CERTIFICATE

This is to certify that Mr. Vishal Ashok Shelar student of arts semester IV for
the academic year 2022-23 has worked and duly completed his project work for the
degree of master in arts under the faculty of arts and her project is entitled to “ The
uprising of 1857” under my supervision.

I further certify that the entire work has been done by the learner under my
guidance and that no part of it has been submitted previously for any degree of
diploma of any university.

It is her own work and facts reported by her personal findings and
investigation .

Co- Ordinator
Sign

Name and Signature of Guiding Teacher

Date Of Submission –
Declaration By Learner

I undersigned Mr. Vishal Ashok Shelar has by declate that the work embodied
in this project titled “ The Rise Of 1857 Background Causes Nature and
Signigicance and Consequences” from my own contribution to the research work
carried out under me guidance of Prof. Kavita Manje Madam is a result of my own
research work and has not been previously submitted to any other university for and
other degree/diploma of this of any other university.

Wherever references has been made to previous work of other it has been clearly
indicated as such and included in the bibliography.

I, hereby further declare that all information of that all information of this
document has been obtained and presented in accoedance with academic rules and
othical conduct.

Name and Signature Of The Learner

Vishal Ashok Shelar

Certified By
Name and Signature Of The Guiding Teacher
 कुमार – िवशाल अशोक शे लार

िवदयापीठाचे नाव – मुंबई िवदयापीठ

कॉलेजचे नाव – जी. के. एस. कॉलेज

हजेरी कर्. –

वगर् –

क प िवषय – 1857 चा उठाव

शै क्षिणक वषर् – 2022-23

मागर्दिर्शका – ाध्यािपका किवता मांजे मॅडम

िवभाग – इितहास
 PROJECT REPORT
ON

STUDY ON THE UPRISING OF 1857

A PROJECT REPORT
SUBMITED IN PARTIAL FULFILMENT OF
THE REQUIREMENT

FOR THE DEGREE FO

MASTER OF ARTS (M.A)
SEMISTER IV

BY
MR. VISHAL ASHOK SHELAR
(M.A PART 2, ROLL NO - )

UNDER THE GUIDANCE OF

PROF. KAVITA MANJE MADAM

UNIVERSITY OF MUMBAI
G. K. S COLLEGE OF KHADVLI
2022-23
 १८५७ चा उठाव

तावना

इ.स. १६९५ ते १७०७ या काळात इंगर्जांनी आपला यापार संपुणर् िंहदु थानात पसरवला. १७०७

पासून भारताच्या राजकारणात लक्ष दे ण्यास सुरुवात केली आिण १७५७ ते १८५६ या काळात

आपली राजकीय स ा मजबूत के याचे िदसुन येते. ज्यावेळी इंगर्जांचे भारतीयांवर चंड अत्याचार

वाढत गेले त्यावेळी झोपी गेलेले भारतीय जागे होऊ लागले, त्यांच्यात पारतंत्र्याची जाणीव होऊ

लागली, इंगर्जांचे उच्चाटन करण्याची ओढ त्यांना लागली त्यातूनच १८५७ मध्ये सशस्तर् उठावाचा

भडका उडाला.

इ.स. १८५६ मध्ये लॉडर् डलहौसीच्या जागी लॉडर् बॅग हणून नेमणूक झाली. लॉडर् िव ान असूनही

त्याच्या गुणांना िंहदु थानात नाव िमळाला नाही. कारण त्याच्याच काळात १८५७ चा उठाव घडला

हा उठाव मोडू न काढू न इंगर्ज सा ाज्य नाशापासून वाचिवण्याची जबाबदारी त्याच्यावर येवून पडली.

खरे पाहता या उठावाला तो जबाबदार न हता. त्याच्या अगोदरच्या डलहौसीने राबिवलेले आकर्मक

धोरण या उठावाला कारणीभूत ठरले होते. दुसऱ्या श दात सांगायचे झा यास आग लावून डलहौसी

गेला व ती िवझवण्याचे काम कॅनींगला करावे लागले.

१८५७ च्या कर्ांतीची तुलना काही लेखक अमेिरकन व च राज्यकर्ांती करतात. काही काळ का

होईना ि िटश सा ाज्याला चंड धक्का िदला. भारतातील पोटपोटे सं थािनक पंजाबचे शीख व

नेपाळच्या रांजरांना साथ िदली असती तर भारतातून ि िटश उखडले गेले असते. परं तु ददै वाने तसे

घडू शकले नाही. अनेक वषार्पासन भारतीयांच्या मनात इंगर्जांिवरु दाटलेला असंतोष या

उठावाच्या रूपाने बाहे र पडला. कोणी काहीही हणो पण पारतंत्र्याच्या िंपजऱ्यातून बाहे र पडण्याचा

हा भारतीयांचा यत्न अि तीय होता.

उठावाचे वरुप -

ि टीशांनी भारतात वेश के यापासून ते संपुणर् भारतात स ािधश होईपयत भारतीगांवर अत्याचार

केला नाही असे हणणे चुकीचे ठोल. १८५७ च्या उठावाच्या अगोदरही भारतात िविवध िठकाणी

लहान मोठे उठाव घडत होते. इ.स. १८०६ मध्ये मदर्ासच्या ि टीश सेनापतीने िंहदु सैिनकांच्या

धािर्मक भावना दुखाव या हणून १८२४ मध्ये पिह या ी बु ाच्या वेळी या सैिनकांनी देशात

समुदर्ामाग जाण्यास नकार िदला त्यामुळे अनेकांना फाशी दे ण्यात आली. दुसऱ्या बाजीरावना

कारभारी त्र्यंबकजी डगळे याने इंगर्जांिवरु खान देशातील धुळे, जळगाव, अहमदनगर, नािशक,

डांग या दे शातील िभ ल लोकांना संघिटत करुन मोठा संघषर् उभारला पण इंगर्जांनी १८३१ पयत

तो दडपून टाकला.

उमाजी नाईक या कर्ांतीकारकाने इंगर्जांच्यािवरु व इंगर्जांना पािंठबा दे णाऱ्या जिमनदार व

सं थािनकांिवरु बंड पुकारले. रामोशी व िभ लांना त्याने हाताशी धरले. पुढे सातारा, सोलापुर,

सांगली या िज ात धुमाकुळ घातला. झगर्जानी १८३१ मध्ये त्याला फासावर चढिवले.

इ.स. १८३९ मध्ये ठाणे िज ातील कोळी व आिदवासी लोकांनी इंगर्जांिवरु उठाव केला, १८४०

मध्ये सातारचे छतर्पती तापिंसह महाराजांनी कन्हाडच्या धारगाव पवारांच्या मदतीने उठाव केला,

१८४१ मध्ये को हापूरच्या गडकऱ्यांनी उठाद केले होते. असे अनेक उठाव १८५७ च्या पुवीर्

इंगर्जािवरु होत होते. हे उठाव दे श यापी नसले तरी असंतोषाची पा वर्भुमी िनमार्ण करणारे

नक्कीच होते हणूनच ते महत्त्वाचे ठरतात.

१८५७ च्या उठावाला कोणते वरूप ावे याब ल अनेक इितहासकारांमध्ये मतिभ ता आढळू न

येते. काहींनी वाला 'िशपायांचे बंड' तर काहींनी ' वातंत्र्ययु हणून त्याचा गौरव केला. १८५७ ते

१९४७ या काळात हे एक बंड होते" असा सार मो ा माणात झाला कारण भारतावर
ि टीशांचेच सा ाज्य अस यानेत्यांनी अत्यंत हलक्या श दांत या उठावाची संभावना केली. परं तु

वातंत्र्यानंतर नवनतीन ऐितहािसक साधने क कागदपतर्े िमळु लाग यानंतर या दृोकोनात बदल

घडत गेला. वेगवेग या इितहासकारांना या उठावाब ल कार वाटत होते िंकवा त्यांची मते काय

होती त्याची थोडक्यात चचार् येथे आपण करुया.

१) सर जॉन लरे न्स: हे िशपायांचे बंड होते व त्याला कारणीभूत काडतुसे होती.

2)जॉजर् कॅ बे ल : हे िशपायांचे खंड होते. ते सु ा बंगाल आमीर्तील िंहदु िशपायाचे खंड होते.

कामगरांचा संघ त्यातलाच हा ल करी कार होता.

३) िकशोरचंदर् िमतर्ा: हे बंड मुलतः लमंडा या रूपाने आहे . हे लाख िशपायांचे हे बंश आहे .

जनतेच्यासहभागाचा त्याच्याशी संबंध नाही.

(४) डॉ. आर. सी. मुजम

ू दार: ९८५७ से बंड रा टर्ीय चळबळ मुळीच न हती. अडाचे नेते हे िंहदी

रा टर्ीय भावनेने ेत झालेले न हते.

५) थॉमसन व गॅरेट : गा बंडास ल करी बंड िंकवा थान ट झाले या सं थािनक नी,

जिग्नदारांनी आपती गेलेली मालम ा पुन्हा संपादन करण्य साठी केलेला यत्न असे संबोधता

येईल.

वरील माणे अनेकांनी या उठावाला बंडाचेच वरूप िदलेले असले, तरी हे एक वातंत्र्ययु होते

असे सगणारे इतेहालकरही कमी नाहीत. १८५७ च्या उठावाला ' वातंतर्यु असे अिभमानाने

सांगायचे. सवार्त मोठे धाडस ि टीशकाळातच िव. दा. सावरकर यांनी केले. १९०७ मध्ये इंग्लंडमध्ये

असताना १९८५७ वतंतर् गर्ंथ लेहून त्यात इ.स. १८५७ ता भारतीयांचा पिहला सशस्तर्
रा टर्ीय वातंत्र्यसंगर्ाम झाला असे प ट मत त्यात मांडले. त्यांच्या माणे अनेक इितहासकारांनी या

उठावाना वातंत्र्यपुरः संबोधण्यास सुरवात केली.

6)संतोषकुमार रे : िंहदु आिण मुसलमानांनी घडवून आणलेली ही कर्ांती होती. या कर्ांतीचा सार

झपा ानेझाला आिण ितने जनतेच्या बंडाचे व वातंत्र्ययु ाचे वरूप धारण केले.

७) अशोक मेहता :१८५७ चे बंड यांच्या बंडाहू न अिधक होते. अनेक न ट होत जाणाऱ्या

शक्तींना वाट मोकळी करून दे णाच्या सामािजक ज्वालामुखीचा तो फोट होता.

८) डॉ. ए . ए . सेन :धमर्पुर हणून सुरुवात झाले या या घटनेने शेवटी वातंत्र्ययु वरुप

धारण केले. मंडावा यांना परिकय स ा उलथून टाकायची होती व मोगल बादशाहीच्या नेतृ

चाखाली जुना जमाना परत आणावयाचा होता. यािवषयी शंका असण्याचे कारण नाही.

९) पंडीत जवाहरलाल नेहरू :केवळ सैिनकांडेच बंड न हते. भारतात त्याचा फैलाब अितशर

झपाटयानेझाला. थो ाच काळात त्याने लोकयु ाचे या रा टर्ीय वातंय बु ाचे वरूप धारण केले.

१०) इंग्लंडचा पंत धान राईली: हा एक महान संगम होता केवळ काडतुत करणातुन अशा

महान जन्म होऊ शकणार नाही.

वरील िवधाने बाच यास िमटीशांच्या लेखनाचा भाव असणाऱ्या लेखकांनी िंकवा

तत्कालीन पुरा यावर आधािरत असले या इितहासकारांनी हे वातंत्र्ययु न हतेच असे गत मांडले.

त्यांच्या मते १८५७ ला भारतात राहु बाचा उदय झालेलच न हता. या उठावातील नानासाहे ब पेशवे,

बहादू शहा, राणी ल मीबाई असे सवर् नेते वाथार्साठी लढले. त्यांच्या वातंत्र्यसारखा उच्च ध्येयवाद

न हता. परं तु हे आक्षेप हणजे अधर्सत्य होते कारण मलात ि टीशांनी जे चंड अत्याचार चालवले
होते ते साहत होण्यापलीकडे जाऊन रा टर्वादाचा उत्य झालेलाच न हता. त्या उठावांतील

नानासाहे ब पेशवे, बहादूरशहा, राणी ल मीबाई असे सवर् नेते वाथार्साठी लढले, त्यांचरात

वातंत्र्यासारखा उच्च ध्येयवाद न हता. परं तु हे आक्षेप हगजे अधर्सत्य होते कारण भारतात

ि टीशांनी जे चंड अत्याचार चालवले होते ते सहन होण्यापलीकडे जाऊन रा टर्वादी वृतर् उफाळू न

आली. डॉ. आंबेडकरांच्या अनुसार माणसाला गुलामिगरीची जाणीव झालेली होती हणून सवर्

जाती धमर्, ांत यांनी आपले भेदभाव दूम या यु ात भाग घेतला हणूनच ते रा टर्ीय यु होते.

याब ल दुमत अस याचे कारण नाही. उठावाच्या काळातील गवनर्र जनरल कॅनॉग व इतर ल करी

अिधकारी यांचा इंग्लंडमधील पतर् यवहार पािहला तर हे बंडनमून वातंत्र्ययु होते हे प ट िदसून

येते.
 1857 च्या उठावाची कारणे

१८५७ च्या उठावाला काम करणाने सुरुवात झाली पण या उठावाचे तेच एकमेव कारण न हते.

फक्त एकाच करणाने संपूणर् रा टर्ात उठाव होऊ शकत नाही. ज्या माणे जंगलात वगवा

पसरिवण्यासाठी एक िठणगोशी पुरेशी असते त्याच माणे काडतुस करणाने िठणगीचे काम केले.

परं तु वणवा पेटण्यासाठी भयंकर उ णतेची गरज असते आिण ही उ णता संपूणर् भारतात इंगर्जांच्या

अत्याचारी राजवटीमुळे मो ा माणात िनमार्ण झाली होती अनेक वषार्पासून हा असंतोषाचा साठा

वाढत चालला होता. एवढ मोठा असंतोव कोणकोणत्या कारणांमुळेिनमार्ण झाला यातर्ी सिव तर

चचार् करणे महत्त्वाचे ठरे ल.

शा तर्ीय कारणे :

१) ई ट इंडीया कंपन चे धोरण: ई ट इंडीया कंपनीने सुरुवातीला फक्त याप राकडे लक्ष िदले

होते परं तु १७०७ नंतर भारताच्या दुबर्ळ राजकीय ि थतीचे अवलोकन करून त्यांनी आपले यापारी

धोरण बदलले. लासीच्या व वक्सारच्या यु ानंतर बंगालमध्ये इंगर्जी भ ा थापन केली. आप या

वखारीभोवती मजबूत तटबंदी उभारून सशस्तर् फौजा ठे व न्या. भारतीय राजे व नवाबांच्या अंतगर्त

संघषार्त भाग घेतला व हळू हळू फन्त यापारी सं था असले या कंपनीचे रूपांतर एका राजकीय

सं थेत केले. कंपनीने े वांना नामोहरम के यानंतर ितच्या अिनयंतर्ीतपणात अिधकच वाढ झाली.

लॉडर् भेटींगसारखे अपवादात्मक गवानर्र वगळ यास इतर ग हरांनी िनती अनेतीचा िवचार न करता

सा ाज्य वाढीकडे च लक्ष िदले. लॉडर् क्लाई हने दुहेरी राज्य यव था िनमार्ण करून बंगालच्या

जनतेवर अनन्वीत अत्याचार केले. लॉडर् कॉनर्वॉलीसने कायमधारा प त सुरू करून शेतकन्यांना

दे शेपढीला लावले. लॉडर् हे टी जने मराठा सचेला नामशेष केले. कंपनीच्या आकर्मक व अत्याचारी

धोरणामुळे भारतातील शेतकरी, जिमनदार, मजूर, कामगार हवालिदल झाले. त्यातून कंपनी िव वा

असंतोष वाढतच गेला.

२) लॉडर् वेल ली व तैनाती फौज : ई ट इंडीया कंपनीच्या ग हनर्र जनरलापैकी भारतीय

स ािधश चे वातंत्र्य न ट करणारा गवनर्र हणून वेल लीचे नाव घेतले जाते. बेल ली हा खर

सा ाज्यवादी होता त्याने अनेक मागार्चा अवलंब कंपनीचा अन्यिव तार केला. तैराती फौजा िनमार्ण

करून भारतीय सं थािनकांना ती फौज राज्याच्या संरक्षणासाठी ठे वण्याचे स ी केली व त्या फौजांचा

खचर्ही सं थािनकांनी रोख रकमेत िंकवा एखादा दे श तोडू न ावा असे िनयम बनवले. तैनाती

फौज वीकारणाच्या सं थािनकांचे वातंत्र्य न ट होत गेले. त्यांना राज्याच्या संरक्षणाची िंचत न

राहो यामुळे ते सैनी िदलासी बनले, मो ा माणात भारतीय सैन्य नोकरीतून काढू न टाकले हे

बेकार सेनेक पा यांना जाऊन िमळाले व दरोडे खोर बनले. वेल सीला भारतीयांचे काय नुकसान

होत याम ल सोयरसुतक न हते. त्याने तैनाती फौजेचा पास आवळू न िनजाम, अयोध्येचा नवाब,

पेशवे, िंशदे , भोसले, होळकर यांचे वातंत्र्य न ट केले. तंजावर, सुरत व कनार्टकच्या नवबांना

स ेतून िनवृ होण्यास भाग पाडले त्याच्या या धोरणामुळे कंपनीचा जरी चंड राज्यिव तार झाला

असला तरी भारतीयांदर फार वाईट पिरणाम झाला.

३) डलहौसीचे सं थान खालसा धोरण : लॉडर् बेल लीचे रािहलेले अपूणर् कायर् डलहौसीने पूणर्

केले. त्यासाठी त्याने वेल लीपेक्षाही आकर्मक धोरण वीकारले. त्याच्या कुरिस सं थान खालसा

घोरणात त्याने जे िनयम बनवले ते सवर् वी न्यायाच्या िवरु होते. त्यामध्ये द किवधान नामंजुर

करुन द क सं थािनकांचे सं थान खालसा करण्याचे जाहीर केले आिण एक कारे िंहदुच्या द क

घेण्याच्या धािर्मक परं परे वर गदा आणली. दुसन्या िनयमात सं थािनकांच्या पद या व पेन्शन बंद

करून त्यांना दे शोधडीला लावण्याचा कट रचला. ज्या सं थािनकांचा राज्य कारभार यवि थत

चालत नसेल त्याचे सं थान खालसा करण्याचे जाहीर केले. असे िविवध िनयम लावून त्याने

अनैितकपणे सं थािनकांचे िवलीनीकरण केले. स ाय, जैतापूर, संबळपूर, उदयपूर, नागपूर, झाशी

या सं थानांचा द कवारस नामंजूर करून ती खालसा केली. शशी सं थान खालसा झा याने

संतापले या ल मीबाईने 'मेरी झांशी नहीं दूंगी' अशी गजर्ना केली होती.
डलहौसीने अनेक सं थािनकांच्या पद या बहने व पेन्याने त्यांना नागिरकांच्या नेऊन बसिवले.

दुसऱ्या बाजीरावच्या मृत्युनंतर त्याला दे ण्यात येणारे पेनान त्याच्या मुलाला नानासाहे ब पेश याला

काण्यात आ याने दुखावलेले नान साहब १८५७ या उठ बात समील झाले. करण्याचा यत्न केला

अ यव थेचे कारण दे ऊन अयोध्या राज्य खालसा केले. तैनात फौजेची वसुली करण्यासठी

िनजामांचा त काढू न घेतल. डलहसीच्या या आकर्मक व अन्या योरणामुळे िंहदी राजे-रजवाडे

हवालिदल बनले. ज्यांची थाने व सतने िश लक होती त्यांनाह हे वैभ फार काळ उपभोगता येईल

असे वाटे नासे झाले अशातच इंगर्ज सेनापती भर चालसर् नेपीटर याने, "माझ्झा हाती िंहदु थानची

सावर्भौम स ा १२ वषर् राहीली तर एकही सं था र नावालाही िश लक राहणार नाही. अरे जाहीर

केले त्यामुळे सं थािनक व त्याचे जा अिधकच िबधरली व त्याने उठावात भाग घेतला.

(४) इंगर्जांचे शासकीय धोरण: संपूणर् भारतात आपली स ा िनमार्ण के यानंतर इंगर्जांनी

िविवध शासकीय बदल केले. त्यात पोिलस यव था, न्याय यव था, सनदी नोकर, दळणवळण

याकडे लाख पुरिवले पण वा सवर् यव थे चा लाभ फक्त इंगर्जांनाच होत असे. असेच झाजांनी

इंगर्जी ही राज्यकारभाराची भाषा के यामुळे भारतीयांची अडवण झाली. मुि लम राज्यात अरबी व

कारसी भाषेतुन सरकारी कामकाज चालत असे. त्यांना इंजीये नस यामुळे शासनातून त्यांना

वगळले गेले. अनेक भारतीयांच्या नोकऱ्या गे यामुळे त्यांच्यात असतोष वाढला. कॉनर्वॉिलस,

डीसाख्या ग हनर्रांचा भारत यांवर िव वास नस याने त्यांनी भारतीयांना नोक या नाकार या.
 आिर्थक कारणे

१) औ ोिगक यापाराचे बदलते वरूप: इंगर्जानी ज्यावेळी भारतात वेश केला ते हा

सुरुवातीच्या पारी भारतातील माल कमीत कमी िंकमतीत िवकत घेऊन तो युरोपात जा तीत जा त

िंकमतीत िवकत युरोपातील मात भारतात आणून िवकट परं तु हे लंडमध्ये औ ोिगक कर्ांती घडू न

आली व मुळे कारखान्याची यंतर्सामुगर्ी चंड बाद घडू न आली. जसजसे हे उ ोग वाढत गेले सतसा

या उ ोगांना कच्चा माल ची गरज वाढत गेली. अशावेळी इंगर्जांच्या ता यात असले या भारत तून

अितशय व त दरात कबर मात उपल ध होऊ लागला. हा माल इंग्लंडला नेऊन तेथे तो परका

बनवून पुन्हा भारतात आणून िवकला जाई. या यापारात इंगर्जांन चंड फायदा िमळु लागला.

इंग्लंडहू न आलेला माल यावर तयार केलेला अस याने त्याला उठाव होता तसेच भागणीपेक्षाही

अिधक पुरवठा वा मालाचा होत अस याने भारतात या माताला चंड मागणी वाढली. भारत ही

इंग्लंडची मोठी बाजारपेठ बनली. भारतातील संपत चा हा ओघ भारतात राहता इंग्लंडला जाऊ

लागला. त्यामुळे भारतात चंड दािरद्र्य पसरले. डॉ. ई वरी साद हणतात इंगर्जी भांडवलाचा

िंहदु थानात ओघ येत राहीला. पण या भांडवल गुंतवणुकीतील याज व फायदा इंग्लंडला जात

अस याने त्याचे हानीकारक पिरणाम घडू न आले. िंहदु थान हणजे एक दुभती गाय भनली की

िजचे दूध इंग्लंड िपत होते पण ितची लेकरे मातर् उपासमारीने तडफडत होती.

२) भारतीय यापार व उ ोगधं धावील दु शिरणाम :इंगर्ज भारतात येण्यापूवीर् शेती माणेच

अनेक भारतीय उ ोगधं ाची भरभराट मो ा माणात झाली होती. परं तु इंगर्जाच्या यापारी

धोरणामुळे हे उ ोग संकटात सारडले. यंतर्ावरील माल ला अिधक उताब व नागणी अस याने

भारतातील ह त यावसाियकांनी तयार केले या मालाची मागणी कमी होत गेली. संपूणर् भारतात

इंगर्जी मालाने िशरकाव के याने भारतीय मालाला भारतातच बाजारपेठ िमळे नाशी झाली. डाक्का,

गुिर्शदाबाद, सुरत या नेहमी भरभराटीस असणाऱ्या भारतीय बाजारपेठा ओस पड या. अनेक

ह त यवसाय बंद पडत गेले कारिगरांना इंगर्जांच्या कारखान्यात िंकवा शेतावर मजूर हणून काम

करण्याची वेळ आली.

इंगर्जांनी भारतीय यापाराची व उ ोगधं ांची मक्तेदारी फक्त आपणाकडे राहवी वासठी भारतात

येणान्याइंगर्जी मालावरील जकात अत्यंत कमी ठे वली. संतु भारतातून लकडे जाणाऱ्या भारतीय

मालावरील चंड वाढवली पिरणामी भारतीय कापडउ ोगावर अितशगवाईट पिरणाम झाले.

भारतीय यापार मंदावला.

३) शेतकऱ्यांची दुदर्शा : इंगर्जांच्या अन्यायी महसूल प तीमुळे भारतीय शेतकरी रागावले गेले.

इंगर्ज सरकारने ३) शेतसारा चंड वाढवला, लॉडर् कॉनर्वॉिलसाच्या कायमधारा प तीमुळे

जमीनधााना अमयार्द अिधकार िमळू न तेतकन्याच्या अत्याचाराला पारावार रािहला नाही. अनेक

शेतकऱ्यांना जमीनी िववा या लाग या िंकवा अनेकांच्या अिमनी शेतसारा वसूलोसाठी ज त के या

गे या. इंगर्जांनी शेतीचे यापारीकरण करत भारतीय िपकांकडे दुलर्क्ष झाले. दु काळारख्या आप ीत

इंगर्जांनी कोणतीही दय शेतक-यांना दाखवली नाही. उ ोगधंदे बुडा याने शेतीवोल ताप वाढला,

शेतकरी वगर् है राण झाला व त्यांना इंगर्ज राजवट नकोशी झाली.

४) दािरद्र्य व बेकारी:अनेक सं थाने खालना झा यामुळे लाखो सैिनक चेकर झाले. इनामजलीमुळे

सरदार, जहािगरदार घरी बसले. िबहारमधील िनळीच्या ग यात काम करणाऱ्या मजुरांची ि थती

अत्यंत दयनीय होती. उ ोगधंदे बंद पड याने कागीर बेकार बनले. या बेकारांचा आकडा वाढतच

गेला. भारतातील संप ी इंग्लंडला जात अस याने दािरद्र्यात वाढ झाली. इंगर्ज अिधकारी, यापारी,

नोकर चंड ीमंत होत गेले पण भारतात गरीबीने थैमान घातले.

 सामािजक कारणे

१) इंगर्जांचा वणर् े ष :इंगर्जांनी भारतीय सं थािनकांना पराभूत करून स ा बाकावली. या

जेतेपणाचा चंड अहं कार से िमरवीत असत. भारतीयाशी संबंध ठे वताना त्यांना अत्यंत कने ठ

हणून बागवत युरोपीयन च े ठ अस याचा चार ते मो ा माणात होत होते. त्यामुळे भारतीय

वंशाचा चंड े व करून काळी व गोरा असा भेद त्यांनी सुरु केला. भारतीयांना इंगर्जांच्या बरोबर

उठबस, धािर्मक सण, उत्सव, मारं भ साजरे करण्यास मनाई करण्यात आली. युरोपीयनांचे हॉटे स,

बागा, क्लवच्य बाहे र 'कुत्र्यांना व भारतीयांना वेश करण्यास मनाई" असे बोडर् लावलेले असत.

इंगर्जांच्या दळणवळगाच्या सोयीचा उदा. रे वे व वाहतुक यांचा उपयोग करण्यास भारतीयांना बंदी

होती. वणर्भदामुळे इंगर्जांच्या न्यायालयात भारतीयांना न्याय िमळत नसे. िकरकोळ कारणावरून

इंगर्ज अिधकारी भारतीय ना ठार करीत तोही त्यांना िशक्ष होत नसत. इतकी भगकर वागणूक

भारतीयांना िमळत अस याने भारतीयांची मने पेटून ऊउली,

२) भारतीय सं कृ तीचा अपमान :वंश े ठत्त्वा माणेच इंगर्जांनी सं कृती े ठत्वाला महत्त्व

िदले व जगातील सवर् सं कृती वा ठे का आपणच घेतला अस यासारखे वागू लागले. ते वतःची

सं कृती े ठ तर मानीतच पण िंहदी सं कृती जा रानटी सं कृती व लोकांना रानटी माणसे हणून

िचडवत १७८४ मध्ये वॉरन हे टीग्ज भारतीयांब ल बोलतान महणारा होता की, "िंहदी माणसे

रानटी असून गुरोपातील सवार्त मागासले या दे शातील सवार्त मागले या माणसांचीसु ा ती बरोबरी

करू शकणार नाहीत. त्यांच्या या िवधानावरून तो भारतीयांचा िकती े ष करीत होता है िदसून येते.

इंगर्जांनी भारतीयावः पा चान्य ज्ञान-िवज्ञान व सं कृतीचे िशक्षण घेण्याची सक्ती केली. भारतीय

भाषा व सािहत्याचा अपमान केला. इंगर्जामुळे आपली सं कृती धोक्यात आ याची भावना जागृत

झा याने भारतीय मंतर्ी बंड चे िनशान फडकावले.

३) इंगर्जांच्या सामािजक सुधारणा : ज्यावेळी भारतात इंगर्जांची स ा िनमार्ण झाली त्या वेळी

भारतात अनेक रूढी-परं परा, धमर् संकुिचत िन ठा, िस्तर्यांवरील अत्याचार, पुरुष धान सं कृती यांचा

मोठा भाव होता. लॉडर् , गिंटग, डलहौसी यासारख्या सुधारणावादी ग हनर्रांनी िविवध कायदे करून

सामािजक सुधारणा करण्याचा यत्न केला त्यामध्ये िशक्षण, सती था बंदी, बलिववार बंदी,

िवधवािववाह, पा चात्यिशक्षण, नरबळी व बालमृत्यूबदी असे िविवध कायदे केले. त्यांनी केलेले हे

कायदे जरी मानवतावादी असले तरीही त्याकाळात भारती लोकांचा अिधक भाव अस याने त्यांना

इंगर्जांनी आप या सामािजक था परं परामध्ये केलेली ढवळ ढवळ आवडली नाही. इंगर्जी

िशक्षणाच्या सारामुळे भारतातील सं कृत, अरबी, फारसी भाषा मागे पडू लाग या. या भाषाचा

राजा य बंद झाला. िंहदू पंिडत व मुि लम मु ला-मौलवी बायात संतापानी भी नया जनतेला

इंगर्जांिवरु भडकवण्याचे कायर् केले.

४) सामािजक ित ठला धक्का:इंगर्जांमुळे अनेक जहािगरदारांच्या, सरजामदारांच्या पद या व

इतर हक्क न ट झा याने त्यांची सामािजक ित ठा कमी झाली. एक ा मुंबई ांतात २० हजार

इनामदारांची इनाम जम झाली. जमीनदारांनीही द क वारस नामंजूर तत्त्व लागू करण्यात आ याने

ते लागले सं थाने खालसा होत गे यामुळे हजार भारतीय सैिनक बेकार बनून त्यांनी झोडे खोरोना

यवसाय पत्करला. समाजात अ यव था िनमार्ण झाली सं थािनक सरं जामदा बवनदार जमीनदार

यांची ित ठा कमी झा यामुळे ते िबथरले तसेच त्यांची जाही इंगर्जांच्या िवरु गेली.

5) िंहदू सं कृ तीवर संकट आ याची भावना : लॉडर् बेिंटक, लॉडर् डलहौसी यांसारख्या काही

सुधारणावादी इंगर्ज राज्यकत्यार्ंनी समािजक कायदे करुन िंहदी समाजात सामािजक सुधारणा

घडवून आणण्याचा यत्न केला.. उदा. सतीबंदी कायदा, बालिववाह ितबंध कायदा, िवधवा

पुनर्िववाह संमती कायदा इत्यादी. या काय ा मागची भूिमका योग्य होती, पण सामान्य लोकांना

त्यामुळे आप या समाजाची चौकटच न ट होत आहे , असे वाटू लागले.

ि टीशांनी इंगर्जी िशक्षणाला ाधान्य दे ऊन इंगर्जी शाळा सुरु के या. िंहदु थानातील पारं पािरक

धमर्शा तर्ांचा अ यास, सं कृ त, अरबी, फारसी भाषांचे अध्ययन इत्यादी बाबी इंगर्जी िशक्षणाच्या

सारामुळे कमी महत्त्वाच्या बनून मागे पडू लाग या. राज्यकत्यार्ंनीही अशा परं परागत

िव ा यासाला उ ेजन दे णे बंद केले. पूवीर् राज्यकारभाराची भाषा फारसी होती. ितची जागा इंगर्जीने

घे तली. इंगर्जी िशक्षण घे णाऱ्यांना सामािजक ित ठा िमळू लागली. त्यामुळे िंहदी समाजात

आतापयत ित ठा व वजन असणारा िंहदू पंडीतांचा व मुसलमान मु ला-मौलवींचा वगर् असंतु ट

बनला. या दे शात जाित यव था फार खर होती त्यामुळे शाळे त ज्यावेळी िनरिनरा या जातींची मुले

एकमेकांशेजारी बसू लागली त्यावेळी सुध्दा आपली जात सरकारला न ट करावयाची आहे असा

लोकांना संशय येऊ लागला. सरकार आप याखाजगी आिण सामािजक जीवनात ह तक्षेप करीत

आहे असे लोकांना वाटू लागले.

 धािर्मक कारणे

१) िख चन िमशनचा धम सार : इ.स. १८९३ च्या चाटर् र अक्टनुसार इंग्लडमधील कोणत्याही

यक्तील धमर् चारासाठी िंहदु थानात जाण्याचे पूणर् वातंत्र्य िदले गेले. यानंतर शेकडो िख चन

िमशनरीचे तांडे रानटी िंहदी समाजाला मुसं कृत करण्यासाठी येऊ लागले ि िटश स ा अस याने

येते िखर् थी धमार्चा सार करणे आपले मुख कतर् य अस याचे िमशनरी हणू लागले.

पोतुर्गीजा माणेच सरकारी फलबे काढू न व जुलूम जबरद ती करून इंगर्जांनी धमर् सार केला नसला

तरी िनती- अिनतीचा िवचार न करता धमर् साराकडे लक्ष िदल हे तेवढे च खरे .

भारतीयांनी िखर् चन धमर् वीकारावा हणून साम-दाम-दं ड-भेद या वतीला चार इंगर्जांनी केला

िख चन धमर् वीकारणाऱ्यांना सरकारी नोकरी िंकवा नोकरीत बढ़ती िदली जाई. पैसा व उच्च पदे

यांची लालूच दाखिवली जाई. गरीबाच्या असहा यतेच्या फायदा घेऊन त्यांचे धमार्ंतर करण्यात येई.

दु काळाच्या काळात तर धमर् साराचा वेग मो ा माणात वाढवला जाई. दु काळात िंकवा इतर

आप ीत मरण पावले याच्या अनाथ मुलाना िमशनरी गोड बोलून िंकवा पैसे दे ऊन ता यात घेत व

त्यांना धमार्ची िदक्षा दे त. इंगर्जांच्या शाळांमधून धमर् सार केला जाई. िंहदु-मुि लम धमार्ची िंनदा केली

जाई. मुलांवर त्यांचा ई वा येशू िखर्रत अस याचे उसवले जाई तुरुंगातही िखर् चन धमर्

वीकारणाऱ्या िंहदूचा त्यांच्या परं परागत संप ीवर अिधकार कायम राहील असा खास कायदा

धमर् सार वाढावा हणून करण्यात आला. ग हनर्र अनरल कॅिंनग वतः हणत असे की, "कुटुं बाचे

मुख, ीमंत व िति ठत यक्ती यांची खातर्ी झाली होती की त्यांची मुले नसली तरी नातवडे िंहदु

धमर् सोडू न िखर् ती धमर् वीकारणार" या सवर् कारामुळे िंहदु वमुि लम धमीर्यांना धमर् संकटात

अस याची जाणीव झाली.

२) धमर्सं था व थांवर हार :सतीबंदी, द किवधान नामंजूर, िवधवािववाह, बालहत्याबंदी,

समुदर्पयर्टन अशा िविवध सुधारणा झाजांनी के या अस या तरी भारतीय समाजाला त्या धािर्मक
भावना दुखावणाचा वापर या िंहदु व मुि लमाची दे व थाने, धािर्मक सं थांकडे असले या इनाम

जमीनीची चौकशी, धमर्गर्ंथ, संत-महं त, दे व व पैगंबर यांची इंगर्जांकडू न होणारी िंनदा नाल ती

लोकांनाअसहा झाली. १८०६ मध्ये मदर्ासच्या ल करातील िंहदु िशपायाना कपाळावर गंध

लावण्यास व दाढी ठे वण्यास बंदी घालण्यात आली. १८४२ मध्ये ी यु ात िंहदु िवपायावर

परदे शगमन करण्याची सक्ती करण्यात आली. त्यामुळे हे िनयम धमार्वरील संकट अस याचे वाटू न

लोकांनी उठावात भाग घेतला.

१) िंहदी व इंगर्ज सैिनकांमधील भे दभाव: इंगर्जांच्या ल करात िंहदी िशपायांची संख्या चंड

असतांनादेखील त्यांचा वेळोवेळी अपमान केला जाई. गोरे िशपाई व िंहदी िशपाई यांच्या पगारात

चंड तफावत होती. िंहदी िशपायांना कमी पगार िदला जाई. धमार्ंतर करणाऱ्या िंहदी िशपायाला मातर्

बढती िदली जाई. िंहदी िशपायाने िकताही पराकर्म गाजवला तरी अिधकाराच्या जागा फक्त

इंगर्जांनाच िद या जात. भारतीय सैिनकांच्या ामािणकपणावर गोऱ्या अिधकाऱ्यांचा िव वास नसे.

परे ड च्या वेळी ते भारतीय सैिनकांना िशवीगाळकरीत. सैन्यातील लहान मोठे गोरे अिधकारी अत्यंत

उमर्टपणे बागीतकरी मोिहमेत सवार्त पुढील आघाडीवर िंहदी सैिनक लढत, छातीवर गो या झेलून

चंड पराकर्म गािवत अशावेळी अनेक िंहदी सैिनक भारले जात. त्यानंतर त्यांच्यामागील असलेली

गोरी फौज पढे सरकत असे. िंहदी सैिनकांनी बिलदान केले असले तरी त्याला काही िंकमत न हती.

आिण िवजयाचे ेय मातर् गोया सैिनकांना व अिधकान्याना िदले जाई. या भेदभावामुळे भारतीय

सैन्यात चंड असंतोष धुमसत होता.

२) िंहदी िशपायावरील धािर्मक िनबध : िटर्िटशांनी िंहदी िसपामांच्या धािर्मक भावना मो ा

माणात दुखान या ि िटश सैन्यात भरती होताना िंहदी सैिनकांना धािर्मक वातंत्र्याची ग्वाही िदली

जाई. त्यक्षाती मातर् त्यांच्यावर अनेक िनबध लादले जात. १८०६ मध्ये मदर्ास आमीतील िंहदू

िशपायावर गंध न लावणची व दाढी न राखण्याची सक्ती करण्यात आली. अशाच कारे लुंगी न

नेसणे, रोडी न ठे वले अशी अनेक बंधने वाढत गे याने त्यांच्या धािर्मक भावनांना काला धमार्तर
करण्याचे लोभनही दाखिवले जात होते.. १८२४ च्या ी यु ात िंहदी िशपायांना समुदर्पयर्टनाची

सक्ती केली गेली. तत्कालीन काळात समुदर् वास हणजे धमर् बाटणे अशी िंहदुमध्ये समजूत

अस याने िंहदी िशपायांनी या सक्तीिवरु बडे केली. पण इंगर्जांनी ती मोडू न काढली. १८३९ च्या

अफगाण यु ाच्यावेळी िंहद िशपायांचर अफगािण थानात जाण्याची धमार्त गेण्यासाठी त्यांना

धािर्मक िवधी करावे लागले. १८४९ मध्ये पंजाब िंजक यावर तेथील शीख मुि लम िशपायांना

ल करात घेतले गेले त्यावेळी त्यांच्या दाडीला व डोक्यावरच्या केसाना धक्का न लावण्याचे वचन

िदले गेले. पण इंगर्जांनी पुढे पाळले नाही. अशा कारे सतत होणा-या धािर्मक अपमानाचा कंटाळा

आला व त्यांनीच पुढे उठावास सुरुवात केली.

३)ल करातील सैन्याचे माण : ि िटशांच्या ल करात सवार्त जा त माण िंहदी सैिनकांचे होते.

त्यामानाने युरोपीयन सैिनक फारच कमी माणात होते. भारतीय व युरोपीयन सैिनकांचे हे माण

६:१ असे होते. १८५६ मध्ये िंहदु थानात २ लक्ष ३३ हजार िंहदी िशपाई व ४५,३२२ युरोपीयन िशपाई

एवढी दोघांच्या संख्येत तफावत होती. मो ा माणात युरोपीयन सैन्य नज्याने िंजकले या गंजान न

दे शात गुंतलेले होते. कलकता म िद ली येथील दे शातील दारुगोळा शस्तर्ास्तर्े, महत्त्वाची

िठकाणे िंहदी िशपायांच्या ता यात होती.. त्यामुळे जर आपण बंड पुकारले तर सहज िवजयी होऊ

असा आत्मिव वास िंहदी िशपायांना वाटू लागला. इंग्लंड व रिशया यांच्यातील िकर्मीयन यु ात

(१८५४-१८५६) इग्लडचे मोठे नुकसान झाले. याचाही पिरणाम भारताच्या अंतगर्त पिरि थतीवर

झाला.

इंगर्जांचा भारतीय लोकांच्या धमार्तील वाढता ह तक्षेप, लादलेली धािर्मक बंधने यामुळे समाजातील

सवर् तरात असंतोष वाढत चालला होता. या असंतोषात भर पडत होती. तो िनरिनरा या अफवांनी

१८५७ पूवीर्ही काही अफवामुळे ग धळ िनमार्ण झाला होता. त्यामध्ये बाजारात िमळणाऱ्या तयार

िपठात हाडांचे चूणर् िमसळले आहे . यावर अनेकांचा िव वास बसला नंतर अशी अफवा पसरली की
त्या िपठात गाईच्या हाडाचे चूणर् िमसळले होत, या अफवांनी समाज मन सं मीत असतानाच

काडतूस करणाने रवीन वळण घेतले.

इ.स. १८५३ पासून िंहदु थानात न यानेच एनिफ ड नावाच्या नवीन बंदक
ु ा सैिनकांना देण्यात येऊ

लाग या. या बंदक

ु ीसाठी वापर या जाणाऱ्या काडतुसांना गाईची व डु कराची चरबी लावली जात

होती. सुरुवातीस काडतुसे तोडु न बंदक

ु ीत भरण्यासाठी चाकूचा वापर केला जाई. पण त्यामुळे

होणारा उशीर टाळण्यासाठी त डानेच काडतुसे •तोडण्याचा िशपायांना आदेश दे ण्यात आला. गाय

ही िंहदुना पिवतर् व डु क्कर मुि लमांना िनिष असते हे च या बादाचे मूळ कारण होते.

या घटनेची पिहली वाच्यता झाली ती जानेवारी १८५७ मध्ये दशकपूरच्या छावणीत. येथे एक ा ण

िशपाई नान करून ता यात गंगाजल घेऊन पूजेला िनघाला. वाटे त एका हिरजन िशपायाने

िपण्यासाठी पाणी मािगतले त्यावेली शमर् बुडेल हणून ाहाणाने पाणी देण्यास नकार िदला. त्यामुळे

हिरजन िशपाई कुचे टे ने हणाला की,

िशपायाने आप या छावणीत ही गो ट सांिगतली व बान्याच्या वेगाने संपूणर् भारतभर ही गोपसरली

आिण अनेक िठकाणी काडतूसाना हात लावण्यास सैिनकांनी नकार िदला. हे करण शांत

करण्याऐवजी अिधकाऱ्यान कोड़ा ने मना धमर्कोटे जातो? हे ऐकत िंहदी िशपायावर काडतुस

तोडण्याची सक्ती केली. त्यामुळे शेवटी हायचे तेच झाले. १० मे १८५७ रोजी िंहदी सैिनकांनी

उपसले आिण या भडका उडाला.

 1857च्या उठावातील ठळक घटना

१) कर्ांतीची योजना ठरली: सपूणर् देशात एकाच वेळी उठाव करण्याची योजना नानासाहे ब पेशवे

यांना स लागार अजीमु लाखान यांनी तयार केली. कानपूरजवळ िबठू र येथे या योजनेचा आराखडा

करण्यात आला. सातारच्या छतर्पती तापिंसहाचा वकील रं गोलले या अन्यायाचे िनदार्लन

करण्यात आ याने भारतात आ यावर िमया भारतातील राजाचे सहकायर् िमळिवण्यासाठी यत्न

सुरु केले. तसेच इंग्लडच्या शतर्ु देशाची उठावात मदत िमळावी हणून अजीमु लाखान याने रिशया,

इिज स, इटली, तुकर् तान या देशांचा दौरा केला. १८५६ पूवीर् नानासाहे बानी भारतीय राज-

राजवाडयाना गुरु पतर् पाठवून या योजनेत सहभागी होण्याची केली. िद लीचा स ाट बहादूराव

त्याची जीनत महतबहे या योजनेत सामील झाले मुि लमानी हाती घेऊन जाना भारतातून हाकाली

सिनिध माध्यमातून सुरु होता. िद ली, िबहार, कलक ा, लखनौ, सातारा ही कर्ांतीची पाच मुख

कदर्े होती. हे सवर् इतक्या गु तपणे सुरु होते की इंगर्जांना त्याचा थोडाही गंध लागला नाही.

या कर्ांतीचा सार करण्यासाठी लाल रं गाचे कमळाचे फुल (रक्तकमळ) व चपाती ही कर्ांतीची

तीके होती. रक्तकमळाचा ल करी छावण्यात व चपात्यांचा चार गर्ामीण जनतेत करण्यात आला.

लवकरच इंगर्जांिवरु देशभर उठाव होणार असून सवार्ंनी या दे शात खा ले या अनाला जागावे

असा संदेश पात्यामाफर्त िदला जाई आिण इंगर्जांिवरु ाणापर्ण करण्याची तयारी ठे वा असा संदेश

रक्तकमळामाफर्त पाठिवला जाई इंगर्जांना या ितकांचे गूढ कळत न हते. नानासाहे बांनी

बहादूरमहाशी व इतर कर्ांतीकारकांशी चचार् करुन ३१ मे १८५७ हो उठावाची तारीख िनि चत केली.

कडे कोट तयारी करून सवर्जण या िदवसाची वाट पाहू लागले.

२) मंगल पांडे व बराकपुरमधील नाटय :कलकत्याजवळच्या बराकपूर येथे सैन्याच्या १९ व ३४

अशा दोन पलटणी होत्या. काहतूस एकरण कारता पड याने येथील सैिनकांची मने पेटून ऊठली

होती. १९ कर्मांकाच्या पलटणीतील िंहदी सैिनकांनी काडतुसे वापरण्यास प ट नकार िदला. लाकरी
काय ानुसार त्यांना िशक्षा जाहीर करण्यात आ या. याच पलटणीतील मंगल पांडे नावाच्या

सैिनकाने मागचा पुढचा िवचार न करता २९ माचर् १८५७ रोजी बडाचे िनशान फडकावले आिण

सवार्ंसमक्ष काडतूस वापरण्याची सक्ती करणाऱ्या इंगर्ज अिधकान्याला ठार केले. यावेळी त्याच्या

मदतीला कोणीही आले नाही. त्यामुळे मंगल पांडेने वततर गोळी झाडू न घेतली पण त्यातून तो

वाचला. इंगर्जांनी त्याच्यावर खटला भरुन ८ एि ल १८५७ रोजी फासावर लटकवले मंगल पांडेच्या

गा मिलदानाचा पिरणाम इतर िठकाणी आला.

३) मीरतमधील पिहला उठाव: ६ मे १८५७ रोजी मीरत येशील ३ नंबरच्या पलटणीने काडतुसे

वापरण्यास नकार िदला. ल करी हु कुम मोड याब ल ९० पैकी ८५ सैिनकांवर खटले भरून ५ ते

१० वषार्ंपयत कैदे च्या िशक्षा ठोठावण्यात आ या. त्याचे ल करी गणवेश उतरिवण्यात येऊन

हातापायात बे ा ठोकून अितशय अपमाना पदिरत्या त्यांची िमरवणूक काढली गेली. त्यामुळे हा

संग बघणाऱ्या सैिनकांची िशक्षा भोगणाऱ्या सैिनकांनी नाग हणून िनभर्त्सना केली. त्यामुळे सवर्

सैिनक इंगर्जांिवरु खवळू न उठले त्यांनी २३९ म पयत न थांबता १० मे रोजीन उठावाला सुरुवात

केली. तुरुंगावर सशस्तर् ह ला करून कै ांना मुक्त केले खिजना लुटला, इंगर्जांनी क ल केली.

त्यानंतर कर्ांतीकारक िद लीकडे िनघाले पण मीरत छावणीतील उठाव ही आततायीपणे केलेली

चूक पुढे भारतीयांना कसी नडली पुढील घटनांवरून िदसून येते.

४) िद ली मधील सघषर् : मीरतपासून िद ली फक्त ३० मैलावर होती. ११ मे रोजी बंडखोरांनी

िद ली गाठली.लाल िक यात वेश करून तेथील इंगर्जाची क ल केली व बहादुरशाला संपुणर्

िंहदु थानचा बादशाह हणून जाहीर केले. त्यानंतर बंडखोरांनी िद लीतील दारुगो याचे कोठार

िमळिवण्यासाठी त्यावर ह ला केला पण इंगर्जानी या कोठाराला आग लावून िद याने चंड फोट

होऊन जागे बडखोर मारले गेले. २४ तासात िद ली बंडखोरांच्या हाती आली. यावेळी इंगर्जांची

अव था अत्यंत वाईट होती. उ रे कडील कडक उ णतेमुळे अनेक इंगर्ज अिधकारी थंड हवेच्या

िठकाणी गेले होते. िद लीत फारसे इंगर्ज सैन्य न हते. अशावेळी इंगर्जांनी टपाल व तारायंतर्ांचा
उपयोग करून सवर् िठकाणच्या फौजा जमा के या. जूनमध्ये िद लीत झाजांची ६५ हजार फौज जमा

झाली. बंडखोरांनी िद लीत केले या अतोनात लुटालुटीमुळे त्यांना थािनक जनतेची सहानुभुती

िमळाली नाही. १५ स टबर १८५७ रोजी इंडोर यांच्यातील यु ाला सुरूवात झाली. सतत १० िदवस

यु होऊन बंडखोरांचा पराभव झाला इंगर्जांनी िद लीत चंड लुटालुट व कतल केली. ८० वष

वयाच्या वृ वादशाह बाहादुरशहाला तुरुंगात ठे वले. त्याच्या राजवा ाचा ताबा घेऊन तेथील २१

िनरपराध राजपुतर्ांना ठार केले. इंगर्जानी बंडखोरांपेक्षाही अिधक कर्ौयर् दाखवले.

५) कानपुरमधील उठाव :मीरत व िद लीतील उठावाचा वणवा कानापूरपयत येऊन पोहोचला. ५

जून १८५७ रोजी येथील िंहदी िशपायांनी बंड पुकारले आिण िद लीतील बंडखोरांना मदत

करण्यासाठी ितकडे िनघाले. नानासाहे ब पेश यांनी त्याचे नेतृत्व वीकारले पण त्यांनी इंडखोरांना

िद लीकडे जाण्यास िवरोध करून पुन्हा कानपुरला आणले. आ य घेतले या जनी २१ िदवस

ितकार करून त्यांना चकीत केले. १ जुलै रोजी कानपुरतर फौजा पाठव या त्यामुळे १२ जुलै रोजी

लढाईला त ड फुटले. इंगर्जाच्या तोफखान्याने नानासाहे बांच्या फौजेचा धु वा उडिवला. १७ जुलै

रोजी इंगर्जांनी कानपुर िंजकले. नानासाहे बांनी पुन्हा तयारी केली तरीही जनरल कॅ बेलने नानांचा

पुन्हा पराभव केला. ६ स टबर १८५७ रोजी गनसाहे ब व तात्या टोपेने तेथुन पळ काढला.

६) लखनौमधील बं ड : ३० मे १८५७ रोजी अयोध्येची राजधानी लखनौला बंडाचा झडा उभारला

गेला. अयोध्येची बेगम हजरत महलने या बडवा याचे नेतृत्व वीकारले होते. ितने आपला

अ पवयीन मुलगा अवधच्या गादीवर बसवता व इंगर्जी सा ाज्य समा त झा याचे घोषीत केले.

लखनौ मधील इंगर्जांनी इंगर्ज वकालतीमध्ये आ य घेऊन त्यांच्या रक्षणाची यव था केली. या ती

फक्त २ हजार इंगर्ज होते. त्यांना १ लाख बंडखोरानी परं तुीन गमगता सतत ६ मिहने बंडखोरांना

ितकार केला. स टबर १८५७ मध्येज सेनापती औटम व हॅ क्लक यांनी आप या सैन्यािनशी

लखनौवर ह ला केला. १७ नो हबरला वकालतीमध्ये अडकून पडले या इंगर्जांची सुटका झाली.

२२ माचर् १८५७ रोजी कॅ बेलची २० हजार फौजही आ याने बेगम हजरत महल व बंडखोरांचा

पराभव झाला.

७) मेरी झांसा नहीं दूंगी - राणी ल मीबाईचा पराकर्म :दतक नारस नामंजूर झा याने झांशीची

राणी. ल मीबाई कर्ोधीत झाली होती. वतःचा खजीना वापरण्यासही ितला परवानगी न हती यातच

१८५७ चे बंड घडू न आले. ६ जून रोजी झांशीमधील िंहदी िशपायांनी इंगर्ज अिधकाऱ्यांच्या क ली

सुरु के या. राणीने या चंडखोरांना गु तपणे चंड दर् य साहा य केले त्यामुळे झांशीतील क लीचा

आरोप राणीवर ठे वण्याचे कार थान इंगर्जांनी रचले. हे समजताच राणीने ल करी तयारी केली. सर

ू रोन या इंगर्जातीने झांशीवर आकर्मण केले. यावेळी नानासाहे ब पेश यांचा सेनापती तात्या टोपे

राणीच्या मदतीला धावून आला पण इंगर्जांनी त्याला पराभूत करून िक याला िंखडार पाडले परं तु

राणीने इंगर्जांना गुंगारा दे ऊन आप या द कपुतर्ासह झाशीबाहे र पलायन केले. राणी का पीला

पोहोचली तेथे सवर् नेतेमइंडळी एकतर् जमली. सर ू रोजने कालपी िंजक याने राणी तात्या टोपे

ग्वा हे रला गेले व ग्वा हे रचा िक ला िंजकून घेतला त्यामुळे रोजने ग्वा हे रवर आकर्मण केले.

जनरल मथच्या नेतृत्वाखाली इंगर्जांनी लढा सुरु केला. यावेळी राणीने रणचंडीकेने अवसात

आणून चंड पराकर्म गाजवला. परं तु इंगर्जांच्या चंड सैन्यापुढे ितचा िनभाव लागला नाही.

चारहीबाजूंनी पडले या वे ातून ितने बाहे र पडू न पलायन केले पण इंगर्जांनी वाटे तच ितला

अडवले. यावेळीही शरण न जाता ितने अखेरच्या वासापयत लढा िदला व गंभीर जखमी होऊन

मृत्युला कवटाळले.ितचा पराकर्म पाहून वत: सर ू रोज चकीत झाला होता.

वरील बंडाखेरीज उ र दे शातील बनारस (४ जून), अलहाबाद (१७ जून), मध्य दे शातील

शहागढ, व रामगढ येथेही बड घडू न आले. इंदोर, राजपूनात्यात अजमेर, निसराबाद, रोहोलखंड येथे

िशपायाची बड़े झाली. नागपूरमध्ये बडवा यांचा यत्न फसला कारण तेथील राणी बाकाबाई ही

इंगर्जांशी एकिन ठ रािहली, पंजाबचे शीख इंगर्जांशी एकिन ठ रािहले त्यामुळे तेथे हाचा सारी, सेन

गुजरात, महारा टर् मदर्ास, केरळ, है दराबाद, है सूर येथेही बंडाचा फारसा होऊ शकला नाही.
ग्वा हे रच्या लढाईने बंडाचा खरा शेवट झाला, झांशीची राणी ठार झाली. नानासाहे ब पेशवे बेगम

हजरत महल यांनी दे शत्याग केला. तात्या टोपेला फाशी दे ण्यात आले (याब ल इितहासकारात

झाला. िदलेला हा संगर्ाम अशा कारे समा त झाला.

8) गोरी फौज संख्ये ने कमी व महत्त्वाची ठाणी भारतीय सैिनकांच्या िनयं तर्णात : बंगाल

सैन्यातील िंकवा इतर ल करातील बेिश तीने कदािचत गंभीर वरूप धारण केले नसते, परं तु

यावेळी सैन्यात युरोिपयन अिधकाऱ्यांची संख्या केवळ १९ टक्के होती. भारतीय सैन्य व इंगर्ज सैन्य

यांच्यात बरीच तफावत होती. इंगर्जी ल कारात २ लाख ३३ हजार िंहदी फौज होती, तर गोरी फौज

फक्त ४५ हजार होती. आपण बंड पुकारले तर संख्येच्या जोरावर िवजयी होऊ असा आत्मिव वास

िशपायांना वाटत असावा. इंगर्ज राज्याच्या सुरिक्षततेसाठी गोऱ्यांची फौज वाढिवली पािहजे, असा

इशारा डलहौसीने ि टीश सरकारला िदला होता. पण सरकारने या इशाऱ्याकडे दुलर्क्ष केले होते.

इ.स. १८४९ साली ि टीशांनी पंजाब िंजकला होता. तेथे बंडाळी होऊ नये हणून ४५ हजार

गोऱ्यापैकी ४० हजार फौज तेथेच ठे वण्यात आली होती. कलक ा व याग या मधील िदनाजपूर या

एका िठकाणी इंगर्ज सैन्याचे िनयंतर्ण होते. मीरत, िद ली, कानपूर या महत्त्वाच्या ठाण्यावर मातर्

भारतीय सैिनकाचे िनयंतर्ण होते. त्यामुळे भारतीय सैिनकांना उठाव करणे सोईचे ठरले.
 १८५७ च्या उठावाची या ती

िद ली ह तगत :

मीरतपासून िद ली २० मैल अंतरावर आहे . हे अंतर पार करुन िंहदी िशपाई दुसऱ्या िदवशी

िद लीस आले. बहादूशहास िंसहासनावर बसवून त्याची राजवट सुरु झा याची घोषणा करावयाची

होती. बादशहा नामधारी बनून तो इंगर्जाच्या हातातील बाहु ले बनला होता. अशा पिरि थतीत

बंडवा यांना साथ दे णे त्याला धोक्याचे वाटत होते. बंडवा यांनी िद लीतील इंगर्जाच्या क ली

करुन मोठी धामधूम माजली होती. बंडबा यांचे पारडे जड होते. शेवटी त्यांच्या दबावाखाली त्याने

िंसहासनावर बसण्याचे व िंहदू थानचा बादशहा होण्याचे कबूल केले. यानंतर िद लीतील

दारुगो याच्या कोठाराचा ताबा घेण्याचा यत्न करण्यात आला. पण कोठारावर असणाऱ्या

इंगर्जांनी कोठारास आग लावून चंड फोट घडवून आणला, शेकडो लोक ठार झाले. हे घडत

असताना संगावधान राखून काही इंगर्जांनी ही बातमी तारयंतर्ाच्या सहा याने उ र िंहदु थानातील

मुख इंगर्ज अिधकाऱ्यांना कळवून टाकली होती. २४ तासांत िद ली बंडवा याच्या हातात आली.

कालपयत गुलाम असलेला बहादूरशहा िंहदू थानचा स ाट बनला. परं तु बंड करणे सोपे असते पण

ते यश वी करणे अवघड असते याची िचती लवकरच बंडवा याना आली.

लॉडर् कॅिंनगने पंजाब वगैरे दे शातून िद लीकडे फौजा गोळा के या. गुरखा, शीख या लढाऊ

जातीची न याने भरती करण्यात आली. जूनमध्ये इंगर्जांची एकूण ६५ हजार फौज िद लीभोवती

उभी रािहली. आपण िद ली काबीज केली की, बंडवा यांचा उठावाचा कणा मोडे ल असा इंगर्जांचा

अंदाज होता. बंडवा यांची फौज वाढत होती. बंडवा यापैकी कांहीनी खुद िद लीत जाळपोळ व

लुटालुट करण्यास ारं भ केला होता िशवाय िद ली व आसपासच्या िंजकले या दे शात शांतता व

सु यव था िनमार्ण करता आली नाही. त्यामुळे बंडवा यांना थािनक जेची सहानुभूती िमळाली

नाही. १५ स टबर १८५७ रोजी इंगर्ज व बंडवाले यांच्यालढाईस त ड फुटले. १० िदवसाच्या कड या

झुंजीनंतर बंडवा यांचा पराभव होऊन िद ली इंगर्जांच्या ता यात आली. इंगर्जानी िद ली

िंजक यानंतर बहादूरशहाला रं गून येथे पाठवले व पुढे याच िठकाणी कैदे त त्यांचा मृत्यू झाला.

कानपूर :

मीरत येथील िशपायांचे बंड, त्यांची िद लीवरील चाल, िद लीतील ारं भीचा िवजय अशा बात या

िशपायांच्या कानावर आ या. कानपूर येथे इंगर्ज फौजेच्या छावण्या असत नानासाहे ब याने

कानपूरच्या जवळपासचे दे श ता यात घेतले. इंगर्ज सेनापती सर हयूम हीलरला पळू न जावे

लागले. त्याने कानपूरच्या िक यात आ य घेतला. नानासाहे बाने कानपूरच्या िक ला िंजकून

घेतला व त्यास आत्मसमपर्ण करण्यास भाग पाडले. याग येथे जनरल नील याने कर्ांतीकारकांवर

अत्याचार केले हणून सैिनकांची बदला घेण्याची भावना बाढली. याचा पिरणाम असा झाला की,

इंगर्ज िस्तर्या व मुले यांची १२५ ची संख्या ही काही सौदा कोठी येथे सुरिक्षतपणे पोहचू शकली नाही.

यापैकी ५ जण पळू न गे याने वाचले. २८ जून रोजी एक दरबार भरवून स ाट बहादूरशहा यास १०१

तोफांची सलामी दे ण्यात आली व नानासाहे ब यास पेशवेपद बहाल करण्यात आले. परं तु कानपूर

हातातून गे याचे कळताच इंगर्जांनी ितकडे फौजा कानपूरावर येण्यापूवीर्च नानासाहे बांच्या फौजेचा

धु वा उडाला व ती पराभूत झाली. १७ जुलै रोजी इंगर्जांनी चाल करून कानपूर सर केले. पराभूत

झालेले नानासाहे ब औंधच्या दे शात िनसटला व ितकाराची तयारी करू लागले. सैन्याची जमवा

जमव करून नानासाहे ब व त्यांचा सेनापती तात्या टोपे यांनी कानपूरवर चाल केली व ते पुन्हा

िंजकले पण तो िवजय अ पकाळ िटकला. जनरल कॅ पबेलने कानपूरवर चाल करून

नानासाहे बांचा पुन्हा एकदा पराभव केला. नानासाहे ब व तात्या टोपे ६ िडसबर १८५७ रोजी पळू न

गेले.

लखनौ :

लखनौ ही औंधची राजधानी होती. औधच्या नबाबाचे राज्य तर कंपनी सरकारने खालसा केले

होतेच. िशवाय न या सरकारी धोरणामुळे हजारो जमीनदार बेकार व ित ठाहीन बनले होते.
नबाबाचे राज्य खलसा के याने हजारो िशपाई बेकार झाले होते. मीरत, िद ली, कानपूर इ.

िठकाणच्या बंडाच्या बात यांनी ही िठणगी औधच्या दे शात टाकली गेली. ३० मे १८५७ रोजी

औधच्या दे शात बंडाचा झडा उभारला गेला उठाव एवढा जबरद त होता की, औंधमधील इंगर्जी

राज्य अवघ्या १०-१२ िदवसात समा त झाले.

लखनौमधील इंगर्ज लोक व गोरे सैन्य यांनी संगावधान राखून इंगर्ज रे िसडे न्सीत आ य घेतला.

रे िसडे न्सीमध्ये दोन हजार इंगर्ज होते व त्यांच्या भोवती १ लाख बडवा यांनी गराडा घातला होता.

इंगर्जांनी मनोधैयर् खचू न दे ता सतत ६ मिहने बंडवा यांशी ितकार केला ही बाब कौतुका पद

मानली पािहजे. औंधमधील बंडवा यांनी इंगर्ज स्तर्ीपुरुषांवर अत्याचार केले नाहीत ही गो ट न द

घेण्यासाखी आहे . बंडाचे नेतृत्व नबाबाची पत्नी बेगम हजरत महलने ि वकारलेले होते. ितने

अ पवयीन पुतर्ाला औंधच्या गादीवर बसून इंगर्ज राजवट समा त झा याचे घोिषत केले.

बहादूरशहाचा अंिकत हणून औंधचा नवाब राज्य करणार होता पण इंगर्जांच्या सामथ्यार्पुढे ही

राजवट फार काळ िटकू शकली नाही. स टबर १८५७ मध्ये इंगर्ज सेनापती औटर्ॅम यांनी लखनौवर

चाल केली. १७ नो हबरला इंगर्ज रे िसडे न्सीभोवतीचा बंडवा यांचा वेढा उठिवला. ज. कॅ बेलची २०

हजाराची फौज लखनौला येऊन पोहचली. इंगर्जांच्या संयुक्त फौजांनी २२ माचर् १८५८ रोजी ह ला

करून लखनौ सर केले.

िबहार :

िबहारमधील दानपूर येथे इंगर्जांची िंहदी फौज हाती. ही फौज बंड करे ल, ही िभती लक्षात घेऊन

लॉईड या इंगर्ज अिधकाऱ्याने िंहदी िशपायांना िनःशस्तर् करण्याचा िनणर्य घेतला. त्याच्या

हु कुमा माणे िंहदी िशपाई आपली शस्तर्े खाली ठे वत असतानाच गोन्यांची फौज तेथे येऊन पाहे चली.

िंहदी िशपायांचा असा समज झाला की आपणांस िनःशस्तर् करून आपली क ल करण्याचा

लॉईडचा डाव आहे . त्यांनी लगेच शस्तर्े हाती घेऊन गोऱ्या फौजेवर गोळीबार सुरु केला अशा कारे

दानापूरमध्ये बंडाची सुरुवात झाली.

िबहारमधील जगदीशपूरचा वृ जमीनदार कुवरिंसह यावर इंगर्जांनी बरीच जुलूम जबरद ती केली

होती. त्याने बडवा यािशपायांचे नेतृत्व ि वकारले. अनेक लढाया घडू न आ या. कुबरिंसहने

असामान्य शौयर् गाजिवले. तथािप इंगर्ज फौजेपुढे त्याचा िनभाव लागला नाही व तो १८५८ साली

मरण पावला. त्याच्या नंतरच्या अमरिंसग नावाच्या बंधूने धैयार्ने संघषर् चालू ठे वला, परं तु त्यांना यश

िमळाले नाही.

झाशी :

द क वारसा नामंजूर या तत्वानुसार झाशीच्या राणीच्या द क पुतर्ास डलहौसीने राज्यािधकार

नाकारुन झाशीचे राज्य खालसा केले होते. राणीला पारतंत्र्याची जाणीव सारखी सतावत होती. खु

ितच्याखिजन्यावर ितचा ताबा न हता. १८५७ च्या उठावाने या क्षातर्तेजाला संधी िमळाली बंडाच्या

बात या झाशीवर थडक या ते हा तेथील िंहदी िशपायानीही बंड पुकारुन ६ जून १८५७ रोजी इंगर्ज

अिधकाऱ्यांची क ल केली. त्यातून बचावले या इंगर्जांनी झाशीच्या िक लयात आ य घेतला.

बंडवा यांनी त्यांच्याशी वाटाघाटी करुन त्यांना जीवनदानाचे आ वासन िदले. पण इंगर्ज जे हा बाहे र

आले ते हा त्यांना िव वासघाताने ठार केले. इंगर्जांची ही क ल राणीने घडवून आणली न हती.

तथािप यानंतर बंडवा यांनी राणीकडे जाऊनबरे च दर् यसाहय घेतले व त्यांनी िद लीकडे कूच केली.

यावेळी नानासाहे ब पेश या माणे ितने बंडवा याचे नेतृत्व ि वकारले नाही. एवढे च न हे तर राणी

आप याशी एकिन ठ रािह याचे पाहू न इंगर्जानी झाशीचा कारभार आप यावतीने ितच्याकडे सुपूतर्

केला. तथािप हा इंगर्जांचा डावपेच होता. बंडाच्या संकटातून सावरत असतानाच ते झाशीस

झाले या इंगर्जांच्या क लीचा राणीिवरुध्द पुरावा जमा करु लागले. झाशीच्या क लीत िशपाई कसे

रानटीपणाने बागले आिण आपले त्यांच्यापुढे काही चालले नाही याब ल राणीने इंगर्जांना वारं वार

िलहू न आपली बाजू वच्छ अस याचे िनदशर्नाला आणून िदले होते. पण आत इंगर्जांना राणीभोवती

फास आवळायाचा होता. पिरणामी राणीचे इंगर्जांशी असलेले संबंध झपाटयाने िबघडू लागले.
झाशीच्या क लीचा आरोप आपणावर ठे वून इंगर्ज आपणास फाशी दे णार याब ल ितची खातर्ी

झाली. ते हां नामु कीचे मरण पत्करण्यापेक्षा इंगर्जांशी लढू न मरण पत्करण्याचे ितने ठरिवले.

झाशी लढिवण्यासाठी राणीने पूणर् ल करी तयारी केली सर हयू रोज या सेनानीच्या अिधपत्याखाली

इंगर्ज फौजा झाशीवर चाल करुन आ या आिण त्यांनी झाशीच्या िक यास वेढा िदला. राणी मो ा

त्वेषाने िक ला लढवू लागली. सेनापती तात्या टोपे झाशीच्या मदतीस भावला पण इंगर्जानी त्यांना

पराभूत केले. इंगर्जांनी जोमाने ह ला करून त्यांनी झाशीच्या तटबंदीस िंखडार पाडले. इंगर्ज फौज

आत िशरुन लुटालुट व क ल करू लागली. झाशी इंगर्जांच्या हाती पडत असताना घो ावर वार

होऊन ती मो ा युक्तीने िक याबाहे र पडली होती. राणी थम का पीला पोहचली. का पीत

नानासाहे ब तात्या टोपे, बां ाचा नबाब, बाणपूर व शहागड येथील राजे यांचेशी स लामसलत केली.

पण सर हयू रोजने दोन मो ा लढायांत बंडवा यांचा पराभव करुन का पी िंजकली. राणी व तात्या

टोपे ग्वा हे रला िनघून गेले. ग्वा हे रचा राजा िंशदे व मंतर्ी िदनकरराव पळू न गेले. इ.स. १८५८ रोजी

ग्वा हे रचा िक ला राणीच्या ता यात आला. हयू रोजच्या समवेत इंगर्जांना िपटाळू न लावले. दुसऱ्या

िदवशी १८ जूनला जनरल ि मथ व हयू रोजने ग्वा हे रवर वारी केली. राणीने द क पुतर्ाला पाठीशी

बांधून घोडयासकट ग्वा हे रच्या िक यावरून उडी घेतली व इंगर्जांचे सैन्य उध्यव त करीत जाऊ

लागली. इंगर्जानी ितचा पाठलाग सुरु केला. शेवटी या लढाईमध्ये राणींना वीर मरण आले.

वरील मुख िठकाणच्या उठावािशवाय उ र दे शात बनारस, अलाहाबाद, लाहोर मध्य दे शात

बाणपूर व शहागड, रामगढ, इंदरू , महू , राजपुतान्यात अजमेर, नािसराबाद, रोिहलखंड इ. िठकाणची

सवर् बंड मोडू न काढण्यात इंगर्ज यश वी झाले. ग्वा हे रच्या लढाईनेच बंडाचा खरा शेवट झाला

होता. झाशीची राणी रणांगणावर ठार झाली. नानासाहे ब पेशवा, बेगम हजरत महल इ. नेत्यांनी

दे शत्याग केला. तात्या टोपेने इंगर्जांिवरुध्द हालचाली कांही िदवस चालू ठे व या. अखेर मानिंसह

नावाच्या िव वासघातकी दे शदर्ोही सरदाराने अलवारच्या जंगलात झोपले असताना तात्या टोपेला ९
एि ल १८५९ च्या रातर्ी पकडू न िदले. अशा कारे इंगर्ज सा ाज्यािवरुध्द भारतातील लोकांनी

घडवून आणलेला हा सशस्तर् उठाव अपयशी झाला.

१) दे श यापी उठावाचा अभाव : १० से १८५७ रोजी सुरु झाले या चंदर्ाचा सार संपूणर्

िंहदु थानात झाला नाही हे च सवार्त मोठे बंडखोरांच्या अपयशाचे कारण होते. इंगर्ज राजवटीिवरु

चंड असंतोष खदखदत असूनदे खील बंडखोरांना सवर् ांतांचे सहकायर् िमळू शकले नाही, कारण

कर्ांतीकारकांनी यवि थत संघटन िनमार्ण केले न हते असे हणावे लागेल. उठावाचा सवार्त मोठा

वेग उ र िंहदु थानात होता. मीरत, िद ली, कानपूर, रोहीलखंड, अयोध्या, नमर्दा नदीकडील भाग,

िबहार, पि चम बंगाल या भागात उठाव ती वरुपात झाले. परं तु राजपूतांना, िंसध पूवर् बंगाल,

नमर्दा नदीच्या दिक्षणेकडील सवर् दे श, पंजाब हे मातर् शांतही पंजारकांना मोठा धक्का बसला कारण

इंगर्जांनी १८४८-४९ मध्ये पंजाब खालसा केला होता त्यामुळे शीख इंगर्जांिवरु या बंडात सहभागी

होतील हा सवार्ंचा अंदाज चुकला याउलट शीखानी उठावात भाग तर घेतलाच नाही पण इंगर्जांना

मोठी मदत करून हे बंड मोडू न काढले. सरह ीवरील नेपाळचा राजा जंगबहादुर बानेही इंगर्जांना

मदत केली. अफगाणा पठाणानीही इंगर्जाशी मैतर्ीसबंध ठे वले. दिक्षण िंहदु थानात उठावाचा फारसा

भाव िदसून आला नाही. महारा टर्, गुजरात, है सूर, मदर्ारा, केरळ या तात अपवादात्मक घटना

सोड यास शांतताच होती. िंहदी लोकांमधील हे वेदावे, मत्सर यांच्यामुळेही हा उठाव देश यापी होऊ

शकला नाही.

२) तारखे चा ग धळ :नानासाहे ब व अजीमु लाखान यांनी उठावाची योजना तयार केली होती.

उठाव सुरु करण्याआधी उ र िंहदु थानात त्याचा चारही गु त मागार्नी सुरु ठे वला. नानासाहे स

तीथर् यातर्ेच्या िनिम ाने िफरून जनतेचा पािंठबा घेत होते. िद लीला जाऊन बादशहा बहादूरशहा,

अवधची बेगम हजरत महल अशा िविवध नेत्यांशी चचार् करून उठावाची तारीख ३१ मे १८५७ ही

ठरवण्यात आली. या िदवशी एकाचवेळी संपूणर् िंहदु थानात गु तपणे या तारखेचा चार झाला होता.

ल करातील िंहदी िशपायांनी या तारखेब ल माहीत होते परं तु मंगल पांडेच्या हौता यामुळे व मीरत
येथील अन्गाळे पेटले या िंहदी िशपायांना ३१ मे पयत थांबणे शक्य झाले नाही व त्यांनी १० मे

रोजीच हणजेच २० िदवस अगोदरच बंडाला सुरुवात केली. या अचानक झाले या बडाची बातमी

संपूणर् िंहदु थानात पसरण्यास बराच वेळ लागला. मीरत, िद ली, कागपूर, अवय अशा कारे हे बंड

हळू हळू पसरत गेले. याचा इंगर्जांना मोठा फायदा झाला. बेसावध असलेले इंगर्ज सावध झाले. त्यांनी

आपला दारुगोळा व शखाले बंडखोरांच्या हाती लागू िदली नाहीत. ांतात वतंतर्पणे उठाव होत

गे याने इंगर्जांना तो दडपणे सोपे गेले. बंडखोरांनी उठावाच्या तारखेचा असा ग धळ के याने या

उठावाला अितशय िव कळीत वरूप ा त झाले. सवर् िठकाणच्या कर्ांतीकारकांना तयारी करण्यास

अपूरा वेळ िमळाला. पूणर् तयारीनीशी न उतर याने त्यांचा पराभव झाला.

३) भावी व सवर्मान्य नेतत्ृ व न हते : भावी नेतृत्वािशवाय कोणतीही लढाई िंजकली जाऊ

शकत नाही यांचे त्यंतर या उठावात भारतीयांना आले. या उठावात अनेक पराकर्मी नेत्यांनी भाग

घेतला. यामध्ये नानासाहे ब पेशवे, तात्या टोपे. राणी ल मीबाई, बहादूरशहा, बेगम हजरत महल,

कंु वरिंसह अशी मोठमोठी नेतेमंडळी होती. पण ही नेतेमंडळी त्यांच्या त्यांच्या देशात भावी व

सवर्मान्य होती पण रा टर्ीयकोणावेही नेतृत्व िटकण्यासारखे न हते, भीरतच्या उठावानंतर बंडखोरानी

पाईबाईल ८० वषर् क्याच्या बहादूरशहाला िंहदु थानचा स ाट हणून जाहीर केले. पण अनेकांना हे

नेतृत्वमान्य न हते. बहादूरशहा वृ अस याने या महान संगर्ामाचे नेतृत्व करण्याची कुवत त्यांच्यात

न हती. पूवीर्च्या म बादशाहीने शीखांवर चंड अत्याचार केलेले होते ह शीख िवसरू शकत न हते.

त्यामानाने जानी एंजामध्ये अनेक सुधारणा केले या होत्या त्यामुळेच मोगलाईचे पुजन होऊ नये

अशा ईच्छे ने ेिरत झाले या शीखानी इंगर्जांना पाठींबा िदला. रजपूतानाही मुघल व मराठे नको होते,

िनजामाचा पेशवाईला िवरोध होता. खुद नानासाहे ब पेश यांना मोगल बादशाही नको होती. या सवर्

कारणांमुळे १८५७ चा उठाव नेतृत्वहीन बनला.

(४) ध्ये यवादी दृ टीकोनाचा अभाव : उठावात भाग घेणाऱ्या त्येक यक्तीचे ध्येय वेगवेगळे

होते. कर्ांतीकारकांना जर रा टर्ीय उठाव घडवायचा होता तर त्यांनी रा टर्ीय ऐक्य िनमार्ण करून
िंहदु थानचे वातंत्र्य एवढे च ध्येय ठे वायला हवे होते. या उठावात िनः वाथीर् वृ ीने लढणाच्यांची

संख्या फार कमी होती. सं थान खालसा धोरणामुळे दुखावले या सं थािनकांनी या उठावात भाग

घेतला पण त्यांनी केले या लढायाकडे लक्ष िदले तासचौनी हातात हात घालून एकान मैदानातर

लढाई के याचे िदसत नाही. याउलट त्येक सं थािनक फक्त आप याच सं थानात लढला.

इंगर्जांचा पराभव करून फक्त आप या स ेचे पुनरुज्जीवन करणे एवढे च त्यांचे ध्येय ठरले होते.

मोगल स ाट बहादूरशहाला िंसहासन ा त करून मोगलशाहीचे पुनरुज्जीवन करायचे होते.

नानासाहे बाला पेशवाई िमळवून मराठी राज्याचे पुनरुज्जीवन करायचे होते, राणी ल मीबाईच्या

"मेरी झांसी नहीं दूंगीं या घोषणेवरूनच ितचे झाशीवरील ेम िदसून येते त्यामुळे ितचा लढा

झाशीपुरताच झालेला िदसतो. बेगम हजरत पहलन तर सं थािरटी आप या राज्यांसाठी लढले

हणूनच हे सवर्जण वैयिक्तक वाथार्साठी लढले अशी त्याच्यावर टीका केली जाते त्यामुळे

उठावात एकसूतर्ीपणा न हता व कर्ांतीकारकांचा पराभव घडू न आला.

५) परं परागत श तर्ा तर् व यु कला: भारतीयाचा मोठमो ा यु ात पराभव होण्याचे हे महत्त्वाचे

कारण होते. पूवीर्पासून भारतीय राजांनी आपली शव यु कला आधुिनक करण्याचे यत्न केले

नाहीत. ाचीन काळात कायत काळात अहमदशहा अ दालीचे आकर्मण असो िंकवा आधुिनक

काळातील इंगर्जांिवरु व युरोिपयनािवरु चा लढाया असो त्येक वेळी परकीयांच्या अत्याधुिनक

शस्तर्ांपुढे भारतीयांनी मान झुकवली. १८५७ च्या उठावाच्यावेळी सुरवातीला िंहदी िशपायानी

आप याजवळील बंदक
ू ांसह लढाईला सुरवात केली बंदक
ू ाजवळ अस याने त्यांचे मनोधैयर् वाढले

ु ांना लागणारा काडतूसांचा साठा मो

होते. पण बंदक ा माणात त्यांच्याजवळ न हता. मीरतमधील

उठावानंतर इंगर्जांनी महत्त्वाच्या िठकाणची शस्तर्ास्तर्े व दारुगोळा बंडखोरांच्या हाती न लागण्याची

खबरदारी घेतली. त्यामुळे बंडखोरांजवळचा दारुगोळा लवकरच संपला व आप या ढाल - तलवारी

सारख्या परं परागत सत्वात्वािनशी लढण्यास त्यांनी सुरुवात केली. पण इंगर्जांच्या अत्याधुिनयः

बंदक
ु ा व जोपडा यापुढे त्यांचा िवधान लागू शकला नाही. हणूनच सर ू रोज अनु या २ हजार

फौजेिनशी तात्या टोपेच्या २० हजार फौजेचा पराभव करू शकला. शस्तर्ास्तर्ातील या तफाबतीमुळे
कर्ांतीकारकांचा नाश झाला. रणांगणावरून पळू न जाणारा िशपाई हणत असे की, "मला दोन

पायाच्या इंगर्ज िशपायाची िभती वाटत नाही पण त्याच्या दोन न यांच्या बदकांची िभती वाटते. "

शस्तर्ास्तर्ां माणेच यु कलेतही कर्ांतीकारक इंगर्जांपेक्षा कमी पडले. शौयर् व पराकर्मात कर्ांतीकारक

अिजबात कमी न हते पण इंगर्ज सेनानींसारखा यु शास्तर्ातील तरबेजपणा व रणिनती त्यांच्या जवळ

न हती.

६) कतर्बगार इंगर्ज सेनापती: इंगर्जांना या यु ात िवजय िमळा याचे महत्त्वाचे कारण हणजे

इंगर्जांकडे एकापेक्षा एक वरचढ सेनापती होते याचा अथर् कर्ांतीकारकाकडे असे लढव ये न हते

असा नाही पण इंगर्ज संपूणर् िंहदू थान आप या ता यात राहावा या एकाच ध्येयाने लढत होते.

भारतीयांपेक्षा अिधक रा टर्ािभमान त्यांच्यात होता. िंजकू िंकवा मरू या ध्येयाने ते लढले. असामान्य

मनोधैयर्, कडक िश त, कायार्वरील िन ठा व दे शभक्ती असे महत्त्वाचे गुण असलेले हॅ वलॉक,

क बल, सर ू रोज, लॉरे न्स असे गुणी अिधकारी वसेनानी इंगर्जांकडे होते. त्यांनी १८५७ अलावात

इंगर्जी राज्य आप या पराकर्माच्या व िहकमतीच्या जोरावर वाचिवले. मुत्स े िगरीच्या बाबतीत

त्यांचा हात धरणारा कोणी न हता. पंजाबला बंडापासून परावृ करण्यात लॉरे न्सने कमालीचे

संयोजन दाखवले. कॅनींगसारखा उ म शासक असले या ग हनर्र जनरल मुळेच इंगर्जांना हे यु

िंजकता आले. मुत्स े िगरीच्या जोरावर इंगर्जांनी अनेकांना उठावापासून परावृ केले. त्यासाठी बरे

व जहािगरीची खैरात केली. िंहदु थानातील वाथीर् व फुटीर लोकामुळे त्यांना या कामात यश आले

व लवकरच त्यांनी हा उठाव टडपून टाकला.

७) दळणवळणाची आधुिनक साधने: ज्यावेळी १८५७ च्या उठावाला सुरवात झाली त्यावेळी

इंगर्जांची ि थती दयनीय होती. उ र िंहदु थानात खर उन्हा यामुळे अनेक इंगर्ज अिधकारी थं ड

हवेच्या िठकाणी िनघून गेलेले होते. िंहदी िशपायांच्या मानाने इंगर्ज सैन्यही कमी होते. बरे सचे सैन्य

पंजाव व दे शामध्ये अडकून पडले होते तरीही इंगर्जांनी अितशय वेगाने सनर् अिधकाऱ्यांना िनरोप

पाठवले व आपली सेना जमा केली. लॉडर् डलहौसीने भारतात रे वे, र ते, पो ट व तारायंतर्े या
दळणवळणाच्या केले या सुधारणा इंगर्जांना यावेळी अत्यंत उपयुक्त ठर या. या साधनांवर

इंगर्जांचेच िनयंतर्ण अस याने त्यांनी लवकरच बंडखोरांिवरू उपाययोजना केली. तसेच

ि टीशांच्या भावी आरमारामुळे इंग्लंडहू न सैन्य, शस्तर्ाने व दारुगोळा मो ा माणात भारतात बैक

शकला बाउलट ि थती कर्ांतीकारकांची होती. वेगवेग या िठकाणी िनरोप िंकवा मदत पाठवण्यात

त्यांना बरान अवधी लागत असे. कातीकारकांची ही िदरं गाई इंगर्जांच्या पथ्यावर पडली व त्यांचा

िवजय झाला.

८) बं डखोरांचा आततायीपणा व जनतेची उदासीनता: बंडखोरांनी ठरले या तारखेच्या आधी

उठावाला सुरुवात अती उत्साहीपणा दाखवला व त्यानंतर घडले या त्येक संगात त्यांचा

उतावीळपणा नडला. बंडखोरांनी शांिवरु उठावर सुरु केला पण उठाव यश वी झा यानंतर

आपली राजकीय यव था कोणती असेल याब ल कोणतीही योजना जनतेसमोर मांडली नाही

यापूवीर्च्या मोगल, मराठे , रजपूत, िनजाम, शीख यांच्यातील संघषार्ला जनता कंटाळली होती.

त्यामुळे उठावानंतर यांच्यातील संघषर् पुन्हा सुरु होतील अशी िभती त्यांना वाटत होती.

कर्ांतीकारकांनीही जुन्याच गो टी थािपत करण्याचे धोरण चालू ठे व याने जा अिधकच अ व थ

झाली. कर्ांतीकारकांनी ज्या ज्या दे शांवर िवजय िमळवून आपला ताबा बसवला त्या त्या िठकाणी

चांगली व क याणकारी यव था िनमार्ण केली नाही उलट त्या दे शात त्यांनीच लुटालूट सुरू केली

त्यामुळे थािनक जनता त्यांना कर्ांतीकारकांऐवजी लुटारू हणू लागली. त्यातून जनतेची सहानुभूती

ते गमावून बसले. लोकांनी बंडखोरांना पाठींबा न दे ता इंगर्जांना िदला अनेक बंडखोरांना पकडू न

इंगर्जांच्या ता यात िदले.

९) नेत्यांमधील ऐक्याचा अभाव : भारतीय राज्यकत्यांमपाल हे वेदावे, पर पर े ष

उठावाच्यावेळीही िटकून होता. राणी ल मीबाई व तात्या टोपे यांच्यातील ऐक्याचा अपवाद सोडला

तर अनेक संगी इतरांनी एकमेकांना मदत केली नाही. ज्यावेळी िद लीला इंगर्जांनी वेदा िदला

त्यावेळी तेथे अडकले या बंडखोरांना वाचवण्यासाठी कानपूरचे िशपाई िद लीला िनघाले ते हा

त्यांना नानासाहे बांनी रोखले कारण नानासाहे बांना बहादूरशहाचे नेतृत्व नको होते, िनजामाला

पेशवाईचे पुनरुज्जीवन नको होते त्यामुळे तो उठावापासून दूर रािहला. िंशदे - भोसले - होळकर-

गायकवाड यांनीही नानासाहे ब पेश यांना मदत केली नाही. नेतंमधील या दुहीचा फायदा इंगर्जांना

िमळाला. याब ल मौलाना आझाद िलहीता की, “१८५७ च्या घटनेब ल जे हा या जनतो ते हा

िंहदु थानचे रा टर्ीय चािरत्र्य अगदी हीनाव थे त पोहोचलेले होते असेच नाईलाजाने हणावे लागेल.

नेत्यांत एकमत होऊ शकत न हते. पर परांब ल त्यांना असूया बाटे व ते सतत एकमेकांिवरु

कार थाने करीत. "

१०) इंगर्जाना अनुकूल आंतररा टर्ीय पिरि थती : १८५७ च्या उठाव दडपून टाकण्यात इंगर्जांना

यश आले कारण आंतररा टर्ीय पातळीवर त्यांचा कोणाशीही संघषर् सुरू न हता. १८५६ मध्येच

रिशयाबरोबर झाले या िकमीशन यु ात इंग्लंडला िवजय िमळू न इंगर्ज फौजा या यु ातून मोक या

झा या होत्या. इंग्लंडची या उठाव आंतरा टर्ीय ित ठा व सामथ्यर् वाढले होते. जगातील सवर् दे शांशी

त्यांचा यापार सुरू होता व आरमारी यामध्ये मो ा माणात होते त्यामुळे इंग्लडला फक्त

भारताकडे च लक्ष ायला वेळ िमळू न त्यांनी संपूणर् हा उठाव दडपून टाकण्यासाठी वापरली.
 उठावाचे पिरणाम

१) इंगर्जांिवरु ितर कारात वाढ: इंगर्जानी १८५७ चे बंड मोडताना कोणतीही दया माया

दाखवली नाही. बंडखोरांनी जेवढी क ल केली त्यापेक्षा कैकपटीने अिधक क ल इंगर्जांनी केली

त्यातून बालके व वृ ांनाही सोडले नाही. १ लाख लोकांना फाशी देण्यात आले व त्यांची टांगन
ू

ठे वण्यात आली. फाशी ायच्या आधी बंडखोराला मरे पयत मारले जाई. त्याच्या डोक्यावरील केस

उपटले जात, कल केले या लोकांचे जिमनीवर पडलेले रक्त चाटायला लावीत. एवढी कर्ूर िवटं बना

के यानंतर फाशी िदली जाई. इंगर्जांच्या करतेला पारावर रािहला नाही. िंहदी लोकांनी पुन्हा असे बंड

करु नये हणून इंगर्जांनी चंड दहशत िनमार्ण केली यामध्ये ते पूणर् जनावरा माणे वागले. इंगर्जांचे

उि ट यश वी झाले असले तरी िंहदी लोकांच्या मनात इंगर्जांब ल भयंकर ितर कार िनमार्ण झाला

हा ितर कार पुढे बराच काळ िटकून रािहला त्यातूनच सशस्तर् कर्ांतीकारी चळवळीचा उदय झाला व

या चळवळीने इंगर्ज राजवटीला फार मोठे धक्के िदले.

२) ई ट इंिडया कंपनीचे शासन समा त: १८५७ च्या उठावाची वावटळ शांत झाली असली तरी

हे बंड मोडण्यास इंगर्जांना चंड क ट करावे लागले, चंड नुकसान सोसावे लागले त्यामुळे या

उठावाची दखल इंग्लंड पालर्मटला घ्यावी लागली. तसे पािह यास इंग्लंड पालर्मटने ई ट इंिडया

कंपनीवर िनयंतर्ण १७७२ च्या रे ग्यूलेटींग अॅक्टपासूनच लादण्याच सुरुवात केली होती. १८५७ च्या

उठावास कंपनीचे अितरे की धोरण कारणीभूत ठर याची चचार् इंग्लंडमध्ये झाली. त्यामुळे

भारतातील असंताष दूर करून शांतता िनमार्ण करण्यासाठी इंग्लंड पालर्मटने ९८५८ चा कायदा

मंजूर केला. या काय ानुसार िंहदु थानातीलकंपनीची राजवट समा त करून इंग्लंडच्या राणीचा

कारभार सुरू करण्याची घोषणा करण्यात आली. ग हनर्र जनरलच्या जागी िंहदू थान कारभार

राणीच्या वतीने पाहण्यासाठी हॉईसरॉय या पदाची िनिर्मती केली गेली तसेच भारतमंतर्ी व त्यांचे

मंडळ िनमार्ण करून भारतात नवी राज्य यदाता सुरु करण्यात आली.
३) राणीचा जािहरनामा व इंगर्जांच्या धोरणात बदल: ई ट इंिडया कंपनीची स ा १८५८ च्या

काय ाने न ट करण्यात आली व त्यांनी चालवलेली धोरणे बंद के याचे इंग्लंडची राणी

ि हक्टोिरयाचा जािहरनामा िस करण्यात आला.

या जािहरना यात भारतीयांना अनेक आ वासने िदली गेली त्यानुसार इंगर्ज राज्यवृ ी न करता दे शी

सं थािनकांचा व त्यांच्या हक्कांचा मान राखतील, अंतगर्त शांतता व योग्य सरकार िनमार्ण करून

िंहदु थानची गती घडवून जाईल. भारतीय सं थािनक व ई ट इंिडया कंपनीने केलेले करार ि टीश

सरकार पाळे ल. सं थािनकांना दतक घेण्यास परवानगी िदली जाईल. कोणत्याही धमार्च्या बाबतीत

ह तक्षेप केला जाणार नाही. सनौना धािर्मक वातंत्र्य िदले जाईल. कोणताही भेदभाव न करता

सरकारी नोकऱ्या िद या जातील. राणीच्या जािहरना याचे अवलोकन करता भारतीयांचा असंतोष

कमी करण्यासाठीच आ वासनाची खैरात करण्यात आली पण ि टीशांनी सवर् आ वासने कधीच

पाळली नाहीत. सं थािनकांना अंतगर्त वातंत्र्य िदले पण त्यांच्यावर आपली स ा मजबूत केली.

भारतीयाच्या सामािजक रुढी-परं परामध्ये ह तक्षेप न करण्याचे धोरण इंगर्जांनी वीकारले. १८५८

नंतर इंगर्जांनी अितशय सावधपणे धोरणे आखायला सुरुवात केली.

४) िंहदी ल कराची पुनरर् चना :उठावाची सुरुवात ही िंहदी िशपायांनीच केली होती इंगर्जांच्या

ल करात १८५७ पूवीर् िंहदी िशपायांचे माण पाचपट अिधक होते त्यामुळे उठाव करण्याची त्यांची

िंहमत याली होती हणूनच उठावानंतर इंगर्जांनी या माणात बदल केला. ल करातील इंगर्ज

सैिनकाचे िंहदी सैिनकांशी असणारे माण १.२ इतके नादिन णात आले. उठावात भाग घेणाऱ्या सवर्

िशपायांना काढू न टाकण्यात आले. ल करातील सवर् महत्त्वाच्या जागांवर युरोिपयन अिधकाऱ्याची

नेमणूक केली. महत्त्वाची िठकाणे, तोफखाना, दारुगोळा,खिनजे यावर पूणर्पणे झाजांचा ताबा

ठे वला.
या उठावात सवर् जातीधमार्चे िशपाई एकतर् लढले होते यावरून बोध घेऊनांनी एकितर्त जाती, धमर् व

ातांच्या पलटणी न ट करून त्याजगी जाती ांताच्या आधारावर पंजाबी, शीख, गुरखा, रजपूत,

मराठा अशा पलटणी िनमार्ण के या. त्यामुळे िंहदी िशपायामधीट झाले. शीख, गुरखे बानी उठाव

मोदूत काढण्यात इंगर्जांना मदत के याने त्यांना जा तीत जा त ल करात ाधान्य दे ण्यात आले.

रा टर्ीय एकात्मतेची ल करात पुन्हा वाढ होऊ नये याची पूरेपूर काळजी इंगर्जांनी घेतली. सवर्

महत्त्वाच्या ातांमध्ये सैन्याच्या पलटणी ठे वण्यात आ या. ल करावरील खचर् पूवीर्पेक्षा अिधक

वाढवण्यात आला बाबरून इंगर्जांना आप या मारतीच्या संरक्षणाची काळजी अिधक वाटू लागली

होती हे लक्षात येते.

५) मुघल स ेचा शे वट :१७०७ नंतर रणजेच औरं गजेच्या मृत्यूनंतर तसता शक्तीहीन बनत गेली

होती. मुघल बादशहाच्या िनयंतर्णाखालील सुभेदारांनी वतंतर्पणे कारभार सुरु केला होता. याचा

फायदा घेऊन इंगर्जांनी बंगालमध्ये आपले वचर् व िनमार्ण केले. शेवटचा मुघल बहादूरशहा हा

१८३५ साली स ेवर आला. १८५७ च्या उठावाच्यावेळी तो अितशय बु झाला होता. उठावाची

सुरुवात झा याचीही मािहती त्याला न हती केवळ बंडखोरांच्या जबरद तीमुळे तो िंहदु थानचा

बादशहा व बंडखोरांचा मुख नेता बनला. इंगर्जांनीमातर् लवकरच २० स टबर १८५७ रोजी िद ली

वूि◌न घेतली आिण ते हापासून बादशहाची दुदर्शा सुरू झाली. इंगर्जांनी बादशहाला साध्या तुरुंगात

ठे वून इंगर्जांसाठी ेक्षणीय जनावरा माणे वागवले. त्याला बघायला येणारे युरोिपयन त्याची दाढी

खेचून त्याची िवटं बना करीत. यानंतर झाजानी त्याला आजन्म कैदी हणून हदे शात पाठिवल

तथेच त्याचा १८६२ मध्ये मृत्यू झाला. इंगर्जांनी ३०० वष जुनी व वैभवाचा काळ पािहलेली पुघल

राजवटकणात न ट केली.

६) फोडा व झोडा िनतीला ारं भ :१८५७च्या उठावात सवर् जाती, धमर्, पंथ, ांत यांच्यातील

ऐक्य इंगर्जांना बघायला िमळाले. इंगर्जाचे नशीब चांगले होते हणूनच त्याची राजवट वाचली असे

ऐक्य पुन्हा िनमार्ण होऊ नये, यासाठी इंगर्जांनी आप या कुटिनतीचा वापर करण्यास सुरुवात केली.
िंहदू व मुसलमान आपले परं परागत र िवसरून या यु ात लढले ही गोट झगर्जांना अिधक खटकली

त्यामुळे इंगर्जांनी या दोन धमार्त फूट बाटे त से यत्न केले. ांतीयु ात िंहदूपेक्षा मुि लम अिधक

त्वेषाने लढले हे लक्षात येताच इंगर्जांनी मुि लमांवर जा त अत्याचार केले. मुि लमांना झोडपून

िंहदूना जवळ करायचे असे धोरण त्यांनी ठे वले. १८५७ नंतर िंहदूना अनेक सवलती दे ऊन

मुि लमांना सवर् क्षेतर्ातून दूर ढकलले त्यामुळे साहिजकच मुि लम िंहदूचा हे वा करु लागले. दोन्ही

धमार्त जातीयवाद वाढीस लागला. १८८५ मध्ये कांगर्ेसची थापना झा यानंतर ितची ताकद कमी

करण्यासाठी इंगर्जांनी मुि लमांना जवळ करून िंहदना दूर तुकलले अशा फोडा व झोडा राजिनतीचा

इंगर्जांना मोठा फायदा झाला पण या दोन धमार्तील ऐक्य कायमचेच न ट झाले. सं थािनकांनाही

त्यांनी हे च धोरण राबवले. सं थािनकाना त्यांच्या जेपासून दूर केले. सं थािनक इंगर्जाशी

शेवटपयत एकिन ठ रािहले.

७) घटनालाक िवकासाला ारं भ : १८५७ च्या अगोदर इंगर्ज ग हनर्राचा भारतीयांच्या

कायर्क्षमतेवर िव वास नस याने त्यांनी भारतीयांना शासनात कधीही थान िदले नाही. पण १८५७

नंतर भारतात काही सुधारणा व कायदे करताना भारतीयांची मदत घ्यायला हवी असे इंगर्जाना वाटू

लागले. १८६१ मध्ये ि टीश संसदे ने एक कायदा मंजूर केला या काय ा माणे कदर्ीय व ातीक

कायदे मंडळात थमच िंहदी माणसाचा दे श झाला. सुरवातीला हे माण फारच कमी होते. पण

पुढील काळात संधी िमळाले या भारतीयांनी आपली कायर्क्षमता िस केली. शासनात थान िमळू

लाग याने िंहदी लोक आप या अिधकारांबाबत जागृत होत गेले. सनदशीर मागार्ने त्यांनी इंगर्जावर

दबाव आणून आप या मागण्या मान्य करून घेत या. या घटनेपासून िंहदु थानात घटनात्मक व

जबाबदार राज्यप तीला सुरुवात झाली.

८) रा टर्ीय भावनेचा उदय : १८५७ चा उठाव ही भारताच्या इितहासातील महत्वाची घटना

मानली जाते. या उठावात जरी रा टर्ीय भावना नस याने सांिगतले जाते तरीही या उठावात

वातंत्र्याची उमीर् प ट िदसत होती.इंगर्जांच्या अत्याचारापासून, गुलामिगरीपासून मुक्त होण्यासाठी

हा उठाव घडू न आला होता. इंगर्जांनी हा उठाव दडपला, चंड अत्याचार करून व कर्ुरतेचा कळस

गाठू न उठाव दडपून टाकला पण इंगर्जांना वातंत्र्याच्या भावनेला दडपता आले नाही उलट त्यांच्या

अत्याचारामुळे भडकलेली भारतीय मने याजांिवरु गेली. इंगर्जांचे अत्याचार कमी होण्याऐवजी

पुढील काळात वाढतच गेले, आिर्थक लूट सुरूच रािहली त्यामुळे भारतात रा टर्ीयत्वाची भावना

वाढत गेली. वासुदेव बळवंत फडकच्या रूपाने पिहला कर्ांतीकारी उठाव घडू न आला व अनेक

िठकाणी लहान-मोठे उठाव उभे रािहले. त्यातच १८८५ मध्ये रा टर्ीय काँगर्ेसची थापना होऊन

भारताच्या वातंत्र्य चळवळीला ारं भ झाला.

 १८५८ च्या उठावाचे वरुप

१८५७ च्या उठावाच्या वरूपािवषयी इितहासात वेगवेगळे िवचार वाह आहे त. काहींच्या मते, हे

इंगर्जांच्या िवरोधात केलेले ल कराचे बंड आहे . हा िवचार इंगर्जी व इंगर्ज धािर्जण्या इितहासकारांनी

माडला आहे . काही जणांना हा उठाव महान रा टर्ीय उठाव वाटतो. काहींना तो िंहदी वातंत्र्ययुध्द

वाटतो. तर काहींना िंहदू-मुसलमानांचा कट वाटतो. उठावा संबंधातील मतिभ ता िवचारात घेऊन

उठावाचे वा तव वरूप काय होते? हे शोधून काढणे िजकीरीचे काम आहे . १८५७ चा उठाव

हणजे वातंत्र्ययुध्द होते असे िवचार यक्त करणाऱ्या िवचारवंता मध्ये आिण इितकासकारात

ामुख्याने खालील यक्तींचा समावेश होतो.

“ १८५७ चा उठाव हे भारतीय वातंत्र्य यु होते."

१) संतोषकुमार रे :

१८५७ चा उठाव हणजे ल करी, सरं जामी अथवा धािर्मक उदर्े क याहून िनि चतपणे अिधक

काहीतरी होतो. िंहदू आिण मुसलमान यांची घडवून आणलेली कर्ांती होती. या कर्ांतीचा सार

झपा ाने झाला आिण ितने जनतेच्या बंडाचे आिण वातंत्र्ययुध्दाचे वरूप धारण केले. खातर्ीनेच

हा उठाव हणजे केवळ िशपायांचे बंड न हता तर तो जेचा उठाव होता. जर तो िशपायांचे बंड

असता अथवा मूठभर लोकांचा उठाव असता तर त्यास युरोपातील इटािलयन आिण फच लोकांची

सहानुभूती व सिदच्छा िमळाली नसती. ांन्समध्ये िंहदी उठावाचे "God's Judgement Upon

English Rule in India" असे वणर्न केले गेले.

२ ) कनर्ल मॉनसन : १८५७ च्या बंडािवरुध्दच्या ल करी मोिहमेत भाग घेणारा इंगर्ज अिधकारी

हणतो. “त्या वेळच्या पिरि थतीने मला हे दाखवून िदले आहे की, िंहदी समाजात दु ट व े षजनक

वना िनमार्ण करणारी अनेकिवध कारणे होती. ही भावना वैयिक्तक नसून रा टर्ीय वरूपाची होती. "
३) वातंत्र्यवीर िव. वा. सावरकर :

आप या अठराशे स ावनचे वातंत्र्यसमर या सु िसध्द गर्ंथात वातंत्र्यवीर सावरकर हणतात,

“१८५७ च्या कर्ांतीची मुख कारणे असलेली िद य तत्त्वे हणजे वधमर् व वराज्य ही होत.

आप या ाणि य धमार्वर ह ला झालेला आहे , असे यथाथर् रीतीने िदसू लागताच वधमर्रक्षणाथ जी

दीन दीन ही गजर्ना सुरु झाली, त्या गजर्नेत व आपले िनसगर्द वातंत्र्य कपटीपणाने िहरावून घेऊन

आप या पायात गुलामिगरीच्या शृंखला घात या गे या हे पहाताच वराज्यसंपादनेच्या पिवतर् इच्छे ने

त्या दा यशृंखलेवर केले या चंड आघातात त्या कर्ांतीचे मूळ आहे ." हा उठाव हणजे िंहदी

लोकांनी आप या धािर्मक व राजकीय वातंत्र्यासाठी केलेले कर्ांतीयुध्द असे मत सावरकरांनी

मांडले आहे .

४) अशोक मेहता :

The Great Rebellion' या पु तकात अशोक मेहता हणतात, “१८५७ चे बंड हे िशपायांच्या

बंडाहून अिधक होते. अनेक हासास जाणाऱ्या शक्तींना वाट मोकळी करून दे णाऱ्या सामािजक

ज्वालामुखीचा तो फोट होता." मेहतांच्या मते, "िशपायांना मायुभूमीच्या पारतंत्र्याची सतत जाणीव

होती. िशपायांिशवाय लक्षावधी लोकांनी या बंडात भाग घेतला. िशपायांइतकीच जाजनांची या

बंडात हत्या झाली, काही िठकाणी या बंडास जनतेचा पािंठबा िमळाला. जे इंगर्जांच्या बाजूने गेले

त्यांच्यावर िंहदी जनतेने सामािजक बिह कार टाकला, इत्यादी अनेक घटना हे बंड मयार्िदत

माणावर का होईना पण रा टर्ीय उठावाच्या वरूपाचे होते, हे िसध्द करतात. "

५) डॉ. ए . ए . सेन. :

धमर्युध्द हणून सुरुवात झाले या घटनेने शेवटी वातंत्र्ययुध्दाचे वरूप धारण केले. बंडवा यंना

परकीय स ा उलथून टाकावयाची होती व मोगल बादशाहाच्या नेतृत्वाखाली जुना जमाना परत

आणावायाचा होता. या िवषयी शंका असण्याचे कारण नाही. आजकालच्या िंहदी अ यासकांना हे

बंड हणजे परकीय वचर् वािवरुध्द केलेला उठाव वाटतो. जरी या उठावास सवर्च पािंठबा िमळू
शकला नाही, तरी दे शाच्या काही भागातील सामान्य जनतेची सहानुभूती या उठावास होती.

औधच्या नबाबी राज्यात जनतेने जो उठाव केला तो फारसा रा टर्ीय वरुपाचा होता असे हणत

असतानाच डॉ. सेन हणतात की, रा टर्ीय हा श द फार मयार्िदत अथार्ने वापरला पािहजे. कारण

िंहदी रा टर्वादाची क पना अ ाप गभार्व थे त होती.

६) इितहासकार आऊटर्म :

इितहासकार आऊटर्म हा या कर्ांतीला फक्त िशपायांचे बंड हणत नाही. काडतूसांच्या घटनेनंतर या

उठावाला पूणर्पणे संगिठत वरुपाची कर्ांती होय असे आऊटर्म यास हणावयाचे आहे .

१८५७ च्या उठावात सैिनकां यितिरक्त लाखो भारतीयांनी भाग घेतला होता. या वातंत्र्य युध्दात

िजतके सैिनक मरण पावले िततक्या नागिरकांनी दे खील आत्मबिलदान केलेले आहे . हे

कर्ांतीकारक दे शभक्त या लढयात आप या दे शाला वातंत्र्य करण्यासाठी सहभागी झाले होत, क ट

दूर करण्यासाठी न हे . यावरून हा उठाव हणजे िशपायांचे बंड न हे तर वातंत्र्ययुध्द होय हे प ट

िदसत आहे . ज्या गतीने हे वातंत्र्ययुध्द पसरले यावरून हे प ट होते की, यास जनतेचे बळ

समथर् न होते. अनेक िठकाणी नागिरकांनी सैिनकांना पूणर् सहा य िदलेले आढळू न येते. ज्या लोकांनी

इंगर्जांची बाजू घेतली त्यांच्यावर सामािजक बिह कार टाकण्यात आला होता. जनरल हॅ वलॉक यास

आप या सैिनकांना नदी पार करण्यासाठी नौका ही उपल ध झा या नाहीत ब नािवक ही िमळाले

नाहीत हे ऐितहािसक सत्य दृ टीआड करुन चालणार नाही. कानपूर येथे इंगर्जांनी मजूरांकडू न काम

करून घेण्यासाठी दबाव टाकला हणून मजूर रातर्ीच पळू न गेले. अनेक िठकाणी सवर् ेणीच्या

भारतीयांनी इंगर्जांपासून दूर राहण्याचा यत्न केला. हा उठाव रा टर्ीय वरुपाचा होता हे प ट

करण्यासाठी महत्त्वाचे माण असे सांगता येईल की यात िंहदू मुसलमान दोघांनी सां दाियक

एकतेच्या भावनेने खां ाला खांदा लावून सहकायर् केलेले आढळते. मोगल बादशहाने िंहदूना खुश

करण्यासाठी संपूणर् दे शात गोहत्या बंदी केली. त्याने राजपुतान्यातील राजांना पाठिवलेला पतर्ात

िलहीले आहे की, कोणत्याही मु यावर भारतातून इंगर्जांना िनघतांना पाहणे ही माझी हािर्दक इच्छा
आहे . संपूणर् भारतवषर् वातंतर् हावा ही दे खील माझी बळ आकांक्षा आहे . इंगर्जांना भारतातून

हाकलून लावले की, मग मला राज्य करण्याची कोणतीच अिभलाषा नाही. जर आपण सारे शतर्ूला

दे शाबाहे र घालिवण्यास आप या तलवारी यानाबाहे र काढण्यास तयार असाल तर मी दे खील

आप या राज्यशक्तीला व अिधकारांना िनवडक भारतीय राजांना सोपिवण्यास तयार आहे . वरील

मोगल स ाटाने िलहीले या पतर्ावरुन हे प ट होते की, १८५७ चा उठाव हणजे भारतीयांचे

वातंत्र्ययुध्द होते. िंहदू राजांनी दे खील बादशाहच्या या िवनंतीचा ि वकार केला व इंगर्जांच्या

िवरोधात शस्तर् उपसले.

१८५७ चा उठाव िशपायांचे बं ड होते ?

१८५७ चा उठाव हा िशपायांचे बंड होते असे हणणाऱ्या इितहासकारांचा व अ यासकांचा गट मोठा

आहे . या गटात ामुख्याने खालील इितहासकारांचा व िवचारवंतांचा समावेश होतो.

१) सर जॉन लॉरे न्स: बंड सुरु झाले त्यावेळी पंजाब ांताचा कारभार पहाणारा सर जॉन लॉरे न्स

हणतो, बंडाचे खरे मूळ ल करातच होते. त्याचे मूळ कारण काडतूस करण होय.

२) सर जॉन िसली : हे बंड हणजे संपूणर्त दे शिभमानरिहत वाथीर् िशपायांचे बंड होते. त्यास

ए दे शीय नेतृत्व अथवा जनतेचा पािंठबा न हता.

3) जनरल कॅ पबे ल : त्यक्ष ज्याने बंड मोडण्यात महत्त्वाची कामिगरी बजावली तो जनरल

कॅ पबेल हणतो, हे िनभळ िशपायांचे बंड होते. ते सुध्दा बंगाल ल करातील िशपायांचे बंड होते.

कामगारानी संप करावा त्यात लाच हा ल करी कार समजावा लागतो. िशपायांचे वेळोवेळी लाड

पुरिवले गे यामुळे ते शेफारले गेले होते. त्यात चरबीदार काडतुसाची भर पडली. बडाची तयारी

गु तपणे झाली ही समजूत चकीची आहे . िशपायांना खरोखरच बंड करावयाचे न हते, तर आपले

मनोगत पूणर् करून घ्यावयाचे होते.

४) िकशोरचंदर् िमतर्ा : त्या काळातील बंगाली िवचारवंत होते. त्यांनी १८५८ साली काढलेले

उद्गार, "हे बंड मुलतः ल करी बंडाच्या वरुपाचे आहे . एक लाख िशपायांचे हे बंड आहे . जनतेच्या

सहभागाचा त्याच्याशी संबंध नाही."

५) सुभाषचं दर् मुखोपाध्याय : हिरचंदर् मुखजीर् व सर स यद अहमद या िवचारवंतानी अशीच मते

मांडली आहे . ते हणतात, “१९ या शतकाच्या शेवट पयत इंगर्जी िशक्षण घेतले या िंहदी नेत्यांत व

िवचारवंतात १८५७ च्या उठावाब ल अशीच भावना हाती. "

६) िसध्व इितहासकार थॉमसन व गॅरेट या इितहासकारांच्या मते, "या बंडास ल करी बंड अथवा

थान ट झाले या सं थािनकांनी व जिमनदारांनी आपली गेलेली मालम ा व हक्क पुन्हा संपादन

करण्यासाठी केलेला यत्न, मोगल बादशाहीची पुन थार्पना करण्याचा यत्न अथवा रयतांचे युध्द

अशा अनेक नावानी संबोिधता येईल. पण त्याकडे कशाही दृ टीने पािहले तरी ते थािनक, मयार्िदत

व असंघिटत होते. मध्ययुगातील एखा ा यादवी युध्दा माणे अथवा बंगाल ांतातील अगदी

ारं भाच्या मोहीमे माणे वाटते. पण १८५७ च्या उन्हा यातील चार मिहन्यात मातर् अशी भीती

वाटत होती हे बंड खरोखरच वातंत्र्ययुध्द बनते की काय तसे झाले असते, तर इंगर्जांना िंहदु थान

पुन्हा िंजकणे अशक्य होऊन बसले असते.

७) पी. ई. रॉबटर् स या इंगर्ज इितहासकराच्या मते, सवर्साधारणपणे सर जॉन लॉरे न्सच्या दृ टीकोन

सत्याच्या जवळ जाणारा आहे . आपण हे गृहीत धरावयात हरकत नाही की हा उठाव मुलतः ल करी

वरुपाचा होता, पण जे हा िंहदु थानात बराच राजकीय व सामािजक असंतोष होता, ते हा तो घडू न

आला. या बंडाच्या योगाने वाथीर् उिद टांची पिरपूतीर् करू इिच्छणारे अनेक िहतसंबंधी लोक या

बंडात सामील झाले होते.

८) िसध्व िहवी इितहासकार डॉ. आर. सी. मुजुमदार यांच्या मते १८५७ चे बंड ही रा टर्ीय चळवळ

मुळीच न हती. बंडाचे नेते रा टर्ीय भावनेने े िरत झालेले न हते, बहादूशहाने िशपायांना मनः पूवर्क

सहकायर् केले नाही. झाशीची राणी बंडाच्या ारं भी त्यात सहभागी झाली नाही. पण इंगर्जांनी

ितच्यावर आरोप ठे व यावर ती त्यात सामील झाली.

९) िसध्व िहदी इितहासकार डॉ. ई वरी साद यांच्यामते या उठावात गर्ामीण व शहरी जनतेत

सारख्याच माणात दे शभक्तीचा उदर्े क झालेला िदसतो. अनेक िठकाणी भारतीय िस्तर्यांनी पुरुषवेष

धारण करून आप या ध्येयासाठी लढा िदला. तत्कालीन पुरावा असे सांगतो की, सन १८५७-५८

च्या घटना हणजे िशपायांच्या बंडाहू न अिधक होत्या पण ते वातंत्र्ययुध्द होते का ? वातंत्र्य संपादन

करणे, हे तर या बंडाचे उिदद ट होते पण िंहदु थानचा बराच मोठा दे श तट थपणे शांत राहीला

अगर इंगर्जांना सहा यक झाला हा संघषर् हणजे िंहदु थानच्या वातंत्र्याचे युध्द या िवधानास मारक

ठरते, ते हा या बंडाचे वणर्न कंपनीची राजवट न ट करण्याचे व परकीय जोखडापासून वातंत्र्य

िमळण्याचे उि ट असलेले उ रे कडील बंड असेच करणे योग्य होईल.

१८५७ चा उठाव हे िशपायांचे बंड होते या समथर् नासाठी या गटाने अनेक मु े उपि थत

केलेले आहे त. पेशवा नानासाहे बांचा वकील अझीमु लाखान आिण छतर्पतींचे वकील रं गो बापूजी

यांनी कटाची िसध्दता केली असा पुरावा िमळत नाही. इतर दे शाकडू नही बंडवा यांना मदत

िमळा याचे िदसत नाही उलट काही िंहदी लोकांनी इंगर्ज ल कराला मदत करून बंडवा यांना

इंगर्जांच्या वाधीन केले अथवा ठार मारले. िशवाय कोणत्याही रा टर्ीय युध्दात रा टर्ीय पुढान्यांची

आव यकता असते असा एकही पुढारी अि तवात न हता. िनयोजनाचा अभाव होता. बहादूरशहाचे

राज्य गेले. नानासाहे ब पेशवे यांचे वषार्सन बंद झा यानंतर त्यांना गतवैभव ा त करण्याची इच्छा

िनमार्ण झाली. अनेकांच्या पद या व िकताब काढू न घेतले. १८५७ च्या महान उठावाचे तळाशी

असणारे सत्य या दोन आत्यंितक टोकांच्या मतांच्या मध्यभागी आहे . हा उठाव हणजे िन वळ

िशपायांचे बंड असे हणणे शंभर टक्के खरे नाही व हा उठाव हणजे िंहदु थानच्या वातंत्र्याचा

रा टर्ीय लढा होता हे हणणेही शंभर टक्के बरोबर नाही.

 िशपायांिशवाय िंहदी समाजातील सं थािनकांनी, जमीनदारांनी त्यांच्या आ याखाली

असणाऱ्या लक्षावधी जनतेने या उठावात सहभाग घेतला होता. काडतुसे त डाने तोडण्याची सक्ती

ग हनर्र जनरलने र केली तरी िशपाई शांत रािहले नाहीत औधराज्यातील सामान्य जेवर काही

काडतुसे त डाने तोडण्याची सक्ती सरकाने केली न हती मग ती बंडात सामील का झाले ? िंहदू व

मुसलमान यांच्यात हे वेदावे असले तरी ते उठावात खां ाला खांदा लावून लढताना िदसतात. तसेच

हा उठाव हणजे केवळ िशपायांचे बंड असता तरी पुढे उठाव मोड यानंतर राणीच्या जाहीरना यात

िंहदु थानातील सवर् जनतेला शांत करण्याची व ितला अनेक कारची आ वासने दे ण्याची इंगर्जाना

गरज न हती. सारांश हे िन वळ िशपायांचे बड न हते पण त्यात समाजातील अनेकांनी सहभाग

घेतला हे कबूल करावे लागेल.

पण जे हा आपण या उठावास वातंत्र्ययुध्द, रा टर्ीय युध्द अशी िवशेषणे जोडतो त्यावेळी हे

श द जपून वापरले पािहजेत. या उठावातील बंडवा यांना इंगर्जी अंमल न ट करावयाचा होता व

आपली राज्ये पुन्हा वतंतर् करावयाची होती हे िनिर्ववाद सत्य आहे . एव ाच अथार्ने या उठावास

वातंत्र्ययुध्द हणता येईल. पण ज्या अथार्ने २० या शतकात िंहदी वातंत्र्य हणजे अिखल िंहदी

समाजाचे वातंत्र्य ही क पना िवकिसत झाली त्या अथार्ने वातंत्र्य १८५७ च्या उठावात िदसत

नाही. बंडवाले िवजयी झाले असते तर बहादूरशहा, नानासाहे ब, झाशीची राणी, बेगम हजरत महल

यांची राज्ये पुन्हा थापन झाली असती, कदािचत इंगर्जांशी एकिन ठ रािहले या राजांशी त्यांनी युध्द

सुरु केले असते, िंहदी राजे एकमेकांत यादवी लढाया खेळत बसले असते, असे होणे वाभािवक

होते. ज्या अथार्ने अमेिरकन वसाहतवा यांनी आप या वातंत्र्याच्या जाहीरना यात व चानी

आप या मानवी हक्काच्या जाहीरना यात वातंत्र्य हा श द योजला होता त्या श दाच्या अथार्ची

यापकता बंडवालांच्या नेत्यांना लक्षात येणे कठीण होते. मेईजी कर्ांतीनंतर ज्या माणे जपानी

सरदारांनी आपले सवर् सरं जामी हक्क रा टर्ाच्या चरणी अपर्ण करुन वतः सामान्य नागिरकांचे

थान ि वकारले व वयंभू कर्ांती करून रा टर् आधुिनक बनवले तसे िंहदी नेते दाखिवणार होते का?

तशी कांही योजना, तसा कांही िवचार या काळात मांडला गेला होता का? हा सरं जामी नेत्यांनी
सरं जामी िंहदी समाजाचे नेतृत्व ि वकारून केलेला सरं जामी उठाव होता असे हट यास वावगे

होणार नाही. रा टर्ीय या श दातील अथर्बदलही असेच हणता येईल. िंहदू थानचे रा टर्ीयत्त्व यावेळी

समाजाच्या गभार्त होते. त्याचा जन्म हायचा होता. या संदभार्त पंिडत जवाहरलाल नेहरू हणतात,

िंहदु थानच्या जनतेला एकत्वाने बांधणाऱ्या रा टर्ीय भावनेचा त्याकाळी अभाव होता, अवार्िचन

पध्दतीचे रा टर्ीयत्व अजून जन्माला यायचे होते. रा टर्ीयत्वाच्या भावनेचा उदय व िवकास ही

नंतरच्या काळातील घटना आहे . या रा टर्वादाच्या िवकासाला अनेक आधुिनक िंहदी नेत्यांचा व

िवचारवंत यांचा हातभार लागलेला आहे , ते हा उठाव असे कसे हणता येईल. सारांश रा टर्वाद,

वातंत्र्य या आधुिनक क पनांचा शोध १८५७ च्या उठावात घेणे इितहासाला धरून होणार नाही.

तसे केले तर आपण आपणाला आवडणान्या क पना इितहासाच्या माथ्यावर मारतो असा त्याचा

अथर् होईल.
 िन कषर्

भारतीय सैिनकांचे माण कमी करून युरोिपयन सैिनकांची संख्या वाढवण्याचा िनणर्य

घेण्यात आला होता, परं तु आरमोरी ि टीश स ाधारी पक्षाचे सैन्याचे वचर् व संपवण्यासाठी ही

योजना करण्यात आली होती. च्या हातात असणे

1857 चा उठाव ही भारतातील ि िटश राजवटीच्या इितहासातील एक अभूतपूवर् घटना

होती. त्यामुळे भारतीय समाजातील अनेक घटक एकतर् आले. हे बंड अपेिक्षत उि ट साध्य

करण्यात अयश वी ठरले असले तरी त्यात भारतीय रा टर्वादाची बीजे पेरली गेली

1857 च्या िवदर्ोहावरील पु तके

• िवनायक दामोदर सावरकर यांचे भारतीय वातंत्र्ययु

• बंड, 1857 पूरणचं द जोशी यांचे एक पिरसंवाद

• जॉजर् स
ु म ॅलेसन ारे 1857 चा भारतीय िवदर्ोह

• िखर् तोफर िहबटर् ारे गर्ेट िवदर्ोह

• इक्बाल हु सेन ारे 1857 च्या बंडखोरांचा धमर् आिण िवचारधारा

• सत्याचे उत्खनन: खान मोह मद सािदक खान ारे 1857 च्या वातंत्र्य यु ाचे अनसंग िहरोज
 सारांश

१८५७ चा रा टर्ीय उठाव हा भारतीय राजकारणातील एक अत्यंत महत्त्वाचा ट पा मानला

जातो. या उठावाचे पिरणाम हे केवळ भारतीयांवरच नाही तर ि टीशांवर सुध्दा झाले. त्यामुळे

त्यांनीही आप या धोरणांमध्ये बदल के याचे िदसून येते. या उठावामध्ये जरी भारतीयांना उपयश

आले असेल तरी या उठावापासून ेरणा घेऊन भारतीयांमध्ये रा टर्वादाची भावना जोपासली गेली

आिण त्याचा पिरणाम भारतीय रा टर्ीय चळवळीच्या उभारणीत झाला व भारतीयांनीही लढाईच्या

जोरावर ि टीशांचे सा ाज्य न ट करता येणार नाही हणून रा टर्ीयऐक्य चळवळीला सुरुवात केली

त्याचाच एक भाग हणून सामािजक बोधनाला सुरुवात झाली. हणून १८५७ च्या उठावाचे महत्व

भारतीय इितहासामध्ये अनन्यसाधारण आहे .

 संदभर् सच
ू ी

१) डॉ. िबपनचंदर्-इंिडयास टर्गल कॉर इंिडपेन्डस भारताच वातंत्र्यलढा (१८५७ १९४७)

(२) डॉ. िबपन चदर् इंिडया आफटर इंिडपेन्डं स वातंत्र्यानंतरचा भारत (१९४७ ते २००

(३) ा. ोवर व बे हे कर आधुिनक भारताचा इितहास

४) डॉ. िन. आ. वकाणी आधुिनक भारताचा इितहास

५) िबपन चंदर् ितर्पाठी व बरुन डे -ि डम टर्गल - भारताचा वातंत्र्यलढा

६) डॉ. सुमन वैदय व डॉ. शांता कोठे कर आधुिनक भारताचा इितहास (१८५७-१९२०)

७) डॉ. जयिंसगराव पवार आधुिनक िंहदु थानचा इितहास

८) ा. धनजय आचायर् आधुिनक भारताचा इितहास

(९) डॉ. शांताराम भोगले भारताचे पररा टर्ीय धोरण

१०) डॉ. िबपन चंदर्-आधुिनक भारत

(११) डॉ. श. गो. कोलाकर आधुिनक भारत (१७६०- १९५०)

(१२) डॉ. श. गो. कोलाकर वतंतर् भारताचा इितहास १९४७-१९८०)

(१३) डॉ. भा. ल. भोळे राजकीय भारत (१९६७-९७७)