TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

9 EKİM 2020 SAYI 237 FİYATI 5 TL

Beynimiz bedenimizle
birlikte düşünüyor

LALE AKARU
N
Neden yurtd
ış
katı pahalıy ında on
a doktora
öğrencisi o
kutuyoruz?
DOĞAN KU
BAN
Bilgi ve özg
ürlük
TANOL TÜR
KOĞLU
Sosyal ikile
m
MÜFİT AKY
En son korona haberleri Milyonlarca insanın hayatını OS
WIPO-Küres
el
REYHAN OKSAY kurtaran bilim kahramanı Louis Endeksi 201 Yenilik
9’un
Pasteur BATUHAN SARICAN söyledikleri
Yapay Zekâ’dan sinema senaryosu MUSTAFA Ç
ALİYE YEŞİM YAMAN-ALİ BERKOL-GÖZDE KARA Peki en büyük magus kim? ETİNER
COVID-19 ve
KADİRCAN KESKİNBORA D vitamini
Peki en büyük magus kim?
KADİRCAN KESKİNBORA Güneş enerjisi: Çöp dağlarına dikkat!
YÜKSEL ATAKAN

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 237 9 Ekim 2020
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
Bilincin sadece beyinde olduğunu sanıyorsanız
yanılıyorsunuz.. Kuşlarda zekâ ve beyin korteksi üzerine..
Bilincinizin sadece beyinde olduğunu düşünüyorsanız
yanılıyor olabilirsiniz. Bilincin somut bir olgu olduğunu
savunan ve bunu çalışmalarıyla temellendirmeye çalışan
birçok bilim insanı var.
Sarah Garfinkel, Sussex Üniversitesi’nde çalışan si-
nirbilimci, on yıl kadar önce Michigan Üniversitesi’nde
bir çalışma yürütürken Irak ve Afganistan’da görev alan
genç savaş gazilerinin, Ann Arbor gibi sakin bir beldede
bile korkuya kapılabildiklerini görünce şok olmuştu.
Garfinkel vücudun verdiği anlamlı sinyallerin farkına
vardıktan sonra beden-zihin bağlantısını anlamak için
çalışmaya başlayarak, kariyerinin odak noktasını değiş-
tirdi. Kalbimiz ve diğer organlarımızdan gelen elektrik
sinyalleri, dünyayı nasıl algıladığımızı, aldığımız kararla-
rı, kim olduğumuza dair algımızı ve bilincimizi etkiliyor.
Anlayacağınız karmaşık bir ağ içinde seyrediyor her şey.
Bedenimiz tümüyle işin içinde. Konu derinleştikçe ilginç-
leşiyor. Batuhan Sarıcan New Scientist dergisinin de ka-
pağa taşıdığı bu konuyu derledi.
Hayvanlar âleminde bu hafta son derece önemli bir
keşif var. Kuşlarda zekâ ve belki de bilinci mümkün kı-
lan beyin yapısı ile ilgili yeni bir gelişme. Bir korteksten
bahsediyoruz!
Doğan Kuban hoca ‘Bilgi ve Özgürlük’ yazısında bili-
me dayalı, uluslararası dayanışma içinde, gezegen çapın-
da tehditlere aynı çapta örgütlenmeler ile yanıt verecek
ortamı yaratmanın ne kadar gerekli olduğunu vurguluyor.
Tehditlere karşı bilim ve tüm toplumlar örgütlenmeli!
Koronavirüs... Yeni gelişmeler
COVID-19 salgını tüm hızıyla sürerken yeni gelişmele-
ri izlemeyi ve sizlere aktarmayı sürdürüyoruz. Ne yazık
ki koronovirüsün yeni bir türü daha ortaya çıktı ve bu tü-
rün daha bulaşıcı olduğu ileri sürülüyor. Bu hafta hasta-
lığı ağır seyreden hastalarda gizli bağışıklık zafiyeti, yeni
bir tedavi yönteminde umut verici bir gelişme ve yaşlı-
larda bir aşı adayının ortaya çıkması konularını ele aldık.
Reyhan Oksay derledi.
NASA’da görev yapan bilim kadınımız Prof. Dr. Feryal
Özel karadelikler konusunda dünyaca ünlü. Özel ekibiyle
bu sefer yeni bir yaklaşım geliştirdi. Sayfalarımızda..
Tanol Türkoğlu Netflix’de geçen ay başlayan Sosyal
İkilem adlı belgeseli yazdı “Sosyal medya ne için var?
Daha çok reklam satabilmek üzere daha çok insan hak-
kında veri sahibi olmak için” diyor. Konu önemli ve hepi-
mizi yakından ilgilendiriyor.
Kediler ne kadar taklitçi?
Yunus, papağan, maymun ve katil balinaların bile in-
sanları taklit etmesi, bugüne kadar görülmüş hayvan
davranışlarıydı. Bununla birlikte sevimli ama mesafe-
li dostlarımız kedilerin asosyal olduğu sanılırdı. Japon-
ya’daki bir araştırma bu kanıyı değiştiriyor olabilir.
Beyin göçü, Türkiye’nin aydınlanma yolundaki en bü-
yük engellerinden biri. Bununla birlikte MEB, yurtdışında
eğitim görmek üzerine 750 yüksek lisans ve doktora öğ-
rencisi arıyor. Köşe yazısında önemli tavsiyeler veren La-
le Akarun, “Neden yurtdışında on katı pahalıya doktora
öğrencisi okutuyoruz?” diye soruyor.
Müfit Akyos’de WIPO Küresel Yenilik Endeksi’ni ve Tür-
kiye’nin buradaki yerini irdeliyor yazısında.
HBT Sayı 237- 9 Ekim 2020 2
Yapay zekâ artık her yerde. Hatta sinema senaryola-
rını bile neredeyse yazar hale geldi. 3 arkadaş, Alman-
ya’dan Gözde Kara ve Ankara’dan Yeşim Yaman ile Ali
Berkol dergimiz için yapay zekayı farklı sektörlerde yaz-
maya başladılar. Bu hafta sinemada yapay zeka var. Konu
son derece ilginç.
Kripto para piyasasını, bitcoinleri duymuşsunuzdur. Bir
Türk coin’i de, BTVBAM 21, kripto pazarının oyuncula-
rı arasına katıldı.
Nilgün Özbaşaran Dede’nin derlediği Araştırma Gün-
demi’nde ise yine bilim ve teknolojideki son gelişmeler-
den haberdar olacaksınız. Covid-19’un asansörde bulaş-
ma riskinin yüksek olması ve kenevirin, Parkinson’a bağ-
lı rahatsızlıkların etkisini zayıflattığı bulgusu bunlardan
yalnızca ikisi.
Yüksel Atakan ise kullanım süresi dolmuş güneş panel-
lerinin bizleri bekleyen tehlikelerini gündeme getirdi ya-
zısında.
Doğru beslenme yorgunluğa da çözüm
mü?
Bu sayımızdaki Bilim ve Beslenme sayfamızda, günlük
hayatımızı olumuz etkileyen yorgunluk meselesine eğil-
dik. Doğru beslenmeyle yorgunluktan kurtulmanın, işlen-
memiş gıdalar tüketmek ve kafeinden uzak durmak gibi
bazı basit yolları var. Gündelik hayatta uygulayabileceği-
niz basit ama etkili detaylar sayfalarımızda.
Takip ettiğiniz üzere geçtiğimiz hafta bir seriye başla-
mıştık: “Peki, en büyük Magnus kim?” Simya, laboratu-
var bilimlerine katkı yaptı mı? sorusunun cevabını, Bah-
çeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi Prof.
Dr. Kadircan Keskinbora irdeliyor.
1 dolara işitme aygıtı
Önemli bir teknoloji haberini sizinle paylaşmak iste-
dik. İşitme engeli bulunan bireyler için büyük önem arz
eden bu gelişmeye göre, Hintli bir genç girişimci 1 dolar-
dan daha düşük bir maliyeti olan işitme aygıtı geliştirdi;
bu aygıt, dar gelirliler için etkili bir çözüm olabilir.
Bilim Tarihi sayfamızda ise milyonlarca insanın hayatı-
nı kurtaran bir bilim kahramanı var: Louis Pasteur! Has-
talıkların mikroplardan kaynaklandığını öne süren kura-
mıyla hatırlanan Pasteur, şarbon ve kuduz aşısı, mayala-
ma ve diğer çalışmalarıyla bilime ve dolayısıyla insanlığa
çok büyük hizmetler etti. Batuhan Sarıcan’ın kalemin-
den okuyoruz.
Günümüzde liderlerin oynadığı rol sürekli değişiyor.
Grafik Bilgi’de CEO’ların beklentilerini şekillendiren 5
yeni güç var.
Saç dizimizin bu haftaki konusu: Saç boyaları ne ka-
dar güvenli?
London Academy of Excellence’dan Linda Azra Polat
kanserin erken teşhisi için gelişterilen yeni bir teknolo-
jiyi anlattı. Bu teknoloji ekozomların yüzey analizinde
kullanılıyor.
Evet HBT’nin bu sayısını siz okurken, biz çoktan yeni
sayının son eksikliklerini tamamlıyor olacağız. HBT hepi-
mizin, elbirliğiyle onu yayalım, yeni okurlara iletelim...
Hepinizi çok seviyoruz.
Haftaya yeniden buluşmak umuduyla, sevgiyle ve bi-
limde kalın..

Dav ranışbilim
Kediler insanları taklit
edebiliyor mu?
E
bisu, dünyanın ilk ger-
çek “taklitçi” kedisi olabilir.
Araştırmacılar, Japon kedi-
nin kontrollü bilimsel koşullar al-
tında sahibinin eylemlerini taklit
edebileceğini gösterdi. Bu yete-
nek, bugüne kadar yalnızca bir
avuç canlıda görülmüştü ve bul-
gular, taklidin memeli evriminde
nispeten erken evrede ortaya
çıktığını gösteriyor olabilir. Unity
College’dan hayvan davranışları
uzmanı Kristyn Vitale, “İnsanlar
kedileri yalnız ve antisosyal ola-
rak görüyor. Ancak bu çalışma,
bizi gözlemledikleri ve bizden öğrendikleri fik-
rini pekiştiriyor” diyor.
Bulgu, bir tesadüf sonucu ortaya çıktı. Eö-
tvös Loránd Üniversitesi’nden etolog Claudia
Fugazza, “Yaptığım gibi yap” eğitimini kulla-
narak yaklaşık 10 yıldır köpek bilişi üzerine ça-
lışmıştı. Bu yöntemde, bir araştırmacı önce bir
köpeği (veya başka bir hayvanı) önceden bil-
diği bir davranışı kopyalamak amacıyla eğitir.
Örneğin yuvarlanmak gibi bir davranışı gös-
termek için “Yaptığım gibi yap” metodu uygu-
lanır. Ardından “Yap!” kısmında canlı, başarısı
için ödüllendirilir. Hayvan zamanla, “Yap!” ko-
mutunu “beni taklit et” olarak algılamaya baş-
lar. Bu yaklaşım, hayvanların gerçekten tak-
lit edip edemeyeceğini test etmek için kulla-
nılabilir.
Aynı zamanda bir köpek eğitmeni olan Fu-
gazza, meslektaşı Fumi Higaki ile birlikte ça-
lışırken Higaki, ona kedilerinden birini, “Yaptı-
ğım gibi yap” ile eğittiğini söyledi. 11 yaşında-
ki dişi kedi Ebisu, Higaki’nin evcil hayvan dük-
kanında yaşıyordu ve bu, yemek motivasyo-
nuyla eğitilmesini kolaylaştırmıştı. Higaki, “Kö-
pek eğitimi derslerime sık sık ama gizlice girdi
çünkü oradaki insanların güzel ikramları oldu-
ğunu biliyordu,” diye ifade etti.
Fugazza, diğer türlerde taklit çalışmaları
yapmayı bir süredir istiyordu ve burada, ilginç
bir şekilde, gerekli eğitimi alan bir kedi olmuş-
tu. Ancak dükkâna gelen yabancılar, Ebisu’yu
korkutuyordu. Bu yüzden Higaki, deneyleri ak-
şamları gerçekleştirirken Fugazza da odanın
diğer ucundan bu süreci denetledi.
Taklit yetisi sayesinde
çekmece açabiliyor
Higaki, Ebisu’nun plastik bir çekmece aç-
mak ve lastik bir ipi ısırmak gibi tanıdık eylem-
leri kopyalayabildiğini gösterdi. Sonra kediden
yeni bir davranışı taklit etmesini istedi. Higa-
ki, bir karton kutunun yanındaki tezgâhta otu-
ran Ebisu’nun önünde dururken sağ elini kal-
dırıp kutuya dokundu. Diğer zamanlarda eğildi
ve yüzünü kutuya doğru ovuşturdu.
Takip eden 16 denemede Ebisu, Higaki’nin
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 3
Yunusların, papağanla-
rın, maymunların ve katil
balinaların insanları tak-
lit ettikleri bugüne kadar
görülmüş fenomenlerdi.
Peki ya kediler?
hareketlerinin % 81’inden fazlasını doğru bir
şekilde kopyalamıştı. Bulguyu Animal Cogniti-
on’da yayımlayan ekip, kedinin, Higaki’nin vü-
cut kısımlarını kendi anatomisiyle “eşleyebildi-
ğini” gösterdiğini bildirdi.
Fugazza, şimdiye kadar sadece yunusla-
rın, papağanların, maymunların ve katil balina-
ların insanları taklit edebildiğini söyledi. Aynı
yeteneğe sahip kedilerin, hayvanlar aleminde
yaygın olabileceğini ve hayvan evriminin erken
evrelerinde evrimleştiğini öne sürdü.
Karşıt görüş
Ancak Tübingen Üniversitesi’nden köpek
ve primatlarda biliş üzerine çalışan etolog Cla-
udio Tennie’ye göre bu bulgu çok da etkileyi-
ci değil. Zira tek bir bulgudan, kedilerin insan-
ları taklit etme konusunda doğuştan gelen bir
yeteneğe sahip olup olmadığını veya yoğun
“Yaptığım gibi yap” eğitiminin onlara bu bece-
riyi verip vermediğini anlamanın imkânsız ol-
duğunu söyledi: “Bir ayıyı motosiklet sürmesi
için eğitebiliriz ama bu, ayıların motosiklet sür-
düğü anlamına gelmez.” Tennie, her iki takli-
din de bir kedinin yapabileceği doğal eylem-
ler olduğunu belirtti: “Ebisu, sahibinin koku-
sunu maskelemek için yüzünü kutuya sürmüş
olabilir. Gerçek bir taklit gördüğümüze ikna ol-
madım.”
Vitale ise daha iyimser. Birkaç yıl önce, ke-
dilerinden biri olan Bo, Vitale’in bir çağrı ziline
basmasını taklit ediyordu. “Umarım diğer in-
sanlar da buna benzer çalışmaları artırır, böy-
lece taklidin kedilerde ne kadar yaygın oldu-
ğunu bilebiliriz,” diye belirtti.
Maalesef bu tip çalışmalarda Ebisu ar-
tık yer alamayacak. Geçen yıl böbrek hasta-
lığı espit edilmişti ve geçtiğimiz haziran ayın-
da yaşamını yitirdi. Ancak Ebisu ile yapılan
araştırma, kedilerde incelenmesi zor olan bi-
liş deneylerin yeni yollarını ortaya çıkardı. “Ebi-
su’dan çok şey öğrenebiliriz.”
Derleyen: Batuhan Sarıcan
(batusarican@gmail.com)
https://www.sciencemag.org/news/2020/09/kit-
ty-see-kitty-do-cat-imitates-human-first-scientific-de-
monstration-behavior
Bi r
3 H af t ad a
Lale Akarun
Erhan
akarun@boun.edu.tr
NEDEN YURTDIŞINDA ON KATI PAHALIYA
DOKTORA ÖĞRENCİSİ OKUTUYORUZ?
1985 yılında Boğaziçi Üniversitesi’nde yüksek lisans öğrencisiyken, Tübitak
bursu aldım ve doktoramı New York Üniversitesi Polytechnic Mühendislik Fakül-
tesinde tamamladım. Burs alan her öğrenci doktorayı tamamlamaz; başarıyla
tamamlayanların da hepsi yurda geri dönmez. Benim bursum çok verimli oldu;
çünkü bu burs vesilesiyle hem ben hem de burs almadığı halde eşim doktora yap-
tı; ikimiz de Türkiye’ye dönerek öğretim üyesi olduk. Tübitak bursunun mecbu-
ri hizmet şartı yoktu; özgeçmişim ve yayınlarımla mezun olduğum üniversiteye
başvurup kabul edildim; 28 senedir de orada öğretim üyesi olarak çalışıyorum.
1980’li yıllarda Boğaziçi Üniversitesi’nin doktora programları yeniydi; sade-
ce birkaç mezunu vardı. Ondan beri çok gelişti; şu anda Boğaziçi Üniversitesi yıl-
da yayın ve atıflarıyla en iyi üniversitelerle rekabet edebilen yaklaşık 100 dokto-
ra mezunu veriyor. Ben de seneler içinde doktora derecesi alan 10 öğrencinin te-
zini yönettim. Bu doktora mezunlarının yarısı yurtiçindeki üniversitelerde öğre-
tim üyesi oldu; yarısı ise yurtdışındaki üniversitelerde öğretim üyesi veya Goog-
le, Nvidia, Intel gibi teknoloji şirketlerinde araştırmacı.
Bizde kaç nitelikli üniversite var?
Ülkemizde, dünyanın iyi üniversiteleri kalitesinde doktora derecesi verebilen
kaç üniversite var? YÖK, 10 kamu üniversitesini araştırma üniversitesi ilan etti;
buna 5 de ilave yaptı. Vakıf üniversitelerini de katarsak, ülkemizde yaklaşık 20
araştırma üniversitesi olduğunu söyleyebiliriz.
Boğaziçi Üniversitesi gibi kamu üniversiteleri, devlet bütçesinden yılda yakla-
şık 50 milyon dolar gibi bir pay alırlar. Bununla yılda yaklaşık 2.500 lisans mezu-
nu, 1000 kadar yüksek lisans mezunu, 100 tane de doktora mezunu verirler.
Doktora, bu dereceler içinde en pahalıya gelendir, çünkü doktoranın tam
zamanlı yapılması esastır; yani doktora öğrencisine maaş vermeniz gerekir. Bu
maaş, devletin üniversitelere verdiği bütçeden değil, öğretim üyelerinin yazıp
araştırma kurumlarından aldığı projelerden sağlanır. Bir doktora öğrencisinin
brüt maaşı, yılda yaklaşık on bin dolardır.
Bu yıl Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), yurtdışında eğitim görmek üzere yaklaşık
750 yüksek lisans/doktora adayı arıyor. Bu kişiler çeşitli alanlarda doktora/yük-
sek lisans eğitimi alacaklar, sonra çeşitli kurum ve kuruluşlarda istihdam edile-
cekler. Büyük bir yatırım!
10 bin dolara 100 bin dolar
Bir öğrencinin yurtdışında okuması, günümüzde yaklaşık senede yüz bin do-
larlık bir yatırımdır. Yurtiçinde on bin dolara istihdam etmek yerine, bakanlık
öğrenci başına yılda yüz bin dolar harcayacak. Oysa bu bütçeyle araştırma pro-
jeleri finanse etse, hem değerli insan kaynağımız ülkemizde kalacak, hem de ül-
kemizde araştırma kaynakları çoğalıp bilim, teknoloji üretimi artacak. Acaba
MEB ve YÖK neden bunu yapmaktansa yurtdışında on katı pahalıya öğrenci oku-
tuyor? Birkaç sebep düşünebiliyorum: Belki bakanlık, yurtiçindeki üniversitele-
rin kalitesine güvenmiyordur. Bunun geçerli bir sebep olduğunu düşünmüyorum;
çünkü MEB burslusu olarak yurtdışına gidenler, dünyanın en iyi üniversitelerine
değil, çoğunlukla yukarıda bahsini ettiğim araştırma üniversitelerimizin çok al-
tında kalitede kurumlara gidiyor.
İkinci bir sebep, seçim kriterleri olabilir: Belki YÖK, üniversitelerin liyakat il-
kesine uymadığını düşünüyordur. Bunun için çeşitli önlemler düşünülebilir; ama
merkezi seçim ve mecburi hizmet bunlardan birisi değildir. En iyisi, doktora son-
rası çıkan tez ve tezden kaynaklanan yayınların kalitesine göre, rekabetçi bir işe
alım ilkesidir. Üniversiteler, rekabetçi bir şekilde ilana çıkıp, başvuran adaylar-
dan en iyisini niye almasın? Niye bakanlığın şimdi seçip kendisine mecburi hiz-
metle bağladığı adayı, doktora tezi kötü de olsa kabul etmek zorunda kalsın?
Üçüncü bir sebep, mecburi hizmet şartı olmasa, hiç bir doktora mezununun ül-
kemizde çalışmak istemeyeceği düşüncesi olabilir. Eğer düşünce buysa, yapma-
mız gereken, mecburi hizmetle gençleri ülkeye dönmeye zorlamak değil, ülke-
mizi zevkle çalışılır, karşılığında insanca bir gelir elde edilir, yüksek yaşam kali-
tesine sahip bir ülke haline getirmek olmalıdır.
 Araştırma Gündemi HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 4
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede

sörde
nilodede@hotmail.com

Korona virüs: Asan

Görünmez uzay
çöplüğü, uydular için bulaşma riski
tehlike saçıyor yüksek
Ç öp sorunu sadece dünyamız ile sınırlı değil, dünya-
mızın yörüngesinde de milyonlarca küçük ve büyük
uzay çöplüğü dolaşıyor. Bunlar genelde bozuk uydular,
kapısı kapalı halde bir katta
kaldığı zaman bulaşıcı dam-
yanmış roket başlıkları, uyduların çarpışması ya da pat- lacıklar kabin havasında 30
laması sırasında oluşan topaklardan oluşuyor. Starlink dakika kadar kalıcı oluyorlar.
gibi tüm mini uydu ağları, gelecekte yörünge çöplüğü Koronavirüs taşıyan bir kişi

sorununu daha da kötüleştirebilir. Dünyamızın yakının-
daki yörüngedeki hurda parçaları zamanla aşağı çöke-
rek atmosferde korlaşırken, 36.000 km yükseklikteki
jeostatik yörüngedeki yıkıntılar neredeyse sonsuza dek
orada kalıyorlar. Çünkü bu yükseklikte, parçaları frenle-
yerek, çökmelerini sağlayan atmosfer parçaları bulun-
muyor. Oysa tam da bu bölgede önemli telekomünikas-
yon ve GPS uyduları gibi teknolojiler bulunuyor.
Çarpışmaları önlemek için, yeryüzü bazlı 30 radar
anteninden ve optik teleskoplardan ve altı uydudan
oluşan küresel bir ağ, jeosenkron yörüngedeki kalıntı-
ları izliyor. Bununla birlikte, ABD Stratejik Komutanlığı
tarafından sürdürülen bugüne kadarki en kapsamlı
katalog, yalnızca çapı bir metreye kadar olan parçaları
kaydediyor, geri kalanlar gözlem sistemleri için karanlık
kalıyor. Ne var ki çok küçük objeler de uydulara zarar
verebiliyor.
K
oronavirüs özellikle de soluk alışverişi, konuşma,
öksürme veya hapşırma sırasında oluşan damla-
cıklarla bulaşıyor. Büyük damlacıklar daha çabuk yere
çökerken, havada asılı minik parçacıklar (aerosol) sa-
atlerce havada kalabiliyorlar. Bu yüzden iyi havalandı-
rılmamış kapalı alanlarda virüsün bulaşma riski yüksek.
Peki asansörlerde durum nedir?
Küçük kabinlerde hava değişimi genelde yetersiz-
dir ve asansörler gün içinde çok sayıda kişi tarafından
kullanılır. Özellikle de hastane ve doktor ziyaretlerinde
kullanılan asansörlerde risk çok yüksektir. Amsterdam
Üniversitesi’nden Cees van Rijn şimdi aerosellerin
bulaşıcılığını inceledi. Araştırma çerçevesinde normal
bir asansör kabini içerisinde tek seferlik bir öksürüğün
damlacık yayılımı bir sprey kutusuyla canlandırıldı.
Damlacıklar lazer ışınıyla görünür kılınarak, hem mik-
tarları hem de havada asılı kalma süresi belirlendi.
Asansörlerin kapıları normalde olduğu gibi kullanım
sırasında yüzde 10 ila 20’lik zaman dilimi için açık bı-
rakıldı.
Sonuç şöyle: Normal kullanımda havada asılı
parçacıkların tamamen yere çökmesi 12 ila 18 dakika
sürüyor. Aerosoller kabine yayıldıktan sonra asansör
asansörü terk ettikten sonra
bile bulaşıcı partiküller kalabiliyor. Hastalığı hafif geçi-
ren birinin tükürük damlacıkları bile 1milimetre sıvıda
koronavirüsün bin ila bir milyar RNA kopyasını içere-
bilirler. Yüksek sesle konuşan biri bu şekilde bir daki-
kada binlerce damlacık yayarken, bir kez öksürdüğü
zamansa milyonlarca damlacık yayabiliyor.
Peki bu enfeksiyon riski için tam olarak ne anlama
geliyor? 10 ila 15 metreküplük bir asansörde hasta bir
kişi konuşmuş veya öksürmüş ise, bir dakikada koro-
navirüsün on ile binlerce RNA kopyası solunabiliyor.
Araştırmacılar koronavirüsün bulaşması için minimum
dozun ne olduğunu hâlâ bilemiyorlar. Uzmanların gö-
rüşüne göre asansör potansiyel bir enfeksiyon riski
taşıyor. Bu yüzden asansöre binilirken yüze iyi oturan
ve aerosolleri filtreleyebilen FP2 veya FFP3 tipi mas-
ke kullanılmasını ve asansörde konuşulmaması veya
öksürülmemesi gerektiğini söylüyorlar. Ayrıca asansör
sistemlerinde de değişiklik yapılarak, kullanılmayan
asansörlerin kapılarının açık kalacak şekilde ayarlan-
ması da önerilenler arasında.
Reducing aerosol transmission of SARS-CoV-2 in hospital
elevators, INDOORAIR, 23.09.2020.

En parlak ötegezen keşfedildi

Warwick Üniversitesi astronomlarından James
Blake ve ekibi, jeostatik yörüngede ne kadar küçük
“görünmez” hurda parçalarının bulunduğunu öğren-
mek için gelişmiş bir teleskopu gönderdiler yörüngeye.
Kanarya adalarından biri olan La Palma’daki 2,50 met-
relik Isaac Newton teleskobu ile ekvatoral jeostastik
yörüngenin bazı kısımları sekiz gece boyu incelenmiş.
Ve araştırmacılar özel bir görüntü işleme tekniği saye-
sinde 21 magnitüd parlaklığındaki cisimleri (on ila yirmi
santim büyüklükteki cisimler) dahi görebildiler. Blake
ve ekibi bu şekilde 36.000 km yükseklikte savrulan 129
hurda parçası tespit ettiler.
Bu objelerden bazılarının çapı bir metre veya daha
küçükler. Astronomlar bulduklarını Amerikan Stratejik
Komutanlığı kataloglarındakilerle karşılaştırınca, bunla-
rın yüzde 75’ini bulamadılar. Araştırmacılara göre so-
nuçlar, jeostatik yörünge gibi daha yüksek rakımlardaki
uzay çöplüğünün izlenmesinin ne kadar eksik olduğunu
gösteriyor. Orada ne olduğunu daha iyi anlamak için
bu küçük atıklar daha fazla araştırılmalı diyor Blake. Bu
nedenle yüksek rakımlarda daha düzenli bir uzay çöpü
araştırmasının yapılması öneriliyor.
Faint orbital debris that threatens satellites not being monitored
closely enough, warn astronomers, Science, 24.09.2020.
B ugüne dek keşfedilen ötegezegenler kızgın Jüpiter yani yıldızlarına yakın
mesafede dönen dev gaz gezegenleriydi. Bu şekilde o kadar çok kızıyorlar
ki kısa bir süre önce WASP-76b ötegezeninde gözlemlendiği gibi metaller bile
buharlaşıyor ve geceleri demir yağıyor. Bu uç gezegenlerin diğer bir temsilcisi
ise WASP-189b. Bu gezegen bizden yaklaşık olarak 322 ışık yılı uzaklıkta ve A tayf tipinde uç bir yıldızın
etrafında dönüyor. Bu genç mavimsi gezegen Güneşten 2000 derece daha kızgın ve yoğun olarak UV ışını
yansıtıyor. Bugüne dek sadece bu kadar kızgın bir avuç gezegen biliniyordu. Bunlardan biri olan KELT-9b
2017’de keşfedilmişti.
Cenevre Üniversitesi’nden Morika Lendl ve ekibi ESA’nın uzay teleskopu CHEOPS ile yeni bir uç geze-
geni daha incelediler. WASP-189b gaz devi Jüpiter’in bir buçuk misli büyüklüğünde ve yıldızının etrafında,
dünyamız ve güneşimiz arasındaki mesafeden yirmi kat daha yakın bir mesafede dönüyor. Astronomların
merkezi yıldızının ışık ivmesindeki gölgelenmeye bakarak hesapladıkları gibi söz konusu ötegezen yıldızının
etrafındaki dönüşü 2,7 günde tamamlıyor. İlginç olan WASP-189b’nin son derece parlak bir gezegen olması.
Son gözlemler sayesinde araştırmacılar gezegenin üzerindeki koşullar ve özellikleri hakkında önemli bilgiler
edindiler. WASP-189b dünyamızdan farklı olarak yıldızından çok az ışık yansıtıyor.
Hesaplamalara göre WASP-189b gezegeninin gündüz yüzü yaklaşık 3200 derece; bu demirin buhar-
laşması için yeterli. Sürpriz bir biçimde WASP-189b’nin yörüngesi oldukça eğimli. Gezegenler normalde
yıldızlarının etrafında aşağı yukarı ekvatorla aynı zeminde dönüyorlar. Fakat WASP-189b neredeyse 90 dere-
ce eğimli bir yörüngede dönüyor; bu da şimdiki pozisyonda oluşmadığı düşüncesini doğurdu. Ötegezegen
bunun yerine çok daha dışta oluşmuş olmalı. Diğer gezegenlerle karşılıklı etkileşim veya diğer bir yıldızın
yerçekimi etkisiyle yörüngesinden atılarak içlere doğru savrulmuş. Bu savruluş sırasında da yörüngesi eğimli
hale gelmiş. Dahası gezegenin yıldızı da tuhaf. Yusyuvarlak olmadığı gibi ekvatorda kutuplarına kıyasla hem
daha büyük ve hem de daha soğuk. Yıldız o kadar hızlı dönüyor ki ekvatordaki malzemesi dışarı savruluyor.
Bu nedenle de yıldız yuvarlak değil eliptik.
The hot dayside and asymmetric transit of WASP-189b seen by CHOPS, Astronomy & Astrophysics, 17.09.2020.
Araştırma Gündemi
Virüsle beslenen ilk organizma
V irüsler gezegenimizin en
başarılı sakinlerinden biri...
Neredeyse her yaşam alanında
ve hemen hemen her canlıda
bulunurlar. Konakçıları bakte-
rilerden bitkilere, mantarlardan
omurgasız hayvanlara ve me-
melilerden insanlara kadar uza-
nır. Virüslerin yeni konakçılara
ne kadar hızlı ulaşabildiklerini
koronavirüs pandemisiyle gördük. Fakat virüsler her
yerde dolaşmalarına rağmen hiçbir yerde düşmanları yok
gibi. Bugüne dek virüsle beslenen hiçbir canlı tespit edi-
lememişti. Gerçi birçok organizmanın sindirim sistemin-
de virüs tespit ediliyor ama bunların birçoğu bakteriler
veya diğer virüs konakçılarıyla birlikte buraya ulaşıyor ve
bilinçli olarak yenmiyorlar. Bu ilk bakışta tek hücreliler de
farklı görünmüyordu.
Bigelow Okyanus Bilimleri Laboratuvarı’ndan Ra-
munas Stepanaukas ve ekibi Kuzeybatı Atlantik ve
İspanya’nın Akdeniz kıyılarındaki tek hücrelilere ait
örnekleri incelediler. Ayrıca hangi türe ait oldukların ve
beslenme biçimlerini belirlemek için de yaklaşık olarak
1700 farklı protistinin DNA dizilimini gerçekleştirdiler.
Beklenildiği gibi bu tek hücrelilerin birçoğunda bakteri
ve bunlara ait virüslerin kalıtımları da tespit edildi. Ancak
sürpriz bir şekilde iki grup protistinde iki virüs DNA’sı
bulunmasına rağmen, bakteri saptanmadı. Bunlardan
biri tüm çok hücreli hayvanların en yakın tek hücreli
Kenevir, Parkinson’a bağlı rahatsızlıkların
etkilerini zayıflatıyor
T itreyen eller, sertleşmiş kaslar ve yavaşlayan hareketler:
Bunlar Alzheimer’den sonra ikinci en sık görülen nöro-
dejeneratif hastalık olan Parkinson’un tipik belirtileri. Bu
motor bozuklukları dışında Parkinson hastalarında, sindi-
rim bozukluğundan, duygudurum dalgalanmalarına, uyku
bozukluğu ve algılama zorluğuna ve anksiyete ve bilişsel
yetersizlik gibi nörolojik bozukluklar da görülür. Fakat ne
var ki motor olmayan Parkinson belirtileri (NMS)yeterince
tedavi edilemiyor. Halihazırdaki tedavi seçenekleri sınırlı ve
sonuçları genelde yetersiz.
Fakat uzmanlar şimdi kenevirin bir içeriği olan ve mari-
huana ve benzeri uyuşturucuların psikoaktif etkisini ortaya
çıkaran Tetrahydrocannobinol (THC) maddesinin Parkinson
hastalarına yardımcı olabileceği üzerinde duruyorlar. Kan-
nabinoidlerin motor beceriler ve motor olmayan rahatsız-
lardaki potansiyel tedavi edici etkisi önemli bir konudur ve
tedavi sırasında genelde hastalar tarafından ele alınır. Fakat
THC’nin bu rahatsızlıklar üzerindeki etkisi bugüne dek he-
men hemen hiç incelenmemişti.
Araştırmacılar bu yüzden ilk kez randomize çift kör ça-
lışma gerçekleştirdiler. Bu çalışma çerçevesinde Parkinson
hastası 38 kadın ve erkek yaklaşık beş hafta boyu sentetik
bir THC ilacı olan Nabilon aldı. Bu ilaç kanser tedavisi sı-
rasında ortaya çıkan bulantı için kullanılır. Beş haftanın so-
nunda katılımcıların yarısı Nabilon almaya devam ederken
diğer yarısına etkisiz ilaç Plasebo verildi. Araştırmanın ilk
aşamasında motor olmayan bozukluklar önemli ölçüde dü-
zeldi. Uyku bozukluğu ve anksiyete azalmış ve araştırmanın
HBT Sayı 237- 9 Ekim 2020
akrabaları olarak kabul edilen
ve aynı zamanda fırfırlı kam-
çılılar olarak da isimlendirilen
Koanoflagellatlar idi. İkinci tek
hücreliler grubu ise 2013 yılın-
da keşfedilen Picozoa. Bunlar
3 mikrometrelik boylarıyla as-
lında denizde yüzen en küçük
organizmalar.
Ayrıca Picozoa’nın “çenesi”
bakteriyi içine alamayacak kadar küçük. Öte yandan bir
virüs konakçısı gibi de görünmüyor. Nitekim kalıtımın
büyük bir kısmı bakteri bulaşmış virüslerden oluşuyordu.
Peki ama virüsler bu tek hücreliyle nasıl ulaşmışlardı?
Araştırmacıların tek bir yanıtı var: Bu protistinler vi-
rüs oburu olmalı. Koanoflagellatlar ve Picozoa’lar virüsle
beslenen ilk canlılar olabilir. Virüslerde bol miktarda fos-
for ve azot bulunduğu için protistinler için organik kolloid
veya küçük hücrelerden oluşan karbon içerikli besinle-
rine iyi bir takviye oluyor. Bu durum kanıtlandığı taktirde
kamçılılar ve pikozoaların deniz mikroorganizmaları ara-
sında önemli bir yeri olduğu kabul edilecek.
Çünkü bakteri bulaştıran virüsleri yiyerek, çevrelerin-
deki patojen yükünü azaltabilirler. Bunun ne gibi ekolojik
etkileri olabileceği araştırılacak konular arasında. Bilim
insanları öte yandan bu protistinlerin yuttukları virüslere
karşı ne kadar bağışık olduklarını da öğrenmek istiyorlar.
Single Cell Genomics Reveals Viruses Consumed by Marine Pro-
tists, Frontiers in Microbiology, 24.09.2020.
başlangıcına kıyasla kendilerini daha iyi hissettiler. Hatta
motor bozukluklarında bile hafif bir düzelme gözlemlendi.
Bu olumlu etkiler araştırmanın ikinci bölümünde de kendini
gösterdi. Nabilon almaya devam eden hastaların durumu
hala iyi olmasına rağmen, Plasebo grubundakilerin durumu
kötüleşti.
Değerlendirmelere göre kannabinoidin günde göreceli
olarak düşük bir dozda (bir miligram) verilmesi halinde bile
pozitif etkiler ortaya çıktı. Hafif baş dönmesi veya yorgunluk
gibi yan etkiler çıkmış sadece ortaya. Bilim insanlarına göre
yeni sonuçlar kannabinoid ilaçların gelecekte Parkinson
hastalarına yardımcı olabilecek. Ancak bunun için daha
geniş kapsamlı araştırmaların gerçekleştirilmesi gerekiyor
diyor bilim insanları.
Cannabinoid May Improve Nonmotor Symptoms in Parkinson Disea-
se, NeurologyLive, 12.09.2020.
5
Fleming’in küf mantar
kültürünün DNA dizili-
mi gerçekleştirildi
A ntibiyotik çağı bir rastlantıyla başlamıştı. İn-
giliz bakteriyolog Alexander Fleming, tatile
çıkarken laboratuvarında stafilokoklu bir bakteri
kültürünü unutur. Ve tatilden döndüğünde besle-
yici madde üzerinde bir penisilin küf mantarının
yayıldığını görür. Ancak burada önemli olan şey,
mantarın etrafındaki tüm bakterilerin ölmüş ol-
masıydı. Fleming böylece ilk etkili penisilini yani
ilk antibiyotiği bulmuş oldu. Fleming’in deney
tüpünde büyüyen küf mantarları varlığını günü-
müzde bile koruyorlar. Çünkü orijinal kültürün bir
parçası elli yıl kadar önce dondurularak kurutul-
muştu.
Bilim insanları şimdi Fleming’in mantarını
hayata döndürdüler. “Aslında Fleming’in penisi-
lini tamamen farklı bir deneyde kullanmak isti-
yorduk. Fakat sonra fark ettik ki bugüne kadar
hiç kimse bu orijinal penisilinin kalıtım dizilimini
yapmamış” diyen Imperial College London’dan
Timothy Barraclough Ayush Pathak ve ekibi
Fleming’in bakteri kökünü bir hafta boyu kültüre
aldı. Daha sonra ise DNA ayrıştırıldı ve okundu.
İkinci adımda araştırmacılar en eski kökün, gü-
nümüzdeki iki endüstriyel kök arasındaki farkları
incelediler. Bu iki endüstriyel kök, 1940’lı yıllarda
küflenmiş karpuzlardan izole edilen Penicillium
rubens tipine uzanıyor. Araştırmacılar özellikle de
mantarın penisilin üretmek için yararlandığı üç
genin karşılaştırılmasına odaklandılar. Karşılaş-
tırmaya göre Fleming’in penisilini ve endüstriyel
kökler arasında büyük örtüşmeler söz konusu
ama dikkat çekici tutarsızlıklar da var.
Analizlere göre endüsriyel kökler bu gen
parçalarının daha fazla kopyasına sahip olduk-
ları gibi tüm kalıtım üzerinde dağılmışlar. Bilim
insanları bu penisilin metabolizma yolunun ayar-
lanmasının olumlu etki yaptığını ve bu köklerden
daha fazla antibiyotik elde edilmesini izin verdi-
ğini tahmin ediyorlar.
Bu mutasyonların küf mantarı kültürlerinin
üretimi sırasında mı çoğaldıkları yoksa ilk yabani
kökte mi var olduğu henüz bilinmese de araştır-
macılar söz konusu farklılıkların yabani köklerde
gelişmiş olabileceğini düşünüyorlar. Ve bunlar
iki kıtada farklı etkiyen doğal ayıklanmanın bir
sonucu olabilir diyorlar. Eski köklerin karşılaştı-
rılmasına dayanan bu çalışma sayesinde penisi-
linin daha etkili bir hale getirilebileceği sanılıyor.
Çünkü bakteri ve küf mantarı arasındaki rekabet
daha dayanıklı ve daha etkili antibiyotiğe giden
yolu açmıştır.
Comparative genomics of Alexander Fleming’s original
Penicillium isolate (IMI 15378) reveals sequence divergence
of penicillin synthesis genes, Scientific Reports, 24 Eylül
2020.
Tekno Vitrin HBT Sayı 237- 9 Ekim 2020 6 Sennheiser’den hesaplı
kulaklık
Bir süre ön-
ce oyuncu ekip-

Her şeyi içine alarak düzen

manları bölümü-
nü elden çıkaran

sağlayan bilgisayar çantası

Sennheiser, ge-
leneksel kulaklık
modellerine ağır-
lık verecek. Sektörde 75 yılı geride bırakan firma maliye-
Dizüstü veya tablet cihaza sahip olanlar her zaman bir çantaya ihtiyaç te odaklanan yeni bir kulaklık modeli duyurdu. Sennhe-
duymuşlardır. Genelde omuz askılı düz taşıma çantası biçiminde üretilen iser HD 560S kulaklık modeli dış kısmındaki havalandır-
bu çantalara alternatif olarak şimdi çok daha kullanışlı bir model tanıtıl- ma ızgarasıyla dikkat çekiyor. Uzun kullanım sürelerinde
dı. Taşıma çantaları konusunda ün yapmış Moose Designs girişimi, kulla- ısınmaya başlayan kulaklığın iç kısmı bu ızgara sayesin-
nıcılara daha fazla alan ve fonksiyonellik sunan Moose Bag adındaki yeni de hızlı bir şekilde hava akımı sağlıyor. Ayrıca bu tasa-
projesini Kickstarter üzerinden sundu. Kapalı haldeyken normal modeller- rım ses ortamının daha genişlemesini sağlıyor. Kulaklık
den daha kalın olan çanta açık halde iki kanatta cepler ortaya çıkıyor. Ka- 6Hz-38kHz aralığında geniş bir frekans tepkisine sahip-
natlarda cep telefonu, powerbank, kredi kartı, kalem vb. birçok eşya için ken 110 desibel hassasiyetle yüzde 0.05 toplam denge
yer var. Çantanın ön kısmındaki bölmede ise uzatılabilir anahtarlık, örgü bozulması sunuyor. 120 ohm empedans değeri ise her-
gözler, kese gözler ve lastik kemerli tutma cepleri gibi zengin bir düzen- hangi bir sanal müzik kaynağıyla kullanılmasını sağlıyor.
leyici bulunuyor. En az 114 Dolarlık bağış isteyen proje, ihtiyacının kat kat https://www.headfonia.com/sennheiser-hd-560s-review/
fazlasını toplamış durumda. Bilgi için: https://www.kickstarter.com/proje-
cts/1149741805/moose-designs-multi-functional-workstation-bag
Mi TV Stick’e rakip geldi: Fire
TV Stick Lite
Aracınız Ring LED aydınlatma ile Amazon Prime hizme-

Car Alarm ile profesyonel yayın

tinin ülkemize gelmesiy-
le yeni ürünlerin ülkemiz-

güvende Elgato Ring de satışa sunulacağıyla il-

Ring firması araç
içinde güvenliği sağ-
lamak için farklı konseptler geliştirdi. Bunlardan iki tane-
si araç içine kurularak çalışırken, diğeriyse araçlardaki gü-
venlik sistemi ile entegre ediliyor. Ring Car Alarm aracını-
zın ODB-II girişine takılıyor ve bir güvenlik sensoru görevi-
ni yapıyor. Araca çarpma, araca zorla girme, çekiciyle gö-
türme gibi durumları algılayarak kullanıcıya haber veriyor.
Ring Car Cam ise iki kameradan oluşuyor. Güvenlik açısın-
dan her şey Car Alarm ile aynı, fakat ek olarak WiFi bağ-
lantısı ve opsiyonel LTE bağlantısıyla canlı görüntü alabi-
liyor. Ring Car Connect servisi örneğin USB girişine takı-
larak, aracın güvenlik kameralarıyla enetgre oluyor. Uygu-
lama üzerinden uyarı almak, kayıt yapmak veya canlı gö-
rüntü almak mümkün. Bu servis ilk olarak Tesla araçların-
da kullanılacak. https://www.engadget.com/ring-car-alarm-came-
ra-173134090.html
Light cihazı tit-
reme yapmayan
OSRAM LED bi-
leşenleri kullanı-
yor. Parlaklık de-
ğeri 2500 lümen
olurken yüzde 1
seviyesine kadar iniyor. Böylece her or-
tama ayak uyduruyor. Renk sıcaklığı da
2900-7000k arasında değişiyor. WiFi bağ-
lantısı ile ister akıllı telefonlardan ya da bil-
gisayardan kontrol edilebiliyor. Ayrıca El-
gato Stream Deck ile de kontrol edilebili-
yor. Manuel olarak parlaklık ve renk sıcak-
lığı için iki tuş da var. Teleskopik sapı ve
dönebilir boynu sayesinde aracın yüksek-
liği ve yönü ayarlanabiliyor. Fiyatı: 200 Do-
lar https://www.pcgamer.com/elgato-ring-light-an-
gili haberler gelmeye baş-
lamıştı. Bu hafta tanıtılan
birçok Amazon ürünün-
den birisi de Fire TV Stick Lite. Söz konusu ürün HD-
MI üzerinden televizyona takılan bir aparat ve orijinal Fi-
re TV Stick modelinin biraz daha kırpılmış modeli gibi.
HDR destekli Full HD çözünürlüğe çıkabilen Lite Versi-
yonu 4 çekirdekli ARM işlemcisiyle performansını arttır-
mış. Cihaz gücünü USB tip C kablosundan alıyor. Dol-
by Audio ile desteklenen ve 8 GB kapasite barındıran
Lite versiyonu ayrıca daha verimli kablosuz bağlantı su-
nuyor. Alexa Voice Remote Lite uzaktan umanda tele-
vizyona yönelik kontroller barındırmıyor. Cihaz, amazon
tarafından sunulan Prime platformunu ve Netflix, Dis-
ney+ gibi diğer platformları barındırıyor. https://www.thever-
ge.com/2020/9/24/21453133/amazon-fire-tv-stick-lite-features-pri-
ce-release-date

Zor koşulların tableti: Galaxy

nouncement/

Mini oyuncu bilgisayarı geliyor

CES 2020 fuarında bil-
gisayar pazarında girdiğini
duyuran ADATA markasının
ilk ürünleri ortaya çıkma-
ya başladı. XPG Xeina 15
dizüstü modelinden son-
ra XPG GAIA oyuncu mi-
ni bilgisayarı da satışa çıkı-
yor. XPG GAIA oyuncu bil-
gisayarı Intel NUC 9 Extre-
me konseptini temel alan
bir sistem. Renkli gövde
seçeneklerine sahip olan XPG GAIA 5 litrelik bir hacim su-
nuyor. 8 çekirdekli Intel Core i9-9980HK işlemcisinden gü-
cünü alan sistem 202 milimetreye kadar ekran kartlarına
imkan tanıyor. XPG SX8200 Pro SSD sürücüsü 3500MB/s
veri aktarım hızlarına çıkabilirken 32GB 3200MHz DRAM
ise çift kanal kullanıyor. Intel XMP 2.0 ile kolay bir şekilde
hız aşırtılabiliyor. 500 W 80 Plus Platinum güç kaynağı ise
40 desibel gürültü seviyesini koruyor. https://www.techpowe-
rup.com/272490/adata-xpg-unveils-xpg-gaia-mini-gaming-pc
Apple Watch’ın rakibi
Amazfit GTS 2
Huami, Amazfit GTR 2 akıllı saatinden son-
ra biraz daha düşük fiyatla Apple Watch’a rakip
olabilecek Amazfit GTS 2 akıllı saat modelini ta-
nıttı. Bir önceki modele biraz daha dörtgen bi-
çiminde tasarlanmış
olan saatin gövdesi
daha kompakt, ince
ve hafif olarak ta-
sarlanmış. 1.65 inç-
lik AMOLED ekran,
elmas benzeri karbon kaplama ile sağlamlaştı-
rılmış. 450 nit parlaklık dış ortamda iyi bir görü-
nüm sağlıyor. Küçülen gövdeyle birlikte batarya
da küçülmüş ve kullanım süresi yedi güne düş-
müş. Temel saat fonksiyonlarıyla bu süre 20 gü-
ne kadar çıkabiliyor. Fiyatı 146 Dolar. https://www.
wareable.com/smartwatches/amazfit-gts2-and-gtr2-featu-
res-specs-price-8102
Tab Active 3
Samsung’un zorlu ko-
şullara dayanıklı yeni tab-
leti Galaxy Tab Active 3
gücünü Exynos 9810 iş-
lemcisinden ve 4 GB
RAM’dan alıyor. 64 GB ve
128 GB dahili bellek se-
çeneğiyle sunulan ciha-
zın bellek kapasitesi mik-
ro SD kartlarla 1 TB’da kadar yükseltilebiliyor. 1.920 x 1.080
piksel çözünürlüklü 8 inç ekranlı tabletin arka yüzünde 13
megapiksel ve ön yüzünde ise 5 megapiksellik bir kame-
ra yer alıyor. Tablette flaş desteği bulunduğu için de loş ışık-
ta fotoğraf çekmek mümkün. IP68 sertifikası sayesinde su-
ya ve toza karşı dayanıklı olan tablet aynı zamanda MIL-
STD-810H sertifikasına da sahip. Bu sertifika sayesinde çi-
zilmelere ve düşmele re karşı dayanıklı hale geliyor. https://
news.samsung.com/global/samsung-announces-the-galaxy-tab-acti-
ve3-a-smart-new-tablet-built-for-demanding-environments
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
DOĞAN KUBAN Bilim Kültür HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 7

Bilgi ve özgürlük
Bilime day
alı, ulusla
işbirliği iç rarası day
inde, geze anışma ve
lere aynı y ge n çapında
aygınlık ve tehdit-
ler ile yan çapta örgü

B
ütün dünya ev hapsinde. Tarih, bütün dünyayı bu
kadar hızlı işgal eden başka bir salgından söz etmi-
yor. Globalleşme denilen “şeyin” ne olduğunu şim-
di anladık galiba!
Bu salgın kimsenin uzman olduğu bir hastalık da de-
ğil. Dünya işsiz, parasız, aç, okullar kapalı, şirketler iflas-
ta, toplum devletin yardımına muhtaç.
Bunları yapabilmek her devletin harcı değil tabii, şim-
diye kadar zengin ülkelerin bile hepsinde gerçekleşmedi
bildiğimiz kadarıyla. Doğayı terbiye ettik sanıyorduk ama
dönüp öyle bir tokat attı ki sersemledi insanlık. Tabii iklim
değişikliğinin yol açacağı büyük yıkımların habercileri de
olabilir bu salgınlar.
Çözüm bilimin sırtında
Şimdi hastalık dönemi ve yaşananlar çözümün yine
bilimin sırtında olduğunu gösteriyor. Bu doğal. Ama bu-
güne kadar bilim yönlendirmiyor muydu insanlığı zaten?
Belki de bilimin de ne için yapıldığını sorgular mıyız şim-
di? Belki de bilimin kaynaklarının nerelere gittiğini, bu tür
bir felaket kaşısında sudan çıkmış balık gibi kalmasını da
biraz düşünmeli.
Sağlık gibi bir alanda dahi en gelişmiş toplumların bu
derece çaresiz kalmalarının, sağlık araştırmalarının yönü,
toplumsal fayda, sağlıkta özelleştirme v.s gibi artık “nor-
mal” den saydığımız gelişmelerle bir ilgisi olmalı.
Birleşik Devletler’de salgın bütün gücüyle sürüyor-
muş, ölümler artmış, hız kesmiyormuş pandemi. Ama bu
esnada bu güçlü devletin başkanı sanki hiçbirşey olmu-
yor gibi davranıyormuş! Kim derdi ki güçlü ABD bu denli
çaresiz bir duruma düşsün! Gerçekten akıl almaz bir du-
rum.
Bir şeyler değişecek
İşbirliği ve dayanışma
Bu kez dünya değişecek. İyi niyetle biz geleceğe ba-
kalım: İşsizlik, açlık, okulsuzluk, konutsuzluk, gelecek-
sizlik insanlara herşeyi yaptırır. İnsanlık çok felaketler-
den geçti ama bu devirde sanki felaketin normalleşmesi-
ni yaşıyoruz. İnsanlar halihazırdaki yaşamlarını bırakarak
ağaçtan inen maymunlara benzemeyecek tabii, ama bir-
şeylerin değişmesi gerektiği açık.
Bilimin ve tekniğin ortak çıkara hizmet ettiği bir dünya
hedeflemek gerekir, işbirliği ve dayanışma. Büyük kriz-
lerden büyük değişimler de çıkabilir! Bakın Osmanlı sü-
lalesinden Cumhuriyete, geniş, evrensel bir perspektif-
le dünyaya katılmak isteğidir Cumhuriyet. Biraz kapısında
kaldık ama önemli yol da katettik sayılır. Dünya da böy-
le önemli bir dönüşüm geçirmek zorunda yıkıma uğrama-
mak için.
Bizim dünyamız bu değildi
İnsanoğlunun gelmekte olan yıkımlar karşısında yaşa-
ması için hazırlıkları yapması gerekiyor. Büyük bir ulusla-
rarası bilimsel ve teknik seferberlik gerekli.
Bugün salgın üzerinden birbirini yiyen, adeta diğe-
rinin aczinden mutlu olan bir dünyada yaşıyoruz. Hatta
salgının başlarında koca koca ülkelerin birbirlerinin sağ-
lık stoklarına ve sevkiyatlarına el koyduklarını bile işittik,
dünya gerçekten kurtlar sofrası, altta kalanın canı çıksın!
Sadece insanlığın ayakta kalması için yaşamı des-
tekleyen örgütlenmelerin hazırlanması ve yaygınlaştırıl-
ıt verebile tlenme-
yaratmak cek ortam
gerekli. ı ve iklimi
ması belki de en
zor sorundur. Dünya Sağlık Örgü-
tü üzerinden kopartılan fırtınaları hatırlamak yeterli, oysa
tüm dünya için ilerleme, büyük gezegensel işbirliği, onun
örgütleri, her kıtadan bağımsız ülkenin sözünün dinlendi-
ği Birleşmiş Milletler ve benzerleri.
Bizim Cumhuriyeti kurup arasına katılmak için müca-
dele verdiğimiz dünya bu dünya idi! Bugün gözümüzün
önünde iplerinden boşanmış bencilliğin, zulmün, hesap-
sız lüks tüketimin, kör milliyetçiliğin ve etnik kavganın ge-
mi azıya aldığı dünya değildi!
İyi niyetimizi korumalıyız
Sevgili Okurlar,
Ne olursa olsun, geleceğe dönük iyi niyetimizi muha-
faza etmek zorundayız diye düşünüyorum; bilime dayalı
ama hata ve öncelik saptamadaki eksikliklerini düzeltmiş,
uluslararası dayanışma ve işbirliği içinde, gezegen çapın-
da tehditlere aynı yaygınlık ve çapta örgütlenmeler ile ya-
nıt verebilecek ortamı ve iklimi yaratmak gerekli.
Virüs geldi ve mevcut kabullerimizi darmadağın etti
ve daha da gitmedi! Dünya Sağlık Örgütü, bunların geri-
si gelir diye açıklama yapıyor. İklim değişikliğinin etkilerini
görmeye başladı dünya, ama bilimsel tahminler daha da
kötüye gideceğini söylüyor.
O zaman, Cumhuriyeti kurarak katılmak istediğimiz
dünyayı kurmak için seferberlik, hem de uluslararası!

Minosluların kesirli işaretlerinin gizi çözüldü Tayfun Akgül

Minos uygarlığı Avrupa’nın en eski gelişmiş kültürüydü. Minoslular 5000
yıl kadar önce bile Girit’te büyük saraylar, yollar inşa etmiş ve filolarıyla
tüm Doğu Akdeniz’i hakimiyetleri altına almışlardı. Ayrıca aynı zamanda iki
farklı yazı geliştirmişlerdi. Biri hiyeroglif yazısı diğeri ise çivi yazısına benzer
Linear A yazısıydı. Ancak iki yazı da bugüne dek tümüyle çözülememişti.
Arkeologlar bugüne dek sadece çok az işaretin anlamını açıklayabilmişlerdi.
Minos yazılarında çözülmesi bekleyen diğer gizler matematik hesaplama-
lar ve sayı işaretleriydi. Arkeologlar Minosluların hesaplamalarda ondalık
sistemden yararlandıklarını düşünüyorlar. Linear A yazısında onlu değerler
yatay çizgi veya noktayla gösterilirken, yüzlü değerler daire ile ve binli de-
ğerler ise etrafında çizgiler bulunan dairelerle gösteriliyordu.
Bu semboller genelde malların hesaplanması ve diğer ticari işlemlerle ilgili kil tabletlerde sıkça görülür.
Ama hepsi bu değil, anlaşıldığı üzere Minoslular hesaplamalarda ve miktar belirtirken de ondalık kesirlerden
yararlanıyorlardı. ‘Linear A yazısında kesirli sayılar için kullanılan 17 işaret var. Bunlar bir veya daha fazla
noktalarla tamamlanan, üçgen veya yarım daire biçiminde temel işaretlerden oluşuyor. Ancak bu sembollerin
hangi kesirleri temsil ettiği bugüne dek bilinmiyordu.
Bologna Üniversitesi’nden Michele Corazza ve ekibi bu gizi çözebilmek için çeşitli arkeolojik, dilbilimsel
ve bilgisayar tekniğine dayalı yaklaşımları birleştirdiler. Araştırmacılar analizleri için İ.Ö.1600 – 1450 yıllarına
ait kil tabletlerden yararlandılar, çünkü bu dönemde Linear A yazısı ve sayıların görünümleri hiç değişmemiş-
ti. Daha sonra ise belli başlı sembolleri Mısır ve Mezopotamya yazılarındaki olası kesirler ile olan benzerlikle-
re göre sınıflandırdılar. Bu sınıflandırmada sembollerin sıklığı da önemli bir rol oynuyordu.
Araştırmacılar, bir bilgisayar programı yardımıyla çeşitli kombinasyonları ve çeşitli notasyonların sıklıkla-
rını hesapladılar. Ortaya çıkan tabloda, Linear A yazısındaki her potansiyel kesir sembolü bir sayı değerine
denk geliyor. Buna göre < benzeri J işareti ½’yi temsil ediyor. Bu, araştırmacıların açıklamalarına göre 72
kişinin 36 tahıl biriminde J’den pay aldığı bir metinle örtüşüyor.
The mathematical values of fraction signs in the Linear A script: A computational, statistical and typological approach, Journal
of Archaeological Science, 7.09.2020.
Korona Dosyası
EN SON KORONA HABERLERİ
COVID-19’a karşı süpriz Ağır COVID-19 hastalarında
gizli bağışıklık zafiyeti
bir tedavi yöntemi
Virüse yönelik akıllı füzeler:
monoklonal antikorlar: Her-
kes COVID-19 aşısını beklerken
yeni geliştirilmekte olan mo-
noklonal antikor tedavisi virü-
sü hem önlüyor, hem de tedavi
ediyor. Bu sürpriz gelişme CO-
VID-19 salgınını sana erdirebi-
lecek potansiyeli taşıyor.
Reyhan Oksay
A D
merikan biyoteknoloji şirketi Rege-
neron, 29 Eylül’de yaptığı bir duyuru
ile, iki-antikordan oluşan deneysel
bir kokteylin, COVID-19’u evlerinde, hafif ve
orta şiddette geçiren hastaların viral yükünü
azalttığını ve semptomları hafiflettiğini açık-
ladı.
Şirket, ayrıca en kısa zamanda Amerikan
Gıda ve İlaç Dairesi’ne (FDA) erken deney
sonuçları ile ilgili bilgi vereceğini duyurdu.
Monoklonal antikor tedavisi
İlk deneylere katılan 275 hastada, önce-
den kendi bağışıklık tepkisini oluşturmamış
hasta kişilerde görülebilecek en yüksek
etki oluştu. Bu da REGN-COV2 adı verilen
kokteylin doğal olarak ortaya çıkan bağışık-
lık yanıtının yerine geçebileceği anlamına
geliyor.
REGN-COV2, monoklonal antikorlar
adı verilen biyoteknolojik tedaviler sınıfına
giriyor. Şu anda Renegeron dışında başka
şirletler de yeni koronavirüse karşı vücudun
kendi antikorlarının kopyalarını üreten tek-
nolojilerden yararlanıyor. Regeneron iki-
li-antikor formülünün, virüsün gizliden gizliye
vücuda sızma becerisini kısıtlayacağına
inanıyor.
İki farklı dozla yapılan
deney
Çalışmada, iki hasta popülasyonunda iki
farklı REGN-COV2 dozu denendi.
• Birinci popülasyon: Kendi kendine et-
kili bir bağışıklık tepkisi
oluşturan kişiler-seropo-
zitifler
• İkinci popülasyon:
Kendi kendine yeterli bir
bağışıklık tepkisi oluştu-
mamış kişiler-seronega-
tifler
Plasebo verilen hasta-
lar için seropozitif grubun
semptomların hafifleme
süresi ortalama 7 gün
iken seronegatif hastalar
için bu süre 13 gündü.
Regeneron, serone-
gatif hastalarda REGN-
COV2’nin hızlı bir şekilde viral yükü 7 gün
içinde azalttığını söylüyor. Bunun yanı sıra
REGN-COV2 damar yoluyla verildiğinde
viral yükü ilk başlarda yüksek olan hastalar-
da viral düzeylerinde daha büyük düşüşler
kaydedilmiş. Seronegatif hastalar için semp-
tomlardaki hafifleme plasebo grubu için 13
gün, yüksek doz grubu için 8 gün, düşük
doz grubu için 6 günde görüldü.
Ciddi yan etkiler yalnızca 2 plasebo
hastasında ortaya çıkarken, düşük doz has-
talarından birinde görüldü. Yüksek doz has-
talarında yan etki tespit edilemedi. Deneye
katılanlar içinde kimse yaşamını yitirmedi.
REGN-COV2 ayrıca hastanede tedavi
gören hastaların tedavisinde, COVID-19
hastalarıyla temas edenleri korunmasında
da kullanılacak.
https://www.nbcnews.com/health/health-news/regene-
ron-says-its-covid-antibody-treatment-reduces-viral-le-
vels-improves-n1241414
https://www.sciencemag.org/news/2020/09/provocati-
ve-results-boost-hopes-antibody-treatment-covid-19?u
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 8
A
ralarında genç-
lerin ve sağlıklı
insanların da bu-
lunduğu SARS-CoV-2
virüsünün enfekte ettiği
1000 ağır COVID-19
hastası üzerinde yü-
rütülen iki çalışmada,
tip-I interferonları ola-
rak bilinen bağışıklık
sinyalleme kimyasal-
larının yanlış çalıştığı
tespit edildi.
Tip-I interferonları
grip ve diğer virüslere
karşı savunma oluştu-
rulmasında kritik bir rol oynar. New York Kenti’ndeki Rockefeller Üniversitesi’n-
den Jean-Laurent Casanova ve meslektaşları ilk çalışmada ağır COVID-19
hastalarından alınan DNA’ları inceledi. Bu çalışmada tip-I interferonların üretimi-
ni tetikleyen genlerde spesifik bir mutasyon arandı. Ekip, incelenen hastaların
%3.5’unda bu mutasyonların bulunduğunu açıkladı. Bu mutasyonlar sinyalleme
kimyasallarının üretimini olanaksız hale getiriyor.
İkinci bir çalışmada Casanova, Paris Üniversitesi’nden Paul Bastard ile bir-
likte ağır COVID hastalarında oto-antikorları araştırdı. Oto-antikorlar bilinmeyen
bir nedene bağlı olarak vücudun kendi doku ve organlarına saldırır.
Araştırmacılar ciddi COVID-19 hastalarının %10’unda oto-antikorlar tip-1
interferon faaliyetlerini hedef aldığını ortaya çıkarttı. Oysa genel popülasyonda
bu oran %0.3’tü. Laboratuvar deneylerinde de oto-antikorların tip-I interferon
faaliyetlerini engellediği kanıtlandı.
https://www.sciencemag.org/news/2020/09/hidden-immune-weakness-found-14-gravely-ill-covid-
19-patients
Yaşlılar için umut verici aşı adayı
ünyada büyük bir hızla devam
etmekte olan COVID-19 aşı
çalışmalarında öncü bir aşı
adayının yaşlı insanlarda yüksek
düzeyde antikor ürettiği görüldü.
Atlanta’daki Emory Üniversirtesi
Tıp Fakültesi’nden Evan Anderson
ve ekibi, Moderna isimli biyotek-
noloji şirketinin, Amerikan Alerji ve
Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü ile
birlikte geliştirmekte olduğu aşının 56 yaşının üzerindeki 40 kişide yarattığı
tepkiyi inceledi (E. J. Anderson et al. N. Engl. J. Med. https://doi.org/fbxj;
2020). Aşı, SARS-CoV-2 proteininin değiştirilmiş bir türüne ait RNA parça-
larını içeriyor.
Çalışmaya katılan 40 denekte çeşitli tipte antikorlar gelişti. Bunların
arasında nötralize edici antikorlar da vardı. Bu antikorlar istilacı mikrobunun
saldırı silahlarını etkisiz hale getiriyor.
Aşının ikinci dozunu da alan katılımcılarda oluşan antikor düzeyi, CO-
VID-19 hastalığını geçirmiş kontrol grubundaki katılımcılarla benzer düzey-
deydi. Yan etkiler genellikle çok hafifti.
https://www.nature.com/articles/d41586-020-00502-w
Korona Dosyası 9
Po l i t i k bi l i m
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020

Müfit Akyos

Koronovirüsün yeni türü

mufıta@ttmail.com

WIPO-KÜRESEL YENİLİK ENDEKSİ 2019’UN

daha bulaşıcı SÖYLEDİKLERİ - I

Y
Bir dönem farklı uluslararası endeksleri izleyerek ülkemizin durumuyla
aygın bir ilgili yazılar yazar, yorumlamaya çalışırdım. Ancak son yıllarda hemen bütün
mutasyona
insani ve teknolojik gelişme endekslerinde iyice açığa çıktı ki, yönetilemezlik
sahip SARS-
CoV-2’nin yeni
modeli ve yönetim yeteneği yoksunluğu ile hangi endekse bakarsak bakalım
bir türünün, insan ülkemiz adına yalnızca karamsarlığa düşüren kötüleşmeler söz konusudur.
hücrelerine bulaşma Bu durumda sıralamadaki yerimizden önemli olmak üzere ilgili raporlardaki
becerisinin bu mu- yorumlara, çıkarsamalara bakmak ve yorumlamaya çalışmak daha anlamlı
tasyonu içermeyen görünüyor.
virüslere göre daha WİPO-Küresel Yenilik Endeksi her yıl Cornell ve INSEAD Üniversiteleri ve
fazla olduğu tespit WIPO tarafından hazırlanmaktadır. Yaklaşık 130 ülkeyi değerlendiren ve kıyas-
edildi. layan raporlar kendi içinde tutarlı değişkenleri ve varsayımları esas alan bir
Şubat 2020’de modele dayandırılmaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki model, Bilim-Tekno-
araştırmacılar loji-Yenilik ilişkisini, kamu-özel-üniversite sarmalını (üçlü sarmal) kullanarak
COVID-19 hasta- serbest pazar mekanizmaları içinde ele almaktadır. 13. Rapor (2020) “İnovas-
larından aldıkları
yonun Finansmanı” ana teması ile yakınlarda yayınlandı. Bu yazıda güncelliği
örneklerde SARS-CoV-2 mutasyonu saptadılar. Bu mutasyon virüsün hücreleri enfekte
tmekte kullandığı spike (dikensi uzantıları) proteinlerindeki amino-asit diziliminde de-
nedeniyle ana teması “Sağlıklı Yaşamlar Yaratmak - Tıbbi Yenilikçiliğin Gele-
ğişiklik yaratıyordu. D614G olarak bilinen bu mutasyonun ilkbaharda Avrupa, Kuzey ceği” olan 2019 Raporu değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Amerika’da yaygınlaştığı, şimdi ise dünyanın hemen hemen her yerinde görüldüğü Son salgında da görüldüğü gibi ülkemiz için en çok sözü edilen tedavideki
belirtiliyor. “başarımızdır”. Bu durum nitelikli doktor ve sağlık çalışanına ve belirli bir
D614G değişikliğinin ne gibi bir farklılık yarattığını araştıran iki bağımsız ekip SARS- hastane vb. altyapısına sahip olunduğu anlamında yorumlanabilir. Bir başka
CoV-2 parçacıklarını incelediler Texas Üniversitesi’nden Pei-Yong Shi ve ekibi bir açıdan ise tedavi, ilaç ve medikal ekipman geliştirmede yeterli gelişkinlikte
deneyin üzerinde çalışırken (J. A. Plante et al. Preprint at bioRxiv https://doi.org/fbxz; olunmadığı ve dışa bağımlılığın yaşandığı biçiminde okunabilir. Sonuçların
2020), Kuzey Carolina-Chapel Hill Üniversitesi’nden Ralph Baric ve ekibi de başka bir alınması uzun erimli ve yüksek yatırımlar gerektiren tıbbi araştırma ve ekip-
çalışma yürütüyordu (Y. J. Hou et al. Preprint at bioRxiv https://doi.org/fbxx; 2020). man geliştirme konularında sıralamadaki yerimizi iyileştirmek için öncelikle
İki ekip de D614G’i, bu mutasyonu içermeyen virüs çeşidi ile karşılaştırdıklarında, sağlık siyasalarının piyasa mekanizmalarının uzağında ve temel yetkinlikler
bunun insan solunum yolu dokularında çok daha hızlı çoğaldığını tespit ettiler. Baric’in oluşturmak üzere kurgulanması gerekmektedir.
ekibi ayrıca D614G türünün hamsterlar arasında daha hızlı yayıldığını ortaya çıkarttı.
WIPO – 2020 raporunda Orta Üst Gelir Grubunda yer verilen ülkemiz 131
https://www.nature.com/articles/d41586-020-00502-w
ülke içinde 34,9/100 puanla 51. sıradadır. Ana göstergelerde sıralamamız ise

Kripto para piyasasında

Kurumlar (94), İnsan kaynağı ve araştırma (42), Altyapı (84), Pazar gelişkinliği
(28), Ticari gelişkinlik (57), Bilgi ve teknoloji çıktıları (57), Yaratıcı çıktıları
(50).

Türk coini damgası

Sınırlı bir değerlendirme ile genel sıralamada iki sıra gerilediğimiz
(2019;49), en iyi sonuç olan pazar gelişkinliğindeki 28. sıranın her zamanki
gibi büyük bir pazar olduğumuza, en kötü sonuç olan Kurumlar ölçütündeki

T
ürk coini BTCBAM, 2018’de dünyanın en iyi
kripto para değişim platformu seçilen, dünya-
nın en yüksek cirolu ilk 10 kripto para alım sa-
tım platformundan biri olan COINSBIT’e girdi. Bittu-
rex’den sonra dünyanın sayılı kripto borsaları arasın-
da gösterilen Coinsbit ‘te de listelenen BTCBAM 21
Eylül 2020 tarihinden itibaren Coinsbit’ten alım-satım
işlemlerine başladı.
Blockchain ve Bitcoin ile aynı alt yapı kullanılarak
üretilen BTC BAM coinleri, Avusturya ve Amerika’da
yazılım ekipleri tarafından geliştirildi. Anlaşmalı oldu-
ğu Bitturex Alım Satım Platformu’nda 1€ çıkış fiyatı
ile son 3 ay içerisinde birçok kişi için alım fırsatı yara-
tan BTCBAM coini şimdi uluslararası platforma taşın-
maya hazırlanıyor.
Toplam 21 milyon adet üretilecek olan BTC-
BAM’ın sahibi BITTUREX Kripto Para Alım Satım
Platformu Yönetim Kurulu Başkanı/CEO’su Gökhan
Alkan “Önümüzdeki dönemde, kağıt paranın varlığı giderek azalacak, para dijital hal ala-
cak. Bitturex ve BTC BAM var oluş sebebi, küçük yatırımcıların da kazanabileceği bir fır-
satı onlara sunabilmek. Kurumsal anlaşmalarımız daha çok sistemin özelliklerinin üyeler
tarafından kullanılması yönünde karşımıza çıkıyor. Örneğin madencilik sistemi üyelerine
özel Master/Visa kart verilecek olması gibi” diyor.
94. sıranın ise bu köşede sürekli altı çizilen, yenilik sistemimiz de dahil ol-
mak üzere genel olarak kötü yönetildiğimize işaret ettiği söylenebilir.
Raporda gelecek vadeden tıbbi ve teknolojik yenilik alanları, küresel sağlık
hizmeti sunumundaki boşlukları kapatmak için kritik öneme sahiptir. Bu yeni-
likler, temel bilimler, ilaç geliştirme, bakım hizmetleri ile organizasyonel ve
iş modelleri alanlarındadır:
• Tedavi ve Bakımda Yeni Bilimsel Buluş Alanları: Genetik ve kök hücre
araştırmaları; Nanoteknoloji; Biyolojik ilaçlar; Beyin araştırmaları, nöroloji
ve sinir cerrahisi; Yeni kuşak aşılar ve bağışıklık tedavisi; Ağrı yönetimi; Ruh
sağlığı tedavileri.
• Yeni Tıbbi Teknolojiler: Tıbbi araçlar; Tıbbi görüntüleme ve tanılama;
Bilgisayarlı ve robotik cerrahi ve hassas (kişiye özel) tedavi; Rejeneratif (ye-
nileyici) tıp.
• Yönetim ve Süreç Yenilikleri: Sağlık hizmetlerinde yenilikçi yaklaşımlar;
Sağlık hizmetleri sunmada yeni yöntemler.
Gelişmiş ülkelerin sağlık sistemlerinde görülen yeniliklerin yüksek tekno-
lojik içerikleri fakir ülkeler için erişilemez sağlık hizmetleri anlamına geldi-
ğinden bu ülkelerin sağlık teknolojilerinde ve yönetiminde özgün siyasalar
geliştirmeleri beklenir.
Raporu yorumlamaya devam edeceğiz…
Not: ÜSİMP webinar serisi kapsamında 14 Ekim 2020, Çarşamba, 12.30 – 13.30, Prof. Dr.
Cengizhan Öztürk’ün konuşmacı olarak katılacağı oturumda “Sağlık sektöründe yerli üretimin
değerlendirilmesi” konusunu işleyeceğiz.
Bilim ve Be slenme HBT Sayı 237- 9 Ekim 2020 10

Doğru beslenmeyle
yorgunluktan kurtulabilirsiniz...
B
eslenmeyle sağlık arasındaki ilişkiye dayanarak bu- Sağlıklı beslenmek bazı yaygın tıbbi so- oldukça yüksektir. Vücut rafine karbonhidratları kolaylıkla
gün bazı hastalıklar uygun beslenme düzeni ile te- parçalayıp kısa süreli bir enerji artışı sağlamak üzere bu-
davi edilebiliyor. Örneğin diyabet hastaları ilaç te- runların dışında yorgunluk gibi günlük nu kullanabilir. Rafine karbonhidratlara bir örnek, şeker-
davisi ile birlikte diyetlerine sadık kaldıkları sürece normal yaşamı zorlaştıran şikâyetlerin de gide- dir. Ne var ki kompleks karbonhidratların vücut tarafın-
bir bir yaşam sürebilirler. Hatta bazı Tip 2 diyabetliler yal- dan parçalanması daha zordur. Bu nedenle de sağladığı
nızca diyetle kan şekerlerini normal seviyesinde tutabili- rilmesine büyük fayda sağlar. Yorgunlu- enerji daha uzun sürelidir.
yorlar. Ya da yüksek kolesterol hastaları, kolesterol sevi- ğun altında fiziksel ve ruhsal bir sorun İşlenmemiş gıdalar
yelerini yükselten yiyeceklerden uzak durarak kalp hasta- Hamburger ve patates kızartması gibi yiyecekler çok
lığı riskini büyük ölçüde azaltabilirler. yatmıyorsa, doğru beslenmeyle enerji lezzetli de olsa vücuda verdikleri enerji çok kısa süreli-
seviyenizi yükseltip, aşırı yorgunluk ha- dir. Benzer şekilde paketli ya da konserve gıdalar, şeker-
Açlığı bastırmak değil, doğru linden kurtulabilirsiniz.
lemeler, kutuda hazır öğünler ya da işlenmiş etler gibi iş-
lenmiş gıdalar koruyucularla, katkı maddeleriyle, sod-
beslenmek yum, trans yağ ve yapay maddelerle doludur ve fiziksel
Gün içerisinde yalnızca açlığınızı gidermek için yemek enerjinizin düşmesine sebep olabilir.
yememelisiniz. Tükettiğiniz gıdalar ihtiyaç duyduğunuz Taze, mevsimsel meyve ve sebzeler
gerekli enerjiyi de sağlamalıdır. Ayrıca vücudunuza giren Meyve ve sebzeler ne kadar tazeyse içerisinde de
kalorinin üzerinde enerji harcıyorsanız yorgunluğun kaçı- o kadar çok besin maddesi bulunur. Raf ömrünü uzat-
nılmaz olduğunu da kabul etmek gerekir. Sağlıklı ve doğ- mak için işlemden geçen gıdaların aksine taze sebze ve
ru beslenmenin anahtarı, zengin içerikli gıdaları seçmek meyveler içerisinde çok fazla meyve şekeri yoksa verdiği
bu gıdaları uygun miktarlarda tüketmektir. enerji uzun süre devam eder.
Kafein içermeyen içecekler
Beslenme uzmanları yorgunluk hissin- Kafein her ne kadar kısa süreli bir enerji yükselme-
den kurtulmak isteyenlere şu gıdaları si sağlasa da aslında enerji sağlamaz.. Yani aldığınız ilk
birkaç yudumda kafeinli içecekler size enerji vermiş gi-
öneriyor. bi hissettirse de, vücudunuza sağlıklı besinler ve den-
Yumurta geli öğünler girmediği sürece vücudunuz en nihayetinde
Yumurta bütün içeriği ile çok besleyici bir gıdadır. Or- enerjisini tüketir. Kafein üketecekseniz sade kahve ya da
talama bir yumurtada 7 gram protein bulunuyor. Aynı za- şekersiz çay tercih edin. Gazozlar ve enerji içecekleri ra-
manda günlük kalsiyum ihtiyacınızı %4, A vitamini ihtiya- fine şekerlerle dolu olduğundan enerjinizin hızla düşme-
cınızın ise %6 oranında karşılar. Yumurta aynı zamanda sine sebep olabilir.
mükemmel bir yağ kaynağı. Bunun yanı sıra vitaminlerin Yağsız proteinler
emilimine de yardımcı olur. Tavuk, hindi ve balık gibi yağsız etler kaliteli prote-
Muz in almanızı sağlar. Bunun yanı sıra daha az doymuş yağ
Muz çok iyi bir potasyum, lif ve karbonhidrat kayna- içerir. Somon ve ton gibi omega 3 yağ asidi içeriği yük-
ğı. Bisiklet yarışlarına katılan sporcular yarış sırasında sek olan balıklar da kalp sağlığınızı korur.
bol bol muz tüketerek harcadıkları enerjiyi yerine koyma- Sevda Deniz Karali
ya çalışırlar. Bir araştırmada bisiklet sürücüleri için muzun https://www.comfortkeepers.com/info-center/category/senior-he-
spor içecekler kadar enerji sağladığı görüldü. alth-and-wellbeing/article/the-relationship-between-diet-and-fatigue
Kabuklu yemişler ve tohumlar https://www.healthline.com/health/food-nutrition/foods-that-be-
at-fatigue#takeaway
Kabuklu yemişler ve tohumlar yorgunluğu yenmek ve https://www.medicalnewstoday.com/articles/foods-that-beat-fati-
açlıkla savaşmak için tercih edilebilecek en faydalı be- gue#foods-to-avoid
sinlerdir. Badem, ceviz, kaju, fındık, pekan cevizi, ay çe-
kirdeği ve kabak çekirdeği gibi yemişleri tercih edebilirsi-
yorgunluk hissine yol açabilir. Ayrıca su beynin daha ve-
Kaçınılması gereke
n yiyecek ve
niz. Tam badem yağ, lif ve protein gibi besin maddeleri
rimli çalışmasını sağlar.
içecekler
açısından oldukça zengindir. Protein de yağ da bir tokluk
Ispanak
hissi verir, aynı zamanda enerji seviyenizi yükseltir. Bade-
Ispanak, yüksek oranda demir içeren bir sebzedir. B azı yiyecek ve
min içerisinde aynı zamanda E vitamini ve magnezyum içecekler yorgun
Aynı zamanda K vitamini ve magnezyum içeriği de yük- masına sebep luk hissinin art-
da bulunduğundan kısa zamanda yorgunluk hissini üzeri- olabilir. Örneğin
sek olan ıspanak tam bir enerji deposudur. besinler geçici şeker içeriği yü
nizden atmanızı sağlar. olarak bir enerji ksek
Chia tohumu bu ani çıkış ge patlaması yara
Su ve sulu besinler nellikle berabe tsa da
Chia tohumu çok besleyici bir yiyecektir. Örneğin getirir. Gün içer rinde ani bir çö
Su içmek, vücudun normal çalışma ritmini sürdürmesi isinde yorgunlu küşü de
yaklaşık 30 gram chia tohumunun içerisinde 4 gram pro- sin örnekleri aş k hissini artırab
için gerekli olduğu kadar vücuda enerji sağlayan süreçle- ağıdaki gibidir: ilen be-
tein, 11 gram lif ve 9 gram yağ bulunur. Lif, öğünler sıra- Reçel ve bal da
ri de kolaylaştırır. Gazlı içecekler, kahve ya da diğer içe- dahil şekerli be
sında kan şekeri yükselmelerini önler. Kan şekeri seviye- beyaz ekmek sinler
ceklerin yerine su içmek gerekir. Aynı zamanda su içeriği
lerindeki ani değişimler de yorgunluğun olası nedenleri- unlu mamüller
yüksek besinler de tüketebilirsiniz. Örneğin karpuz, çok
nin başında gelir. yüksek kafeinli
önemli bir hidrasyon kaynağıdır. Karpuzun %92’si sudan içecekler
Yulaf patates cipsi gi
oluşur ve içerisinde C vitamini, A vitamini ve daha birçok bi çok fazla işle
Yulafın içerdiği lif ve kompleks karbonhidrat miktarı nmiş gıdalar
besin maddesi bulunur. Dehidrasyon yani susuz kalma
Bilim ve Üni versite HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 11

SİMYA, LABORATUVAR BİLİMLERİNE KATKI YAPTI MI? Rönesans magusları, şey-

tan güçlerini çağıran, ka-

Peki, en büyük Magus kim? 2 ra pelerinli sihirbaz paro-

dileriyle hiç ilgisi olmayan
bilginlerdi. Bunların ço-
Prof. Dr. Kadircan Keskinbora soyut mevcudiyetler olarak bakıyordu. Mesleki çevresinde lardı. Kraliyetin ğunluğu, matematiği ev-
Latince çalışanlar anlasın diye İngilizce yazan Dee, rakam- tabipleri, Para-
Bahçeşehir Ü. Tıp F. Öğretim Üyesi
ların yalnızca yıldız yörüngeleri değil, dünyaya ait faaliyetler celsus’un fikir- renin anahtarı haline ge-

M
aguslar: Hiç yaşamamış olduğu halde, Trismegis-
-askeri taktik planlanması; hukuksal kararlar almak; harita, lerini alıp ken- tiren, Newton’un (1643-
saat, ya da makaralar yapmak gibi işler- için de çok önem- di tarzlarına gö-
tus güven duyulmayan bir sahtekâr değil, Rönesans 1727) yaşadığı zamanla-
li olduğunu anlatıyordu. re uyarlıyorlardı.
kültürü içinde kilit rolde bir semboldü; insanlık tarihi
Böylece teori- ra kadar etkinliklerini ko-
başlangıcından beri Tanrı bilgeliğini almak üzere seçildiği id-
dia edilen figürdü. Hermes Trismegistus, 15. yüzyılın sonun-
Evi büyük bir deneysel laboratuvar ler, inanılırlıkları-
da Rönesans inancının bir parçası oluvermişti. Siena Kated-
Üniversitenin dışında da etkinliklerini sürdüren Dee, te- nı kaybetmiş ol- rumuş olan saygın ve iyi
orik araştırmaları laboratuvar incelemeleri ve pratik uygula- sa bile, Paracel-
rali’nin mozaik döşemesinde, “İsa gelecek” kehanetinde bu-
malarla harmanladı ki, bunlar modem bilim için önemli özel- sus’un kimyasal
eğitim görmüş insanlardı
lunan Yunanlı kadın kâhinlerle yan yana, sarık sarılı başı, bil-
liklerdendir. Dee beyler için, yeni bir bilimsel hayat biçimi için ilaçları ana akım
gelere has sakalıyla dikkat celbeden şekilde resmedilmişti.
de ayrıca öncülük yaptı; o, kendi evinde çalışmak suretiy- tıbbına girmiş oluyordu.
Floransa Katedrali’nde Marsilio Ficino (1433-1499)
le para kazanıyordu. O sıralarda İngiltere’de bilginlerin çoğu Rönesans magusları, şeytan güçlerini çağıran, kara pe-
adında bir rahip, sözüm ona Trismegistus’a ait olan eserle-
bekârdı. Manastır veya üniversitede inzivaya çekilerek ça- lerinli sihirbaz parodileriyle hiç ilgisi olmayan bilginlerdi.
ri tercüme etmişti. Medici Ailesi için Yunanca elyazmaları-
lışma yaparlardı. Kıta Avrupa’sındaki magus’lar bile ruhları- Bunların çoğunluğu, matematiği evrenin anahtarı haline ge-
nı toplamakta olan bir keşiş bunları gelişigüzel gruplamıştı.
nı saf tutmak için evlenmiyordu. Ancak Dee, evinde yaşıyor, tiren, Newton’un (1643-1727) yaşadığı zamanlara kadar et-
Dini bütün bilgin Ficino, devraldığı bu karmakarışık herme-
evli ve bilimsel araştırmalar yapmak suretiyle ailesinin de ge- kinliklerini korumuş olan saygın ve iyi eğitim görmüş insan-
tik metinlerin, Hıristiyanlık hakikatlerini önceden bildiren ka-
çimini sağlıyordu. lardı. Düşünceleri ve etkinlikleri, bilimin seyrini derinden et-
dim Mısır vahiyleri olduğu şeklinde yorumladı. Ficino ayrıca
Dee alet almış, asistan tutmuş, binlerce ciltlik bir kütüp- kilemişti. Kendilerini Tanrı’nın yarattığı harikalar üstüne ka-
yakın zamanlarda İslam Uygarlığından kendilerine gelen Pla-
hane kurmuş, onu İngiltere’deki en büyük kütüphane yap- fa yormaya adamış üniversite bilginlerine kıyasla magus’lar,
ton vb Yunanlı yazarların eserlerini de inceliyordu. Nihayetin-
mak üzere sürüyle paralar dökmüş, hırslı bir magustu. Üni- dünyayı ve evreni ne denli iyi anlayabilirlerse, o denli iyi de-
de birbiriyle bağlantısı olmayan bu eski kaynakları birbirine
versiteler, öğrenim faaliyetlerinde hâlâ klasik müfredat kul- ğiştirerek kontrol edebilecekleri inancını duymaları açısın-
ekleyerek yaptığı karışımla, kendine Yeni Platonculuk yoru-
landığı ve Kraliyet Enstitüsü henüz kurulmadığı için Dee’nin dan, modem bilim insanlarına daha çok benziyorlardı.
mu oluşturdu. Ortaya çıkardığı yorum Platonculuğun, Hıristi-
evi, İngiltere’nin en büyük deneysel araştırma merkezi işlevi 1947’de ekonomist John M. Keynes, “Newton akıl ça-
yanlık ile büyücülüğün felsefi bir karışımıydı.
görüyordu. ğının ilk ismi değildi. O, büyücülerin sonuncusuy-
Ficino ve Pico (Giovanni Pico della Mirando-
Büyü, hem kuramsal du” dediği zaman akademi dünyasında yer ye-
la,1463-1494), 15. yüzyılın ünlü İtalyan felsefecileriydi, onla-
hem de pratik yüzleri ol- rinden oynamıştı. Bir skandaldı bu, bilim insanla-
rın Platonculuğu bir kaç asır daha yaşadı ve bilimsel fikirle-
duğundan, eczacı, otacı rı için. En büyük kahramanlarının adı simya, astro-
rin içine alındı.
ve araçlar kullanmak yo- loji ve büyü işleriyle lekelenemezdi böyle. Ancak,
luyla iksir hazırlamaya alı- Keynes’in bu hükmüne tarihçiler artık katılmakta-
Kopernik: İki büyük yenilik şık olan zanaatkârlara hi- dırlar. Newton, kendinden önce gelen büyük ma-
Aslında, bir akademisyen değil, zengin amcası tara-
tap ettiği kadar, kibar bil- gus’ların eserlerini reddetmediği gibi onları daha
fından korunan, sıradan bir kilise idarecisi olan Kopernik
ginlere de hitap ediyordu. da geliştirmiştir; dolayısıyla modern bilimsel bilgi-
(1473-1543) iki büyük yeniliği sayesinde modern astrono-
Modern bilimde olduğu gi- lerin kalbinde büyüye dayalı fikirlerin yattığı kabul
mi bilimin kurucu babaları arasına katılmıştır: her ikisi de Ye-
bi büyü de, hem entelek- görmektedir.
ni Platoncu düşünceler olan i) Güneş’i evrenin merkezine
tüel beceri hem el becerisi Bilim Tarihçisi Fara’nın ifadeleriyle Kopernik’in
yerleştirmesi, ii) evrene matematiksel olarak yaklaşmak ko-
gerektiriyordu. 16. yüzyıl Hermes Trismegistus Güneş’i kozmosun merkezine yerleştirmesinden
nusunda ısrar etmesi. Hermes Trismegistus gibi Kopernik
başında yayıncılık ve okur- çok sonraları bile geçerliliğini korumuş; aynı şekil-
de Güneş’i, Tanrı’nın gözle görülen maddeleşmiş hali olarak
yazar oranı arttıkça, zanaatkârlarla akademisyenler yüzyıllar- de, simya deneylerini ve ruhsal güçleri temel alan büyücü-
düşünürdü. Bu şekilde düşünenler, Platon ile Pisagor’un
dan beri geliştirilmekte olan formülleri değiş-tokuş etmeye ler matematiği kozmosun anahtarı olarak konumlamışlardı.
magus’lar tarafından canlandırılan geometrik kozmolojilerini
başladı. Büyücü uzmanlıklarının bilgileri mühim ticari değer Magus’ların en büyüğü, son çıkan matematik teknikleri ye-
yeniden gün ışığına çıkarmışlardı.
taşıyordu; bilhassa Alman saraylarının zengin hamileri, ma- rine Yunanca geometri dilinde yazmayı tercih eden dindar
İngiltere›nin en seçkin magus’u olan John Dee (1527-
denlerini daha kârlı kılmak veya üretim tekniklerini iyileştiril- simyacı ve doğa felsefecisi lsaac Newton’du muhtemelen.
1608), üniversite eğitimi görmüş bir matematikçiydi. I. Eli-
mek için danışmanlar kiralarlardı. Newton’un 1687 tarihli Principia’sı bugün bilim dünyasının
zabeth tarafından siyasal stratejiler ve denizcilik işleri konu-
Bu pratik uygulama bilgileri, üniversitelerin müfredatı- kutsal kitabı konumundadır, fakat eserlerine kadar gelece-
sunda danışmanlığı yanında, saray etkinlikleri için isabetli ta-
nın dışında tutuluyordu, fakat bazı bilginler açıkça gele- ğe yönelik öngörülü bir bakışla yazılmışsa da köklerini geç-
rihlemelerin astrolojik tahminler yapması maksadıyla özel
neksel kuramlardan yüzlerini büyüye döndürerek ilerlemeyi mişten alıyordu.
olarak seçilmişti. Doğu devletlerinde ve özellikle Osman-
amaçlıyorlardı. 16. yüzyıl ilk yarısı, özellikle bu konudaki et- KAYNAKLAR
lı İmparatorluğunda bunun karşılığının müneccimlik/münec-
kin devrimcilerinden birine tanıklık ediyordu: Theophrastus 1. Bacon R. Excellent Discourse of the Admirable Force and Effi-
cimbaşılık olduğunu hatırlayalım. cacy of Art and Nature, The Alchemy Reader: From Hermes Trismegis-
von Hohenheim. Hohenheim klasik tarihi reddettiğini göster-
Dee, fakir bir adam olarak öldü. Fakat, Shakespeare gibi tus to Isaac Newton, Cambridge: Cambridge University Press, 2003,
mek için ismini Paracelcus (Romalı hekim Celsus’un karşıtı;
gençlere kuvvetli bir ikon olmuştu. Genç William, Fırtına ad- s. 13.
1493-1541) diye değiştirmişti. Bu kibirli ve saldırgan adam,
lı tiyatrosunda, göklerden gelen sihirli bir müzik tesiri altın- 2. Keynes JK. “Newton, the Man”, The Royal Society Newton Ter-
muhaliflerin sempatisini kazanmaya çalışıyordu. Paracelcus centenary Celebrations içinde, Cambridge: Cambridge University
da kalan bir adada düşsel bir gemi kazasını sahneledi; tabi-
açılış konuşmasında bilginin herkese açık olmasını savu- Press, 1947, s. 27.
ata müdahale eden kuvvetli Prospéra karakteri Dee’yi tem-
nuyordu, deri bir önlük giyip Almanca konuşarak üniversite 3. EUCLID (fl. ca 300 B.C.) The Elements of Geometrie. Translated
sil ediyordu. into English by Sir Henry Billingsley (d. 1606), with a preface by Jo-
otoritelerini hayrete düşürdü. Hem öğrenmek hem de öğret-
Dee ağırlıkların kaldırılması, arazi ölçümleri, optik aletle- hn Dee (1527-1608). London: John Day, 1570. https://www.christies.
mek için Avrupa’yı dolaşmış, lâkin, bilge âlimler yerine ber-
rin tasarımı gibi uygulamada rastlanan sorunlarla ilgilenmek- com/lotfinder/Lot/euclid-fl-ca-300-bc-the-elements-4890283-details.
berler, serseriler ve yaşlı kadınlarla konuşup bilgi toplamak-
teydi. Bir Yeni Platoncu olan Dee, evreni anlamak için ma- aspx erişim:19.9.2020
la övünüyordu. 4. Lienhard JH. John Dee. https://uh.edu/engines/epi474.htm
tematik gereklidir diyordu. Ona göre, şekillerle rakamlar hem
İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth ile Fransa Kralı IV. Henry erişim:19.9.2020
dini hem ilmi anlamlar taşımaktaydı. Dee, onlara maddesel
gibi zengin aristokratlar, resmi tıp danışmanlarından başka, 5. Fara P. Bilim, Dört Bin Yıllık Bir Tarih. Çev. Babacan A. İstanbul:
dünyamızla göksel diyarlar arasında aracılığı gerçekleştiren
Paracelsus’un yöntemlerini kullanan şifacıları da çalıştırıyor- Metis Bilim, 2018, s.131, 148-151.
Beyin Araştırmaları
BİLİNÇ SADECE BEYNİMİZDE DEĞİL: Beden, benlik duygumuzu oluşturmaya
yardım ediyor ve bilincin önemli bir parçası
B
ilincinizin sadece be-
yinde olduğunu dü-
Kalbimiz ve diğer organ- şünüyorsanız yanılı-
larımızdan gelen elekt- yor olabilirsiniz. Bilincin so-
mut bir olgu olduğunu sa-
rik sinyalleri, dünya- vunan ve bunu çalışmala-
yı nasıl algıladığımızı, rıyla temellendirmeye çalı-
şan birçok bilim insanı var.
aldığımız kararları, kim Bunlardan biri de Sarah
olduğumuza dair algımı- Garfinkel. Bugün Sussex
Üniversitesi’nde çalışan si-
zı ve bilincimizi etkiliyor. nirbilimci, on yıl kadar ön-
Bu da bilincin sadece be- ce Michigan Üniversitesi’n-
de bir çalışma yürütürken
yinde ve soyut olduğuna Irak ve Afganistan’da gö-
dair alışılagelen bilgiyi rev alan genç savaş gazi-
tartışmaya açıyor.
lerinin, Ann Arbor gibi sa-
kin bir beldede bile korkuya
kapılabildiklerini görünce
şok olmuştu.
Garfinkel, kalıcı korkuyla ilgili beyin devrelerini incele-
mek için Michigan’da bulunuyordu. Ancak travma geçir-
miş gazilerle çalışırken iki şeyin farkına varacaktı. Birinci-
si, güvenli bir ortam onların daha az korkmalarına yardım-
cı olmuyordu. İkincisi ise korkuları hem fiziksel hem de
zihinseldi: kalpleri hızlı atıyor, göz bebekleri genişliyor ve
avuçları terliyordu.
İlk başta biraz farklı düşünen Garfinkel, “Bedenlerinin
yaptığı şeyin bir anlamı vardı, ama ben sadece beyinlerine
odaklanmıştım.” diyor. Garfinkel vücudun verdiği anlamlı
sinyallerin farkına vardıktan sonra, beden-zihin bağlantı-
sını anlamak için çalışmaya başlayarak kariyerinin odak
noktasını değiştirmişti.
“Vücudumuz, duygu,
düşünce ve davra-
nışlarımızı etkiliyor”
Bedenlerimizin, zihnimiz üze-
rinde hayal edebileceğimizden
daha fazla etkiye sahip olduğunu
keşfeden Garfinkel, “Düşünce-
lerimiz, duygularımız ve davra-
nışlarımız kısmen vücudumuz-
dan çıkan içsel sinyallerle şekil-
leniyor” diyor. Ama bunun ötesi-
ne de geçiyor. Bu fenomen, onu
Bedenlerimizin zihnimiz üze-
rinde hayal edebileceğimiz-
ve çalışma arkadaşlarını şaşırtı-
den daha fazla etkiye sahip
olduğunu keşfeden sinirbi-
cı bir sonuca götürüyor: Bedenin,
benlik duygumuzu oluşturma-
ya yardım ettiği ve bilincin önem-
limci Sarah Garfinkel: “Dü-
li bir parçası olduğu. Bu fikir, bizi
şüncelerimiz, duygularımız
yaşam ve ölüm arasındaki çizgi-
ve davranışlarımız, kısmen
vücudumuzdan çıkan içsel
yi nereye çizdiğimizi yeniden dü-
şünmeye ve bilincin nasıl geliştiği-
sinyallerle şekilleniyor.”
ne dair yeni bir anlayış sağlama-
ya zorluyor.
Aslında iç organlarımızın kendilerine ait bir yaşamla-
rı olduğu, daha doğrusu nöronlar tarafından beyne iletilen
elektriksel aktivite ürettikleri uzun zamandır biliniyordu. So-
nuç olarak kalp atışımızdan gelen sinyaller, nefesimiz, mi-
demizin yavaş ve düzenli atımı ile kaslarımızın durumu,
beynin elektriksel aktivitesinde temsil ediliyor. Beyin de bu
işlevleri düzenliyor. Başka bir deyişle, sinir hücrelerinin or-
ganlardan beyne bilgi taşıdığı ve organlara komuta ettiği
bir nöral döngü söz konusu.
Ancak 20. yüzyılda sinirbilimciler, vücudu görmezden
gelme eğilimindeydi. Zihinsel yaşamı yalnızca beyinle ilişki-
lendiriyorlardı ki bu, bedensiz bir beynin normal bilinçli de-
neyimler yaşamaya devam ettiği “kavanozdaki beyin” dü-
şünce deneyinde karşılığını bulan bir yaklaşımdı.
“Düşüncelerimiz, duy-
Bilinç sade-
ce beyinde
gularımız ve davranış-
mi?
larımız kısmen vücudu- Bu yüzyılın ba-
şında, Güney Kali-
muzdan çıkan içsel sin-
forniya Üniversite-
yallerle şekilleniyor. Be- si’nden sinirbilim-
ci Antonio Dama-
den, benlik duygumuzu
sio’nun somutlaş-
oluşturmaya yardım edi- mış bilinç alanına
öncülük etmesiy- Kalp atışımızdan gelen sinyaller vücut dışı yanılsamaları etkiliyor.
yor ve bilincin önemli
le işler değişmeye
bir parçası. Bu fikir, bizi başlıyordu. Dama- diği tepkiyi, Kalp Atışıyla Uyarılmış Potansiyel (HEP) ola-
sio, “Vücudun zi- rak bilinen bir yolla ölçmek mümkündü. Pek çok çalış-
yaşam ve ölüm arasında-
hinle ilgili her şey- ma buna odaklanıyor, çünkü HEP’i ölçmek nispeten kolay.
ki çizgiyi nereye çizdiği- de kritik bir oyun- Çünkü kalp atışı tamamen düzenli değil, bu nedenle HEP’i
cu olduğu fikrini beynin diğer tüm aktivitelerinden filtrelemek mümkün.
mizi yeniden düşünme-
ye ve bilincin nasıl geliş-
savunuyordum,” HEP, bir kişinin kalp atışını aynı anda bir EKG aracılığıy-
diyecekti. Damasio, la kaydederek ve beyni tarayarak bulunabiliyor. Bu, birey
camiasında bu fikri hiçbir şey yapmasa bile beyindeki çeşitli “dinlenme duru-
tiğine dair yeni bir anla-
savunan bir azınlığı mu ağlarında” aktivite olarak kendini gösteriyor.
yış sağlamaya zorluyor.” temsil etse de şim-
di Garfinkel de dahil HEP ne işe yarıyor?
olmak üzere bir grup araştırmacı, benlik duygumuzun be- HEP’in ne yapıyor olabileceğine dair bir ipucu, İsviçre
densel kökenlerinin arayışında ona katıldı.
Federal Teknoloji Enstitüsü’nden (EPFL) sinirbilimci Hye-
Ekibin çıkış noktası
​​ “iç algı” fenomeni için kendi bede-
ongdong Park ve meslektaşlarının, bunu vücut illüzyo-
nimizde neler olup bittiğine dair sahip olduğumuz bir tür
nu yaşayan insanlarda ölçtüğünde gelecekti. Gönüllüler,
“altıncı his” denebilir. İç algıyı ölçmenin basit bir yolu, biri-
bir sanal gerçeklik başlığı takarak sanal gerçeklikte sırtları-
sinin kalp atışlarını belirli bir süre boyunca saymasını sağ-
lamak ve bu sayıyı bir elektrokardiyogram (EKG) ile ölçülen
na dokunulan bir simülasyonunu izledi. Bu süreçte sırtları-
gerçek sayıyla karşılaştırmaktır. İnsanların bunu yapma ye-
na gerçekten de dokunuluyordu. Bir süre sonra, gerçekte
oldukları yerden ziyade, sanal benliklerinin bulunduğu ye-
teneği değişkenlik gösteriyor. Kalp atışlarını en doğru şe-
kilde hissedebilenler, daha iyi sezgisel kararlar verme eğili-
re fiziksel olarak daha yakınmış gibi hissettiklerini söyleye-
ceklerdi. HEP’leri ne kadar belirginse, illüzyon da o kadar
minde olmanın yanı sıra başkalarının duygularını algılama-
güçlüydü. Bunun üzerine araştırmacılar, bu bulgunun, iç al-
da da daha iyidir.
gı ile beynin “benlik” mefhumu arasındaki bağlantının ilk
nörofizyolojik kanıtı olduğunu iddia edecekti. EPFL’nin Bi-
Peki ama neler oluyor? lişsel Sinirbilim Laboratuvarı Başkanı Olaf Blanke, “HEP,
Araştırmacıların bunu açıklığa kavuşturmak için beyin- sanal bedenle özdeşimde ve sanal bedene doğru yer de-
de iç algı okumasına ihtiyacı vardı. Beynin, kalp atışına ver- ğiştirmede meydana gelen değişiklikler gibi bedensel
özbilinç değişikliklerini yansıtıyor” ifadelerini kullanıyor.
EPFL grubu, bedensel benliğimizin verdiğimiz her ka-
rara müdahale ettiğini göstermeye yönelik çalışmaları-
na devam etti. Blanke’nin ekibi, bir kişi hareket etme ni-
yetinin farkına varmadan hemen önce beyinde ortaya çı-
kan bir sinyali, 1983’te tespit eden ABD’li fizyolog Benja-
min Libet’in çalışmasını temel almıştı. Libet bunu “özgür
irade” diye bir şeyin olmadığı anlamına geldiği şeklinde yo-
rumladı.
EPFL grubu, aynı sinyalin belirli bir bedensel eylem-
le, nefesle de bağlantılı olduğunu buldu: soluk verme
sırasında bile gönüllü bir eylem başlatma olasılığımız da-
ha yüksekti. Blanke, bu bulguyu, özgür iradenin birçok iç-
sel beden durum tarafından rehin aldığının “açık bir göster-
gesi” olarak tanımlıyor.
Organlardan gelen sinyaller ve
benliğimiz
SİNYALLER ÖZBİLİNCİMİZİ
NASIL ETKİLİYOR?
Bu tür deneyler, Park ve Blanke’yi, organlardan gelen
sinyallerin, dış dünyadan gelen sinyallerle birlikte, beden-
sel benliğin bir temsilini beyne ilettiğini önermeye yönelt-
ti. Bu, vücut yanılsamasında olduğu gibi kendini tanımla-
ma ve kendini konumlandırmayı içeriyor. Ayrıca organlar-
HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 12-13
dan gelen sinyallerin rit-
mik doğasının, süreklilik
hissini oluşturmaya yar-
dımcı olduğuna da inanı-
yorlar. Blanke, “Kalp atışı-
nın döngüsel ritmi tahmin
edilebilir” diyor ve “bu za-
mansal öğe, benliğin de-
vamlılığında büyük bir rol
oynayabilir.” diye ekliyor.
Paris’teki Ecole Nor-
male Supérieure’den si-
nirbilimci Catherine Tal-
lon-Baudry, vücudun
özbilince nasıl katkıda bu- Uzmanlara göre eğer bilinç, somut bir nitelik kazanırsa bedeninden gelen sinyalleri en-
lunduğuna dair farklı bir an- tegre etme yetisi olmayan bir makine veya robotun asla gerçek bir bilinci olamayacak.
layışa sahip. Sonuçta beyin,
mütemadiyen vücudun içi
ve dışından gelen sinyallerle ve kendi bilişsel süreçlerinin
veya “benlik” hakkında mı düşündüklerini soruyorlardı.
HEP verilerine göre beynin gerçekten de iki kavram arasın-
bir sonucu olarak bombardımana tutuluyor. Sinyaller fark-
da ayrım yaptığını ilk kez gözlemleniyordu.
lı beyin devreleri tarafından işleniyor. Tallon-Baudry de or-
Tallon-Baudry’nin ekibi, vücudun, bizi birçok yönden
ganlardan gelen ritmik sinyallerin beyne birleşik bir refe-
rans çerçevesi sunduğunu düşünüyor.
tanımlayan kişisel tercihlerimize ilişkin kararlarımıza nasıl
katkıda bulunabileceğini de gösterdi. Gönüllülere 200 ta-
Yani bu, gelen tüm bilgileri tek, öznel bir “ben” pers-
nınmış filmin afişini gösterdiler ve gördüklerini derecelen-
pektifinden algılamamıza izin veriyor. “Bilinci, tüm organiz-
madan gelen bilgileri entegre eden beyin tarafından üreti-
dirmeleri istendi. Ertesi gün, oy verdikleri filmlerden bir çift
poster gösterildi ve HEP verisi izlenirken hangisini tercih
len bir özellik olarak görüyorum” diyor Tallon-Baudry. Ve
ettiklerini belirtmeleri gerekiyordu. Bu tür deneylerde alı-
bir dizi deneyin, onun iddiasını desteklediğine inanıyor.
Tallon-Baudry ve Park, 2014’te HEP’in “şeyler” hakkın-
şılageldiği gibi insanların tepkileri tamamen tutarlı değildi.
Ancak, seçim anında en yüksek HEP’e sahip kişiler, orijinal
daki bilinçli deneyimlerimizi nasıl etkileyebileceğini keşfet-
derecelendirmelerine en uygun cevapları vermişti. Beyinle-
meye başlıyordu. İnsanlardan bakışlarını merkezi bir nok-
taya sabitlemelerini ve bu noktanın etrafında soluk bir hal-
ri, kalplerini dinleyenlerin tercihleri daha doğruydu.
Bu noktada Blanke’ın bedensel benlik kavramı ile Tal-
ka görüp görmediklerini söylemelerini istemişlerdi. Bir ki-
lon-Baudry’nin bedensel bilinç kavramı birbirinden çok
şinin HEP’i, halkayı göstermeden hemen önce ne kadar
uzak olmayabilir; iki tarafı bir araya getiren şey, benliğin
büyükse, onu algılama olasılığı o kadar artıyordu. Tal-
lon-Baudry, “Kalp atışı, fazladan bir görsel bilgi gibi dav-
kapsayıcı bir modeline işaret ediyor olabilir. Peki ama genç
ranıyor,” diyor. Kalp atışı, bilinçli deneyimin içsel “ben” ta-
savaş gazileri üzerine çalışan Garfinkel’in araştırması bu
modele nasıl uyuyor?
rafından gerçekleşmesini sağlıyor. Tallon-Baudry, “Kişi ce-
vabında, ‘Bir şey gördüm’ derken burada bir ‘ben’ unsu-
ru var,” diyor. “Algılamadaki bu ‘ben’ unsurunu göz ardı et-
memeliyiz.” diye de ekliyor.
DUYGUSAL BEN
Garfinkel, iki bağlantılı fikri araştırıyor: Bedensel sinyal-
Blanke, bu çalışmayı bilinç eşiğinin güzel bir kanıtı ola- lerin duyguları etkilemesi ve duyguların hafıza ve öğrenme
rak görüyor. Peki ama benliğin dahil olduğu sonucuna va- yoluyla benlik duygumuzu şekillendirmesi. Aşırı aktif bir vü-
rabilir miyiz? Bu sorunu çözmek için Tallon-Baudry ve eki- cut-beyin ekseni fikrine dayanan Garfinkel’in araştırması,
bi, başka bir çalışma tasarladı. Bu sefer, “ben” ve “ben- travma geçirmiş savaş gazilerini rahatsız eden şeye, kor-
lik” arasındaki ayrıma odaklandılar. Tallon-Baudry, “ben”in, kuya odaklanıyordu.
benliğin en temel yönünü, düşünceden önce gelen yönü, En son çalışmasında, gönüllülerin nötr uyaranları olum-
düşünmeyi sağlayan bütünleşik varlığı yakaladığını söy- suz sonuçlarla ilişkilendirmeyi öğrendikleri, “korkuya ko-
lüyor. Bu, birlik duygusu olmadan farklı bedensel işlevle-
ri izlemeyi ima eden “ben” hakkındaki düşünceden temel-
şullanma” adı verilen klasik bir psikoloji paradigmasına
uyarladı. İnsanların kalp atışlarını ve ciltlerinin elektriksel
de farklı. iletkenliğini ölçtü, bu da korktuğumuzda artıyordu. Garfin-
Tallon-Baudry’nin ekibi, beynin bu iki kavrama fark- kel, “Kalpten gelen bu sinyaller, şartlı korku tepkilerini ger-
lı şekilde yaklaşım gösterip gösteremeyeceğini görmek çekten harekete geçirebilir veya geçersiz kılabilir,” diyor.
için beyinlerini tarattıran insanlardan bir noktaya
sabitlenmelerini ve sonra zihinlerinin başka yere gitmesine
Garfinkel, kavramın çetrefilli olduğunu düşündüğü
için bilinç hakkında konuşmayı sevmiyor. Bilincin farklı
izin vermelerini istedi. Ara sıra kesiyor ve tam o anda “ben”
Yazının devamı arka sayfada
Beyin Araştırmaları HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 14 Grafik BİLGİ
Yeni Liderlik Kuralları: CEO’ların
beklentilerini şekillendiren 5 güç
CEO’ların
uzun bir rol
ve sorumluluk
listesi üstlen-
diği, yaygınca
bilinen bir
bilgi. Ancak
günümüz
BİLİNÇ dünyasında,
günden güne
SADECE sorumlulukla-

LİDERLİĞİN
de ettiği sonuçlar, kardiyovasküler rının ötesine
BEYNİMİZDE sistem üzerinde etkili olacak şekil-
de tasarlanan ilaçların travma son-
geçmeleri ve
daha geniş bir
DEĞİL! rası stres bozukluğunun tedavisi-
ne yardımcı olabileceği gerekçesini
destekliyor.
YENİ KURALLARI sosyal değişi-
mi savunma-
ları yönünde
Baştarafı 12-13. sayfadan devam Blanke ve Park ise davranışı tah- büyük bir
düzeylerde işlediğini vurguluyor. An- min etmek için solunum modelle- CEO’lardan, kurumsal beklenti var.
cak Blanke ve Tallon-Baudry ile ay- rinin kullanılmasıyla ilgili bir patent
GÜNÜMÜZDE LİDERLERİN performansı artırmanın Aslında
nı fenomenleri çözmeye çalıştığına başvurusu üzerine çalışıyor. Bu, di- OYNADIKLARI ROL ötesinde sosyal değişimi “yeni kural-
da inanıyor. ğer faydalı uygulamaların yanı sıra SÜREKLİ DEĞİŞİYOR. savunması da bekleniyor. lar” olarak
beyin-bilgisayar arayüzlerini engel- nitelendirebi-
Aslına bakılırsa topluma olumlu katkılarda bulunmak, bir CEO’nun
Bilinç kavramı da li kişilerin seçimlerine daha duyar-
lı olacak şekilde ayarlamaya yardım- itibarı ve performansıyla ilişkili en önemli özellik haline geldi.
leceğimiz bir
dizi dış etken
evrime çıkıyor cı olabilir. CEO’LARIN GÜÇLÜ İTİBAR VE PERFORMANSLA
var ve bunlar,
Damasio’nun evrimsel perspek- Tallon-Baudry, koma hali gibi bi- liderlerin nasıl
İLGİLİ ÖZELLİKLERİ
tifinden bakıldığında da bu yakla- linç bozukluğu olan kişilerde HEP’i davranması
şımlar ortak bir noktada buluşuyor incelemek için Belçika’daki Liège gerektiğine
olabilir. Dört milyar yıl önceki ilk ilkel Üniversitesi’nden nörolog Steven ışık tutuyor.
organizmaların bedenlerindeki aç- Laureys’le birlikte çalışıyor. Ekip, TOPLUMA KAMUOYU ŞİRKETLERİNİN BAŞKALARININ ADİLLİK VE Peki ama
lık, susuzluk ve acıya benzer tepki- KATKI TARAFINDAN DÜNYA ÜZE- TAKİP ETMESİ DÜRÜST-
HEP’in bu tür hastalarda ölçülebilir RİNDE OLUMLU İÇİN GÜÇLÜ VE
liderler, şirket-
lerden, dengeyi sağlamak için ge- SAĞLAR GÜVENİLİR LÜKLERİYLE
klinik belirtilerle nasıl ilişkili olduğu- ETKİ YARATMA- ETKİLİ BİR lerini gelece-
ÖNE ÇIKAR-
ri bildirim mekanizmalarına sahip ol- nu öğrenmek ve klinik belirtileri be- SINA YÖNELİK LİDERLİK
LAR ğe başarıyla
dukları biliniyor. Bu ilkel mekanizma- ÖNCÜ OLUR ÖRNEĞİ SUNAR
lirsiz olan kişilerde, özellikle de mi- taşırken bu
lardan bize kalan, kalp atışı ve sin- nimal bilinç olarak bilinen gri alanda gelişen ve de-
dirim gibi bedensel işlevleri kontrol HEP’in tek başına bir tanı aracı ola- ğişen sosyal
eden ve büyük ölçüde “bilinçsiz” ol- rak hizmet edip edemeyeceğini test Liderlerin, gerçek örgütsel ve sosyal değişimi sağlamak için beklentileri
duğumuz otonom sinir sistemimiz- etmek için bir yapay zekâyı eğitiyor. şunlara dikkat etmesi gerekir: nasıl dengele-
dir. Sonra, yaklaşık yarım milyar yıl Bu keşiflerin felsefi çıkarımla- DÜNYAMIZI HIZLICA YENİDEN ŞEKİLLENDİREN yebilirler?
önce, beyin içeren merkezi sinir sis- rı da var. Bilinç somutlaştırılırsa ne BEŞ ANAHTAR ETKEN Vince
temi gelişecekti. Bedensel durum- olacak? Bu durum, şu anda Dünya Molinaro’nun
daki değişiklikler de beyne yansımış Sağlık Örgütü’nün “beyin işlevinin Visual Ca-
ve duygu ile dürtüler olarak dene- geri dönüşü olmayan kaybı” olarak JEOPOLİTİK pitalist için
yimlenmişti. tanımladığı ölüm hakkında nasıl dü- DÖNÜŞÜM KARARSIZLIK hazırladığı bu
Örneğin korku duygusu ya da şündüğümüzü etkileyebilir. TEKNOLOJİLERİ infografikte,
yeme dürtüsü. Damasio, öznelliğin Araştırmanın ayrıca diğer hay- dünyamızı
daha sonra tekrar geliştiğini savu- vanların bilinci ve onlara nasıl yeniden şekil-
nuyor. Damasio kas-iskelet sistemi davrandığımıza dair etkileri de var. lendiren lider-
ile “bilinçli” deneyimi bütünleşik bir Ve eğer bilinç somutlaşırsa bede- lerin, gerçek
“ben” yorumunda bir araya getiriyor. ninden gelen sinyalleri entegre etme bir değişim
yolu olmayan bir makine veya robo- BAŞKA yaratmak için
DEVRİM
FARKLI YAKLAŞIM- tun asla gerçekten bilinçli olmaya- AMACA
UYGUN
YARATAN dikkat etmesi
cağı anlamına geliyor. Tallon-Baud- gereken beş
LAR VE FELSEFİ ry, “Bedende karşılığını bulan benli- HALE
ÇALIŞMA
faktörü görü-
ÇIKARIMLAR ğin etkileri üzerine düşünmeye baş- GELEBİLEN yoruz.
Damasio, teoriye dayalı bir sen- ladığınızda oldukça derin olduklarını YAPILAR
tez tasarlarken diğer araştırmacı- anlıyorsunuz,” diyor.
lar bulgularının pratik yönleri hak- Derleyen: Batuhan Sarıcan
kında düşünüyor. Garfinkel, aşırı ak- (batusarican@gmail.com)
tif kalp-beyin ekseni hakkındaki fik- https://www.newscientist.com/artic-
le/mg24632881-300-consciousness-isnt- ÇEŞİTLİLİK SUNMAK
rini doğrudan travmadan etkilenen
just-the-brain-the-body-shapes-your-sen-
insanlarda test etmeyi amaçlıyor. El- se-of-self/
 Astrofizik
Kara Delik’e Prof. Özel’den
yeni bir yaklaşım
NASA’daki Türk bilim insanımız
Feryal Özel ve ekibi kara delik
gölgelerinin ölçülmesinde yeni bir
yaklaşım geliştirdiler
N
ASA’da görev yapan, kara delikler,
nötron yıldızları ve teorik astrofizik
üzerine araştırmalar yürüten Prof.
Dr. Feryal Özel ekibiyle önemli bir çalış-
maya daha imza attı. Geçen yıl, ilk kara
deliğin fotoğraflanmasını sağlayan 200
bilim insanının olduğu ekipte de yer alan
Özel Genel Görelilik Kuramı ile kara deliklerin
gölge boyutu arasındaki tutarlılığı irdelerken
yeni bir yaklaşım geliştirdi. Prof. Dr. Feryal Özel
ve içinde bulunduğu Olay Ufku Teleskobu ekibi,
Physical Review Letters (PRL) dergisinde yer
alan makalelerinde bu yeni yaklaşımı anlattı.
2017 yılında Olay Ufku Teleskobu (Event
Horizon Telescope-EHT) gözlemlerinden yarar-
lanılarak ilk kez M87 Galaksisi’nde bulunan bir
kara delik gölgesi gözlenmişti. Bu gözlemler,
kara delik boyut ölçümlerinin yeni ve net kütle-
çekimsel testleri olarak değerlendirilmişti.
Ekip bu yeni araştırmasında EHT kara delik
gölge boyutu ölçümlerinin Genel Görelilik dışın-
daki diğer kütleçekimi teorileri ile uyumlu olup
olmadığını mercek altına alıyor.
Makalede öne çıkan noktalar şöyle:
*EHT görüntülerinin orjinal analizinde ölç-
tüğümüz kara delik boyutunun Genel Görelilik
ile öngörülen boyut ile uyumlu olduğunu gös-
termiştik. O sırada şu ters soruyu sorabilecek
durumda değildik: Bir kütleçekim kuramı Genel
Görelilikten ne kadar farklı olabilir ve aynı za-
manda gölge boyutu ile tutarlığını koruyabilir?
Başka bir deyişle EHT gözlemlerinin, Genel
Görelilikten farklı teorileri sığdıracak ne kadar
sapma alanı bıraktığı sorusunu yanıtlayacak ola-
naklardan yoksunduk.
Acaba EHTnin getir-
diği sınırlar EHTden
önceki gözlemsel test-
lerin getirdiği sınırlara
göre daha mı sıkıydı?
*İlkesel olarak
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 15
Genel Görelilik kuramına önerilmiş olan her de-
ğişikliği tek tek ele alıp her bir değişik kuramın
gözlemlerle uyumlu olup olmadığını sorgulayabi-
lirdik. Ama bunun yerine daha güçlü bir yaklaşım
geliştirdik. Herhangi bir kütle çekimi kuramında
kara delik gölgesinin boyutunu belirleyen ayırt
edici özelliği saptadık. Bu şekilde Genel Görelilik
kuramına herhangi bir alternatifin EHT gözlem-
leri ile uyumlu olup olmadığını o kuramın diğer
ayrıntılarından bağımsız ve kesin olarak belirle-
yebiliyoruz. Bu yaklaşımın başka bir avantajı da
ölçümlerimizle önceki testler arasında bir bağ-
lantı kurabilmekti.
*Bu yaklaşımdan yararlanarak ölçüden
M87’deki kara delik gölgesinin boyutu, Einste-
in’ın Genel Görelilik Kuramı’na alternatif olarak
önerilmiş değişik kütleçekimi kuramları için ha-
reket alanını önceki yöntemlere kıyasla hemen
hemen 500 kez daralttı. Çalışmamızdan önceki
gözlemsel testleri başarıyla geçen Genel Göreli-
liğe alternatif çok sayıda kuram vardı, fakat bun-
lar yeni kara delik gölge testinden geçemedi.
Prof. Özel bir yandan Arizona Üniversites’n-
de görev yaparken bir yandan da NASA Ast-
rofizik Komitesi Başkanlığını, NASA Lynx Uzay
Teleskobu Bilim ve Teknik Ekibi Başkanlığını
ve Uzay Ufku Teleskobu Bilim Konseyi ve Mo-
delleme ve Analiz Çalışma Grubu Başkanlığını
yürütüyor.
Reyhan Oksay
http://xtreme.as.a-
rizona.edu/~fozel/index.
php/bio/
file:///C:/Users/REY-
HAN~1/AppData/Local/
Temp/eht_grtests.pdf
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
SOSYAL İKİLEM
Sosyal medya ne için var? Daha çok reklam satabilmek
üzere daha çok kişi hakkında daha çok veri sahibi ol-
mak için!
Netflix’te Eylül ayı içinde yayına giren Sosyal İkilem belgese-
linde, sosyal medyanın bireysel ve toplumsal hayatı nasıl drama-
tik şekilde değiştirmeye başladığını anlatılıyor. Anlatanlar, birinci
elden sosyal medyayı bu hale getirenler. Yapacaklarını yapmışlar,
(artık ne kadar samimiler bilinmez) sonuçlarından memnun kalma-
yıp, sistemi (milyoner olarak) terk etmişler. Bu belgesel aracılığıyla
bir tür günah çıkarıyorlar. Kim bunlar?
Ekibin başını anlaşılan Tristan Harris çekiyor. Google’da “tasarım
etikçisi” olarak çalışmış. Tasarlanan her bir dijital üründe insan-
ların nasıl manipüle edildiğini gördükçe uzaklaşmış. Jeff Seibert.
Twitter’da ürün yöneticiliği yapmış. Roger McNamee. Facebook’un
ilk yatırımcılarından (belli ki erken ayrılmış olmanın rahatsızlığı
var). Aza Raskin. Mozilla’da kullanıcı deneyimi ekibini yönetmiş.
Sandy Parakilas. Facebook’un eski operasyon yöneticisi, Uber’in
eski ürün yöneticisi. Joe Toscano. Google’ın eski tasarım danış-
manlarından. Tim Kendall. Facebook’un eski para kazanma yöneti-
cisi. Yani Facebok Kendall’a şu sorumluluğu vermiş: “Mal bu! Şimdi
bundan nasıl para kazanırız, bize onu bul!” O da bulmuş: Reklam!
Facebook’tan sonra Pinterest’in başkanlığını da yapmış. Justin Ro-
senstein. Facebook ve sonrasında Google’da yönetici. LIKE tuşunu
icat eden adam! Alex Roetter. Twitter’ın eski üst düzey yöneticile-
rinden. Guillaume Chaslot. Youtube’un eski yazılım mühendislerin-
den. Hani Youtube izlemeniz için video önerisinde bulunuyor ya. İş-
te o öneri listesini oluşturan algoritmayı geliştiren kişi.
Kendall, reklamı Facebook’a nasıl enjekte ettiğini anlatıyor ama
sonra çocuklarına sosyal medyayı yasakladığını da belirtmekten
kaçınmıyor. Chaslot, video öneri algoritması olarak geliştirilen ya-
pay zekanın ne denli maharetli bir manipülatif olduğunu açıklıyor.
Ama ben olsam önerilen hiçbir videoyu izlemezdim diyor. Rosens-
tein “like” tuşunu ne büyük umutlarla icat ettiklerini anlatıyor an-
cak bu icadın özellikle onaltı yaşından küçüklerin paylaşımlarına
yeterince beğeni almadıkça onları nasıl psikolojik yıkıma götürme-
sine sebep olduğunu tespit ettiklerini belirtmeden de edemiyor.
Sosyal medya ne için var? Yukarıda isimleri sayılan kişilere gö-
re bu sorunun cevabı çok basit (ve çirkin): Daha çok reklam sata-
bilmek üzere daha çok kişi hakkında daha çok veri sahibi olmak
için! Bu sürecin temelinde yatan şey de “dikkat çekmek”, “merak
uyandırmak”. Olası en ufak bir şey hakkında bile mobil uygulama-
ların “uyarı/notifikasyon” sistemine sahip olma nedenleri ne? Dik-
kat çekmek! Dur şu gelen uyarıya bir bakayım diyorsun. Sonra ka-
fanı kaldırdığında yarım saatin geçtiğini fark ediyorsun! Oysa uya-
rıya konu olan içerik belki bir satırlık bir mesaj ya da tek kare fo-
toğraf idi!
Yukarıda anılan kişilerin ve filmde yer alan diğer uzmanların or-
tak bir tespiti daha var. Yapay zeka insanı çoktan geçmiş durum-
da! Belki bir bilinci yok ama yarın seçimlere müdahale etmenin
ötesinde çok daha büyük bir felaketle karşılaşıldığında belki de bu-
na sebep olan sosyal medya site sahipleri-yöneticileri çıkıp, “Ku-
sura bakmayın! Bizim algoritmanın bu derece kötü şeylere sebebi-
yet verecek kadar güçlü olduğunu bilmiyorduk” derlerse kimse şa-
şırmasın! Sanki yapay zekanın bilinci varmış da amaçları-hedefleri
kendi kendine belirlemiş gibi. Sanki “kazan, daha çok kazan, sü-
rekli kazan” türü emirler verirken, bu tür sonuçların ortaya çıka-
bileceğini bilmiyorlarmış gibi.
 İnsan saçı ve
ardındaki
gerçekler
Saç boyaları güvenli mi?
12
Saçı boyamak “havalı görünmek” isteyen
gençler için bir ergenliğe geçiş töreni niteliği taşı-
yabileceği gibi, yaşları geçkin kadınların da kırlaşan
saçlarını gizlemelerine olanak tanıyan bir yöntemdir.
Peki, saçı boyamak sağlığa zarar verebilir mi?
Cleveland Kliniği deri hastalıkları uzmanı Dr.
Shilpi Khetarpal, “Saç boyasının oluşturabileceği
riskler son derece tartışmalı bir konu” diyor.
Bilim insanları onlarca yıl önce saç boyalarının
kansere neden olabilecek malzemeler içerdiklerine,
ancak şimdilerde kimi boya malzemeleriyle kanser
arasında kesin bir bağlantı kurmanın çok daha güç
olduğuna dikkat çekiyorlar.
ABD Kanser Derneği’ne (ACS) göre, kimi araş-
tırmalar saç boyası ile böbrek kanseri arasında
olası bir bağlantıyı ortaya koyuyor. Saç boyasıyla
çok daha sıklıkla karşı karşıya kalmak zorunda olan
berberlerde böbrek kanserine yakalanma olasılığı-
nın, toplumun geneline kıyasla, çok değil ama biraz
daha yüksek olduğu görülüyor. 2008 yılında yapılan
ve Cancer Causes&Control dergisinde yayımlanan
12 bilimsel çalışmanın incelendiği bir meta analiz
de, kişisel saç
boyası kullanımı
ile böbrek kanseri
arasında böyle bir
bağlantının söz
konusu olmadığını
ortaya koyuyor.
ACS, saç bo-
yasıyla meme kanseri ve kan kanseri türleri arasın-
daki bağlantının irdelendiği araştırmalardan karışık
bulgular elde edildiğini ve bu yüzden henüz kesin
bir sonuca varılamadığını, başka kanser türleriyle
ilgili olarak da yeterli veri bulunmadığını belirtiyor.
Khetarpal, “Araştırmalardan yola çıkıldığında,
kişisel saç boyası kullanımının kanser açısından
bir risk oluşturup oluşturmadığı ve oluşturuyorsa
da bu olasılığı ne denli arttırdığı konusunun henüz
tam bir açıklık kazanmadığı söylenebilir. Khetarpal,
saç boyasıyla ilgili kaygı uyandıran bir başka sağlık
sorununun da kimi insanların boyanın içeriğindeki
birtakım malzemelere alerjik olmalarından kaynak-
landığını, saç boyasına tepki gösterenlerin büyük
bir çoğunluğunun parafenilendiamin (PPD) adlı
kimyasala alerjik olduklarını belirtiyor.
Uzmanlar ilk kez saçını boyayacaklara, ya da
boya markasını değiştireceklere az miktarda boyayı
kulak arkalarına sürüp 48 saat beklemelerini ve
alerjik bir tepki göstermemeleri durumunda saçları-
nı boyama aşamasına geçmelerini öneriyorlar.
Saç boyası yanlış uygulandığında deriye de za-
rar verebileceğinden, uzmanlar şunları öneriyorlar:
Saçınızı boyarken ellerinizi korumak için eldiven
takın. Kalıcı ve yarı kalıcı saç boyaları saça uygula-
nıp gerektiğinden daha uzun bir süre bekletildiğin-
de kafatası derisinde kimyasal yanıklara yol aça-
bilirler. Bu yüzden saçınızı ilk kez evde boyamaya
kalktığınızda, geçici bir boyadan yararlanın.
Rita Urgan
https://www.livescience.com/hair-dye-safety.html
Tıp Teknolojileri HBT Sayı 237- 9 Ekim 2020 16
Ucuz işitme aygıtı milyonlara
çözüm getirebilir
15
yıl önce Hindis- sim ulaşabiliyor. Georgia Tekno-
tan’da üniversi- Dünya üzerinde 65 yaş ve üzerinde- loji Enstitüsü’nde basit ve ucuz
te öğrencisiyken aygıtlar üzerinde çalışan Bham-
anneannesi ve dedesine bir ki 250 milyon kişi yaşlılığa bağlı işit- la, 500 dolara satılan ama kişi-
hoşluk yapıp onlara işitme
me sorunları yaşıyor. Hintli bir genç gi- ye özel duruma getirilemeyen
aygıtı satın almak isteyen işitme aygıtları için de, “Bunların
Saad Bhamla, fiyatlarının rişimcinin 1 dolardan daha düşük bir uçaklardaki ucuz kulaklıklardan
yüksekliği nedeniyle evine
maliyeti olan aygıt dar gelirliler için iyi bir farkı yok,” diyor.
eli boş dönmek zorunda kal- Geçmişte yaşadıklarından
dı. Biyomühendislik okuyan bir çözüm olabilir çok etkilenen Bhamla, ekibiy-
Bhamla okulunu bitirdikten le birlikte elindeki parçalardan
sonra bu konu üzerinde ça- ucuz bir işitme aygıtı oluştur-
lışmaya başlayarak sonun- mak üzere kolları sıvadı. Bhamla
da bir aygıt geliştirdi. Kişinin ve arkadaşları bir mikrofonu ya-
kendi başına monte edebi- kındaki sesleri ele geçiren küçük
leceği aygıt, kolay ulaşılabi- bir devre tahtasına lehimleyerek,
len ucuz malzemelerden olu- buna özellikle de 1000 hertz’in
şuyor. üzerindeki tiz sesleri arttıran bir
yükseltici ile bir frekans filtresi
Sudan ucuz eklediler. Ardından buna bir ses
düzeyi denetleyicisi, açma kapama düğmesi, standart ku-
Araştırma raporunda bu basit aygıtın işitme duyula-
rı yaşlanmaya bağlı olarak yitime uğrayan milyonlarca ki- laklıkların girebileceği bir fiş, bir de pil haznesi eklediler.
şiye “sudan ucuza” çözüm getirebileceği belirtiliyor. Johns LoCHAid adı verilen kibrit kutusu büyüklüğündeki aygıt
Hopkins Üniversitesi Kamu Sağlığı ve İşitme Merkezi kulak gerdanlık gibi boyuna takılabiliyor. Bhamla, toptan üretil-
diğinde aygıtın 1 dolardan düşük bir maliyeti olabileceğini,
burun boğaz uzmanlarından Frank Lin, yeni aygıtın “yoğun
ancak isteyenin ulaşabileceği ayrıntılı proje ve bir de havya
bir ilgi çekeceğine” inandığını söyledi.
ile herkesin 15-20 dolara böyle bir işitme aygıtı yapabilece-
Dünya üzerinde 65 yaş ve üzerindeki 250 milyon ki-
şi yaşlılığa bağlı işitme sorunları yaşıyor. Bu kişilerde yaş- ğini söylüyor. Parçalara kolaylıkla ulaşılabileceğini belirten
Bhamla, onları bir araya getirmenin de yarım saati bile bul-
lanmaya bağlı işitme bozuklukları genel olarak çınlama, tiz
sesleri güçlükle ayırt edebilme biçiminde kendini belli edi- mayacağına dikkat çekiyor.
İkinci aşamada aygıtı sınayan Bhamla ve arkadaşla-
yor ve zamanla ünsüz harflerin anlaşılmasında da güçlük-
ler yaşanıyor. Konuşmalar kulağa anlamsız gevelemelermiş rı, tiz seslerde 15 desibellik bir artış sağlayan aygıtın dü-
şük perdeden sesleri koruduğuna, araya gi-
ren köpek havlaması ya da araba kornası
Nine ve dedesinin işitme sorununa gibi sesleri de filtreden geçirdiğine tanık ol-
dular. Son olarak, yapay bir kulak üzerinde
yaratıcı çözüm yapılan deneyler konuşmaları sağlıklı kişile-
rin duydukları niteliğe yakınlaştıran LoCHA-
id’in konuşmayı tanıma becerisini geliştire-
bildiğini de ortaya koydu. Araştırmacılar ay-
gıtın Dünya Sağlık Örgütü tarafından öneri-
len işitme aygıtlarıyla ilgili altı özellikten be-
şine sahip olduğunu belirtiyorlar.
Tabii sorunlar da var
Ne var ki, aygıtın basit yapısı birtakım
olumsuzlukları da beraberinde getiriyor. Ki-
şinin gereksinimlerine göre ayarlanamayan
aygıt, başka işitme sorunlarına uyumlu du-
ruma da getirilemiyor. Su geçirmemesine ve
şoka dirençli olmasına karşın, LoCHAid par-
gibi geliyor, geri plandaki sesler rahatsızlık veriyor. Ken- çalarının yaklaşık bir buçuk yılda aşınmaya uğrayacağını ve
di araştırmalarından yola çıkan Lin, bu tür bozuklukların ki- aygıtın alışılagelmiş örneklerine kıyasla daha büyük olma-
şiyi yaşamdan soyutlayabileceğinin, bunun da yaşlanmaya sının tüketiciler için caydırıcı olabileceğini belirten Bham-
bağlı bilişsel çöküşü hızlandırabileceğinin altını çiziyor. la, şimdilerde bunu biraz daha küçültmeye çalıştıklarını be-
65 yaş ve üzerindeki birçok kişi bilişsel becerilerin ge- lirtiyor.
ri kazanılması amacıyla işitme aygıtlarından yararlanıyor. Derleyen: Rita Urgan
Piyasadaki geleneksel işitme aygıtları kişinin duyamadı- This 1 Dollar Hearing Aid Could Treat Millions With
ğı seslerin frekanslarını yükselterek o seslerin işitilmesine Hearing Loss
olanak tanıyorlar. Ne var ki, bu aygıtlara yalnızca varlıklı ke- ScienceMag/
 www.iku.edu.tr
www.iku.edu.tr
BİLİM KÜLTÜR VE EĞİTİM
BİLİM KÜLTÜR VE EĞİTİM

Kanserin erken teşhisinde eksozomların

yüzey analizi için geliştirilen yeni teknolojiler
Linda Azra Polat kaynaklı ekso-
zomların tespiti
London Academy of Excellence, Tottenham, Lond-
ve kanserlerin
ra, İngiltere
erken teşhisin-

H
de kullanılması
er yıl dünyada 9 milyondan fazla insan kanser-
ciddi bir sorun-
den dolayı hayatını kaybetmektedir. Bu kanse-
dur. Farklı hüc-
ri dünyadaki ölümler açısından ikinci sıraya yer-
re kökenlerin-
leştirmektedir. Basitçe kanser; normal olmayan hücrele-
den gelen ek-
rin aşırı hızlı büyümeleri ile meydana gelen bir hastalıktır.
sozomlar farklı
Tümör ile kanserli tümör arasındaki fark kısaca şöyle ta-
yüzey protein-
nımlanabilir; tümörler aşırı büyüyen ve yumru oluşturan
lerine ve içerik-
normal hücreler iken kanserli tümörler kötü huylu olup
lerine sahiptir- a) Birçok proteinden oluşun eksozom kompleksinin hücredeki simgesel görüntüsü.
kontrol edilemeyen bir şekilde çoğalırlar. Yapılan araş-
ler. Eksozom- b) Eksozom oluşumu basamakları [5].
tırmalar kanserin başlangıç aşamasında iken kesin teş-
lar ayırt edile-
hisinin, hastaların hayatta kalma şansını çok önemli öl- ha duyarlı olduğunu bir test serumu ile başarılı bir şekil-
mez parçacık boyutu dağılımlarına ve yüzey morfolojile-
çüde artırabildiğini göstermiştir [1]. Şimdiye kadar, fark- de gösterdiler. Şimdi, araştırmacılar daha fazla miktarda
rine sahip olduklarından geleneksel nanopartikül anali-
lı kanser türlerinin doğru tespiti ve bunların ilerlemesinin hormon, lipid ve diğer elementlerin karışımının olduğu
tik yaklaşımları kullanarak bir kan numunesinden belir-
izlenimi için birçok tümör biyobelirteci ve ilgili tahlil tek- insan kanı kullanarak teknolojilerini geliştirmeye çalışı-
li eksozom popülasyonunu izole edilmesizordur. Erken
nolojileri geliştirildi. yorlar. Ayrıca, geliştirdikleri bu teknolojinin taşınabilir ve
aşamadaki bir kanser tarafından salgılanan eksozomla-
Fakat elde edilen sonuçlar beklenen hassasiyetin al- daha kolay kullanılabilmesi için teknolojinin güç gereksi-
rın dolaşımda ultra düşük seviyelerde (sub-pM konsant-
tında olmasından dolayı tatmin edici değildir [2]. Bunun nimlerini ayarlamaya çaba göstermektedirler.
rasyonları) bulunmasından dolayı immunoassay’ler kul-
nedeni ise kanserlerin erken evresinde oluşan moleküler WSU’deki araştırmacıların yanı sıra, Uppsala Üniver-
lanılarak doğrudan klinik numunelerde tespit edilmesi-
belirteçlerin son derece düşük seviyelerde olmasıdır, bu sitesi ve Vesicode AB şirketinden araştırmacılar da ye-
de sorunludur.
mevcut tanısal testlerin güvenilirliği ve özgünlüğü açı- ni ve farklı bir metot, yakınlığa bağlı barkotlama ana-
Kanserin kısa sürede ve güvenilir bir şekilde teş-
sından büyük zorluklar ortaya koymaktadır [3]. lizi (PBA), kullanarak çok sayıda eksozom yüzeyinde-
his edilmesi, hastalık ile savaşta cok önemli rol oynar.
Yapılan son çalışmalar, hem normal hem de pato- ki yüzey protein tamamlayıcılarını/komplementlerini ha-
Bu amaçla dünyada pek çok bilim insanı farklı teknoloji-
lojik hücrelerin özel bir veziküler (kesecikler) zar gru- ritalamayı başardılar [10]. PBA, antikor-DNA konjugat-
ler geliştirmektedir. Washington Eyalet Üniversitesi’nden
bu salgıladığını göstermektedir. Bu salgılanan vezikü- ları ve yeni nesil dizileme/sıralama kullanılarak farklı ek-
(WSU) araştırmacılar, kandaki erken evre kanser biyo-
ler oluşturuldukları hücreler hakkında çok zengin bilgi- sozomların yüzey protein bileşimini ortaya/açığa çıkarır.
belirteçlerini bulmada mevcut laboratuvar tabanlı test-
ler içerir [4]. Küçük eksozomlardan (40-120 nm) ve bü- Yöntem, yuvarlanan daire amplifikasyonu ile oluşturulan
lerden 33 kat daha hassas bir teknoloji geliştirdiler [9].
yük mikro veziküllerden (300-1000 nm) oluşan bu hüc- mikrometre boyutlu, benzersiz şekilde etiketlenmiş tek
Araştırmacılar bu teknolojide, elektrik alanını kullanarak
re dışı veziküller (EV), hücreler arası iletişim için kan, tü- iplikli DNA kümelerini kullanarak ayrı eksozomlar üze-
kanser biyobelirteçlerini bir kâğıt şerit üzerinde yoğun-
kürük ve idrar gibi birçok vücut sıvısında dağılırlar. Şekil rindeki proteinleri tanımlar. Araştırmacılar, bu teknoloji-
laştırıp ayırabilmekte ve 10 dakika gibi kısa bir sürede
1’de eksozom kompleksinin temsili görüntüsü (a) ve ek- nin yalnızca eksozomları inceleyen araştırmacılara fayda
cüzi düzeydeki kanser belirteçlerini eksozomlarda tespit
sozom oluşumu (b) görülebilir [5]. sağlamakla kalmayacağını, aynı zamanda yüksek ve-
edebilmektedirler.
Yapılan araştırmalar göstermiştir ki: 1) Kanserden tü- rimli biyobelirteç keşfine de olanak sağlayacağına inan-
Bu teknolojinin yakın gelecekte bir tür sıvı biyop-
retilen eksozomlar, barındırdıkları proteinleri ve mikroR- maktadırlar.
si haline getirilip kanserin daha erken tespit edilmesi-
NA’lar gibi sinyal moleküllerini uzaktaki alıcı hücrelere Kaynakça:
ne ve daha hızlı tedavilere yön vereceğine inanılmakta-
taşıyıp onları yeniden programlayarak tümör büyümesi- [1] Bombonati, A., Sgroi, D.C., 2011. J. Pathol. 223 (2), 307.
dır. WSU’lu araştırmacılar bu teknolojiyi ilk kez bir pros-
ni ve metastazın oluşumunu sağlarlar [6] ve 2) Kanser- [2] Shu, J., Tang, D.P., 2020. Anal. Chem. 92 (1), 363.
tat kanseri hücresinden alınan eksozomları hızla izo- [3] Acharya, A., et al., 2017. Ann. Surg Oncol. 24 (5), 1165.
li hücreler normal hücrelere oranla daha fazla eksozom
le etmek, zenginleştirmek ve tespit etmek için uyguladı; [4] Soung, Y.H., et al., 2017. Cancers 9 (1).
salgılar [7]. Bu nedenle, dolaşımdaki kanser kaynaklı ek- [5] Gümüşderelioğlu, M., Ertekin, T.S, Konuk, E. Bilim ve Teknik
eksozom yüzeyindeki bir protein işaretine özgü bir anti-
sozomların ve bunların kargo proteinlerinin daha yüksek Ağustos 2019.
kor kullanılarak hedef eksozomlar yakalandı ve bu ekso-
seviyeleri, kanserlerin erken teşhisinde daha iyi bir teş- [6] De Toro, J., et al., 2015. Front. Immunol. 6, 203.
zomlardaki kanser protein belirteçleri ayırılıp analiz edil-
his ve prognostik verimlilik elde etmek için sıvı biyop- [7] Riches, A., et al., 2014. Eur. J. Canc. 50 (5), 1025.
di. Araştırmacılar kullandıkları bu yöntemin araştırma la- [8] Santasusagna, S., et al., 2018. Oncology 95 (5), 309.
si araçları olarak kullanım konusunda önemli potansiye-
boratuvarlarında eksozomları tespit etmek ve analiz et- [9] Guo, S., et al., 2020. Biosens Bioelectron 164, 112292.
le sahiptir [8]. [10] Wu, D., et al., 2019. Nat Commun 10, 3854.
mek için kullanılan geleneksel yöntemlerden 33 kat da-
Potansiyel klinik önemi olmasına rağmen, hastalık

#bizimzamanımızdakültür
19-21 Nisan 2018
İstanbul Kültür Üniversitesi - Ataköy Yerleşkesi - İstanbul
Bilim Tarihi
HASTALIK VE ENFEKSIYONLARDA EN ETKILI
YÖNTEMIN BULUNUŞU: AŞILAMA
Milyonlarca insanın hayatını
kurtaran bilim kahramanı:
Louis Pasteur
Bilime yaptığı birçok katkıdan ziyade
hastalıkların mikroplardan kaynaklandı-
ğını öne süren kuramıyla hatırlanan Pas-
teur, kelimenin tam anlamıyla bir halk
kahramanıydı. Şarbon ve kuduz aşısı,
mayalama ve diğer çalışmalarıyla insan-
lığa çok büyük hizmetleri oldu. Milyon-
larca hayat kurtardı. Onu ölüm yıl dönü-
münde anıyoruz.
Batuhan Sarıcan (batusarican@gmail.com)
Y
ıl 1831, Fransa’daki bir dağ köyündeyiz. Dokuz ya-
şında bir çocuk, köydeki bir demirci dükkânından
korkarak kaçıyor. Çünkü kısa süre önce kuduz bir
kurt tarafından ısırılan bir adamın, boğazını kavuran şid-
detli acının verdiği çığlıkları duyuyor. Bu çocuk Louis Pas-
teur’dan başkası değildi ve bu çığlıklar ömrü boyunca ku-
laklarında yankılanacaktı.
Küçük Louis babasına sordu: “Kurtları ne kuduz ya-
pıyor baba? İnsanlar neden kurtlar tarafından ısırıldığında
ölüyor?” Napoléon Bonaparte’ın eski çavuşlarından olan
babası, savaş alanında yüzlerce insanın kurşunla nasıl ve
neden öldüğü konusunda bilgi sahibiydi, peki ama bir en-
feksiyon hastalığı? Bu konuda ne onun ne de o dönemin
en bilgili doktorlarının bir bilgisi vardı ve bunun cevabını or-
taya çıkaran da gelecekte Louis Pasteur’ün ta kendisi ola-
caktı.
Hayatın eşsiz kimyasına ilgi
Fransa’nın doğusundaki Dole’da dünyaya gelen Louis
Pasteur, ilk gençliğinde resimdeki yeteneğini gözler önüne
seriyordu. İlk temel eğitimini Arbois ve Besançon’da alırken
o kadar başarılıydı ki öğretmenleri tarafından -bugün bile
Fransa’nın en prestijli okulu sayılan- Paris’teki École Nor-
male Supérieure’e tavsiye edilmişti. İlk sene sınavı geçe-
meyen Pasteur, ikinci sene muvaffak olacak, Pasteur efsa-
nesi, köklerini bu okuldan alacaktı. Burada resimden ziya-
de bilime yönelecekti.
Ne ilginç ki bu okulda bir hocası onun için “vasat bir
kimya öğrencisi” diye not düşecekti. Ancak o, École’deki
fizik bilimi lisans eğitimini tamamladıktan sonra o dönem-
de yeni yeni bilinen kristalografi alanına yoğunlaşarak fizik
ve kimyada çift dal doktora yapmış ve hocasının görüşleri-
nin ne kadar yanlış olduğunu kısa sürede gös-
termişti.
Bu dönemde, tartarik asidin optik izomer-
leri üzerine yaptığı çalışmaları, daha 26 yaşın-
da onu adı bilinmeye başlayan bir kimyager
yaparken onun bilimsel yöntemi ve karakterin-
deki şu beş özelliği ortaya çıkaracaktı:
• Deney yapma yeteneği ve azmi,
• Mikroskop kullanımı,
• Hayatın kimyasının eşsizliğine ilgisi,
• Şansını en iyi şekilde kullanması,
• Ortaya çıkardığı sonuçların büyük etkisi.
Doktorasını tamamladıktan sonra 1849’da Strasbourg
Üniversitesi’nde kimya profesörlüğü görevine başlayan
Pasteur, burada üniversite rektörünün kızı, Marie Laurent’le
evlendikten sonra hayatı maddi manevi olumlu anlam-
da değişikliğe uğrayacaktı. Altı yıl sonra dekan olarak Lille
Üniversitesi’ne atandı. Burada sadece asimetrik bileşikler
ve optik etkinlikler değil, aynı zamanda bira mayalama, ra-
fine ve ağartma gibi konular üzerine de dersler veriyordu.
Ancak Pasteur’ün ilgisi başka yerdeydi. Canlı organiz-
maların kimyası, özellikle de maya ve diğer fermentler, Pas-
teur’ün merakını cezbediyordu. Mikroskobunu kristal ya-
pılardan mayalara çevirmişti. Alkol üretiminde mayanın ro-
lü üzerine çalıştı. Zengin fabrikatörlerin olduğu bir davette
şunları söyleyecekti: “Eline bir patates verip ondan şeker,
şekerden de alkol elde edilebileceğini söylediğinizde me-
raklanmayacak bir genç bulabilir misiniz?”
Yine de hiçbir şey toz pembe değildi. Bir bira üreticisi
olan M. Bigo onu fabrikasına davet etti ve mayalamada so-
run yaşadıklarını bildirdi. Pasteur, uzun süren laboratuvar
çalışmalarından sonra mayalanmanın gizini çözdü: Maya-
lanmanın asıl sebebi, gözle görünmeyen canlı şeylerdi!
Bu süreçte Pasteur ile Félix-Archimède Pouchet ara-
sında yaşamın kendiliğinden türemesi (spontaneous gene-
ration) fikrine yönelik bir zıtlaşma yaşanmıştı. Pasteur, Pou-
chet’nin savunduğu kendiliğinden türemeye karşı çıkarak
yaşamın mutlaka daha önceki yaşamdan kaynaklandığı-
nı savunuyordu. Bunun en büyük örneği de mayalanmaydı.
Zaman, Pasteur’ü haklı çıkaracaktı.
Tıp tarihinde mihenk taşı: Hastalık
yapan mikrop teorisi
Pasteur’ün hastalık araştırmalarını işte bu tartışmala-
ra borçluyuz. Doktorların da ateş ve septik enfeksiyonla-
rın gelişimi ile mayalanma ve bozulmayla benzerlik göster-
diğini, bir başka deyişle, bu süreçlerde canlı organizmalar
ya da mikropların varlığının düşünmesi yeni bir çağın baş-
langıcı oldu.
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 18
Ressam Albert Edel-
felt, 1885’te Louis
Pasteur’ü laboratu-
varında resmetti.
“Hastalık yapıcı mikrop” ifadesinde karşılığını bulan bu
yeni uygulama alanı, mikropların çok çeşitli ve dağılmış ol-
duğunu, bununla birlikte bölünmenin onlara güç kattığı-
nı ortaya çıkarmıştı. Bu teoriyi kanıtlamak için söz konu-
su mikropların hastalığa sebep olduğunu doğrulamak ge-
rekiyordu.
Aslında bunun için o dönemde yaşanan ölümlere bak-
mak yeterliydi. 19.yüzyılın başlarına kadar ameliyat sonrası
ölüm oranı yüksekti, çoğu insan yara enfeksiyonları yüzün-
den hayatını kaybediyordu. Genel kanı, çürüyen etin salgı-
ladığı gazların buna neden olduğu yönünde olsa da bir bi-
lim insanı buna karşı çıkacaktı: Joseph Lister.
Pasteur’ün çalışmalarını yakından takip eden ve mikro-
organizmalar olduğu sürece çürümenin, hava olmadan da
gerçekleşebileceği fikrini destekleyen Lister, Pasteur’den
etkilenerek mikroorganizmaların yara enfeksiyonuna ne-
den olabileceğini ortaya attı. Bununla birlikte mikropları öl-
dürmek için karbolik asitli sargı bezi uygulamasını tıp tarihi-
ne kazandırmıştı.
Lister’i derinden etkileyen Pasteur, hastalık yapıcı mik-
rop teorisini farklı tür ve zamanlarda defalarca kanıtlaya-
rak bu teorinin uygulanmasında bir adım öne çıkmıştı. Bu
noktada da alkol üzerine yaptığı çalışmaları önemli bir çıkış
noktasıydı. Bira ve şarap fermantasyonuyla ilgili araştırma-
sı, havada mikroorganizmaların bulunduğunu düşündürdü.
Dolayısıyla zararlı bakteriler, insan vücuduna yiyecek ve
içereceklerden girebilirdi.
Bu süreçte şarabı 50-60 dereceye kadar ısıtan Pasteur,
maya hücrelerinin öldüğünü ve dolayısıyla bozulmayı ön-
lediğini bulmuştu. (Aynı yöntemle sütün ekşimesinin önle-
mesi de bugün pastörizasyon olarak biliniyor.) Buna benzer
pratik uygulamalar teorinin doğruluğunu günden güne da-
ha fazla insanın kabul etmesini sağladı. Pasteur, akademik
araştırmalarının yanı sıra 1879’a kadar, Lille kentinde yerel
alkol üretiminin sorunlarına çözüm bulmaktan sorumlu bir
ekibin de başındaydı.
Kendi hayatını tehlikeye atan bir
halk kahramanı
Ardından farklı organizma türleri ve sebep oldukla-
rı hastalıkları tespit ve tedavi etme süreci başladı. 1865’te
Bilim Tarihi
ipek sanayisinde baş gösteren hastalığı ince-
lemesi için Fransız hükümeti tarafından ata-
nan Pasteur, üç yıllık bir çalışmanın ardından
suçluyu buldu: yine bir canlı, bir parazitti. Sa-
nayiyi mikrop ve hastalıklardan uzak tutmak
için uygulamalar önerdi ve başarılı oldu.
Sadece sanayi değil tıpta da sorunla-
rı çözme yolunda olan Pasteur, kolera hastalı-
ğı için tavukları kolera bakterisi enjekte ederek
tedavi etti. Enfeksiyon hastalıklarını önlemede
yeni bir çağ başlamıştı; hastalıklara mikroplar
neden oluyorsa, zararlı mikropların insan vü-
cuduna girmesi önlenerek hastalıklardan ka-
çınılabilirdi.
Pasteur, “Hastalık yapıcı mikrop” teorisi-
ni, sadece teori olmaktan çıkarıp uygulama-
da defalarca kanıtlayarak tüm enfeksiyon ve
bulaşıcı hastalıkların tedavisine sirayet etti. Ve etkisi olduğunu düşündüğü Pasteur için şöy-
bu, Pasteur’ü bugün dünyada milyonlarca in-
sanı kurtaran bir halk kahramanı kılacaktı. Üs-
telik hayatını tehlikeye atarak!
Çünkü laboratuvarı, çürüyen
şeylerden dolayı mikrobik bir
yer haline gelmişti, çok pis ko-
kuyordu ve kamu yararı uğruna
kendi sağlığını açıkça tehlike-
ye atıyordu. Hatta deneyler yü-
zünden hastalanıp bir keresinde
ölümle burun buruna gelmiş ol-
sa da bunu atlatmıştı.
“Hafif hastalık,
daha ciddi
hastalığa karşı
koruyabilir.”
Ama bu süreçte, ne yazık
ki uzun süren çalışma tempo- Louis Pasteur’ün
su ve yoğunluğu sebebiyle kalı- 1860’larda kullandığı
cı felç geçirdi. Sol tarafını haya- 400x Nachet mikrosko-
tı boyunca bir daha kullanama- bu. Bu mikroskopla fer-
dı. Ancak çalışmaları hız kesme- mantasyon ve kendili-
di. Hem sanayi hem de halkı kö- ğinden türemeyi redde-
tü etkileyen şarbon üzerine ça- deceği araştırmalarını
lıştı. Bu hastalığa karşı bir de aşı yapmıştı.
üretti. Bu aşıyı bulurken en bü-
yük ilkesi ise şuydu: “Hafif hastalık, daha cid-
di hastalığa karşı koruyabilir.”
Bugün “bağışıklık kazandırma” olarak ta-
nımlayabileceğimiz bu ilke sayesinde aşıla-
manın enfeksiyon hastalıklarını önleyebileceği
bulundu. Bu önemliydi, çünkü yeni bir ölüm-
cül hastalık kapıdaydı: Kuduz! Öyle bir illetti ki
hastalar, ilk semptomların görülmesiyle birlikte
bir anda ölüme kadar gidiyordu. Pasteur, yıl-
dan yıla genişleyen ekibiyle birlikte, şarbonda
olduğu gibi ilk olarak hayvanlar üzerinde de-
neyler yaptı. Ardından insanlar üzerinde dene-
meye başladı. İlk hastası, Joseph Meister is-
minde bir erkek çocuğuydu. Aşı etkili olmuş
ve kuduz alt edilmişti. Aşı ücretsiz olarak ve-
riliyordu ve tüm dünyaya yayıldı. Kuduz illeti,
küresel ölüm sebebi olmaktan onun sayesin-
de çıkmıştı.
Bu başarısından sonra amansız veba için
de bir aşı geliştirdi. Belki de daha önemlisi,
Pasteur’den bu yana ortaya çıkan bütün en-
feksiyonlarda onun fikirlerinin ışığında yürüne- nuscripts
rek “Hafif hastalık, daha ciddi hastalığa kar-
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 19
şı koruyabilir” ilkesi kullanıldı. Yani hastayı bir
hastalığa karşı korumak için o hastalığı hafif
oranda bulaştırarak bağışık hale getirme yo-
lu… Bu sayede bilim, tifüs ve çocuk felci gi-
bi birçok ölümcül hastalık için koruyucu aşılar
geliştirerek bu salgınların etki alanını daralttı.
Kısacası onun sayesinde hastalıkların nedeni-
nin şeytanlar olmadığı ve çözümün bilimde ol-
duğu net bir şekilde anlaşıldı.
İnsan ömrü iki katına
çıktıysa Pasteur’ün payı
çok büyük
Dünyaya Yön Veren En Etkin 100 kitabının
yazarı Michael H. Hart, bilim ve tıbbın insan
ömrünü neredeyse iki katını çıkarmada büyük
le diyor: “Pasteur ile çiçek aşısını geliştiren İn-
giliz hekim Edward Jenner arasında genel-
likle karşılaştırma yapılır. Jen-
ner’in çalışması Pasteur’ünkin-
den seksen küsur yıl önce ya-
pılmış olmasına karşın ben Jen-
ner’i daha az önemli bulurum:
çünkü buluşu sadece bir tek
hastalığa karşı bağışıklık sağ-
lamıştır. Pasteür’ün yöntemleri
ise birçok hastalığın önlenme-
si için uygulanabilir ve uygulan-
mıştır da.”
Louis Pasteur, 1895’te ha-
yata gözlerini yumduğunda bi-
lim camiası için mayalanmanın
biyolojik doğasını ortaya çıka-
ran ve hastalıkları mikropla iliş-
kilendiren öncü mikrobiyoloji
çalışmalarıyla bir bilim dehasıy-
dı. Bununla birlikte halk, en çok
enfeksiyon hastalıklarının ön-
lenmesi ve tedavisi üzerine ça-
lışmalarıyla onu bir kahraman
olarak görüyordu.
Yaşamının son yıllarında
dünyanın dört bir yanından eşi
benzeri olmayan bir bağış gel-
mişti. Bağışların sebebi Pas-
teur’ün bir enstitü kurmasını istemeleriydi.
Enstitü, Kasım 1888’de açılacaktı. Ancak sağ-
lığı, o sıralarda çalışmalarda aktif olarak rol
alamayacak kadar kötüleşmişti. Öldüğünde
halk cenazeye akın etti, göz yaşı döktü. Fran-
sız kahramanlarının yanına, Panthéon’a def-
nedilmesi önerilse de ailesi ve kendi vasiyeti
doğrultusunda enstitüdeki bir kripte gömüldü.
Kaynakça:
Adrian Berry, Bilimin Arka Yüzü. Çev: R. L. Aysever,
TÜBİTAK, İstanbul, 200, s.266-271
John Simmons, The Giant Book of Scientists. The
Book Company, London, 1997, p.27-32
Naomi Craft, Tıpta Çığır Açan Buluşların Küçük Ki-
tabı, Çev: Ö. Akpınar, TÜBİTAK, Ankara, 2018, s.68-
69; 73-74
Michael H. Hart, Dünyaya Yön Veren En Etkin 100.
Çev: N. Üstüntaş, Güney Kitap, İstanbul, 2019, s. 79-81
Andrew Robinson, Bilim İnsanları: Bir Keşif Desta-
nı. Çev: Y. Türedi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014,
s.252-257
https://www.pasteur.fr/en/institut-pasteur/mu-
seum/scientific-and-artistic-collections-letters-and-ma-
Gün c e l Tıp
Mustafa Çetiner
dr.m.cetiner@gmail.com
COVID-19 ve D VİTAMİNİ
D vitamini, COVID-19 pandemisinin yaşandığı bu günlerde tekrar çokça
konuşulmaya başlandı.
COVID-19 ile D vitamin eksikliği arasındaki ilişki, ilk kez salgının ilk ayla-
rında ABD’de Nortwestern Üniversitesinin bir çalışmasından sonra tartışıl-
maya başlandı.
Mayıs ayında yayınlanan makale, ciddi D vitamini eksikliğinde COVID-19
ilişkili ölüm riskinin yükseldiğini gösteriyordu. Çalışma Çin, Fransa, Alman-
ya, İtalya, İran, Güney Kore, İspanya, İsviçre, İngiltere ve ABD’deki hastane
kayıtları temel alınarak yapılmıştı. Çalışmada yanıtı aranan temel soru, D
vitamin düzeyi düşük toplumlarda hastalığın nasıl seyrettiğiydi.
Makalede; D vitamini düzeyinin düşük olduğu İspanya, İngiltere ve İtal-
ya gibi ülkelerde COVID-19 hastalığının daha kötü ve ağır seyrettiği belirtil-
di. Bu makale bir gözlemsel çalışmaydı ve D vitamini eksikliği dışında bir-
çok farklı değişken de hastalığın seyrini etkilediğinden dolayı çalışma sonu-
cu çok ikna edici bulunmadı.
Ancak son yapılan çalışmalar, bu konuda çok daha tatmin edici veriler or-
taya koymaya başladı.
Eylül ayının ilk günlerinde ünlü JAMA dergisinde bu kez Chicago Üniversi-
tesinin konuyla ilgili bir makalesi yayınlandı.
Çalışma toplam 489 kişinin dahil edildiği, retrospektif yani geriye dönük
bir çalışmaydı. Çalışmada D vitamin düzeyleri ile COVID-19’a yakalanma
riski karşılaştırıldı.
Çalışma sonucuna göre COVID-19 öncesi dönemde D vitamini düzeyi düşük
olanlarda, COVID-19’a yakalanma riski %77 daha yüksekti.
Bu çalışma sonucu, D vitamin eksikliği ile COVID-19 ilişkisini daha çok
gündeme taşıdı. Benzer bulgular İsrail’den de rapor edildi. Düşük vitamin D
düzeyi, COVID-19 ilişkili hastaneye yatış riskini %50 arttırıyordu.
Son olarak da Boston Üniversitesi’nin yayımladığı yeni bir makale, önceki-
lere benzer biçimde ama daha detaylı olarak COVID-19 ile vitamin D eksikli-
ğinin ilişkisini ortaya koydu.
Bu çalışmaya 235 hasta dahil edildi. Bu hastalardan %74’ü ciddi vaka idi
ve %32’sinde D vitamin düzeyi normal, %68’inde D vitamin düzeyi düşük bu-
lunmuştu.
Çalışmaya göre vitamin D düzeyi 30 ng/mL altında olan hastalarda CO-
VID-19’un ağır seyir riski, vitamin D düzeyi normal olanlara göre %59 daha
yüksekti. Bulgular vitamin D düzeyi 30 ng/mL üzerinde olanlarda hastalığın
daha hafif seyrettiğine işaret ediyordu. Aynı zamanda Vitamin D düzeyi 30
ng/mL üzerinde olanlarda inflamasyonu işaret eden CRP değeri ve sitokin
fırtınası riski de daha düşüktü.
D vitamini ve COVID-19 ilişkisinin irdelendiği ve 50 farklı eyaletten
190.000 Amerikalının dahil edildiği başka bir çalışmada da D vitamin düzeyi
düşük olanlarda COVID-19’a yakalanma riski %54 daha yüksek rapor edildi.
Bugüne kadar konu ile ilişkili yayınlanan bilimsel makalelerin çok önemli
bir bölümü COVID-19’a yakalanma ve hastalığın ağır seyretme riski ile D vi-
tamin eksikliği arasında bir ilişki olduğunu ortaya koydu.
Ancak bu noktada çok önemli bir yanlış anlaşılmanın düzeltilmesi gerek-
lidir.
Bu çalışmaların tümü normal ve düşük D vitamin düzeylerini karşılaştıran
çalışmalardır. Vitamin D düzeyi 30 ng/mL üzerinde olan kişilerin kesinlik-
le fazladan D vitamini almalarına gerek yoktur. Yani “ne kadar D vitamini, o
kadar iyi” anlayışı kesinlikle doğru değildir. Gelişigüzel ve kontrolsüz D vita-
mini kullanımının yararı olmadığı gibi önemli sağlık sorunlarına neden ola-
bilir.
Bilimsel verilerin ışığında aslında yapılması gereken pandemi öncesinde
de yaptığımızın aynısıdır.
Vitamin D düzeyi 30 ng/mL altında olan herkese D vitamini takviyesi ya-
pılmalı. Ve düzeyin 30 ng/mL üzerinde olacak gibi idamesi sağlanmalıdır.
Düzeyin 30 ng/mL üzerinde olduğu her değer, düzey toksik değerlere ulaş-
madıkça, yarar açısından aynıdır.
Bulmaca HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 20 İlginç Sorular
zeytin. 15. Lev Tolstoy’un bir romanı – Aşı ve çeşitleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 İlkel benlik. Soru: Aşı nedir ve genel olarak kaç çeşidi vardır?
1 Yanıt: Aşılar, bağışıklık sistemini uyararak hastalığa
2 YUKARIDAN AŞAĞIYA karşı koruma sağlayan biyolojik ürünler. Aşılar, antijene
1.Arşimet’in icat ettiği burmalı çi- özgü antikorların üretilmesiyle bağışıklık oluşturabilir. Aşı-
3
vi - Bir halatın, çekilmemesi ya da sa- lamada, kişinin etkenle karşılaşarak vücudunun bağışık-
4 lınmaması için verilen komut – Rusya’da lık oluşturması ama bu sırada hastalığa yakalanmaması
5 bir ırmak. 2. Ünlü bir sinema yönetmeni istenir. Aşının etkisi, zayıflatılmış ya da öldürülmüş mikro-
6 – Kazak başkanı. 3. Balık akını – Bir göz organizmaya ya da bunun bazı parçalarına, bağışıklık sis-
rahatsızlığı – Kalayın simgesi. 4. Verme, teminin yanıt vermesiyle ortaya çıkar. Böylece kişi hasta-
7 ödeme – Sümer su tanrısı – Hatay’da- lık etkeni ile karşılaştığında bağışıklık sistemi etkeni hatır-
8 ki sıradağlar. 5. Sihirbaz sözü – Cisimler layarak hızlıca yanıt geliştirecek ve hastalık ortaya çıkma-
9 tarafından yansılanan ışığın gözde oluş- dan ya da hafif bir tablo ile geçirilecektir
turduğu duyum. 6. Apple markasının Aşı çeşitleri canlı ve ölü aşılar olmak üzere 2’ye ayrılır.
10
tablet bilgisayarı modeli – Nazi Aske- Canlı Aşı
11 ri Polis Örgütü – Yükselme, yücelme. 7. Canlı aşılar hastalı-
12 Ahşabın kimyasal yöntemlere boyanma- ğa sebep olmuş, virüs
13 sında, ilk boya gereci olarak kullanılan veya bakterinin gerek-
renksiz, billursu cisim. 8. Harekat mer- li koşullarda zayıflatıl-
14
kezi – Sodyumun simgesi – Sarma, ku- masıyla elde edilir. Uy-
15 şatma – Baş çoban. 9. Bebeklerde gaz gun koşulda elde edi-
giderici olarak kullanılan bitki çayı – Çal- len aşı, mikroorganiz-
SOLDAN SAĞA gıyı doğru ses vermesi için ayarlama – maların çoğalması ve bağışıklık durumunun kazanılma-
1.Türkiye’nin ilk uçak tasarımcısı ve üreticisi Tarla sınırı. 10. Güreşte bir oyun – Bir çeşit el matka- sı yeteneğine sahip olur. Hastalık yapma özelliği zayıftır.
olan, ilk yerli uçağımızı üreten, Türk pilot, mühendis bı – Kirli. 11. Altının simgesi – Kemiklerin iç boşluk- Türkiye’de kullanılan canlı aşı örnekleri; BCG, kızamık, kı-
ve müteşebbis – Bir cetvel türü. 2. Kitleleri değişik larındaki yağlı madde – Ekmek. 12. Yağmurdan, gü- zamıkçık, kabakulak, su çiçeği, oral polio.
ama kimyasal özellikleri eş olan, aynı atom sayısı- neşten korunma aracı – Yay silahı – Sanat eseri ko- Canlı aşılar herkese uygulanmaz. Özellikle, bağışıklık
nı taşıyan element – Taşkın su – Boyutlar. 3. Hemen nusu. 13. Gece gezen güvenlik görevlisi – Bir kıta sistemi düşük olan kişilere bu tür aşılar yapılmamalıdır.
arkasından, çabucak – Osmanlı’da bir tımar türü. 4. adı. 14. Kara- Ölü Aşılar
Erik – Kuzeydoğu İtalya’da bir şehir – Gemi perva- göz oynatılan 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Ölü aşıların çeşitli türleri vardır. Mikroorganizmaları ta-
nesi. 5. “Jean …” (Bebek koltuğunun mucidi) – Gü- kahve – Hare- 1 E D O U A R D M İ C H E L İ N mamen öldürmüş olanlara tüm hücreli aşı, belirli kısmını
U A
ney Afrika para birimi – Dahil. 6. Bir renk – İrin biriki- ketle ilgili – Ti- 2 NR ON T RA RA N Aİ KA A A T U KA AL N öldürenlere de alt birim aşı ismi verilir.
3
mi – İçinde katı bir madde eriyen sıvı. 7. Gülüt – Ar- tanın simge- İ R İ N O R A N G U T A N Tüm hücreli aşılar, kültür ortamında üretilir. Burada-
4
goda lira – Bir bağlaç – Duman kiri. 8. İşsiz, hay- si. 15. Spiel- C A S U S B E L L İ A P İ S
ki yöntem ise ısı yöntemiyle bakterileri öldürmektir. Türki-
5 H A
ta – Halk – Temel, esas. 9. Ulaş Garnizon Komutan- berg’in bir bi- 6 O A S U R E A R T H
ye’deki Hepatit A aşısı bu tür aşılara örnek gösterilebilir.
F A L M A S K İ R B A V
lığı’nın bulunduğu kışlanın adı – Kuyrukluyıldız. 10. limkurgu filmi 7 E G E M E N Y T E R İ Y E Alt birim aşılarına örnek verecek olursak; Hepatit B
Değiştokuş – Uzun omuz atkısı – Külde pişen çö- – Yüz, çehre – 8 R A A R M A R N İ J E R aşısı, boğmaca aşısı ve pnömokok aşıları bu grupta yer
Atlas kumaşı – 9 M N E M O T E K N İ Y O Y
rek türü. 11. Eski Mısır’da bir tanrı – Belirti – Japon- İ T H A L A T A D A N S alır.
ya kuruşu. 12. Piyangoda anapara kadar çıkan ikra- Yabancı. 10
A İ O R O S K A L E Y Difteri ve tetanoz hastalıkları için de özel olarak üreti-
miye – Türkiye’nin uçuş kodu – İradesiz kas hareke- 11 L L A J A T İ C O A U R A len toksoid aşılar yine ölü aşıların bir örneğidir. Toksin ya-
12 A T H İ Ç N A R T R E N
ti. 13. Kemik ucu – Fransa’da bir ırmak – Yanağın alt pıları değiştirilir ve bu tarz aşılar oluşturulur.
V E R İ A L A N T U R İ N G
kısmı. 14. Adale – Hollanda’nın plaka imi – Bir tür iri https://www.nabiztr.com/asi-turleri-nelerdir-kac-cesit-a-
Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu si-bulunur/

Satranç Düşün Bul Sudoku

Dr. Hakan Karabacak
hkarabacak@gmail.com
Alfabemizde E harfine geldik. Siyah şah,
RAKAMLARININ ARDIŞIK Geçen haftanın
beyazların soluğunu ensesinde hissediyor. KUVVETLERİ çözümü
Beyaz oynar, 2 hamlede mat Ender Aktulga
eaktulga@gmail.com

A sayısı, rakam yinelemesiz bir tamsayıdır. T sayısı ise A

sayısının soldan ilk rakamının birinci,
ikinci rakamının ikinci, üçüncü rakamının üçüncü, ... kuv-
veti olmak üzere, A sayısının rakamlarının ardışık kuvvetlerinin
toplamıdır.
SORU: T toplamları 47 olan A sayılarının toplamı kaçtır?

235. sayıdaki “Rakamlar Toplamının Kuvvetine Eşit” isimli

Geçen haftanın anahtar hamlesi: Fh5
bulmacanın yanıtı:
19683
Bulmacayı doğru çözenler: Ahsen Canat-İzmir, Naim Uy-
gun-Hatay, Tahsin Çepoğlu-Hopa, Selçuk Kumbasar-İstanbul,
Turgay Yüktaş-İstanbul, Piyale Nazlı-İzmir, Mert Duman-Ko-
caeli, Yücel Gün-Burhaniye, Ekrem Bozbey-Tekirdağ, Eray
Peker-İstanbul
Yapay Zekâ HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 21

Yapay zekâdan sinema senaryosu

Aliye Yeşim Yaman
(yamanaliyeyesim@gmail.com- Ankara)
Ali Berkol (ali.berkol@yahoo.com – Ankara)
Gözde Kara (karagzde@yahoo.com – Stuttgart)
sistemin kapsamlı verilerinden ve tahmine dayalı
analizlerinden yararlanarak başta projeye karar
verme aşaması olmak üzere tüm süreçte verimliliği
arttırmayı amaçlıyor.
Savaş ve Barış’ı yazmak

Ü
nlü yapay zekâ geliştiricisi Danny Hillis’e göre Günümüzde yapay zekâ, oyuncuların görünüş-
yapay zekâyı işe yarar ve kabul edilebilir kılacak lerini ve seslerini değiştirerek inandırıcılığı artırma,
en önemli özelliği bir hikaye anlatmak. Sinema da karakterin tüm yaşam evrelerini aynı oyuncuyla
şüphesiz günümüzde insanlığa bir hikâye anlatmanın yansıtabilme ve hatta hayatını kaybetmiş oyuncu-
görsel ve işitsel en güçlü yolu. Dolayısıyla bu heyecan ları filmlerde oynatabilme gibi amaçlarla görüntü
verici teknoloji, işi ilgi çekici ve etkileyici hikâyeleri çarpı-
değiştirme ve iyileştirme işlemlerinde de tercih
cı bir biçimde insanlara sunmak olan sinema endüstrisi- ediliyor. Öyle ki her sene Akademi Ödülleri’nde
nin de elbette gözünden kaçmadı. verilen “En İyi Görsel Efekt Ödülü”ne aday göste-
Sinema-yapay zekâ ilişkisi ilk aşamada bir ‘hikaye ve rilen filmlerin çoğunda yapay zekanın ve makine
anlatıcı’ ilişkisi olarak başladı. Sinema, anlatıcı görevini öğreniminin izleri mevcut. 1982 yapımı Ridley
üstlenerek insanlığa yapay zekâyı tanıttı, sevdirdi. Hika- Scott filmi Blade Runner’da 23 yaşında olan Sean
yesi anlatılan yapay zekâysa beyaz perdede karşımıza Young, 2017’de çekilen devam filmi Blade Run-
bilgisayar, robot, bilgisayar programı gibi çeşitli şekil- ner 2049’da görsel efektlerle gençleştirilmiş ve ilk
lerde bazen bir arkadaş bazen bir yönetici bazen de bir filmdeki haliyle seyircinin karşısına çıkmıştı. Benzer
sevgili olarak çıktı. Ve bu sıra dışı teknoloji kısa sürede şekilde, Martin Scorsese’nin The Irishman filminde
bilim kurgu sinemasının vazgeçilmez konuları arasında de görsel efektler kullanılarak Robert De Niro ve Al
yerini aldı. Yapay zekâyı konu edinme fikri seneler bo- Pacino gençleştirilmişti.2
‘Bir filmde senaryo yazım
‘Bir filmde senaryo yazım aşaması otomatikleştirilebilir aşaması otomatikleştirilebilir
mi?’ sorusundan yola çıkan yönetmen Oscar Sharp ile mi?’ sorusundan yola çıkan
yönetmen Oscar Sharp ile tek-
teknoloji uzmanı Ross Goodwin, 2016’da Benjamin adlı noloji uzmanı Ross Goodwin,
yapay zekayı oluşturdu. Benjamin adındaki bu “otoma- 2016’da Benjamin adlı yapay son adını verdiği yapay zeka, “Morgan” filminin fragma-
zekayı oluşturdu. Benjamin adın- nını tek başına kurgulayabildi.5 Fragmanı kurgularken
tik senarist”, yapay sinir ağlarıyla içerisine aktarılmış daki bu “otomatik senarist”, yapay yüz tanıma teknolojisini kullanan Watson bu sayede ana
çok sayıda bilim kurgu filminin senaryosunu inceleye- sinir ağlarıyla içerisine aktarılmış karakterleri belirleyebildi. Ardından filmdeki yüksek aksi-
çok sayıda bilim kurgu filminin yonlu sahneleri ayırt ederek bir araya getirdi.
rek “Sunspring” filminin senaryosunu yazmayı başardı. senaryosunu inceleyerek “Sunspring” Sinema tarihinin en ünlü otör yönetmenlerinden
Ama temel soru hâlâ akıllarda.. filminin senaryosunu yazmayı Stanley Kubrick yaptığı bir ödül konuşmasında “Bir film
başardı.3 İşe senaryoları analiz yönetme ayrıcalığını yaşamış olanlar, bunun lunaparkta
yunca pek çok yönetmeni etkiledi ve harekete geçirdi. ederek başlayan Benjamin kelimeleri sırayla irdeleyerek çarpışan arabanın içerisinde Savaş ve Barış’ı yazmaya
Hikayenin en başına gidersek, sinemada yapay zekânın kelimelerin birbirleriyle ilişkilerine ve cümle içerisinde benzediğini iyi bilirler” diyerek birçok yönetmen ve sine-
anlatılma serüveni 1927’de Metropolis filmiyle başladı ve kullanımlarına dikkat etti. Uzak bir gelecekte üç kişi etra- ma eleştirmenine göre bugüne kadar sinemayla ilgili ya-
seneler içinde 2001: A Space Odyssey, Blade Runner, fında dönen bu garip aşk hikayesi çoğunlukla anlamsız pılmış en doğru ve en etkileyici metaforu yaptı. Ustasının
Terminator, Matrix, Artificial Intelligence, Her, Ex Machina diyaloglara sahip olsa da gerçek oyuncular tarafından da belirttiği gibi bu süreç oldukça zorlu ve yorucu.
gibi çok sayıda filmle devam etti. Sinema yapay zekâyı canlandırılabildi. Tüm bu gelişmeler yapay zekâyı sinema için umut
insanlığa benimsetti, yapay zekâysa sinemayı besledi ve Benjamin’in senaryo yazımını başarması üzerine verici bir teknoloji haline getirse de temel soru hala akıl-
arada sağlam bir köprü kuruldu. 2018’de Sharp ve Goodwin yeni projelerinde tüm ipleri ları kurcalıyor: Yapay zeka; derin sanatsal vizyon, incelikli
Sinema tarihinde sayısız kez hikayesi anlatılan ya- Benjamin’e teslim etmeye karar verdiler. Üretimin tüm teknik beceri ve sağlam bir ticari planlama gerektiren bu
pay zekânın her seferinde büyük bir ilgi ve başarıyla sorumluluğunu üstlenen Benjamin 48 saatte Zone Out sürecin üstesinden tek başına gelebilir mi? Yani Kub-
karşılaşması gösteriyor ki sinema anlatıcı rolünde yapay adlı kısa filmi yapmayı başardı.4 İşe yine binlerce senar- rick’in deyimiyle yapay zekâ çarpışan arabanın içinde
zekâysa anlatılan rolünde fazlasıyla başarılı. Fakat son yoyu inceleyip kendi senaryosunu yazmakla başlayan ‘Savaş ve Barış’ı yazabilir mi?
dönemlerde birçok küresel sinema endüstrisi sinemayla Benjamin ardından seçtiği filmlerden uygun sahneleri
yapay zekâ arasında yeni bir dinamik oluşturma çabası alarak bu sahnelere projede yer alan oyuncuların yüzle- 1-https://www.hollywoodreporter.com/news/warner-bros-signs-de-
içinde. Bu yeni dinamiğin temelinde de yapay zekâyı işin rini yerleştirdi. Yüz değiştirme teknolojisiyle değiştirilen al-ai-driven-film-management-system-1268036
mutfağına taşımak var. Bir başka deyişle günümüzde tüm sahneleri kurgulayabilen Benjamin, diyalogları ek- 2-Joshi, Naveen. “Can AI automate the film industry?” Allerin Tech, 13
sinema endüstrisi, yakın kadrajı altına aldığı yapay zekâyı lerken gerçek oyuncuların seslendirdiği kayıtları kullandı. Apr. 2020, allerin.com/blog/can-ai-automate-the-film-industry
3-Kraft, Amy. “Movie written by artificial intelligence is strange
ön prodüksiyondan dağıtıma kadarki tüm süreçte sürecin Film birçok açıdan yetersiz bulunsa da bu konuda yapı- and hilarious” CBS News, 13 Jun. 2016, cbsnews.com/news/
bir parçası haline getirmeyi amaçlıyor. lan önemli bir deneysel çalışma olarak sinema tarihinde sunspring-film-written-by-artificial-intelligence/
Bu konuda atılan en somut adım Hollywood’un ünlü yerini aldı. 4-Machkovech, Sam. “This wild, AI generated film is the next step in
film yapım ve dağıtım şirketi Warner Bros.’a ait. Şirket ‘whole - movie puppetry’ “ ARS Technica, 11 Jun. 2018, arstechnica.
2020’nin başında Cinelytic adlı firmayla yaptığı anlaşma com/gaming/2018/06/this-wild-ai-generated-film-is-the-next-step-in-
sonucunda yapay zekâyı sektörde resmen kabul eden
Ama temel soru hâlâ ortada whole-movie-puppetry/
Film üretiminin riskli aşamalardan biri olan kurgu 5-Smith, John R. “IBM Research Takes Watson to Hollywood with the
ilk şirket oldu.1 Yapay zekâ tabanlı bir proje yönetim sis- First ‘Cognitive Movie Trailer’ “ IBM, 31 Aug. 2016, ibm.com/blogs/
aşamasında yapay zekâya sorumluluk verme fikriyse
temini kullanmak üzere firmayla anlaşan Warner Bros., think/2016/08/cognitive-movie-trailer/
2016’da ünlü teknoloji devi IBM’den geldi. Şirketin Wat-
Tartışma HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 22

Güneş enerjisi: Çöp dağlarına dikkat!

Kullanım sürelerinin so-
nunda hurdaya çıkacak
milyonlarca panele ne ola-
cak? Ya içlerinde kllanılan
zehirli maddelere? Şim-
diden planlanmalı ve çok
sayıda çok geniş alanları
kapsayan güneş çiftlikleri
ekosistemi bozmayacak Şekiller, çevredeki bitkilerin yetişmesini bozmayacak şekilde 1 m kadar yüksekte konuşlandırılmış bir güneş çiftliğini ve Al-
şekilde kurulmalı. manya’da planlanan bir alanı gösteriyor

Yüksel Atakan, Dr.Y.Müh. Türkiye’nin Güney Enerjisi Atlası ve öngörüler

ybatakan3@gmail.com, Almanya

E
Türkiye Enerji Atlası verilerine göre yurdumuzda 573 adedi kayıtlı olmak üzere toplam 1644 güneş enerji sant-
lektrik enerjisi tüketimi gitgide artarken, özellikle ralı bulunuyor. Bunların toplam kurulu gücü 1600 MegaWatt (MW) olup, santralların en büyüğü 50 MW. /5/.
güneş enerjisinden elektrik üretimi önem kaza- Türkiye 2018’de toplam 305 TWh (TeraWattSaat) elektrik enerjisi üretti. Bunun % 2,6 kadarı ya da 7,9 TWh’ı
nıyor. Ancak ülkemizde güneş enerjisinin sadece güneş enerjisinden, toplam 5.000 MWp (peak) güneş santralı kurulu gücüyle sağlandı .
olumlu yanlarının üzerinde durulurken, sorunlu yanları Yaptığımız hesaplara göre her yıl 1000 MW kurulu güçte yeni güneş santralı kurulursa (ki bu beklenmedik ka-
genelde göz ardı ediliyor. dar yüksek bir değerdir / varsayımdır), mevcutlarla birlikte güneş enerjisinin 2030 yılındaki elektrik üretimindeki
Güneş enerisinden elektrik üretimiyle ilgili işin fiziği ve payı ancak % 5 kadar olacak. (Bkz./2/). Öte yandan 100 MW’lık bir güneş santralı için 500 bin adet güneş pane-
teknolojisinden, güneş çiftliklerinin uygun yerlere kurul- li gerekiyor ve bunlar 2 milyon m2 ya da 200 Hektar yer kaplıyorlar. Bunlardan ülke genelinde gerekli olacak 100
masına, panelledeki zehirli maddelere, hurda panellerden adet güneş enerji çiftliği için ise 50 milyon panel gerekecektir (28.000 adet futbol sahası kadar)/2/.
oluşacak çöp dağlarına, panellerdeki maddelerin geri Türkiye’de Güneş Paneli Üreten Fabrikalar / Şirketler
dönüşümlerine kadar, dünyadaki bilim ve teknolojideki Türkiye’de 20’ye yakın güneş paneli yapan fabrikalar ya da dışarıdan getiren şirketler var /1, 6/. Bunların hangi
araştırma sonuçlarından özetleri aktardığımız bir dizi cins güneş hücreleri ürettikleri, içlerinde ne miktarda kurşun ve kadmiyum gibi ağır metallerin bulunup bulunmadı-
ayrıntılı yazımız Herkese Bilim ve Teknoloji dergisiyle, ğı internet sitelerinde yer almıyor.
Bilim ve Gelecek dergisinde ve portallarında yayımlandı
/1,2,3,4/. yacak şekilde yapılmaları
Eğer metal çerçeveleri kalın, zehirli maddeleri ol-
mayan, kaliteli güneş panelleri kullanılmaz ve ucuzuna
da çok önemlidir.
/1/ https://docs.google. Haftanın fotoğrafı
gidilirse, kızgın güneşte zamanla ince çerçevelerin eğilip
Koronavirüs akciğere erişir
com/viewer?url=https://www.
bükülmesiyle panel camının çatlayıp kırılacağı, panellerin fmo.org.tr/wp-content/uploa-
ds/2018/06/GUNES-PANELLE- CO-
işlemez duruma geleceği ilgili yazılarımızda vurgulanı-
yor/1,3/. Bunun sonucunda hem bunları işleten şirketler
zarar edecekler, hem de panellerdeki zehirli maddeler
RI-Atakan-30062018-1.pdf&em-
bedded=true&iframe
/2/ https://bilimvegelecek.
erişmez hızla çoğalıyor VID-19’a yol
açan korona-
virüsün akci-
zamanla, yağmurla toprağa geçecek, çevre kirlenerek, com.tr/index.php/2020/05/22/
turkiye-elektrik-uretiminde-gu- ğerleri ne ka-
ekosistem bozulacak.
nes-santrallarinin-payi-ileri- dar acımasızca
Paneller 25 yıl kadar sonra ömürlerini tamamladıkla-
de-ne-kadar-artabilir/ istila ettiği ta-
rında milyonlarca hurda panelden çöp dağları oluşacağı /3/https://www.herkese- rama elektron
açık. Hatta bunlar, geçen 20-30 yıllık kullanım süreleri bilimteknoloji.com/haberler/
mikroskobu ile
nedeniyle bugün bile var. Peki bu çöp dağları nerelerde surdurulebilirlik/milyonlarca-gu-
nes-paneli-sonunda-ne-olacak çekilen bu ya-
ve ne durumda, bunlar eko sistemi bozacak şekilde mi
/4/ https://www.herke- kın plan görün-
depolanıyor? Sanayi odalarımızın yanı sıra, ilgili devlet
sebilimteknoloji.com/slider/ tüde net bir şe-
kurumlarının üniversiteler, belediyeler ve ilgili şirketlerin dunya-ve-turkiye-elektrik-tu- kilde görülüyor.
bu konuların üzerinde önemle durmaları, panellerdeki ketimine-2030-2040-yillarin-
New England
kanser yapabilen ve zehirli olan arsenit, kurşun, bakır, da-gunes-ruzgar-ve-nukleer-e-
nerjilerin-katkilari-ne-kadar-o- Journal of Me-
galyum, kadmiyum tellürid, kadmiyum sülfid, polyvinül
labilir dicine dergi-
florür, selenyum ve silikon tetraklorürün az olanların se-
/5/https://www.enerjiatlasi. sinde yayımla-
çilebilmesi için panellerdeki maddelerin cins ve miktar- com/gunes/#:~:text=Devre- nan bu görün-
larının ölçümlerle belirlenmesi gerekir /1/. Bu gibi zehirli de%20Olan%20Santraller%20
maddelerin yanı sıra aliminyum, cam, plastik gibi diğer %20%20%20S.%20,%20 tü Chapel Hill’deki Kuzey Carolina Üniversitesi’nden göğüs hastalıkları uzmanı Ca-
değerli maddelerin de geri dönüşümlerinin daha fazla 26%20MW%20%2026%20 mille Ehre tarafından çekildi. Ehre, laboratuvarında akciğerlerdeki havayollarını sa-
gecikilmeden planlanlamaları beklenir. more%20rows%20 ran hücreleri SARS-CoV-2 ile enfekte ettikten sonra 96 saat bekledi. Ehre gördük-
/6/ http://www.enerjibes. lerini şöyle anlatıyor: “Hücre enfekte olur olmaz virüs tarafından hızla ele geçiriliyor.
Ayrıca güneş enerjisi çiftlikleri uygun yerlere örneğin com/gunes-paneli-ureticileri/
eski sanayi bölgelerine ve kullanılmayan sulara (yüzer Kabın içine akciğer hücreleri arasına yerleştirdiğimiz yaklaşık bin kadar virüs iki gün
güneş santralları) kurularak çevre ve ekosistemi bozma- içinde 10 milyona çıktı.”
TÜSAD
SOLUNUM 2020 DİJİTAL: Pandemide en büyük
yükü omuzlayan akciğer uzmanlarımız toplandı
50’ci yılları pan-
demiye denk ge-
len Türkiye Solu-
num Araştırmala-
rı Derneği (TÜSAD)
Başkanı Prof. Dr.
Ülkü Yılmaz pan-
demi de halk sağ-
lığı için büyük bir
yükü omuzladıkla-
rını söylüyor.. Sa-
ruları yanıtladı..
TÜSAD’ın hikâyesi ve kuruluş amaçları hakkında
bilgi verir misiniz?
Türkiye Solunum Araştırmaları Derneği (TÜSAD), 22
Haziran 1970 tarihinde Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nin bir
odasında bir araya gelen 9 akademisyenin çabası ile ku-
rularak, alanında Türkiye’nin ilk uzmanlık derneği oldu.
İlk başkanlığını da Türkiye’nin ilk kadın öğretim üyesi ve
öncü kadınlarından Prof. Dr. Meliha Terzioğlu üstlen-
di. Derneğin amacı; tıbbi-sosyal çalışmalarla toplumu bi-
linçlendirmek, hedefi ise; toplumsal ve mesleki eğitimi ve
araştırmaları destekleyerek Türk halkının akciğer sağlığı-
nı korumaktı.
50 yıl sonra bugün, bugün 4500 üyemiz ile bizler de
aynı sorumluluk bilinci ile tıp bilimine ve toplum sağlığına
katkıda bulunmak için var gücümüzle çalışıyoruz.
Üyeleriniz kimlerden oluşmaktadır?
Üyelerimiz göğüs hastalıkları ve bu alanla ilgili branş-
larda uzmanlaşmış hekimlerinden oluşuyor. TÜSAD bün-
yesinde faaliyet gösteren çalışma grupları ve koordinas-
yon kurulları şöyle: Astım ve Alerji, Akciğer Kanseri, Fiz-
yoloji, Girişimsel Pulmonoloji, İnfeksiyon, KOAH, Tüber-
küloz, Yoğun Bakım, Solunum Rehabilitasyonu, Difüz Pa-
rankimal Akciğer Hastalıkları ve Pulmoner Vasküler Has-
talıklar, Mesleki ve Çevresel Solunum Hastalıkları-İş Sağ-
lığı, Tütün Kontrolü, İnhalasyon Tedavileri, Uyku Bozuk-
lukları, Geriatri, Plevra Çalışma Grupları ile Göğüs Cerra-
hisi, Çocuk Göğüs Hastalıkları, Göğüs Hastalıkları Hem-
şireliği ve Teknisyenleri Koordinasyon Kurullarına dağıl-
mış üylerimiz.
Üyelerimiz arasında çok özel bir grubumuz var, 2014
yılında kurulan TÜSAD Genç Akademisyenler (GEAK)
grubu ülkemizin farklı şehirlerinde görev yapan hekim-
lerden oluşuyor. GEAK; yurt genelinde göğüs hastalıkla-
rı alanında bilimsel ihtiyaçları belirleyen, bu konuda bilim-
sel toplantı ve çalışma projeleri oluşturan, bilimsel çalış-
malar yapan ve bunları yayına dönüştürmeyi amaçlayan
bir oluşum. TÜSAD GEAK aynı zamanda genç akademis-
yenlerin mesleki gelişimine yönelik araştırma yaparak ye-
ni projeler üretiyor.
HBT Sayı 237 -9 Ekim 2020 23
Paydaşlarınızı kimler ve onlarla ne gibi iş Dernek olarak pandemi sürecindeki katkılarınızı
birlikleri söz konusu? paylaşır mısınız?
Uzmanlık alanımızda faaliyet gösteren he- TÜSAD’ın 50’nci yılına denk gelen koronavirüs pan-
kimlerin yanı sıra ilintili tüm alanlarda çalışan demi süreci, bizim de hayatımızın odağına yerleşirken,
sağlık personeli ve bağlı bulundukları pek çok toplumsal ve mesleki eğitimi ve araştırmaları destekleye-
dernek bizin en değerli paydaşlarımız. Alanımızı rek halkımızın akciğer sağlığını korumak olarak belirledi-
ilgilendiren pek çok konuda multidisipliner yak- ğimiz ana hedefimiz doğrultusunda hızla aksiyon aldık.
laşımın önem ve değerine inanıyoruz, bu ne- Üyelerimiz pandemi sürecinde sahada mücadele eder-
denle bir çok disiplin ile iş birliği içerisinde çalı- ken aynı zamanda yoğun bir literatür paylaşımında bulun-
şıyoruz, halkımız, Sağlık Bakanlığımız en önem- dular, hatta yorgun meslektaşlarımıza kolaylık amaçlı vi-
li paydaşımız. Halkımızı bilgilendirmek, bilinç- deo sunumlar hazırlayarak paylaşmaya devam ediyorlar.
lendirmek üzere yayın yapan tüm basın ve yayın TÜSAD, akciğer ve solunum sağlığına yönelik ba-
kuruluşları da paydaşımız. sın açıklamaları ile mesajlarını milyonlarca kişiye ulaştır-
TÜSAD’ın amaçlarından birisi de; solunum dı, bünyesindeki değerli hekimlerin açıklamaları ile de ka-
sisteminin yapı, fonksiyon ve hastalıkları ile ilgi- mouoyu ile iletişimi canlı tuttu. COVID-19 pandemisine
li konularda bilgileri geliştirmek, araştırma yap- ilişkin daha ocak ayında uyarılar yapmaya başladık.
mak, yaptırmak ve bunları her türlü yayın orga-
nı ile yaymak. Bu konularda mediko-sosyal ça- Bu yıl kongreyi dijital bir platformda gerçekleştir-
lışmalarda bulunmak, bu amaçla tıp mensupları diniz? Bu nasıl bir deneyim oldu?
için bilimsel ve halk için eğitici ve öğretici toplantılar dü- Bu önemli yıl dönümünü yüz yüze, bir arada görsel
zenlemek. Bu doğrultuda ülkemizde ve yurtdışında bi- ve bilimsel bir şölen havasında kutlamak uygun olmayın-
zimle aynı ve benzeri konularda çalışan bilimsel kuruluş- ca 50. yılımızı 2020 yılının ikinci altı ayına dağıtarak bi-
larla iş birliği yapmaya ve bu ortak amaç doğrultusunda limsel bir şölen olarak kutlamaya karar verdik. Bu doğ-
çalışan tüm paydaşlarımızla bir araya gelmeye özel önem rultuda derneğimizin en önemli bilimsel aktivitesi olan ve
gösteriyoruz. bu yıl 42’ncisini düzenlediğimiz SOLUNUM2020 DİJİ-
Bu yıl 42’ncisini düzenlediğimiz Solunum Kongre- TAL ile bir ilke imza attık. 2-8 Ekim tarihleri arasında dü-
si de her yıl tüm paydaşlarımızı bir araya getirdiğimiz, en zenlenen kongremize ilişkin şunları söyleyebilirim: SO-
önemli iş birliklerinin temelini attığımız bir çalışma. LUNUM2020 DİJİTAL, göğüs hastalıkları alanında ilk diji-
tal kongre oldu. SOLUNUM2020 DİJİTAL de, canlı ve ön-
TÜSAD olarak gerçekleştirdiğiniz başlıca etkinlik- ceden kaydedilmiş bilimsel oturumlar, sosyal konulu otu-
lerden bahseder misiniz? rumlar ve dijital stantlar gibi zengin içeriği ile katılımcıları
41 ulusal kongre, müthiş bir deneyime ortak etti.
sayısız bilimsel toplan-
tı, sempozyum, iki dün-
SOLUNUM İLGİ ALANLARI: Kongrenin öne çıkan baş-
ya kongresi ve yüzlerce Astım ve Alerji, Akciğer Kanseri, Fizyoloji, Gi- lıkları neler oldu?
farkındalık projesi sığdı- rişimsel Pulmonoloji, İnfeksiyon, KOAH, Tü- Güçlü, dinamik bir program
ran TÜSAD, bu yıl gele- berküloz, Yoğun Bakım, Solunum Rehabilitas- oluşturduk. Açılışımızda oyuncu
neksel Solunum Kong- ve tiyatrocu Okan Bayülgen’le
remizi dijital olarak dü- yonu, Difüz Parankimal Akciğer Hastalıkları beraber olduk, oturumlarımızın
zenleyerek, yine alanı- ve Pulmoner Vasküler Hastalıklar, Mesleki ve açılış ve kapanışlarını gazeteci
mızda bir ilke imza ata- Çevresel Solunum Hastalıkları-İş Sağlığı, Tü- Mirgün Cabas üstlendi. SOLU-
cağımızı da belirtme- NUM2020 DİJİTAL, her yıl oldu-
liyim. tün Kontrolü, İnhalasyon Tedavileri, Uyku Bo- ğu gibi katılımcılarına yine bilim-
TÜSAD, tüm konu- zuklukları, Geriatri, Plevra Çalışma Grupları sel ve sosyal bir şölen sundu.
larla ilgili toplantı, semi- ile Göğüs Cerrahisi, Çocuk Göğüs Hastalıkları, Katılımcılarımız 7 gün boyun-
ner, workshop gibi ça- ca dopdolu bir programa eriş-
lışmalarla bilgi payla- Göğüs Hastalıkları Hemşireliği ve Teknisyenleri ti. Devamında da 3 ay süre ile
şıyor. Bunun yanı sı- Koordinasyon Kurulları kaydedilen tüm oturum ve içe-
ra uluslararası dernek- riklere erişme imkanları olacak.
lerle de iletişim ve iş birliğini sürdürüyoruz. Alanımızdaki Kongre sonrasında sözlü sunum videolarımız ve e-posta-
ilk dünya kongresi olan 17. Asya Pasifik Kongresi’ni 2003 lar “Bildiriler” alanından takip edilebilecek.
yılında ülkemizde gerçekleştirdik ve uluslararası iletişim Kongremizde tüm bilimsel oturumlar izlenirken oy-
ağını çok güçlendirdik ve EABIP (European Association lamalara katılıp soru sorulabildi. Katılımcılarımız onli-
for Bronchology and Interventional Pulmonology), ISAM ne platformda izledikleri ve katıldıkları tüm etkinliklerden
(International Society for Aerosols in Medicine) gibi çok SOLUNUM puan kazandılar ve en yüksek puanı toplayan
önemli kuruluşlarla birlikte önemli etkinlikler gerUçekleş- 3 katılımcımız SOLUNUM2021’e kayıt imkanı kazandı.
tirdik. “COPD Istanbul” sempozyumunun her yıl düzen- SOLUNUM2020 DİJİTAL’de özel konuklarımızın katıldı-
lenmesine öncülük ettik. Halen CHEST, COPD MED gibi ğı “Kahve Arası Oturumlar” düzenlendi. Özetle, bu kong-
birçok uluslararası etkinlikle ülkemizi temsil ediyor. remiz katılımcılarına pek çok yenilik sundu ve çok önem-
li bir deneyim yaşattı.
Hay vanlar Dünyası
YENİ KEŞİF: Kuşlarda zekâ ve belki
bilinci mümkün kılan beyin yapısı
B
azı kuşların alet kullanabildikleri, soyut
kavramları anladıkları ve hatta Monet ile
Picasso’nun resimlerini ayırt edebildik-
lerini gösteren araştırmalarla, kuşların bilişsel
becerileri oldukça ilgi çeken bir konu haline
geldi. Peki, memeli beyninde hafıza, planlama
ve problem çözme süreçlerinin gerçekleştiği
bölge olan neokorteks yapısı kuşların beyninde
bulunmazken bu görece yüksek zekâ belirti-
lerinin kaynağı ne? Bochum Ruhr Üniversite-
si’nden araştırmacıların Science’ta yayınlanan
yeni çalışması, kuşların beyninde memeli ne-
okorteksine benzer, mikro devrelerden oluşan
bir yapı bulunduğu ortaya çıkardı. Aynı gün
yayınlanan başka bir çalışmada ise Tübingen
Üniversitesi’nden araştırmacılar, söz konusu
yapının bulunduğu bölgenin düşünme beceri-
siyle ilişkili olduğunu keşfetti.
Benzer nöro mimari
Memelilerin ve kuşların beyinleri arasında
genel bir karşılaştırma, ortak hiçbir noktaları
olmadığına işaret etse de kuşlar ve memeliler
birçok ortak bilişsel beceriye sahip olduğunu
belirten araştırmacılar, kuşlarda algılamayla
ilgili süreçlerin gerçekleştiği ön beyin bölgesini
araştırmaya karar verdiklerini ifade ediyor.
Kuşlarda beynin bu becerileri nasıl ortaya çıkar-
dığını öğrenmek için yapılan çalışmada 3 boyutlu
polarize ışık görüntüleme teknolojisi kullanılarak üç
güvercin beyni mikroskobik ölçekte incelendi. Bu
yüksek çözünürlüklü görüntüleme yöntemi, memeli
neokorteksine en çok benzeyen yapı olan ve palyum
adı verilen ön beyin bölgesindeki mikro devrelerin
incelenmesine imkan verdi. Korteksin sahip olduğu
altı katmanlı yapıdan yoksun olsa da, palyumun uzun
fiber hatlarla birbirine bağlanmış kendine özgü bir
yapısı olduğu ifade ediliyor.
Kuşların palyum görüntülerini fare, maymun ve
insan kortekslerinin görüntüleriyle karşılaştıran araş-
tırmacılar, kuşlardaki fiber hatların oluşturduğu düze-
neğin, memeli kortekslerindekine oldukça benzer bir
yapıda olduğunu keşfetti.
Araştırmacılar ayrıca, birbiriyle uzaktan akraba
olan iki kuş türünün, güvercinler ve baykuşların be-
yinlerindeki nöronlar arasındaki bağlantıları da ince-
lediler. Anestezi altındaki kuşların beyinlerini çıkarıp
kristal enjekte eden bilim
insanları, algılama becerisiy-
le ilişkili bölgelerde memeli
neokorteksinde bulunan-
lara benzer mikro devreler
keşfetti. Beyindeki yapıların
kendilerinden ziyade yapılar
arasındaki bu bağlantıların,
yani nöro mimarinin, kuş-
ların bilişsel açıdan nasıl
memeliler kadar yetenekli
olduklarını açıkladığı belirtili-
yor. Kuş ve memeli beyinleri
çok farklı görünse de, be-
yindeki bölgelerin birbirine
benzer şekilde bağlanıyor.
Peki ya bilinç?
Bazı zihinsel becerilere
sahip olan kuşlar ne gör-
düklerinin ve yaptıklarının
HBT Sayı 237 - 9 Ekim 2020 24
Memeli beyninde hafıza,
planlama ve problem çöz-
me süreçlerinin gerçekleş-
tiği bölge olan neokorteks
yapısı kuşların beyninde
bulunmazken bu
görece yüksek
zekâ belirtilerinin
kaynağı ne?
farkında mı? Tübingen Üniversitesi’nden araştırmacı-
lar, bu sorunun cevabını öğrenmek için leş kargaları-
nın (Corvus corrone) beyinlerini inceledi. Zekâ seviye-
leri nedeniyle “kanatlı maymunlar” olarak da anılan bu
kargaların, nedensellik bağı kurabildiklerini gösteren
çalışmaların olduğunu belirten araştırmacılar, benzer
deneylerle bilincin varlığına dair bir çıkarım yapma-
nın oldukça zor olduğunu ifade ediyor. Araştırmada,
primatlarda bilinç belirtisi olarak kabul edilen belirli
ani nöron aktivitelerinin kargalarda da gerçekleştiği
görüldü.
İlk olarak, bir ekranda gösterilen belli işaretlere
hareket ederek, diğerlerine sabit kalarak tepki vermek
üzere 1 yaşındaki iki leş kargasını eğiten araştırma-
cılar, verdikleri tepki sırasında nöronal sinyallerini
kaydetmek için kargaların beyinlerine elektrotlar
yerleştirdi. İşarete tepki verildiğinde nöron aktivitesi-
nin başladığını tespit eden bu çalışmanın, kargaların
gördükleri işareti bilinçli olarak algıladıklarına işaret
ettiği ifade ediliyor. Kargaların tepkisine uyumlu olarak
ateşlenen nöronlar palyum bölgesinde bulunuyor.
Araştırmacılar kuşlar ve memelilerdeki bilişsel yapı
taşlarının yaklaşık 320 milyon yıl önceki son ortak ata-
larından almış olabileceklerini ekliyor ve farklı evrimsel
süreçlerden geçmiş olmalarına rağmen algısal/bilişsel
yeteneklerinde hala bu seviyede benzer olmasını şa-
şırtıcı buluyor.
Murat Altaş
https://www.sciencemag.org/news/2020/09/newfound-brain-
structure-explains-why-some-birds-are-so-smart-and-maybe-e-
ven-self-aware