g ö r ü n m e y i rol
gereği sayıyordu.
D ö n e r d ö n m e z bir zılgıt g e ç m e k ü z e r e d a i r e s i n d e
K o z a n ' ı n bütün ileri gelenleri ve ö r g ü t başkanlarını t o p ­
ladı. M u t a s a r r ı f İhsan b e y , müftü, belediye b a ş k a n ı . E r ­
meni k a t a g i g ö s vekili, T ü r k v e Ermeni eşrafı, T ü r k v e E r ­
meni gençlik ö r g ü t ü b a ş k a n l a r ı bu toplantıya katılmak
z o r u n d a kaldılar. B ü t ü n ç a ğ r ı l a n l a r ı n geldiğini g ö r e n T a y ­
y a r d a , ş ö y l e bir k o n u ş m a yaptı :
— B u g ü n A d a n a ' d a n b u r a y a geniş yetkilerle gelmiş
b u l u n u y o r u m . B u y r u ğ u m a karşı gelen herkesi, müftü, ka­
t a g i g ö s bile olsa g ö z ü n ü n y a ş ı n a bakmadan kendi elimle
darağacına götürürüm.
Ş u r a d a ü ç ç a n g ö r ü y o r s u n u z . Bunlar, hiç ç a l ı n m a y a ­
cak. E ğ e r ç a n sesi işitirseniz, işinizi, g ü c ü n ü z ü bırakacak,
d ü k k â n ı n ı z ı kapayıp h e m e n evinize k o ş a c a k s ı n ı z . Yeni
bir s i n y a l verilmedikçe hiç kimse e v i n d e n çıkmayacaktır.
Ç a n çaldıktan s o n r a , b e ş dakika içinde evine g i t m e y e n ­
ler, k u r ş u n a dizilecektir. B ö y l e z a m a n l a r d a , daha ç o k ç o ­
c u k l a r , iyice korunmalıdır. Benim d e ç o c u ğ u m v a r . B u n ­
d a n , ç o c u k l a r a acırım. Yalnız, b ö y l e z a m a n l a r d a ç o k ç a
t e l â ş ve h e y e c a n a kapılmamalısınız. Belki, b u n u bir d e ­
n e m e olarak da yapabilirim.
M u s t a f a Kemal o r d u s u , T ü r k i y e ' n i n yıkımı için u ğ ­
raşmaktadır. Paris B a r ı ş K o n f e r a n s ı ' n d a ö b ü r devletler,
İ s t a n b u l ' u n dahi T ü r k l e r d e n alınmasını istedikleri halde
F r a n s a devleti, İstanbul'un T ü r k l e r d e kalmasını s a v u n m a k ­
tadır.
Y i n e s ö y l ü y o r u m ; b u y r u k l a r ı m kesindir. Karşı d a v ­
r a n ı ş l a r d a , b u l u n a c a k l a r a makineli tüfekler karşılık v e r e ­
cektir. Şimdi, b u r a d a t o p l a n a n kişilerden hiç bir o l a y

560
•çıkmayacağı ü s t ü n e b i r tutanak istiyorum. E ğ e r en ufak
bir o l a y olacak o l u r s a b u r d a toplananları s o r u m l u tuta­
cağım.
Mutasarrıf İhsan b e y :
— Burdakiler a d ı n a ben tutanak verebilirim, d e d i ;
b u r a d a hiçbir ş e y o l m a z .
T a y y a r d a , İhsan b e y i n kefil olması üzerine tutanak
almaktan v a z g e ç t i .
Y ü z b a ş ı T a y y a r d a , ültimatoma b e n z e y e n b u madde­
leri daktilo ettirerek s o k a k başlarına, kahvelere ve g e n e l
y e r l e r e astırdı.
B u n d a n birkaç g ü n s o n r a , K o z a n ' ı n e n ileri g e l e n
T ü r k l e r i n i birer birer tutuklatıp karşısına getirdi ve üst­
lerini başlarını i n c e d e n i n c e y e araştırdı. B u o n kişiden
M e h m e t Zahit Ç a m u r d a n , Ü ç t u t l u Ş ü k r ü G ö k o ğ l a n , M u s ­
tafa. Hikmet Ç a v u ş d a h a ö n c e tutuklanıp hapsedilmişti.
Tutuklular, dört m a n g a s ü n g ü takmış Ermeni jandar­
m a s ı n ı n ortasında Ermeni manastırına d o ğ r u yola çıka­
rıldı. Bir manga jandarma ö n d e , bir manga a r k a d a , birer
m a n g a da yanlarda g i d i y o r d u . On kişinin de betibenzi at­
mıştı. Bu sıkı rejim, a n c a k k u r ş u n a dizilmenin y o l u y d u .
H e m e n hepsi de k u r ş u n a dizilmeye g ö t ü r ü l d ü ğ ü n ü s a n ı ­
y o r d u . Bir sırttaki dik y o k u ş l u manastıra vardılar. İçeriye
sokuldular. Sol y a n d a tek kapılı bir o d a y a g ö t ü r ü l ü p itil­
diler. Bu taştan odanın bir tek hava ve ışık alacak pen­
c e r e s i vardı ki, o da ç o k y ü k s e k t e açılmış ufak bir de­
likten başka bir ş e y değildi. O r d a n z a y ı f bir kış a y d ı n ­
lığı s ı z ı y o r d u . Kapı d ı ş a r d a n sımsıkı kapatılıp üstündeki
k o c a m a n bir kilitte bir a n a h t a r d ö n m ü ş ve kalabalık ayak
sesleri uzaklaşmıştı. K a p ı d a s ü n g ü l ü bir Ermeni n ö b e t ç i
bırakılmıştı. Demir gibi s o ğ u k kış h a v a s ı , ruhları da ü ş ü ­
y ü p d u r a n bu tutukluları titretiyordu. Ü z e r i n e o t u r a c a k bir
tahta parçası bile y o k t u . H e r y a n taştı v e s o ğ u k t u ; pisi­
pisine kurşuna dizilmek k o r k u s u , kışın ve s o ğ u ğ u n etki­
sini d a h a çok a r t t ı r ı y o r d u .
Y ü z b a ş ı T a y y a r d a , bir saat s o n r a , çıkageldi. B ö y l e ­
c e k u r ş u n a dizilme korkularının bir kuruntu o l d u ğ u n u a n ­
layarak rahatladılar. Y ü z b a ş ı :

561 3/F. : 36
 — B u r a d a ateş y o k , lâmba, kibrit, s i g a r a y o k , d e d i .
Yalnız M ö s y ö ö k k e ş (daha ö n c e o n u çiftliğinde konuk,
ettiğinden) için her g ü n b i r paket sigara verebilirim. B u ­
rada iki ay kalacağınıza g ö r e evlerinizden yatak ve y e ­
mek getirebilirsiniz.
Y ü z b a ş ı gitti. Bir E r m e n i hepsinin adlarını y a z d ı : Ö k ­
keş efendi, H e l v a c ı z a d e A h m e t Hafi bey, N a l b a n t Ethem.
u s t a , o n u n oğlu Kemal e f e n d i , Ü ç t u t l u Ş ü k r ü e f e n d i , H i m ­
met Ç a v u ş , M u s t a f a K ö k o ğ l a n , Mısırlızade A v u k a t M a h ­
mut e f e n d i , Ç a m u r d a n z a d e M e h m e t Zahit v e T ü r k g e n ç ­
lik ö r g ü t ü başkanı ö ğ r e t m e n Lûtfullah beyin evlerine h a ­
ber salınarak yatak, y o r g a n v e y i y e c e k getirilmesi isten­
d i . Yataklar v e y e m e k l e r g e l d i , ö l ü m k o r k u s u n u y e n e n
a d a m c a ğ ı z l a r , buna da şükrettiler.
Dışardaki ayak y o l u n a g i d e m i y o r , odanın içine k o ­
nan bir kaba dışkılıyorlardı. S o n r a alınıp d ö k ü l ü y o r d u .
Bir g e c e , Ö k k e ş efendi. T a y y a r d a ile konuşmak istedi v e
k o n u ş t u . Y ü z b a ş ı , b u g ö r ü ş m e d e gençlik ö r g ü t ü b a ş k a n ı
Ö ğ r e t m e n Lûtfullah b e y ü s t ü n e ş ö y l e dedi :
— Lûtfullah'ta bir d e f t e r yakaladım. O n d a n pek ç o k
ş e y ö ğ r e n d i m , idam e d e c e k t i m . Fakat, asker o l a n b a b a s ı
ç o k yaşlı o l d u ğ u n d a n o n a a c ı d ı m .
G e r ç i Lûtfullah A d a n a ' y a gitmiş, Saim beyi g ö r m ü ş
ve o n a yirmi lira da p a r a vermişti. T a y y a r d a ' n ı n y a k a l a ­
dığı defterde yalnız b u n l a r yazılıydı.
G e n ç Ö ğ r e t m e n , Ö k k e ş efendiden b u idam lâfı g e ç e n
önemli haberi aldıktan s o n r a diken üstünde o t u r m a y a
başladı. Gençlik ö r g ü t ü n ü n başkanı o l d u ğ u n d a n kendisi­
ni harcayabilirlerdi. Sinirleri i y i c e gerilmişti. H e r an bir
o l a y bekliyordu. Yine b i r g e c e y a r ı s ı , zindanın kapısı a ç ı l ­
dı. M a h p u s l a r , fırtına fenerlerinin ışığında o n - o n b e ş ki­
şilik bir s ü n g ü l ü jandarma kalabalığının kapının ö n ü n d e
toplandığını g ö r d ü l e r .
— Lûtfullah!..
G e n ç öğretmenin adı çağrıldı. Lûtfullah b e y , b u k e z
s a ğ l a m a kurşunlanmaya g ö t ü r ü l e c e ğ i n i d ü ş ü n d ü . ' Ö t e k i
arkadaşları d a kendileri için b ö y l e d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . G ö r ü -

562
n ü ş , b u y d u . Demek k i g e c e y a r ı s ı hepsini birer b i r e r g ö ­
t ü r ü p kurşuna d i z e c e k l e r d i .
Lûtfullah, ç a b u c a k g i y i n e r e k kamavorların o r t a s ı n d a
manastırdan çıktı. G a r i p değil mi, tenha bir y e r e g ö t ü r ü ­
leceğine şehrin göbeğine gidiyorlardı. Biraz sonra T a y ­
y a r d a ' n ı n k a r ş ı s ı n d a y d ı . T a y y a r d a , d u v a r gibi s e r t v e kar
tiydi, genç öğretmene şöyle dedi :
— Sizi F r a n s ı z c a bildiğinizi d ü ş ü n e r e k ç a ğ ı r t t ı m . T u ­
tuklulara d i y e c e ğ i m v a r . B u n u d a onlara a n c a k s i z a n l a ­
tabilirsiniz. Şimdi, ş u n u dinle v e arkadaşlarının kulakla­
rına sok. E ğ e r , topların bile g ü ç y ı k a c a ğ ı manastırın, ka­
pısı kilitli ve s ü n g ü l ü nöbetçili z i n d a n d a n biriniz k a ç a ­
cak o l u r s a n ı z hepinizi k u r ş u n a dizerim. B u n u hemen her
g e c e arkadaşlarınıza söyleyeceksiniz.
Ö ğ r e t m e n Lûtfutlah'la a r k a d a ş l a r ı , T a y y a r d a ' y ı karı­
sının aracılığıyla y o l a g e t i r m e y i d ü ş ü n d ü l e r . Karısına F r a n ­
s ı z c a bir mektup y a z a r a k hiç bir s u ç l a r ı o l m a d a n sırf
Ermenilerin s u ç l a m a l a r ı y ü z ü n d e n z i n d a n a atılmış, b u
y ü z d e n d e sürekli bir biçimde z u l ü m g ö r m e k t e o l d u k l a ­
rını y a n a yakıla anlattılar. O n d a n ç o c u ğ u n u n başı için
kendilerine y a r d ı m c ı olmasını y a l v a r a r a k istediler.
B i r s ü r e bekledilerse d e M a d a m T a y y a r d a ' n ı n k o c a ­
sı katında, etkili olmadığını g ö r d ü l e r . S o n r a , işi o l u r u n a
bıraktılar. B u a r a d a d a işi filozofluğa v e şaklabanlığa d ö ­
kerek türküler, şarkılar s ö y l e m e y e , o y n a y ı p s ı ç r a m a y a
başladılar, yapmacık s e v i n ç v e e ğ l e n c e l e r i y l e manastırın
zalim havasını ürkütmeye çalıştılar. N ö b e t ç i l e r , g e c e g ü n ­
d ü z s ü r ü p g i d e n bir s e v i n ç l i g ü r ü l t ü patırtının, bu b a y r a k
h a v a s ı n ı n ne demek o l d u ğ u n u anlamayarak manastırın
d o l a y l a r ı n d a o t u r a n T a y y a r d a ' y a yakındılar.
T a y y a r d a , hemen damladı. G ö z d a ğ ı v e r m e y e çalıştı :
— S i z , ş a n t ö r m ü s ü n ü z ? Şarkı s ö y l e y e r e k bizimle
alay mı etmek i s t i y o r s u n u z ? B u n d a n s o n r a s i z e y e m e k
yok, dedi.
Ö ğ r e t m e n L û t f u l a h , b u n u arkadaşlarına T ü r k ç e l e ş -
tirdi.
M a n a s t ı r z i n d a n ı n d a k i mahpuslarla bağlantı kurma­
nın v e onlara yemek v e r m e n i n y a s a k l a n d ı ğ ı h a b e r i , K o -

563
z a n ' d a yayılarak elektrikli bir h a v a yarattı. B ü t ü n m a h ­
p u s l a r ı n yakınları, o n l a r ı n dirimleriyle ilgilenmeye b a ş l a ­
dılar.
N a l b a n t E t h e m u s t a n ı n karısı, o ğ l u Kemal'in z i n d a n ­
d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü n ü , k o c a s ı n ı n d a a ç bırakılarak ö l d ü r ü l ­
mek istendiğini Kadirli'deki N u r i Ç a v u ş ' a bildirdi v e o n ­
d a n y a r d ı m istedi. N u r i Ç a v u ş , h e m e n k o ş u p g e l d i , T a y -
y a r d a ' y a çıkarak z i n d a n ı n kapısını a ç a c a ğ ı n ı bildirdi.
Ç e r k e z N u r i Ç a v u ş , g e r e k K o z u n d a , g e r e k s e Kadir-
li'de tanınmış kişilerden b i r i y d i . K o z a n v e Kadirli'nin, F r a n ­
s ı z l a r ı n işgalinde m e y d a n a g e l e n o l a y l a r d a adı en ç o k işi­
tilen önemli kişilerden biri o l m u ş t u . Azınlıkları elde e d e ­
r e k T ü r k ç o ğ u n l u ğ u n a e g e m e n olmak isteyen K o z a n iş­
g a l kumandanı T a y y a r d a , o n u n Ç e r k e z l i ğ i n e a l d a n a r a k
y a n l ı ş kapı çalmıştı. T a y y a r d a ' n ı n hizmetine g i r e n N u r i
Ç a v u ş , ö n c e z e k â s ı y l a o n u a v u t u r k e n beride d o l u d i z g i n
k u v a y ı milliye için ç a l ı ş ı y o r d u . N u r i Ç a v u ş , birçok Ç e r k e z i
jandarma y a z d ı r a r a k silâhlandırdı. B u silâhlar, o n u n elin­
d e Ermeni taşkınlıklarına karşı kullanılmak ü z e r e h e r z a ­
m a n hazır b u l u n d u . H e r z a m a n , Kadirli'den K o z a n ' a u ğ ­
r a y a n Nuri Ç a v u ş , d u r m a d a n Ermenilerin T ü r k l e r e y a p ­
tığı z u l ü m d e n s ö z e d i y o r , onları etkisi altında b u l u n d u ­
ruyordu.
K o z a n ' a gittiği bir g ü n , c e z a reisini uyarmış, E r m e n i ­
l e r i n kışkırtmasıyla kendisini tutuklamak istediklerini, ç a ­
ğ ı r ı r l a r s a sakın gitmemesini s ö y l e d i .
Bir g ü n , Kadirli halkının, v e b a d a n kaçar gibi k a s a ­
b a y ı bırakıp d a ğ l a r a d o ğ r u kaçıştığı g ö r ü l d ü . B u n u n ç o k
ö n e m l i nedeni a c ı y d ı : K a s a b a y a K o z a n ' d a n y ü z silâhlı
E r m e n i g ö n d e r i l i y o r d u . Y ü k t e hafif, pahada a ğ ı r e ş y a s ı n ı ,
ç o t u ğ u n u ç o c u ğ u n u k a p a n tam bir panik içinde b ü y ü k
g r u p l a r olarak k a ç ı y o r d u .
Kadirli'nin namus ve dirimini korumak ü z e r e F r a n ­
s ı z hizmetine girmiş o l a n N u r i Ç a v u ş , b u d u r u m k a r ş ı s ı n ­
d a öfkeden küplere b i n d i , hemen t e l g r a f h a n e y e k o ş t u .
T a y y a r d a ' y ı makina b a ş ı n a çağırttı.
Tayyarda'ya şöyle ded' :

564 Alamut
Çizgiliforum.com
 — Kadirli'ye g ö n d e r e c e ğ i n i z Ermeni silâhlıların s i ­
lâhla k a r ş ı l a n a c a ğ ı n d a n hiç k u ş k u etmeyiniz.
T a y y a r d a . Ç e r k e z N u r i Ç a v u ş ' u n b u kesin ültimato­
mu karşısında yelkenleri s u y a indirdi. E r m e n i jandarma­
larını Kadirli'ye g ö n d e r m e k t e n ister istemez v a z g e ç t i .
İşte, hem F r a n s ı z hizmetinde ç a l ı ş a n , hem de b ö y l e
b i r a d a m olan N u r i Ç a v u ş , K o z a n ' ı n M a n a s t ı r z i n d a n ı n d a
g e ç e n olayları h a b e r alır almaz hemen gelmiş, z i n d a n ı n
kilidini açtırmış, hızır gibi içeri dalmıştı.
M a h p u s l a r ı n hepsi o n u t a n ı y o r d u . U z u n b o y l u , g e n i ş
o m u z l u , kalpaklı, d ü ş ü k bıyıklı y a ş l ı c a bir a d a m o l a n N u ­
ri Ç a v u ş , hepsiyle a y r ı a y r ı kucaklaştı, onların yatakla­
rına oturarak dertlerini dinledi. M a v i g ö z l e r i y a ş içindey­
d i . B ü t ü n mahpuslar, o n u n y a r d ı m a gelmesinin etkisiyle
s e v i n ç g ö z y a ş l a r ı d ö k m e y e başladılar. G e r ç e k t e n d e b ü ­
tün d ü n y a n ı n kendilerinin u n u t t u ğ u b u k o r k u n ç z i n d a n ı n
kapılarını omuzlayıp a ç a n N u r i Ç a v u ş , inanılmaz bir iş
y a p m ı ş t ı . Cepleri sigaralarla d o p d o l u gelen N u r i Ç a v u ş ,
h e p s i n i onlara b ö l ü ş t ü r d ü . E r m e n i nöbetçileri g ö z l e r i
ö n ü n d e sigaralarını t ü t t ü r e n mahpuslar, artık kendilerini
s e r b e s t l i ğ e kavuşmuş biliyorlardı.
— S i z l e r e bir ş e y getiremedim, k u s u r a b a k m a y ı n ,
n a s ı l s ı n ı z ? H i ç merak e t m e y i n , ya bu alçak beni de b u ­
r a y a h a p s e d e r , ya da inşaallah sizleri çıkartırım.
N u r i Ç a v u ş , o n l a r a h i ç b i r ş e y getirmemiş olsa bile
bir kurtuluş umudu getirmişti ki, en önemlisi b u y d u . Y a ­
rım s a a t zindandakilerle g ö r ü ş e n Nuri Ç a v u ş , o r d a n a y ­
rılarak d o ğ r u c a işgal k a r a r g â h ı n a gitti. T a y y a r d a ' d a n z i n -
dandakilerin çıkarılmasını istedi ve z o r l a y ı c ı nedenleri
anlattı. O da :
— S e n git, ben onları çıkarırım! d e d i .
N u r i Ç a v u ş , b u s ö z ü s e n e t bilerek çıktı gitti. E ğ e r
Y ü z b a ş ı s ö z ü n ü tutmayacak o l u r s a elinde o y n a y a c a k bir
s ü r ü koz v a r d ı . Yalnız Lûtfullah b e y , bir aylık kötü z i n ­
d a n y a ş a y ı ş ı y ü z ü n d e n d i z a n t e r i y e yakalanarak F r a n s ı z
h a s t a n e s i n e kaldırıldı. O d a s ı n ı n kapısına d ö r t Ermeni s ü n ­
g ü l ü s ü dikilmekle b e r a b e r y i n e d e kendini ö z g ü r l ü ğ e ka­
v u ş m u ş b u l u n u y o r , s e v i n i y o r d u . H i ç olmazsa b u r d a k e n -

565
d i milletinden v e h e m ş e h r i l e r i n d e n türlü insanlara v e ta­
nıdıklara rastlıyor, a v u n u y o r d u . Z i n d a n d a kalan a r k a d a ş ­
larının kötü durumlarını d ü ş ü n m e k t e y k e n bir g ü n o n l a n n
s e r b e s t bırakıldığını işiterek çok sevindi.
Demek, Ç e r k e z N u r i Ç a v u ş , . T a y y a r d a ' y a s ö z ü n ü g e ­
t i r e b i l m i ş , Kozan'ın en tehlikeli kuvayı milliyecileri s a ­
nılan bu adamları, ileride b a ş l a r ı n a gelebilecek türlü kor-,
k u n ç belâlardan k o r u m u ş t u . H e p s i o n a karşı minnet d u y ­
gusuyla doluydu.
Yalnız mahpuslar, z i n d a n d a n kurtulup da evlerine git­
tiklerinde çok üzüldüler. Kendileri yakalanıp manastıra
g ö t ü r ü l ü n c e silâhlı polis ve jandarmalarca ev a r a n m ı ş ,
h e r ş e y didik didik edilmiş, b ü t ü n değerli e ş y a ile paralar
u y d u r m a birer senet karşılığında alınıp g ö t ü r ü l m ü ş t ü . H e ­
le gençlik Örgütü başkanı ve ilkokul öğretmeni Lûtful-
lah'ların evi hallaç p a m u ğ u gibi atılarak b ü t ü n ü y l e s o y u l ­
m u ş t u . Lûtfullah beyin b a b a s ı K o z a n jandarma t a b u r u
h e s a p memuru O s m a n S ı r r ı b e y d i . O ğ l u alınıp z i n d a n a
g ö t ü r ü l d ü k t e n s o n r a , on altı silâhlı Ermeni, a d a m c a ğ ı z ı n
e v i n i kuşatmış v e b a ş t a n a ş a ğ ı araştırmak ü z e r e A r s l a n -
p a ş a mahallesinin Ermeni muhtarı B a l a s a n o ğ l u Kirkor'la,
polis memuru V a r t o n i s efendi e v e girmişti. E v d e muzır
kâğıt namına hiçbir ş e y bulamamışlarsa da bin üç y ü z
y e t m i ş sekiz liralık e ş y a kaldırıp g ö t ü r m ü ş l e r d i . İkinci
o ğ l u Ahmed'in dükkânını d a k o m ş u s u Altıparmak A r t i n
o ğ l u H a c ı ile kardeşleri O h a n n e s v e S e n e k e r i n y a ğ m a v e
talan etmişler. B ö y l e c e b u tutuklama olayı s ı r a s ı n d a Ö ğ ­
retmen Lûtfullah beyin ev halkından s o y u l a n p a r a ve
e ş y a n ı n değeri altıbin d ö r t y ü z k ı r k d ö r t lirayı b u l m u ş t u .
*
F r a n s ı z l a r , M a r a ş ' t a n kanlı bir s a v a ş s o n u n d a atıl­
dıktan s o n r a öç almak ister gibi Ermeni fedailerini T ü r k ­
lerin üstüne daha çok saldırtmak ve onları elden g e l d i ğ i n ­
c e sindirmek y o l u n u tutmuşlardı.
Ne v a r ki, F r a n s ı z l a r ı n ve Ermenilerin yaptıkları hiç
b i r z u l ü m artık c e z a s ı z kalmıyordu. T ü r k topluluklarının
h e r d a r a d ü ş t ü ğ ü y e r d e k u v a y ı milliye örgütleri y e r d e n
biter gibi beliriyor, d i ş e diş d ö ğ ü ş e r e k z u l ü m y a p a n l a r ı
566
h e r g ü n b i r a z d a h a g e r i y e s ü r ü p atmaya ç a l ı ş ı y o r d u . Ö l ü ­
m ü n , ç o k zalimce, h u n h a r c a bir ölümün kapıya geldiğini
g ö r e n halk, kuvayı milliye d ü ş ü n c e s i n i n altın y ö r ü n g e s i
ç e v r e s i n d e birikmeye başlamıştı. Maraş'taki F r a n s ı z l a r v e
E r m e n i s a v a ş ç ı l a r ı s o n r a s ı z olarak kovulduktan s o n r a kü­
ç ü k bir E r m e n i s t a n çekirdeği olarak d ü ş ü n ü l e n kartal
y u v a s ı H a ç ı n ' d a d a k a y g u başlamıştı. Karakışta F r a n s ı z
birliğinin yanısıra M a r a ş ' ı bırakıp giden binlerce E r m e n i ' -
nin dirimi tehlikeye girmiş, y o l d a ölüp g i d e n l e r d e n başka
pek ç o ğ u n u n ayakları d o n m u ş , kangren o l m u ş t u . Ş u v a r
'ki M a r a ş ' t a n ç ı k m a y a n Ermenilerin de hiç bir vakit bur­
nu konamamış, ş e h r e e g e m e n olan kuvayı milliye, onla­
ra her ş e y e karşı i n s a n c a davranmış, onları yedirip içir-
mişti.
İşte, Haçın'daki B ü y ü k Ermenistan hülyacıları, pek
uzak o l m a y a n bir g e l e c e k t e kendi başlarına da b ö y l e bir
felâket gelir k o r k u s u y l a F r a n s ı z kumandanlığından s a v a ş ­
ç ı istemişlerdi. B u gereksinimi F r a n s ı z l a r d a d u y m u ş t u .
İşte, bu k a y g u iledir ki. T a y y a r d a , y ü z kişilik bir Ermeni
silâhlı g r u b u n u H a ç ı n ' a g ö n d e r m e y i kararlaştırdı. Yalnız,
H a ç ı n ' a g i d e n yollar, s o n g ü n l e r d e kuvayı milliyeci çete­
lerin t ü r e m e s i y ü z ü n d e n çok tehlikeli g ö r ü l ü y o r d u . T a y ­
y a r d a , bu y ü z kişiyi bir k a z a y a belâya u ğ r a m a d a n en
g ü v e n l i y o l d a n H a ç ı n ' a ulaştırmak üzere F e k e B e l e d i y e
B a ş k a n ı C e z m i b e y e danışmak z o r u n d a kaldı. C e z m i bey­
d e n şimdi bile kuşkulanmıyor, o n u hep kendi adamı s a y ı ­
y o r d u . T a y y a r d a ' y ı e n çok ürküten n e s n e , b u g r u b u n d a
•daha ö n c e T e ğ m e n Misak'la arkadaşlarının F e k e - S a i m -
beyli y o l u n d a Gizik D u r a n , A r a p Ali, Yerebakanlı H a s a n
ç e t e l e r i n c e uğratıldığı akıbete b e n z e r bir felâkete k u r b a n
gitmeleri belkisiydi. A n t e p - M a r a ş yolunda k o c a m a n toplu
tüfekli F r a n s ı z a s k e r kolları, kuvayı milliyeci çetelerin
ateşleri altında bir a v u ç kar gibi eriyip gitmişti. Y ü z E r ­
meni silâhlısı, kuvayı milliyecilerin dişlerinin k o v u ğ u n a
bile gitmezdi. T a y y a r d a , bütün bunları burdaki h e r k e s t e n
d a h a iyi b i l i y o r d u . H e m a s k e r d i , hem de çok sorumluluk
t a ş ı y a n bir g ö r e v i n b a ş ı n d a her g ü n bir y ı ğ ı n ter d ö k ü p
durmaktaydı.

567
 F e k e Belediye B a ş k a n ı C e z m i b e y . Y ü z b a ş ı y a :
—- H a ç ı n ' a K o z a n ' d a n üç y o l gider, en iyisi T a ş l ı - G e -
dik-Sırt y o l u d u r , d e d i .
Y ü z b a ş ı , Ermeni silâhlarını bu salık v e r i l e n y o l d a n
g ö n d e r m e y e hazırlandığı s ı r a d a C e z m i b e y , ö b ü r y a n d a n
K a r a b a c a k l ı Deli H a c ı A ğ a ' y a haber saldı :
— Yakında F r a n s ı z l a r H a ç ı n ' a silâh, c e p h a n e ve a s ­
ker g ö n d e r e c e k l e r . İzleyecekleri y o l , daha çok T a ş l ı - G e -
dik-Akçalı U ş a ğ ı - T a p a n y o l u olacaktır. B u n d a n dolayı S ı -
raeiif'e n ö b e t ç i dikerek K o z a n ' ı her g ü n g ö z a l t ı n d a bulun­
durun.
H a c ı A ğ a ' n ı n adamları, hemen Sıraelif kayalıkları
üzerindeki g ö z c ü y u v a l a r ı n a sokularak K o z a n ' ı sıkı bir
g ö z h a p s i n e aldılar. G ö z c ü l e r , kayalıklar a r a s ı n d a s o ğ u k ­
tan m o s m o r bekleyip d u r u r k e n , birdenbire h e y e c a n d a n
titrediler. Y ü z kişilik kafile yola çıkmış, kendilerine d o ğ ­
r u ilerliyordu. G ö z bağlantısını yitirmeyerek o n l a r d a g e ­
rilemeye başladılar. Yol b o y u n c a sıralanmış o l a n g ö z c ü ­
ler, geriledikçe birleşiyor, bir a r a y a t o p l a n ı y o r l a r d ı . İki-üç
kilometre bir uzaklıktan sıkı g ö z hapsine alınan kafile,
o r m a n l a r a r a s ı n d a k a y g u s u z gibi g ö r ü n e n bir y ü r ü y ü ş l e
ilerlemekteydi.
E r m e n i kolunda, yüklenmiş d o k s a n iki silâhlı Ermeni
v a r d ı . H a y v a n l a r ı n yüklerinde d e silâh, b o m b a , g a z y a ğ ı ,
t u z v e peksimet b u l u n u y o r d u . B u kolun ö n ü n d e d e o n ­
b e ş silâhlı Ermeni fedaisi g i d i y o r d u .
K o l , Sıraelif'i g e ç i p T a ş l ı - G e d i k y o l u n a g i r d i . Erme­
ni silâhlıları, y o l b o y u n c a sıralanmış köyleri t e d i r g i n et­
meye başladılar. B e d a v a ekmek, tavuk, y u m u r t a , y a ğ ,
a r p a istiyor, arkalarında kırgın ve ü z g ü n bir h a v a bıraka­
rak ilerliyorlardı. Malları y a ğ m a l a n a n köylerin erkekleri,
E r m e n i l e r d e n daha ö n c e davranarak y o l u n ilerisindeki
köyleri, Ermeni y a ğ m a s ı n a karşı u y a r m a y a başladılar. T a ­
lana uğramak tehlikesiyle b a ş b a ş a kalan köylerin eli s i ­
lâh tutanları hemen silâhlandılar. O t u z a yaklaşık silâhlı
köylü toplandı. B a ş b a ş a v e r e r e k , silâhlı kolu p u s u y a d ü ­
ş ü r m e y i kararlaştırdılar.
P u s u yeri olarak en u y g u n y e r de T o k m a n a k l ı köyü-*

568
n ü n altındaki K a r a E v l i y a Kısığı idi. E r m e n i k o l u n u n s i ­
lâhlıları. A ş a ğ ı T o k m a n a k l ı m e z a r l ı ğ ı n d a , Y u k a r ı T o k m a -
naklı köyünden K ö r e k e n k ö y ü n e g i d e n K a r a H a s a n ' ı n kızı
o n ü ç yaşındaki Fatma'yı kafasını keserek ö l d ü r ü n c e iş
d e ğ i ş t i . Pusu plânı altüst o l d u . Bu kanlı o l a y karşısında
s a b ı r taşı çatladı. Silâhlı köylüler, a z g ı n kolu, ağaçlıklar
a r a s ı n d a n ve y a k ı n d a n izlemeye başladılar. Kol K u y u b e l i
ile A k ç a l ı U ş a ğ ı a r a s ı n d a K a r g a p a z a r ı d e n e n bir düzlükte
mola v e r d i . K o l , b u r a d a n gelip g e ç e n her y o l c u n u n , her
z a m a n mola verdiği ç o k y a ş l ı bir ç ı n a r a ğ a c ı n ı n dibinden
k a y n a y a n g ü r bir s u y u n b a ş ı n d a konaklamıştı. B u r a d a
bir de mezarlık v a r d ı . Memlekette barış ve güvenlik ol­
d u ğ u zamanlarda uzak y o l c u l u ğ a çıkan y o l c u l a r , çınar
altmda g e c e l i y o r v e g ü n ışırken y ü z l e r c e kuş s e s i y l e u y a ­
nıyorlardı.
İşte, şimdi, bu a ğ a c ı n altında B ü y ü k Ermenistan'ı
T ü r k toprakları ü s t ü n d e kurmak hülyası p e ş i n d e k o ş a n
bir silâhlı insan kalabalığı dinleniyor ve hiçbir ş e y d e n
kuşkulanmadan yemeklerini y i y o r , sularını i ç i y o r , h a y v a n ­
ları da yollardaki k ö y l e r d e n yağmaladıkları arpaları kes­
t i r i y o r d u . Kırgın köylüler, tüfeklerini sıkıca kavramış, y a ş ­
lı çamların g ö v d e l e r i a r k a s ı n d a n onları g ö z e t l i y o r , çatış­
ma s a m a n ı n ı sabırsızlıkla bekliyorlardı.
Bu sırada, bekleneni hızlandıran bir olay d a h a mey­
d a n a geldi. Çamlıkta av kuşları a v l a y a n İboğlu k ö y ü n d e n
Ş a h b a z Mehmet'le K a r a b u c a k köylü İshak, b i r d e n b i r e y o l ­
da üç silâhlı ve atlı Ermeni g ö z c ü s ü y i e karşılaştı. K ö y l ü
delikanlılardan birinde mavzer, birinde de bir çifte v a r d ı .
B u , öyle bir karşılaşmaydı ki, her iki y a n da ötekini ken­
disi için en yakın tehlike olarak belledi ve hemen ateş
etti. H e r iki y a n da tüfeklerindeki mermileri ve s a ç m a l a r ı
boşaltmaktayken çamlıklı tepelerden K a r g a p a z a r ı d ü z l ü ­
ğ ü n d e mola v e r m i ş o l a n kolun üzerine bir y a y l ı m ateşi
başladı. Üç atlı E r m e n i , at ü s t ü n d e o l d u ğ u n d a n k o l a y c a
vurulup düşürüldü.
A s k e r kolu, tepelerden y a ğ a n k u r ş u n y a ğ m u r u altında
saklanacak y e r d e o l m a d ı ğ ı n d a n , b o c a l a d ı , p a n i ğ e kapıl­
dı. Y i n e de tepelere d o ğ r u r a s t g e l e ateş e t m e y e k o y u l d u .

569
B u silâh s e s l e r i , uyanık o l a n b ü t ü n köylerin erkeklerini
a y a ğ a kaldırdı. H e p s i , baltasını, n a c a ğ ı n ı , bıçağını alıp
K a r g a p a z a n ' n a d o ğ r u y o l a çıktı. Silâhlı köylüler, y ü z l e r ­
c e k ö y l ü n ü n kendilerine yardıma geldiğini g ö r ü n c e , d a h a
ç o k canlandılar. O r a s ı , tam bir savaş-alanı o l d u . Ç a t ı ş m a
b i r s a a t s ü r d ü . H a v a ç a b u k karardığından a k ş a m d a in­
d i . G ü n d ü z g ö z ü y l e b u t u z a k t a n kurtulamayan kolun, g e ­
c e karanlığından y a r a r l a n ı p s a v u ş a c a ğ ı belliydi. B u n u d ü ­
ş ü n e n B a y a d o ğ l u A h m e t Ç a v u ş , karanlık b ü s b ü t ü n bas­
m a d a n onları teslim alabilmenin yollarını d ü ş ü n m e y e baş-
Jadı. K u r ş u n atıp d u r a n köylülere ünledi; s e s i , d a ğ ı taşı
tuttu. B u Ermenilerin d e işitebileceği bir s e s t i :

— Emmiler, kardeşler, beni dinleyin. G a l i b a biz, y a n ­

l ı ş iş y a p ı y o r u z . Bunları A r a p Ali çetesi d i y e ö l d ü r m e y e
çalışıyoruz. Ama bunlar, hükümet jandarmasına b e n z i y o r .
H e l e bir d u r u n , ateş kesin, bunlar kim, anlayalım.
B u n d a n s o n r a Ermenilere de ş ö y l e bağırdı :
— H e y ! S i z kimsiniz? E ğ e r hükümet jandarması ise­
n i z silâhınızı çatın. Benim b u l u n d u ğ u m y e r e g e l i n , yanlış­
lık olmasın. Bu millet sizi A r a p Ali ç e t e s i s a n ı y o r .
S o n r a s ö z ü A r a p Ali aldı ve ş ö y l e bağırdı :
— E ğ e r siz A r a p Ali ç e t e s i d e ğ i l s e n i z , b e n de s i z i n
g i b i jandarmayım. G e l i n sizi k ö y d e konuk e d e y i m . Y a r ı n
t i a istediğiniz y e r e g ö t ü r e y i m . A m a , ilkönce silâhınızı ç a ­
t ı n , b u r a y a silâhsız olarak gelin.

Altıparmak da b u n a b e n z e r biçimde b a ğ ı r d ı . E r m e ­
n i l e r i n bir bölümü, A h m e t Ç a v u ş ' u n s ö z l e r i n e kanarak s i ­
lâh çatmak isterken Ermenilerin kılavuzu o l a n K a z a k H a ­
s a n , Altıparmak'ın s e s i n i tanıdı ve hemen onları u y a r d ı :
— S a k ı n kanmayın, bu Altıparmak'ın sesidir. Bü
o d a m , g e ç e n l e r d e Kirazbeli'nde d e ö n ü m ü z e çıktı. B u n l a ­
rın hepsi eşkiya. B u n l a r a teslim olmaktansa ölmek y e ğ ­
dir.

Ermenilerin bir bölümü,- o n u n s ö z ü n e b a k m a d a n s i ­

lâhlarını çatarak H a s a n Ç a v u ş ' u n sesinin geldiği y a n a
d o ğ r u y ü r ü m e y e b a ş l a d ı . Kazak Hasan'la birlikte g e r i d e

570
 k a l a n Ermeniler, bu tatlı s ö z l e r i n bir tuzak o l d u ğ u n a ina­
n a r a k gitmekte ayak dirediler v e g i d e n arkadaşlarının ü z e ­
r i n e a t e ş açtılar. E r m e n i jandarmalar. T ü r k l e r i unutup
b i r b i r l e r i y l e kıyasıya b o ğ u ş m a y a başladılar. K ö y l ü l e r , b u n -
' d a n y a r a r l a n a r a k hepsinin ü s t ü n e birden y e n i d e n yaylım
a t e ş i açtılar. T ü f e k l e r , karşılıklı d a h a bir s ü r e bambumla-
nıp d u r d u . E n s o n r a K a r g a p a z a r ı d ü z l ü ğ ü n d e n s e s çıkma­
d ı ğ ı n ı g ö r e n köylüler, y a v a ş y a v a ş çamlıktan a ş a ğ ı indi­
ler. Y e r l e r d e inleyen bir s ü r ü yaralı insan ve attan baş-
"ka canlı namına bir ş e y y o k t u . Silâhlı köylüler, k o c a m a n
ç ı r a l a r y a k a r a k s a v a ş meydanını taradılar, ölüleri v e y a ­
ralıları saydılar. B i r k a ç kişi eksikti. O n l a r da nâmert e ş ­
kiya K a z a k H a s a n ' l a adamları olacaktı. Ölülerle yaralılar
a r a s ı n d a bulunmadıklarına g ö r e karanlıktan y a r a r l a n a r a k
Sıvışmış o l a c a k l a r d ı . ( K a z a k H a s a n , ulusal Kurtuluş S a -
v a ş ı ' n d a n s o n r a yüzellilikler listesindeki yerini alacaktır.)

K ö y l ü l e r inleyen at ve katırların, Ermeni yaralılarının

k a f a l a r ı n a birer k u r ş u n sıkarak s a ğ l a m hayvanlarla g a n i ­
metleri topladılar. T o p l a n a n h a y v a n l a r ı n hepsi T ü r k l e r d e n
z o r l a alınmıştı. Halil A ğ a z a d e H a c ı A ğ a ' n ı n kır atı da
b u n l a r a r a s ı n d a bulunarak s a h i b i n e verildi. Ç a t ı ş m a baş­
l a d ı ğ ı n d a silâh s e s i n d e n ürken atların kimisi sırtlarındaki
s i l â h , g a z y a ğ ı v e tuz y ü k l e r i y l e ağaçlıklara kaçmış o l d u ­
ğ u n d a n g ö r ü l e m e d i v e g ü n l e r c e b u durumda d o l a ş ı p y a ­
y ı l d ı k t a n s o n r a b u l u n u p k u v a y ı milliyeye teslim edildi.
Ş i m d i y e dek salt kargaların toplanıp gakladığı yaşlı çına­
r ı n g ö v d e s i n e s a p l a n a n kurşunlar, Kozanlı yiğitlerin zafer
a r m a ğ a n l a r ı gibi o r d a g ö m ü l ü kaldı. B u n d a n s o n r a , Kar-
g a p a z a n ' n d a n g e ç e n y o l c u l a r , y ü z l e r c e , binlerce k a r g a ­
nın ç ı k a r d ı ğ ı büyük g ü r ü l t ü l e r y a n ı n d a , kurşun seslerini
d e işitir gibi olacaklardı. K a r g a p a z a n ' n ı n vaktiyle bir ölüm
v e z a f e r p a z a n o l d u ğ u n u h e r kuşak, kendinden sonraki
k u ş a ğ a anlatıp d u r a c a k t ı . B u çatışmada verilen tek şehit,
B o z t a h t a k ö y ü n d e n Deli H a c ı o ğ l u Molla Mehmet'ti.

K a r g a p a z a r ı o l a y ı , Y ü z b a ş ı T a y y a r d a ' y ı çileden çıka­

r ı p ürkütmüş, Haçınlıları ise kara kara d ü ş ü n d ü r m e y e
başlamıştı.

571
 BOMBALAR

Felâketler, insanları, akılla­

rı başında milletleri daima
azimli, gürbüz atılımlara
iter.
Mustafa Kemal

İngiliz Kemal, elleri g ö b e ğ i n i n ü s t ü n d e b a ğ l a y ı p uzun

s ü r e bir y e r d e oturabilecek yaradılışta bir insan d e ğ i l d i .
O l a y l a r l a , en a ş a ğ ı atbaşı bir gitmek ya da olayları ken­
disi yaratmak istiyordu. T ü r k ç e s i , tezcanlı bir g e n ç t i . O n u
mutlu kılan, d u r u p d i n l e n m e d e n bir fırtınanın içinde y a ­
şamaktı. Fırtınaların içinden kedi a y a ğ ı y l a g e ç m e n i n ta­
dını tatmak, o n u n için ideal bir fyaşayış ö r n e ğ i y d i .

B i g a ' d a n geldikten s o n r a Balıkesir kuvayı milliye ka­

r a r g â h ı n d a H ü s n ü gibi a r k a d a ş l a r da b u l d u ğ u h a l d e içi
bir türlü rahat e t m i y o r d u . Didişmek, i n s a n o ğ l u n a parmak
ısırtacak işler peşinde koşmak, kuvayı milliye için çalış­
m a y a c a n a t ı y o r d u . İ ç i n d e kabarıp d u r a n b u istekleri,
o r a sıra Müdafaayı Hukuk ö r g ü t ü n d e k i kişilere ö r n e ğ i n
V e h b i b e y e , s o n r a tümen kumandanı Kâzım b e y e a ç ı y o r ,
o n l a r ı n kendisini önemli bir işe koşmalarını i s t i y o r d u .
İşte, onun böyle işsizlikten bunaldığı bir s ı r a d a « İ z ­
m i r ' d e n , Balıkesir'de b o m b a gibi patlayan bir h a b e r g e l ­
d i » : Yunanlılar, İzmir'i kendi a n a yurtlarına katmak isti­
y o r d u . Artık İzmir, s o n u n a dek Selanik gibi bir Y u n a n
ş e h r i olacaktı. İzmir'de Rumlar ve Yunanlılar şenlik için
hazırlanmaktaydı. Kiliselerde dualar o k u n a c a k , ş e h i r d e
d o n a n m a yapılacak, İzmir'in bir Y u n a n şehri o l d u ğ u b ü ­
tün d ü n y a y a çan çalınarak bildirilecekti. İzmir'in T ü r k
halkı ise yeni bir y a s a girmek üzere şaşkın b e k l i y o r ve
k a r a kara d ü ş ü n ü y o r d u .
Bu haberi işittiklerinde Balıkesir kuvayı milliye başla­
rı da h e y e c a n a düştüler. U m u t s u z c a öfkelenme krizleri
g e ç i r d i l e r . Kumandan K â z ı m b e y , çaresizlikten dişlerini
s ı k ı y o r , ellerini u ğ u ş t u r u p d u r u y o r d u .

572
 B u haber, herkesi sersemletmişti. B ü t ü n b u kişiler a r a ­
s ı n d a bu h a b e r d e n s e v i n e n bir tek kişi İngiliz Kemal'di.
K a f a s ı hemen ç a l ı ş m a y a başlamıştı. İşte, fırtına kuşlarına
b e n z e y e n r u h u , içinde çelik kanatlarıyla b o y v e r e c e ğ i bir
fırtınaya rastlamıştı. K e n d i kendine :
— İşte, benim beklediğim g ü n l e r d e n biri, d e d i . B e n ,
b ö y l e g ü n l e r d e kendimi g ö s t e r m e l i y i m . B e n i m alanım, y e ­
t e n e ğ i m bu gibi o l a y l a r d a rol o y n a m a k t a .
H e m e n Kâzım b e y i n y a n ı n a koştu :
— Bu ilhak h a b e r i n i n pek ö y l e k a y g u v e r e c e k bir
n e s n e olmadığını s a n ı y o r u m , dedi.
A r k a s ı n d a n s ö z l e r i n e ş u n u kattı :
— B u n a karşı elbette y a p ı l a c a k b i r ş e y bulunur.
K u m a n d a n , s e r t g i b i g ö r ü n e n k a y g u l u bakışlarıyla
o n u n gözlerini aradı :
— Ne gibi m e s e l â ?
— M ü d a f a a y ı H u k u k ' a gidelim. Bu k o n u ü z e r i n d e ar­
kadaşlarla bir k o n u ş m a yapalım.
Kaikıp o r a y a gittiler.
H a c i m bey b a ş k a n l ı ğ ı n d a V e h b i , V â s ı f , N e c a t i bey­
ler v e H o c a G a f u r ' u n v e d a h a başkalarının katıldığı top­
lantıda, İzmir'in başına örülmek istenen k o r k u n ç ç o r a p
ü z e r i n d e ç ö z ü m yolu d ü ş ü n ü l d ü . H e r k e s bir ş e y l e r s ö y ­
l ü y o r s a d a , bütün k o n u ş u l a n l a r h a v a n d a s u d ö v m e k t e n
ileri g e ç m i y o r d u . Elle tutulur bir yol d ü ş ü n e n y o k t u . İzmir'­
in Y u n a n i s t a n ' a katılmasını salt p r o t e s t o ile geçiştirmek,
ç o k kötü olacaktı. İngiliz K e m a l , konuşulanları, belli be­
lirsiz bir g ü l ü m s e m e y l e d i n l i y o r d u . Ş u n d a n ki, o, en o l u m ­
lu ç ö z ü m yolunu bulmanın rahatlığı ve s e v i n c i i ç i n d e y d i .
En s o n r a , s ö z sırası o n a g e l i n c e ş ö y l e k o n u ş t u :
— Efendiler, benim d ü ş ü n c e m ş u d u r : Bir gösteriye,
biricik karşı koyma y o l u , « A n a d o l u İhtilâl K o m i t e s i » diye
hayalî bir komite adına bildiriler hazırlayıp, bunları İzmir
içinde dağıtmaktır. B u n u n amacı d a ş u d u r : B u bildirilerde,
e ğ e r İzmir'i Y u n a n i s t a n ' a katmak için g ö s t e r i y a p ı l m a y a
kalkışılacak olursa « A n a d o l u İhtilâl K o m i t e s i n i n h e m e n ,
a y a k l a n a c a ğ ı , bütün kuruluşları yakıp y ı k a c a ğ ı , k o n s o l o s ­
ları ö l d ü r e c e ğ i ve halkı t o p t a n y o k e d e c e ğ i bildirilecektir.

573
 Ş i m d i , « b u bildirileri hazırlamak k o l a y . ' a m a , b u n l a r ı
kim d a ğ ı t a c a k ? » d i y e c e k s i n i z .
Ü y e l e r hep birden :
— Evet!
— Kolay iş d e ğ i l . ,
— B u n u n için temelli bir plân hazırlamalı, d i y e k a r ­
makarışık karşılık v e r d i l e r .
İngiliz Kemal, işi bu d u r u m a g e t i r i n c e :
— M ü s a a d e e d e r s e n i z , askerî bir nitelikte gizli bir
iş o l a n bu alandaki d ü ş ü n c e l e r i m i k u m a n d a n beyle g ö r ü ­
ş e y i m , dedi.
H e p s i bunu d o ğ r u l a d ı .
Kâzım beyle birlikte o d a d a n Çıkarak k a r a r g â h a gitti­
ler. Kâzım bey :
— S ö y l e bakalım. K e m a l , d e d i , seni d i n l i y o r u m .
— Ç o k kolay. Bir s a n d ı k içine tahrip kalıpları ve b o m ­
b a l a r k o y a c a ğ ı z . Y i n e bu s a n d ı ğ ı n içine bildirileri y e r l e ş ­
tirip üstüne yumurta istif e d e c e ğ i z . İzmir'de g ü v e n d i ğ i m i z
bir t ü c c a r a yumurta g ö n d e r i y o r m u ş gibi sandık b u r a d a n
İzmir'e gider. B a n a « a l m a y a g e l e c e k kişiye v e r i l s i n » d i y e
bir de mektup verirsiniz. Benim s i z d e n istediğim bu kadar.
B e n . İzmir'de bildirileri, bombaları, t a h r i p kalıplarını,
kiliselere, konsolosluk kapılarına, büyük kuruluşlara, v b .
y e r l e r e k o y a c a ğ ı m . Bildirilerde: « B u bombaların gerekti­
ğ i n d e patlatılması için her türlü tertibat alınmıştır» d i y e
yazılacak. Bir t e r ö r d a v r a n ı ş ı n d a b u l u n a c a ğ ı z . İlhak ve
g ö s t e r i s o r u n u da İtilâf devletlerinin kararıyla olacak bir
ş e y değildir. Ve biz, bu türlü d a v r a n m a k l a itilâf devletle­
rine. Yunanlılara karşı s ö z hakkı sağlamış o l a c a ğ ı z . İz­
mir'de itilâf devletlerini temsil e d e n İstiryadis, b u r a d a
hiç bir karışıklığa m e y d a n v e r m e y e c e ğ i ü s t ü n e itilâf d e v ­
letlerine garanti v e r m i ş bulunmaktadır. E ğ e r biz b ö y l e
bir t e r ö r davranışı g ö s t e r i r s e k . Yunanlıların bu ilhakı is­
temeleri ve bu gösterileri d o ğ a l olarak itilâf d e v l e t l e r i n c e
m e v s i m s i z bulunacak v e önlenecektir. B ö y l e c e , b i z d e
a m a c ı m ı z a ulaşmış o l a c a ğ ı z .
— Kemal b e y , bu işi b a ş a r a b i l e c e k misin?

574
 — K u m a n d a n ! B e n b u n a b e n z e r ve d a h a da önemli:
işler b a ş a r d ı m , merak etmeyiniz.
— Y a k a y ı ele v e r i r s e n s o n u nedir, biliyor m u s u n ?
— M e r a k etmeyiniz, d e d i m y a . B e n i m ölümle o y u n
o y n a d ı ğ ı m ı azrail de anladı artık.
K â z ı m b e y , b ö y l e bir işin çok b ü y ü k tehlikesini y a ­
kından biliyor, g ö z ü pek v e d e ğ e r l i g e n c i h a r c a m a k t a n
çekiniyordu.
İngiliz Kemal, ö y l e diretti ki, k u m a n d a n o n u n istedi­
ğini ister istemez benimsemek z o r u n d a kaldı.
V â s ı f beyi ç a ğ ı r a r a k işi açtılar. Bildiriler « İ z m i r ' e D o ğ ­
r u » g a z e t e s i n i n b a s ı m e v i n d e basıldı. İzmir'i b i r k a ç g ü n
s o n r a t e r ö r e b o ğ a c a k o l a n demir, b a r u t v e ö b ü r k o r k u n ç
maddelerle d ü ş ü n c e d e n m e y d a n a g e l e n bir s ü r ü n e s n e ,
b i r s a n d ı ğ a yerleştirildi. D a h a T ü r k ç e s i , s a n d ı ğ ı n dibine
tahrip kalıpları d e n e n patlayıcı v e yıkıcı maddeler, b u n u n
ü s t ü n e b i r s ü r ü k ü ç ü k lâmba, e n ü s t ü n e d e b i r k a ç kat
y u m u r t a istif edildi. Yalnız, bildiriler de b u n l a r ı n a r a s ı n a
bir y ı ğ ı n d ü ş ü n c e b o m b a s ı olarak k o n d u .
Bildiriyi V â s ı f b e y y a z m ı ş t ı . B u n u n ş i d d e t i n d e n İngiliz
Kemal bile ürkmüştü. İngiliz Kemal'ce, işin en g ü ç y a n ı ,
b u s a n d ı ğ ı n İzmir'e g i t m e s i y d i . Ö b ü r y a n ı , o n a , ç o c u k
o y u n c a ğ ı gibi g e l i y o r d u .
K â z ı m b e y , İzmir'de s a n d ı ğ ı n g i d e c e ğ i a d r e s t e k i t ü c ­
c a r a bir de mektup y a z d ı . S a n d ı k p o s t a ile b a y a ğ ı mal
gibi o n a g i d e c e k , Kâzım beyin mektubunu o t ü c c a r a g ö s ­
t e r e n kişi de s a n d ı ğ ı teslim alabilecekti.
İngiliz Kemal'in a t ı l a c a ğ ı b u y e n i v e k o r k u n ç s e r ü ­
v e n i bilen M ü d a f a a y ı H u k u k ç u l a r , y ü z d e y ü z ö l ü m e git­
tiğini d ü ş ü n e r e k ü z ü l ü y o r l a r d ı .
V e h b i b e y , o g e c e o n u k o l u n d a n tutarak G a f u r H o -
c a ' n ı n e v i n e g ö t ü r d ü , b a ş ı n a b i r iş g e l m e m e s i için o k u ­
t u p üfletti.
E r t e s i g ü n , M u h a s e b e c i Adil bey, İngiliz Kemal'e
y o k s u l k a s a d a n o t u z lira uzattı.
İngiliz Kemal, tam bir g a z e t e satıcısı kılığına girerek
K â z ı m b e y l e v e ö b ü r a r k a d a ş l a r ı y l a helâllaşarak, İzmir'e'

575
g i d e c e k trene atladı. K o l t u ğ u n u n altında da bir y ı ğ ı n İs­
tanbul g a z e t e s i v a r d ı .
İngiliz Kemal, yeni s e r ü v e n i n kendisini ö l ü m e dek
götürebileceğini de hesaplayarak Vâsıf beye gizlice üze­
rindeki paranın yarısıyla bir de v a s i y e t n a m e bırakmıştı.
S a n d ı ğ ı b a y a ğ ı bir e ş y a gibi f u r g o n a vermişti.
T r e n , S a r u h a n ' a dek ( M a n i s a ) kuvayı milliye gizli
polisinin korumasında g i d i y o r , o r d a n Y u n a n kontrolü b a ş ­
l ı y o r d u . İngiliz Kemal de hazırlığını b u n a g ö r e y a p m ı ş , bir
y ı ğ ı n « İ z m i r ' e D o ğ r u » ile, bir y ı ğ ı n d a İstanbul g a z e t e s i
almıştı. S a r u h a n ' d a k u v a y ı milliye gazetelerini bırakarak
İstanbul gazetelerini m e y d a n a çıkardı.
Y u n a n b ö l g e s i n e g i r e n t r e n d e hemen bir İngiliz p o ­
lisi karşısına dikilerek g a z e t e l e r i g ö z d e n g e ç i r d i ve çekil­
di gitti. İzmir'e kazasız b e l â s ı z v a r a n İngiliz K e m a l , B a s -
m a h a n e ' y e indi. Y u m u r t a sandığını da f u r g o n d a n indirip
teslim aldı. S a n d ı ğ ı bir hamala y ü k l e y e r e k K â z ı m b e y i n
v e r d i ğ i Hisaraltı dolaylarındaki t ü c c a r ı n a d r e s i n e g ö t ü r ­
d ü . Yaşlı t ü c c a r a :
— E f e n d i m , Balıkesir'den s i z e bir emanet getirdim,
dedi.
— N e d i r o?
— Y u m u r t a s a n d ı ğ ı , beyim. B e n , g a z e t e c i y i m . Yarın
s a b a h s i z d e n alacaklarmış. B a n a ö y l e söylediler.
T ü c c a r , sandığı teslim alarak kapının yanına y e r l e ş ­
tirdi.
İngiliz Kemal, ellerini c e p l e r i n e sokarak rastgele y ü ­
r ü d ü . Ş e h i r d e kar y o k s a da sürekli ve s o ğ u k bir y a ğ m u r l a
s e r t bir p o y r a z , c a d d e l e r i h a r a c a k e s i y o r d u . B u işleyici
ıslak bir s o ğ u k t u . S a n d ı ğ ı t ü c c a r d a n aldıktan s o n r a , ne­
r e y e y e r l e ş t i r e c e ğ i n i d ü ş ü n ü p d u r u y o r s a d a , aklına hiç
bir ç a r e g e l m i y o r d u . Karnının acıktığını d u y d u . B a ş d u -
rak'ta küçük bir a ş ç ı dükkânına dalıverdi. Yemek ısmar­
layıp masalardaki müşterileri g ö z d e n geçirirken İstan­
bul'dan tanıdığı Filibeli N a c i adlı bir arkadaşının da k e n ­
d i s i n i dikkatle s ü z d ü ğ ü n ü g ö r d ü .
Filibeli N a c i , d ü n y a s a v a ş ı sıralarında B u l g a r i s t a n ' ­
d a n T ü r k i y e ' y e sığınmış v e İstanbul'da b o m b a , silâh a r a -

576
cılığı yaparak geçinmişti. H e m iyi bir usta, hem de iyi
bir komiteciydi. İngiliz Kemal'i bu külüstür kılıkla g ö r ü n ­
c e , yadı/gadi:
— Bu ne hâl, y a h u ?
— Ne yapalım kardeşim, şimdi ticaret y a p ı y o r u m .
Ö y l e eskisi gibi- şık giyinmek olmuyor. Y u m u r t a getiriyo­
rum.
— Güzel!..
— S e n ne iş y a p ı y o r s u n ?
— B e n , S a l e p ç i hanında bir oda tuttum, ut, keman,
saat tamir ediyorum.
Kahvelerini içerlerken İngiliz Kemal :
— Yumurta sandıklarının ikisini sattım. Bir t a n e kal­
dı. O n u da birine bıraktım. Şimdi, s e n d e n bir dileğim vdr.
B e n gidip sandıkların parasını alacağım. S e n , a! şu li­
rayı, bir a r a b a y a bin, şu mektupla git, sandığı al gel de
bu akşam seninle bir âlem yapalım. Biraz gezelim, olmaz
mı?

Mektubu vererek N a c i ' y i bir a r a b a y a bindirdi. O da

oradaki kahvelerden birine girip beklemeye başladı. Bir
s ü r e s o n r a , N a c i ' n i n sandıkla birlikte bir a r a b a d a g e ç t i ­
ğini g ö r e r e k kalktı. Ç a r ş ı d a n bir kasket, hâki bir p a n t o ­
lon, bir İngiliz subayı p a r d e s ü s ü satın aldı. İşin ikinci bö­
lümüne girişmek ü z e r e bir İngiliz deniz eri kılığına gire­
cekti.
N a c i ' y e de açılmak kararındaydı. O, hem bu işlerden
anlardı, hem de memleketsever bir insandı. İstanbul'da
o n u dişine v u r m u ş t u .

D o ğ r u , Naci'nin handaki odasına çıktı :

— S a n d ı ğ ı a ç , kardeşim, birkaç yumurta al da me­
z e yapalım, b e n d e gidip rakı alayım, diyerek yine s o k a ğ a
çıktı.
D ö n d ü ğ ü n d e , arkadaşını s a p s a r ı bir y ü z l e s a n d ı ğ ı n
b a ş ı n d a dikilir buldu. Bakışlarında türlü o l u m s u z d ü ş ü n ­
c e l e r karınca gibi k a y n a ş ı y o r d u .
A r k a d a ş ı h e r şeyi g ö r m ü ş t ü :
— N a c i , ben z a t e n b u n u s e n d e n s a k l a y a c a k değil-

577 3/F. : 37
dim. S e n , e ğ e r benim bildiğim eski komiteci N a c i isen-
o t u r karşıma, konuşalım. Y o k , d e ğ i l s e n . . .
B u n u s ö y l e r k e n sol eline bir bomba, s a ğ ı n a da bir
kibrit aldı :
— B u r a d a ikimiz de u ç a r ı z .
Bu korkutma, N a c i ' y i u y a r d ı :
— Y a h u , deli misin? Yalnız bunların n e d e n b u r a y a
getirildiğini bana anlat, y e t e r .
Anlattı. Ö b ü r ü , y a l n ı z c a :
— Peki! d e d i . S o n r a i ç m e y e başladılar.
Ç a k ı r k e y i f olmuşlardı. İşi s a r h o ş l u ğ a d ö k m e d e n kalk­
tılar.
— H a y d i , kardeşim, şimdi, gel seninle şu bana g e r e ­
ken yerleri bir görelim.
Bildirilerin bırakılacağı bankaları, kuruluşları, metro-
p o l i t h a n e y i , K o r d o n b o y u ' n d a k i İstiryadıs'in evini, kilise­
leri, k o n s o l o s h a n e l e r i birer birer mimledi.
Ertesi g ü n , akşama dek hiç dışarı çıkmadı. A k ş a m
karanlığı b a s a r k e n bir İngiliz deniz eri kılığına g i r d i . T a h ­
rip kalıplarını, el bombalarını ve bildirileri el ç a n t a s ı n a
yerleştirdi.
S a n d ı k t a y e d e k olarak birkaç bomba ile b i r k a ç tah­
rip kalıbı bırakmayı da unutmadı. C a d d e y e çıktı. Ç e k
aydınlık olan ana c a d d e y e hiç çıkmayarak arka sokaklar­
d a n g e ç t i , buralarda şiddetli p o y r a z y ü z ü n d e n herkes
evlerine kapanmıştı. İlk bombaları ve tahrip kalıplarını
k o l a y c a kiliselerin kapıları ö n ü n e , bankaların, türlü kuru­
luşların, konsoloshanelerin pencereleriyle kapılarına pat­
layıcı maddelerle bildirileri y a n y a n a bıraktı. Bunları y a ­
p a r k e n kimsenin ruhu bile duymamıştı.
Yalnız, şimdi sıra en g ü c ü n e gelmişti. İşgal g ü ç l e r i
temsilcisi İstiryadis'in o t u r d u ğ u y e r e nasıl g i r e c e k t i ? O r a ­
y a yaklaştığında s ü n g ü l ü bir E f z u n nöbetçinin a ş a ğ ı y u ­
karı dolaştığını g ö r d ü . Dikkat etti. Açık kapıdan b i r ç o k
kişi girip ç ı k ı y o r d u . O da bir İngiliz deniz eri üniforması
t a ş ı d ı ğ ı n d a n k o l a y c a içeri girdi. H i ç bir s o r u y a v e e n g e l e
u ğ r a m a d a n merdivenlerden birinci kata çıktı. K ö ş e d e k i
helaya girdi. Helanın p e n c e r e p e r v a z ı n a bildirileri k o y a -

573
rak uçmamaları için de tahrip kalıbıyla b o m b a y ı ü s t ü n e
yerleştirdi.
Y i n e hiç kimseyle karşılaşmadan merdivenleri indi.
c a d d e y e çıktı. Şimdiki T a y y a r e s i n e m a s ı n ı n ö n ü n e v a r d ı ­
ğ ı n d a y a n ı b a ş ı n d a bir otomobil d u r d u v e içinden g ü z e l
bir y a b a n c ı kız indi. Bu resmî a r a b a n ı n a s k e r ş o f ö r ü , he­
men y e r e atlayarak g e n ç kıza kapıyı a ç m a k ü z e r e koş­
t u . İngiliz Kemal, ş o f ö r ü n g e n ç kızla u ğ r a ş m a s ı n d a n ya­
rarlanarak otomobilin p e n c e r e s i n d e n içeri birkaç bildiri,
bir b o m b a , bir de tahrip kalıbı bıraktı.
İkinci K o r d o n ' u n d a r a c ı k s o k a k l a r ı n d a ilerledi, rast-
geldiği kilise, okul gibi yapıların kapılarına bıraka bıraka
çar.tasındaki k o r k u n ç y ü k t e n e n s o n r a kurtuldu. Ç a n t a y ı
da b o ş bir a r s a y a fırlatarak yine N a c i ' n i n o d a s ı n a d ö n d ü .
A r k a d a ş ı N a c i , kalbi ç a r p a r a k saatlardır o n u bekliyor­
d u . B ö y l e sağ salim geldiğini g ö r ü n c e s e v i n c i n d e n g ö z l e ­
ri y a ş a r d ı :
— Bilmezsin, ne k a d a r merak ettim, dedi.
İngiliz Kemal, bombaları, tahrip kalıplarını ve bildi­
rileri ne biçimde, nerelere bıraktığını anlattıktan s o n r a ,
hemen sırtındaki İngiliz d e n i z eri g i y n e ğ i n i çıkarıp bir
İngiliz subayı kılığına g i r d i . Hâki bir kat s u b a y g i y n e ğ i
apoletli gabardin p a r d e s ü , bir kasket, o n u bir İngiliz s u ­
bayı y a p ı p çıkıvermişti. B c ş ı n d a k i iki arslan işareti bulu­
nan kasketle eline aldığı ince kamış b a s t o n , o n u n İngiliz
o r d u s u n d a n bir s u b a y o l d u ğ u n u g ö s t e r e n parlak işaret­
lerdi.
N a c i , odada yedek olarak bırakılan bombaların tah­
rip kalıplarının ve bildirilerin ne o l a c a ğ ı n ı s o r d u .
— S e n onları y o k et ve y a r ı n her y a n d a m e y d a n a
gelen s o n u c u iyice izle. Al şu p a r a y ı da. Bu işleri yaptık­
tan s o n r a , hemen Balıkesir'e g e l . B e n , o r a d a y ı m !
Diyerek c e b i n d e n e p e y c e para çıkarıp a r k a d a ş ı n a
uzattı.
B i r ayak ö n c e İzmir'den ayrılması g e r e k i y o r d u . Y a ­
rın s a b a h b u r a d a kıyamet k o p a c a k , belki de h e r y e r d i ­
dik didik edilip A n a d o l u İhtilâl Komitesi'nln s u ç l u üyeleri
a r a n a c a k t ı . N a c i ile helâllaşarak hemen çıktı.

579
 K o r d o n b o y u ' n d a y a b a n c ı l a r ı n girip çıktığı bir bara
u ğ r a d ı . Viski bardaklarını üstüste y u v a r l a y a r a k İstanbul'­
da h a p s e d ü ş t ü ğ ü n d e n beri özlemini çekip d u r d u ğ u bu İn­
giliz içkisinden hıncını almaya çalıştı.
S a b a h a dek b u r a d a vakit g e ç i r e r e k g ü n e ş d o ğ m a d a n
A n a d o l u ' y a kalkacak olan Bandırma trenine bindi. Kor­
k u s u y o k t u . K e n d i n e u s t a c a bir İngiliz o r d u s u belgesi ha­
zırlamıştı. W o o d adı yazılı küçük bir h ü v i y e t defterinin ba­
ş ı n d a bir vesikalık fotoğrafı g ö r ü n ü y o r , b u n u n üstünde
s a b u n d a n yaptığı sahte Y o r k s h i r e alayı m ü h ü r ü d e basıl­
mış b u l u n u y o r d u . T r e n kalkmış, hiç kimsenin tedirgin et­
mediği bir y o l c u l u k başlamıştı. K o n d ü k t ö r l e r , b a c a k ba­
c a k ü s t ü n e atmış, p i p o s u n u içmekte olan İngiliz s u b a y ı n a
s a y g ı ile selâm v e r i p g e ç i y o r l a r d ı .
İzmir'den bir s ü r ü de İngiliz g a z e t e ve d e r g i s i almış­
tı. H i ç kimseyle ilgilenmez g ö r ü n e r e k bunları o k u y o r d u .
B ü t ü n g ü n y o l alan tren S a r u h a n ' ı g e ç m i ş , k u v a y ı milli­
y e n i n kontrolü altındaki b ö l g e y e girmişti. K u v a y ı milliye
inzibatları, y a n g ö z l e bu çıtkırıldım İngiliz s u b a y ı n ı s ü z e ­
rek d o l a ş ı p d u r u y o r l a r d ı .
Bu sırada kompartımanına iki tanıdık y o l c u bindi.
B u n l a r d a n biri A k h i s a r M ü f t ü s ü , ö b ü r ü d e Balıkesir M a ­
arif M ü f e t t i ş i y d i . O n l a r ı , Balıkesir'de yapılan g e n e l kon­
g r e toplantılarında tanınmıştı. Kendisiyle iyice tanışıyor­
lardı. H i ç tanışıklık v e r m e d i .
K a y g u s u z c a gazetelerini o k u y o r , kendi d ü n y a s ı n d a
d a l g ı n gibi g ö r ü n ü y o r d u . O n l a r d a d u r m a d a n y a n g ö z l e
o n u s ü z ü y o r l a r d ı . E n s o n r a maarif müfettişi, yarım y a ­
malak F r a n s ı z c a s ı y l a gazetelerin neler y a z d ı ğ ı n ı s o r d u .
İngiliz Kemal, b u n c a y a k ı n d a n tanınmadığını g ö r ü n c e se­
v i n d i , demek ki u s t a c a maskelenmişti.
Bir İngiliz pibi T ü r k ç e konuşarak :
— B e n , biraz T ü r k ç e biliyor.
— Yaa! Çok güzel. Nereye gidiyorsunuz?
— Balıkesir.
— İrtibat s u b a y ı mısınız?
— H a y ı r . . . Askerî temsilci.
Müfettiş, kuvayı milliyecinin g ü c ü n d e n s ö z ederek

580
 müftü ile k o n u ş u r gibi y a p ı y o r , bunları İngiliz s u b a y ı n a
işittirmeye ç a l ı ş ı y o r d u . İngiliz Kemal d e bıyıkaltından g ü ­
lerek bunları dinliyor, onların p r o p a g a n d a için ç a b a l a m a ­
ları h o ş u n a g i d i y o r d u .
Balıkesir'e v a r d ı ğ ı n d a A l b a y Kâzım beyle V a s ı f v e
o n u n kardeşi E s a t beyleri i s t a s y o n d a g ö r d ü . Belki d e bi­
risini bekliyorlardı. İ s t a s y o n polisi hemen İngiliz Kemal'e
d o ğ r u ilerledi. O da İngiliz subaylarının v e r d i ğ i biçimde
selâm verdi ve cebindeki sahte hüviyet belgesini çıkarıp
gösterdi. Sonra :
— Askerî mümessil!
Diyerek ilerledi. Kâzım beyle arkadaşlarının ö n ü n d e n
ve sanki onlara s ü r t ü n ü r c e s i n e g e ç t i ğ i halde o n u tanı­
yamadılar. H e m e n o r d a bekleyen f a y t o n l a r d a n birine at­
layarak Müdafaa-i Hukuk M e r k e z i n e yollandı. Kapıdaki
s ü n g ü n ü nöbetçiler, İngiliz s u b a y ı n a selâm durdular. İçe­
ri girdi. H e r k e s , merak içindeydi. Bu İngiliz temsilcisinin
b u r a d a ne işi v a r d ı ? Biraz s o n r a V e h b i b e y , çıkageldi.
S o n r a , A l b a y Kâzım beyle arkadaşları g e l d i . H e p s i , me­
rakla bu İngiliz s u b a y ı n a bakıyor, bu z i y a r e t i n altından
ne çıkacak diye b e k l i y o r d u .
İngiliz Kemal, b a ş ı n d a n çift arslanlı kasketini çıkarıp
da :
— M e r h a b a arkadaşlar! G ö r e v i m i yaptım ve g e l d i m !
d i y e ellerini onlara u z a t ı n c a b a ş t a kumandan olarak hep­
1
si e p e y c e şaşkınlık g e ç i r d i .
Hepsinin şaşkınlığı büyük o l d u ğ u gibi s e v i n c i de b ü ­
yük oldu. Ş u n d a n ki onların bu a c a r a r k a d a ş ı , y ü z d e y ü ­
ze yaklaşık bir ölüm y o l c u l u ğ u n d a n d ö n m ü ş t ü .
İngiliz Kemal, hemen o d a s ı n a giderek kılığını d e ğ i ş ­
tirdi. R a p o r u n u y a z a r a k kumandana sunmak ü z e r e salo­
n a d ö n d ü ğ ü n d e , A k h i s a r M ü f t ü s ü y l e müfettişin t r e n d e
İngiliz temsilcisine yaptıkları p r o p a g a n d a y ı anlattıklarını
g ö r d ü . V e h b i bey :
— Y a h u , h o c a m , bu kefereyi g ö r s e n tanır mısın?" di­
ye sordu.
— İlâhi V e h b i b e y , nasıl tanımam?
İngiliz Kemal, gülerek y e r i n d e n kalktı. M ü f t ü ile mü-

581
fettişin ellerini sıktı ve ünlü adını s ö y l e y e r e k kendini t a ­
nıttı. Salondakiler tatlı tatlı güldüler.
İngiliz Kemal, g ü l e r e k y e r i n d e n kalktı, müftü ile mü­
fettişin ellerini sıktı ve ünlü adını s ö y l e y e r e k kendini ta­
nıttı. Salondakiler, y i n e tatlı tatlı güldüler.
İngiliz Kemal, İzmir'den g e l e n t a z e h a b e r l e r e g ö r e
başarı sağladığını anladı. O , bir İngiliz s u b a y ı üniforma­
sı içinde tren y o l c u l u ğ u n u s ü r d ü r ü r k e n İzmir'deki y a b a n ­
cı sorumlular, b ü y ü k bir k a y g u içinde A n a d o l u İhtilâl K o -
mitesi'nin peşine d ü ş m ü ş , sıkı a s k e r c e tedbirler almış­
lardı. Y a b a n c ı k o n s o l o s l u k l a r paniğe kapılarak İstanbul'­
daki daha büyük s o r u m l u l a r a b a ş v u r m u ş l a r d ı .
Bu ufak ç a b a , İzmir'i Y u n a n i s t a n ' a katma tasarısı­
nı s u y a d ü ş ü r m ü ş e b e n z i y o r d u . Bu işin pek sert tepkiler­
le karşılaşacağını d ü ş ü n e n itilâf devletleri sorumluları,
Yunanlıların heveslerini k u r s a ğ ı n d a bırakmıştı.
İzmir'in T ü r k halkı, İhtilâl Komitesinin yaptığı bu ç ı ­
kıştan çok sevinmiş ve umutianmıştı. V e h b i b e y , İngiliz
Kemal'e toz k o n d u r m u y o r d u . Hele G a f u r H o c a , b ü t ü n b u
başarıları kendi « n e f e s i n e » ve duasına y ü k l e d i ğ i n d e n ay­
rı bir s e v i n ç i ç i n d e y d i . B u n d a n s o n r a k i başarıları için
d e yeni dualarıyla o n u n ç e v r e s i n e kurşun işlemeyen, az-
railin giremediği b ü y ü k bir kale d u v a r ı ç e v i r m e y e çalışı­
yordu.
İngiliz Kemal, bir g ü n o d a s ı n d a yeni bir iş için mak­
y a j y a p a r k e n n ö b e t ç i , birisinin kendisini aradığını s ö y l e ­
di. Bu gelen N a c i ' y d i . S a ç ı sakalı birbirine karışmıştı.
— H o ş geldin kardeşim. H a y r o l a , bıraktığım bomba­
lar ne o l d u ?
— Ne olacak, onları bir türlü kimseye emanet ede­
medim. Denize atıp y o k etmek de istemedim. G ü n ü n bi­
rinde işe y a r a r diye Darülmuallimat M ü d ü r ü Nailî beye
teslim ettim.
İngiliz Kemal, bu vefalı arkadaşına Balıkesir'de iyi
b i r e v tuttu v e o n u o r a y a yerleştirdi. N a c i , b u r a d a hemen
s a a t ve müzik aygıtları onarıcılığına başladı.

582
 AKBAŞ CEPHANELİĞİNE BASKIN

ßüyüfe şeyleri yalnız büyük

milletler yapar.
Mustafa KEMAL

1920 Şubat'ının s o n l a r ı n a d o ğ r u Lapseki'nin ıssız bir

kıyısına y a n a ş a n bir motora d o ğ r u hızlı hızlı iki a d a m
ilerledi.
İkisi de uzun b o y l u y d u . İkisinin de başında kara ku­
v a y ı milliye kalpağı, sırtında apoletleri sökülmüş s u b a y
c e k e t i , bacaklarında külot p a n t o l o n , ayaklarında uzuri
k o n ç l u çizmeler v a r d ı .
İkisinin belinde de birkaç mermi dizisi taşıyan bir fi­
şeklik, sol yanlarında birer u z u n atımlı iri kıyım t a b a n ­
c a , g ö ğ ü s l e r i n d e birer büyük Alman s a v a ş d ü r b ü n ü , sağ
y a n l a r ı n d a kınına yerleştirilmiş birer kama g ö z e ç a r p ı y o r ­
du.
A y r ı c a , daha g e n i ş o m u z l u s u v e sakallısında d a hiç
bir vakit elinden bırakmadığı bir m a v z e r bulunmaktaydı.
B u n l a r d a n daha g e n i ş gövdelisi ünlü Edremit Kaymaka­
mı K ö p r ü l ü l ü Hamdi b e y , ö b ü r ü de bir o denli tanınmış
eski Teşkilâtı M a h s u s a c ı Dramalı y e d e k s u b a y Ali Rıza
beydi.
H a m d i bey :
— G ö r e y i m seni Rıza b e y , d e d i , Akbaş'taki z e n g i n
s i l â h v e c e p h a n e y i b e y a z Rus ordularına verilmeden ö n ­
ce A n a d o l u ' y a geçirebilirsek çok büyük bir iş yapmış
o l a c a ğ ı z . 61. T ü m e n i iyice d o n a t a c a ğ ı z . Kâzım bey de
sabırsızlıkla bu işin s o n u c u n u bekliyor. S a n a başarılar
dilerken bü işi b a ş a r a c a ğ ı n a da g ü v e n i y o r u m .
H a m d i b e y , b u n u d e r d e m e z karşısındaki g e n ç ada­
ma kollarını açtı. Sarılıp öpüşerek helâllaştılar. Kuvayı
milliyeci U m u r b e y N a h i y e M ü d ü r ü Reşadettin beyle bir­
likte küçük motora a t l a y a n Dramalı Ali Rıza bey, kar fır­
t ı n a s ı n ı n kalın perdesi arkasında yiten motorda Gelibo­
lu kıyısına d o ğ r u , y a ş a m ı n ı n en k a h r a m a n c a s e r ü v e n i n '
yaratmaya gidiyordu.

533
 Lapseki'nin B e r g a z iskelesinden G e l i b o l u y a r ı m a d a ­
sına akına giden Ali Rıza beyin y a n ı n d a U m u r b e y B u c a k
M ü d ü r ü Reşadettin beyle e n güvenilir g ö z ü pek s a v a ş ç ı ­
lardan Şerif Efe, Piriştineli Salih, Kalkandereli İbrahim,
Resneli Akif, Resneli A h m e t , Ohrili Arif, T i k v e ş l i Süley­
man, Resneli A d e m v a r d ı . Atlarını, mavzerlerini B i g a ' d a
bırakmış, yanlarına salt t a b a n c a l a r ı y l a b i r k a ç a r el b o m ­
bası almışlardı. Kara H a s a n ' ı n çetesi y e r i n e B i g a ' d a da
e g e m e n olanlar bunlardı. Bunlar ta Ali bey alayının Y u ­
nanlılara ilk kurşunu attığı nizamî g ü c ü n y a n ı n d a E d r e ­
mit Kaymakamı Köprülülü Hamdi beyin b u y r u ğ u n d a ç a r ­
pışmış olan çok tecrübeli Rumelili milislerdi. Ayvalık z e y ­
tinliklerinde d ü z g ü n Y u n a n o r d u s u saflarına s a y ı s ı z k u ­
v a y ı milliye kurşunu y a ğ d ı r d ı k t a n s o n r a 61. T ü m e n K u ­
mandanı Köprülülü A l b a y Kâzım beyin b u y r u ğ u y l a S o m a -
İvrindi c e p h e s i n e alınmışlardı. B u c e p h e d e d ü z g ü n o r d u
birliklerinin yanısıra küçük A n a d o l u atlarının sırtında d ü ş ­
manın b u r n u n u n dibinde cirit o y n a y a n bu eski Rumelili
T ü r k akıncılarının torunları, bu kez de Kâzım beyin b u y ­
r u ğ u y l a Hamdi beyin b u y r u ğ u n a verilerek B i g a ' y ı e ş k i y a -
ların saltanatından kurtarmak ü z e r e gönderilmişti. O n l a r ,
b u r a d a n d a akbaş cephaneliğini b a s m a y a g i d e r k e n git­
tikçe önemli bir durum alan B i g a ' d a Hamdi beyi g ü ç ­
lendirmek üzere Edremit'ten Bekir Ç a v u ş b u y r u ğ u n d a bir
m ü f r e z e ile G ö n e n ' d e n Nuri Ç a v u ş b u y r u ğ u n d a başka bir
m ü f r e z e gönderilmişti.

H a m d i beyle Dramalı Rıza b e y , G e l i b o l u ' d a T e k e b u ­

c a ğ ı n d a k i T ü r k alayından kuvayı milliyeci bir B i n b a ş ı ile
baskın ö r g ü t ü üzerinde çalışmak ü z e r e anlaşmışlarciı.
Dramalı Ali Rıza beyin b u y r u ğ u n d a karşıya g e ç e c e k on
d ö r t akıncının pişirilip kotarılıncaya dek güvenilir bir y e r ­
d e y u v a l a n m a s ı g e r e k i y o r d u . B i n b a ş ı , baskın g ü n ü n d e n
b i r k a ç g ü n ö n c e Lapseki'de Hamdi beyle Dramalıyı bul­
muş, karşıya g e ç e c e k o n d ö r t kişinin T e k e b u c a ğ ı n d a k i
a l a y d a gizlenebilmesini s a ğ l a y a c a k mektubu y i n e bu ala­
y ı n kuvayı milliyeci s u b a y ı Y ü z b a ş ı H ü s e y i n b e y e y a z ı p
Dramalı Rıza b e y e vermişti.
Binbaşının salıklamasına uyularak on d ö r t kişinin

584

Alamut - Çizgiliforum.com
kışlaya ancak asker k a ç a ğ ı olarak sokulması kararlaştı­
r ı l d ı . B ö y l e c e kimse k u ş k u l a n m a z d ı . B i n b a ş ı , L a p s e k i ' d e n
iki de s ü n g ü l ü muhafız a s k e r bularak bunların y a n ı n a ka-
tıvermişti.
Dramalı Rıza beyle a r k a d a ş l a r ı , bu tertibat ü z e r e G e ­
libolu'ya geçtiler. Dramalı, kendisi, o n l a r d a n ayrılarak bu
dolaylara yerleşmiş Rumelili eski hemşehrilerinin k ö y ü ­
ne yollandı. Ö b ü r on d ö r t kişi de iki muhafızın o r t a s ı n d a
T e k e bucağındaki B u l g a r d e r e ' y e gitti. B u r a d a alayın y a l ­
nız bir b ö l ü ğ ü , kuvayı milliyeci Y ü z b a ş ı H ü s e y i n bey b u y ­
r u ğ u n d a bulunmaktaydı. Şerif E f e , Binbaşının mektubu­
n u Y ü z b a ş ı y a verdi. H ü s e y i n b e y , mektubu o k u y a r a k a s ­
ker kaçaklarını (!) teslim aldı. Şerif E f e ile H ü s e y i n b e y ,
•başbaşa verip b u n d a n s o n r a yapılacak işleri g ö r ü ş t ü l e r .
O n d ö r t baskıncının A k b a ş cephaneliğinin y a n ı b a ş ı n a dek
sokulması g e r e k i y o r d u . Y ü z b a ş ı H ü s e y i n b e y , b u n u n için
de bir yol buldu: On d ö r t kişilik a s k e r k a ç a ğ ı (!) g r u b u ­
n u dört s ü n g ü l ü o r t a s ı n d a A k b a ş c e p h a n e l i ğ i n d e k i s e v k
kumandanlığına d o ğ r u y o l a çıkardı. O n l a r ı n o r a d a b i r k a ç
g ü n o l s u n barınabilmesi işi s o n kerte kolaylaştıracaktı.
S e v k kumandanlığını p e r i ş a n kılıklı, içi g e ç m i ş ve p a d i ­
ş a h ç ı bir Binbaşı y ö n e t i y o r d u . O n d ö r t a s k e r k a ç a ğ ı n ı
g ö r e n Binbaşı, ö f k e d e n küplere bindi :
— Sizler, a s k e r d e n kaçmakla padişahımız efendimi­
ze nankörlük e d i y o r s u n u z . Hepinizi k u r ş u n a dizmeli! d i ­
y e a ğ z ı n d a n köpükler s a ç a r a k bağırıp ç a ğ ı r m a y a başla­
d ı . S o n r a , askerleri ç a ğ ı r ı p bunların bacaklarına tüfek ka­
yışı geçirtip falakaya yatırdı ve d a n a l a r gibi b ö ğ ü r t ü r -
c e s i n e bir güzel d ö v d ü r d ü . H e p s i de dişini sıkarak s o p a y a
•dayanmanın gerektiğini anladılar. Yalnız, bu s o p a ile kur­
tulup burada birkaç g ü n barınabilselerdi bu külüstür B i n ­
b a ş ı y a neler y a p a c a k l a r ı n ı o n l a r bilirdi. Ne yazık ki iş,
hiç de düşündükleri gibi çıkmadı. S o p a d a n patlamış t a -
banlarıyla bü kış kıyamette y i n e B u l g a r d e r e ' d e k i b ö l ü ğ e
dek yürümek z o r u n d a y d ı l a r . O n l a r ı , y i n e d ö r t muhafıza
teslim ederek gerisin g e r i y o l a çıkardı. A s k e r kaçaklarının
s e v k kumandanlığında ne işleri v a r d ı ?
Ş e r i f Efe'yle birlikte b ü t ü n baskıncılar, B i n b a ş ı y a e n

585
<jğır b i ç i m d e s ö ğ ü p s a y a r a k s ı z l a y a n tabanlarının a c ı s ı ­
n ı ç ı k a r m a y a çalışıyorlardı. O n l a r , s ö ğ ü n t ü n ü n , r u h u n y e l ­
p a z e s i o l d u ğ u n u d a h a ç o c u k l u k t a n biliyorlardı.
Y i n e B u l g a r d e r e ' y e d ö n d ü k l e r i n d e . Binbaşıdan yedik­
leri f a l a k a y a hep birlikte g ü l d ü l e r . Y ü z b a ş ı H ü s e y i n b e y l e
«Şerif E f e , y i n e külahlarını önlerine koyarak u z u n u z u n
d ü ş ü n d ü l e r . B i r karara v a r m ı ş l a r d ı . Baskıncıları bölükte
k o n u k bırakıp ikisi, G e l i b o l u ' n u n , Y a l o v a b u c a ğ ı n a y o l l a n ­
d ı . O r a y a v a r ı n c a köyün ihtiyar kurulunu toplayıp d u r u m u
o l d u ğ u gibi onlara açtılar. K ö y l ü l e r , bu işe içten bir ilgi
g ö s t e r d i l e r . Düşmana kafa t u t u p silâhlanarak dört arka­
d a ş ı y l a d a ğ a çıkan T a h i r O n b a ş ı ' y a haber saldılar. T a -
hir O n b a ş ı g e l d i , onlarla tanışarak, bütün Y a l o v a k ö y ü ­
n ü n b u baskında y a r d ı m c ı o l a c a ğ ı n a s ö z v e r d i .
Y ü z b a ş ı H ü s e y i n b e y l e Şerif E f e , sevinerek Bulgar­
d e r e ' y e d ö n d ü . O n dört a s k e r kaçağıyla Yalova köyü baş­
ta o l a r c i ; birkaç köy halkı, baskın gecesini iple çektiler.
Dramalı Rıza b e y , G e l i b o l u yarımadasında Balkan
S a v a ş ı ' n d a g ö ç m e n olarak gelip yerleşmiş Rumelili hem­
ş e h r i l e r i n i n barındığı bir çiftlikte arkadaşı Reşadettin b e y ­
le birlikte konuk oldu. Ö r g ü t kurabilmek için onlara açıl­
d ı . K ö y l ü l e r o n u k o l a y c a anladılar. Baskınla ele g e ç i r i ­
l e c e k silâhlar. A k b a ş d e n e n y e r d e b u l u n u y o r d u . B u r a s ı ,
G e l i b o l u ile E c e a b a t a r a s ı n d a ve deniz kıyısında bir yer­
d i . Bırakışmadan s o n r a , b u r a d a k i silâh v e c e p h a n e d e p o ­
larında sekiz bin Rus t ü f e ğ i , kırk Rus makineli tüfeği,
yirmi bin sandık c e p h a n e toplandığı sanılıyordu. H a b e r ­
leşme ve istihkâm malzemesi de bol s a y ı d a y d ı . Damat
Ferit hükümeti, bu silâh ve c e p h a n e n i n önemli bir b ö l ü ­
m ü n ü S o v y e t l e r ' e karşı s a v a ş m a k t a olan V r a n g e l o r d u s u ­
na g ö n d e r m e k ü z e r e y d i . B e y a z Rusların emrinde bir Rus
v a p u r u gelmiş, bunları y ü k l e y i p götürmek ü z e r e G e l i b o ­
lu'ya demir bile atmıştı.
Bu y ü z d e n , bu d e ğ e r l i depoları bir ayak ö n c e b o ş a l ­
tıp karşı kıyıya g e ç i r m e k g e r e k i y o r d u . İvedi olarak y a ­
pılması g e r e k e n iki iş v a r d ı . İlkönce baskında kurtarıla-
•cak silâh ve c e p h a n e y i kıyıdaki deniz taşıtlarına t a ş ı y a ­
c a k i n s a n g ü c ü n ü peylemek, ikinci olarak d a A k b a ş c e p -

586
haneliklerinin y e r l e r i n i g ü z e l c e bellemek, bunları k o r u ­
y a n küçük F r a n s ı z g a r n i z o n u n u n nasıl saf dışı edileceği
ü s t ü n e bir karara varmaktı.
Dramalı Ali Rıza b e y , hemşehrileri a r a s ı n d a sıkı bir
friğiz birliği y a p a r a k iş g ü c ü n ü peyledikten s o n r a , küçük
F r a n s ı z g a r n i z o n u y l a iktisadî ilişkiler kurmuş o l a n hem­
şehrilerinin b u d u r u m u n d a n y a r a r l a n a r a k b u ikinci s o r u ­
n u ç ö z ü m l e m e y i d e d ü ş ü n d ü . Köylüler, F r a n s ı z s u b a y v e
a s k e r l e r i n e her z a m a n tavuk, y u m u r t a g i b i ş e y l e r s a t ı ­
y o r , b ö y l e c e de o n l a r ı n ta içlerine g i r i y o r l a r d ı . Dramalı
d a bir g ü n bir e ş e ğ e b i r ç o k tavuk v e y u m u r t a y ü k l e y e ­
rek ve yanına da a ç ı k g ö z a d a m l a r ı n d a n birini alarak Ak-
b a ş ' a yollandı. Mallarını öteki k ö y l ü l e r d e n d a h a u c u z a
s a t a r a k F r a n s ı z l a r l a ahbaplık kurmaya çalıştı. T ı p k ı o r a
köylüleri gibi g i y i n i y o r , beline de kırmızı Rumeli kuşağı
« a r ı y o r d u . B ö y l e , g ü n l e r c e o r a y a mal g ö t ü r ü p sattı, her
g i d i ş i n d e de baskına katılacak on beş-yirmi a d a m ı n d a n
birini yanısıra g ö t ü r e r e k c e p h a n e l i ğ i n özelliklerini o n l a r a
da g ö s t e r d i . N ö b e t ç i l e r i n dikildiği y e r l e r i , a s k e r l e r i n ko­
ğ u ş u n u , s u b a y l a r ı n odalarını v e bunların tertibatını g ö ­
rüp ö ğ r e n i y o r l a r d ı .
Dramalı Ali Rıza b e y , bu işin de olup bittiğini kes­
tirdikten s o n r a , d u r u m u karşıda U m u r b e y b u c a ğ ı n d a s a ­
b ı r s ı z l ı k l a bekleyen K ö p r ü l ü l ü Hamdi b e y e bildirdi. Hamdi
b e y , hemen d a v r a n d ı . Ç a n a k k a l e ' d e k i bırakışma komis­
y o n u n a aracılarla b a ş v u r a r a k Bolayır r ö m o r k ö r ü n ü n bir
g ü n için kendilerine verilmesini istedi. S ö z d e U m u r b e y
•skelesindeki kuvayı milliye erzakı bununla K a r a b i g a ' y a ta­
ş ı n a c a k t ı . Bırakışma k o m i s y o n u n u n milletsever üyeleri
,hemen bir v a p u r b ü y ü k l ü ğ ü n d e k i bu motoru H a m d i beyin
•buyruğuna verdiler. K a r a d a n taşıma ö r g ü t ü de ç a b u c a k
k u r u l d u ; Ç a n b u c a ğ ı n d a n L a p s e k i ' y e dek b ü t ü n köyler­
d e n bir yığın eşek, at, katır, tatar a r a b a s ı , kağnı ve d e ­
v e y e dek n e b u l d u l a r s a U m u r b e y b u c a ğ ı n a topladılar.
İngiliz Kemal'in a h b a b ı h a n c ı Lütfü b e y l e o n u n ar­
k a d a ş ı İbrahim A ğ a , L a p s e k i ' y i kendi ç a b a l a r ı y l a bir ku­
v a y ı milliye şehri y a p m ı ş l a r d ı . O n l a r ı n b ü y ü k yardımı ile
L a p s e k i , Ç a r d a k , G e l i b o l u v e U m u r b e y iskelelerine bağtı

587
b ü t ü n kayık, mavna ve motorlar U m u r b e y i s k e l e s i n d e
toplandı. Ş u b a t ' ı n yirmi altıncı g ü n ü akşamı bu hazırlık
karşıda h a b e r bekleyen Dramalıya bildirildi. B ü t ü n bu ha­
zırlıklar, karşılıklı olarak h a v a y a fişekler atılarak bildiri­
liyordu.
Dramalı, U m u r b e y ' d e n gelen ışık işaretini alır a l m a z
bütün k ö y l e r e en hızlı aracılarla h a b e r salarak 26-27 Ş u ­
bat g e c e s i , türlü y ö n l e r d e n gelen y ü z l e r c e kişiyi ç e ş m e
ö n ü n d e k i İstihkâm Parkı denen düzlükte topladı. Bu d ü z ­
lük, adını d ü n y a s a v a ş ı n d a g ö r d ü ğ ü g ö r e v d e n almıştı.
K a r a y a çıkarılan silâh v e c e p h a n e , hep b u r a y a y ı ğ ı l ı y o r ,
b u r a d a n da c e p h e y e g ö n d e r i l i y o r d u . İstihkâm P a r k ı ' n d a
t o p l a n a n gönüllülerin kimisi silâhlı, kimisi s i l â h s ı z d ı . H e r ­
k e s i n toplandığını g ö r e n Dramalı Ali Rıza b e y , ç e ş m e t a ­
şının ü s t ü n e s ı ç r a y a r a k karlar üzerinde kara lekeler gibi
dikilen gönüllülere ş ö y l e birkaç s ö z s ö y l e m e y i g e r e k l i
buldu :
— K a h r a m a n din kardeşlerim, d ü ş m a n istilâsı altın­
da bulunmamıza r a ğ m e n çağırışıma korkmadan gelmek
suretiyle Ç a n a k k a l e S a v a ş ı ' n d a k i aynı kahramanlar o l d u ­
ğ u n u z u g ö s t e r d i n i z . S i z l e r e Anafartalar kahramanı M u s ­
tafa Kemal P a ş a ' d a n ve o n u n silâh arkadaşları Balıkesir'­
deki tümen kumandanı Kâzım beyle Biga'daki millî kuv­
vetlerin başında bulunan eski Edremit Kaymakamı H a m ­
di b e y d e n s e v g i ve selâmlar getirdim. B e n de H a m d i b e ­
yin en y a k ı n silâh arkadaşlarından ve B u r h a n i y e ile A y ­
valık'ta müstevli Y u n a n sürülerine ilk k u r ş u n u a t a n l a r d a n
yedek s u b a y Dramalı Ali Rıza'yım. D ü ş m a n z u l ü m l e r i n e
ve y u r d u n istilâsına d a y a n a m a y a n din kardeşlerimiz, İz­
mir d o l a y l a r ı n d a A y d ı n ve Akhisar'da silâha sarılarak mil­
lî c e p h e y i kurmuş bulunuyorlar. Başlarına kahraman M u s ­
tafa Kemal P a ş a , g e ç t i . Köprülülü Hamdi b e y ise silâh ve
a s k e r t o p l a y a r a k millî kuvvetlere g ö n d e r m e k t e d i r . H a b e r
aldığımıza g ö r e düşmanlarımız. A k b a ş c e p h a n e l i ğ i n d e k i
silâh, c e p h a n e v.b. s a v a ş malzemesini b u g ü n l e r d e G e l i ­
b o l u ' y a g e l e n bir v a p u r l a Bolşevik Ruslara karşı silâhlan,-
dırdıkları Ç a r yanlısı V r a n g e l o r d u s u n a g ö n d e r m e y e karar
v e r m i ş b u l u n u y o r l a r . Biz, onlardan ö n c e d a v r a n a r a k b u n -

588
J a n b u g e c e A n a d o l u ' y a geçirmek z o r u n d a y ı z . K a r ş ı kı­
y ı d a B e r g a z iskelesinde deniz araçları toplanmış olarak
işaretlerimizi bekliyorlar. Silâhsız olarak g e l e n a r k a d a ş ­
lar, s e s s i z c e b u r a d a kalacaklar ve işaretimizi almadan kı-
mıldamayacaklardır. İşareti alır almaz ise hiç bir karga­
ş a y a meydan v e r m e d e n c e p h a n e l i ğ e g e l e r e k c e p h a n e ­
n i n v e g e r e ç l e r i n t a ş ı n m a s ı n d a bize y a r d ı m edeceklerdir.
B i z silâhlı arkadaşlarla baskını y a p m a y a g i d i y o r u z . Ölmek
v a r , dönmek yok!

Dramalı Ali Rıza bey, sözlerini bitirince çevik bir

davranışla y e r e atlayarak bir a r a y a toplanmış o l a n s i l â h - ,
lı yirmi arkadaşıyla cephaneliklere d o ğ r u y o l a çıktı. A d a m ­
larını cephanelikten iki y ü z metre ö t e d e d u r d u r d u . K a r a -
i n e b e y köylü R e c e p iie Ç e r k e z o ğ l u İsmail ve C u m a l ı köy­
lü U z u n H a s a n Ç a v u ş ' u bir y a n a çekip ellerine bir çift tel
k e s m e makası t u t u ş t u r d u :
— R e c e p , sen bu iki arkadaşınla E c e a b a t y o l u n u
t u t a c a k s ı n . O y a n d a n gelen telefon ve telgraf tellerini
k e s e c e k s i n i z . A k b a ş ' a gelenleri ü r k ü t m e y i n ; geri kaçma­
larına da g ö z y u m m a y ı n .

A y r ı l a n üç kişi, başlarında Karainebeyli R e c e p olmak

üzere Eceabat yoluna yürüdü.
S o n r a , ü ç a r k a d a ş daha ayırarak ş ö y l e g ö r e v l e n d i r d i :
— S i z de G e l i b o l u y o l u n u tutun ve bu y ö n d e n g e l e n
t e l e f o n ve telgraf tellerini kesin. O y a n d a n gelenleri ür­
kütmeyin, yalnız geri dönenlerin her ne p a h a s ı n a o l u r s a
o l s u n geçmelerine m ü s a a d e etmeyin.
B u ü ç kişilik g r u p d a G e l i b o l u y o l u n a d ü ş t ü . « Y a n ı n ­
d a bulunanlardan A r n a v u t Ramazan'la K o z l u d e r e k ö y ü n ­
d e n H ü s e y i n Ç a v u ş ' u d a deniz kıyısında cephaneliklerin
b u l u n d u ğ u d ü z l ü ğ ü n y a n ı b a ş ı n d a y a r ı m a d a n ı n ilk fatihle­
rinden G a z i Fazıl B a b a türbesinin b u l u n d u ğ u t e p e y e y o l ­
ladı.
Bu tepede, d ü n y a s a v a ş ı n d a h a s t a h a n e olarak kulla­
nılmış bir baraka v a r d ı . Bu barakada İstanbul hüküme­
tine bağlı cephanelik ve İstihkâm Parkı k o r u y u c u s u T ü r k
a s k e r l e r i n i n kumandanları Binbaşı B a h r i , Y ü z b a ş ı Hilmi
v e Ü s t e ğ m e n Hulusi beyler o t u r u y o r , g e c e n i n ş u v a k t i n d e
de derin bir uykuda b u l u n u y o r l a r d ı .
Ü ç kişilik g r u p , tepedeki T ü r k subaylarını k o l a y c a u y ­
kuda bastırıp bağladı. Dramalı Ali Rıza bey, y a n ı n d a k i
b ü y ü k ç e grupla Fransızların Senegalli z e n c i askerlerin
u y u m a k t a olduğu barakalara y ö n e l d i . Kedi adımlarıyla
ilerleyen baskıncılar, c e p h a n e l i ğ i n kara yanındaki c ü m l e
kapısında dikilen Senegallileri s e s s i z c e avladılar; elleri­
ni kollarını sıkıca bağlayıp a ğ z ı n a da bir ç a p u t tıktıktan
s o n r a barakaların arasına s ü z ü l d ü l e r . A v l u d a dikilen n ö ­
betçi ile devriyeyi avlamak da z o r olmadı. Silâhları elle­
rinden alınan zenciler, hem s o ğ u k t a n , hem de k o r k u d a n
z a n g ı r z a n g ı r titreyerek karların üzerine eli kolu bağlı
uzatıldılar. Bütün bunlar, çıt ç ı k m a d a n olup bitmişti. S ı r a
g a r n i z o n u n koridorunda dikilen nöbetçinin avlanmasına
g e l i n c e Karainebeyii O s m a n ' l a A r n a v u t H a s a n , kedi a d ı m ­
larıyla içeri s ü z ü l d ü . O s m a n , birdenbire z e n c i n i n b o ğ a z ı ­
n a sarıldı, neye uğradığını a n l a y a m a d a n g ö ğ s ü n d e A r n a ­
v u t H a s a n ' ı n keskin v e sivri b ı ç a ğ ı n ı n u c u n u d u y a n S e ­
negalli, s e s s i z c e baskıncılara teslim oldu. Silâhı alınıp
z a r a r s ı z duruma getirilen n ö b e t ç i y i koridora ölü gibi y a ­
tırdıktan s o n r a Dramalı'nın da yetişmesiyle hep birlikte
e r a t k o ğ u ş u y l a b a ş ç a v u ş u n yattığı odanın ö n ü n e geldiler.
Dramalı Rıza beyin bir işaretiyle bütün k o ğ u ş ve o d a
camları dipçik vuruşlarıyla şangırdatılarak kırıldı. Silâhla­
rın namluları, karayollarından s ı ç r a y a n Senegallilerle b a ş ­
ç a v u ş u n üzerine çevrildi. Kapılardan dalan birkaç b a s ­
kıncı, hemerı b a ş ç a v u ş u n t a b a n c a s ı y l a koğuştaki tüfek­
lerin mekanizmalarını t o p l c d ı .
S o n r c , bütün z e n c i askerler, elleri kolları bağlanıp
ağızları tıkandıktan s o n r a karyolalarına yatırıldı. Bu a r a ­
d a cephanelik k o r u y u c u s u T ü r k askerlerinin k o ğ u ş u n a d a
u ğ r a y a n baskıncılar, o r a d a kendilerine karşı b ü y ü k bir
anlayış ve birlik ruhu buldular. H e p s i de cephaneliklerin
t a ş ı n m a s ı n d a yardımcı olacaklarına s ö z verdiler.
Artık, bütün A k b a ş c e p h a n e l i ğ i Dramalı Ali Rıza b e ­
y i n elindeydi. H e m e n , sarı meşin ç a n t a s ı n d a n çıkardığı
h a v a işaret fişeğini biraz ö t e d e kumlar üzerinde şıpırda-

590
y ı p d u r a n b o ğ a z sularının karanlığına d o ğ r u fırlattı. M a v f
ışık fıskiyeleri s e r p e n fişek, bir s ü r e h a v a d a y a n a r a k g ü ­
rültüyle A d a l a r D e n i z i n e d o ğ r u akıp giden m o s m o r suların
ü z e r i n e d ö k ü l d ü . A n a d o l u y a k a s ı n d a K ö p r ü l ü l ü Hamdi b e y ­
le a r k a d a ş l a r ı s o n s u z bir merak ve sabırsızlık içinde v e ­
rilecek ışık işaretini beklerken karanlıklar içinde bir tatlı
m ü j d e gibi y ü k s e l e n ışığı g ö r d ü : H e m e n B o l a y ı r r ö m o r k ö ­
r ü n ü n kaptanına :
— H a y d i kaptan! diye bağırdı. Demir al. K a r ş ı d a n
seni bekliyorlar.
U m u r b e y ' i n B e r g a z iskelesinde k a y n a ş a n bir yığın
motor, kayık b i r d e n b i r e c a n l a n ı r gibi oldu. H e p s i A k b a ş
e j d e r h a n ı n k u y r u ğ u n a bağlı y a v r u l a r ı gibi dizili olarak
iskeleden ayrıldı. H e p s i de kalın halatlarla birbirine b a ğ ­
lıydı.
Dramalı Ali Rıza b e y , işaret fişeğini ateşledikten s o n ­
r a hem B e r g a z iskelesinde d o k u z d o ğ u r a n Hamdi b e y e
h a b e r vermiş, hem de İstihkâm Parkı'nda bu işareti bek­
l e y e n » y ü z l e r c e g ö n ü l l ü y e kendisine kavuşmalarını bildir­
mişti. B o l a y ı r r ö m o r k ö r ü ile a r k a s ı n d a sürüklediği b i r * y ı ­
ğın d e n i z aracı b o ğ a z d a y a t a n d ü ş m a n d e s t r o y e r l e r i n i n
g ü ç l ü projektörleriyle tarayıp d u r d u ğ u tehlikeli s u l a r d a n
A k b a ş ' a d o ğ r u ilerlerken istihkâm Parkı'nda b e k l e y e n
y ü z l e r c e kişi de A k b a ş cephaneliklerine d o ğ r u k o ş a r adım
ilerlemeye başladı.
« B o l a y ı r » , denizin şiddetli akıntısından d a y a r a r l a ­
narak seğirtircesine A k b a ş ' t a tahta iskeleye y a n a ş t ı . B ü ­
tün cephanelikler, o g e l i n c e y e dek arı gibi işleyen g ö n ü l -
tülerce boşaltılıp kumlar ü s t ü n e istif edilmişti. Bu kez y e n i
bir çalışma başladı. S e k i z bin Rus tüfeğini, yirmi bin s a n ­
dık c e p h a n e y i , kırk Rus makinalı tüfeğini, elleriyle g ö z ­
leri b a ğ l a n a n Senegalli z e n c i askerleri, F r a n s ı z b a ş ç a ­
v u ş u n u , ü ç T ü r k s u b a y ı ile bütün T ü r k k o r u y u c u asker­
lerini y ü k l e y e n B o l a y ı r römorkörleriyle peşine taktığı bir
s ü r ü a r a ç , K a r a b i g a ' y a d o ğ r u yola çıktı. İngiliz projek­
törlerinin denizi t a r a y a n ışıklarından kurtularak k a r ş ı y a
g e ç t i , y i n e U m u r b e y iskelesine y a n a ş t ı . B u r d a d a hum­
malı bir taşıma çalışması başladı. B ü t ü n bu çok d e ğ e r l i

591
y ü k l e r , ç a b u c a k tehlikeli b ö l g e d e n uzaklaştırılmak ü z e r e ,
k a r a d a n hazır bekleyen atlara, eşeklere, katırlara, d e v e ­
lere, ö k ü z v e tatar a r a b a l a r ı n a yüklenerek Ç a n y ö n ü n d e
y o l a çıkarıldı v e Y e n i c e b u c a ğ ı n d a d e p o edildi. F r a n s ı z
b a ş ç a v u ş u ile S e n e g a l l i askerler, s a b a h a dek iskelede
b i r s ü n g ü l ü kuvayı milliye erinin g ö z c ü l ü ğ ü n d e bekletile­
rek, g ü n d o ğ a r k e n s e r b e s t bırakıldılar.
« B o l a y ı r » değerli yüklerini boşaltarak K a r a b i g a ' y a
y o l l a n d ı . O r a d a Halit b e y çiftliğinin sazlıklarında k a r a y a
bindirerek gizlendi. S a z l a r , kamışlar ve türlü yeşilliklerle
i y i c e kamufle edilen k a h r a m a n « B o l a y ı r » , b u r d a s o n u c u
b e k l e m e y e başladı. H e r h a n g i bir tehlikeye karşı geminin
b ü t ü n değerli e ş y a l a r ı , k a r a y a taşındı ve gemi kuru bir
g e m i iskeleti olarak kaldı. K a p t a n d a , tayfalarını alarak
k a r a y a çıktı.
A k b a ş cephanelik s o y g u n u n u n ertesi 27 Ş u b a t 1920
g ü n ü , o l a y , İstanbul işgal kumandanlığı merkezindeki bü­
tün s o r u m l u başlar ü s t ü n e k o r k u n ç bir yıldırım çatırtısıy-
la d ü ş m ü ş t ü . H e m e n , İngilizler, Ç a n a k k a l e ' d e ü s l e n e n
d e s t r o y e r l e r i n i A n a d o l u kıyılarına saldırtmış, Bandırma'-
ya iki y ü z kişilik bir İngiliz kıt'ası çıkararak oradaki silâh
d e p o l a r ı n ı k o r d o n altına aldırmıştı. 27 Ş u b a t g ü n ü , ak­
ş a m a dek « B o l a y ı r » ı a r a y a n t a r a y a n olmadı. S o r u m l u l a r ,
her an İngiliz s a v a ş gemilerinin gelmesini bekliyorlardı.
28-29 Ş u b a t g e c e s i de d e n i z d e hiç bir projektör ışığı par­
latmadı. S a b a h h o r o z l a r ı K a r a b i g a ' d a bir yaylım ateş gibi
ö t m e y e başlamıştı ki, d u r g u n ve mavimtrak suların ü z e ­
rinde İngiliz d e s t r o y e r i n i n ışıktan k.lıçları g e z i n m e y e baş­
ladı. Liman, çiğ ışık demetleriyle cıvıl cıvıl kaynaştı. K a -
r a b i g a b u c a ğ ı n ı n bütün e v l e r i , çarşısı aydınlık içinde y ü z ­
m e y e başladı. E n s o n r a , p r o j e k t ö r , sazlıkta maskelenmiş
o l a n « B o l a y ı r » üzerinde d u r d u . S o n r a , d e s t r o y e r d e n de­
n i z e indirilen bir s ü r ü filika, İngiliz deniz erleri ve s u b a y ­
ları ile d o p d o l u olarak kıyıya d o ğ r u kaymaya başladı. Bir
kayıktan iskeleye b i r k a ç İngiliz s u b a y ı y l a birkaç d e n i z
eri çıktı.
Bir İngiliz s u b a y ı , b u c a k m ü d ü r ü n ü g e m i d e n A m i ­
ralin istediğini s ö y l e d i . M ü d ü r İsa bey, korkarak gitmek

592
i s t e m e d i y s e d e , kuvayı milliyecilerin kendisine ak.bıdığı
b i r k a ç s ö z ü söylemek ü z e r e yüreklenerek s a v a ş gemisi­
ne gitti. Amiral, o n u ç o k nâzik karşıladı. Yalnız, s ö z ara­
sında :
— V a p u r u n tayfasını ve kaptanını teslim etmezseniz
b u g e c e Karabiga'yı y a k a c a ğ ı z ! diye bir kurusıkıda b u ­
lundu.
İsa bey :
— Bu adamlar, k u v a y ı milliyenin emrindedir. Kara-
bigalıların bu işle hiç bir ilgileri ve suçları y o k t u r . Yapa­
c a ğ ı n ı z bu iş. k a n u n s u z ve haksız olur. Millî kuvvetlerin
B i g a ' d a birçok silâhlı adamları ve makinalı tüfekleri var­
dır. Şu sırada gidişatı gözetlemektedirler. H o ş a gitmeyen
bir d a v r a n ı ş karşısında ateş açabilirler, d e d i .
Bu s ö z , Amirali yatıştırmış olacak ki b u c a k müdü­
r ü n ü daha çok sıkıştırmadı. O n a kahve ikram etti. S o n r a
İngiliz deniz erlerine « B o l a y ı r » ı sazlıktan kurtarıp y ü z d ü r ­
melerini b u y u r d u . « B o l a y ı r » ı y ü z d ü r ü p ona İngiliz b a y r a ğ ı
çektiren Amiral, her s a a t başı b u y r u ğ u n u y i n e l i y o r d u :
— Kaptan ve tayfalar bir saate dek gelip teslim ol­
m a z s a Karabiga'yı t o p a tutarak yakıp y ı k a c a ğ ı m .
A k ş a m olmuş, g e c e ilerliyordu. İngilizler, kömürü kal­
madığından çalışmayan « B o l a y ı r » r ö m o r k ö r ü n ü n ocakla­
rını, d ı ş a r d a n kesip getirdikleri ağaçların odunlarıyla d o l ­
d u r a r a k ateşlediler. « K a h r a m a n B o l a y ı r » b ö y l e c e tutsak
edilerek g e c e n i n karanlığında alınıp g ö t ü r ü l d ü . Kaptanla
tayfalar, kuvayı milliyeciiere katıldılar.

İHANET EDEN TOP

Yarım hazırlıkla, yarım ted­

birle yapılacak saldırı, hiç sal-
dırmamaktan çok daha fena­
dır.
Mustafa KEMAL

Fransızların bir kale gibi güçlendirdikleri M a h m u t

Medim k o n a ğ ı , alınması g e r e k e n kilit noktalardan biriy-

593 3/F. : 38
di. U r f a kuvayı miiliyesi için b ü y ü k bir e n g e l olan bu ko­
n a ğ ı n , bin türlü g ü ç l ü k l e S i v e r e k ' t e n getirilen pek d e ğ e r l i
topla tuz b u z e d i l e c e ğ i g ü n , gelip çatmıştı. U r f a ' n ı n yıkık
dökük kale harabeleri g e r i s i n e yerleştirilen top, namlu­
s u n u M a h d u m N e d i m k o n a ğ ı n a çevirmiş, k o r k u n ç mer­
milerini gürültülerle k u s a c a ğ ı saati b e k l i y o r d u . S a v a ş ç ı l a ­
rın bir tek u m u d u , bu g ü z e l t o p t u . E ğ e r bir A r a p atı gibi
canlı bir ş e y o l s a y d ı , o n u A n t e p v e Ş a m fıstıklarıyia b e s ­
lerlerdi. O , bütün s a v a ş ç ı l a r ı n g ö z b e b e ğ i y d i . Ç ü n k ü , z a f e r i n
şarkıcı basısı da o o l a c a ğ a b e n z i y o r d u . Sanki bütün s a ­
v a ş ç ı l a r ı n y ü r e ğ i , b u t o p u n çelikten varlığında ç a r p ı y o r ­
d u . G ü z e l top, avının ü s t ü n e atılmaya h a z ı r bir a r s l a n
g i b i yıkık d u v a r l a r ı n a r k a s ı n d a p u s u y a yatmıştı. O n u n
g ü r l e m e s i , hem F r a n s ı z l a r ı n y ü r e ğ i n i o y n a t a c a k , hem d e
b ü t ü n Urfalıların y ü r e ğ i n i z a f e r umuduyla ç a r p t ı r a c a k t ı .
S a v a ş ç ı l a r , 4 M a r t 1920 s a b a h ı , b a ş l a y a c a k saldırıda F r a n ­
sızların d ü ş e c e ğ i şaşkınlığı d ü ş ü n e r e k kıs kıs g ü l ü y o r l a r ­
dı. Ş u n d a n ki, F r a n s ı z işgal kumandanı, T ü r k s a v a ş ç ı l a ­
r ı n ı n elinde b ö y l e bir t o p o l d u ğ u n u bilmiyordu. 3-4 M a r t
g e c e s i , M a h m u t N e d i m k o n a ğ ı n a saldıracak s a v a ş ç ı l a r ,
M i l l e t Hanı'yla d a h a b a ş k a y e r l e r e yerleştirildi. D ü ş m a n ı n
••üstüne toptan atılmak ü z e r e S a m s a t kapısıyla ç e p s ç e v -
re F r a n s ı z mevzilerine karşı yerleştirilmiş olan bütün sa,-
v a ş ç ı l a r , b u b ü y ü l ü g ü z e l t o p u n , g ü r l e y e r e k v e r e c e ğ i işa­
reti bekliyorlardı.
T o p , 4 M a r t 1920 s a b a h ı n ı n ilk aydınlığıyla birlikte
gürledi ve ilk mermi M a h m u t Nedim konağındaki F r a n ­
sızların şaşkınlığı o r t a s ı n d a bir d u v a r ı çökertirken b ü t ü n
T ü r k savaşçıları mevzilerinden fırladı. S a m s a t kapısında
yapılan saldırının ilk b a ş a r ı s ı , karşısındaki nalbant dük­
k â n ı n a erişmek olacaktı. Ne var ki, M a h m u t N e d i m kona­
ğının yanındaki d e ğ i r m e n e F r a n s ı z l a r ı n yerleştirmiş o l d u ­
ğ u bir otomatik tüfek, S a m s a t kapısından kuş u ç u r m u y o r ,
s a y ı s ı z F r a n s ı z mermisi, ö n ü n e g e l e n canlıyı c a n s ı z ı kes­
k i n bir bıçak gibi ikiye b i ç e r c e s i n e y a ğ ı p d u r u y o r d u . B ö y ­
lece s a v a ş ç ı l a r a b ü s b ü t ü n kapanmış olan S a m s a t kapı­
sının her iki y a n ı n d a h a r a p ve yıkık dükkânlar v a r d ı . T o ­
p u n attığı ikinci mermi y ü z ü n d e n F r a n s ı z otomatiği bir

594-
d u r a k l a m a y a p a r y a p m a z , Siverekli s a v a ş ç ı l a r , şimşek g i ­
bi n a l b a n t dükkânına atladılar. A ğ ı r otomatik t ü f e ğ i n ate­
ş i , b u r a y ı t u t m u y o r d u , Bu s ı r a d a ilk top mermisiyle d a v ­
r a n a n Millet Han'ındaki s a v a ş ç ı l a r , M a h m u t N e d i m ko­
n a ğ ı n ı n c a d d e y e b a k a n a v l u d u v a r ı ö n ü n d e k i bitişik dük­
k â n a daldılar. Makinalı t ü f e ğ i n hışmı b u r a y ı da t u t m u y o r ­
d u . S a v a ş ç ı l a r ı n , y a n l a r ı n d a o l s a , topu tutup ş a p u r ş u p u r
ö p e s i g e l i y o r d u . O , g ü r s e s i y l e genel bir s a v a ş r u h u g i b i
ileri atılıyor, s a v a ş ç ı l a r d a o n u n a r k a s ı n d a n k o r k u y u ç i ğ ­
n e y e r e k ileri atılıyorlardı. T o p , b ö y l e c e F r a n s ı z l a r ı n s ı ğ ı n ­
dığı M a h m u t Nedim k o n a ğ ı y l a ö b ü r konakları d ö v e d u r ­
s u n , a v l u d u v a r ı ö n ü n d e k i bitişik dükkâna v a r a n s a v a ş ç ı ­
lar, b u n u n kepenklerini baltalarla kırıp içeriye girdiler.
B u r a d a n a v l u y a g e ç m e k ü z e r e y i n e b e r a b e r i n d e k i kaz­
ma ve baltalarla kalın a v l u duvarını ç a b u c a k deldiler.
N e y a z ı k ki, ö n c ü s a v a ş ruhu o g ü z e l t o p , s u s m u ş ­
t u . Kulakları ve yürekleri s e v i n ç l e d o l d u r a n o tatlı a r s l a n
k ü k r e m e s i , bilmedikleri bir n e d e n d e n dolayı s u s m u ş t u .
B ü t ü n s a v a ş ç ı l a r , yetiştikleri ilk ereklerinde kulak kabart­
ılmış bekliyorlardı. A ç ı l a n d u v a r deliğinden ilk a v l u y a g i ­
ren bir Siverekli s a v a ş ç ı , makinalı tüfeğin s a y ı s ı z kur-
ş u n l a r ı y l a biçilerek o r a c ı k t a c a n verdi. G ü r l e y e n t o p u n
b ü y ü l ü s e s i n d e n y ü r e k l e n e r e k saldıran T ü r k l e r i n , b ö y l e
d u r a k l a m a s ı n ı n anlamını a n l a y a n kurnaz F r a n s ı z l a r , h e ­
men karşı saldırıya g e ç t i l e r . M a h m u t N e d i m k o n a ğ ı n ı n
a v l u d u v a r ı dibindeki s a v a ş ç ı l a r a el ve tüfek b o m b a l a r ı
y a ğ d ı r m a y a başladılar. B i r a n d a burası m e z b a h a y a d ö n ­
d ü . H a v a d a kaldırım taşları, tahta parçalarıyla birlikte
insan p a r ç a l a r ı da u ç u ş u y o r , iniltiler, haykırışlar, patla­
y ı ş l a r ve kapkara d u m a n l a r birbirine k a r ı ş ı y o r d u .
M a h m u t Nedim k o n a ğ ı a v l u s u n d a delik a ç a n yiğitler
b ö y l e c e bir et ve kan yığını olarak s a v a ş ç ı l a r ı n s a f ı n d a n
s o n r a s ı z olarak a y r ı l ı n c a , nalbant dükkânına sığınmış o l a n
s a v a ş ç ı l a r , bir s ü r e ne y a p a c a k l a r ı n ı şaşırdılar. Bu ka­
p a n d a n çıkabilmek için akşamın karanlığını beklemek, hiç
o l a c a k iş değildi. Hızlı s ı ç r a m a l a r l a makinalı t ü f e ğ i n kur­
d u ğ u b a r a j d a n ö t e y e g e ç m e k , d a h a elverişli y e r l e r d e mev-
Zilenmiş a r k a d a ş l a r l a birleşmek ve karınca k a r a r ı n c a bir

595
iş b a ş a r m a k g e r e k i y o r d u . B ö y l e d ü ş ü n e r e k teker teker
s ı ç r a m a y a v e S a m s a t kapısından içeri g i r m e y e başladılar.
H e p s i d e b ö y l e c e S a m s a t kapısını geçtiler. İçlerinden b i ­
risi b a c a ğ ı n d a n y a r a l a n d ı . U z u n v e dolambaçlı bir y o l iz­
leyerek M a h m u t N e d i m konağının cümle kapısı karşısın­
daki e v d e mevzilenen arkadaşlarına kavuştular.
Baktılar, M a h m u t Nedim konağı ö n ü n d e k i dükkânda
s a ğ kalmış, ya da ö n e m s i z yaralar almış birkaç a r k a d a ş ­
ları v a r d ı . O n l a r a a r s a duvarı b o y u n c a sinerek v e s ü r ü ­
nerek Millet Han'ına geçmelerini salıkladılar.
M a h m u t Nedim k o n a ğ ı n ı n karşısındaki e v i n a v l u s u n ­
da b i r ç o k kuvayı milliye s a v a ş ç ı s ı n ı n toplandığını s e z e n
F r a n s ı z l a r , o r a y a bir tüfek bombası s a v u r d u l a r s a d a , b o m ­
ba bir taş gibi oradakilerin arasına d ü ş t ü . Patlamamıştı.
S a v a ş ç ı l a r d a n biri b u n u n üzerine h e y e c a n l a bağırdı :
— A r k a d a ş l a r , korkacak hiçbir ş e y y o k t u r . E c e l i g e ­
len ölür. Ö l m e m i z k a d e r d e o l s a y d ı şu b o m b a patlar, bir­
kaçınızı alıp götürebilirdi. K o r k m a y ı n , dalalım şu e v d e n
i ç e r i , ölüm b i z d e n k o r k s u n .
H e p birlikte içeri girdiler. Girdikleri iki o d a da ka­
ranlıktı. Yalnız bunların d u v a r l a r ı n d a n M a h m u t Nedim'in
e v i n e açılmış delikler g ö r e r e k orada neler olup bittiğini
anlamak ü z e r e g ö z l e r i n i bunlara yerleştirdiler: F r a n s ı z l a ­
rın bir bölümü yıkılan duvarların taşlarıyla kendilerine
s i p e r l e r y a p m a y a çalışırken, öbürleri d e d u r m a d a n Urfalı
milisleıjn üzerine tüfek, el bombaları ile atış y a p ı y o r l a r d ı .
B u n u n ü z e r i n e , milisler, hazır buldukları mazgallara
tüfeklerinin namlularını yerleştirerek hep b i r d e n yaylım
a t e ş e geçtiler. Bu s ı r a d a dükkândaki az yaralılarla sağ
kalanlar da Millet Han'ına g e ç i p o r a d a n da onların yanı­
na gelmişlerdi.
Siverekliler, akşam karanlığında yaralılarıyla şehit­
leri sayabildiler: D ö r t ' y a r a l ı ile on bir şehitleri v a r d ı .
*
**
Artık, bütün U r f a ' d a mazgal s a v a ş ı s ü r ü p gidiyor­
d u . F r a n s ı z l a r , tam anlamıyla kuşatılmışlardı. K u v a y ı mil­
l i y e kumandanlığının bütün isteği, d ı ş a r d a n onlara y a r ­
dım gelmesini önlemek ve cephanelerinin bitmesini hız-
596
landıracak d a v r a n ı ş l a r v e d ü z e n l e r yapmaktı. B u y ü z d e n ,
y ü r e k l i milisler, d ü ş m a n ı n makinalı tüfekleriyle ve tüfek
b o m b a l a r ı y l a eğlenerek o n a d u r m a d a n mermi yaktırıyor­
lardı. G i z l i y e r l e r d e n s a l d ı r ı y a g e ç m i ş gibi türlü g ü r ü l t ü ­
ler ç ı k a r ı y o r , g e c e k a r a n l ı ğ ı n d a sokaklarda t e n e k e çala­
rak d ü ş m a n ı tedirgin e d i y o r l a r d ı .
Milisler, b ö y l e c e k a p l u m b a ğ a s a v a ş ı y l a d e ğ e r l i z a ­
manlarını y i t i r e d u r s u n l a r , bağlantıda bulundukları Ş a h i n -
o ğ u l l a r ı , S u r u ç ' t a n ç o k önemli bir haber g ö n d e r d i l e r : Frart-
6izlur, U r f a ' d a kuşatılmış o l a n askerlerini kurtarmak üze­
r e y a r d ı m g ö n d e r e c e k t i . B u , korkulacak bir h a b e r d i . K u ­
v a y ı milliye kumandanı Ali S a i p bey, Fransızla'rı kuşatan
milis g ü c ü n d e n iki y ü z eli kişilik bir m ü f r e z e a y ı r a r a k
g e l e c e k d ü ş m a n yardımını karşılamak ü z e r e S u r u ç ' a g ö n ­
d e r m e k kararını aldı. B u n l a r ı n da hızlı d a v r a n m a k için atlı
olması gerekiyordu.
G i d e c e k müfreze, g e c e y i hazırlıkla g e ç i r i p , s a b a h l e ­
yin e r k e n d e n atlara b i n m e d e n ö n c e K ö r o ğ l u ' n u n kahve­
s i n d e birer acı kahve içti. S o n r a ahırlardan h a y v a n l a r ı
çıkarıp tımar ettiler v e e ğ e r l e r i n i vurdular. S o y l u h a y v a n ­
lar, y o l a g i d e c e k l e r i n d e n d o l a y ı ç o c u k gibi s e v i n i y o r , s a ­
hiplerinin ellerine, kollarına, y ü z l e r i n e , yüzlerini s ü r ü y o r ­
l a r d ı . G ü n l e r d i r , ahırların karanlığında tüfek s e s l e r i din­
leyerek sıkılmışlardı. İki y ü z elli kişilik m ü f r e z e , F r a n ­
s ı z l a r a uzak olan H a r r a n k a p ı s ı n d a n çıktı ve N e m r u t d a ğ ­
larına d o ğ r u y ö n e l d i . B i r ç o k y e r d e kar eriyip gitmişse d e
k u z e y sırtlarda a k y a m a l a r gibi g ö z e ç a r p ı y o r d u . K a r s u ­
ları, b ü t ü n kuru d e r e c i k l e r d e n g ü m ü ş s a l y a n g o z izleri gibi
akıp g i d i y o r d u . G ü n e y b a h a r ı n ı n eli kulağındaydı. Kafile,
kestirme patikalardan g i d i y o r d u . Bu dalgalı t o p r a k l a r üze­
rinde t o p l u hedef g ö s t e r m e m e k için müfreze, g r u p l a r a
ayrılmış, aralıklarla birbirlerini izliyordu. K o l b a ş ı , U r f a -
S u r u ç ş o s e s i n e inmek ü z e r e y d i . E n a r k a d a n g i d e n ö ğ r e t ­
men v e y e d e k s u b a y Kerim F u a t b e y g r u b u , y e d i atlıydı
v e e p e y c e d e geride kalmıştı. Kestirme bir patikadan g i ­
d e r e k y o l u n ö n ü n e çıkmak istediler. İçlerinde Hamit Ç a v -
ş a n adlı yaşlı bir milis, b u r a l a r ı karış karış bildiğini s ö y ­
leyerek arkadaşlarına kılavuzluk etmek istedi. E n g e b e l i
597

Alamut - Çizgiliforum.com
v e dalgalı t o p r a k l a r ü z e r i n d e s a a t l e r c e d ö n d ü l e r , d o l a ş ­
tılar, y i n e ö n c e k i y e r e geldiler. G ü n e ş d e batmak ü z e r e y ­
d i . A n a y o l u yitirmişlerdi. Bir k ö y e rastladılar, bir s ü r ü
k o y u n l a t e p e y e d o ğ r u tırmanan bir ç o b a n a seslendiler.
S ü r ü n ü n iki k ö p e ğ i a ğ ı z d o l u s u havlayarak onların ü z e ­
r i n e atıldı. Ç o b a n , köpekleri kovarak o n l a r a yaklaştı. U r -
falı atlıların b u r a l a r d a n g e ç i p g e ç m e d i ğ i n i s o r d u l a r . G ö r ­
mediğini s ö y l e d i . F r a n s ı z askerlerini g ö r ü p g ö r m e d i ğ i s o ­
r u s u n u da ş ö y l e yanıtladı :
— Ş a h i n bey o ğ u l l a r ı , Fransızlarla ç a r p ı ş ı y o r l a r ,
F r a n s ı z l a r , yetmiş v a g o n a d ö r d e r a s k e r y e r l e ş t i r e r e k ö n ­
lerine de kum t o r b a l a r ı n d a n siperler yaptılar. Bizi iki g ü n
t o r b a l a r a kum d o l d u r m a k işinde çalıştırdılar.
Ç o b a n d a n , gitmek istedikleri B o z t e p e y ö n ü n ü s o r d u ­
lar. « S u r u ç o v a s ı , k ö p ü k s ü z , d a l g a s ı z , karanlık bir d e n i z »
gibi u z u y o r v e y a y ı l ı y o r d u .
Kerim bey, b i r d e n b i r e uzaktan g ö k y ü z ü n e d o ğ r u bir
a y d ı n l a t m a fişeğinin yükseldiğini g ö r d ü :
— A r k a d a ş l a r , d e d i , d ü ş m a n aydınlatma t a b a n c a s ı y ­
la o v a y ı aydınlatıyor. Ya bizim varlığımızı keşfetti; ya da
h i ç b i r ş e y bilmeden y ü r ü y ü ş e g e ç m e k ü z e r e ilerisini ay­
d ı n l a t m a y a ç a l ı ş ı y o r . T e d b i r l i davranalım. A y d ı n l a t m a t a ­
b a n c a s ı ile h a v a y a üç fişek atılmıştı. Demek ki d ü ş m a n
yakındaydı.
Kerim b e y , s o n r a , d ü ş ü n d ü : B u aydınlatma fişekleri
S u r u ç o v a s ı n ı n eski azizliklerinden başka bir ş e y değil­
di. Sıcak yaz günlerinde bu güzel ve geniş ovanın gök­
lerinde ne g ü z e l ve şiirli s e r a p l a r d o ğ a r , halkı ç o b a n l a r ı
v e y o l c u l a r ı ş a ş ı r t a r a k s a a t l a r c a eğlendirirdi. Kerim b e y .
attan inerek y e r e u z a n d ı ve kulağını yapıştırarak dinle­
d i . U z a k t a n v e y a k ı n d a n hiç bir ayak s e s i g e l m i y o r d u .
— A r k a d a ş l a r , d a h a ileriye gitmeyelim, d e d i . Bizim­
kiler, bizim ö n ü m ü z d e d e ğ i l , arkamızdadır.
Hamit Ç a v ş a n ' ı n d i r e n m e s i y l e atlarına atlayıp o v a ­
da bir ç e y r e k saat d a h a gittiler. Kerim b e y , bir d d h a at­
t a n atlayarak y ü z ü k o y u n y e r e uzandı v e y ü z ü n ü o k ş a y a n
kısa o t l a r v e g ü z e l kokulu çiçeklere y a s l a n a r a k yeri d i n ­
ledi. İşte, bir y ı ğ ı n atın nal s e s l e r i , t o p r a ğ ı n katı d a l g a -

598
larını aşarak kulaklarına dek g e l i y o r d u . Ö t e k i l e r de inip
yeri dinlediler, atların ayak sesleri, açıkça işitiliyordu. Bir
s ü r e daha bekleyerek kulak verdiler. Artık, atların tıksır­
maları, kişnemeleri ve savaşçıların -konuşmaları da işitil­
m e y e başlamıştı. O v a , kapkaranlıktı. Yalnız iri yıldızlar, b u ­
rayı z i n d a n karanlığından kurtarıyordu.
G e r ç e k t e n de biraz sonra büyük kol, onların bulun­
d u ğ u y e r e geldi. B u r a d a n hep birlikte B o z t e p e köyüne
vardılar. Vakit g e c e y a n s ı n ı geçmişti. K ö y a ğ a s ı n ı n o d a ­
s ı n d a konuk edildiler. Köy a ğ a s ı :
— Fransızlar, çok üstün güçlerle A r a p p ı n a n ' n a çıktı­
lar, dedi. Bu dolaylardaki köyler, hep teslim b a y r a ğ ı çek­
tiler. Beiki de yarın buraya geleceklerdir. Hepimizi öldü­
r e c e k l e r diye k o r k u y o r u z .
T a n ı n m ı ş Urfalı savaşçılarla aşiret a ğ a l a r ı , köy a ğ a ­
sının bir b o z g u n c u havası esen sözlerini d ü ş ü n c e l i d ü ­
ş ü n c e l i dinliyorlar, alınlarının çizgilerini, k o y g u n u n bıça­
ğ ı d a h a çok y a r ı y o r v e derinleştiriyordu.
S a v a ş ç ı l a r , aşiret geleneğine g ö r e yemeklendiler. Ko­
c a m a n siniler üstünde kumullanan sıcak b u l g u r pilâvını,
kaşık ve çatal olmadığından elleriyle yediler. Kolun baş­
ları, B o z t e p e köyü a ğ a s ı n ı n yaptığı ağulu p r o p a g a n d a n ı n
etkisinde kalarak U r f a ' y a dönmeyi kararlaştırdılar. Pilâ­
vı y e y i p ayranı içtikten s o n r a atlarına atlayıp k ö y d e n çık­
tıkları sırada yaşlı bir köylü soluk s o l u ğ a önlerini kesti :
— A ğ a l a r , nereye g i d i y o r s u n u z ? dedi. Şahin b e y oğul­
ları, çoktanberidir Fransızlarla ç a r p ı ş ı y o r l a r . Fransızlar,
o n l a r ı n köylerini yaktılar. Şimdi, b u r a d a n bir saat uzakta
b u l u n u y o r l a r . Size bu kaygulandırıcı lâfları e d e n köyümü­
z ü n a ğ a s ı olan S ü l e y m a n o ğ l u M e h m e t Faik, Fransızlar­
d a n y a n a d ı r , sonra kendisini k o r u s u n l a r diye de birçok
E r m e n i y i saklamıştır.
Yedek s u b a y Kerirri Fırat, İzollu aşireti reisi B o z a n
A ğ a v e Rüştü Küçük Ö m e r , yaşlı köylünün sözlerini g e r ­
ç e ğ i n ta kendisi bilerek dinlediler ve hemen atlarını süre-;
rek d u r u m u ilerideki a ğ a l a r a da anlattılar. Sözlerini din­
letemediler. Hepsi köy a ğ a s ı n ı n y a p t ı ğ ı b o z g u n c u l u ğ u n
-etkisi altındaydı. Bu y ü z d e n yaşlı k ö y l ü n ü n verdiği doğ-

599
ru bilgiye kulak a s m a d a n atlarını U r f a y ö n ü n d e d e h l e y e -
rek uzaklaştılar.
S o n r a d a n , Ali Saip b e y i n eline g e ç m i ş olan bir mek­
tup, B o z t e p e köyü ağasının ihanetini o l d u ğ u gibi m e y d a ­
na vuruyordu. Yüzbaşı Sajo'dan Süleyman Ağa oğlu Meh­
met Faik A ğ a ' y a giden mektup ş ö y l e y d i :
« İ z z e t l û efendim hazretleri!
G ö n d e r d i ğ i n i z mektuba ç o k t e ş e k k ü r e d e r i m . M e k ­
tupta dediklerinizle kişiliğiniz ü s t ü n e g e r e k e n bilgileri A l ­
b a y hazretlerine bildireceğim. M e k t u b u getiren güvenilir
adamınıza emanet ettiğim mektubumu A r a p p ı n a r ı ' n a g ö n ­
dermenizi diler, saygılarımı s u n a r ı m , efendim.

2 5 M a r t 1920
- Yüzbaşı Sajo -»

Ş a h i n o ğ u l l a n ' n a yardıma gidip de d ü ş m a n ı n ü s t ü n e

v a r m a d a n , bir p r o p a g a n d a y a kapılarak y i n e U r f a ' y a dö->
nen ikiyüz elli milis, atlarını tımar edip ahırlara çektiler ve
s o n r a sıkıntılı bir mazgal s a v a ş ı n a sürüklendiler. F r a n ­
sızların birer kale gibi g ü ç l e n d i r d i ğ i ak M o s k o f taşından
evler, mavzer kurşunlarına b a n a mısın d e m i y o r d u . C o k
g ü v e n i l e n nazlı top da anlaşılan çok şımartıldığından bir
s u s m u ş , bir daha da gürlemek bitmemişti. F r a n s ı z l a r ı n
a t e ş püsküren mevzilerine ve sığınaklarına karşı yapılan
pek çok saldırılar b o ş a gitmişti.
Bütün savaşçılar, üzüntü içindeydi.
Ali Saip bey de Halvetiye'deki karargâhında o t u r m u ş ,
y a r a r s ı z günler g e ç i r i y o r d u . Yığınlarla s a v a ş ç ı , n e y a p a ­
cağını bilmeyerek evlerde ve kahvelerde o t u r u p s a b a h
akşam acı kahve v e ç a y içerek vakit ö l d ü r ü y o r d u . O y s a ,
ö b ü r y a n d a Akçakale tren i s t a s y o n u n a çıkıp b u r a s ı n ı ' g ü ç -
lendiren Fransız askerleri, U r f a ' n ı n arkasında bir tehlike
yarattıkları gibi, o dolaylardaki b o y u n e ğ m e y e n köyleri
de yakıp yıkıyorlardı.
Ali Saip bey, uzaktan u z a ğ a sırıtmaya b a ş l a y a n bu
tehlikeyi bulunduğu y e r d e yok etmek üzere d a v r a n m a n ı n
gerektiğini anladı. A n e z e aşireti reisi Hacim'in aşiret at-

600
illerini da hesaba katarak Urfa-Siverek atlılarından ait»
y ü z kişilik bir g ü ç hazırladı.
Ali Saip bey, s o n g ü n l e r d e T e ğ m e n Kemal beyin g e ­
tirdiği iki toptan birini F r a n s ı z mevzilerine aralıklı a t e ş
edilmek üzere U r f a ' d a bırakarak bunlardan birini, iki ağır
makinalı, bir yeğnik makinalı tüfekle birlikte altı y ü z ki­
şilik atlının başına g e ç i r d i .
Yumuşak, tatlı bir M a r t s a b a h ı , Ali S a i p b e y , atına
atlayarak atlıların b a ş ı n a g e ç t i . Akçakale'deki d ü ş m a n
üzerine oldukça d ü z g ü n bir y ü r ü y ü ş başladı.
H a r r a n ovasının y e m y e ş i l düzlükleri o r t a s ı n d a n g e ­
ç e n Akçakale-Urfa y o l u , atlıların d a , atiarın da pek h o ­
ş u n a g i d i y o r d u . İlkyaz, e r k e n d e n o v a y a inmiş ve b u r a d a
inanırların hayallerinde y a ş a y a n c e n n e t d ü z ü n ü n çiçek­
t e n , yeşillikten ve k o k u d a n ç o k z e n g i n bir m i n y a t ü r ü n ü
yaratmış gibiydi. Atlar, bir y a n d a n , g ü n l e r d i r u y u ş a n ayak­
larını birer kuş kanadı gibi kullanmak için hırsla o y n a y ı p
d u r u y o r , bir y a n d a n şu yeşilliğe dalıp d o y a s ı y a otlayabil-
menin özlemi içinde d u r m a d a n ovayı g ö z e t l i y o r l a r d ı .
Atlılar, H a r r a n o v a s ı n ı n göklerine yaklaştıkça uzak­
laşan gök gürültülerini, s e r a p l a r ı s e y r e d e r e k Keyifli k e ­
yifli türküler yakarak, k o n u ş u p gülüşerek ilerliyorlardı.
H a r r a n ovasının ç a b u k geldiği gibi çabuk da g i d e n ilk­
y a z ı mutluluk d ü ş ü n c e l e r i v e r e n güzel bir barış d ü n y a ­
sının ölmez güzelliklerini a n d ı r ı y o r d u . B ö y l e g ü z e l bir d o ­
ğa içinden geçerek ö l m e y e , ö l d ü r m e y e gitmek, feleğin
ne büyük kahpeliğiydi. Atlıların b i r ç o ğ u , b u n u ruhlarının
derinliğinde d u y u y o r l a r d ı . S ü r ü sahiplerinin, g ö ç e b e l e r i n
kara çadırları, y e r y e r , ö b e k öbek g ö z e ç a r p ı y o r , k o y u n
s ü r ü l e r i , bu yeşil s o n s u z l u k ortasında ak köpükten a d a ­
cıklar gibi y ü z ü y o r d u . Atlılara yaklaşmak yürekliliğini g ö s ­
t e r e m e y e n iri ve beşli ç o b a n köpekleri, ta ö t e l e r d e n y ı l ­
dırım gibi koşarak g e l i y o r ve s ı r a y a dizilerek bu kalaba­
lık a s k e r dizisine iş o l s u n diye a ğ ı z d o l u s u havlıyorlardı.
Ali Saip bey, A k ç a k a l e ' y e iki saat kala milislere mola
v e r d i r e r e k kuvayı milliye kumandanlarını y a n ı n a aldı, A n e -
z ë aşiretinin çadırlarına d o ğ r u ilerledi. O r a d a onları aşi­
ret reisi Hacim d o s t ç a karşılayacaktı. Ne v a r ki Hacim'i
o r a d a bulamadılar. Kaçmıştı. A ş i r e t ileri gelenleri, Ali S a ­
ip beyle arkadaşlarını ağırladılar. Sütler, ayranlar, y o ­
ğ u r t l a r verdiler. Yalnız bu yağlı ballı yemeklemenin ar­
kasından çok kötü bir h a b e r de vermekten uzak kalma­
dılar: B ü y ü k bir F r a n s ı z yardım birliği, U r f a ' d a kuşatılmış
olan F r a n s ı z g a r n i z o n u n u kurtarmak üzere, H a r a p n a z is­
t a s y o n u n d a n U r f a y ö n ü n d e yola çıkmıştı. Bu kafilede d ö r t
bataryalık bir t o p ç u g ü c ü de y e r almıştı.
A n e z e aşiret a ğ a l a r ı n d a n bu taze haberi alan Ali S a ­
ip b e y l e bütün U r f a ve S i v e r e k aşiret a ğ a l a r ı n d a şafak
attı. Bu bataryalar karşısında hangi babayiğit dayanabilir­
d i ? B u n l a r , acımadan bütün U r f a ' y ı yakıp yıkabilirlerdi.
Ali Saip beyle a r k a d a ş l a r ı , çadırlardan ayrılınca bi­
raz ö t e d e çabuk bir karara varmak ü z e r e ayak üstü g ö ­
rüştüler. Varılan karar şu o l d u : U r f a hemen boşaltılmalı,
millî g ü ç l e r , K a r a k ö p r ü ' y e çekilmelidir. Şu s ı r a d a y a p ı ­
lacak tek iş, hemen vakit g e ç i r m e d e n U r f a ' y a dönmekti.
Ali S a i p bey ve a r k a d a ş l a r ı , Hacim'in çadırına g i d e r k e n
o v a y a serpilmiş g ö r d ü k l e r i b o ş top mermisi kovanlarına
bir anlam verememişlerdi. Şimdi buralara serpilmiş olan
bu mermi artıklarına g ö z l e r i faltaşı gibi açılarak bakıyor­
lardı. O n l a r ı , yola dek u ğ u r l a y a n A n e z e aşireti a ğ a l a r ı , Ali
S a i p beyin b o ş k o v a n l a r a korkuyla baktığını g ö r d ü k ç e
bıyıkaltından g ü l ü y o r d u .
Bunları, daha bu s a b a h , aşiretin güvenilir adamları,
A k ç a k a l e ' d e k i F r a n s ı z l a r d a n alıp bir d e v e y e yüklemiş ve
ç a d ı r l a r a g i d e n y o l ü s t ü n e serpiştirmişti.
A n e z e l i l e r konuklarını yola bırakıp d ö n e r k e n A k ç a ­
kale'deki Fransızları bir kez daha kurtardıklarından d o ­
layı F r a n s ı z l a r d a n k o p a r a c a k l a r ı altınların pçrıltısıyla g ö z ­
leri kamaşarak kurnaz ve zeki olmanın verdiği tatlı mut­
luluk içinde y ü z ü y o r l a r d ı .
Ali Saip beyin atlıları gittikten s o n r a Hacim saklan­
dığı y e r d e n çıktı.
Altı y ü z atlı. o v a d a uzaklaştı, küçüldü. K a r ı n c a l a r
g i b i g ü ç görülebilir oldu. E v e t , b u kerte g ü z e l bir c e n n e t
yeşilliği üzerinde s a v a ş nağraları atmanın, tepinmenin a n -

602
lamı v a r mıydı? G ö z d e n b ü s b ü t ü n yiten atlıların a r k a s ı n ­
d a n uzun u z u n baktı v e s o n r a , e s n e y e r e k ç a d ı r ı n a g i r d i .
A k ç a k a l e ' d e n U r f a k u v a y ı miiliyesi ü z e r i n e y ü r ü y e n
k o r k u n ç F r a n s ı z b a t a r y a l a r ı masalına Ali S a i p beyle bir­
kaç aşiret reisi o kerte inanmışlardı ki ç o ğ u n l u ğ u n d ü ­
ş ü n c e s i n e karşıt olarak U r f a ' y ı boşaltıp K a r a k ö p r ü ' y e çe­
kilmekte ayak dirediler. Atlılar hem U r f a y ö n ü n d e g i d i y o r ,
hem de boşaltmalı mı, boşaltmamalı mı k o n u s u n u tartı­
ş ı y o r l a r d ı . Sivereklilerin ç o ğ u n l u ğ u , boşaltılmamasından
y a n a y d ı . Ö ğ r e t m e n ' y e d e k s u b a y Kerim bey, hemen U r f a ' -
da b u l u n a n M e h m e t Emin b e y e kendileri g e l i n c e y e dek
h e r h a n g i bir b i ç i m d e ş e h i r d e n çıkmamasını salıkladı ve
b u n u s e ğ i r t k e n bir atlı ile g ö n d e r d i .

S i v e r e k atlıları, Ali S a i p beyle ötekilerin d ü ş ü n c e l e ­

rine sırt ç e v i r e r e k :
— B i z , Siverekliler, ö l ü r s e k de kalırsak da Urfalılar-
la beraberiz. Biz ö l d ü k t e n g e r i öte yanı da Urfalılar d ü ­
ş ü n s ü n ! diye s ö y l e n m e y e başladı.
Milisler U r f a ' y a g i r e r k e n g ü n e ş d e N e m r u t d a ğ l a n
üzerinde batıyordu.

Atlılar, ş e h r e g i r i n c e k o r k u n ç bir panik h a v a s ı y l a

karşılaştılar. Ali S a i p b e y , Badilli aşireti reisi Sait'i kan­
d ı r a r a k birlikte K a r a k ö p r ü ' y e çekildi. Ali S a i p b e y i n çekil­
mesi, halkı çok kötü etkiledi. Yatağını y o r g a n ı n ı h a y v a n ı ­
n a , a r a b a s ı n a v e sırtına y ü k l e y e n ş e h i r d e n g ö ç e t m e y e
başladı. K u v a y ı milliye kumandanının A n e z e aşireti a ğ a ­
larının p r o p a g a n d a s ı n a kapılarak şehri boşaltıp gitmesi,
U r f a Belediye B a ş k a n ı H a c ı M u s t a f a Kâmil beyi d a v r a n -
dırdı. B ö y l e c e elden gitmek tehlikesi atlatan şehir, kurtul­
d u . Siverek s a v a ş ç ı l a r ı , o n a destek oldu. E ğ e r Siverekli­
ler de U r f a ' y ı boşaltıp gitselerdi kuşatılmış o l a n F r a n s ı z
g a r n i z o n u kurtulacak, E r m e n i l e r , belki de silâhsız halka
saldırıp büyük bir kesim y a p a c a k l a r d ı . Ertesi g ü n , K a r a -
k ö p r ü ' d e bir p r o p a g a n d a d ü z e n i n e kurban gittiğini anla­
y a n Ali Saip beyin b u y r u ğ u n d a k i s a v a ş ç ı l a r l a Badilli aşi­
reti atlıları, yine U r f a ' y a d ö n e r e k eski mevzilerine y e r l e ş ­
tiler.

603
 KADİRLİ'NİN K U R T U L U Ş U

Milletlerin tutsaklığı üzerine

oturtulmuş kuruluşlar her
yanda yıkılmaya mahkûmdur.
Mustafa KEMAL

K a r g a p a z a r ı o l a y ı , Kilikya'daki F r a n s ı z s ö m ü r g e c i l e -
riyle onların emrinde sert bir silâhlı kalabalık olarak ç a ­
lışan Ermeni «intikam t a b u r l a r ı » n ı kara kara d ü ş ü n d ü r ­
meye başladı. B u y ü z d e n işgal kumandanlığı ç o k y e r e
yayılma a ç g ö z l ü l ü ğ ü n d e n v a z g e ç e r e k belli « m ü s t a h k e m »
y e r l e r d e toplanma işine hız v e r d i . Bu y ü z d e n Kadirli'deki
Ermeni fedaileriyle o t u z kişilik F r a n s ı z atlı g a r n i z o n u n u n
kumandanları Ü s t e ğ m e n S ü b i v e P i y e r s o n d a pirelenme­
ye başlamıştı. Kadirli'deki jandarma ö r g ü t ü de, F r a n s ı z
işgaliyle birlikte, ulusal rengini yitirmiş, tam anlamıyla
bir s ö m ü r g e jandarma ö r g ü t ü o l u p çıkmıştı. T ü r k jandar­
maları bütün terhis edilip memleketlerine g ö n d e r i l m i ş ,
onların yerini Ç e r k e z l e r l e K a m o v a r d e n e n E r m e n i fedaile­
ri almıştı. J a n d a r m a s u b a y l a r ı da hep E r m e n i y d i . İ ş g a l
askerlerinin kasabaya ayak basışıyla birlikte bütün T ü r k ­
lerin silâhları toplanmıştı. Bu s ı r a d a Kadirli'nin yerli E r ­
menileri de silahlandırılmıştı. Aklı b a ş ı n d a kimi E r m e n i l e r ,
bu işin kötüye g i d e c e ğ i n i , T ü r k halkının silâhsızlandırılıp
Ermenilerin silahlandırılmasının ilerde çok büyük kötülük­
ler d o ğ u r a c a ğ ı n ı b o ş u n a s ö y l e y i p d u r u y o r s a d a s ö z l e r i h a ­
v a d a kalıyordu. Eski s ü r g ü n e g i d e n Ermenilerin h e p s i ,
Kadirli'ye dönmüş, bunların y a n ı s ı r a T ü r k i y e ' d e d o ğ m a m ı ş
bir yığın Ermeni g ö ç m e n i d e gelmişti. B a ş l a n g ı ç t a F r a n ­
sızların güvenini kazanıp b u r a d a jandarma kumandanlığı
y a p a n Ali Saip bey zamanla kuvayı milliyecilerle birleş­
miş, Urfa kuvayı milliye kumandanlığına gitmişti. K a s a ­
b a d a Ermenilerin ve F r a n s ı z l a r ı n g e r e k s i y a s a l , gerek eko­
nomik baskısı dayanılmaz bir kerteye g e l m e y e başlamış­
tı. S i v a s Kongresi'nin b u y r u ğ u n a uyarak kasabanın a y ­
dınları ve ileri gelenleri, davrandılar. M ü f t ü o ğ l u H a z ı m ,

604
M ü f t ü O s m a n N u r i , C e z a Reisi F e y y a z , T e v f i k C o ş k u n ,
T e k e r e k H a s a n , Halil, M ü f t ü o ğ l u Remzi, H a c ı İdem, Ö ğ ­
r e t m e n Rasim, Ö ğ r e t m e n Bekir Sıtkı, V a y i s o ğ l u Vahit, H ü s ­
n ü C o ş k u n , Hacı M u h a r r e m , bir g e c e N a l b a n t M e h m e t
A ğ a ' n ı n dükkânının üstündeki o d a d a toplandılar. Bu top­
lantı, Kadirli M ü d a f a a y ı Hukuk Derneği'ni d o l d u r d u . T e v f i k
C o ş k u n b e y , d e r n e ğ i n başkanlığına getirildi. Dernek üye­
leri, hemen sistemli bir p r o p a g a n d a y a giriştiler. Kadirlili
T ü r k l e r i n malını, canını ve n a m u s u n u korumak u ğ r u n a s i ­
lâhlanmak gerekti. Halk, parolayı ç a b u k k a v r a d ı , satılabi­
lecek her şeyini satarak silâh ve c e p h a n e edinmeye b a ş ­
ladı. T ü r l ü tehlikeler altında Kadirli'ye getirilen silâhların
fiyatı da otuz altından aşağı d ü ş m e d i ğ i n d e n çok yıkıcı
oluyordu.
Yine bu sırada müjdeye b e n z e r g ü z e l bir haber Ka­
dirlileri sevindirip gözlerini ışıldattı. B u n a g ö r e A n d ı r ı n ' -
da hemen kırk bin kişilik kuvayı milliyeci K o z a n ' ı n ve Ka-
dirli'nin üstüne y ü r ü m e k ü z e r e hazırlanmaktaydı. Bu or­
d u n u n b a ş b u ğ u da Hafız Bekir adlı, kimsenin bilmediği
b i r yiğitti.
G e r ç e k t e n de Hafız Bekir'den M ü d a f a a y ı Hukuk Der­
n e ğ i Başkanı Tevfik C o ş k u n b e y e haberin d u y u l m a s ı n d a n
b i r k a ç g ü n sonra bir mektup geldi. M e k t u p ş ö y l e d i y o r d u :
— Silâhlı ve millî bir ö r g ü t m e y d a n a getirerek müs­
tevliyi bu güzel yurttan kovmak için Andırın'da çalışıyo­
r u m . Sizin de milliyetçi ve y u r t s e v e r bir g e n ç o l d u ğ u n u z u
ö ğ r e n d i m . Çalışmalarımızı birleştirelim.

T e v f i k C o ş k u n , mektubu alınca y ü r e ğ i çok b ü y ü k s e ­

v i n ç l e r l e çarptı. H e m e n en içten arkadaşı Ö ğ r e t m e n Be­
k i r O n a t ' ı buldu. Kolkola S a v r u n s u y u kıyısına dek u z a n ­
dılar. Mektubu dikkatle birkaç kez o k u d u k t a n s o n r a yırtıp
ç a y ı n s u y u n a fırlattılar.
Kasabanın Ermeni halkı, T ü r k l e r a r a s ı n d a bir ş e y l e r
d ö n d ü ğ ü n ü , silâhlı bir ö r g ü t kurulmak üzere o l d u ğ u n u
s e z m i ş l e r , Ü s t e ğ m e n Sübi'nin kulağına fısıldamakta da
gecikmemişlerdi. B u n u Tşiten S ü b i , bir g e c e , şehrin kıyı­
s ı n d a birkaç el silâh atarak kendine g ö r e bir deneme y a p -

605
mak istedi. Durumu bilmeyen T ü r k v e Ermeni b ü t ü n K a ­
dirli halkı, yataklarından fırlamış, her iki halk da s i l â h l a ­
rıyla kapılarının ve pencerelerinin ö n ü n e k o ş u ş m u ş t u .
S ü b i ' n i n iş olsun diye t a b a n c a s ı n ı boşaltıp d u r d u ğ u ­
n u g ö r e n M ü f t ü O s m a n Nuri e f e n d i , o n u n karşısına d i ­
kilmiş : 1
— Y a h u , demişti, biz sizi b u r a d a adaletli bir y ö n e t i m
kurarsınız sanıyorduk. O y s a s i z memleketi ihtilâle v e r i p
halkı birbirine kırdırmak i s t i y o r s u n u z . Bu ne biçim y ö n e ­
tim?
S ü b i buna şu yanıtı vermişti :
— Ş e h r i n ne durum a l a c a ğ ı n ı ö ğ r e n m e k ü z e r e b i r
d e n e m e yaptım.
S ü b i , birkaç g ü n s o n r a , müftüyü çağırarak o n a ş ö y ­
le bir p r o p a g a n d a sakızı vermişti :
— İ s k e n d e r u n d pek çok F r a n s ı z askeri ve tankı ç ı ­
karıldı. Yalnız, bu dediğimi kimseye söyleme emi?
M ü f t ü , buna inanmış g ö r ü n e r e k o r a d a n u z a k l a ş t ı .
T e v f i k C o ş k u n bey, artık A n d ı r ı n d a k i kuvayı milliye
k u m a n d a n ı y l a d ü z g ü n c e mektuplaşıyordu. B ö y l e c e , d o ­
l a y l a r d a k i köylerden olan T e k e r e k o ğ l u H a s a n e f e n d i y i
Hafız Bekir'e g ö n d e r d i . H a s a n e f e n d i , Andırın'a v a r d ı . H a ­
fız Bekir'i aradı. Karşısına « O s m a n T u f a n » bey çıktı. T u ­
fan b e y , türlü takma adlar altında neden saklandığını
o n a k o l a y c a anlattı :
— Kadirlilere b e n d e n çok selâm et, hiç biri y e r i n i
bırakarak başka y a n a s a v u ş m a s ı n . Birkaç kişi A n d ı r ı n ' a
•kaçıp kurtulsa bile Ermeniler, g e r i d e kalanları t o p t a n ö l ­
d ü r ü p o g ü z e l ve verimli kasabayı büsbütün s a h i p l e n e b i ­
lirler. A n d ı r ı n kuvvetleri g e l i n c e de onlara her türlü y a r ­
dımı y a p m a y a hazır olsunlar.
T u f a n beyin Andırın'da o l d u ğ u n u ö ğ r e n e n F r a n s ı z
k u m a n d a n l ı ğ ı , Kadirli'ye iki y ü z kişilik bir Ermeni atlı g ü ­
c ü g ö n d e r d i . Atlılar, k a s a b a y a g e c e yarısı vardılar. T ü r k -
ların ahırlarının kapılarını kırarak atlarını bağladılar. Ahır­
larda ele geçirdikleri dinlenmiş atlara b i n e r e k - A n d ı r ı n ' a
d o ğ r u yollarını sürdürdüler. Sınırdaki N ü r f e t k ö y ü n d e

606
halktan A n d ı r ı n ' d a n e l e r olup bittiğini ö ğ r e n m e k istediler.
•Köylüler, durumu k a v r a y a r a k ş ö y l e konuştular :
— Yukarıdaki t e p e l e r d e , çalıların a r a s ı n d a s a r ı ka­
rınca gibi silâhlı ç e t e l e r g ö r ü y o r u z .
Bu bilgiyi alan atlılar, g e r i s i n geri ederek d ö r t nal
geldikleri y e r e d ö n d ü l e r . Kadirli'de bıraktıkları atlarını ala­
rak ivedi K o z a n ' a d ö n d ü l e r .
T a y y a r d a , E r m e n i l e r i n getirdiği bilgiye inanmayarak
kendi adamlarından olan Darendeli M u s t a f a A ğ a ' y ı Andı
rın'a g ö n d e r d i . M u s t a f a A ğ a , o r a y a v a r ı p d a T u f a n beyi
bulmadan ö n c e M u s t a f a A ğ a ' n ı n bir c a s u s o l d u ğ u haberi
T u f a n beyin kulağına iletildi.
O s m a n T u f a n b e y i n A n d ı r ı n ' a varış hikâyesi ş ö y l e y d i :
Y ü z b a ş ı Ali Ratip ( S i n a n T e k e l i ) , S e h l i k o ğ l u H a s a n
efendiyle N i ğ d e ü z e r i n d e n Karaisalı'ya g i d e r k e n O s m a n
T u f a n b e y d e K u r t o ğ l u H u l u s i , Gizzik D u r a n , A r a p Ali v e
d ö r t silâhlı milisle A z i z i y e - G ö k s ü n ü z e r i n d e n A n d ı r ı n ' a
d o ğ r u yola çıkmıştı. Halkın zemheri dediği' karakış o r t a ­
lığı kasıp k a v u r u y o r , hiç bir canlıya g ö z a ç t ı r m ı y o r d u .
Karla kaplı yollar ye patikalarda y a ş a m a y a lanet e d e r ­
c e s i n e ç o k büyük z a h m e t l e ilerliyorlardı. Kimi y e r l e r d e
y a y a n dahi g i d e m e y e r e k p a r a y l a tuttukları köylülerin y a r ­
dımıyla açılan izlerden ilerlemeye çalıştılar. Bu köylüler,
onları birçok y e r l e r d e o m u z l a r ı n d a taşımak z o r u n d a kal­
dılar. Y o l v e r m e z d a ğ l a r d a n v e bellerden aşarak e n s o n ­
ra yarı d o n m u ş bir d u r u m d a T o k l a r b u c a ğ ı n a vardılar.
B u c a k m ü d ü r ü , T u f a n b e y e aldırış etmeden eski ve ünlü
eşkiya A r a p Ali'yi :
— A r a p Ali A ğ a H a z r e t l e r i ! diye etekleyerek karşı­
ladı. S o n r a onlara da :
— H o ş geldiniz! d e d i .
Y o l d a G e b a n k ö y ü n d e mola verdiler. O r a d a Şakır
B o z d o ğ a n adlı birini T u f a n beyin g ö z ü ısırdı. H a r b i y e ö ğ -
r e n c i s i y k e n Şakir B a h ç e adlı bir arkadaşları v a r d ı . M a h ­
mut Ş e v k e t Paşa'nın öldürülmesinde ilgili g ö r ü l e r e k ko­
v u ş t u r m a y a uğramış, k a ç a r a k R u s y a ' y a gitmişti. İşte, o
Ş a k i r B a h ç e , ş u s ı r a d a karşısında bulunan a d a m d ı . N e ­
reden nereye? Tufan bey :

607
 — S e n i n adın Ş a k i r B a h ç e değil mi? diye s o r d u .
— S i z kimsiniz?
— Bir y o l c u , bir T a n r ı misafiri.
T u f a n b e y , a n c a k O c a k 1920'de Andırın'a v a r a b i l -
mişti. A ş a ğ ı A n d ı r ı n ' d a Y a ğ c ı o ğ l u İbrahim A ğ a ' y a konuk
o l d u . B u n u n damadı M a r a ş l ı H a c ı İlyas efendinin s o n M a ­
r a ş s a v a ş ı n d a şehit d ü ş t ü ğ ü n ü ö ğ r e n d i .
T u f a n b e y , b u r a d a kimi e ş k i y a reisleriyle karşılaştı.
Bayağı s o y g u n c u olan bu adamlara şöyle ünleyerek yol­
larını değiştiriyor ve onları k u v a y ı milliye saflarına alı­
yordu :
— Erkeklik bu m u d u r ? İşte, d ü ş m a n k a r ş ı n ı z d a , Ç u ­
k u r o v a ' d a ; hem d e ç o k z e n g i n , g i d i n , onları v u r u n , silâh­
larını alın. Yiğitlik o d u r . Y o k s a burada kendi d i n i n i z d e n
zavallıları s o y m a k , canını yakmak, hiç bir z a m a n i n s a n ­
lığa, T ü r k l ü ğ e , erkekliğe y a k ı ş m a z .
B u eşkiyalar, K a r a b u c a k l ı Deli H a c ı A ğ a ' y ı d a s o y ­
muş s o ğ a n a ç e v i r m i ş l e r d i . G e c e l e y i n , a d a m c a ğ ı z e v i n d e
d o n gömlek kalmıştı. G i y n e k l e r i n e v a r ı n c a y a dek alıp g ö ­
türmüşlerdi. Deli H a c ı A ğ a , hırsızları gizleyerek ta A n d ı r ı n ­
c a gelmiş, o r a d a T u f a n b e y l e tanışmış, o n d a n d a ş ö y l e
s ö z l e r işitmişti :
— D ü ş m a n a , o n a v u r a l ı m . O n d a her ş e y v a r .
H a c ı A ğ a gittikten bir s ü r e s o n r a ünlü K a r g a p a z a r ı
o l a y ı meydana gelmişti. B u n u n en önemli elebaşılarından
b i r i de Deli H a c ı A ğ a ' y d ı .

ÜÇÜNCÜ KİTABIN SONU

Alamut
Çizgiliforum.com

608
 Bu iyi insanlar, Mustafa Kemal'e yol para­
sını nereden bulacaklarını bir türlü kestiremi-
yor, arpacı kumrusu gibi düşünüp duruyorlar­
dı. En sonra uslarına geldi: Çoluk çocuklarının
süs eşyalarmı satarak paraya çevirmek. Kadın­
lar, süslerinin arkasından istediklerince ağlaya­
bilirlerdi. Başka hiçbir çare yoktu.
îyice hesaplayınca bütün bu süs eşyasını
eritmiş olduğunu anladılar ve umutsuzluğa düş­
tüler.