Gandhak

(Sulphur)
 Group
Uprasa Updhatu (AP)

Synonym

j-r- 8@1&3
 Based on Name
Mythology Gauribeeja, Gauripuspabhavah, Balivasa, Lelitaka,
Balibala, Daityendra, Bali

Physical property Navanita, Gandhapasana, Vasakara, Vasavata,

Gandhopala

Odour Gandhaka, Saugandhika, Atigandha, Kruragandha,

Divyagandha, Putigandha

Therapeutic Kitaghna, Kusthari, Pamari, Kitari, Lekhi, Kitanasana

property

Dhatukarma Shulvari, Shulvaripu, RasaGandhaka, Sutashatru,

Dhartumari

Colour Sukapicchakya, Sukapuccha, Sukapicchasamacchayo,

Pita Gandhaka
 History

 Charaka – In Chi. S. Kustha chikitsa

 Vagbhatta - In Chi. S. Kustha & Uttartantra Timir

Chikitsa


 Mythological Origin
 * Rajas of Parvati Devi
 * Balivasa-

बलऱनासेवित्ऩूिप्र ं भतू बऱहे तिे।।रस-३.१८।।

िासकु किंकर्षतस्तस्यतन्मख ु ज्िाऱयाद्रतु ा।
िसागन्धकगन्धाढ्यासिषतोनन्सत ृ ातनो्।।रस-३.१९।।
गन्धकत्ििंचसम्प्प्राप्तागन्धोऽभत्ू सविर््स्मतृ ्।
तस्माद्बलऱिसेत्युक्तोगन्धकोऽनतमनोहर्।।रस-३.२०।।
 Occurrence & Source
Free sulphur – Italy, Spain, Texas, Newzealand, Japan

Compd form – Russia, Japan, Burma, America, Chile

In India- Jharkhand, Rajasthan, Uttarakhand

** Source of Compound form are mainly Sulphides &

Sulphates
Sulphides Sulphates
Iron pyrites Calcium sulphate
Copper pyrites Heavyspar
Galena Salestone
Realgar Kiesrite
Orpiment Ferrous sulphate
Cinnabar Copper sulphate
 Minerological Indentification
Sulphur or Brimstone (the "burning stone") S
Colour : Lemon yellow
Shape : Orthombic
Hardness : 1.5-2.5
Sp.gravity : 1.95-2.10
Melting point : 115.21 °C
Boiling point : 444.6 °C
 Solubility: Insoluble in water & acid , Soluble in carbon
disulphide
 Varieties

Sulphur

Crystalline Amorphous

Alpha Beta Plastic Colloidal Milk of sulphur

 Types (Varieties)
स चापऩ पिपिधो देपि शक ु चञ्चपनभो
ु िर्। मध्यम् ऩीतिर्ण् स्याच्छुक्लिर्ोऽधम् पिये ।।
चतधु ाण गन्धको ज्ञेयो िर्ण् श्वेतापदपभ् खलु ।श्वेतोऽि खपिकािोक्तो ऱेऩन े ऱोहमारर्े ।।
तथा चामऱसार् स्याद्यो भिेत्पीतिर्णिान ।् शक ु पऩच्छ् स एि स्याच्छ्रे ष्ठो रसरसायन े ।।
ु तण्डाख्यो
रक्तश्च शक ु धातिु ादपिधौ िर्। दुऱणभ् कृ ष्णिर्णश्च स जरामृत्यनाशन् ु ।।
र.र.स. 3/12-15

Type Quality Colour Use

Rakta –Shukatundakhya Best Red Best for dhatuvada

Pitta –Shukapichhanibham- Good Yellow Rasayanakarma

Amalasar Gandhak
Shweta – Khatika Poor White Loha Marana, Lepana

Krishna – Durlabha - Black Jaramrityu nashana

 Grahya Lakshan
ु
शकपऩच्छ समच्छायो निनीत समिभ: ।
मृसर्: कपिन: पिग्ध: श्रेष्ठो गंधक: उच्यते॥ (आ . ि. 2/20)

Sukapiccha-samachaya
(Yellowish colour like Parrot Tail)
Navneet abha (Glister like Butter)
Mrisana (Soft)
Katina (Solid)
Snigdha (Smooth)
 Need for Shodhana
गन्धे मऱद्ियिं दष्ॄ टिं लिऱाचर्ण
ू ं विर्िं तथा
िोधधतव्यस्ततो यत्नादलभ1]न यथाविधध। (र=ज=नन=
2/2)

Contain Two type of impurities

1. Shila chura (Stone/Clay/Soil) 2. Visha (Manily Arsenic)

अिद्ध
ु गन्ध कुरुते च कुष्टिं ताऩिं भ्रमिं वऩत्तरुजिं
तथैि रूऩम ् सख
ु िं िीयषबऱिं ननहन्न्त || (आ= प्र= 2/18)
Impure Gandhak likely to cause

Kustha Taap Bhrama

Pittaj Vyadhi Varnahani Sukhahani

Viryahani Balahani
 Shodhana
MÉxvÉä {ɪÉ漃 MÉxvÉÆ iÉÖ ¦ÉÞRÂóMÉ®úÉVÉ®úºÉä%lÉ´ÉÉ*
®úºÉ{É{ÉÇÊ]õEòÉ |ÉÉäHòÊ´ÉvÉÉxÉäxÉ Ê´É¶ÉÉä¹ÉªÉäiÉÂ** (®ºÉɨÉÞiÉ 2/3)

गन्धकोद्रावितोभङ्
ृ गरसेक्षऺप्तोवििध्
ु यनत।
तद्रसै्सप्तधालभन्नोगन्धक्ऩररिुध्यनत।। (र. र. स. 3/24)
Galan with Godugdha or Bhringraj swarasa repeated
for 7 times.
 ऩय्न्स्िन्नो घटीमात्रिं िाररधौतो हह गन्धक् ।
गव्याज्यविद्रत ु ो िस्त्राद्गालऱत् िवु द्धमच्
ृ छनत ।।
एििं सिंिोधधत् सोऽयिं ऩार्ार्णान ् अम्प्बरे त्यजेत ् ।
घतृ े विर्िं तुर्ाकारिं स्ियिं वऩण्डत्िमेि च ।।
इनत िद्धु ो हह गन्धाश्मा नाऩथ्यैविषकृनतिं व्रजेत ् ।
अऩथ्यादन्यथा हन्यात्ऩीतिं हाऱाहऱिं यथा।।(र. र. स. 3/21-23)
 Gandhaka dissolved in go-ghrit

Filtered to milk through cloth then

Milk with Gandhak is boiled for 24 min.

Gandhak is washed & dried & powdered

** Bhringraj Swarasa Shodhana method should be

used for Parpati Preparation.
 Marana

No marana since it melts & becomes ash on low temp.

 Pharmacological & therapeutic properties
गन्धाश्मानतरसायन्सम ु धरु ्ऩाकेकटूष्र्णोमत्
कण्डूकुष्ठविसऩषदद्रद
ु ऱनोदीप्तानऱ्ऩाचन्।
आमोन्मोचनिोर्र्णोविर्हर्सत ू ेन्द्रिीयषप्रदो
गौरीऩष्ु ऩभिस्तथाकृलमहर्सत्यात्मक्सत ू न्जत ् । (र. र. स. 3/17)
Rasa – Madhur,Tikta, Kashaya
Guna – Usna, Sara, Snigdha
Virya – Usna
Vipaka – Katu
Dosa Prabhava – Pitta Vardhak, Kapha Vata hara
 Karma – Rasayana, Dipana, Pachana, Vishahara, Balya,
Medhya, Chakshusya, Krimihara, Sutajit, Kushtahara,
Aamasoshahara, Sutendra viryaprada,
Viryavriddikara, Gauri pushpa, Kanduhara etc.
 Vyadhi Prabhava – Kushta, Kandu, Visarpa, Dadru, Kasa,
Swasa etc
 Dose
 रन्क्तकाया् समारभ्य्रन्क्तकाष्टकसन्म्प्मतम ् l
प्रार्णाचायष्प्रयन्
ु जीत गन्धकम ् तु वििोधधतम ्। (र.त.8/39)
1 ratti (125 mg) – 8 ratti (1 gm)

Antidote
विकारो यहद जायेत गन्धकाच्चेत्तदा वऩबेत ्
गोघ्रूतेनान्न्ितिं ऺीरिं सख
ु ी स्यात ् स च मानुर््। (ब=ृ र=रा=स=
ु )

Cow’s milk & ghee for 2 weeks

 Pathya Apathya

 जािंगऱानन तु मािंसानन छागऱानन प्रयोजयेत ् l (आ=प्र= 2/50

)

ऺाराम्प्ऱतैऱसौिीरविदाहहद्विदऱिंतथा ।
िद्ध
ु गन्धकसेिायािंत्यजेद्योगयतु ेनहह । (र=र=स= 3/35)
 Gandhak Druti
कऱािंिव्योर्सिंयक् ु तिं गन्धकिं श्ऱक्ष्र्णचर्ू र्णषतम ् ।
 अरन्त्नमात्रे िस्त्रे तद् विप्रकीयष वििेष््य तत ् ।।
 सत्रू ेर्ण िेष्टनयत्िाथ यामिं तैऱे ननमज्जयेत ् ।
 धत् ृ िा सिंदिंितो िनतषमध्यिं प्रज्िाऱयेच्च तम ् ।
 द्रत
ु ो ननऩनततो गन्धो बबन्दि ु ् काचभाजने ।।
 तािं द्रनु तिं प्रक्षऺऩेत ् ऩत्त्रे नागिल्लल्लयास ् बत्रबबन्दक ु ाम ् ।
 िल्लऱेन प्रलमतिं स्िच्छिं सत ू ेन्द्रिं च विमदष येत ् ।।
 अङ्गल्ल ु याथ सऩत्त्रािं तािं द्रनु तिं सत ू िं च भऺयेत ् ।
 करोनत दीऩनिं तीव्रिं ऺयिं ऩाण्डुिं च नाियेत ् ।।
 कासिं श्िासिं च िऱ ू ानतषग्रहर्णीम ् अनतदध ु रष ाम ् ।
 आमिं विनाियत्यािु ऱघुत्ििं प्रकरोनत च ।। (र. र. स. 3/29-33)
 1 part Shudddha Gandhak + 1/16 part vyosha churna

 Sprinkled over a cloth of lgth & breadth 1 aratni

 It is rolled together & tied

 Immerse it in tilataila for 3 hours

 Hold it with a pair of tongs & ignited

 The product is collected in a glass vessel

 Dose & Anupan : 3 drops mixed with 1 valla (375 mg)

of parada on betel leaf
 Therapeutic Use : Kshaya, Pandu, Grahani, Kasa,
Swasa, Shoola, Ama, Agnidipati
 Gandhak Rasayan
 Shuddha gandhak - 3 times Bhavana in cows milk
 Then again Bhavana for 8 times in Chaturjat,
Guduchi, Aamalaki, Haritaki,Vibhitaki, Shunthi,
Bhringaraj, Aardrak each.
 Later added with equal quantity sugar & preserved

 Dose– 1 Karsha (1 gm) , now only 1gm

 Use : Dhatukshya, Prameha, Agnimandya, Kustha

 Karma :Viryavarddhak, Brinhana, Balya, Vrushya etc.

 Duration – 1 month(RT)
 Yoga
 Kajjali
 Gandhak Vati
 Arogyavardhani Vati
 Rasa Sindur
 Samirpannag Rasa
 Rasa Parpati
 Swarna Parpati
 Hemagarbha Pottali
 Abhragarbha Pottali
 Gandhak Druti
 Gandhak Tail