Ali Demirsoy - Bilim Toplumunda Bilgiyi Kime Nasıl Vermeli

BiLiM TOPLUMUNDA
• •
• • • •
BiLGiYi KiME NASIL •
VERMELi
SON İMPARATORA ÖGÜTLER
Prof. Dr. Ali Demirsoy

AKILÇELEN KİTAPLAR
Yuva Mahallesi 3702. Sokak No: 4 Yenimahalle/ Ankara
Tel:+90-312 396 01 11 Faks: +90-312 396 01 41
www.akilcelenkitaplar.com
Yayıncı Sertifika No: 12382
Matbaa Sertifika No: 47771
©Türkçe yayım hakları Akılçelen Kitaplar'ındır. Yayıncının yazılı izni

olmadan hiçbir biçimde ve hiçbir yolla, bu kitabın içeriğinin bir kısmı ya
da tümü yeniden üretilemez, çoğaltılamaz ya da dağıtılamaz.
Akılçelen Kitaplar, Arkadaş Yayın Grubu'nun tescilli markasıdır.
ISBN: 978-605-2382-71-4
ANKARA, 2021
10. Baskı
Akılçelen Kitaplar'da 1. Baskı
Yayına Hazırlık : Gazi Vural, Zeynep Kopuzlu Taşdemir

Sayfa Düzeni : Özlem Çiçek Öksüz
Kapak tasarımı : Lodos Grup
Baskı : Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Ltd. Şti.
Sebze Bahçeleri Cad. Arpacıoğlu İşhanı
No: 95/1 İskitler Ankara
Bu kitab ı n ve diğer kitapları m ı n yaz ı l mas ı nda, ülkemiz eğitimine
yapmaya çal ıştığ ı m katkı larda ve araştı rmaları mda, sevgileriyle ba
na her zaman güç veren, çal ışabilme ve düşünebilme ortam ı n ı ha
zı rlayan, dünya güzeli ve dünya tatl ısı
Sevgili Eşim
DURİVE DEMİRSOY (17.2.1952-29.1 .1994)
ve
Can ı m Yavruları m
Mehmet Evren Demirsoy (31 .4.1979-29.1 .1994)
Doğa Demirsoy (29.3 .1984-29.1.1994)
ve çal ışkan l ı kları , dostlukları , efendilik ve han ı mefendilikleriyle, ör

nek i nsanlar olan
Değerli Amcaoğlum
Hasan Hami Demirsoy (1936-29 .1 .1994)
ve
Değerli Yengem
Esma Bi rgül ün (1941-29.1 .1994)
'
bir trafik cinayetinde, göz göre göre katledil melerinin, bütün benliği
mi yakan, dayan ı l maz ve tarif edilemez acıs ı n ı , ancak, sizin bu gü
zel insanları , bu kitabı okurken her defas ı nda anman ızla külleyebi
l irim . . . Dileri m , dü nyada hiç kimse böyle bir acıyı bir daha tatmaz . . .
Dilek...
Bilgisizliğin, cahilliğin, aymazl ı ğ ı n ve Ankara'n ı n yakı n ı nda

dahi yeterl i altyap ıyı bugüne kadar hazı rlayamad ı kları için
katliam ı n ıza dolaylı olarak zemin hazı rlayan yeteneksiz ida
reci lerin ku rban ı sevgili ailem, sevgili eşim DURİYE, sevgi
l i oğulları m EVREN ve DOGA, acı n ı z ı bir nebze unutmadan ,
içim alev alev yanarak, kavrularak, sevgili babam MEHMET
SADIK DEMİRSOY'u n ,
"Bu toplum yalmz bilimi öğrenmek ve içine sindirmekle ba
şanya, mutluluğa ulaşacakttr; bunun için uğraş vermez isen,
emeklerimi haram ederim, "
içerikli vasiyetin i yerine geti rmeye çal ışıyorum. Eğer sevgili
yavruları m yaşasayd ı n ız, siz de bu vasiyetle büyüyecektiniz.
Şimdi ben i m işim çok daha zorlaşt ı ; hem bu acı larla yaşayı p
h e m sizin yapman ız gerekenlerin e n a z b i r kısm ı n ı ,
"Bu amacı bana kazandtran babamm ve btraktığmız mut
luluğun izleriyle bana ışık tutmaya devam eden benim camm
siz güzellerin huzur içinde uyumamz için, "
gücümün bittiği, nefesimin kesildiği ana kadar, üstlenmem ,
gerçekleştirmem gerekiyor . . . Sab ı rsızl ı kla beklediğim , sizin
manevi ruhunuzla bütünleşeceği m , size manevi olarak kavu
şacağ ı m ana kadar, hep sevginizden ald ı ğ ı m gücü , bundan
böyle "çaresizlik içinde," yaln ı z an ı ları n ızdan almaya çal ı şa
cağ ı m .
5
İÇİNDEKİLER
Dilek ...................................................................................... 5
Önsöz .................................................................... ............. 11
Onuncu Basıma İlişkin Birkaç Cümle .............................. 14
Bilim Topl umuna Ulaşman ı n Yol u ve
Demokrasinin Yeniden Tanımlanması ......................... 15
1. BÖLÜ M : Öğrenmeni n ve Düşünmenin

Biyolojik Temeli ................................................................. 19
2. BÖLÜM : Bilginin Tanımı ................................................... 30

Evrensel bilim nedir? . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . ... . .. . . . . . .. . . . . 37
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. BÖLÜM : Öncelikli Bilgi Nasıl Seçilmelidir? .................... 40
4. BÖLÜM : Kimliklerin Geliştirilmesi ................................... 47

1 . Kişisel kim lik . . . ....... .... ... . ........ ..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . 47
. . . . . .
1.1. Evrensel nitelikli kişisel kimlik ........................................... 47
1.2. Özgün nitelikli kişisel kimlik . . . . ..... . ... ..... . .. . . .......... . . ........... 49
2 . Topl umsal kimlik . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ... . .. . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
. . . . .
Sorun çözmeyi önleyen set: Bağnaz l ı k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1. Evrensel toplum kimliği .......... . .... .. ...... . .. . ......................... 67
2.2. Özgün toplumsal kimlik ....... . ... . . ..................... . .......... . . .. . . . 68
2.3. Uygar ve uzlaşmacı bir toplumda,
özgün kimlik kapsamı içine neler girmelidir? .. . .. . . ... . ... . .... . 72
2.4. Toplumun tanımı ..... .... ...... .. .... . ... . ... ..... . ......... . ..... 73
. . . . . . . . . . . .
5. BÖLÜ M : Çağdaş Kimliğin Öğeleri ................... ............... . 75

1. Ortak dilin gel iştirilmesi.. . . .. . . . . . . ... . . . . .. . . ....... . . . . . .... 76
. . . . . . . . . . . .
2 . "İyilik/Kötülük - Sevap/G ünah" kavramları n ı öğretme . . . . 84 .
3 . Folklorik değerleri öğretme . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 88

. . . . . . .
3.1. Endorfin ile formatlanma . .... . . . . . ...... . .......................... . ..... . 90
4. Gelenekleri, görenekleri ve töreleri öğ retme . . . . . . . ... . . 92 . . . . . .
7
4.1. Yararlı olanlar . ... ... ... . ........... . . .. . . .. . . . ... ...... .. . 93
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Yararlı ya da zararlı olmayanlar ... . .. . . .. .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 93

.
4.3. Geçmişte yarar sağlamış ama bugün zararlı olanlar . .... . 94 . .
4.4. Acıya ve mutluluğa katılım . . . . . .... . .. . . . . . . . . . . . . . .. .... . 94

. . . . . . . . . . . . . . .
5 . Doğan ı n gelecek kuşaklara aynen teslim edilmesi ve

tah ribine karş ı duyarl ı l ı ğ ı n artırılması .. . . . . . . . . . . .. . . .. . . . ... . . . . . 95
6. Girişimcilik ve yaratıcı l ı ğ ı n a rt ı r ı l mas ı .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 96

7. "Kahramanl ı k" ve "Büyük Adam l ı k" kavramları n ı
evrensel şekliyle yeniden tan ıtma .. . . . . . .. .. . . . .. . . . . . . . . . . . . ... ... 97
8. Aile yaşam ı n ı n önemini kavratma . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
9. Kültürle eğlencenin fark ı n ı öğretme . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . ... . . 102
10 . Hoşgörüyü öğ retme . ... . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . .. . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . .. . . . ... 103
6. BÖLÜM : Bilgiyi Kime ve Ne Kadar Vereceksiniz?

(Gelecek Bu Kararla Başlayacaktır) ............................... 107
7. BÖLÜM : İnsan Yaşamında Etkili Yönlendirme

Nasıl ve Ne Zaman Yapılmalıdır? ................................... 115
1 . Sayı labilir ve ölçülebilir yapı sal özelikler . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . 115
2 . Kendini gösterme derecesi diğer etmenlerin de

etkisine bağ l ı olan özel likler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . 116
3. Kal ıtsal yetkinliğe sahip olmakla birlikte,

her bireyde ortaya ç ı kmayabilen özellikler . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 123
4. Cinsiyet değiştirme özlemi gösterme ve eş cinsellik . . . . 125
8. BÖLÜM : Bilgi Nasıl Verilmektedir, Gelecekte Nasıl

Verilmelidir? ..................................................................... 131
Bilginin bugüne kadar verilme tarzı . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Düşü ncelerin farkl ı laşması ve sen kronizasyonu . . . . . .. . . . . . . . . 134

Bellek oluşumunun mekanizmas ı . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . 136
Beyin dalgaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 138
8
Bilgi nakli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Reenkarnasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
9. BÖLÜ M : Bilgili ve Beceril i İnsan Seçimi Nasıl ve

Hangi Aşamalarda Olmalıdır? ....................................... 148
Çal ışan ı n standard ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Yöneticinin standard ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Sürekli eğitim, meslek içi eğitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
10. BÖLÜ M : Geçmişte ve Şimdi, Demokrasinin,

Temel Hak ve Özgürlüklerin Evrimi ve Tartışılması ..... 157
11. BÖLÜ M : Demokrasinin, Temel Hak ve

Özgürlüklerin Yeniden Tanımı ........................................ 170
Demokrasinin ve temel hak ve özg ü rl üklerin biyolojik
temele ve verilere göre yeniden tan ı mlanması . . . . . . . . . . . . 182
"Şansa bağlı seçilimlerden kurtulmuş toplum" ....................... 182
Lavoisier, Antoine Laurent (1743-1794) ................................ 184
Demokrasinin ve temel hak ve özg ü rl ükleri n ,

bilgi biri ki mine göre yeniden tan ı m l anmas ı . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
"Bilim toplumu" ....................................................................... 187
Seçme ve seçilme hakkının yeniden düzenlenmesi .............. 193
12. BÖLÜ M : Bilgi Göçü ve Nedenleri ................................... 198
13.BÖLÜM : "Aydı n İnsan" Kime Denir? ............................. 205
14. BÖLÜ M : Eflatun'un (MÖ 427-347) Devleti ..................... 210

"Uygu lanamayan ku ramsal devlet d üzeni" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Eflatun'un eğitimle ilgili fikirlerinden bazı ları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Eflatun'un devletine ilişkin görüşlerin

bu kitap kapsam ı nda tart ı ş ı l ması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Sofistler ile Eflatun aras ı ndaki çelişki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
9
15. BÖLÜM : Türklerin Yönlendirilmesine Bir Bakış ........... 236
"Tü rk-İslam sentezi" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
. . . . . . . . .
"Siyahla-beyazı karıştırma çabası" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ... . . 236
1 . İslamiyetin gelişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

. . . . .
1.1. İslam'dan önce Arabistan'a bir bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
1.2. İslamiyet'in doğuşu ve yayılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
1.3. Abbasilerin kıyımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
2 . Türklerin dini tarih i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

. . . . . . . .
2.1. Şamanizm (Anahan Din) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
2.2. İl Dini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
2.3. İlhanlık Dini (Babahan Din) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
2.4. İslamiyet'e geçiş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
3 . Tü rk toplumu ile İslamiyet'in ilişkisin i n

genel bir değerlendirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 . . . . . . . .
16. BÖLÜ M : Türk M i l liyetçiliğinin Esası

ve Gel işmesi "Türk Tarihi" ............................................. 306
1 . Türk M i lliyetçiliğ i n i n mitolojik ve kronoloj i k gelişimi . . . . . 307 .
1.1. İslamlaşmış Türklerde Milliyetçilik duyguları . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
2. ''Türk-lslam Sentezi" için son söz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 . . . . . . . . .
17. BÖLÜ M : "Gelecekte Ne Olacak?"

Son İmparatorun Egemenliği ......................................... 327
Evrimsel gelişme devam edecek m i? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 . . . . . . . .
1. Yapıyla ilgili olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

. . . . . . . .
2. Eğitim ve öğretimle ilgili olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 . . . .
3 . İşlevsel olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

. . . . . . . . . . . .
4. Özgü rl ü kler olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

. . . . . . . . . . . .
5 . İdari ve yasal olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

. . . . .
6 . Düşü nce zemi ninin evri mleşmesi ile ilg i l i olarak . . . . . . . . . 343 . .
Bil i m Çağ ı n ı n Bilgi Çağ ı ndan farkları : Bili m Çağ ı nda . . . . . . . . 348
Kaynakça .......................................................................... 351

10
Önsöz
Binlerce y ı ld ı r i nsan l ı k tarih i mutluluğu ve iyiliği araman ı n öy

küleriyle doludur. İster dini öğretilerle olsun , ister idari yön
temlerle olsun , her defası nda, i nsanları kesin mutl uluğa u laş
tı racak son yol un bulunduğu zannedilmiş; ancak kısa bir za
man sonra bu anlayışları n bizzat kendi leri , insan l ı ğ ı yine ka
na bulayacak zeminleri oluştu rm uşlard ı r. Gelinen bu son aşa
mada, sanki bir devrim yap ı l m ı ş izleni m i veri len ; ama özün
de, yine bu mantı ktan beslenmiş, görü n ü rde i nsancı l duygula
rı okşayan, temel hak ve özgürlükler ad ı altı nda tan ı m lanm ış,
birçok serbestliği esas alm ı ş bir sistemin bulunduğu varsa
yı larak ad ı na "Çoğulcu Demokrasi" denmiştir. Bu yen i siste
min uygulan maya başland ı ğ ı Fransız Devrimi'nden bu güne,
akan kan yine durmam ışt ı r. Bununla birlikte, toplumsal bir ka
rarda bire bir katı l ı m ı esas alan , yani her bireyin hakkı n ı ayn ı
(eşit) olarak benimseyen çoğulcu demokrasi, geçmişte, n ite
liği ne olursa olsun bazı kişilere özel haklar sağlayan sistem
lerden çok daha doğal yap ıya yakı n olduğu ve ekonomik ge
l işmeyi h ızland ı rıcı nitelikte olduğu içi n , uyguland ı ğ ı ülkeleri ,
diğerine göre birçok bakı mdan üstün k ı l m ı şt ı r. Ancak bu siste
min köküne yerleşmiş olan egoizm ve bunun ekonomik uzan
tısı olan kapitalizm , kendinin d ı ş ı ndaki toplulukları söm ü rme
de kusu r etmediği ve doğrudan ya da dolayl ı yoldan asi metrik
bir kaynak aktarı m ı olduğu içi n , kanayan yara ne yaz ı k ki ka
panamam ı ştı r. Bu yönetim ve düşünce düzlemi nde h içbir za
man da du rmayacaktı r; i nsanları n mutsuzluğu süregidecekti r.
Demokrasinin beşiği san ı lan, en azı ndan öyle tan ıtı lan ülke
leri n , örneğin İ sveç' i n , y ı l l ı k i h racat ı n ı n %50'ye yakı n bir kıs
m ı n ı n , çocukları na yiyecek dah i sağlayamayan üçüncü dün-
11
PROF. DR. ALİ DEMİ RSOY
ya ülkelerine silah olarak yap ı l ması düşündürücüdür. Bu sis

temleri n hemen hepsi, bir taraftan görsel ve sanal iyileştirme
ler sağlarken , diğer taraftan sinsi bir şekilde mutsuzl uğun ma
yas ı n ı atmakta ya da m utsuzluğun zeminini hazı rlamaktad ı r.
Özellikle bu coğrafyan ı n perişan l ı ğ ı n ı ve peşine düştüğü
müz sistemlerin tutarsızl ı ğ ı n ı ve ikilemliğini gördüğünü zan
neden yazar, daha iyi bir dünya içi n , kökünü evrimsel görüş
ten , öneri lerini de biyolojik ilkelerden alan farkl ı bir paket sun
mayı amaçlam ış ve onu da, bir türlü benimsemediği günümüz
düzeninin son temsilcileri olan , yani hakkı ol madan geçmişin
ve geleceğin olanakları n ı n ve güzelliklerinin öneml i bir kısmı
nı sömü ren , talan eden bu imparatorluğun son kuşağ ı na, yani
size sunmayı ya da öğütlemeyi zorunlu görmüştü r.
Sosyal evrimin öngördüğü yoldan kaçmayı düşünmenin an
lamsızl ı ğ ı n ı bilen herkesin, yazı lanları anlayacağ ı n ı umuyorum.
İ nsan soyunun geçi rmiş olduğu biyolojik, kültürel ve ida

ri evrimleşmeyi , acı ve tatl ı yan larıyla, kabaca, yazarı n ken
di özgün görüşleriyle sunmayı ve bu yap ı lanman ı n gelecekte
bir çı kmaz sokağa sürü klenip sürüklenmeyeceğinin yorumu
n u yapmayı amaçlayan böyle bir kitab ı n haz ı rlanmas ı , acı lar
içinde kıvranan birisi için tarif edi lemeyecek kadar zor olmuş
tur. Acı lar içinde kıvransa bile, bir bilim adam ı n ı n i nsanl ı ğa
sorumluluğu olduğu bilincini, idam edi l i rken bile bilimi düşü
nen Lavoisier, Antoine Lau rent'ten alan yazar, biyoloji bilimi
nin gelecek yüzyı lda oynayacağ ı kaç ı n ı l maz rolü , buna bağ
l ı olarak sosyal yaşamda meydana gelebilecek kökl ü değişik
likleri , yen i bir düşünce boyutuna atlaman ı n ortaya çı karaca
ğ ı al ışı lagelmişin d ı ş ı ndaki hak ve özg ü rlük kavramları n ı , za
mandaşları na şimdiden iletmeyi bir borç bilmişti r.
29.01 . 1 994 tarihinde meydana gelen , tan ı m ı olanaksız
korkunç olay ı n , tüm benliği mde ortaya ç ı kard ı ğ ı , azalmayan
12
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİME NASI L VERMELİ
ve bir nebze olsun dinmeyen acısıyla birlikte, toplum içi n , bi

lim için düşün meye ve düşündüklerimi yaymaya beni teşvik
eden tüm dostları mla birlikte, özellikle bu teşviklerinin yan ısı
ra, kitab ı n ad ı n ı n konması s ı rası nda ve bazı bölümlerin göz
den geçi ri lmesi s ı ras ı nda katkı ları olan Prof. Dr. Cengiz G ü
leç'e, bana acı gün lerimde bir ses-bir nefes olarak dostça eş
lik eden genç diş hekimi Zeynep Ertuğrul'a, kitab ı n ham ha
lini okuyarak düşüncelerini sunan ve yaz ı m hataları n ı n d ü
zeltilmesine yard ı mcı olan , Prof. Dr. N ihat Bozcuk, Doç. Dr.
Y ı ld ı z Demi rkalp, Doç. Dr. Ertunç G ü ndüz, Dr. Nuray Emir'e,
özellikle dilini düzeltmede çok yard ı mları n ı gördüğ ü m , Anka
ra Atatürk Anadolu Lisesi Biyoloji öğretmeni "yetenekli mes
lektaş ı m" G üler İskender'e, Tü rk-İslam ve Tü rk Milliyetciliğinin
tartı ş ı l d ı ğ ı bölü m ü i nceleyen Prof. Dr. Omay G ünay'a; 1 4. ve
1 5 . bölü mlerdeki kronolojik tarihi bilgi leri kullanarak bu kitabı n
amacı na uygunu olarak yorumlamaya çal ıştığ ı m , Say ı n Er
doğan Ayd ı n ' ı n Naslf Müslüman Olduk? kitabı ile ilintili olarak
Türklerin Müslümanlaştmlmasmm Resmi Olmayan Tarihi ad
lı eserinden yararlanmama izin veren Açı Basımevi yetki li le
rine (Vedat Yeniçeri'ye) , Eflatun'un Devleti Bölüm il nü yazar
ken yararland ı ğ ı m , merhum Prof. Dr. Ali Koçer'in Eğitim Tari
hi adl ı eseri nden yararlanma iznini veren ailesine, bazı kısı m
ları n ı n yaz ı l ması nda emeği geçen Zooloji Anabilim Dal ı sek
reteri Necla Laplapoğl u ve Hidrobiyoloji Anabilim Dal ı sekre
teri Yeter Kodal'a teşekkür ederi m .
İ kinci baskısı nda imla hataları n ı n düzeltilmesinde yard ı m
ları n ı gördüğüm Gazi Ü niversitesi öğretim üyelerinden Prof.
Dr. Arzu Elcuman , Hacettepe Ü n iversitesi Botanik Anabilim
Dal ı öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ali Dönmez; Ankara Ü niver
sitesi öğ retim üyelerinden Dr. Ömer Bozdoğan , ayrıca Saa
det Kuşakçıoğlu ve biyolog Ayşe Erg üven'e teşekkü r ederi m .
13
Onuncu Basıma İlişkin Birkaç Cü'mle
Asl ı nda dokuz bası mdan son ra bas ı m ı durdurmak istedi m .

Ancak kitapta yaz ı l ı olanlar b i r b i r çı kıyor; önerilerin h içbi ri
gündeme gelmiyord u . Yani toplumlar ç ı l g ı n bir şekilde mutsuz
geleceklerin i hazı rlamaya devam ediyorlard ı . Belki yararı olur
diye tekrar bas ı m ı na karar verdim; ancak köprünün altı ndan
epeyi su geçmiş 1 995 y ı l ı ndan bu yana epeyi bir şey değiş
mişti . Dolayısıyla kitab ı n ana ruhuna sad ı k kal mak kayd ıyla
bazı kısı m ları n g üncellenmesi gerekiyord u ; bu g üncellemele
ri yaparak siz say ı n okuyucuları n görüşüne tekrar sunuyoru m .
Eğer yazı lanları n yanl ı ş y a d a gerçeği tam olarak yans ıttı
ğ ı na inanam ıyorsan ız, yazara, bilimsel bir dille (varsa geçerli
kan ıtlarıyla birl i kte) düşüncelerinizi iletmeniz, uygar bir tartış
man ı n zeminini oluşturması bakı m ı ndan öneml i olacakt ı r. El
de edilecek yen i bilgilerin ışığı altı nda ve okuyucuları n katkı
larıyla, kitab ı n yeniden ele al ı n ıp, yeni baskı ları nda gerçeğe
daha yakın bir bakış açısıyla düzeltilmemesi için h içbir neden
yoktur. Yeter ki amacı m ı z tarihin ve yaşad ı ğ ı m ı z olumsuzluk
ları n gerçek (ve yansız) haliyle topluma öğreti lmesini ve el
de edilecek son uçları n da olgunlukla karşı lanmas ı n ı sağla
mak olsu n .
Onuncu baskısı nda imla v e dil bakı m ı ndan d üzeltilmesin
de büyük katkı ları n ı gördüğüm, Umut Can Dede'ye, Dr. Eşref
Atabey'e, Dr. Levent Yu rga'ya, Prof. Dr. Tuna Ekim'e ve Ali
Çetin Tepegöz'e ve kitabı n bas ı m ı n ı üstlenen Arkadaş Yayı
nevi'ne ve matbaa çal ı şanları na teşekkü r ederi m .
A l i D E M İ RSOY
Ocak 202 1
14
Yan/iş tanımlardan ve yanlış seçimlerden yanlış sonuçlar çıkar.
Bilim Toplumuna Ulaşmamn Yolu ve

Demokrasinin Yeniden Tammlanması
İ nsan soyu, toplum olarak ya da bi reysel olarak, iki farkl ı kay

naktan gelen sorunlarla acı lar çekmiş; mutsuz olmuştur. Bun
lardan biri ncisi , geldiğimiz şu aşamada dahi teknik olarak de
ğiştirme olanağ ı m ız olmayan nedenlerdir. Örneğin bir insa
n ı n bugünkü yöntemlerle kal ıtsal olarak kusu rlu doğmas ı , fiz
yolojik olarak yaşlanmas ı , güçlü bir deprem ya da sel felake
tine uğraması vs. gibi, eli mizde ol mayan, istesek de bu aşa
mada değişti remeyeceğimiz nedenlerdir. İ kincisi ise, kökün ü
tarihten alan , geldiğimiz aşamada kazand ı ğ ı m ı z bilgi v e be
ceri lerle değişti rebi leceğimiz; ancak tutuculuğumuzdan dola
yı bir türlü yanaşmad ı ğ ı m ı z ya da küçük çı karları m ı z için inat
la direndiğimiz nedenlerdir. İ nsan soyunun en çok acı çekti
ği nedenler, özünde, bu iki nci kaynaktan beslenmişti r; bes
lenmektedir. Bu kitapta yazı lanlar, insan soyu nun bilinen tari
hinden bu yana, toplum ya da bi reysel olarak çektiği acı ları n
anlams ız nedenlerini ortaya koyan, çözüm yol ları n ı önerme
ye çal ı şan yaklaş ı m lar olacaktı r. Bu kitapta, ayrıca, tarihte ve
bug ü n , güdümlenmiş mantı ksal düşünce tarzları ndan dolayı
doğru çı kış yolunu ya da doyu rucu açı klama yol unu bulama
yarak, yaşad ı kları acı ları n , olumsuzl ukları n , mutsuzl ukları n
bi rçoğunun kaynağ ı n ı n , zannettikleri gibi "şanssızl ı k, kader,
al ı n yazısı ve takdir-i i lahi olarak adland ı rd ı kları" insan soyu
nun yazg ısı olmad ı ğ ı , bu olumsuzl ukları n kaynağ ı n ı n bağnaz
l ı ktan , bilim yoksunluğundan ve yeteneksizlerin yönetiminden
kaynakland ı ğ ı anlat ı lmaya çal ışı lacak ve her bir olumsuz kay-
15
nağ ı n bilimsel analizi , tarihten gelen bilgi biriki m i de göz önü

ne alı narak, son 70 y ı l içerisinde dev ad ı mlarla ilerleyen doğa
bilimlerinin, özel likle biyoloji bilimindeki gelişmeleri n ışığı al
tı nda yap ı lmaya çal ışı lacakt ı r.
Birçok yaklaşı mda görülen ve en kolay yol olarak bilinen,
sadece tenkit etme yönteminden büyü k ölçüde kaçı n ı lmaya
çal ışı lacak; her olumsuzluğun, geçmişteki nedeni, açtığı ya
ralar analiz edilecek, gelecekte doğuracağ ı sakı ncalara dik
kat çeki lecek ve yeni bilgileri n , özellikle can l ı ları n doğas ı n ı te
mel alan biyoloji bilimindeki gelişmelerin ı ş ı ğ ı altı nda, kapısı
n ı aralayarak gi rmeye başlad ı ğ ı m ı z "bilim çağ ı n ı n" idari siste
m i , hak ve özgürlükleri kon usundaki öneri leri , "bu dönemi he
nüz yaşamad ı ğ ı n ı z ve belki de yaşam ı n ı z boyunca bu konu
larla hiç ilgilenmediğiniz için" bazen endişeyle bazen şaşkın
l ı kla okuyacaks ı n ı z . . . Bugüne kadar al ışı lagelmiş al ışkan l ı k
ları m ızı kökten sarsacak gelişmelerin neler olabileceğini bir
nebze olsun öğreneceksiniz . . .
E n önemlisi , bugüne kadar "insan ı n biyolojik yap ısı ndan
kaynaklanan" kal ıtsal hastal ı kları n , yeteneksizli klerin ve di
ğer birçok olumsuzl uğun, hatta sel , deprem, yan g ı n vs. gibi
toplum ları derinden sarsan birçok doğa olay ı n ı n açt ı ğ ı yara
ları n , gerçekte bir yazg ı değil, bugüne kadar doğal olmayan
ve i nsan soyuna yakı şmayan birçok yönlendirmeler nedeniy
le, toplumları n bilimsel düşünceye yeterince yaklaştırılmama
sı ya da bugün dünyan ı n birçok yerinde hala i natla yaşatı lan
bilime yabancı laştı rma politikası neden iyle, i nsan ları n sorun
ları n ı çözmesindeki geci kmeye nas ı l neden olduğunu öğre
neceksiniz . . .
Eğer insan soyu , dogmatik düşüncelerle yola ç ı kmam ış,
bu düşüncelerle yön lendirilmemiş olsayd ı , bugün yazg ı olarak
n itelendi rdiğimiz en az 5.000 hastal ı ğ ı hiçbir birey artı k ıstı-
16
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
rapla çekiyor olmayacaktı ; yetenekleriniz ve alg ı ları n ı z en üst

düzeye çı karı l m ı ş olacaktı ; belki, çağlar boyunca i nsan soyu
nun en büyük korkusu olan ölüm, i nsan soyunun yazg ısı ol
maktan ç ı karı l m ı ş olacaktı ; hatta doğal afetler olarak tan ı m
lanan birçok olumsuzluğun etkisin i ortadan kaldı rabilecek bir
çok gelişmeye tan ı k olacakt ı n ı z . . . Hatta bugün bilim toplumu
na dönüşmeye yüz tutmuş toplumlardaki doğal afetleri n etki
sinin en aza indirilmiş olması bunun öncü kan ıtları olarak de
ğerlendirilebilir.
Gerçek bilim toplumunun ne olduğunu belki de ilk defa bu
kitapta çarpıcı bir şekilde; ancak en önemlisi bilinmeyen bir
yüzünden görmeye başlayacaksı n ız ve bilimin azald ı ğ ı yerde
yazg ı n ı n neden ve nas ı l egemen olduğunu öğreneceksiniz . . .
Bir adada ya d a bir dağ ı n başı nda ya d a bir çölde ya d a b i r or

manda ya da Peru'da ya da Tibet'te ya da Çin'de, ömrü n ü n
sonuna kadar kalacak olan bir sevdiğinize, acaba hangi bilgi
leri n öncelikle kazand ı rı lmas ı n ı önerirsiniz? Herhalde ona ve
ri lecek bilgiler, öncelikle sağ l ı kl ı kalmas ı , tehlikeleri zaman ı n
da ve doğrul ukla tan ı mas ı , çevresini tan ı mas ı , edindiği bilgi
ve beceri lerle daha kolay bir yaşam tarz ı n ı yaratmas ı ve eğer
varsa diğer insanlarla en azı ndan ortak değerler üzerinde ile
tişim kurabilmesi için gerekli olan bilgiler olmal ı d ı r. Halbuki
sevdiğinizin bu serüveni içi n , öncelikle, bir Hint efsanesini öğ
retmek ya da Tibet tarihini öğrenmesini önermek onun ölümü
nü ya da başarısızl ı ğ ı n ı hazı rlamak olacaktı r. Çünkü bu bilgi
ler, ona, ancak, sadece dar bir bölgede ve belirli koşullarda
ayakta kal mayı öğ retecek ya da sadece H i ndistan'da ve Ti
bet'te ayrıcal ı k tan ı n ması n ı sağlayacaktı r. Halbuki tarih i araş
tı rman ı n ya da düşünmenin yöntemini öğretme, diğer birçok
yeteneğin yan ı s ı ra Tibet tarihini de araştı rma becerisini ka-
17
zand ı racağ ı için, ona evrensel bir yer kazand ı rabi lecektir. Bu
duru mda, öncelikle, bilginin, gerekli bilginin ve öncelikli bilgi
n i n ne olup ne olmad ı ğ ı tan ı nmal ı d ı r.
Daha son ra, i nsan soyunun geleceğinin yönlendiri lmesin
de, hak ve özg ü rlüklerin tan ı m lanmas ı nda, yeteneklerin ve
yeterliliklerin s ı n ıfland ı rı l ması nda, gerçek ve öncelikli bilginin
nas ı l rol oynayacağ ı n ı göreceğiz.
Bugüne kadar bilgi diye verilenlerin bir kısm ı n ı n , genelde,
insan ı n sorgulama ve yarg ı lama yeteneğini gel iştirmediği n i ;
aksine, doğal mantı ksal evrimleşmesin i nas ı l önlediğini açı k
lamaya çal ışacağ ız.
18
1. B Ö LÜM
Öğrenmenin ve Düşünmenin
Biyolojik Temeli
Bundan yaklaşı k 5 milyar y ı l önce güneşten 1 50 m ilyon ki lo

metre uzakta bir uydu oluştu . Başlangıçta sıcak olan bu kü
rede, yaklaşı k 1 ,5 milyar y ı l sonra, yani , bundan 3,5 mi lyar y ı l
önce kendi kendine çoğalabilen, ancak belirli koşullarda ener
ji al ış verişini gerçekleştirebilen , içinde basit bir kal ıtım bilgi
sinin sakland ı ğ ı , çevresi ise, oldukça karmaş ı k moleküllerden
sayı lan protein ve yağ karı ş ı m ı bir zarla çevrilmiş ilk h ücreler
oluştu . Bu h ücrelerin tipik özelliğinin, yani "can l ı l ı ğ ı n ı n," diğer
bir tan ı mla "varl ı ğ ı n ı n devam ı ,'' ancak, enerji dönüşüm ü yap
mas ıyla mümkün olabiliyordu. D ı şarıdan ald ı ğ ı bazı madde
leri yap ı malzemesi olarak, bazı ları n ı da enerji kaynağ ı ola
rak kul lanarak, çevre koşul larına, cansızlardan farkl ı bir tarz
da uyum sağlayabiliyordu. Başlangıçta, dü nyan ı n geçi rdiği
kimyasal evrim yol u ile bu can l ı ları n kul lanabi leceği maddeler
depolan m ı ştı . Fakat haz ı ra dağ dayanmad ı ğ ı içi n , bir zaman
son ra bu bolluğun sonuna gelindi. İşte bu aşamada, hücre za
rı n ı n üzerinde, beli rl i kimyasal maddelerin uzaktan ya da ya
kı ndan farkına varabilen, yan i tadabilen (bir anlamda da kok
layabilen) canl ı lar, diğerlerine göre üstün duruma geçtiler. Bu
gelişim , gelecekte oluşacak sinir sistemine, daha son ra beyin
oluşumuna ve en sonunda da oluşacak bilgi (bilim) toplumu
na doğ ru atı lan önemli ad ı mları n belki de ilkiydi. Canl ı l ı ğ ı n bu
özelliği kazanmas ı , i leride, bu kitabı n yazarı n ı n ol uşturulması
n ı hedeflememişti ; amacı başkayd ı . Eğer öyle olsayd ı "öngö-
19
rülseyd i ," bu aşamadaki her hücrenin er ya da geç, şu ya da

bu şekilde bir insana ya da i nsan ı msı bir can l ı ya evrimleşmesi
bekleni rdi. Halbuki bu farkl ı laşman ı n ya da gelişmen in izledi
ği yol , başlangıçta, kendine yararl ı olacak maddeleri tan ı mak,
kul lanmad ı kları ndan ayı rmak, bel ki n itel i klerine göre g ruplan
d ı rmak ve daha son raki aşamalarda da, bu becerilerini baş
ka bir canl ı ya göre biraz daha yetkin bir şekilde gelişti rmek ol
muştu r. Çünkü bu beceri lerini gelişti renler, maddeleri bulma
da, nesneleri tan ı mada diğerlerine göre daha yetkin oluyorlar
d ı . Çünkü bir şeyi başka bir şeyden ayı rma, alg ı lama ve bil
gi edinme ile doğrudan ilgiliydi . Alg ı layan ve bilen ayakta kal ı
yordu. ÖSYM sı navları , böylece, öne sürüldüğü gibi , 1 962 y ı
l ı nda değ i l , bundan yaklaş ı k 3 , 5 mi lyar y ı l önce başlam ı ş olu
yord u ; hem de bugünkü gibi sadece liseyi biti renler arasın
da değ i l , hem tüm can l ı tü rleri aras ı nda hem de ayn ı zaman
da her türün kendi bireyleri arası nda yap ı l ıyord u . En iyi algı la
yan ı n , en iyi tan ıyan ı n yolu açı l m ıştı . Özünde, canl ı lar arasın
da yetenek farkları n ı n olmas ı n ı n temeli ta o dönemlerde atı l
m ı ştı . Çünkü h e r can l ı n ı n hatta h e r türe ait bireylerin b i l e ken
di araları nda zarları n ı n yap ısı farkl ıyd ı . Bu şu anlama geliyor
d u : Her tür ve her birey farkl ı yeteneklerle donat ı l ı yordu. Birisi
nin başarı l ı olmad ı ğ ı çevre koşulları nda bir diğeri başarı l ı ola
bilird i . Böylece evrimsel dallanma başlad ı . Herkes kendi yo
lunda farkl ı yönlere doğru yol almaya başlad ı . O ortam ı n ko
şullarına uyum yapamayanlar, elenerek ortadan kalkt ı . Başa
rı l ı olanlar da, bu başarı ları n ı ya beli rl i bir süre ya ancak bel ir
li jeolojik dönemlere kadar sürdürerek gelebi ldiler ya da deği
şerek başka tiplere dönüştüler. Bu raya kadar anlatı lanlar, kla
sik bir evrim bilgisidir denebilir . . .
Biz tekrar ilki n h ücreye dönel i m . H ücre zarı nda ol uşan ba
zı özel yap ı laşmalar nedeniyle, çevredeki etmenler ve bu ara-
20
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİME NAS I L VERMELİ
da kimyasal maddelerin varl ı ğ ı alg ı lanmaya başlan ı nca, bu

alg ı ları n metabolik işlevlerle, özell i kle hareketlerle bağlantısı
nın kurulmas ı kaç ı n ı l maz old u . Bu görevi de, h ücrede, miyo
fibriller dediğimiz, üzerinden elektriksel impulsları n i letilebildi
ği, çok defa protein yapısı ndaki bazı iplikçiler yapmaya baş
lad ı . Böylece i l k impuls iletim ağ ı , yan i geleceğin sinir sistemi
ağ ı kurulmuş oldu. H ücreni n kendisi bir birim olduğu içi n , al ı
nan impulsu n , h ücreye yay ı l ması y a d a belirli b i r yere iletilme
si yeterli ol uyordu. Dolayısıyla, bu aşamadaki bir h ücrenin bir
noktas ı uyarı ld ı ğ ı nda, meydana gelen impulsun, çok defa, bu
ağ sistemiyle, durgun bir göle atı lan bir taş ı n oluştu rduğu dal
gaların yayı l ış ı gibi, hücre yüzeyinde yayıldığı görü lür. Al ı nan
bilginin, gönderileceği hedef henüz saptanmam ıştı .
Bu dalga, h ücredeki hangi yap ı n ı n işine yarıyorsa, o ya
pı harekete geçiyordu ya da hepsi birden tepki gösteriyordu .
Zaman içinde, evrimleşerek, bu l if bağlantı ları daha anlam
lı yollar izlemeye başlad ı . Örneğin bir terl iksi hayvanda, bir
noktadan yap ı lan bir uyarı , zar altındaki pelikül denen ağ sis
tem iyle, uygun hareketi sağlayacak sillere iletiliyord u . Ancak
bu aşamada, impuls yönünün polaritesi, yani sadece bir yöne
doğru ileti lmesi , henüz bulunmam ı ştı .
Daha son ra çok hücreliliğe geçildi. Artı k birçok hücre bir
arada bulunuyord u . Birlikte yaşama, bir diğerinden haberdar
olma demek olacağ ı na göre, hücreler arası nda iletişim ağ ı n ı n
kurulması d a kaç ı n ı lmazd ı . İşte b u aşamada, b u miyofibrille
rin , bir h ücreden diğerine kol lar uzattığ ı n ı görüyoruz. Böyle
ce, bir diğer h ücrenin varl ı ğ ı , en önemlisi metabolizması hak
kı nda bilgi edinilmeye başlanm ı ştı . İ l k defa bir canl ı biriminin
diğer bir can l ı birimini tan ı mas ı bu dönemde başlam ı ştı . Öyle
ki , yandaki arkadaş ya da komşu h ücre koparı l ı p al ı n d ı ğ ı nda
ya da herhangi bir şekilde metabolik işlevlerin i son land ı rd ı ğ ı n-
21
PROF. DR. ALİ D E M İ RSOY
da (öldüğünde) , canl ı h ücre bölünerek, yen i bir komşu mey

dana geti riyord u . Komşu olduğunda ise işlevin i bu yönde dur
duruyord u . Bu bilgi i leti m i , bugüne kadar sürdürüldü . Bu ne
denle, ancak, bir yerimiz yaraland ı ğ ı nda (yani komşu h ücreler
ortadan kalkt ı ğ ı nda) , h ücre bölünmesi , yani yenilenme başlar.
Başlang ı çta, her h ücrenin işlevi ayn ı olduğundan ve kural
olarak hücreler birbirine benzediğinden , miyofibrillerde, po
larite, yani hedefe yönelik bilgi i letimine gerek duyulmam ı ş
t ı . Hatta birçok parçaya ayrı ldığı nda, her parças ı n ı n kendisi
n i yeniden rejenere edebilenlerde (yenileyebilenlerde) , örne
ğin süngerlerde, yine sinir kutuplaşmas ı görülmez. Bunlarda
al ı nan impulslar her yöne gönderilir. Bunlardaki sinir hücrele
ri çeki rdeklidir. Kesildiklerinde yeniden mitozla çoğalabilirler.
Bu aşamaya kadar sadece kal ıtsal davran ı şları n egemen ol
duğu bir can l ı l ı k, dü nyaya egemendi . Bu nedenle bu aşama
ya kadar olan can l ı ları , koşul land ı rarak eğitmek de ku ral ola
rak olanaksızd ı r. Çünkü anlad ı ğ ı m ı z anlamda bir bilgi birikimi
yoktu. Koşulland ı rı lma yoluyla bilgi yerleşti rilse dahi , etkil i ve
uzun ömürl ü olam ıyordu. Çünkü sinir h ücresinin bölünmesi ile
bu bilgi, anlam l ı bütüncül yap ı s ı n ı yitirmekteyd i .
Bu aşamada, bilginin hücreye nas ı l yerleştiği sorusu gün
deme geli r: Eldeki tüm bilgiler, bilgi yerleşim i n i n , duyu almaç
ları ndan gelen impulsları n etkisiyle, sinir hücrelerinde, özel
l i kle hücre zarı nda, molekü l dizilimlerinin oluşması ve sentez
lenmesiyle bağlantı l ı olduğunu göstermektedi r. Sanki bir teyp
band ı n ı n , manyetik kafan ı n önünden geçerken, band ı n üze
rine sürülmüş, manyetik yönlendi rmelerden etkilenen emülsi
yon içerisi ndeki moleküllerin kon umlanmas ı gibidir. Sinir hüc
resine ulaşan her impuls, böyle bir madde sentezlenmesini
ve molekül konu m lanmas ı n ı gerçekleştirmektedir. Beyni n de
ğişik yerlerine farkl ı duyu almaçları ndan gelerek u laşan im-
22
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
pulsları n fiziksel özellikleri özünde hep ayn ı d ı r. Dış koşullar

daki uyarı ları alarak impu lslara dön üştüren almaçları n n iteliği
farkl ı d ı r. Örneğin, gözdeki almaçlar ışın dalgaları n ı , kulakta
ki almaçlar ses dalgaları n ı , derideki almaçlar, ısı , bas ı nç vs. ,
burundaki almaçlar çoğunluk gaz ortam ı ndaki koku partikül
leri n i , dildeki almaçlar sıvı ortamdaki kimyasal çözeltileri algı
layacak şekilde özelleşmiştir. Yan i impulsları alan almaçların
niteliği farkl ı d ı r. Halbuki almaçtan gönderilen impulsları n n ite
liği ayn ı d ı r. Fakat bu impu lslar merkezi sinir sistemindeki fark
l ı bölgelere bağland ığı içi n , farkl ı yorumlamalar ortaya ç ı kar.
Eğer, kulaktan gelen siniri, gözden gelen siniri n bağland ı ğ ı
beyin bölgesine bağlarsak, bir davulun sesin i renk cümbüşü
olarak görmememiz için hiçbir neden kalmaz. Al ı nan bu uyarı
lar, belirli kimyasal bağlar halinde (özellikle protei n ve bazı du
rumlarda m RNA halinde) sentezlenir ve özell ikle sinir zarı n
da belirli yerlere konumland ı rı l ı r. An ı msama, yani bilginin tek
rar geriye al ı n ı m ı , bu zar üzerindeki bilginin impulsa dön üştü
rülmesi ile sağlanı r. Doldu rul m uş bir teyp band ı n ı n üzerinde
ki manyetik özellikli molekülleri n , teyp kafas ı n ı n önünden ge
çerken, bel i rl i elektrik frekansları n ı meydana geti rmesi ve bu
frekansları n da hoparlörlerde sese dönüştü rülmesi gibi. .. Si
nir h ücrelerine verilen yüksek elektrik akı m ları n ı n , merkezi si
nir sistemindeki bilgiyi birden silmesi de (bitkisel yaşama gir
me) , bu zar yapısı n ı n bozu lmas ı , yan i moleküler konu mlan
man ı n aniden bozu lmasıyla ilgilidir.
Biz, evri msel basamaklardan yukarıya doğru çı kmaya de
vam edeli m . Geldiğimiz son aşamada, vücudun bir önü arka
sı olmad ı ğ ı ve tüm h ücreler ayn ı görevlerle yüklü olduğu içi n ,
b i r s i n i r kutuplaşması görülmez. İ l k defa, can l ı larda, ağ ı z ı n ye
ri ve işlevi beli rginleşmeye başlayı nca, daha geniş anlamda,
dokular ya da organlar aras ı nda beli rgin bir iş bölümü ortaya
23
çı kı nca, çok defa ağ ı z ı n ya da yutağ ı n üzerinde sinir h ücrele

rinin yoğunlaşt ı ğ ı görü l ü r. Bu nedenle en i l kelinden en geliş
mişine kadar, tüm canl ı larda, beyin oluşumunun yutak üzerin
de ortaya ç ı ktığ ı n ı görmekteyiz. Halbuki böyle değerli bir or
gan , örneğin, kalp gibi, vücudu derinliklerinde, vücut boşluğu
nun içerisinde korunabil i rdi. Ancak beyi n , düşünme ve yarg ı
lama için değil, kokuları n ya da tatları n daha yoğun ve etki
li bir şekilde al ı nmas ı n ı sağlamak amacıyla ortaya çıkt ı ğ ı içi n ,
ağ ı z ı n y a d a yutağ ı n üzerinde konumlanm ı ştı r. Böylece, özel
likle tat almak için geliştirilen bu sinirsel yumak, hücreler ara
s ı ndaki iletişim ağ ı n ı n yoğunlaşması nedeniyle, zamanla bil
g i birikimi merkezine ve en sonunda da yorum lama merkezi
ne dönüşmüştür.
Bir taraftan beli rgin bir ağ ız, diğer taraftan diğer bazı beli r
gin organlar ortaya çı kmaya başlayı nca, iş bölü m ü , dolayısıy
la, uyarı n ı n al ı nacağ ı , bilginin depolanacağ ı ve tepkinin gös
terileceği adresler de birbirinden ayrı ld ı . Böylece, bilginin, bir
h ücrelilerde ve süngerlerde görüldüğü gibi, çok defa gelişigü
zel değ i l , hedefe yönelik i letilmesi gerekti . Bu sorun da sinir
hücrelerinin arasında polariteni n , yan i kutuplaşman ı n olma
sıyla çözüld ü . Öyle ki , bir sinir hücresi , bir uyarıyı , kendi göv
desi üzerinde her doğrultuda iletebilmesine karş ı n , bu uyarı
n ı n (impulsun) h ücreyi terk edip, başka bir h ücreye geçme
si, ancak, beli rl i yöndeki uzantı ları n ı n ucundan gerçekleşebil
mekteydi . Bu da bir uyarı n ı n her yöne değ i l , ancak, beli rl i bir
yöne akmas ı n ı sağl ıyordu. Böylece, adrese yönelik bilgi ileti
şimi sağland ı . Duyusal (uyarı ları duyu almaçları ndan merke
ze geti renler) ve motorik (sinir merkezlerinden tepki organla
rına, örneği n kaslara ve bezlere gerekli emirleri götüren) si
n i rler ortaya ç ı ktı . Artı k bilgi akışı nda, anlaml ı bir trafik düze
ni canl ı bünyesine g i rmişti . Bu bilgi akış ı n ı n düzenli olabilme-
24
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
si içi n , ana yola girişin gelişigüzel yerlerden olmaması gere

ki rdi. Böylece bu yola giriş, yani sinir hücresine impuls (uya
rı) girişi ; ancak belirli yerlerden , öncelikle, duyu almaçlarıyla
yaptığı bağlantı lardan (duruma göre sinapslardan) ve i ki sinir
hücresinin aras ı ndaki sinaps denen küçük aral ı kları n , impuls
kabul eden tarafı ndan , mümkünd ü . Bunun gerçekleşebilme
si içi n , siniri n geri kalan kısımları , gövde kısı mları ve uzantı
ları n çevreleri , diğer hücrelerden elektriksel olarak yal ıtılma
l ıyd ı . Bu yal ıtı m ı da özellikle miyelin ya da başka adlarla bi
linen kı l ıflar sağlad ı . Böylece vücut içerisinde mükemmel iş
leyen bir bilgi i letişim ağ ı kurulmuş old u . Fakat özellikle mer
kezi sinir yumağ ı (beyin) içerisinde, bire bir bağlant ı n ı n ger
çekleşmesi, karmaşı k olayları n çözülmesi için yeterli olamaz
dı. Çünkü her al ı nan uyarı n ı n (impulsun) bir sinir l ifiyle bir ya
da bi rkaç h ücreye verilmesi , duyular arası ndaki kıyaslama
yı ve eş güdümü sağlayamayacağ ı gibi, can l ı n ı n , anlam l ı bir
tepki vermesine de yetmeyecekti. Bu sorun da özellikle mer
kezi sinir h ücrelerinin arası nda, hayvansal can l ı n ı n gelişmiş
lik d üzeyine bağ l ı olarak, hayvandan hayvana (tü rden türe) ,
bireyden bi reye (insandan i nsana) kal ıtsal olarak saptanm ış;
ancak çevre koşullarıyla öneml i ölçüde değişti rilebilen bağ
lantı ları n (sinapsları n) oluşumuyla çözülmüştür. Kural olarak,
hayvan türünün gelişmişlik düzeyi artı nca, merkezi duyu h üc
releri arası ndaki bağlantı (sinaps) sayısı artar. Ana karn ı n
da ve çocukluk evrelerinde iyi beslenmenin ve yeterince ok
sijen derişimi bulunan ortamlarda yaşaman ı n , bu sayı n ı n art
mas ı nda etkin olduğu bilinmektedir. Bazı bireylerde, miyelin
leşmenin, çocukl uk evrelerinde, normal ; ancak yavaş olma
s ı , sinir uçları n ı n bir diğeri ile bir araya gelerek, bağlantı kur
ma (sinaps yapma) süresin i ve şans ı n ı artı racağ ı için , gele
cekte yoruma dayalı zihinsel işlevlerindeki başarısı n ı n bir ön
25
işareti olabilir. Bu nedenle, bi raz daha geç kon uşan çocukla

rı n yorum yeteneklerinin daha fazla olması bekleni r. Kon uş
ma, bu devrelerin, bir anlamda yal ıtımların yeterince tamam
lanmas ı ile gerçekleşeceği içi n , sinapslaşman ı n (yani bağlan
tı ları n) sürdürüldüğü s ı rada, böyle bir çocukta, anlam l ı konuş
maları n oluşması beklenemez. Dolayısıyla merkezi sinir h üc
relerindeki bağlantı (sinaps) sayısı , bireyler arası ndaki zihin
sel yetkinliklerin de öneml i bir ölçütüdü r. Bu nedenle, merke
zi s ı nav ku rumları gelecekte, bir kişinin yetkinliğine karar ver
meye, büyük bir olas ı l ı kla, özel ayg ıtlarla, sinaps sayısı n ı ölç
meyle başlayacakt ı r.
Bu bağlantı ları n hepsi, sadece bilgiyi iletmeye özelleşme
miştir; ayrıca bilginin aktarı lmas ı n ı n h ı zland ı rı lmas ı n ı , başka
bir yere aktarı lması n ı n önlenmesini vs.yi gerçekleşti recek şe
kilde de organ ize olm uştu r.
Böylece, bir bilg i , değişik kanallardan merkezi sinir siste
mine ulaşt ı rı l ı r ve orada özel sentezlenme mekanizmaları ile
bellek şekli nde sinir h ücresi zarı na yerleşti ril i r. Sinir zarı na
ulaşan impulsları n (uyarı ları n) sü resi , tekrar sayısı ve deği
şik kanallardan (duyu organları nda) beslenmesi , sentezleme
oran ı n ı yani öğrenme g ücünü artı rı r. Bu şu anlama gelmek
tedir: Bir eğitimde görsel , işitsel, diğer duyusal yol ları n birlik
te kullan ı lmas ı , farkl ı yerlere ait olmas ı na karş ı n , bu bağlantı
l a r arac ı l ı ğ ıyla h e m belirli bir hücredeki sentezlenme miktarı
nı artı racak hem de farkl ı duyular nedeniyle farkl ı merkezler
de ayn ı bilgiye ait sentezlenmelerin ortaya çı kmas ı sağlana
cakt ı r. Bu ise hem öğrenmenin güçlü olmas ı n ı hem de hat ı r
laman ı n kolay olmas ı n ı sağlayacakt ı r.
Farkl ı organ lardan ol uşan çok hücrelil iğe geçi lince, önce
likle tat ve koku almak için organize olan beyin , bilginin bi rik
tiri lmesi ni de üstlenmiştir. Çünkü binlerce maddenin tan ı n ma-
26
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
sı ve g rupland ı rı l ması zorunluluğu, bellek oluşumunu kaçı n ı l

maz kı l m ı şt ı r. Böylece, beyin , belleğin merkezi olmuştur. Bu
aşamaya kadar, normal bölünme yapan her hücre gibi, sinir
hücreleri de gerekli organelleri ömürleri boyunca taşıyorlard ı .
B u nedenle i l kel canl ı larda, örneğin süngerlerde ve hatta il
kel solucanlarda, kesilen bir sinir h ücresinin yenilen mesi so
run olmuyordu. Böylece, hayvanlardaki ilkell i k düzeyi arttı kça,
yeni lenebilme (rejenerasyon) yeteneğinin artması da özellik
le bu nedene dayan ı r. Ayrıca, beyinde tatma ve koklamaya
ayrı lan yer, organizasyon düzeyi yükseldikçe, yerini belleğin
merkezi sayı lan üst beyine (beyin kabuğuna) b ı rakı r. Öyle ki ,
köpekbalı kları nda, koku duyusuna ayrı lan yer, beyn in 3/4'ü
iken, bu oran i nsanda 1 /20'ye düşmüş; buna karş ı n üst be
yin , beyni n hemen hemen diğer tüm bölümlerini örtecek ka
dar gelişmiştir.
Yaşam m ücadelesinde üstünlüğün sağlanabilmesi için ,
belleğin etkinliğinin ve gücünün yükseltilmesi gerekince, bu
na bağ l ı olarak bilginin daha anlam l ı yerleştiri lmesi zorunlulu
ğu doğunca, sürekli bölünebilen bir hücren in anlam l ı bir bilgi
yi depo etmesi (koruması ) zorlaş m ı ştı r. Çünkü bölünen h üc
reyle birlikte, h ücre zarına yerleştirilmiş bilg i , en azı ndan yarı
yarıya böl ü n üyordu. Böylece anlam l ı bilgi ortadan kalkıyordu.
Bu zorluk, belki bir rastlantı sonucu çözüldü. Sinir hücrelerinin
beli rl i bir evreden sonra böl ünmemesi, anlam l ı bilginin, sürekli
kalmas ı n ı sağlad ı . Öyle ki , sinir h ücreleri , örneğin, ana karn ı n
da dördüncü ayda, ü rettikleri özel bir protein nedeniyle, böl ün
mede önemli bir rol oynayan sentrozomları n ı d ı şarıya atarlar;
böylece bölünme yeteneklerin i , can l ı kald ı kları sü rece ve çok
defa bireyi n tüm yaşam ı süresi nce yiti rmiş olurlar. Bu gelişi m ,
beyinli can l ı larda, bilgi biri kiminin artmas ı n ı sağlar. Böylece,
bireyin ölümüyle, sinir hücrelerinin ölümü, genellikle ayn ı sü-
27
reye denktir. Fakat hem doğal olarak hem çevre koşulları n ı n

etkisiyle hem kötü alışkan l ı klar nedeniyle zamanla sinir h üc
releri ölür ve buna bağ l ı olarak hem öğrenmede hem de bel
lekte zayıflamalar ortaya çıkar. Doğal süreçlerde, sinir h ücre
lerinin ölümü, bireyi n biyolojik ölümünü de yavaş yavaş haz ı r
lar. Sinir hücresinin bizzat yapısı ve zarı n yap ı s ı , bireyden bi
reye kal ıtsal olarak farkl ı olduğu için de bilgi yükleme başarı s ı ,
yine farkl ı olacakt ı r. Hatta bilginin niteliğine göre kabulü fark
l ı olacakt ı r. DNA'da bir bazın yerinin ya da n iteliğinin farkl ı ol
mas ı , bu zarın yap ı s ı n ı derinden etkileyeceği için , bireyin yat
kı n l ı kları n ı ve sığas ı n ı da değiştirecektir.
Fakat daha son ra da defalarca söyleyeceğimiz gibi, biyolo
jide, hatta evrende, her kazan ı lan değerin ödenmesi gereken
bir bedeli vard ı r. Etkin bellek kazan ı lmas ı , sonuçta bireyde
belirli bir ömür uzunluğunun saptanmasıyla sonuçlan ı r. Öde
nen fatura ölümdür.
Beyinde, sinir h ücrelerinin bizzat kendileri bir araya topla
narak çeki rdekleri (bir çeşit merkezleri ) , sinir h ücrelerinin ara
sı ndaki bağlar da, bir araya gelerek trakt dediğimiz yol ları ya
parlar. Bu yolları n bağlantı derecesi ve konumlanmas ı kişi
nin yetenek ve beceri lerini öneml i ölçüde etkiler. Bir kişinin di
ğerinden doğuştan birçok yetenek bakı m ı ndan farkl ı olmas ı ,
bu bağları n izlediği yol ları n topog rafisi (haritası ) v e yoğunluğu
(sayısı) ile yakı ndan ilgilidir. Yol sayısı ile zi hinsel yetenekler
arası nda doğrudan bir bağlantı vard ı r. Bir insan ı n yetenekle
rinin saptanmas ı nda ikinci önemli ölçüt, bu yolları n s ı kl ı ğ ı n ı n
v e yatkınl ı kları n ı n saptanması yani yol ları n topografisinin (ha
ritas ı n ı n) bilinmesi olacakt ı r. Bu da önümüzdeki 30-40 yı l içe
risinde, insan n iteliğinin değerlendiri lmesinin temel ölçümleri
arası na girmiş olacakt ı r.
Bu aşamaya kadar gelmiş bir beyin, ku ramsal olarak eğer
28
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
bilgiyle yüklenmemişse, boş bir kasetti r. Bu kasetin doldu rul

ması nda, hem zamansal olarak hem de yöntem olarak önem
li kıstasları n olması gereklidir. Burada unutulmaması gereken
en öneml i h usus, hatta yan ı lg ı , elimizdeki boş kasetin , bugü
ne kadar yayg ı n bir yaklaş ı mla, çok defa ayn ı nitelikte oldu
ğunun kabulüdür. Halbuki tüm can l ı tü rlerinde ve ayn ı canl ı
türünün her bireyinde b u kasetin n iteliği farkl ı farkl ı d ı r. Bazı
ları örneğin otuz dakikal ı k, baz ı ları üç saatlik sı ğaya sahiptir.
Bazı ları stero, bazı ları mono, bazı ları kroml u ; bazı ları demir
lidir. Ya da dijital dünyada birinin hard diski bir gigabayt diğe
rinin on gigabayt, bir başkas ı n ı n bir terabayt olabil i r. Her biri
ne yükleme miktarı ve bazen yöntemi ta baş ı ndan farkl ı ola
cakt ı r. Bunun baş ı ndan saptanmas ı , ölçme ve değerlendirme
biliminin en önemli başarısı ve amacı olmal ı d ı r. Kaseti yükle
dikten son ra, olay ı n farkı na varman ı n bilimsellikle ilgisi yoktur
(eğer kaydedilmişse, ne kaydedilirse o çal ı nacakt ı r) ; kaldı ki ,
bu kaseti n yen iden doldurulma şansı da yoktur . . .
Kaset neyle doldurulmal ı d ı r? (2-5 . Bölümler)
Kaset nas ı l doldurulmal ı d ı r? (6-7. Bölümler)
29
2. B Ö LÜM
Bilginin Tanımı
Bilginin tan ı m ı için sözlüklere bakt ı ğ ı m ızda, özellikle, Türkçe

yaz ı l m ı ş sözlü klerde "eski ad ıyla ilim, yeni adıyla bilim" diye
bir geçişti rmeye rastlarız. Halbuki batı dilleri nde yaz ı l m ı ş söz
l üklerde, bilim anlam ı nda "Science ya da Naturwissenschaft,"
ilim anlam ı nda ise "Social science = sosyal, Literature = ede
bi ya da Geiss = ruhsal" terimleri bulunmaktad ı r.
Özellikle sanayi toplumuna henüz geçiş gösteremeyen ,
daha doğru bir tan ı m lama ile doğan ı n mekaniğini anlamad ı ğ ı
için yaratıcı insanlar yetiştiremeyen toplumlarda, bugün ya da
"JPÇmişte, bilim diye ilmi değerlerin öğ reti mine ağ ı rl ı k verildi
gıne ya da çı karcı siyasilerin bu yöndeki örg ütlenmelere ağ ı r
l ı k verdiklerine tan ı k olmaktayız.
Bu aşamayı beceremeyen toplumlarda din eğitim i , bölge
sel sorunları n keskinleşmesine yönelik yan l ı tarih eğitim i , ev
rensel olup olmad ı ğ ı tartışmal ı idari örgütlenmeleri (örneğin
m uhtarl ı ğ ı n ya da belediyenin görevleri ; hakları ya da sorum
lulukları gibi) tan ı maya yönelik eğitim , bilgi ad ı altı nda ağ ı rl ı k
l ı olarak veri lmektedir. Bu ülkelerde bilim insan ı ile ilim adamı
s ı k s ı k karışt ı r ı l maktad ı r.
Matbaayı , bulunuşundan 200 y ı l son ra mülkünün içerisi

ne al ı n mas ı na "sadece baz ı konulardaki kitapları n bas ı l ma
sı kayd ıyla" izin veren Osman l ı ' n ı n , bilgiye bakış açı s ı n ı biraz
daha beli rgin leşti rebilmek için veri lecek iki örneğin di kkatle ir
delenmesi gereki r:
30
BİLİM TOPLUM U N DA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
1 . Her ne kadar İstanbul Ü niversitesi , 2020 y ı l ı itibarıyla

540 yıl önce kurulmuş den i l mekteyse de, birçok kay
naktan elde edi len doğru bilgiye göre ve bugünkü bilim
ve gerçek üniversite tan ı m ı m ı z açısı ndan , bu ü niversi
teni n 1 868 y ı l ı nda kurulduğu anlaş ı lmaktad ı r. Bu tarih
te, asl ı nda bir hekim olan Tal ip Efendi, dünyada can l ı
ları i nceleyen, biyoloji denen bir bilim olduğunu söyle
yerek, eğer izin veri l i rse, bu konularda konferans (lar)
vermeyi arzulad ı ğ ı n ı bel irtmiş ve istekte bulunmuştur.
İ ki yıl geçmesine karş ı n , konferans için bir türlü yer te
min edemeyen Talip Efend i , 1 868 y ı l ı nda, bugünkü Be
yazıt çevresindeki bir alanda, halka açı k olarak bir kon
ferans vermiş ve konferansa, fanusun içine koyduğu
bir g üvercini göstererek başlam ış; konferans ı n sonun
da g üvercinin öldüğünü halka göstererek, "Bakı n , bey
ler, bu hayvan oksijen denen ve havada bulunan bir
maddeyi sol uyamad ı ğ ı için öldü ," demiştir. Şeyhü lisla
m ı n kulağ ı na giden bu kon uşmaya, Şeyhü lislam , "Bre
z ı nd ı k, o şişenin içine giren şeytan ı n onu öldü rdüğünü
bilmez mi?" diyerek üniversitenin kapatı lmas ı n ı emir
buyurmuş ve diğer bazı nedenler de eklenerek İ stan
bul Ü niversitesi 1 888 yı l ı na kadar kapal ı kalm ı ştı r.
2. Frans ızlarla ayn ı topu, ayn ı barutu ve hatta ayn ı mer
m iyi kullanan Osmanl ı Bah riyesi ndeki subayları n Si
vastopol bombard ı man ı nda hedefi neden isabetle vu
ramad ı kları gündeme gelince, zaman ı n padişah ı , soru
nun kaynağ ı n ı bulabilmek için yabancı ülkeden bir uz
man geti ri lmesini istemiş. Doğal olarak, bu şanssızl ı k
ları n neden i n i , yine her zamanki gibi, akı l dışı mistik ne
denlere dayand ı rarak açı klamaya çal ı şanları n diretme
lerine karş ı n , padişah ısrarl ı olunca, Fransa'dan bir uz-
31
man geti rti lmiştir. Uzman , yaptığı i l k temaslarda, bah

riye subayı olarak nitelendirilen komutan ve yöneticile
rin , en basit hesapları dahi bilmediklerini saptayıp, du
rumu padişaha i letmiş ve bir sı nav yap ı lmas ı n ı teklif et
mişti r. Yine birçok tehdit ve di retmeye . k arş ı n , padişah
bu sı nav ı n yap ı lmas ı n ı arzu edip "smavda ben de bu
lunacağım deyince' bahriyenin en zeki ve en bilgili al
tı subayı seçilerek bu sı nava sokul muştur. Uzman, pa
dişah ı n huzuru nda, top atışlarında çok öneml i olan üç
gen hesapları nedeniyle "Bir üçgenin iç açı ları toplam ı
nedi r?" deyince, beş subay başları n ı önlerine eğmiş;
akı l l ı ve bilgili geçinen altı ncı subay "Üçgenden üçge
ne değişir'' deyivermiş . . .
Osmanl ı İ m paratorluğu'nda yüzlerce y ı l i l m i eğitim yap ı l m ı ş

v e medreselerde, halk, büyük bir kısm ı d i n e yönelik ilimler
le donatı lmaya çal ı ş ı l m ışt ı r. Keza dünyan ı n birçok ülkesinde,
hatta Rönesans'a kadar Avrupa ülkelerinin büyük bir kısm ı n
da, hatta bugün bağnazl ı k kı skacı içinde kıvranan ülkelerin
öneml i bir kısmı nda, bu tip yönlendirmeler hala yapı l makta
d ı r. Bunun, daha son ra değineceğimiz, üç önemli sonucu ol
muştu r.
1 . Ağ ı rl ı kl ı olarak verilmiş dini eğitim , yanl ı olarak verilmiş

sosyal içerikli eğitim , kişi lerin doğaya yönelik duygular
dan arı nmas ı na neden olduğu içi n , araştı rıcı ve yaratı
cı ruh köreltilmişti r.
2. Yan l ı ş yönlendirmeler sonucu birçok şeyi sorgulama
dan öğrenmek ve benimsemek zorunda kalan bu bi
reyler, daha son ra önlerine ç ı kan seçenekleri de, akl ı
n ı kullanarak değil sadece öneri len doğrultuda sorgula-
32
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİM E NASI L VERM ELİ
madan benimser ve böylece totaliter ya da teokrat dü

şünceye sahip güçleri n esiri olurken , onları n buyruk
ları doğrultusunda, biraz da tevekkülün verdiği rahat
l ı kla, akl ı n ve mant ı ğ ı n kabu l edemeyeceği oranlarda,
yarg ı lamaksızın sald ı rgan bir tutum sergilerler. Bi rçok
akı l d ı ş ı cinayet ve sald ı rı ları n nedeni buna dayan ı r. Bu
toplumlar yarg ı lama yeteneklerini yiti rdikleri için , kolay
ca sömü rge de olurlar.
3. Fakat en büyük tehlike bununla kalmaz, yan yana ya
şayan topl uluklarda dah i , bu eğitim ve öğretimin sonu
cu olarak, evrensel temellere dayanmayan , yapay, ne
olduğu da tam olarak açı klanmam ış ve açı klanamaya
cak bir takı m yanl ı ş kabul ve san ı larla, sü rtüşmeleri n
temeli atı l ı r v e zamanla d a keskinleştiri lir. Akla dayan
mayan ve evrensel olmayan öğretilerle eğitildikleri için
zamanla, mantığ ı n kullan ı l ması ile doğru yolun bulun
mas ı da mümkün olmaz. Bu nedenle de bu yol u izlemiş
toplumlarda hem kendi içindeki g ruplar aras ı nda hem
de çevresi ndeki toplumlarla sevgiye ve sayg ıya daya
l ı bir i letişim kurulamaz. Hatta bu çarp ı k öğreti , i nsan
ları o denli derinden etki ler ki , bilim toplumuna dönüş
müş olduğu kabul edilenler bile, bu çarp ı k güçlü öğre
ti nin etkisinden kurtulamayarak, Bosna-Hersek, Azer
baycan , Çeçenistan vd . 'de, İ ran, Afganistan ve Viet
nam'da gördüğümüz gibi vurdumduymaz olur ya da
mant ı ğ ı n ve evrensel değerlerin izin veremeyeceği öl
çülerde yanl ı bir tutum izlemeye başlarlar.
Sadece din ve ona dayal ı yan l ı sosyal içerikli eğiti m , kişile

rin maddenin yapısı n ı anlamaya yönelik merak duygusundan
uzaklaşarak, uhrevi duygulara yönelmesin i , dünya işlerinden
33
PROF. DR. ALİ DEMİRSOY
çok ahiret işleriyle meşgul olmas ı n ı sağlam ışt ı r. Bu nedenle,

bu ülkelerin tarihine bakı l d ı ğ ı nda, dini içerikli kitapları n diğer
kitaplardan onlarca hatta yüzlerce kat daha fazla olduğu gö
rül ü r. Bu nedenle " İ l i m Sahibi" sözcüğ ü , dilimizde, temel bi
l i mlerle değil dini bilgilerle donat ı l m ı ş kişilere verilen bir sıfat
tı r. Böylece daha fazla dini içerikli eğitim , daha fazla i l i m ada
m ı döngüsü kuwetlenerek birçok toplumda günümüze kadar
gelmişti r. Çünkü kolaycı ve çı karcı bir kesim, nereden en ko
lay ekmek yerse, o alan ı n güçlenmesi için çaba sarf eder ve
toplum bu kör döngüden kurtulamaz.
Cumhuriyet'in kuruluşuna kadar, bu döngü, Osmanl ı döne
minde tüm g ücüyle işlemişti . Cumhuriyet'i n kuruluşu ve Ata
türk'ün engin görüşüyle, bilim sözcüğ ü , i l k defa gerçek anla
m ıyla Tü rk diline gird i . Hatta bugün çağdaş l ı kla eşdeğer bir
kavram olarak sık sık kulland ı ğ ı m ız Atatürk'ün muhteşem bir
özdeyişi "Hayatta en hakiki mürşit (aydmlatıcı, yönlendirici)
ilimdir, fendir; onun dışmda mürşit aramak gaflettir (aymaz
lıkttr, kusurdur), cehalettir, delalettir (bir çeşit aptallıkttr)," bu
yaklaş ı m ı n en g üzel anlat ı m ı d ı r. Fakat tarihten gelen tortu , bu
kristalin üzerini kapatmakta gecikmed i . .. Son 50 yıl içerisinde
M i l l i Eğitim Bakan l ı ğ ı m ızdan , özellikle Tal i m Terbiye Kurulla
rı ndan çıkan kararlar ibret vericidir.
"Ben miras olarak hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir donmuş
ve kalıplaşmış kural btrakmtyorum. Benim manevi mirasım
ilim (bilim) ve akıldtr. . . Benden sonra beni benimsemek iste
yenler, bu temel eksen üzerinde akıl ve ilmin (bilimin) rehber
liğini kabul ederlerse, manevi mirasçılanm olurlar. "
Mustafa Kemal Atatürk
Bugünkü duruma geçmeden önce, geçmişte bilime ve bilim

i nsan ları na nas ı l bakıld ı ğ ı na bir göz atal ı m :
34
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
Bilimin ne olduğunu anlamak için yapı lacak en doğ ru yak

laş ı m ı n , Kraemer'in Tarih Sümer'de Başlar adl ı kitabı n ı oku
makla başlamak olacağ ı kanaatindeyim . Kitaptan anlad ı ğ ı m
kadarıyla, Sümerlerin birçok tan rı ları var; örneğin Temmuz,
Ağustos ayları n ı n adları , özünde Sümer tanrı ları n ı n adları ; fa
kat bu tan rı lar buyruklarıyla insanları fazla s ı n ı rlamam ışlar.
Dolayısıyla Sümerler gökleri ve yeri inceleme olanağ ı n ı bul
muşlar. Bu nedenle Güneş'in ve Ay' ı n birçok astronomik de
ğerlerinin yan ı s ı ra, beş gezegenin varl ı ğ ı n ı da saptam ış; da
ha son ra birçok dinin bir çeşit "eylem ya da ibadet" saatini
oluştu ran değerlerle ilgili ölçüleri bulmuşlard ı r. Altı n ı n bakı r
la ayarlanma ölçülerini ( 1 4, 1 8, 22, 24 ayar gibi); tan rısal ol
mayan yasaları (Hammurabi Yasaları gibi) ve üç bilinmeyen
li denklemlerin çözümünü; dik üçgendeki hipotenüsün uzun
luğunun hesaplanmas ı na ilişkin birçok çözüm ü insan l ı ğa ka
zand ı rm ışlard ı r. Daha sonra gelen Asu r, U rartu , vd . leri bu yo
lu izledikleri için insanl ığa büyük katkılarda bulunmuşlard ı r.
Bugün kulland ı ğ ı m ız birçok bilgi, kavram , adet, gelenek, gö
renek, töre vs. bu topluluklara dayanmaktad ı r.
M ı s ı rl ı lar ise, kendi içinde katı laşmaları na karş ı n , bilime
sayg ı ları n ı sürd ü rmüş ve insanl ı ğa büyük katkı ları olmuştur.
Bilimin dört öneml i kaynağ ı , İskenderiye Kütüphanesi
(önemli bir kısm ı H ı ristiyan Romal ı lar, geri kalanları M üslü
manlar tarafı ndan) ve Çin' deki , 1 000 y ı l süreyle toplanm ı ş ki
taplardan oluşan dev kütüphane (bütün kötülüklerin anası bi
limdir diyen bir Hanedan tarafı ndan ) , Zerdüşt Kitapl ı ğ ı (Büyük
İskender tarafı ndan) ve İ n ka Kütüphanesi (kendi içinde ve İs
panyollar tarafı ndan) tahrip edilmiştir.
Anadolu, Ege Adaları , Yunan Yarı madas ı ve hatta İtal
ya'da, H ristiyanl ı ğ ı n yayg ı n laşt ı ğ ı döneme kadar, bilimin ön
cülük ettiği bir düşünce sistemi yayg ı n olduğu içi n , her konu-
35
da önem l i atı l ı m lar ortaya çıkm ı şt ı r. Yalnız, bu dönemde, da

ha önce tapı naklarda dinsel ayinlerle birlikte i nsan toplulukla
rına "ilk defa" giren işkence, yani i nsan ı n i nsana eziyeti, özel
likle kutsal varl ı klar için insanları n adak ya da kurban edilme
si şekli nde başlamış, zamanla, sistemli olarak gelişti ri l m iş ve
birçok inan ışta bir terbiye ve korkutma eylemi olarak yayg ı n
laştı rı l m ı şt ı r. Bu nedenle hemen h e r dinde, kötülükler, öbür
d ünyada (ahirette) işkenceler ile cezaland ı rı l ı r. Fakat işken
ceyi bir defa öğrenen insanoğlu, i nsanları denetim altı nda tut
mak içi n , bunun çok etkil i bir yol olduğunu görünce, onu geliş
ti rmek için elinden geleni yapmış ve sonuçta kökenini Yunan
ve Roma kültü ründen , yani , kuwetlinin hakl ı , şiddetin övgüye
lay ı k görüldüğü bir yapıdan alan Batı kültürü , tarih i boyunca
geliştirdiği silahlarla (bir çeşit işkence aletleriyle) kan kusma
yı sürdürm üştü r. Batı , bilimi öğrenmişti ; ama bu bilimi, hala,
köklerin i derin lerdeki dini öğretiden alan işkence duygularıyla
sulamaktayd ı . İ nancı değ i l , dini rehber yapmış tüm toplumlar
bu i lletten ku rtulamam ı ştı .
Halbuki sistem l i bir dini öğretiyi geliştirmemiş ilk i nsanlara
bakt ı ğ ı m ızda, birbirlerine sald ı rd ı kları na, öldürdüklerine, ka
faları n ı kırıp beyin lerini yediklerine fosillerin i ncelenmesiyle,
tan ı k oluyoruz. Fakat bu dönemde, i nsanları n birbirine işken
ce yapt ı kları na i l işkin h içbir kan ıt bulam ıyoruz. Sadece sald ı r
gan l ı k kan ıtlanm ı şt ı r. N itekim birçok can l ıda sald ı rgan l ı ğ ı n ka
l ıtsal olarak kal ıtıld ı ğ ı na ilişkin birçok bilgi vard ı r. Bu nedenle
doğan ı n en sald ı rgan can l ı ları ndan biri olan yabani s ı ğ ı rları n ,
sald ı rganları n ı n öldürülüp, uysalları n ı n çoğaltı l ması i l e s ı ğ ı ra,
yine sald ı rgan yabani koyunları n , saki n evcil koyun lara çevril
mesi sağlanm ı ştı r. Buna karş ı n bekçi köpeklerinde sald ı rgan
l ı k istenen bir özellik olduğu için daha da gelişti rilmişti r. Sal
d ı rgan l ı k can l ı n ı n kal ıtsal özelliğidir; insanda bile bu böyledi r.
36
BİLİM TOPLUMUNDA B İLGİYİ Kİ M E NAS I L VERM ELİ
N itekim işkence ve onunla ilgili aletler ilk olarak tap ı naklarda

bulunmuştur. Yani dinsel öğretilerle i nsan toplumuna g i rmiş
ve bu öğretinin geliştirilmesi ve yayg ı n laştırılması ölçüsünde,
işkence de, yayg ı n ve etkil i hale geçmiştir. Orta Çağ'daki en
gizisyon işkenceleri , bu öğretinin en yayg ı n olduğu dönemi n
eseridir. Bugün yasal olarak yasaklansa da, bu öğretinin yo
ğun olduğu bölge ve ülkelerde, işkence bütün şiddetiyle sür
mektedir.
İ şte, tarihsel olarak bu yolu izleyen ve bu sonuçları ortaya
çı karan bir öğretin i n , örgün eğiti m i n ağ ı rl ı kl ı bir parçası olarak
ya da ilim ad ı altı nda toplumlara yayg ı n laştı rı lma çabaları , in
sanları n m utsuzlukları n ı sürdürmeye neden olma ile ayn ı an
lama gelecekti r. İ nançtan (kastedilen dini öğreti değildir) ve
evrensel temel özg ü rlük hakları ndan yoksun b ı rakı l m ı ş bir bi
limsel eğitim i n de kanl ı sonuçlar doğu racağ ı n ı geçmişte (H it
ler dönemi Almanya'sı nda) ve bug ü n , yaşad ı k ve yaşamakta
yız. o halde:
Evrensel bilim nedir?

Evrensel bilim, bir kişinin doğumundan ölümüne kadar, ilk ola
rak kendi vücudunun karşı laşt ı ğ ı sorunları çözmeye, çevresi
ni olumlu yönde düzen lemeye, anlamaya ve kul lanmaya yö
nelik, kullan ı ld ı ğ ı zaman her nerede olursa olsun ayn ı sonu
cu veren, her nerede yaşan ı rsa yaşans ı n kul lan ı ld ı ğ ı nda ya
rar ve bazı hallerde üstünlük sağlayan , her insan ı n ortak ola
rak paylaşabi leceği ve kullanabileceği bilgilerin toplam ı olarak
tan ı m lanabil i r. Bu durumda evrensel bilgiye neler girebilir?
Madden i n fiziksel ve kimyasal yapısı ile ilgili bilgiler; can-
1 ı lar ve çevre ile ilgili temel bilgiler ve bunları n anlaş ı lmas ı n ı
kolaylaştı ran matemati k ve istatistik gibi çözümlemeye, ölç
meye ve değerlendirmeye yönelik bilgiler ile sosyal ve sanat-
37
sal olayları n temelini oluştu ran ilkeler ve öğretiler evrensel

bilgilerdir. Örneği n Anadolu'nun değişik folklorunu, şarkı ları
n ı ya da türkülerini öğrenmek ya da öğretmek evrensel bilgi
ye sadece veri hazı rlar; bizzat kendisi evrensel bilgi olarak ta
n ı mlanamaz. Ne zamanki notaları öğretirsiniz, o zaman bire
yi evrensel kültü re kavuşturmuş olursunuz. Çünkü bu bilgiyle,
bu öğretiden geçmiş bir birey dünyan ı n neresinde olursa ol
sun, söyleneni anlar, anlad ı ğ ı n ı n üzerine bir şeyler ekler ve en
önemlisi diğer i nsanlarla değişmez bir dille iletişim kurar. Bu
nedenle, örneğ i n , Yak ı n Çağ Osmanl ı tari h i n i , İslam dinini ya
da tarihini, Tü rk folkloru n u , Tü rk yerel yönetim yasaları n ı ay
rıntı larıyla bilen bir i nsan , ilim sahibidir; ancak bilim sahibi de
ğildir. Çünkü böyle bir i nsan Peru'da yaşamaya n iyet ederse,
bu ilimleri kazanı rken edinmiş olduğu yöntem bilgisinin verdi
ği bir yatkı n l ı ğ ı n ötesinde, diğer h ususlarda sudan çıkmış bir
bal ı ğa döner. Bu bilgiden ne kendisi yarar sağlayabilir ne bu
lunduğu çevreye öneml i bir şeyler verebil i r ne de diğer i nsan
larla ortak bir kon uda i letişim ku rabilir. Bir Peru l u , İslam öğ
retisi olmadan , İslam dinini bilmeden , Tü rk folklorunu tan ı ma
dan , Türk yasaları n ı ve tarihini bilmeden mutlu ve başarı l ı bir
şekilde yaşayabil i r. Türkler için de Peru'daki ayn ı değerler ev
rensel açıdan öneml i olmayabilir.
Halbuki örneğin fizikte bir amper, bir volt, bir direnç; kim
yada, bir molekül , bir tepkime; biyoloj ide bir kromozom, bir
ONA, bir gen ; matematikte bir dört işlem, bir integral, bir tan
jant; m üzikte bir nota; ekonomide bir arz-talep kavram ı bilin
meksizin herhangi bir şeyi anlamak ve yapmak olanaksızd ı r.
Bunlar, evrensel bilgidir; her insan ı n temel eğitiminde bunları
öğrenmesi zorunludur; devletin görevi de bu bilgileri n kazan ı l
ması için gerekl i ortam ı hazı rlamakt ı r. Temel eğitim kurumla
rı dediğimiz ku rumları n görevi ise bu eğiti mi en iyi şeki lde ver-
38
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NAS I L VERMELİ
mektir. Dil eğitimi evrensel olmasa dah i , beyni n gelişmesinde

uyarıcı rol oynad ı ğ ı , ayn ı ortam ı ve değerleri paylaşan i nsan
ları n araları ndaki iletişimi sağlad ı ğ ı ve zihinsel ü retim i artırd ı
ğ ı için öncelikle v e etkin bir şekilde verilmelidir.
Din, tari h , yöresel coğrafya, yerel ve genel yönetime i lişkin
bilgiler, kural lar, yasalar ve benzeri öğretiler, toplumun ayı rı
cı kimlik kazanmas ı n ı sağlayarak, yakın topluluklardan farkl ı
laşması na neden olur. Her ne kadar, bu öğretiler, milliyetçilik
duyguları m ızı besler, geliştiri r ve bu duyguya dayanarak or
tak ü l kü çevresi nde, kendimizi ve oluşturduğumuz "bir çeşit
yapay ve soyutlanmış kültürü' korumam ızı sağlarsa da, top
luluklar arası ndaki bilgi ve sevgi akış ı n ı büyük ölçüde kısıtla
d ı ğ ı için er ya da geç büyük y ı k ı m lara neden olur. Bu neden
le Meriç Nehri'nin iki tarafı ndaki i nsanlar, birbi rleriyle yaln ı z el
sallayarak anlaş ı r; birbirlerinden bir apartman genişliği kadar
uzak olmaları na karş ı n , ayn ı duygu ve ülküyü paylaşamazlar.
Dünyan ı n sevgiye ve g üvene gereksi nmesi her zamandakin
den daha fazla. Tüm insanları n sevgi birliği, ortak evrensel bil
gi süzgecinden geçen bilgilerle beslenmekle, yani ortak dilin
geliştirilmesi ile sağlanabilir ... Bunun ötesi ndeki öğretilerin bü
yük bir kısm ı kimlik ayı rı m ı n ı güçlendireceği içi n , er ya da geç,
kimlik çatışmas ı n ı -kan ı , korkuyu , nefreti, sevgisizliği, hoşgö
rüsüzlüğü- geti recektir.
Ada 'da yaşayacak bir adamm alması gereken bilgileri öğ
rendik.
39
3. B Ö LÜM
Öncelikli Bilgi Nasıl Seçilmelidir?
Bilime ve ilime kon u olan her alan ı n bilinmesi ve öğrenilme

si sayg ıdeğerdir ve gereklidir. Ancak i nsan ömrü s ı n ı rl ı d ı r ve
özellikle eğitim süreci içerisinde kişiye ve dolayısıyla topluma
en yararl ı bilginin öğretilmesi için önceli klerin doğru saptan
ması eğitim stratej isinin başarısı n ı beli rler. Bu bilgiler, her ne
kadar iç içe olsa da, öncelik s ı ras ı na konduğunda, verilmesi
gereken bilgi kademelerle, öncelikle:
1 . Kişinin bi reysel kimliğinin ve becerilerinin gelişti ri lmesi

ne ve kendi sorunlarına. Yan i kişiye yönelik bilgi, -bu
na bireysel sorun çözme yeteneğinin geliştirilmesi de
denebilir.
2. Evrensel sorun ları çözmeye yönelik, evrensel bilgi -bu
na topl umsal ya da kolektif sorun çözme yeteneğinin
gelişti rilmesi de denebilir.
3. Bulunduğu toplumu diğer toplumlardan farkl ı kı lan, ya
ni ona davran ış, düşünce, i nanç ve amaç bakı m ı ndan
farkl ı l ı k kazand ı ran, toplum (kolektif) kimliğinin kazan ı l
mas ı na yönelik bilgilerin veril mesi şekli nde yü rütülürse
yararl ı olabi lir.
Bi reysel kişiliğin kazan ı l mas ı doğumdan başlar; ailenin, çev

renin ve eğitim sü recindeki etkinliklerle şekillenir. Bi reysel
kimliğin kazan ı l ması önemlidir; ancak şimdilik konumuzun dı
şı ndad ı r; onu daha son ra inceleyeceğiz. Topl umsal kimliğin
40
kazan ı l ması ise daha önce değindiğimiz gibi , her topluma öz
gü dini, sosyal ve fol klorik değerlerin öğreti lmesidi r. Bu bil
gilerin örgün eğitimde ağ ı rl ı kl ı olarak verilip veri l memesinin;
eğer verilecekse hangi ölçülerde verilmesini n ; tek tip bir eği
timin yararl ı olup olmad ı ğ ı n ı n tartış ı l ması n ı n yararl ı olacağ ı
n ı düşünüyoru m .
En önemlisi, acaba, devletin temel eğitim görevleri arası n
da bu kategorilerdeki eğitimin yeri ne olmal ı d ı r? Eğitim süreci
içerisinde, kişinin evrensel bilgileri ve yaşad ı ğ ı toplu m u n dü
zenine uyumunu sağlayacak genel bilgilerin devlet desteği al
tı nda veril mesi bir gerekliliktir. Ancak ayn ı toplum içerisinde
bulunup da genel toplumsal kimliklerini kazanmaları n ı n öte
sinde, toplumun sadece belirl i kısm ı na yönelik ve herkesi n
h e r zaman gerek duymad ı ğ ı i l m i bilgileri n , m a l i külfetleri ilgi
l i gençlerin aileleri tarafı ndan karş ı lanmak kayd ıyla verilme
si daha doğru olmaz m ı ? Böylece farkl ı kimlik kazanmak iste
yen karş ı l ı ğ ı n ı öder. Evrensel bilginin kazand ı rı lması ise dev
letin görevi olarak kal ı r.
Devletin görevi, kişiye, bireysel kimliğini ve becerilerini ge

liştirmeye, kendini ve evrenin yapısım anlamaya yönelik bil
gileri ve sorun/an çözmeye yönelik beceri ve yetenekleri ka
zandtrmak o/maltdtr.
Evrensel bilg i , her yerde, ayn ı koşullarda, tekrarland ı ğ ı nda

ayn ı son ucu veren, toplumsal kimliğine bakılmaks ı z ı n herke
sin gereksinmesi olan ve en önemlisi, yen i bilgi ve becerilerin
hem temel taş ı n ı oluştu ran hem de o bilgi ve becerilerin ge
l işti ri l mesini sağlayan öğretidir diye tan ı mland ı ğ ı na göre , ka
zand ı rı l mas ı devletin görevi olan , öncelikl i bilgi ne olmal ı d ı r?
Bizim burada esas değinmek istediğimiz konu , eğitim sü-
41
recinde ya da bu sürecin sonunda, bi reysel ve topl umsal kim

lik sorununu çözmüş (ya da çözmemiş) bir insana, eğitim de
diğimiz süreçte "evrensel bilgi olarak" nelerin öncelikle öğre
ti lmesi gerektiğidir? Bu öncelikli bilgileri n neler olduğu verildik
ten sonra, kişisel kimlikten ve topl umsal ki mlikten anlaş ı lma
sı gerekenlerin neler olmas ı gerektiğini ve kim l i kle ilgili yanl ı ş
uygulamaları n doğurabileceği olumsuz sonuçlar konusunda
bir yorum eklemek kaç ı n ı lmaz olacaktı r.
Bugünkü bilgi lerimizin ışığı altı nda, birçok bulguyla da des
teklenen yayg ı n görüşe göre, bundan yaklaş ı k 1 3,7 mi lyar
önce, başka yasaları n geçerli olduğ u , atom altı parçacı kla
rı n oluşturduğu bir evrenden Newton yasaları n ı n (kütlenin var
olduğ u , zaman ı n başlad ı ğ ı , enerjinin ve h ı z ı n ortaya ç ı ktı ğ ı ;
dört evrensel kuwetin) ortaya çıkt ı ğ ı b i r süreçle bugünkü ev
ren oluşmuştur. Başlangıçta çok yoğun ( 1 cm3'ü dünya koşu l
larında milyarlarca ton gelen) ve sıcakl ı ğ ı m ilyarlarca santig
rat derece olan bir baz kütleni n ol uşmas ıyla başlam ışt ı r. Za
man başlam ıştı r. Ondan önce bugünkü fiziğin temel ölçütleri
olan kütle, h ız ve zaman dediğimiz ku ralları n henüz ol uşma
m ı ş olması ve keza atom altı parçacı kları n bir atom düzeni
halinde konumlanmaması nedeniyle de anlad ı ğ ı m ı z anlamda
kimya i l kelerinin (tepkimelerinin) h içbiri başlamam ı ştı . Dolayı
sıyla, büyük bir olas ı l ı kla, hiçbir can l ı n ı n bir daha yaşayama
yacağ ı böyle bir evren ötesinin, fizik ve kimya ilkelerinin oluş
mad ı ğ ı bir dönem olduğu ve canl ı yap ı s ı n ı doğrudan ilgilen
dirmediği içi n , bizim temel bilgi havuzum uzun içerisinde "me
rak edenlerin haricinde" yer almas ı na gerek yoktur. Bu evrede
egemen olan oluşum ve yasaları n i ncelemesi; ancak uzman
laşm ış bilim i nsanları n ı n eği lmesi gereken bir aland ı r. Daha
öncesini i nceleme bu evrende yaşayan insanları n doğrudan
ilgi alan ı na g i rmeyebilir.
42
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
İ l k üç saniyede, her can l ı n ı n ya da cansı z ı n temel yap ı s ı n ı

oluşturan fizik ve kimya yasaları oluşmuştur. O halde, evrenin
herhangi bir yerinden tutun , bir kişi nin tı rnağ ı n ı n ucuna kadar
oluşan olay ve yapı ları anlamak ve yorum yapabilmek için bu
yasaları n bilinmesi kaç ı n ı l mazd ı r. Bu yasaları n neden böy
le olduğunu tartışmak da büyük bir anlam ifade etmeyebi l i r.
Çünkü var olan her şey, hatta düşünce sistemimiz, bu yasa
ları n ü rü n ü olarak ortaya ç ı km ı ştı r. Tan ı mad ı ğ ı mız, bilmediği
miz ve bugün yorum dahi geti remeyeceğimiz yasaları n ege
men olduğu bir yapı lanma da olabilird i ; ancak o zaman farkl ı
oluşumlar ortaya ç ı kard ı ve biz bugün bizi oluştu ran yapı lan
mayı hiçbir zaman anlayamazd ı k. Ancak biz bu evrenin yasa
ları na tabi olduğumuz için öncelikle bu evrenin yasalanm öğ
renmekle yükümlüyüz.
İ l k üç saniyeden sonra, galaksileri n , yıldızları n ve (eğer
yayg ı nsa) uydu sistemlerinin oluşumuyla ortaya çı kan bazı
ku ral , i l ke ve genelleştirmelere tan ı k olmaktayız. Bu oluşum
ları n her biri, bir can l ı n ı n bu cümleden bir i nsan ı n oluşumu
na şu ya da bu şekilde katkıda bulunmuştur. Dünya'ya ka
dar geldiğimizde, her oluşum u n , canl ı ların ortaya çı kması nda
ve özellikle bu şeki lde ortaya çı kmas ı nda, yani sonucu etkile
yecek biçimde katkı ları olduğunu görürüz. Örneğ i n , G üneş'i
miz, disk şekli nde bir galakside yer almasayd ı ya da bu bü
yüklükte olmasayd ı (örneği n 1 ,44 kattan daha küçük olsayd ı
ya da 1 O kat büyük olsayd ı ) , Dünya' m ı z G üneş'ten bu kadar
uzakta olmasayd ı ya da bir Ay' ı m ız olmasayd ı , bugünkü ya
pıda bir can l ı n ı n oluşması mümkü n olmazd ı . O halde düşü
nen bir canl ı olarak, evrenin çocu kları olduğumuza göre , ata
lanmızı ve onu oluşturan güç ve yasa/an tammamız kadar do
ğal bir şey olamaz.
Can l ı l ı ğ ı n Dünya'da oluşmas ı , zaman içerisinde çeşitlen-
43
mesi ve gelişmesi için var olan yasa ve işleyişlerin bilinme

si de, şu andaki yap ı ve davran ış biçimimizin anlaşı lması ve
gelecek için sağl ı kl ı yorumları n yapı l ması için kaç ı n ı lmazd ı r.
Bu dünyan ı n bağrı nda oluşup geliştiğimize göre, bu dünya
yı oluşturan fiziksel ve kimyasal ilke ve genelleştirmeleri ta
n ı mak ve onları n soyut kavramlarla anlaş ı lmas ı n ı sağlayacak
matematik bilimini bilmek zorundayız.
Bu bilgileri n öğrenilmesi , bir kişinin anas ı n ı ve babas ı n ı ta
n ı mas ıyla eş anlama gel i r. Bu öğreti, bu öğretiyi alan kişile
re evrenin herhangi bir noktası nda gerekli olan bilgileri sağ
lar. Bu nedenle matematik, fizik ve kimya evrensel bilgi olarak
"düşünen ve bilen insamm" diyen, sağ/Jklı yorum yapmak is
teyen herkesin bilmek zorunda olduğu öncelikli bilgilerdir. Bu
bilgiler olmadan diğer bilgilerin ü retimi hemen hemen olanak
sızd ı r. Bu bilgi leri verecek düzenlemeleri yapmak da devletin
kaç ı n ı lmaz görevidir.
Bu fiziksel ve kimyasal yasaları n denetim i altı nda, yal n ı z
Dünya koşullarına bir uyum olarak ortaya ç ı kt ı ğ ı açı kça gö
rülen canl ı l ı k ve bununla ilintil i olarak i nsan ı n yap ı ve işleyi
şini tan ı ma, belki biri nci dereceden öğreni lmesi gereken ; an
cak anlaşı labilmesi için daha temel bilgilere (matematik, fizik
ve kimya) gerek gösteren can l ı bilimi, yan i biyoloji, ikinci ön
celikle öğretilmesi gereken bilgidir.
Bu bilginin al ı n mas ı , bireyin kendini ve çevresini tan ı ma
s ı n ı , geçmişini bilmesin i , geleceğini tahmin etmesini sağlar.
Sosyal olaylarda birbirine taban tabana zıt görülen bi rçok ya
p ı laşman ı n ya da akı m ı n , dini öğretinin neden olduğu sorun
ları n haricindeki diğer birçok sorunun temeli nde, biyoloji bil
gisinin yoksunluğu hemen göze çarpar. Çevre sorun ları ndan
tutun geli r paylaş ı m ı na, göç olgusundan tutun sağ l ı k sorunu
na, yeteneksizler tarafı ndan yönetilme şikayetlerinden tutun
44
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NASI L VERMELİ
temel hak ve özgü rlüklerin tan ı m ı na kadar hemen tüm uyuş

mazl ı kları n ve sorunları n temelinde, bu kavramları topluma
yerleştirmekle yükümlü olanları n biyoloji bilimindeki yetersiz
liklerinden kaynaklanan yan l ı ş yön lendirmelerin yatt ı ğ ı görü
lecektir. Biyoloj ideki en basit ilke ve bilgilerin kazan ı l masıy
la, bugüne kadar kader olarak sunulan ya da çarp ı k sosyal
süreçlerin sonucu olarak oluştuğu varsayı lan olumsuzlu kla
rı n ortadan kald ı rı lması na önemli katkı ları olacakt ı r. İ nsan l ı
ğ ı n bugüne kadar acı larla kıvranmas ı n ı n kökünde neden bi
yoloji biliminin eksikliğinin yatt ı ğ ı gelecek sayfaları m ı zda açı k
lanacaktı r.
Biyolojinin yayg ı n öğretim olarak i nsan l ı ğ ı n h izmetine gi
rememesinin iki temel neden i vard ı r. Biri ncisi biyolojik olayla
rı n açı klanmas ı nda daha önce kazan ı l ması gereken bilgi ola
rak matematik ve özellikle fizik ve kimyadaki gelişmelerin be
l i rl i düzeye (yeterli liğe) ulaşamamas ı ; dolayısıyla, kolaya kaç
maya yatkı n l ı k ilkesinin doğrultusunda, bu karmaşı k sistemin
açı klanmas ı n ı n meta-bilimlere (özellikle dini öğretilere) dev
redilmesi; i ki ncisi ise biyolojideki öğretin i n , i nsanları en kısa
ve kolay yoldan bilimsel düşünmeye yönlendi rmesi, yaratıcı
lık gücü n ü ve sorgulama yeteneğini artı rması neden iyle, o gü
ne kadar din öğretisi üzerinde söm ü rü düzen i kurmuşları n ç ı
karı n ı önleme korkusudur. Dolayısıyla çağdaşlığa ad ı m atma,
düşünen ve sorunları çözme yeteneği artı rı l m ı ş insan yetişti r
me, biyoloj i eğitiminin doğrusal bir fon ksiyonu olarak karş ı m ı
z a çıkmaktad ı r.
Türk Milli Eğitim Bakanllğmm son yıllarda fizik, kimya ve

biyoloji derslerini örgün eğitimde zaman zaman seçmeli yap
masmı, özellikle evrim konusunun ders müfredatmdan kaldı
nlmasmı; ilk yıllarda bile din derslerini koymasmı bilinen hiç-
45
PROF. DR. ALİ DEM İ RSOY
bir bilimsel mantıkla açıklamak mümkün değildir. Bu uygu

lamanm, çağdışı yönelmelere zemin haztrlaması kaçmılmaz
olacak, Türk insanmm sorun çözme yeteneğini büyük ölçüde
düşürecektir.
Sonuç olarak bireye, kendini, çevresini, evrenin yap ı s ı n ı
tan ıtan , evrenin y a d a dünyan ı n herhangi bir noktası nda kar
ş ı laştığı sorunları çözmeye yard ı mcı olan , yeni durumlar kar
şısı nda çözü m ü retmeyi sağlayan, zaman içerisinde gelişti ri
lebilen , yenilenebilen, üzerine ek yapı labilen ve en önem lisi ,
i nancı , dini, ı rkı , dili, yapısı ne olursa olsun diğer tüm i nsan
larla, düşünen varl ı klarla ve hatta diğer canl ı larla i letişimde,
uyuşmada ve anlaşmada ortak bir dil yapısı kazand ı ran her
öğretinin konusu "Öncelikli Bilgi" tan ı m ı içine girer. Bu öğreti
den , yan l ı şl ı kla, bugün sadece fen bilimleri denen bir bilgi g ru
bu anlaşı lmas ı n . Yazarı n kendisi biyolog olduğu içi n , örnek
ler özellikle fen bilimlerinden seçilmişti r. Evrensel bilginin içi
ne, doğan ı n temel yasaları içinde yer almamas ı na karş ı n , ör
neğin, her türlü müziğin ortak bir dille anlaş ı l ması n ı sağlayan
bir nota bilgisi; ekonomideki bir arz-talep eğ risi ya da sosyal
bilimleri n tümünde veri toplama tekniği ve değerlendirme yön
tem leri vs.de girer. Bu bilgiler de her yerde ve her zaman ay
n ı sonucu verecek şekilde kullan ı labi l i r; "yani evrensel bilgi
dir." Evrensel bilginin, nas ı l ve kime hangi yoğunlukta verilme
si gerekeceğini açı klamadan önce , kişisel kimlik ve toplumsal
kimliğin ne olduğu n u , evrensel bilgi ı ş ı ğ ı altı nda tan ı mlama
ya çal ı şal ı m .
46
4. B Ö L ÜM
Kimliklerin Geliştirilmesi
1 . Kişisel kimlik
Bireyin , bir önceki bölümde anlatı lan evrensel bilgiyi kul lanma
yöntemi (bir çeşit ahlak ve ilkesin i ) , içinde yer ald ı ğ ı aileni n ,
toplumun v e i nsan l ı ğ ı n diğer bireyleri ile ilişkileri n i , h a k v e so
rumlulukları n ı n s ı n ı rı n ı beli rleyen, kişisel yeteneklerini ve be
ceri lerini ortaya çı karan ve geliştirebi len bilgileri n , eylemlerin
ve alışkanl ı kları n tümü olarak tan ı m lanabilir.
Kişisel kimliğin, evrensel ve bi reye özgü nitelikli olması ge
reken tarafları vard ı r. Evrensel n itelikli olanları n (tü m i nsan
larda ortak değerler) gelişti rilmesi örgün eğitimin sorumlulu
ğudur. Bireyin özgün kimliğinin geliştirilmesi ise, seçenekle
ri t ı kayıcı olmamak kayd ıyla (katı kal ı plar içinde yönlendirici
olmamak kayd ıyla) , ailenin, toplumun ve yine örgün eğitim i n
desteği ile sağlan ı r.
1 .1 . Evrensel n iteli kl i kişisel kim l i k

Öncelikle, bugün inanç v e ahlak diye n itelendirilen, t ü m
dinleri n v e değişmez hukuk kuralları n ı n sahip çıkt ı ğ ı i l keler
dir. Bunlar: Yalan söylememek, haram yememek, çal ışkan ol
mak, temiz olmak, zorda kalanlara yard ı m etmek, sayg ı l ı ol
mak, başkaları n ı n yasayla tan ı mlan m ı ş haklarına sayg ı l ı ol
mak, sonucunda ortaya çıkabi lecek bir çocuğun her ne olur
sa olsun maddi ve manevi zarara uğramas ı na neden olabile
cek ya da toplumun diğer bir bireyine zarar verebilecek cinsi
47
i lişkilerden kaçınmak, başkaları n ı n inancı na, gelenek ve gö

reneklerine sayg ı l ı olmak, vücuda zarar verdiği bilimsel olarak
kan ıtlanm ı ş alışkanl ı klardan uzak durmak, çevreyi korumak,
doğayı sevmek vs.dir.
Bunlar, bundan 8.000 yıl önce de, devlet şekli teokratik (di
ni), laik, faşist, demokratik vb. olsa da, dini M üslüman , H risti
yan , M usevi ya da Budist olsa da, ateist olsa da her toplum
da öngörülen ve beklenilen özelliklerdir. Her kişiye bu n itelik
leri kazand ı rmak ve gelişmesi için uygun ortam ı hazı rlamak
zorundayız. Çünkü bunları n göz ard ı edilmesi ya da bunla
ra uyulmamas ı , diğer bireylerin ve dolayısıyla toplumun zara
ra uğraması ile sonuçlanacakt ı r. Bu ku ralları n ortaya konma
sı h içbir eğilimin, devletin , toplumun, ı rkın ve dini öğretinin te
kelinde değildir. Dünyada bunun aksini öğreten h içbir öğreti
de mevcut olmam ışt ı r. Dolayısıyla evrenseldir ve devletin so
rumluluğundad ı r. Bu öğretiyi zaman ı nda (olgunluk çağ ı na ka
dar) yeterince kazanamayanlar ya da kazan ı p da uygu lama
yanlar d ünyan ı n her yerinde, bugün (ve keza çok defa geç
mişte de) yasal olarak cezaland ı rı l ı r ya da kı nan ı r. Olumsuz
olduğu zaman yasayla cezaland ı rı lan ya da kı nanan her dav
ran ışın, doğrusunun öğretilmesi , toplumun, dolayısıyla devle
tin , bununla ilişkin olarak örgün eğitimin sorumluluğunda ol
mal ı d ı r. Cezaland ı rma yetkisini elinde bulunduran güç (dev
let) , eğitiminde de sorumludur.
Asl ı nda bugün var olduğu san ı lan 20.000 dinin hemen
hepsinde yukarıda sayd ı ğ ı m ı z hususlar yer al ı r. Bu nedenle
benim dinim şöyle iyidi r böyle iyidir diye yukarıda verilen mad
deleri saymak anlamsızd ı r. O dinin mensupları n ı nereye geti r
diğini, bilime ne katt ı kları n ı , i nsani ilişkilerde ne kadar sayg ı l ı
olduğunu saymayla karş ı laştı rmayı yapmal ıyız. Bunu yapar
ken de sahip olduğumuz inanç sisteminde ortaya ç ı km ı ş sap-
48
kı n l ı kları ya da olumsuzlukları yanl ı ş uygulad ı lar da ondan de

nen bir mantıkla savunmam ız olsa olsa sorun ları m ı z ı görme
mekten ya da erteleme isteğim izden geli r.
1 .2. Özgü n n itel ikl i kişisel kim l i k

Merakl ı olma, yaratıcı olma, tasarrufa yönelik al ışkanl ı kla
rı olma, paylaşmayı bilme, düşündüklerini özgürce söyleme,
kendi üzerine düşeni en üst düzeyde yerine getirme, yasal
açıdan zorunlu olmad ı ğ ı durumlarda bile ailesinin, çevresinin,
toplumun ve tüm insanları n yard ı m ı na koşma, iyi davranma
ve onları n maddi ve manevi olarak gelişmesi için başkaları
n ı n ya da toplumun ç ı karları na zarar vermeden destek olma
ve teşvik etme , kendinden son raki nesillerin devam ı için ya
şam ortamları n ı n korunması na ve çevre düzenlenmesine ya
sal olarak zorunlu olmasa bile azami katkıda bulunma, yete
neklerini geliştirme ve başkaları n ı n h izmetine sunma için gay
ret gösterme , olabildiğince açı k olma, gerektiğinde s ı r sakla
ma, yaşlı lara sayg ı l ı , çocuklara şefkatli olma vs.dir.
Özgün n itelikli kişisel kimlik altı nda s ı ralan m ı ş bilg i , görg ü
v e yetenekleri n gelişti rilmesi sorumluluğunun, aileye, çevre
ye, topluma ve bireyin kendine ait olması gereki r. Örgün eği
tim bu h ususta sadece yard ı mcı olabi lir; fakat sorumluluk yük
lenmeyebi l i r. Sonuçları itibarıyla da kişiye meziyet kazand ı rı r.
Bunları n yanl ı ş kullan ı m ı kişiye yasal sorumluluk yüklemez;
en fazla kı nanmas ı na neden olur. Aile, sosyal çevre, toplum
ve dini eğitim bu aşamada etki lidir ve sorumludur. Kişi nin bi
zatihi kendine özgü olduğu için devletin karışması ya da yön
lendi rmesi, yan i bir anlamda sorumluluk alması söz konusu
değildir.
1 .2 . 1 . Özgün kişisel kiml i k kavramı içerisinde beceri

leri n gel iştirilmesi : Kişin i n , görsel , duyusal ve mekanik be-
49
cerileri olarak s ı n ıfland ı rabi leceğimiz, m üzik, resim, heykel,

el sanatları , spor vs. gibi becerilerinin geliştiri lmesi , devletin
örgün eğitiminde veril mesi gereken zorunlu bilgi içeriği içeri
sinde değerlendi ri l mesine karş ı n , ayn ı zamanda özgün kim
lik yapısı n ı n bir kısm ı n ı oluşturduğu içi n , bu başl ı k altı nda da
i ncelemek gereki r. Çünkü bu bilgilere sahip olmayan bir bi
rey her toplumda normal yaşantısına devam edebil i r, başka
ları ile ortak dilden anlaşabilir ve eksikliğini her an hissetme
diği gibi, bu eksiklik, bulunduğu topluma katkı yapmazsa da,
zarara ya da yı kıcı bir etkiye neden olmayabilir. Ayrıca, son
zamanlarda yap ı lan biyolojik araştı rmalarda (soyağaçları n ı n
kal ıtsal olarak incelenmesinde) , kişinin kal ıtsal yap ısıyla b u
özellikleri n gelişiminin çok yakı ndan ilişkili olduğu anlaş ı l d ı ğ ı
için , yayg ı n olarak temel ilkelerinin öğretilmesi nin d ı ş ı nda, b u
kon ulara yoğunlaşacakları n özel bir seçmeyle (genetik yapı n
uygu nsa giriş) oluştu rulmas ı n ı n daha akı l l ıca olduğu anlaş ı l
m ı şt ı r. Böylece, bireyin becerilerinin ve yatkı n l ı kları n ı n gelişti
ril mesinde temel bilginin verilmesi, evrensel değerlerin öğre
tilmesi örgün eğitimde olacağ ı için devletin sorumluluğunda;
ancak özel olarak gelişti ril mesi ise örgün eğitimin sorumlulu
ğunda değil, desteği nde olmal ı d ı r.
2. Toplumsal kim l i k
Evrensel bakış açısı ndan b u kimliğin n e kadar v e nas ı l ge
l işti rilmesi gerektiği kon usunda yeterince araştı rma yap ı ld ı ğ ı
n ı v e görüşlerin ortaya atı ld ı ğ ı n ı söylemek g üçtür. Çünkü ki
şiler böyle bir araştı rmaya i nansalar da, her araştı rıcı , kaç ı n ı l
maz olarak bir ı rk g rubunun, benimsemese de yetiştiği orta
m ı n gereği bir din g rubun u n , eğitimi gereği de tarihsel bir yön
lendirmenin üyesidir. Örgün eğitimin, insan ı n daha ham oldu
ğu 0- 1 8 yaş g rubu arası nda yü rütüldüğü düşü n ü l ü rse, istesek
50
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ K İ M E NAS I L VERMELİ
de istemesek de bu eğitim ve öğretilerin etkisinden ku rtulup

özgü r ve bağ ı msız düşünmemiz zor olabil i r. Düşünsek dahi ,
içinde yaşad ı ğ ı m ı z toplumu n , -ki çoğu körü körüne güdüm
lenmiş bireylerden oluşmuştur- baskısı n ı karş ı layacak kadar
güçlü olamayız; karşı lasak dah i , tarihte ibret verici birçok ör
neğini bildiğimiz, bugün de birçok ü l kede ve ülkemizde halen
örneklerin i yaşad ı ğ ı m ız (Uğur M u mcu , Turan Dursun , M uam
mer Aksoy, Bah riye Üçok vd . leri ) , bağnaz katliamlardan ve
tehditlerden (Salman Rüşti vd .leri) kurtulamayız. İ nsan l ı k ta
rih i , yan l ı ş ya da doğru , toplumları n kimlikleriyle ve öğretilerle
ilgili fikrini açı klayan i nsanları n acı öyküleriyle dol udur. Dola
yısıyla çok ekstrem örnekleri bir yana b ı rakı rsak, kişiler, ma
ruz kald ı kları bu yönlendirmelere ve öğretiye karşı çı kma, ya
ni toplumsal kimliklerini iyileştirme için eleşti rme cesaret ve
erdemini gösteremezler. Bile bile, körü körüne itaat etmeye
devam ederler . . . Bu kimlikten ç ı kar sağlayan bir g rup i nsan ı n
önemli yerlerde görev yapmaları n ı n ve gücü ellerinde bulun
durmaları n ı n da etkisi büyüktür.
İslamcıflk ve Turancılık siyasasmm başan kazandığma ve

dünyayı uygulama alam yapabildiğine tarihte rastlanmamak
tadır. Soy aymmı gözetmeksizin bütün insan/an kapsayan tek
bir dünya devleti kurma hırslannm sonuçlan da tarihte yazılı
dır. Bizim uygulanabilir gördüğümüz siyasal yöntem, ulusal si
yasadır. Dünyantn bugünkü genel koşullan ve yüzyıllann ka
falarda ve karakterlerde yerleştirdiği gerçekler karşısmda ha
yalperest olmak kadar büyük yantlgı olamaz. Tarihin dediği
budur, bilimin, akim, mantığm dediği böyledir.
Mustafa Kemal Atatürk
(Seha Meray' ı n Su Başlarmı Devler Tutmuş
eserine göre Atatürk'ün Söylev'inden).
51
Toplumsal kimliğe bi r biyolog gözüyle baktığ ı m ı zda yarar ve

zararları n ı şöyle ortaya koyabiliriz: Geçmiş dönemlerde, in
sanlar küçük g ruplar halinde yaşad ı kları ve araları ndaki daya
n ı şma oran ı nda güvencede oldukları bir dönemde, toplumsal
kimliğin gelişti rilmesi , ayakta kalmaları için kaçı n ı lmaz ve ya
rarl ı olmuştur. Çünkü bu dönemden daha önce "evrensel bil
gi ve değerler'' dediğimiz öğreti hiçbir topl umda yayg ı n olarak
kullan ı l mam ışt ı r. Dolayısıyla i nsanları n aras ı nda ortak dil ve
değerler yeterince geliştiri lememiştir. Başlang ı çta, toplumlar
aras ı , birkaç basit fetiştik (Tanrı farkl ı l ı kları ) nesneye dayanan
bu ayı r ı m , i nançları tekeline alan dinlerin gelişmesiyle ve ku
rumsallaşmasıyla, çok organize ve yarg ı lamadan oluşturu lan
öğretilerle, toplumsal kimlik ayı rı m ı n ı keskinleşti rmeye başla
m ı şt ı r. En kanl ı sürtüşmeler ve çatışmalar, dine ve ı rka dayal ı
topl umsal kimlik kazan ı m ı ndan sonra ortaya ç ı km ı şt ı r ve sür
mektedi r (Haçl ı Seferleri , İ ki nci Dünya Savaşı , demokrasinin
ve hümanizmi n beşiği olduğu varsayı lan Avrupa'n ı n göbeğin
deki Bosna dram ı ve son zamanlarda Orta Doğu'da yaşanan
katliamlar bunun tipik örnekleridir) .
Toplumsal ki mliğin kazan ı l ması nda bugüne kadar, i ki te
mel öge, daha doğrusu ham madde için i ki kaynak vard ı r: I rk
ve din.
Bir insan ı n ı rk özelliklerini değişti rmesi mümkü n olamaya
cağ ı na göre, ı rka dayal ı bir topl umsal kimlik yaratma çabala
rı n ı n , diğer topluluklarla uyuşmaları ortadan kald ı rmak demek
olduğunu daha baş ı ndan bilmek gereki r. Bu da kan ve gözya
şı demekti r. İ ki nci Dünya Savaşı 'ndaki Alman katliam ı ve son
elli yı ldan bu yana dünyan ı n en az 50 yerinde kan ve gözya
ş ı n ı n akmas ı na neden olan etnik çatışmalar, bu i l kel öğ retinin
ü rünü değil midir? Yapay koşullandı rmalar bir yana b ı rakı l ı r
sa, görünüş olarak, davranış olarak birbirlerine çok benze-
52
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
yen , ayn ı şeylere ağlayan, ayn ı şeylerden mutlu olan Türk ve

Yunan hal kları n ı n , sadece Meriç Nehri'nin genişliği kadar bir
aral ı kla birbirlerinden farkl ı laşt ı r ı l maları n ı n ; hatta kin ve nefret
kusmaları n ı n altı nda yatan sebep nedir? Bu insanlara, fark
lı dini eğitim (inanç eğitimi kastedilmiyor) ve olayları n yansız
değerlendi ri lmesi yerine olayları n abartı larak kasıtlı bir şekil
de veri lmesinin neden olduğu yan l ı ş bir tarih eğitiminin veri l
mesidir. Sizce, bu yan l ı ş eğitim verilmeseydi bu topl umlar bir
biri nden bu denli nefret ederler miydi? Bu eğitimler veri lme
seydi , Meriç Nehri'nin her iki yakası ndaki insanlar, ayn ı dili ko
nuşmasalar dahi el ve kol işaretleriyle birbirlerini selamlaya
cak ve sevgiye, sayg ıya dayal ı bir i letişim ku racaklard ı ; belki
birbirleri n i n dillerini biraz öğreneceklerd i .
Bunlar bilinmesine karş ı n , neden h e r toplumda bu insan
l ı k d ı ş ı ve çağ d ı ş ı eğitim ve öğretim desteklenmişti? Çünkü
daha önce değindiğimiz gibi, "büyük devlet adam ı , büyük ko
m utan , kah raman insan , cesur i nsan , güçlü insan , babayiğit
i nsan vs." gibi u nvanlar, kural olarak genelde, teke tek ya da
topl u halde başka i nsanları öldü renlere ya da öldürtenlere ve
rilen sıfatlar olmuştur. Belleğinizi yoklayın ız! Okuduğunuz ta
rih ve öykü kitapları nda, bu sıfatları taşıyıp da şu ya da bu şe
kilde i nsan ölümüne neden olmam ış birisini tan ıyor musunuz?
Böyle biri hemen hemen yok gibidir . . .
Bunun yan l ışl ı ğ ı n ı n farkına varan, birbiri nden bağ ı msız ba
zı g ruplarda, özellikle son 30-60 yı lda önemli kı p ı rdanmalar
ortaya ç ı km ı ştı r ve bunun en çarp ıcı örneği Hamburg'da bir
parkta bulunmaktad ı r. Sanki tüm çağlara haykı rı rcas ı na, elin
deki filesi içerisinde m ütevazı sebze ve meyveleri evine gö
türmekte olan bir insan ı n heykeli dikilmiştir. "Sade Vatandaş"
olarak n itelendi ri len bu heykelin kaidesine, şu anlam l ı söz
cükler yaz ı l m ı ştı r: Hiçbir insam öldürmeyen, yaşamı boyunca
53
kahraman/Jk yapmayan, hiçbir çatışmaya imzasmı atmayan,

yaşamı boyunca diğer insanlarm esenliğini dileyen ve onlar
için ça/Jşan, sade bir aile reisi olarak yaşadı. Bu anlam l ı hey
kel , belki gelecekteki simge olacakt ı r. Fakat insan soyunun
belki de doğal bir zaafı olarak, pohpohlanmaktan, güçlü ol
maktan, l ider olmaktan haz duyduğu, çeşitli toplumlarda defa
larca kan ıtlanm ı şt ı r. İ şte bu ilkel doyumsuzluğun tatmini için ,
üzerine bas ı labilecek, yönlendirilebilecek v e gerektiğinde bi
l inçsizce kullan ı labilecek bir kitlenin oluşturul ması gereki r. Za
ten doğası gereği buna yatkı n olan bu kitleni n , bu duyguyu ta
şıyanları n yönlendirdiği eğitimle güdülmesi zor olmam ışt ı r, ol
mamaktad ı r. ı rkçı l ı k böylece güçlendirilmiştir.
Geçmişte, henüz yerleşik düzene geçil meden, doğal ko
şullara karşı savaşı mda, seçilim üstünlüğü sağlayan ve bu
nedenle gelişmesi biyolojik olarak da teşvik edilen güçlü lük,
sald ı rgan l ı k ve cesaret, özellikle yerleşik düzene geçildiğin
de, bir çeşit l iderlik (yöneticilik) yarışmas ı na yönelmiş ve ar
kaları ndaki kitleleri de şu ya da bu şeki lde sürü kleyerek, kanl ı
b i r i nsan l ı k tarihinin ortaya çı kmas ı na neden olmuştu r. B u ay
r ı m , toplumun yap ı sal özellikleriyle birleştirilmesi ı rkçı l ı ğ ı n or
taya çı kmas ı n ı sağlam ış; bu da olayları n doğas ı n ı açı klamaya
yönelik değil de, toplumları birbirine düşman eden gerçek ya
da yapay olarak ortaya çıkm ı ş olayları n çarpıcı şekilde yan
lı anlatıldığı bir tarih eğitimine dönüştü rülmüştür. İşte, dünya
n ı n hemen her ülkesinde, örgün eğitimde bilgi ad ı altı nda ve
rilenler bu yapay ayrı m ı n körüklenmesini sağlam ışt ı r. Bu da,
en azı ndan birbirine komşu ülkeleri n sü rtüşmesin i , çatışması
n ı sürekli teşvik etm işti r ve etmektedi r. Buna karşı ç ı kanlar da
çok çeşitli ithamlarla etkisiz hale geti ril miştir. Fakat bir toplum
kural olarak saf bir ı rk g rubundan oluşmad ı ğ ı içi n , hem kendi
içinde hem de komşu topluluklarda yaşayan ı rklarla tartışma
s ı n ı sürdü rmeye devam etmiştir, etmektedi r.
54
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ K İ M E NASI L VERMELİ
Bu nedenle, insan/an, ülkenizi ve dünyayı seviyorsamz, ör

gün eğitimde, tarih eğitiminin başka bir biçimde ele a//nması
m sağ/aymız. Aynmcı değil tüm insan/an birleştirici tarzda an
latl/masmı sağlaymız.
İ nsan l ı k tarihinin bu kan l ı serüveni içerisinde, akl ıselim so

nunda, rengi, yapıs ı , dili ve yaşad ı ğ ı coğ rafi k bölgesi ne olur
sa olsun , tüm i nsanları n ortak bir değer etrafı nda toplanmas ı
n ı v e bir an lamda ortak bir d i l e sahip olmas ı n ı sağlayacak ilke
leri ortaya koymada gecikmedi. Böylece, inanç dediğimiz, tüm
topluluklarda aym olan değerler yaratl/dı. Bunlar: Yalan ı n , h ı r
sızl ı ğ ı n , arsızl ı ğ ı n , dolan ı n , tembel liğin, pisliğin vs. n i n yasak
lanması şeklinde bir araya toplanabilir. H içbir öğretide bunla
rı n teşvik edi lmesi görülmemişti r. Bu açıdan bakı ldığı nda din
ile i nanç birbiri nden farkl ı kavramlard ı r.
Bu i nançları n üzerinde sömü rü düzeninin kurulması gecik
med i ; özellikle din adam ı kisvesi altı nda, güç kul lan ı m ı na ve
sömü rü d üzenine yatkı n olanlar, toplumun tümünü etki altı
na alan , mantığa, yarg ı lamaya ve sorgulanmaya izin verme
yen organ ize bir sistem ku rdular. Bu sistem, özell i kle ı rkç ı l ı
ğ ı n keskin leşmesine destek sağlad ı ğ ı için d e , çoğunlukla, bir
çok yerde ı rkçı l ı kla birlikte gelişmesini sürdürd ü . Böylece i n
san l ı k çift kıskaç alt ı na al ı nd ı . Ancak yarg ı lamaya ve sorgu la
maya izin vermeyen dini öğretiler, toplumu çok katı ku rallarla
s ı n ı rlad ı ğ ı içi n , ayn ı ı rktan olan ; fakat dinleri farkı olan i nsanlar
arası nda bile ödün vermeyi yasaklad ı ğ ı için (senin mezhebin
ben i m mezhebim gibi) büyük çatışmaları n ortaya çı kmas ı na
neden old u . Yak ı n zamanda Kah ramanmaraş, Çoru m , Sivas
ve Suriye, l rak'ta yaşanan korkunç katliamlar gibi.
Kökenini söm ü rü düzeni nden ald ı ğ ı ve evrensel bilgiye da
yan mad ı ğ ı içi n , dini öğretiler (inançlar değil), doğal olarak, za-
55
man içerisinde, kendi araları nda uyuşman ı n h içbir zaman ol

mad ı ğ ı ve olamayacağ ı , mezhep, tarikat ya da diğer sıfatlar
takı larak bölünmelere ve fiki r ayrı l ı kları na ve buna bağ l ı ola
rak, araları nda, akı lla ve mantı kla açı klanamayacak çatış
malara dönüşmede gecikmedi (Ortodoks, Protestan, Katolik;
Sünni, Şii vd) . Dinin yayg ı n ve toplumun yönetim i nde egemen
olduğu her yerde, geçmişte ve bug ü n , çatışmaları n ve sür
tüşmelerin olmas ı bu nedene dayan ı r. Bu şekildeki dini öğre
ti, akı l la, mantı kla, bilgiyle açı klanamayacak şekilde toplum
ları n özel kimlik kazanmas ı na, araları ndaki sürtüşmelerin ve
çatışmaları n keskin leşmesine neden olur. Bu her zaman "A v
rupa 'da olduğu gibi reform yapıp dini gündemden çıkarmadık
ça," hep böyle de olacakt ı r. Kendimizi kandı rmayal ı m .
H e r a n mimarisini değiştiren b i r evrende, herhangi b i r şe
yin ya da bir kavram ı n hiç değişmeden kalmas ı n ı savunmak
bilimin tan ı m ı na aykı rıd ı r. Özellikle ahi ret işlerinin ötesinde,
zamanla, dünya işlerinin organizasyonuna da talip olan dini
öğreti ler, topl umdaki sosyal, ekonomi k ve bilimsel gelişme
lerin ortaya ç ı kard ı ğ ı gereksinmelere, değişmez kuralları ile
cevap vermeye başlarken; bilimsel eğitimden geçmeyen bir
çok i nsan , özellikle kendi çı karları n ı gözetecek şekilde yorum
lar getirmeye başlad ı ve böylece bir çeşit ruhban s ı n ıfı ortaya
ç ı ktı . Ruhban s ı n ıfı n ı n yönetime talip olmas ı , bilim ve mantı k
tan yoksun idari sistemlerin ortaya çı kmas ı na neden old u . So
n uçta, değişmezliğin en büyük düşman ı olan bilimsel düşün
meye birçok yerde ve zamanda set çekildi; sonuçta bilimsel
mant ı ğ ı n yiti ril mesinden dolay ı , hiçbir şekilde açı klanamayan ,
ard ı arkası kesilmeyen çatışmalar ortaya ç ı ktı . Tarihimizi ve
yer ald ı ğ ı m ız kıtaları n üzerindeki ülkeleri n ve dinlerin tarihini
anı msamam ız, zan nediyorum, yeterince ayd ı n latıcı olacaktı r.
Böyle bir sava karş ı , tutucu olanları n tepkisi hemen her za-
56
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NASIL VERM E Lİ
man ayn ı olmuştur: " Yanlış uygulandığı için böyle olmuştur."

Halbuki dinler tarihine bakı ld ı ğ ı nda peygamberlerin bizzat ya
şad ı ğ ı dönemler ve onları izleyen halefleri bile bu kanl ı kar
gaşadan ve katliamlardan kurtulamam ışt ı r. Peygamberimizin
ölümünü izleyen günlerde ortaya ç ı kan kargaşayı , daha son
raki dört halifeden üçünün, ondan son ra gelen on bir i mam
dan onunun öldü rülmesini ve daha son raki halifelerin nad i ren
eceliyle öl mesin i nas ı l açı klayabi l i rsiniz? Diğer dinlerdeki du
rum daha da acı d ı r.
Dünyadaki insanlarm tahmini bir çıkarsama ile %20'sinin

düzenli yalan söylediği, % 1 O'nunun htrsızlığa yatkm olduğu,
%20'sinin kurallar dışmda cinsel ilişki kurmaya eğilimli olduğu
bilinmektedir. Bu oran Meksika 'da da, Almanya 'da da, Malez
ya 'da da, İtalya 'da da, İran 'da da, Çin 'de de ve herhangi bir
semavi dinin girmediği topluluklarda, örneğin Afrika 'daki bazı
kabilelerde de hemen hemen ayntdtr. Bu, sanki iyi ve doğru
bir eğitim görmemiş insamn doğası gibi bir olgu. . .
Ahlaklı toplum yaratma iddiası ile ortaya çıkan dinlerin bu
ahlaksızlık/an düzeltmesi beklenir. Bir din diğerinden farklı ve
üstün olsaydı, bu oranlarm bazı yerlerde olumlu yönde düzel
miş olması gerekirdi. Halbuki her dinin yaygm olduğu bölge
lerde bu oran hemen hemen aymdtr; yani Hristiyan Meksika,
Almanya ve İtalya 'da da, Müslüman Malezya ve İran 'da da,
Budist Çin 'de de ve herhangi bir semavi dinin girmediği ilkel
kabilelerde de. Eğer birisi bu düzeltme işlevini daha iyi yapa
bilseydi, bu oranlar bu dinin egemen olduğu yerlerde daha
düşük olacaktı. Aksine dinsel öğretinin yoğun olarak egemen
olduğu Meksika, İtalya, İran ve Malezya 'da yalancılık ve do
/andmcı/ığm daha yüksek, dinsel öğretinin daha gevşek uy
gulandığı Almanya, Norveç, İsveç, Finlandiya ve diğer Pro-
57
testan ülkelerde bu oranm çok daha düşük olduğu görülmek

tedir. Demek ki fark eden bir şey yok. . . Sömürülme de caba
sı . . .
Dünya işlerinin düzenlenmesinde yetersiz kalan, hatta zarar

lı olan dinsel öğreti, akı l l ı ca bir düzen leme ile, insan ı n bilim
sel olarak çaresiz kald ı ğ ı ahi ret işlerinde ve kişinin çaresizlik
ler içinde kıvrandığı birçok durumda i nsanlara yard ı mcı olabi
l i rd i . Böyle bir yard ı m ı n bilimsel olarak açı klanmas ı na da ge
rek yoktur. Bu bir terapi tarzı nda olabi l i rd i . Fakat dünya işleri
ne bulaşt ı r ı l m ı ş , i nançları sömü ren bir öğreti haline getirilmiş
dinin, ne yaz ı k ki , uygar ve bilimsel insanlar arası ndaki inan ı
l ı rl ı ğ ı ve gücü büyük ölçüde zayıflat ı l m ı şt ı r. Yan i bilinçsizce
dindar geçinenler ve dini, siyasetin , günlük işleri n , çıkarları n
aracı haline getirenler, hem bu öğretiye manevi olarak gerek
duyan i nsanlara hem de bizatihi dinin kendisine en büyük kö
tülüğü yapmışlard ı r.
Sorun çözmeyi önleyen set: Bağnazlı k

Ziya Şaki r'in Osman l ı -Japon ilişkilerini v e özellikle Abdülha
mid'in girişimlerini anlatan "Sultan Abdülhamid ve M i kado" ad
lı eseri nden , aşağ ıdaki çı karsamaları yap ıyor ve 1 995 yı l ı n ı n
Tü rkiye'sindeki gelişmelere ve Türkiye'yi idare ettiğini, 2000'1i
y ı llara taş ı d ı kları n ı ul uorta söyleyenlere bakarak, bir türlü ay
mazl ı ktan ku rtulamad ı ğ ı m ızı acı bir şekilde bir daha anl ıyo
ruz. Yazara ve Zülfü Livaneli'ye (Milliyet, 1 9-20.06. 1 995) gö
re:
"Osmanlılar, Sultan Aziz devrinin ilk zaman/arma kadar,
yeryüzünde Japon nammda bir mille t ve Japonya admı taşı
yan bir hükümet olduğundan haberdar değildi. "
Abdülhamid, çarlardan çekinmekle birlikte, Japonlarla iliş-
58
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ K İ M E NAS I L VERMELİ
kilerini geliştirerek, on/an Ruslara karşı yanma çekmeyi plan

lamıştı. Bunun yolu da ilk olarak sosyal ve dostane ilişkilerin
geliştirilmesi o/ma/Jydı. Bunun için çar/an kuşkuland!fmaya
cak; ama Japon İmparatoru'nun da küçümseyemeyeceği bir
ziyaret biçimi düşünüldü ve sonunda askeri bir okul gemisinin
Japonya 'ya gönderilmesine karar verildi. Ertuğrul gemisinin
komutam Miralay Osman Bey'in rütbesi, bu ziyaretin amacma
göre hafif kalacaktı; ancak birçok İslam ülkesini geçecek böy
le tek bir geminin komutanmm bir paşa olması da abartı// ge
lecek ve askeri saygm/Jğı zedeleyecekti. Sorun ince bir siya
setle çözüldü: Ertuğrul gemisi Singapur'a ulaştığı zaman, al
bay (miralay) Osman Paşa, sanki zamam gelmiş gibi amiralli
ğe yükseltildi. Daha sonra Ertuğrul gemisinin Japonya 'da göz
kamaştmcı karşılamşı ve sonra talihsiz bir kazayla batışı he
men her Türk'ün bildiği tarihi bir öyküdür.
Japon İ mparatoru , Ertuğrul facias ı ndan son ra, minnet bor
cun u yerine geti rmek için istanbul'a iki Japon kruvazörü gön
deri r. Büyük maceralardan son ra istanbul'a ulaşan gemi çal ı
şanları karaya çıkıp al ışveriş etmek için halkın aras ı na karış ı r.
O dönemde, Japonları n bütün amacı , yüzy ı l lard ı r içinde
yaşad ı kları yal n ı zl ı ktan sıyrı larak, dünyayla i lişkiye geçmek,
ticaret yapmak ve batı n ı n gelişmiş kurumları n ı kendi bünyele
rine kazand ı rmaktı . Bu ziyaretlerinin gerçek amacı da ticaret
leri n i geliştirmek için zemin hazı rlamaktı . Onlar, geleceklerini
haz ı rlamak için akı l l ı planlar yaparken , Osman l ı , bakın bu sı
rada nelerle uğraşmaktayd ı :
Japon subayları n ı n istanbul'a dağ ı l ması üzerine, dini ken
di lerine rehber yapm ış, vantuzları n ı idareni n derinliklerine
sokm uş birçok üst düzey yönetici ve din adam ı , bu kısa adam
ları görünce, bunları n bu ülkeye ayak basmaları n ı n hayra ala
met olmad ı ğ ı n ı yaymaya başlam ışlard ı . Onlara göre Japon-
59
ları n ortaya çıkış ı , kıyamet alametiyd i . Kur'an'da her şey ya

z ı l ı olduğuna göre, Japonları n bu ziyareti neden yaz ı l ı olma
s ı n diye düşünülmüş ve bunun için Kur'an'da uygun açı klama
da bulunmuştu . Kur'an'a ve hadislere göre Beni Astar kavmi
ne bağ l ı olan Yecüc ve Mecüc taifesi (toplumu) bir gün yer
yüzüne dağ ı lacak ve sonra da kıyamet kopacaktı. Zaten Ja
ponları n şekli şemail i de y ı l lard ı r öykülerde tarif edi lmeye ça
l ı ş ı lan Yecüc-Mecüclere benziyordu. Japonlar İstanbul'da ti
caret yapma yolları n ı ararken , bizim dini bütün sözde ayd ı nla
rı m ı z ı n yorumları İstanbul'da bir kıyamet paniğini başlatm ı şt ı .
Padişah bile bu yorumlardan etkilenerek, H icazl ı Seyyid
Esat Efendi'yi saraya çağ ı rarak fikrini sord u . Esat Efendi de,
Kur'an-ı Kerim'in Enbiya Suresi'nin 95'inci Ayeti'ni okuyarak
"Hatta, Yecüc ve Mecüc'e set açıllr. Ve onlar her taraftan ve
gedikten akm ederler," ibaresinin gerçekleşmekte olduğunu
yorumlad ı . Bunun üzerin İstanbul'daki ulemalar Japonlara
açı lan bu seddi n hangisi olduğunu tartışmaya başlad ı lar. Öy
le ya tehlike bir seddi n aşı lmasıyla başlam ı ştı . Japon heyeti
nin ziyareti dolayısıyla, İstanbul ayd ı n ları n ı ( ! ) çatışmaya sü
rükleyen Yecüc ve Mecüc sorunu, Seyyid İ brah im Esad Efen
di'nin saraya bildirdiği görüşlerle, neredeyse, dinimize göre
kesinlik bile kazanm ıştı . Çünkü, "Bazı tefsir/erdeki beyanata
göre Zülkarneyn denilen zat, maşrik (yani doğu) taratma git
miş ve orada Cabluk isminde bir taifeye (topluluğa) tesadüf et
miş . . . Bu Cabluk ismi ile Gabon (Japon) ismi arasmdaki mü
şabehete (ilgiye) bakıllrsa, Japonlann, Yecüc ve Mecüc kav
mi olması ihtimali daha kuwetlenmekteydi."
Böylece bir nokta hariç, her şey açığa kavuşmuştu ; yal
n ı z Ayet-i Kerime'de sözü edi len ve Yecüc ve Mecüc'e açı
lan seddi n yeri tam olarak beli rlenememişti . Kutsal kitapta di
le geti ri len bu önemli bildirimi n , her şey bir yana b ı rakı larak,
60
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ KİM E NAS I L VERM ELİ
ivedilikle açı kl ı ğa kavuşması gerekird i . Devleti idare edenler,

ilim adamları , sözde ayd ı n lar, her şeyi bir yana iterek g ü nleri
n i , haftaları n ı ve ayları n ı bu soruna verdiler. İlk olarak üç ola
s ı l ı k üzerinde duruldu:
1. İncil' de Hazkiyal (ya da Ezekiel) peygambere ait kısı m

da, Ahari Cibriya deni len bir bölgenin varl ı ğ ı ndan söz
edi l mişti. Sözü edi len bu yerin Sibirya' n ı n sonu olmas ı
bir olas ı l ı ktı . Katip Çelebi de böyle bir yorum yapm ı ştı .
2 . Ebu Said'e göre seddin yeri 1 63 tul (boylam) v e 4 0 de
rece arz (enlem) dai resinde bulunan bir bölgeyd i . Bu
enlem ve boylam , Çin Seddi'ne rastland ı ğ ı için ulema
tarafı ndan pek kabu l görmed i . Çünkü Çin Seddi Zul
karneyn tarafı ndan yap ı l mam ı ştı .
3. Set, Azerbaycan' ı n doğusunda bulunan bir bölge ola
bilird i .
H e r üç varsayı m d a , kutsal kitaplarda yazı lanları açı klamada

yetersiz kal ıyord u . Bunun üzerine bu kon udaki araştı rmaları
nı derinleşti ren Osmanl ı alimleri ve münewerleri ( ! ) sonunda
bir karara vard ı : "Kur'an-ı Kerim'deki her kelimenin bir hakiki
(gerçek) , bir de mecazi (bir çeşit nereye çekersen çek) an lam ı
vard ı r," dediler. "Burada sed'den m u rad (amaç) mania (engel)
dir. Bu engel de Japonya'n ı n etraf ı n ı çevirmiş bulunan deniz
dir." Böylece İstanbul'u ziyaret eden Japonları n Yecüc ve Me
cüc kavmi olduğu kuşkusuz bir biçimde ayd ı nları m ı z ve idare
cilerimiz tarafı ndan tescil edilmiş oluyord u ! Çünkü kutsal kita
b ı m ızda tarif edildiği gibi, "Boyları kısa, vücutları ufak, renkleri
sarıyd ı . Beni Astar denilen sarı renkli bir kavmi n , ahi r zaman
da maşrikten (doğudan) mağriba (batıya) kadar hakim iyet ka
zanacakları na (egemenlik kuracakları na) ilişki n , eski kitaplar-
61
da da kuwetli rivayetler vard ı r." U lema, kutsal kitaptaki sed

din (manian ı n) s ı rrı n ı böylece kendi lerine göre çözmüştü ; an
cak onları n uzantısı olan ve değişik kisveler ve unvanlar alt ı n
da bugüne kadar ayn ı zihniyetin varl ı ğ ı n ı sürd ü ren, genellik
le de her zaman toplumun yönlendirilmesinde etkil i olan (han
gi dinden olursa olsun, bağnazl ı ğ ı kendine rehber yapmış ü l
kelerdeki , İslam ülkelerinin tümündeki , keza 1 920- 1 950 y ı lla
rı hariç Tü rkiye' deki) ulema, çağdaş l ı ğ ı ve gelişmişliği yakala
yamam ıza neden olan gerçek seddin (manian ın) ne olduğunu
bir türlü görememişlerdir ya da çı karları gereği görmemezlik
ten gelmişlerdir . . . Biz tekrar öykünün devam ı na döneli m .
Osmanl ı ayd ı nları ( ! ) aylarca uğraşarak bu kadar önemli bir
dini sorunu çözerken, Bay Nakamu ra adl ı Japon tüccarı , İs
tanbul'da, İstiklal Caddesi'nde halkın ilgisini büyük ölçüde çe
ken , ilk Japon mağazası n ı açm ı ştı bile . . . Japon malları ka
p ı ş kap ış gidiyordu. Japonya zenginlik ve akı l yol unda iler
liyordu . . . Bizimkiler de tersine . . . Kısa zamanda mağaza bü
yüdü ve yeni leri açı ld ı . Japon tüccarlar İstanbul'da şemsiye
den, oyuncağa ve parfüme kadar birçok pazarı ele geçirdiler.
Bizimkiler, dini, akl ı n önüne koyarak, dini yorumlarda öneml i
i lerlemelerine devam ederken v e kutsal buyruk ile devlet ida
re etmenin yolları n ı ararken, Yamada ve Nakamu ra, bir yan
dan Japon malları n ı pazarlarken, bir yandan da afyon , tütün ,
i ncir, üzüm g i b i Tü rk malları n ı Japonya'da tan ıtmaya gi rişmiş
lerd i . Kutsal kitapları n bir anlamda aşağ ı lad ı ğ ı Yecüc ve Me
cüc'ler, bu kutsal kitaplara göre yetişmiş u lema takı m ı n ı n yo
rumuna göre Japonlar, sayg ı n yerlere ulaştı ; tanrı n ı n sevgili
kulları da(! ) onları n h i mmetine kaldı . . .
Bu tari hsel öyküyü okuyanlar, içleri yanarak geçmişi ana
cak ve geldiğimiz bu noktada bu çağ d ı ş ı l ı kları n geçtiğini dü
şünerek ferahlayacaklar. Ancak bi raz politikayla, doğal ola-
62
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ KİME NASI L VERMELİ
rak politikacı ları n zihniyetiyle, bi raz 1 980 y ı l ı ndan son raki ve

özellikle 2002 y ı l ı ndan son raki Türk Parlamentosundaki ko
nuşmalarla ve al ı nan kararlarla, dini ku rumlara yapı lan yatı
rı mlarla ve eğitime sokulan dini unsurlarla ilgilenenler geçen
bunca zamana, edinilen bunca deneyime karş ı , hala uslan ı l
mad ı ğ ı n ı anlayacaklard ı r.
Hemen hemen hiçbir doğal kaynağ ı olmayan , tarım ve yer
leşim arazisi olarak toprakları n ı n en fazla %20'si kul lan ı labi
len, ticaret yol ları n ı n d ı ş ı nda kalan , en şiddetli deprem kuşa
ğ ı nda yer alm ı ş ve daha birçok olumsuzluğu doğal yap ısı ola
rak taş ı mak zorunda olan Japonya' n ı n y ı llarca önce ç ı kt ı ğ ı
yola, Türkiye, konumu çok uygun olmas ı na karş ı n , karşılaştı
ğ ı zorluklar nedeniyle bugün çı kmaya zorlanmaktad ı r. En ba
sitinden , 1 980 y ı l ı ndan son ra, gelecekte yaşam ı m ızı büyük
ölçüde etki leyecek olan , örneğ i n , Avrupa Gümrük Birliği'ne
ortak olma g i rişimimizin ç ı karları m ı z açısı ndan ayrı ntı l ı ola
rak i ncelenmesi, milli eğitimimizin acilen elden geçmesi, sağ
l ı k yasas ı n ı n hemen ç ı karı lmas ı , çevre sorunlarıyla ilgili dü
zenlemelerin zaman geçiri lmeden işlerlik kazand ı rı l ması , se
çim yasas ı n ı n ivedilikle değiştirilmesi (ve birçok sorunun ive
dilikle çözülmesi) gereken bir dönemde, Yüce Meclisimiz, za
man ı n ı n önemli bir kısm ı n ı "Ayasofya cami olsun mu olmas ı n
m ı ? C u m a günü tatil olsun mu olmas ı n m ı ? Cuma namazı için
özel bir izin ç ı karı lsın mı çıkarı lmas ı n m ı ? Meclis duayla açı l
s ı n m ı açı l ması n m ı ? Tü rban takılsın m ı takı lmas ı n m ı ? Takı
l ı rsa nas ı l takı lsın? Tekkeler, zaviyeler yeniden kurulsun m u
kuru l mas ı n m ı ? Son zamanlarda tü rban anaokulları nda takı l
s ı n mı takı lmas ı n m ı ? Dini eğitim camide yap ı ls ı n mı yap ı l
mas ı n m ı ? Eğitim m üfredatı bir u lema tarafı ndan gözden ge
çirilsin mi geçi ril mesin mi?" tartışmaları n ı sürdürmekte. He
lal ü rü n için yabancı ülkelere doktora için insanlar gönderil-
63
mekte. Darbeden ders al ı n madan cemaatler hala taltif edilip

m üritleri önemli devlet kurumlarına yerleştiril iyorsa; yaklaşı k
o n bakan l ı ğ ı n bütçesi Diyanet Başkanl ı ğ ı na tahsis edi l mekte.
Yüz elli bine yakın imama doçent maaşı ödenip, doksan bin
caminin giderleri hazinece karşı lanmas ı na karş ı n yeni cami
lerin yap ı m ı ve imam al ı n ması teşvik ediliyorsa kara bulutlar
baş ı m ı zda dönüyor demektir.
Geçmişte, toplumun değişik kesimlerini birbirine düşman
ettiği biline biline, "Dini topluluklar yeniden gelişti rilsin m i ge
l işti rilmesin mi? Din eğitimi anaokulunda verilsin mi verilme
sin mi? Kur'an ku rsunu bitirenleri n , bir yasayla, fizik, kimya,
matematik, biyoloji gibi dersleri de öğrendiği varsayı larak, ay
n ı haklar verilsin mi verilmesin mi?" gibi önü arkası bitmeyen
tartışmalarla günümüz geçmektedir. Acaba vatan hainliğinin
tan ı m ı sadece savaş s ı rası nda m ı işlerlik kazanmaktad ı r?
Dinin her şeyin çözümü (devası ) olduğunu savunma ya da
ona inanma, toplumları düştükleri çı kmazdan ku rtaracak tek
kurtuluş yol u olan akl ı n kullanmas ı na sürekli engel olacakt ı r.
Bu nedenle her kim ki , toplumun her sorununun, dini ku rallarla
çözüleceğini savun uyorsa (ki bunu tarihte başaran hiçbir ida
re sistemi olmam ıştı r) , o kişi , bulunduğu topluma ihanet ediyor
demektir. Bununla da kalmıyor, bu zihniyette olanlar, keza, in
sanları , en azı ndan i nsanları n bir kısm ı n ı , zor anları nda tevek
külle teselli edebilecek dinin bizzat kendisi ni de tahrip ediyor
demektir. Bunlar sadece toplum düşmanları değil, din düş
manları d ı r da . . . Çünkü her şeyi dinle çözeceğini savunan zih
n iyet, i nsan l ı k tarihi boyunca, bunun böyle olmad ı ğ ı n ı savu
nan bilim dünyas ı ile çatışmaya girmiş ve bilimin doğru mantı
ğı sayesi nde, bilinmeyenler, bir bir açı klan ı rken , her defası n
da, bu gelişmeler karşısı nda, bu zihniyet geri çekilmek zorun
da kal m ı ş ve doğal olarak dört elle sarı ldığı dinin de eleşti rile-
64
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERM ELİ
re hedef olmas ı na, zayıflat ı l ması na neden olmuştu r ya da bu

lunan ve i nsanl ı ğa büyük katkılar sağlayan her yen i gelişme
ye (buluşa) , demin sözünü ettiğimiz, din kitapları ndaki kel ime
leri n mecazi (nereye çekersen çek) anlam ıyla sahip ç ı km ı şt ı r.
Hemen hemen bilinen her dinde, " Yerleri ve gökleri ve de için
deki ögeleri ben yarattım, " gibi, s ı n ı rları beli rsiz; kapsam ı , gel
miş ve geçmiş, olmuş ve olacak her şeyi içine alacak bir şe
kilde genişletil m iş bir ifadeyle, her çabaya, her buluşa sahip
ç ı k ı lmaya çal ı ş ı l m ışt ı r. Bu nedenle, bilmem hangi mil let uza
ya ç ı ktı denildiğinde, bütün dinler, bunun zaten kendi kitapla
rı nda daha önce yaz ı l ı olduğunu öne sürmüşlerdir . . . Bu ndan
böyle i nsanl ı ğa yapı lacak her katkıya da sahip çıkacakları na
emin olabi l i rsiniz . . . Ne yaz ı k ki geçm işteki (ve bugün hala bir
çok ülkede ve keza ülkemizde de) acı deneyimlerden ve terör
den dolayı , hiç kimse, bunca dinin, bunca y ı l , bunca güç ve et
kinliğe karş ı n , i nsanları , doğan ı n mekaniğini anlamak için ne
den yönlendirmediğini ve ayrıcal ı ksız tüm insanları n kullan
mak zorunda olduğu herhangi bir buluşta (aksi için birçok ka
n ıt tari h kitapları nda vard ı r) , bir dinin neden imzas ı olmad ı ğ ı
n ı açı kça söylememektedi rler . . . Hatta dini egemenliğin katı ol
duğu yer ve zamanlarda, hoşgörünün ve bilimsel atı l ı m ı n ne
den zayıflad ı ğ ı n ı ya da oluşmad ı ğ ı n ı , gerçek ve ortak nedene
dayayarak açı klamaktan kınanacak bir şekilde çekinmektedir
ler. Örneğ i n , Kilise'nin elindeki maddi olanaklar, geçmişte, ör
neğin araştı rmaya ya da eğitime, doğan ı n mekaniğini açı kla
maya ve bilimin tarafsız bir şeki lde öğ retilmesine uygun olarak
yönlendirilmiş olsayd ı , bugün insan soyunun birçok derdinden
arı nd ı ğ ı na tan ı k olacaktınız . . . Halbuki bu zihniyetteki insanlar,
bu yaklaş ı m la, bu dünyan ı n olanaklarıyla, öbü r dünyada kar
şı laşacakları söylenen sorunları çözme gibi bir mantıksızl ı ğ ı n
pençesine düşürülmüştür. B u dü nyada diğer insanlara ve an-
65
lam l ı düşünceye ulaşan tek varl ı k olduğumuz içi n , tarihsel bir

sorumluluk olarak da belki de diğer tüm can l ı varl ı klara h iz
met veremeyenleri n , varsayı lan öbür dünyada ödül ve h izmet
beklemeye hakları yoktur . . . Gelişmeni n ve uygarl ığa ulaşma
n ı n önündeki en öneml i set işte bu zihniyettir . . .
Ölümlü olan i nsanları n manevi değerlere de, çaresiz ka
lacakları bazı dönemlerde gereksinim duyabileceklerinden ,
bu gereksinimin uygun dinsel eğitimle (inanç eğitimiyle de
ğil) karş ı lanabileceği bilinerek, istendiği takdi rde, gerek du
yan lara (ya da ailelerinin istekleri doğrultusunda) örgün eği
timde yer veri lebi l i r. Evrensel olmad ı ğ ı içi n , kökü , şekli , kap
sam ı ve uygulaması farkl ı olduğu içi n , bu görev, devletin de
ğ i l , bu öğretiye inan m ı ş cemaatleri n sorumluluğu nda olma
l ı d ı r. Devlet, geçmişteki yanlışlı klara bir daha düşülmemesi
için , dinsel öğ retin i n , özel ya da örgün eğitimde; ancak, ama
cı doğrultusunda, yani ahiret işlerinde ve manevi değerlerin
yükseltilmesinde kullan ı l ı p kullan ı lmad ı ğ ı n ı denetleme yetki
sine sahip olmal ı d ı r.
Sevdiriniz, nefret ettirmeyiniz; kolaylaştmntz, zorlaştlfma

ymız. . . Dinin en büyük düşman/an, dinden görünüp, koşulla
n alabildiğince zorlaştlfarak insan/an İslam 'dan, Tann 'dan ve
Resül'den uzaklaştlfanlardlf. Bunlar ölüm ötesinde Resül'ün
yanma bile yaklaşamayacaklardlf.
Resül Muhammed
İslam'a göre Resul M uhammed aleyhisselam insanlara uyarı

s ı n ı yapmış, Tanrı ' n ı n buyrukları n ı da Kur'an'la doğrudan doğ
ruya tebliğ etmiştir; kendisinin herhangi bir veki l b ı rakmad ı ğ ı
v e Kur'an'da d a bu yönde bir telkin olmad ı ğ ı bilindiğine göre,
Tan rı ad ı na kon uşma hakkı , kimseye verilmiş olamaz; o hal-
66
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
de bu şeki lde davrananlar ve bu yetkiyi kullanmaya kalkışan

lar, din ve Tanrı ad ı na günah işliyor demekti r. İ nsanlar, Tan
rı ve din ad ı na, en fazla, sadece kendilerini bağlamak kayd ıy
la, ilimleri kadar konuşabilirler. Bu son uncu yaklaş ı m ı n nedeni
de, İslam dinindeki önerilerin bozulmaz ve eksiksiz bir paket
olmaması ndan, yani "ya hepsini yap ya da h içbi rini yapma"
gibi bir anlayışa sahip olmaması ndan ileriye gelmektedir; bu
da kişiye, dininin, belirli ölçülerde, kendi konumuna göre yoru
munu yapma hakkı n ı doğurmaktad ı r. Herkes bu önerilerden
yapabildiği kadarı n ı uygular; yapamad ı kları n ı da b ı rakı r. Kişi
ile Tan rı , hatta Tan rı ' n ı n buyrukları n ı tebliğ eden Peygamber
aras ı na, dinsel bilgisi, devlet tarafı ndan verilmiş yetkisi ve bu
yolda uğraş ı s ı ne olursa olsun hiç kimse giremez; çünkü dini
mizde ruhban s ı n ıf yoktur. Bu nedenle Resul d ı ş ı nda, herhan
gi bir kimseye, bir s ı n ıfa, bir partiye, siyasi bir yönlendirmeye
ya da bir kuruluşa bağlanmak ya da onun emrine girmek, bi
at etmek, İslam dininin temel ilkelerine ters düşmek demektir.
Kur'an' ı n özgün hali elimizde olduğuna göre, isteyen herkes,
sorumluluğunu da kendi baş ı na yüklenmek kayd ıyla, kendini
bu kaynağa göre yönlendirebilir. Eğer Kur'an yeterince anla
şı lam ıyor diye, önderlere olan gereksinim savunuluyorsa, bu
durumda, öncelikle yap ı l ması gereken şeyin, Kur'an' ı da an
layacak şekilde, kişinin yetiştirilmesin i n , eğitilmesinin farz ol
duğunun hat ı rlanmasıd ı r. Bun lar yap ı l d ı ğ ı halde birileri yine
anlayamıyorsa, dini vecibeler (yap ı l ması gerekenler) , bu kişi
ye farz (yap ı l mas ı gereken) olamaz; çünkü zi hinsel yetenek
leri s ı n ı rl ı olan ların dini zorunlulukları da olamaz!
2.1 . Evrensel toplum ki mliği

Dünyada birçok toplum şu ya da bu şekilde bir arada ya
şad ı ğ ı na göre, hepsinin, üzerinde hemfikir olduğu bazı ortak
67
değerler olmal ı d ı r. Bun lar, başl ıca, İnsan Haklan Evrensel Bil
dirgesinde değinilen hususları kapsar; yani , her i nsan , ı rk ı ,
rengi, d i l i , d i n i , i nancı n e olursa olsun , dünya üzerinde öz
g ü rce yaşamaya ve sayg ı görmeye lay ı kt ı r. O halde her dev
let, sahip olduğu topluma, dünya barış ı için bu evrensel top
l u m kimliğini vermek zorundad ı r. Bu da zorunlu öğretinin bir
kısm ı n ı oluştu rmal ı d ı r. Evrensel kişisel kimliğin ve evrensel
toplum kimliğinin öğretil mesinin devletlere zorunlu görev ola
rak yüklenmesiyle, tüm dünya devletlerinin ayn ı dilden , amaç
tan , mantı ktan hareketi sağlanarak, bir zaman son ra toplum
lar arası ndaki farkl ı l ı kları n en aza indiri lmesi ve dünya devlet
lerinin bir bütün halinde bir araya gelmesi gerçekleştirebi le
cektir. Özel kişisel kimlik ve özel toplumsal kimliğin geliştiril
mesinin sorumluluğunun toplumlara b ı rakı lması ise, tarih içe
risi nde farkl ı laşm ı ş ve i nsan kültü rünün zenginliği sayı lan böl
gesel kimliğin korunmas ı na yöneliktir. Fakat bölgesel kimli
ğin, evrensel kimliğe egemen olmas ı n ı n önlenmesi de uygar
l ı ğ ı n bir gereğidir.
2.2. Özgü n toplumsal kim l i k

H e r toplum, tarihten gelen bir köke, ait olduğu b i r ı rka, ge
l iştirdiği bir dile, i nand ı ğ ı bir dine sahiptir. Bi rey istese de is
temese de, sanki kal ıtsal bir miras gibi, bu özellikleri , bir an
lamda taşı mak ve hatta yerine göre gel iştirmek zorundad ı r.
Bir toplumu, diğer toplumlardan ayı ran en bel i rgin özellikler,
bu değerlerdeki farkl ı l ı klard ı r. Geçmişin korunmas ı , bir insan
l ı k borcu olduğuna göre, bu değerlere sahip çı kmak (ait oldu
ğu toplumlarca) ve sayg ı göstermek (keza diğer toplumlar
ca) uygarl ı ğ ı n bir gereğidir. İ nsan soyu , belki sadece bir böl
gede, büyük bir olas ı l ı kla Doğu Afrika'da, i nsani özelliklerini
kazan m ı ş ise de, zaman içerisinde değişik bölgelere yayı la-
68
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
rak coğ rafik ve çevresel etkilere göre, yap ısal ve hatta "bel ki"
ruhsal olarak farkl ı laşmaya uğram ı ş ve bunun sonucu olarak
ı rk ve alt ı rk g rupları n ı oluşturmuştur. Bu oluşu m , daha doğ
rusu farkl ı laşma, evrimleşmenin bir ü rünüdür. Böylece ortaya
çıkan biyolojik çeşitlilik, insan soyunun zenginleşmesin i sağ
lam ıştı r.
İ nsan ı rkları n ı n korunmas ı ve en azı ndan oluştuğu bölge
lerde yaşamları n ı sürdürmesi, evrensel bir hak olarak bilinme
li ve sayg ı gösterilmelidir. ı rkları n yapı sal olarak sahip olduk
ları özellikleri iyi ya da kötü olarak n iteleyip karşı laşt ı r ı l maları ,
can l ı lar tarih i açısı ndan anlams ızd ı r.
Her i nsan ı rkı n ı n korunmas ı , en az oluştuğu yerde yaşam
ları n ı n sürd ü rülmesinin güvenceye al ı n ması ve biyolojik çeşit
liliğin bir unsuru olarak özelliklerine (farkl ı l ı kları na) sayg ı gös
teri l mesi , i nsan l ı k ve uygarl ı k borcudur.
Özellikle coğrafik koşulları ndan ya da dünya üzerindeki ko

numları n ı n uygunluğundan dolayı , ekonomik ve bilimsel atı
l ı m yapan topluluklar (çok defa ı rk g rupları ) , özellikle geçmiş
te, diğer ı rk toplulukları n ı ortadan kald ı rma, kendi egemenlik
s ı n ı rları n ı diğer ı rkları n ya da toplulukları n zararı na genişlet
me eylemi göstermiş ve insan l ı k ad ı na utanç verici kanl ı sa
vaşları n ortaya çı kmas ı na neden olmuşlard ı r. Bu sald ı rgan
l ı ğa (mağdu r durumda ise, sald ı rı lara) karşı koyabilmek için
toplu hareket etme, al ı nacak kararlara sorgulamasız uyma
ve gerektiğinde kendi can ı n ı feda edecek şekilde kahraman
l ı k gösterebilme özelliklerini gelişti rebilmek için ı rkç ı l ı kla ilgi
li tarih bilincinin yerleşti ri lmesi gerekmişti r. Yirmi birinci yüz
yı lda dah i , dünyan ı n birçok ülkesinde, geleceğe haz ı r sald ı r
gan kuwetler yetiştirmek içi n , örg ü n eğitim yoluyla, bu evre
nin, bu d ünyan ı n çocukları olan , sadece, yapısı , inancı ve di-
69
li bakı m ı ndan birbirlerinden farkl ı , özünde bir anan ı n evlatla

rı gibi olan bu genç beyinler, ı rkçı eğitimlerle yönlendirilmekte
ve beyin leri bu yönde yıkanmaktad ı r.
Değişik nedenlerle, ülkemiz toprakları ndaki i nsanları n bir
çok iç ve dış düşman ı olmuştur. Bu ülkenin toprakları nda ya
şayan , Tü rkiye Cumhuriyeti ad ı altı nda toplanan i nsanları n
kimliklerinin, geçmişte olduğu gibi bugün de, başka topluluk
ları n istilas ı na karş ı korunması kaç ı n ı lmazd ı r. Bunun içi n , bi
limsel mantı kla çatışmayan ve bilimsel düşüncenin gelişmesi
ni engellemeyen gelenek ve göreneklerine sayg ı l ı ve gerekti
ğinde onları gelişti rmek ve korumak için özveride bulunan ku
şakları n yetiştiri lmesi gereklidir. Bunun zor olduğu bilinmekte
dir. Ancak en azı ndan , Tü rkiye, insan l ı k tarihinde bir evrim ya
da bir devrim yaparak, örgün eğitiminde, i nsan l ı k tarihinde ilk
defa, ı rkç ı l ığa yönelik eğitimi tümüyle ortadan kald ı rabi lir. ı r
kıyla ilgili daha ayrı ntı l ı eğitim görmek isteyen varsa, kendisi
finanse etmek kayd ıyla, gelişti rme olanağ ı tan ı n ı r. Tüm dünya
devletleri n i n , ı rkç ı l ı ğ ı teşvik eden eğitim sistemlerini destekle
mekten vazgeçmesi, insan l ı ğ ı n gelecekte barış içinde yaşa
ması için gerekli olan biri nci koşuldur. Bu neden le, ı rkımıza
ait özellikleri kıvançla ve onurla taş ı maya devam etsek dah i ,
yirminci yüzyı lda, ı rkla ilgili özel kimlik kazanmaya yönelik ey
lemlere mutlaka son vermeliyiz.
Yine kişi eli nde olmadan , özgür seçiminin d ı ş ı nda, bir çe
şit kal ıtsal bir faktör gibi, dini yap ı lanmayı da doğarken aile
sinden ve çevresinden almaktad ı r. Bir insan ı n ki mliğinin en
geç on sekiz yaş ı na kadar tamamland ı ğ ı düşü n ü l ü rse, kişi ba
ğ ı msız yarg ıya ulaşt ı ğ ı yaşa geldiğinde, dini yapı lanma, onun
ki mliğine yerleşmiş ve ayrı lmaz bir parças ı olmuştur. Dolayı
sıyla bu yap ı lanman ı n da şu ya da bu şekilde değişti ri lmesi,
bazı istisnai durumları n haricinde, olanaksızd ı r. Ayrıcas ız he-
70
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
men her d i n , siyasete alet edildiği için , ruhsal ya da duyusal

yap ı n ı n doyumunun ya da geliştiril mesinin d ı ş ı nda, g ü n l ü k ya
şam tarz ı n ı ve en önemlisi ve en tehlikelisi "düşünce tarz ı n ı"
etki leyecek bir araç olarak kullan ı lmaya başlanm ı şt ı r. Bu, in
san toplulukları n ı n yan yana gelmesin i önleyecek en önem
l i yapay etmeni oluşturur. Bugün dünyada değişik ı rklar ara
sı nda evlenme görülmesine karş ı n ; farkl ı dinler arası nda, hat
ta bir dinin alt g rupları , ya da mezhepleri arası nda (Şii-S ü n n i ,
Alevi-Sünni, Ortodoks-Katolik vs. g i b i ) böyle bir uyuşma çok
daha az olmaktad ı r. En kötü tarafı ise, her din kendi öğretisi
nin Tan rı tarafı ndan veri lmiş bir buyruk olduğunu ve değişti ri
lemez olduğunu savunarak tüm uzlaşma kap ı ları n ı ve yolları
n ı kapatmaktad ı r. Duayla doğup duayla ölecek derecede ya
şam ı n ı n her dönemini yasal ya da geleneksel olarak dini buy
ru klar altına sokmuş olan insan soyu, uzlaşma köprülerini ku
ramayacak duruma gelmiştir. Bu farkl ı laşmayı , ç ı karları n ı n ve
güç gösteri lerinin en önemli kaynağ ı olarak kul lanmaya baş
layan yönetici ya da ruhban kesim, dini eğitimle, bu farkl ı laş
may ı , kel imenin tam anlam ıyla -mantı ksız bir azg ı nlaşmayı
güçlendiri rken , bu güçlenme de dini eğitim i , temel evrensel
eğitimin yerine geçmeye yön lendi rm işti r. Bu makastan ku r
tulamayan i nsan soyu , nedeni ne olursa olsun , bug ü n , ço
ğu h içbir anlam taş ı mayan sürtüşmeler sonucu, birçok evla
d ı n ı yok etm işti r . . . Yok etmektedi r . . . Bu öğretiye devam edil i r
se çok daha g üçlü bir şeki lde yok etmeye devam edecektir. . .
Evrimsel öğretinin ve biyoloji biliminin öngördüğünün tersi
ne ölümden son raki yaşam ı n akılcı bir yolla herkesi memnun
edecek ve i nand ı racak bir biçimde açı klanamaması ndan do
ğan yok ol man ı n verdiği ü rküntüyü bir nebze hafifleten ahiret
işleri öğ retisi n i , din zaman geçi rmeden tekeline al m ı şt ı r. Bu
güne kadar dinlerin ayakta durmas ı n ı n nedeni de insanoğlu-
71
PROF. DR. ALİ D EM İ RSOY
na bir ahiret hayatı vaat etmesidir. Dinin ahiret işleriyle ilgi len
mesi kendi geleceği açısı ndan ve mant ı k açısı ndan doğru
dur. Çünkü ahiret işleri kan ıta dayanmayan dini öğreti ile an
latı labilir.
Dolayısıyla hangi bilimsel yöntem gelişti ril i rse gelişti rilsin ,
canl ı larda ve i nsan soyunda ölüm dediğimiz mekanizma sür
düğü sürece, bir toplumdan dinin tüm ögelerini kald ı ramazsı
n ız. Çünkü bu duru m larda, insan soyun u n , mant ı k ötesi de ol
sa, bilimsel herhangi bir açı klamaya dayanmasa da, yine de
bir çeşit tesell iye gereksinimi vard ı r. Bu gereksinmeyi dini öğ
reti karş ı lar. O halde dini yönlendi rmeyi bu s ı n ı rlar içine çek
mek için gerekli düzenlemelerin tüm ülkelerce "bi limsel atı l ı m
yeterince gelişinceye kadar'' yap ı lmas ı ; ancak dinin topl umsal
özel kimliklerin farkl ı laşmas ı n ı keskinleştirici değil, hedef ve
yöntem açısı ndan bi rleştirici rol oynamas ı n ı sağlayacak şekil
de gel iştirmelidir. Bu durumda dini öğreti de (herkesi Tan rısı
ve ahireti farkl ı olduğu için), örgün eğiti mde, devletin sorum
lu olduğu konular aras ı ndan çıkarı lmal ı ; gelişti rilmesine gerek
duyan lar içi n , finansmanları kendileri tarafı ndan karşı lanmak
üzere uygun ortam hazı rlanmal ı d ı r.
Bugüne kadar tüm dünya ülkelerinde ve ülkem izde yürü
tülen , böylece de, toplumları n uzlaşmas ı ndan çok farkl ı laş
mas ı na neden olan dini öğretinin bu haliyle, yayg ı n öğretimin
içinde yer alması ve özel kimliğin oluşması nda kullan ı lmas ı ,
insan l ı k için sakı ncal ı olacakt ı r.
2.3. Uygar ve uzlaşmacı bir topl umda, özgün

kim l i k kapsamı içine neler girmel idir?
Eğitimin ve öğ retimin kapsam ı n ı saptamada ve s ı n ı rları n ı
çizmede karşı laş ı lacak e n zor konu , bence, özel ki mliğin ka
zand ı rı l mas ıyla ilgilidir. Çünkü yetersizl iği, silikleşmeye ve bu-
72
BİLİM TOPLUM U N DA Bİ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
na bağ l ı olarak toplumun, başka topl umları n kimlik isti las ı na

açı k hale gelmesine, aşı rı verilmesi ise sald ı rgan ve uyuşmaz
bir toplum yapısı kazan ı l ması na, hatta kendi içinde dahi bö
lünmelere zemin hazı rlanmas ı na neden olur. Bunun için top
lumdan ne anlaş ı l ıyor? Bunun tan ı m ı n ı n yap ı l ması gereki r.
2.4. Toplu m u n tanı m ı

Biyolojide, toplum kel imesiyle eşdeğer "popülasyon" de
nen evrensel bir kavram vard ı r. Popülasyon, ayn ı atadan
meydana gelmiş, kendi içerisinde eşleşebilen, veri m l i döller
meydana getirebilen , ayn ı fiziksel ve kimyasal etkenlere, ben
zer ya da ayn ı tepkileri gösteren , belirli bir alana yay ı l m ı ş , her
biri popülasyonun farkl ı bir özelliğini temsil eden g ruplardan
ya da bireylerden oluşmuş birliktir. Bu tan ı m uygar ve çağdaş
toplum kavram ı n ı n açı klanmas ı açısı ndan çok önemlidir. Bu
neden le bu kavramı biraz daha açmak yararl ı olacakt ı r. Ör
neğin bir popülasyon, i nsani değerler bakı m ı ndan bir toplu m ,
yap ı sal olarak, mavi , yeşil , ela, siyah , kahverengi gözlü ; sa
rı , siyah saçl ı ; kısa ya da uzun boylu ; şişman ya da zayıf bi
reylerden oluşur. Bazı gruplarda bu özelliklerin yer yer, kü
me küme daha yayg ı n olarak görü lmesine karş ı n , bu farkl ı l ı k
lar popülasyonu (toplumu) oluştu ran bireylerin kendi araları n
da eş seçi mine ve uyuşmaları na engel değildir. Bu farkl ı l ı klar
sosyal bakı m lardan da olsa, normal diye nitelendi ri len bir po
pülasyonda, bu durumun değişmemesi gerekir. Özellikle, bi
yolojik popülasyon tan ı m ı ndan farkl ı olarak, toplum tan ı m ı n ı ,
ı rk ve d i n gibi değerlere dayand ı rmadan yapmak, i nsan ı i n
san yapan değerlerden en önemlisidir. Yani farkl ı ı rktan ya da
dinden olsa da, bir eş seçiminde, bir amaçta, bir ülküde, ben
zer gelenek ve görenekte ayn ı kal ı plar kul lan ı l ıyorsa, bu g rup
lar, ayn ı toplumun üyesi olarak kabul edilmelidir. Küçük küçük
73
farkl ı l ı kları n olmas ı da, bir toplumun zayıfl ı ğ ı ndan değ i l , aksi
ne, biyolojide, "varyasyon çeşitliliği bir popülasyona direnç ve
çeşitlenme olanağ ı sağlar'' ilkesinden dolay ı , zenginliğinden
gelir. Çünkü çeşitl iliği içinde barı nd ı ran her toplum, yen i ko
şul lara en az bir tarafıyla uyum yapma olanağ ı n ı bulur. Biyo
lojide bununla ilgili kaba bir örnek verilir: Tamamen saflaştı
rı l m ı ş Hollanda (Holstein) i nekleri yal n ı z bir koşu lda, iyi bes
lenme ortam ı nda yaşamları n ı sürdürü rken , örneğin engebeli
bir arazide yaşam savaş ı n ı yiti rerek ortadan kalkarlar. Halbu
ki yabani i nekler, varyasyonları içinde taş ı d ı ğ ı için , her koşula
şu ya da bu şekilde uyum yapabilirler.
Yeterince biyolojik ve sosyal bilgiye sah ip olmayan toplum
lar, özellikle bu toplumları n yönetici kesim i , bu çeşitliliği po
tansiyel tehlike olarak görerek yok etmeye çal ışmışlard ı r. Ta
rih , bu şekilde ortadan kal kan küçük; fakat ilginç toplul ukları n
acı kl ı öyküleriyle doludur. Buradaki zor ayrı m , neyin toplumu
parçalamaya, neyi n bi rleşti rmeye yönelik olduğunun saptan
mas ı ve eğitim ve öğ reti min ona göre d üzenlenmesidir. l rkla
ve dinle ilgili öğreti nin bu ayı r ı m ı keskin leştirdiğini daha önce
yorumlad ı k. O halde bu iki öğretinin, en azı ndan , bugüne ka
dar olduğu gibi veri lmesi , toplumun esen liği ve dirliği açı s ı n
dan sakı ncal ı d ı r. O halde özgün kimlik kavram ı içinde neleri n
verilmesi v e geliştiri lmesi gereki r:
Özgün kimlik kazan ı m ı için verilecek uygun öğreti , toplu
mu ol uşturan bireyleri n ya da grupları n birbirine kenetlenme
sini, aksi ise, bölünmesini ve çatışmas ı n ı sağlayacakt ı r. Uy
gar, çağdaş ve başarı l ı eğitimin hedefi ise, bunun içeriğini ve
s ı n ı rı n ı çizmek olmal ı d ı r.
74
5. B Ö LÜM
Çağdaş Kimliğin Öğeleri
Bir topl umun güçlü, başarı l ı ve barışçı olabilmesi için , kim liği
n i oluştu ran ögelerin çok iyi seçil mesi gereki r. Çünkü uygun
ve yeterli değerlere sahip olmayan toplumlar, er ya da geç, bu
nitelikleri çok başarı l ı ya da yayg ı n olarak içeren topl umları n
maddi ve manevi istilası ndan kurtulamaz. O zaman , en sakın
cal ı ve uygulaması en kolay iki yolla kendini savunmaya baş
lar: Fanatik ı rkçı l ı k ve fanatik dincilikle. Her iki yol da, bilimi te
mel öge olarak almad ı ğ ı içi n , er ya da geç, uygulanan toplu
mu çı kmaza sokar. Sonuçta karşı durmaya çal ıştığı egemen
kültürlerin kimlik istilası ndan kurtulamaz. Eğer bu toplum, bi
lim yolu nda herhangi bir atı l ı m da yapmam ışsa, tümüyle ça
resiz ve tehlikeye açı kt ı r. ı rkçı l ı k ve d i n , sorgusuz ve yarg ı la
masız, d ı ş etkileşimlere karşı bariyer oluşturduğu içi n , geçici
bir süre, kimlik korunur gibi görü n ü r. Fakat ayn ı zamanda kül
tür ve uygarl ı ğ ı n temel ögeleri olan bilgilerin ve yaşam tarzı
n ı n akı ş ı na da set ol uşturduğu için , son uçta, toplum çağ ı n ge
risine düşerek perişan olur. Osman l ı ' n ı n matbaayı ülkeye iki
yüz yıl sokmamas ı n ı n , bisikleti yasaklamas ı n ı n , oksijenin var
l ı ğ ı n ı işaret eden bir bilim adam ı n ı n konuşması nedeniyle yir
mi y ı l üniversiteyi kapatması n ı n neden i ; bu ilkel kimlik savu n
ması ndan dolay ı d ı r. Özellikle, 1 950 y ı l ı ndan beri dini öğreti
nin ülkemizde yoğunlaştırılmas ı na karş ı n , ne yaz ı k ki , bu sü
re içerisinde ülkemiz, batı kimliğinin etkisinden kurtulamam ış;
aksine, özellikle 1 980'den son ra, çok daha etkil i bir şeki lde, o
kimliğin etkisi altına girmişti r. Çünkü daha sonra göreceği m iz
75
gibi dil birliğinin büyük ölçüde tah rip edilmesi ; alternatif kim
lik ad ı altı nda gittikçe yayg ı nlaşt ı rı larak sunulan dini öğretinin
de bilim dünyası karşısı ndaki yetersizliği ve çağ d ı şı l ı ğ ı , kim
lik yitirilmesinde en önemli etken olmuştur. Bilimi temel al ma
yan h içbir öğretin i n , bilimi temel alan öğretiler karşısı nda tu
tunamayacağ ı gibi bu da hüsranla son lan m ı ştı r. Ne yaz ı k ki
ülkenin yönetimini elinde tutanlar ve eğitimden sorumlu M i l l i
Eğitim Bakan l ı ğ ı henüz b u n u n bilincine yeterince varamam ı ş
t ı r. Zaten böyle bir bilince varı lması da m ucize olurdu. Çünkü
bu çağ d ı ş ı yönlendirmeler için ilgili kadrolar sanki özel olarak
seçilmektedi r. 1 994 yı l ı nda Talim Terbiye'de bir g rup üyen i n ,
"Artı k çağ d ı ş ı bilimlerin (matematik, fizi k, kimya v e biyoloji
yi kastederek) orta eğitimden kald ı rı l ması gereki r,'' şekli ndeki
yaklaş ı m ı da gelinen noktan ı n izahı için yeterlidir . . .
Özellikle dine ve ı rkç ı l ı ğa dayal ı kimlik kazand ı rı lmas ı ise,
yakı n örneğini yirm i nci yüzy ı l ı n biri nci yarı sı nda gördüğümüz,
çi rkin İ kinci Dünya Savaş ı ' n ı ortaya ç ı karm ı şt ı r. Dinsel kimli
ğin neler yaptığ ı n ı ise Avrupa Tarihi'ni inceleyen ve zam ı n ı
m ı zda Orta Doğu'da yaşayan herkes bilir.
O halde özel (her ülkenin kendine özgü) kimlik kazand ı rı l
ması için nelerin seçilerek güçlendirilmesi gerekecektir?
1 . Ortak d i l i n geliştirilmesi
Bunun içi n , en azı ndan bizim toplulumuz açısı ndan çok bü
yük değer taşıyan bir ögeni n , yani dil yetkinliğinin gelişti rilme
si gerekl idir: Bu, Türk' ü , Tü rk yapan dil bilgisinin ve yeteneği
nin gelişti rilmesidir. Özü nde, genel kanaatin aksine, dil, top
lumları ayı ran değ i l , bi rleşti ren bir ögedir. Dilin, savaşları ve
çatışmaları teşvik ettiğine i lişkin elde bilgi yoktur. Aksine, ileti
şimi sağlad ı ğ ı içi n , uyuşma için uygun zemini de hazı rlar. Yal
n ız, tutucu , özellikle di nci kesim, dildeki atı l ı mlara karşı çıkar.
76
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİME NASI L VERM E Lİ
Çünkü, bunlar, dildeki bu evrimleşmenin, dayand ı kları öğre

tinin dilinin modas ı n ı ortadan kald ı rd ı ğ ı na i nan ı rlar. Özellikle
Kur'an' ı n kendine özgü bir dille yaz ı l m ı ş olması Müslüman ları
bu bakı mdan çok daha bağnaz yapmaktad ı r. Hatta 1 950'1i y ı l
lara kadar i nsanları ibadete çağ ı ran ezan ı n Tü rkçe okunmas ı
n a karşı oluşan tepkiler yine bu nedene dayan ı r.
Ana dildeki yeteneğin gelişti rilmesi , bireylerin düşünce ve
i letişim yeteneklerini geliştirdiği için de çok önemlidir. Kural
olarak dil yeteneği gelişmemiş bir i nsan ı n , öğrenme, düşün
me, yaratma ve iletişim ku rma yeteneği de s ı n ı rl ı kal ı r. Dil, dü
şüncen in ifade edilmesinin tek yol u olduğuna göre, dil bilgisi
ile düşüncenin düzenl i ve anlam l ı ifadesi arası nda doğ rudan
bir i lişki vard ı r. H ızlı düşünmeni n , kastedi len anlam ı n tam an
laş ı lmas ı n ı n yolu , yine, dildeki ku ralları iyi kullanmayla ger
çekleşir.
Dilin kelime olarak içeriğini iki kısma ayı rmak mümkün
dür. Biri ncisi günlük i letişimi sağlayan ve edebi ya da sanat
sal duyg uları anlatmada kullan ı lanlar; diğeri ise teknik tan ı m
larda kul lan ı lanlard ı r. Birincisi toplumun geçmişten gelen sos
yal ve edebi yapı sıyla; ikincisi ise toplumun teknik olarak ya
ratıcı l ı k g ücüyle ilgilidir. Biri ncisi , kullan ı ld ı ğ ı toplumun gerek
sinmelerine göre şu ya da bu şekilde geliştirilmişti r. Öyleki , Kı
zı lderilileri n ok için yirm i , Arapları n deve için iki yüz, Eskimo
ları n ise buzun çeşidini beli rtebilmek için en az yirmi farkl ı ke
l imesi olduğu söylen i r. Gereksinim duyulduğu için bu kelime
ler tü retil miştir. Teknik dilin zenginliği ise, ülken i n , teknik yara
tıcı l ı ğ ıyla ilgili olduğu için , birçok toplum bu çeşitlenmeye kat
kıda bulunmam ı ştı r.
1 867 yı l ı nda İstanbul Ü n iversitesinde çeşitli disipli nleri kap
sayacak şekilde dersler verilmeye başlan ı nca, yani gerçek bir
üniversite eğitimine geçil ince, teknik tan ı m ları karş ı layacak
77
hemen hemen hiçbi r kelime bulunamam ış; dolayıs ıyla en ko

lay yoldan bu tan ı m ları n Fransızcaları al ı narak kullan ı lmaya
başlanm ı şt ı r. Bu nedenle dilimizde sonu "siyon"la biten an
lam l ı ya da anlamsız birçok kelime bugüne kadar kullan ı la
gelmiştir.
Birçok kon uda en doğru teşhisi koyan genç Tü rkiye Cum
h u riyeti ve bu kon uda ağ ı rl ı ğ ı n ı ve etkisini u nutamayacağ ı m ı z
Gazi Mustafa Kemal Paşa, i k i nedenle Tü rk Dil Tarih Kurumu
nu kurmuştur.
Bunlardan biri iletişimin daha etkil i ve h ı z l ı bir şekilde ola
bil mesi içi n , dilde bir çeşit standartlaşmayı , dil yap ı m ıza uy
gun Tü rkçe keli melerin olanaklar içinde yeniden kullan ı m ı n ı
v e yeni gelişmeleri , daha doğrusu , uygarl ı ğ ı n ayrı lmaz b i r so
nucu olan teknik gereksinmeleri karş ı layacak kavram ve ke
li meleri n türetilmesini ya da yarat ı l mas ı n ı sağlamakt ı r. Bu,
genç Tü rkiye Cumhuriyeti için uygarl ığa uzanan en önem
l i köprülerden biri olmuştur. Cumhuriyet kuru l u rken , kad ı nlar
arası nda %0,3, erkekler arası nda % 1 3 olan (bunları n çoğu da
sadece Kur'an' ı okumayla yetinenlerdir) okuma oran ı , bugün,
%90' 1arı n üzeri ne ulaşm ışt ı r.
Herhangi bir si mgeyle (alfabeyle) dillerin hemen hemen tü
münde anlaşmak ku ramsal olarak mümkündür. Fakat yakı n
zamana kadar kullanı lagelen alfabenin, yan i Arap harflerinin
b ı rakı l ı p , tekni k dilini geliştirmiş topl umları n yayg ı n olarak kul
land ı ğ ı alfabenin alı nması n ı n altı nda da, bu uygarl ığa uza
nan köprünün daha rahat kullan ı lmas ı n ı sağlama yatar. Nite
kim , bug ü n , bilgisayar teknolojisinde, farkl ı si mgeler kullanan
Arapları n ve hatta Japonları n karşı laşt ı ğ ı sorun lar küçümsen
meyecek boyutlardad ı r. Bu devrim , 1 980 yı l ı nda, Dil Kurumu
nun "hangi akla hizmet olduğu bir türlü anlaşılamayan bir ka
rarla' kapat ı lmasıyla noktalanm ı ş ve böylece, ne yaz ı k ki yeni
78
arayışları n ortaya çı kmas ı na ve toplumsal kimliğin yiti ril mesi

ne zemi n hazı rlanmışt ı r.
1 867 yı l ı ndan 1 982 yı l ı na kadar geçen süre içerisinde,
özellikle Cumhuriyet Dönemi'ni kapsayan dönemde, özledi
ğimiz kadar olmasa da, artı k birçoğumuzun ortak kul lanabi l
diği bilim dili geliştirilmiş bulunmaktayd ı . Geçen yüz yirm i y ı l
boyunca binbir güçl ükle gelişti rdiği b i l i m d i l i n i yayg ı n olarak
kul lanmayı başaran Tü rkiye Cumhuriyeti , 1 980'1erin baş ı n
dan beri , iki anlamsız (ya d a sinsi) tehlikenin etkisi altına gir
miş durumdad ı r. Biri ncisi , kendilerini ayd ı n zanneden, sosyal
olayları n girdab ı ndan kendilerini ku rtaramayanları n , uygarl ı
ğ ı n yönünü değiştirecek "fen bilim leri dediğimiz" kon ulardaki
değişim ve atı l ı mlardan haberi olmayanları n , hala insan hak
ları vs. gibi kavramları n z ı rh ı altı nda, "her etnik gruba kendi di
linden eğitim' slogan ıyla, yan ç ı ktı kları toplumları bile yüz yir
mi yıl geriye iteleyecek bir eyleme girmiş olmalarıd ı r. Bu etnik
gruplar, bilim dilini gelişti rmek içi n , yen iden bir yüz yirmi y ı l da
ha mı harcası nlar?
Fakat, bundan sonraki başl ı kta an latı lacak olan , Tü rk Dil
Kurumunun kuruluşundaki ikinci amac ı n yıkı m ı na yönelik ası l
büyük tehl i ke, n e yaz ı k ki , çok daha değişik ve sinsi b i r şekilde
toplumu kemi rmeye başlam ı ştı r. Bu tehlike, eğitim i n , gittikçe
daha yayg ı n olarak yabancı dillerden alı nan kel imelerle yük
lenmesi ya da tümüyle yabancı dilden yapı lmaya başlama
sı ve özellikle de 1 980 yı l ı ndan son ra yönetici olarak her gün
medyada boy gösterenleri n , entellektüel olman ı n yol u bun
dan geçiyormuş gibi , her cümlenin içine, bir yabancı kelime,
tercihen İ ng i l izce sıkıştı rmaları olmuştur. Bütün tepkilere kar
ş ı n , hiç kimseni n değişti remediği YÖK sistemi , ilk olarak, h iz
met götürdüğü toplum Tü rk, içinde yaşad ı kları toplum Türk,
öğrencileri Türk, hocaları Tü rk olan Hacettepe Ü niversitesin-
79
de İ ngilizce eğitime geçerek, Tü rkiye'nin en iyi yetişmiş, bü

yük bir olas ı l ı kla en zeki öğrencilerini bu raya çekmişti r. Bu
öğrencilerin Türk diliyle yaptı kları ve yapacakları yay ı n ları n
ve yine bu öğrencilerin kaç ı n ı n Tü rkiye'de h izmet gördüğü
nünün i ncelenmesi son derece ibret verici sonuçlar sergileye
cektir. Tü rk insan ı n ı n büyük harcamalar pahas ı na okutmaya
çal ışt ı ğ ı bu p ı r ı l p ı rı l i nsanları n , hangi milletlere h izmet verdiği
acı bir şekilde görülecektir. Ayn ı yol u izleyen , Orta Doğ u , Bil
kent ve diğer ü niversitelerin yüksek puanla öğrenci alan bö
lümlerinden mezun olanları n izlenmesi de çok çarpıcı sonuç
lar verecektir . . . Örneğin Bilkent Ü niversitesinin Elektri k Elekt
roni k bölümünden mezun olan öğrencilerden kaçı bu ülkede
hizmet etmektedir. Bir zamanları n çok gözde eğitim kurumu
olan Robert Kolejden , Anadolu'yu hemen hemen karış karış
gezmiş ve görmüş biri olmama karş ı n , tek bir mezunla karşı
laşmad ı m . Ne h ikmetse, bu eğitimi alanlar, Anadolu'nun kı raç
kısm ı na uzanmaktan kaçınmış; en fazla bi rkaç büyük şehirde
çoğunluk yurtd ı ş ı nda ülkelerine hizmet vermeyi yeğlemişler
dir! Anadolu ise, aşağ ı lad ı ğ ı m ı z Tü rkçe eğitim yapan oku lları n
mezunları ile uygarl ı ğa ulaşmaya çal ışmıştı r, çal ışmaktad ı r.
Burada bir h ususu karıştı rmamak gerekir. Dil öğrenmek
başka şeydir, bir dili kişinin öz kimliğinin yiti rilmesine neden
olacak şekilde öğ retilmesi başka şeydir. Uygar bir i nsana en
az bir yabancı dil gereklidir. Bu, eğitim süreci nde kazand ı rı l
ması gereken genel bir kültü r olarak alg ı lanmal ı d ı r. Fakat, siz,
dili, bir kültürün aşı lanması şekli nde öğretmeye başlarsanız,
bir zaman sonra, o kişi, kendi toplumunun içinde yaşasa dah i ,
öğrendiği dilin ait olduğu toplumun davran ış şeklini gösterme
ye başlar ve i l k olarak çevresindeki insan ları n , giyim kuşam ı n
dan tutun , y ı l ların birikimi olan sanat anlayışları na varı ncaya
kadar içinde yaşad ı ğ ı toplumun değerlerini (örneği n m üziğini)
80
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
yad ı rgamaya başlar ve son uçta topluma, hatta geleneksel ya

da tutucu bir aileden gelmişse, ailesine yabancı laş ı r. Sonuç
ta, kendini h uzurlu h issedemez, ya bunal ı ma iti l i r ya da biyo
lojik yap ı n ı n gereği olarak, kendini daha rahat hissettiği top
lumlara sürüklenmek zorunda kal ı r.
Türk Dil Kurumunun kurulmasmm ve Türk dilinin yay

gmlaştmlmaya çalışılmasmm en büyük ikinci amacı, dil
birliğinin kurulmaswdı. Bu satlflarm yazan, biyologtur;
fakat özel bir şekilde evrim ve antropolojik sorunlarla da
ilgilenmektedir. Dolayıswıa lfk kavrammm hangi bilim
sel temeller üzerine oturtulduğunu bilmektedir.
Bu bilgiler ı ş ı ğ ı nda ve geçen jeolojik zamanlardaki zoocoğra

fik olayları n oluşum tarzı nedeniyle "Türk" diye nitelediğimiz
ı rkı n , morfolojik yap ı itibarıyla bir birl i k göstermediği, çok de
ğişik ı rk ya da alt ı rk g rupları ndan oluştuğu söylenebi l i r. "Tü rk
l rkı" kavram ı , özünde, dünyada kendine özgü bir dil (gramer)
yapısı itibarıyla bir birl iğe verilen add ı r. Bir Özbek, bir Çerkez,
bir Kazak, bir Azeri , bir Tü rkmen, farkl ı iki ı rk g rubundan olan
insanları n benzerliğinden daha çok birbirine benzememekte
dir. Bu i nsan lar birbirlerine vücutları n ı n yapısıyla değ i l , dilleri
nin ortak yapısı nedeniyle yakı n l ı k ve sempati duyarlar. D i l , bu
i nsanları birleştiren çimentodur. Bu nedenle her kim ki bu birli
ği yı kmak isterse, o zaman , dil birliğini yı kmayla işe başlama
l ı d ı r. N itekim , 1 9 1 5 yı l ı na kadar İstanbul'daki n üfusun %40' ı n
dan daha fazlas ı n ı n Tü rk olmas ı n ı yasaklayan, Türkmen i l e
düşman ı ayn ı değerlendiren Osman l ı , Türk Dili'nin gelişme
mesi için herşeyi yapm ışt ı r. Tü rk ı rkı bu çimentonun sağlam
laşması içi n , çok değerli bir altı yüz y ı l ı yitirmiştir. Bugün kos
koca bir i mparatorluktan , çocukları m ı za okutacağ ı m ı z tek bir
81
roman, tek bir öykü dahi kalmam ı ştı r. B ı rakı n teknik terimlerin
geliştirilmesin i , bugün Afrika yerlilerinin dahi çevresi ndeki bitki
ve hayvanlara taktı kları yöresel adlar, bu imparatorluğunkin
den kat be kat çoktur. Bu topraklar üzeri nde yaşayan yaklaşı k
1 0.000 bitki türünden , ancak, yaklaşı k 350 kadarı na (bunları n
da en az 200' ü Arapça ve Farsça'dan devşirilmiş ya da türe
ti lmişti r) , 80.000 hayvan türünden, ancak, yaklaşı k 400 türü
ne (bunları n da en az 200 tanesi Arapça ve Farsça'dan dev
şirilmiş ya da türetilm işti r) ad veri lebilmişti r. Bu adları n birçoğu
da, yine dil birliği tam oluşturulamad ı ğ ı için , her yörede, farkl ı
can l ı ları işaret ederek ku llan ı lmaktad ı r.
Birçok alanda olduğu gibi , insanları en çok ilgilendiren, en
eski uygulumal ı iki alanda, yani , tıp ve huku k alan ı nda, en
azı ndan temel eğitim ve k�vramlara yönelik uygun bir iletişim
dilinin gelişti rilememesi, sade vatandaşı n , bu kurumlarda ya
da bu meslek sahiplerinin yan ı nda, sanki farkl ı bir alemin ço
cuğuymuş gibi yabancı kalmas ı na neden olmakta ve doğal
olarak da bilinçlenmekte, hakları n ı aramada ya da başkaları
n ı n haklarına sayg ı göstermede yetersiz kalmaktad ı r. Sadece
bu kavramlara aşina ya da hakim olmaları neden iyle, birçok
i nsan (açı kgöz) , diğerlerinin üzerinde çağ d ı ş ı bir ç ı kar haki
miyeti ku rmaktad ı r.
Tü rkçenin temel 3.000 kelimesine, Tü rkçede mevcut yüz kü

sur ekin ilavesiyle bi rçok kelime ü retme olanağ ı vard ı r. Bu
say ı n ı n 450.000 kadar olabileciği; ses uyumundan dolayı
1 50.000 kadarı n ı n kullan ı lamayacağ ı ve bu nedenle Tü rkçe
ses uyumuna uygun en az 300.000 kelimenin tü retilebilece
ği göz önüne al ı n ı rsa, Tü rkçenin bilim dili ol maması için hiç
bir neden yoktur. Yeter ki bu bilince ulaş ı l m ı ş olsun ve gerek
li ku rumlar, politi k değ i l , yetenekli ve bu davaya i nanm ış in-
82
sanlarla desteklenmiş olsun . Halbuki bugün Türkçede, türe

tilmiş tüm kel imelerle birlikte bu sayı n ı n 30.000 kadar oldu
ğu varsay ı lmaktad ı r. Her alanda, kavramsal olarak bir patla
ma döneminin yaşand ığı bu yüzyı lda, eğer yetişecek genç
ler, bu kavramları başka dillerin kelimeleriyle kullanma al ı ş
kan l ı ğ ı n ı kazan ı rlarsa, bir zaman son ra kendi dillerinin yeter
sizliğine ve sonunda da gereksizl iliğine inanacaklard ı r. Tür
kiye'de "aydm tavn ve tammı gösterdiği sam/an bir takım in
sanlann, son zamanlarm moda deyimi ile bazı entellerin kö
tü örnek oluşturması' ve "Milli Eğitim Politikası 'nm yeteneksiz
ve özellikle çağ dışı kişilerce yönlendirmesi sonuct..I' bu yarg ı
ya v e sonunda saplantıya sürü klenenlerin sayısı , hergün bi
raz daha artmaktad ı r.
Osman l ı ' n ı n "dilimizin gelişmesine yönelik" bilinçli olarak yap

t ı ğ ı bu engelleme, ne yaz ı k ki , özellikle 1 980 y ı l ı ndan son ra,
hem de Tü rk Milliyetçiliğine sahip ç ı ktı ğ ı n ı söyleyenler tara
fı ndan yen iden uygulamaya sokul muştu r. Bu kesim tarafın
dan yen i kelime ü reten ve kul lananlar komünist ve solcu ola
rak damgalanm ı ştı r. Bir üniversitem izde 1 970'1 i yıllarda Ame
rika'dan yen i dönen bir bilgisayarcı arkadaş ı m ı z ı n i htimaliyet
yerine o gün lerde kullan ı lmaya yen i başlanan olas ı l ı ğ ı kullan
mas ı neden iyle darba uğram ış; kafatas ı kı rı l m ış; gözü n ü n bi
rin i yiti rmiştir. Bir zamanlar Kı brıs içi n , hangi görüşten olursa
olsun , yol lara dökülen gençliğin, bugün, Türklerin Avrupa'da
ve Asya'da aşağ ı lanmas ı na, hakarete uğraması na tepki gös
termemeleri , bu tip uygu lamaları n sonuçları ndan başka bir
şey değildir. Dini eğitim tüm etkinliğiyle sürdürüldüğü için , bu
hakaretlere; ancak bir nebze, din dayan ışması içerisinde tep
ki gösteril mektedi r.
Bütün bu anlatı lanlardan şu sonucun çıkarı lması da sakı n-
83
cal ı d ı r: Eğer bir bayrak altı nda toplanm ı ş bir toplum varsa, bu
toplumun tüm g rupları , ayrıcal ı ksız, ana dili olarak sadece ay
nı dili, yani resmi dili kon uşmal ı d ı r yarg ı s ı . Bu hem olanaksız
d ı r; hem de kültü rel çeşitliliği azaltt ı ğ ı için , i nsan l ı k ad ı na yan
l ıştı r da. Her dil bir kökene dayand ı ğ ı için , i nsanl ı ğ ı n bir çeşit
m i ras ı d ı r; korunmal ı d ı r; hatta gelişti rilmesi için zemi n haz ı r
lanmal ı d ı r. Ancak daha son ra anlatacağ ı m ı z diğer kimlik öge
lerini ortak olarak paylaşan gruplar, dil farkl ı l ı kları ne olursa ol
sun, toplum içinde daha yayg ı n ve bilimsel olarak daha geliş
miş ve tarihsel gelişimi bakı m ı ndan ortakl ığa daha yatkı n olan
d i l i , ortak dil seçerek anlaşmal ı d ı rlar. Tü rkiye'deki durum da
bu ol mal ı d ı r. Cumhu riyet kurulu rken de bu durum esas al ı n
m ı ş olmal ı . Diğer diller bölgesel olarak kul lan ı labilmelidir.
Dilini çağdaş att/Jmlara ve yeniliklere pare/el olarak gelişti

remeyen her millet, er ya da geç, toplumsal özel kimliğini yi
tirir ve etkisi altmda kaldığı dilin ait olduğu kültürün egemen
liği altma girer.
2. " İ yilik/Kötülük - Sevap/Günah" kavramlarını

öğretme
Felsefe kitapları n ı n hemen hepsinde, iyi lik ve kötülük, buna
bağ l ı olarak din kitapları nda da günah ve sevap kavramları ,
davran ı ş ve düşünce sisteminin temel taşları olarak incelen
m işti r. Bütün felsefelerde, iyilik ve sevap övülmüş ve i nsan
lara önerilmiş; tersinden kaç ı n ı lmas ı için ise öneriler geti ril
miş, hatta yasaklar kon muştur. Y ı llarca tan ı mlanmas ı na ve iş
lenmesine karş ı n , kötülüklerin ve günahları n kökü kazı nama
m ı ş ; hatta toplumlardaki ortaya çıkış s ı kl ı kları , dinleri ne olur
sa olsun , daha önce değindiğimiz gibi , hemen hemen hiç de
ğişmemişti r. Acaba iyiliğin ve sevabı n/ kötülüğün ve g ünah ı n
84
tan ı m ı nda, yetersizlik ya da yanl ışl ı k yap ı l m ı ş olabilir mi? Zi

ra, i nsan beyni , belki de doğası itibarıyla, yaklaşı k on i ki bin
yı ldan beri "anth roposentri k" düşünmeye al ıştı rı l m ı ştı r. Yani
her şeyin merkezinde kendisi vard ı r. Doğrular ve hatta nes
neler bu merkeze göre tan ı mlanmal ı d ı r. Bu nedenle i nsanoğ
l u , çağdaş ölçüm teknikleri bulununcaya kadar, evrenin ve gü
neş sisteminin merkezinin kendi ayağ ı n ı bast ı ğ ı yer olarak ka
bul etmiş; hatta bu düşünceye karşı ç ı kanları yakm ışt ı r. Bir
defa bu duygu yerleşti m i , bundan sonraki her eylem ve yar
gı bu düşünce tarzı üzerinden yü rütülür. Bu nedenle, örneğ i n ,
Tü rkiye'de yaşayan bir insan , Çin bize 8.000, Ay 300.000 km
uzak der de, ben Çin'e 8.000 km uzağ ı m demez.
Çocuk büyürken, ona toplumun kuralları n ı öğretenlerden
kaçmaya, bu kuralları çiğnemeye göz yumanları , hatta teşvik
edenleri sevmeye başlar. Okula başlar, başarısızl ı ğ ı na göz
yuman öğretmen , ailesi tarafı ndan iyi olarak n itelendi ri l i r. Ü ni
versitenin sonuna kadar geçer not almad ı ğ ı halde, d u ru m u
idare eden hocalar, iyi hocalar olarak b i l i n i r v e sevilir. Çok
daha yetenekli meslektaşları ve arkadaşları olmas ı na karş ı n ,
sevap işlediği, iyi bir insan olduğu söylenen biri tarafı ndan , yıl
larca insanları n kaderine ve m utl uluğuna etki edecek önem
li bir işe yerleştirilir ve herhangi bir gerçekçi seçilime uğrama
dan ayn ı şekilde, yarı m bilgisi, yerleşmemiş toplum ilkeleriyle
yoğrulmuş yetkilerine dayanarak topluma hizmet (!) vermeye
başlar. Artı k iyilik yapma ve sevap işleme s ı ras ı ona gelmiş
tir. İyilik ve sevap olsun diye, faki r fukara olarak n itelendirilen
lere devletin arazilerini gecekondu olarak peşkeş çeker; park
yap ı l acak yerlere bina diktirir; imara ters yap ı laşmaya göz yu
mar; altı ndaki resmi arabayı , arkadaşı na iyl ik olsun diye siga
ra almak için şehre gönderi r; yan ı nda çal ışanları n , çocuğuna
bakacak, geçimsiz kocası na yemek yapacak, hatta güne gi-
85
decek diye işten kaçmaları na izin verir; polisse, ölümcül ka

zaya neden olabilecek hataları görmemezlikten gel i r; politika
cı ise vergisini vermeyenleri affeder; sağ l ı k hizmeti altı nda ye
şil kart çıkarı r; zaman zaman af çı kararak başkaları n ı n bağrı
n ı yakan insanları yen i suçlar işlesin diye piyasaya sürer; er
ken emekliliği geti rir; sonunda ülkenin maliyesini bat ı rı r; ülke
nin ormanları n ı ve diğer kaynakları n ı yağma etti ri r. Soruldu
ğunda, faki r vatandaş edebiyatı yapar ve "benim muhtaç va
tandaşım ne yapsıri' der. Çünkü yaşam ı n ı n h içbir döneminde
"nimetlerle külfetlerin aym adamda toplanması gerekir' felse
fesin i yaşamam ışt ı r ve böyle bir adamla da karş ı laşmam ı şt ı r.
Akşam sabah din ve sevap edebiyatı yapanlara bakı n . Ne
rede bir yolsuzluk nerede bir çarp ı k iş varsa altı ndan bu in
sanlar çı kıyor. Y ı l larca boğazı ndan ve tati linden kesip çocuk
okutmaya çal ışan i nsanları n çocukları n geleceğ i , ÖSYM ku
rumunda ağzı ndan sevap ve iyi lik sözü eksilmeyen , her hain
ce işe dua ile başlayan insanlarca karartı ld ı .
B u kişiler çoğunlukla sevaba d a merakl ı d ı rlar. Cuma gün
leri saat 1 O'da şeh ri n en büyük camisine (cumhurbaşkan ı ol
salar dahi), çevresindeki tüm çal ışanlarıyla giderler ve nadi
ren de iş yerlerine geri gelirler. Sevap işleme arzuları iyice ka
barm ış olanlar, yapma zorunda oldukları işleri , ne kadar aci l
olursa olsun yapmayarak, keza ikindi v e akşam namazları için
de bu vecibeyi ifa ederler. Kan şekeri düşüklüğünün çal ışma
gücünü azalttığ ı n ı bile bile bir ay boyunca oruç tutar; bu ne
denle çal ışma yerlerine geç gel ir erken gider, arada da sevap
olsun diye iş yaparlar. Bunlara göz yumanlar da hem sevap
kazan ı rlar hem de iyi i nsan sıfat ı n ı al ı rlar. Sözde iyi ve ahlak
l ı bu i nsanlar, bu dünyada al ı n teri ile kazananları n ödedikle
riyle, ahi rette m ümtaz yere sahip olman ı n , esas kötülük, ah
laksızl ı k ve günahkarl ı k olacağ ı fikrine h içbi r zaman sahip ol-
86
mazlar. Herkesin bir dine i nanmaya ve bunun gereğini yeri ne

geti rmeye hakkı olduğuna her uygar i nsan olumlu bakar. Ye
terki bunu bir başkas ı n ı n s ı rt ı ndan gerçekleşti rmesin. Mesai
saatinde namaz kı lan , o saate denk düşen ücretin i iade eder;
yı l l ı k iznini alarak orucunu tutar. Kimseni n buna iti razı olamaz.
Fakat bir kıs ı m insan cansiperane çal ışı rken, bir kısı m i nsan
da bu çal ı şan kesmin ödediği vergi ile ahiretliklerini yapma
peşine düşerse, bunun ad ı iyilik değil kötülük, sevap deği l gü
nah olur. Hatta menfaat karş ı l ı ğ ı çal ışı rken, yani bir yerde üc
retl i olarak çal ışı rken , zorunlu olmad ı ğ ı m ı z halde herhangi bi
reysel (kendim ize ait ya da başka biri için) bir iş içi n , zama
n ı m ızı harcıyor, yapmam ız gereken işi erteliyor ya da daha
çok insana hizmet vermeyi engelleyecek şekilde işimizi aksa
tıyorsak, bunun ad ı da iyilik ya da sevap olamaz. İyi lik ve se
vap kavramları , en fazla insana en iyi hizmet ve yard ı m ilke
siyle çelişiyorsa, bu kavram ı n ad ı üstü kapal ı kötülük ve gü
naht ı r. Bunun için bugüne kadar iyi lik ve sevap olarak n itele
diğimiz kavramları ve eylemleri acilen gözden geçi rip, gerçek
yerine otu rtmal ıyız. Çünkü toplumsal düzeneği bozuk ve işle
mez olan birçok ülkede, dikkat edi l i rse, bu çarp ı k iyilik ve se
vap tan ı m ı na uyan birçok insan vard ı r. Bu nedenle düzen iş
lemez ve insanlar da genelde mutsuzdur.
İyilik, bazı değerlerin toplumun bir bireyinden ya da toplumun

kendisi nden ya da bir kısmı ndan ya da toplumun geleceğin
den haksız olarak al ı narak, bunu hak etmeyen birine ya da bir
kesimine bağ ışlanmas ı n ı n ad ı olmamal ı d ı r. İyilik kendi tasar
rufunda olan ; fakat dolayl ı da olsa başkaları n ı n çıkar ve men
faatlerine halel geti rmeyecek değerleri n , karş ı l ı ksız olarak ve
rilmesi ya da kul lan ı l ması olmal ı d ı r. Bu, kişiye yönelik zaman
olabilir, maddi bir değer olabilir, manevi bir destek olabil i r.
87
Türkiye' de yaklaş ı k yirmi milyon kişinin camiye hiç gitmedi

ğini söyleyebi l i riz. Bun ları n bir kısm ı Ateist, bir kısmı Alevi bir
kısmı başka i nançlara mensup insan lard ı r. Dini ibadete yatırı
mın sevap olduğu her dinde bilinmektedi r. Ancak yirmi mi lyon
i nsan ı n vergisini al ı r, 90 bin camiye , 1 40 bin imama veri rsen
bunun karş ı l ı ğ ı sevap değil; tam tersine g ünaht ı r. Eğer alt
m ı ş milyon i nsan camiyi kul lanmak ve i mamlardan h izmet al
mak istiyorsa; beyan eder bu giderlerin karş ı lanmas ı n ı üstle
n i r. Başka i nsanları n al ı n teriyle ahirtetliğini sağlama alma ol
sa olsa ahlaksızl ı kt ı r. Örneğin Almanya'da bir kişi işe girerken
önüne bir form uzat ı l ı yor. Kilise'den h izmet almak istiyor mu
sun istemiyor musun? İstiyorsan kilise masrafları n ı maaşın
dan kesiyorlar; istemiyorsan kesmiyorlar; ancak sen de h iz
met alam ıyorsun. Kul lanan ödüyor . . .
Bu nedenle, öğretim yaşı nda, al ışı lagelmiş iyilik ve günah
kavramları n ı n evrensel boyutları içinde öğreti lmesinde yarar
vard ı r. Bir bireyin ya da toplumun tümünün ya da bir kısm ı
n ı n doğrudan y a d a dolaylı olarak zararı na olabilecek bir ey
lemin iyi lik ve sevap olmad ı ğ ı öğretilmel i ; iyi l i k ve sevab ı n tek
tan ı m ı n ı n , kişinin kendi değerlerinden fedakarl ı k yapması ile
ayn ı anlama geldiği ve bu duygunun da i nsan ı i nsan yapan
en yüce değer olduğu bilinci aşı lanmal ı d ı r. Toplumun bir ara
da uyumlu ve başarı l ı olarak yaşamas ı n ı n temelinde, toplum
sal ilke ve yasalara uyman ı n birinci koşul olduğu aş ı lan ı rken ,
mutlu b i r yaşam sürdürmenin temeli nde d e doğru ve hakkani
yet esasları na dayal ı iyilik ve (gerektiği nde) sevap duygusu
nun önemli bir yeri olduğu öğretilmelidir.
3. Folklorik değerleri öğretme

Her toplum, evrim leşme süreci içerisinde, hem çevresinin fizi
ki etkisiyle hem hakim olan sosyal etkileşimler sonucu , bi rta-
88
kı m davranış şekilleri kazan ı r. Bunları n bir kısm ı n ı n neden ini

bilimsel olarak açı klamak mümkündür. Çünkü çevre-can l ı et
kileşimi ve buna uygun uyumları n ortaya çıkışı , biyolojinin de
ğişmez bir ilkesidir. Yapısal özellikler bunun tipik bir örneğidir.
Keza bu çevresel etmenler ruhsal yap ıyı da derinden etki le
mektedi r. Bunları biyolojik kal ıtsal bir miras olarak kabu l ede
biliriz. Örneği n yüksek yerlerde yaşayan insanları n tepkileri
nin çok daha sert olmas ı ; fakat dostluk yönlerinin oransal ola
rak ağ ı r basması gibi .
Bütün bu etkileşimlere eklenen dinsel ya da inançsal etki
leşim ler, her toplumun farkl ı bir şeki lde gelişerek kimlik kazan
mas ı na neden olm uştur. Tarihten gelen ve yakın zamanla
ra kadar toplumlara ayı rıcı kimlik kazand ı ran bu ögeleri (eğer
varsa) , bir sü rtüşme nedeni ol maktan çı karman ı n yolunu bul
mak ve bu değerleri korumak gereki r. Zaman ı m ı zda, bu de
ğerlerin önemli bir kısm ı , çoğunlukla toplumları ayı rıcı değ i l ,
uzlaştı rıcı v e yaklaştı rıcı rol oynamaktad ı r.
Bu değerlerin başı nda, insanları bir araya geti ren , ayn ı ri
timle eğiten ve belirli bir disipline alışt ı ran halk oyunları ge
lir. Bu, bir toplumun tarihinden gelen en önemli köklerinden
biridir. Bu nedenle geldiğimiz toplumun bu değerlerini gele
cek kuşaklara aynen ve ruhunu bozmadan (bazen gelişti re
rek) aktarmak en önemli görevimizdir. Ayrıca diğer toplumla
rın bu değerlerini öğ renmek ve öğretmek de toplumları n kay
naşmas ı için en önemli harçlardan birini oluşturacaktır.
Ayrıca daha sonra göreceğimiz gibi , belirli dinlerde ve
inançlarda, keza topluluklarda, ad ı ne olursa olsun (genellik
le ayin ve tören olarak adland ı rı l ı r) ritmik yap ı lan hareketler,
beyinden, doğal bir uyuştu rucu olan endorfinleri n salg ı lanma
s ı na neden olduğu için , bu hareketleri yapan insan lara büyük
bir rahatl ı k ve huzur vermektedi r. Bu nedenle çoğunluk ritmik
89
hareketlerden oluşan folklor, korunarak ve geliştirilerek, çal

g ı lar ile etkisi gelişti rilerek günümüze kadar ulaşm ışt ı r. Folk
lor, bir anlamda, stres giderici , eş güdüm ve toplumsal uyum
sağlayıcı bir rol oynamaktad ı r.
3.1 . Endorfi n i le formatlanma

Can l ı ları n tüm ünde bir hareketin defalarca tekarlanmas ı ,
sinir hücrelerinden , endorfin denen , can l ıyı genel likle gerilim
lere (strese) karşı koruyan, bir miktar uyuşturan, keza perife
rik (yani vücudun d ı ş kısm ı na yakın) damarları büzen bir mad
denin salg ı lanmas ı na neden olur. Sahile ç ı kan bazı yengeç
lerin ( Uca denen kemancı yengeçler) ön bacakları n ı yüzlerce
defa ayn ı şekilde sallamaları ya da bazı kuşları n karşı karşı
ya kafaları n ı bir o yana bir bu yana sallamaları , anlam ı n ı bir
türlü anlayamad ı ğ ı m ız, ritmik hareketlerden oluşan hayvan
sal çiftleşme davran ışları , her dinde her i nançta, her toplum
da, zikir, ibadet ya da tören ad ıyla bilinen davran ışlar, hatta
spor hareketleri , örneğin askerlerin uygun ad ı mla "kaz ayağ ı"
yü rüyüşleri vs. bu endorfin maddesinin salg ı lanmasıyla ilgili
dir. Bu madde salgı lanmaya başlayı nca birey kendini huzur
l u hisseder, varsa, acı ları ndan uzaklaşı r ve en önemlisi toplu
olarak yarg ı lamadan ve sorgu lamadan birl i kte hareket etme
nin rahatl ı ğ ı n ı yaşar. Karış ı k ad ı mlarla harbe giren asker, yar
g ı lad ı ğ ı ve sorgulad ı ğ ı içi n , kaçma eğilimi gösteri r; bu nedenle
özellikle geçm işte , bili nçsiz de olsa, harbe girmekte olan as
kerler uygun ad ı m yü rütülürd ü . Dervişler, her nerede olursa
olsun , ayi nin sonunda, mutlu ve rahatlam ış görünürler. Peri
feri k damarları büzüldüğü içi n , küçü k operasyonlarda kan ları
akmaz; vücutları bir çeşit doğal morfin salg ı lad ı ğ ı için acı da
duymazlar; bu nedenle çivilerin ve ateşlerin üzeri nde yü rüye
bilirler. Fakat bu toplulukları n , bilinçsizce bir hedefe ve hatta
90
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LG İYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
tasvip edilmeyen eylemlere yön lendiri lmesi de mümkün olur.

Diğer can l ı larda da buna benzer davran ışlar gözlen i r.
Toplu tören ler, özellikle ritmik hareketleri içeren folklor eylem

leri ve keza bugüne kadar bu tip hareketlerin yoğun olarak ya
p ı ld ı ğ ı , çok defa gericiliğin kaynakları olarak bilinen tekke ve
zaviyelerdeki ibadet şekil leri (zikir) , bu işlevlerin gerçekleştiği
yerlerdir. Bugüne kadar siyasi yap ı lanma üzeri nde de etkin bir
rol oynayarak, gerçek görevinin d ı ş ı na çıkmış olan bu öğre
ti şekl i , sanayi devriminin bunaltıcı baskısı altı nda değerlerin
den uzaklaşan ve ruhsal yap ısı bozulan bi reylere yönelik ola
rak, zararsız ve başarı l ı birer eğitim ve eksersiz merkezleri ni
teliğinde yen iden organize edi lebil i r. Bilim bu yap ı lanmaya ka
t ı l ı rsa, insan l ı k açısı ndan olumlu sonuçlar çıkarı labil i r. Bu yol
la birçok i nsan ı n , d ı şarı dan , ek bir kimyasal ve fiziksel destek
lenmeye gerek göstermeden huzura kavuşması sağlanabilir.
Bu nedenle, bugüne kadar ahiret işleriyle ilgilenen ve çoğun
luk siyasetin batakl ı ğ ı na gömülmüş olan bu tip yerler islah edi
lerek, i nsanları n ruhsal terapisi için kullan ı labil i r.
Esası nda bu temel işlev içi n , yan i bir çeşit rehabilitasyon
için ortaya çı kan bu davran ış şeki llerine, yani halk oyun ları
(folklör) ve zikre, etkiyi artı rmak için , görsel ve işitsel etki de
eklenmiştir. Yani bu törenler için , çoğunluğu parlak ve göz alı
cı , bir kısm ı korkutucu , bir kısm ı çekici, bir kısm ı cezbedici gi
yim kuşam , takı vs. eşlik etmiş ve her toplumun kendine öz
gü bir giyim-kuşam ve takı adeti, geleneği, göreneği oluşmuş
tur. Bu gelenek ve göreneklerin de aynen koru nması ve öz
gün yapısı n ı n bozul madan gel işti ril mesi gerekir. Bunun için
hiçbir yarg ı lama yapma hakkı na da sahip değiliz. Çünkü, na
sıl ki , geçtiğimiz evrim yol unda, bazı toplumlar mavi gözü , ba
zı ları siyah gözü yayg ı n olarak kazanm ı şt ı r; giyim-kuşam ve
91
takı gibi dış görü n üşü yansıtan özelliklerde de sosyal bir ev
rim söz konusudur ve çeşitlenme, etkileşimin doğal bir sonu
cudur. Birçok canl ı n ı n "gelinlik elbisesi" dediğimiz ü reme za
man ı ndaki renklenme ve süslenmesi de bu biyolojik eğilimin
sonucudur.
Bu ritimlere, başlang ıçta, sadece bireyi n sesiyle ve hare
ketiyle bir katkı yap ı l ı rken, sosyal organizasyonun gelişme
siyle birlikte, aletlerle katkı başlam ış ve anlad ı ğ ı m ı z anlamda
m üzik kültürü doğmuştu r. Bu gelişmenin de sorgulanmas ı ve
yarg ı lanmas ı doğru değildir. Her topl umun, hem giyim-kuşa
m ı na, hem müzik çeşitlenmesine, i nsan l ı ğ ı n bir kültü r mozayi
ği olarak sayg ıyla bakmak gereki r. Bu nedenle, hoşlansak da
hoşlanmasak da, m üzikle ilgili her miras ı n özenle korunması
ve özgünlüğü bozu lmadan gelişti ril mesi gerekir. U nutmamak
gereki r ki , biz, hoşlansak da hoşlanmasak da, bugün ya da
geçmişte dünyan ı n herhangi bir yerinde, özgün herhangi bir
giyim-kuşamdan ya da m üzikten hoşlanan bir topluluk olmuş
tur. Bunlara sayg ı göstermek de bizim insan l ı k borcumuzdur.
Bu nedenle müziğin de her çeşidinin koru n mas ı ve toplumun
bireylerinin, en azı ndan zaman zaman, bu m üzikleri tekrarla
ması ve gelecek kuşaklara aktarması için uygun zeminin ha
zı rlanmas ı gerekir.
4. Gelenekleri, görenekleri ve töreleri öğretme

Bu davran ış şeki l lerinin bir kısm ı tartışmaya açı k olabilir. Çün
kü bu başl ı k altı nda verilenler, en azı ndan bu yazıda, kişinin
günlük sosyal yaşantısı n ı derinden etkileyen h ususlard ı r. Ay
nen uygulanmas ı , çağ ı n ve uygar toplumları n gereklerine ters
düşebil i r. Bunların bir kısmı geçmişte, uyguland ı kları toplu
ma yarar sağlam ış olabilir; fakat bugün bu yarar zarara dö
nüşmüş de olabi l i r. Çağdaş yönlendirmeni n en öneml i zor-
92
lukları ndan biri , bu ayı klanman ı n nas ı l olacağı ve neleri kap

sayacağ ı d ı r. Bunları , belki dört g rup altı nda toplamak m ü m
k ü n olabilir:
4.1 . Yararl ı olanlar

Hem geçmişte hem bug ü n , topluma şu ya da bu şekilde
yararl ı olanlar. Bunları n başı nda, örneğ i n , evlenme, doğ u m ,
ölü m , bayram törenleri ; misafi rperverlik, küçüğe sevgi , büyü
ğe sayg ı gelmektedir. Bu davran ışları n gösterildiği dönemler,
kişinin başka birine gereksinme gösterdiği en öneml i dönem
ler olduğu içi n , sosyal dayan ı şma olarak alg ı lanmal ı ve teş
vik edilmelidir. Bu törenlerin içinde anlamsız olan ögeleri n de,
tekrarlanması ya da yaşatılması önemli bir zarar doğu rmaya
bilir. Çünkü , zaten , bu şekildeki gelenek ve göreneklerde, ha
reketlerin kökünde, her zaman anlam l ı bir neden aramak ge
reksizdir. Bu nedenle bunları n aynen korunması ve üzerinde
herhangi bilimsel bir tartışma açı lmaması gereki r. M i ras de
yip sayg ı gösterilerek, bireyin kendi seçimine b ı rakı lmas ı ya
p ı lacak en doğru şeydir.
4.2. Yararl ı ya da zararlı olmayanlar

Eski inaçlara ve dinlere, nedeni bilinmeyen köklere dayal ı ,
geçmişte belki yarar sağlam ış; ama bugün anlam ı kalmam ı ş
bir takı m davran ış şeki llerinin d e , aynen korunması nda tarih i
açı dan yarar vard ı r. Bunları n yapı l maması kı nanacak bir h u
s u s olmamal ı d ı r. Fakat yap ı l mas ı d a tarihi bir inanc ı n yaşatıl
mas ı na gösterilen sayg ı olduğu düşünülerek en azı ndan ba
zı ları teşvik edilmelidir. Örneğin, evlenme töreninde gelinin ya
da damad ı n ellerine kına yakmas ı , ölünün yıkanmas ı , kefene
sarı lmas ı , mertek konmas ı , gelinlik giyilmesi , taç takı lmas ı ,
sünnette taç giyilmesi , yüznumarada tü rkü söylenmemesi vs.
93
4.3. Geçmişte yarar sağlamış ama bugün zararl ı

olan lar
Bunları n çoğ u , geçmişte de mantı ksal bir kökene dayan
m ı ş ol mayabilir. Belki de inançlar nedeniyle atı lamam ışlard ı r.
Fakat bunları n , bugün yararl ı olmad ı kları kesin olarak kan ıt
lan m ı şt ı r. Örneğin, bazı hayvanları n bugün hijyenik oldukları
bilindiği halde yen melerinin yasak olmas ı (örneğin domuzun
ve atı n ) , vücuda ve sosyal yap ıya zararl ı oldukları kan ıtland ı ğ ı
halde bazı d i n i vecibelerin (sünnetin vb) yeri ne geti ri lmesi . . .
4.4. Acıya ve mutlu luğa katılım

"Acı lar paylaş ı l d ı kça azal ı r" ve "Mutluluklar ve sevinçler ise
paylaşıldı kça artar, kökleşir'' sloganı kişilerin i lişkilerinde te
mel ol uşturulmal ı d ı r. Her insan ı n er ya da geç "ister kendisi
neden olsun ister kendi i radesinin dışı nda olsun" acı larla kar
sı laşması kaç ı n ı l mazd ı r. Sosyal yaşam ı n kurulması nda temel
ı . "e olan dayan ışma, acı ları n paylaş ı l ması nda güç bulur. Ki
şileri birbirine bağlar, sosyal tansiyonu düşürü r; acı çekenin

ruhsal iyileşmesine önemli katkı larda bulunur. Acı ları paylaş
man ı n bazen kişiye beli rli bir maddi ve manevi yük getirme
si kaç ı n ı lmaz olmas ı na karş ı n , bunun göğüslenmesinin bir in
san l ı k erdemi olduğunun aşı lanması gereki r. Bu davran ış, ya
şanan toplumsal birlikte (ai le olsun belirli bir büyü kl ükte bir
topluluk olsun) ruhsal iyileştirmeyi sağlayacağ ı için , er ya da
geç, katkıyı yapana olumlu bir şekilde yansıyacakt ı r.
Ayn ı şeki lde, mutlu lukları n ya da sevinçlerin paylaş ı lma
s ı , kişinin sevecenliğini artı rı r; uzlaşmacı ve barışcı yönleri
ni güçlendirir; bir arada yaşaman ı n doyu msuz hazz ı n ı tatt ı rı r;
bencillikten uzaklaşmas ı n ı sağlar ve son uçta bir arada yaşa
man ı n kaç ı n ı lmaz koşulu olan dayan ışma ve paylaşma duy
gu ları n ı n güçlen mesi ni sağlar. Değinilen her iki davran ış şek-
94
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİM E NAS I L VERM ELİ
linin de gel işti ri lmesi, toplumsal barı ş ı n ku rulmas ı na doğru

dan hizmet eder.
5. Doğanın gelecek kuşaklara aynen teslim

edi lmesi ve tahribine karşı duyarl ı l ığın artırı l ması
Bu husus, geçmişte belki önem taş ı m ıyordu; ancak son yarı m
yüzyı lda, yaşl ı dünyadaki gelişmeler, art ı k, can l ı ları n tümünü
tehdit edecek boyutlara gelmiş bulunmaktad ı r. Bu nedenle ye
ni yetişecek kuşaklara, eskilerden farkl ı olarak yeni bir bilincin
aş ı lanması gerekmektedir: Yaşamak, karş ı l ı ksız değ i l , ödenti
si olan bir süreç olm uştu r. Vermeden doğadan alma, artı k es
kilerde kal m ı şt ı r. Geti risi ne olursa olsun , doğan ı n can l ı ve ve
rimli kalması kadar hiçbir şey değerli olamaz. Temel özgü rlük
leri n ve demokratik hakları n aşamayacağ ı ve taşamayacağ ı
en önemli s ı n ı r, doğan ı n korunmas ı na yönelik s ı n ı rlard ı r. Bu
nun gerçekleşmesi için belki de dünyadaki anayasaları n tü
m ünde birinci madde "doğa hakkı insan hakkmdan önce ge
lir' olmal ı d ı r. Böylece bir gün doğa ile insan karşı karşıya gel i r
se yasalar ve yarg ı tercih hakkı n ı doğan ı n yararı na kul lanma
l ı d ı r. Çünkü doğa sadece bana ait değildir; yüz milyon çeşitli
can l ı n ı n da paydaş olduğu bir mirast ı r. Onun kullanma hakkı
bize verilmişse de; korunma yükümlülüğü de bize verilmişti r.
Üzerinde yaşad ı ğ ı m ı z yerkü renin, bilinçsizce kullan ı m ı na
ilişkin tehl i kelere karş ı duyarl ı l ı ğ ı ve sorumluluğu artı rma, ge
lecek zaman ı n en değerli hususları n ı n doğal ortamla özdeş
olma anlam ı na geldiğini anlatma vs. eğitimin temel öğretile
rinden biri olmal ı d ı r.
Bu öğretin i n , özel toplumsal kimlik içerisi nde verilmesi ge
reğinin en öneml i nedeni, her ülkenin, özellikle ülkemizi n , ge
rek topog rafik, gerekse coğrafik bakı mdan çok farkl ı ve çeşit
li bir konu mda bulunmas ı ; ortaya ç ı km ı ş ve çı kacak sorunla-
95
rı n her ne kadar genel sorunlardan soyutlanamayacak şeki l

de olduğu varsayı lsa da, kendine özgü birçok özel çözüme
gereksinme göstermesidir. Hatta Tü rkiye'deki çevresel sorun
lar, bölgeden bölgeye, örneğin, Akdeniz, Karadeniz, İç, Gü
ney Doğu ve Doğu Anadolu'da farkl ı olması nedeniyle, top
lumun bel i rli şeylere farkl ı duyarl ı l ı k göstermesin i sağlayacak
şekilde eğitilmesi sağlanmal ı d ı r. Bu neden le, tüm dünyada
çevre sorunları n ı n evrensel olmas ı na karş ı n , ülkemizde özel
eğitim sistemi içine al ı n ması önerilmektedir.
6. Girişimci l i k ve yaratıcılığın artırılması

"Bir lokma bir hırka" felsefesi , uzu n y ı l lar toplumun geniş bir
kesimine hakim olduğu için -zaten bilim toplumu olmad ı ğ ı için
başka bir seçeneği de yoktu- girişim ve girişimin gelişti receği
yaratıcı l ı k s ı n ı rl ı kalm ı ştı r. Bugün bir insana, d üzenl i gelir sağ
layacak bir iş olanağ ı n ı n yaratı lmas ı , yüz binlerce l i raya bak
maktad ı r. H ı z l ı çoğalan toplumlarda, devletin bu gereksinme
yi kaşı laması olanaksız görünmektedir. O zaman , kişiye ken
di ekmeğini sağlayacak ve kendi işini kurabilecek yetilerin ka
zand ı rı l mas ı gereki r. Bu, uygar ve çağdaş; bel ki de özel bir
eğitimi gerektirir. Halbuki bugünkü eğitimimiz, içerik açısın
dan tamamen ezbere , uygulama açısı ndan da kişiyi köreltme
ye ve p ı s ı rı klaştı rmaya yöneliktir. Dolayıs ıyla herşeyi başka
ları ndan , özel likle devletten bekleyen, bulamad ı ğ ı zaman sü
rekli şikayet eden ya da şikayetini şiddete yönelik eylemlere
dönüştü ren bir toplum oluşmaktad ı r. Pek azı d ı ş ı nda, hiç kim
se, şikayete neden olan olaylar üzerine yü rüyecek bilgi, be
ceri ve cesarete sahip değildir. Olanları n da yol u , daha son
ra anlatacağ ı m ız şeki lde tıkanm ı şt ı r; tı kanmaya çal ı ş ı lmakta
d ı r. Yaratıcı ve girişimci bir kuşak yetiştirilmesi , bir toplumun
diğer toplumlar nezdinde sayg ı n laşmas ı n ı sağlayacağ ı içi n ,
96
özel toplumsal kimlik kazan ı lması bakı m ı ndan çok önemlidir.

Bu becerinin kazan ı l ması da, ailenin haricinde, hemen hemen
tümüyle eğitim sistemine bağ l ı d ı r. Tü rkiye'deki çı kmaz ı n bel
ki de ana nedenleri nden biri budur . . .
Burada b i r şeyi an ı msatmakta yarar vard ı r. Günlük yaşa
mı benimsemiş; önüne konu lanla yetinen; kurulu düzeni yar
g ı lamaya yanaşmayan; yukarıdan verilen tal imatları düşün
meden yerine geti rmeyi bir erdem bilen i nsanlar toplumu bir
ad ı m öteye götüremezler. Toplumun yen i koşullara uyumunu
sağlayacak düzen ve yenilikleri yapacak kişinin ku rulu düze
ne en azı ndan zaman zaman ters d üşen i nsanlardan ç ı kt ı ğ ı
n ı unutmamak gerekir. Bu nedenle bir yönetim , kurulu düzeni
yarg ı layanları sustu racak şekilde düzen ku rmaya çal ı ş ı rsa, o
toplum bir çeşit kör ve sağ ı r edilmiş olacakt ı r. Ayn ı şeyi tekrar
layan bir kimse ya da toplum h içbi r zaman bir ad ı mdan fazla
i leri gidemez. Dini eğilimlerin egemen olduğu toplumları n sü
rekli patinaj yapmas ı n ı n nedeni de budur.
7." Kahramanlık" ve " Büyük Adamlık"

kavramlarmı evrensel şekliyle yeniden tan ıtma
Tan ı d ı ğ ı m ü l kelerin tarih kitapları nda ve benim ülkemin eğiti
minde, kah ramanl ı k ve büyük adaml ı k olarak tan ı m lanan sı
fatların gerçek evrensel değeri acaba nedir?
Bug ü n , d ünyada, kahraman olarak tan ı mlan m ı ş i nsanla
rı n çok büyük bir kısm ı ya bir ı rkı n ya bir dinin yerleştiği ala
n ı n (teritoryumun) savun ucusu olduğu için ya bu alan ı başka
ı rkları n ve dinlerin aleyhine genişlettiği için ya da bazı ilkeler
(evrensel olsun ya da olmasın) koyarak toplumun tümünü ya
da bir kısm ı n ı d üzene koyduğu ya da emi rlere sorgusuz uyum
gösterecek duruma soktuğu için kah raman ya da büyü k dev
let adam ı u nvan ı n ı kazanm ışt ı r. Öyle bir kah ramanl ı k ki , çok
97
defa başka bir ı rkı n , inanc ı n , dinin ya da düşüncenin tah ribine

yönelik kazan ı l m ı ş bir kah ramanl ı k . . . En komiği de, bu kahra
manları n başarısı n ı n , çok defa, sadece bir çizgiyle ayrı l m ı ş ,
s ı n ı r denen dokunulmaz bir hatt ı n ötesinde yaşayan v e ken
disini insan olarak bilen bir gruba karş ı kazan ı l m ı ş olmas ı d ı r.
Yani s ı n ı rı n bir yan ı ndaki bir insan göklere yükseltilirken , öbür
yan ı nda acı ları n simgesi olarak an ı lmaktad ı r. Bu kah ramanl ı
ğ ı n ya d a devlet adam l ı ğ ı n ı n evrensel n iteliği nerededi r?
Tarih kitapları m ı zda (tepki çekeceğini bilmeme karş ı n , da
ha iyi anlaşılsın diye bizim toplulumuzdan ya da bizle ilintisi
olanlardan örnek seçmeyi yeğledim; yoksa diğer toplumlarda
ki kahramanları n durumları da farkl ı değildir) , Atilla, Cengiz ve
Timur birer kah raman olarak tan ıtı l ı r. Niçin? Onları n bulduk
ları yasaları bugün de kulland ı ğ ı m ı z için m i , bir uygarl ı ğ ı bir
yerden başka bir yere taş ı d ı kları için mi, i nsan l ı ğ ı n kullan ı m ı
n a b i r bilgiyi ya d a yeni b i r buluşu soktukları için m i , insanla
rı n üzerindeki baskı ları kald ı rı p özgü r düşünmelerini sağlad ı k
ları için m i , daha önceki uygarl ı kları n korunmas ı n ı sağlad ı k
ları için m i . . . ne içi n? Sorunun yan ıtı görü n ü rde: Sadece ayn ı
kandan geldiğimiz ve çok fazla insan öldürdükleri içi n . Geç
tikleri güzergahlarda, tarihin klasik tan ı m ları ndan biri olan "taş
üzerinde taş, baş üzerinde baş blfakmadılat'' gibi , son dere
ce uygarl ı k d ı ş ı ; ama kah raman l ı ğ ı n n iteliklerinden biri olan bir
tan ı mlama, eğitim kitaplarında hala guru rla okutulmaktad ı r.
Halbuki birçok uygarl ı k, bu kah ramanlar tarafı ndan ortadan
kald ı r ı ld ı ; daha son ra değineceğimiz gerçek evrensel kah ra
manları n binbir emekle i nsan l ı ğa kazand ı rd ı kları yapıtlar, bu
kahramanlar tarafı ndan yerle bir edildi ve en önemlisi , buras ı
benim toprağ ı m d ı r diye yerleşik düzene geçmeye çal ışan uy
garl ı ğ ı n öncüleri , bu kah ramanlarca yerlerinden soğutuldular
ve sürüldüler. Bu durumda meyvesinin al ı n ması uzun süren
98
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ K İ M E NASI L VERM ELİ
bir eğitim i n kurumsallaşması na ya da meyvesi 5-6 y ı l son ra

al ı nacak bir tarı m politikas ı na girmek m ümkün olamam ış; en
fazla hayvan otlatma ve çok zorunlu hallerde (eğer yağma et
me olanağ ı ortadan kalkm ışsa) , ürünü 3-4 ay sonunda al ı na
cak en ilkel yöntem olan tah ı l ü retimine yönelinmişti r. Bunun
son ucuda, geçilen her güzergahta, akı lalmaz bir doğa tah ri
batı ortaya ç ı km ı ş ve en kötüsü, bu tip talanları n tekrarlanaca
ğı korkusuyla, hiç kimse, uzun süreli plan yaparak, bulundu
ğu mekan ı g üzelleşti rme ve gelecek kuşaklara verimli bir ze
min b ı rakma cesaretini ve isteğini kendinde bu lamam ı şt ı r. Bu
ve buna benzer kahramanlar, örneğin, Tü rklerin yerleşik dü
zene geçmelerini ve evrensel bir uygarl ı ğa katkıda bulunma
ları n ı önlemişlerdir. Halbuki uygarl ı ğ ı n diğer bir tan ı m ı , "ürünü
uzun sürede alı nacak şeylerle uğraşmad ı r."
Dünyada kah raman olarak bili nen birçok insan ı n , bir ı rkı ,
bir inancı , bir dini, bir uygarl ı ğ ı , bir düşünceyi , bir yaşam ala
n ı n ı ya da bir yapıyı ortadan kald ı rd ı ğ ı n ı unutmayın ız! Bi rço
ğunun öz geçmişi kanla yaz ı l m ı şt ı r. Bu nedenle, eğer, barış
cı ve uygar bir toplum yaratmak istiyorsak, bundan böyle, eği
timde, gençl iğimize ve toplumumuza, akla dayanan milli bü
tünlük ve heyacan ı söndürmeden , kah ramanları m ızı yen iden
tan ı mlayarak, anlatmam ız gerekiyor. Bu, tüm ülkelerin izle
mesi gereken bir politika olmal ı d ı r. Böylece, i nsanlar, başka
ları n ı n s ı rtı ndan değil, kendi emekleriyle kazanman ı n kutsal
olacağ ı n ı öğ reneceklerdir. Bu da evrensel barış ı geti recektir.
Atatürk'ün gerçek bir kahraman olarak an ı lmas ı n ı n teme
linde, ülke alan ı n ı savunmas ı n ı n yan ı s ı ra, topluma uygarl ı
ğ ı geti recek v e daha sonra başka i nsanlarla d a barı ş içeri
sinde geçinmeyi sağlayacak olan ilkeleri beli rlemesi ve bun
ları devlet ilkeleri olarak yerleştirmesi yatar. Onu da sayg ıy
la anıyoruz . . .
99
Devlet Mezarl ı ğ ı
1 980'1i yıllarda kurulmuş olan Devlet Mezarl ı ğ ı 'nda, eğer,

bilime, hukuka, sanata vs.ye katkıda bulunmuş birkaç (hatta
bir tane) sivilin de adı yazı labilecek durumda olsayd ı , bugünkü
Türkiye Cumhuriyeti'nin konumu ve etkin liği (buna bağ l ı ola
rak sayg ı n l ı ğ ı ) daha farkl ı olacaktı . Bizim d ı ş ı m ızda, herhangi
bir ülkenin herhangi bir vatandaşı , hangi merakla, bu mezarl ı
ğ ı gezecek v e örneği n Perulu sade bir vatandaş bu mezarl ı k
ta ne için minnet duyguları n ı dile geti recektir? Bu anlatı mdan
kesinlikle şu anlam ç ı karı l mamal ı d ı r: Burada yatan her i nsan ,
ülkemiz için büyük katkı larda bulunmuş, bizi, emperyalistlere
(onları n sözde kah ramanları na) karşı özveriyle korumuş de
ğerli kişilerdir. Onları da sayg ıyla anıyoruz . . . Ama, bir devletin
büyükleri sadece askerlerden (komutanlardan) oluşuyorsa ve
devlet mezarl ı ğ ı nda, evrensel bilim ve sanat açısı ndan i nsan l ı
ğa h izmet ettiğine inan ı lan herhangi bir i nsan ı n adı na rastan ı l
m ıyorsa, altı yüz yıl hükü m süren bir i mparatorluk dahi kurmuş
olan bu topluluğun uygarl ı ğ ı ndan (geçmişte ve şu anda) kuş
ku duyulur. Bu eziklikten kurtulmak içi n , sorulduğunda, ilimle
bilimin farkı tam olarak ortaya konulmad ı ğ ı ndan , bilim adam ı
olarak, ilme katkıda bulunmuş olanları n adları say ı l ı r. Halbuki
ilim adamları , bölgesel bir düşünceye, d üzenlemeye, inanca,
1 00
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİM E NAS I L VERM ELİ
dine vs.ye katkıda bulunanlar; bilim adamları ise evrensel ola

rak her insana h izmet götürecek konu larda katkı ları olanlard ı r.
Örneğin, Peru'daki bir insan ı n yaşam ı na, geçmişte, bugün ve
gelecekte katkı yapm ış, yapmakta ve yapacak herhangi bir in
san ı m ız ı n ad ı n ı vermeye başlarsan ız, evrensel uygarl ı ğ ı n mi
marı olman ı n hazz ı n ı da duymaya başlayacaksı n ız . . .
Toprağ ı n ı işleyenler, başka insanlar için bir şeyler ü reten
ler, başkaları n ı n elde ettiklerinden geçinmeyenler, kafa kes
meyenler ya da terör esti rmeyenler ise, sade (yayg ı n tan ı m
lama ile adi) vatandaşlar olarak, an ı l madan, kahramanları n
gittikleri yere gitti ler. Bu gerçek kah ramanları , yaşamam ı z ve
kullanmam ı z için bize b ı raktı kları nesnelerden dolayı şükranla
anıyoruz . . . Bu nedenle, Hamburg'daki , "sade vatandaş hey
keli" d ünyan ı n en beğenilen an ıtları ndan biri olmuştur.
8. Aile yaşamının önemini kavratma

Beynin sağl ı kl ı gelişiminde ve kişinin ruhsal yaşam ı nda, aile
ilgisinin ve g üvencesinin önemi tartı ş ı l mazd ı r. Bebek, ilk ola
rak uygun aile ortam ı nda güven içerisinde gelişimini sürdü
rür. Olanakları , m utluluğu, acıyı paylaşmayı (özellikle kardeş
leri varsa) ve özveriyi öğrenir. Toplum yaşam ı n ı ilk olarak ai
lesinin içinde tan ı r. Yaşam ı n değişik evrelerinde gösterilebile
cek davranış şekil lerini (küçük kardeşi nden dedesine kadar)
gözler ve kendini geleceğe hazı rlar. İyi yön lendirilirse, işbölü
m ü konusunda olumlu deneyimler elde eder.
Batı topl umunda ve son zamanlarda bizde ortaya ç ı kan ko
puk aile i l işkileri , bireyleri ruhsal olarak g üvensizliğe, benci l
l iğe ve sevgisizliğe itmiştir. Bireyleri n bir kısmı kendilerini sü
rekli m utsuz hissetmektedir.
Birçok hayvanda eş oluştu rma, aile oluşturma ve sürü
oluştu rma, i nsanlardaki bu davran ı şlar konusunda, ilkel de ol-
101
sa, önemli bilgiler verir. Bu birlikleri meydana geti renler, ken

dilerini daha güvenli h issederler ve iş bölümü için özveriye da
ha açı k olurlar.
Gelecekteki yaşam kavgası , aile i lişki lerini daha da zayıf
latabi leceği içi n , bu yöndeki telkin ve öğretiler, bireyleri n ruh
sal sağ l ı kları için yararl ı olacakt ı r.
Bu radaki tehlike, bireyi , bu birli klere (eşe, aileye ya da bu
lunduğu topluma) gereğinden fazla bağlayarak, bireyin özgü r
hareketini v e b u n a bağ l ı olarak yaratıcı gücünü köreltmedir.
Bu bağl ı l ı ğ ı n , birçok bireyi kab ı na çekerek, sade bir yaşama
ittiği ve atı l ı m ları n ı önlediği bilinmektedir. Hatta birbirine çok
yakın yap ı l m ı ş evlerde yaşayan insanlardan, kaşif çı kma ola
s ı l ı ğ ı n ı n az olmas ı , bu güdüye bağlanabilir. Karadenizlilerin
girişimci ruhları ise, bu bağlamda, evlerinin birbiri nden uzak
olmasıyla açı klanabilir.
9. Kültürle eğlencenin farkını öğretme

Özellikle son zamanlarda kültürel işlevler diye, eğlenceni n
s ı k s ı k gündeme geldiği n i , birçok politikacı n ı n , kü ltü rel işlev
leri destekliyor görüntüsünde, eğlenceye kat ı ld ı ğ ı n ı görüyo
ruz. Halbuki , kültü r eğlence değildir. Belki kültürün geliştiril
mesinde eğlence bir araç olarak ku llan ı labil i r. Fakat birisinin
öbü rünün yerine geçi ril memesi gerekir. Eğer kültür görüntüsü
ad ı altı nda eğlence teşvik edilir duruma geli rse, bi reysel he
donizm (zevk, eğlence düşkünlüğü) teşvik edilmiş olur ve so
nuçta topl umun tüm değerleri al ı nan zevkin artı rı l ması na yö
neli r. Bu da bi reyselliği ve hatta eğlenceni n eşl ik ettiği uyuştu
rucu tutkunluğunu gündeme geti rir. Bugün Amerika toplumu
başta ol mak üzere, gelişmiş olarak nitelenen birçok toplumda
tek değerin al ı nan zevkin artı rı l m ı ş olmas ı , d ünyan ı n gelece
ği açısı ndan ü rkütücüdü r.
1 02
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ Kİ M E NAS I L VERM ELİ
1 O. Hoşgörüyü öğretme
Her insan yaşam ı süresince bilerek ya da bilmeyerek kusur
işlemiş, hata yapmışt ı r; yapacakt ı r da. Toplumsal uzlaşman ı n
temelinde kusurun bağ ışlanmas ı yatar. Ancak, burada, can
alıcı nokta, kusurun ya da hatan ı n işleniş n iyeti ile hatan ı n ba
ğışlanmas ı n ı n bi reyde yaratacağ ı olumlu ya da olumsuz etki
nin hesap edilmesidir. Planlan m ı ş ve başka birinin, özellikle
de toplumun zararına yönelik bir kusurun bağ ışlanmas ı , soy
suzluğu ve toplumsal laçkal ı ğ ı arttı racağ ı için , bunun bağ ı ş
lanmas ı n ı n hoşgörüyle i lgisi olamaz. Bir defa, toplumun tü
müne yönelik, evrensel değerlere ters olan ve her koşulda,
kendisinden başka herkese zararl ı sonuç vereceği kesin olan
eylem lerin cezaland ı rı lmas ı , düzenl i bir yaşam ı n sağlanması
için gerekli l i ktir. Bu rada dikkat edilecek en önemli h usus, ki
şinin, yaptığ ı n ı n bilincinde olacak kadar erginleşmiş olmas ı
d ı r. Doğal olarak beyin formatlanması tamamlanmam ış biri
n i , elinde olmayan nedenlerle suçlamak ve cezalandı rmak,
evrensel mantığa ters düşer. Bu nedenle de, hemen tüm top
lum larda, doğru bir yaklaş ı m la, çocukları n ve akli melekele
ri yeterince gelişmeyenlerin suçlanması ve cezalandırılması
bel irli bir hoşgörü anlayışıyla yap ı l maktad ı r.
Tarih , rengi , i nancı , dini, gelenek-görenekleri , bir konudaki
düşünceleri farkl ı olduğu için horlanan ve yok edilen insanla
rı n öyküleriyle doludu r. Bu eylemleri yapan ları n çoğu ya var
l ı kları n ı sürd ü rememiş ya da sayg ı n l ı kları n ı yiti rmişlerdir.
Kişiyi, elinde olmayan nedenlerle suçlamak ve cezalandtr

mak evrensel mantığa ters düşer.
Eyleme dönüşmeyen , fi kir ve inanç (inanç tüm dinlerde ortak

değer olduğuna göre, burada inaçtan kastedilen dini farkl ı l ı k-
1 03
t ı r) düzeyindeki farkl ı l ı klara da hoşgörüyle bakmak yine bir uy

garl ı k ögesidir. Dünya toplumları i letişim ve ulaş ı m araclarıyla
birbirlerine yaklaşt ı ğ ı na ve insan ı n tan ı m ı nda, farkl ı ı rklar, din
ler, adetler, gelenekler ve görenekler olduğuna göre, bu fark
l ı l ı klara hoşgörüyle bakmak, uzlaşm ış bir bütün olarak yaşa
man ı n ilk basamağ ı n ı oluşturacakt ı r. Bu hoşgörüyü sağlaya
mayan eğitim sistemleri ve anlayışlar, eğitmekle yükümlü ol
dukları insanları , evrensel uzlaşman ı n d ı ş ı na itecek ve bir za
man sonra da onları n d ı şlanmas ı na neden olacakt ı r. Bunu ya
pan h içbi r toplumun, kimliğini uzun süre koruyamad ı ğ ı n ı geç
mişteki örnekleriyle tan ıyoruz.
Eski Yunan'da bir m itolojiye göre, bir kahi n , krala, bir zaman
son ra bir oğlu olacağ ı n ı , bu çocuğun onu öldürerek egemen
liği ele geçi receğini ve ayrıca karısıyla da evleneceğini söyler.
Bir zaman son ra, kral, doğan oğlan çocuğunu, öldü rmesi için
bir avcıya vererek, onu ormana gönderi r. Avc ı , çocuğa acı r
ve ormanda serbest b ı rakı r. Çocuk ormanda büyür ve kahinin
dediği gibi , bir zaman son ra, babası olan kral ı "bi lmeden" öl
d ü rerek, onun yerine geçer ve esası nda anası olan kraliçeyle
de evleni r ve ondan çocukları olur. Daha son ra, bu yen i Kral
Oidipus'un öyküsü, yönetmekte olduğu Isparta halkı tarafın
dan öğrenilir ve binbir cefaya çarpt ı rı l ı r; hakarete uğrat ı l ı r ve
taş ve sopalarla, I sparta Devleti'nden kovulur. M itolojiye göre
tan rı lar bile onu lanetler. Gözleri kör, sefil Oidipus, neredey
se sürünerek, komşu devlet Atina'ya ulaş ı r ve orada idareci
olarak bulunan bilim çevresine durumunu anlatır: "Ben bilme
den babamı öldürdüm, anamla evlendim, ondan çocuklanm
oldu; bu nedenle tannlar ve Isparta halkı beni lanetledi, kov
du; Sizden içecek bir yudum su, yiyecek bir lokma ekmek, ya
tacak kadar bir yer istiyorum." Bilim adamları toplan ı p kapalı
1 04
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
kapı lar ard ı nda uzun uzun tartı ştıktan son ra, meydanda şöy
le bir açı klama yaparlar: "Ey Kral Oidipus, babam bilmeden öl
dürdün, ananla bilmeden evlendin, çocuklarm oldu, herkes ve
hatta tannlar seni lanetledi; seni aşağıladılar, kovdular; fakat
sen bir insansm, bizden birisin, elinde olmayan nedenlerden
dolayı hiç kimse seni suçlayamaz; bu ülkede içecek su, yiye
cek ekmek, yatacak yer bulacaksm; bunun için tannlarla sa
vaşmak gerekiyorsa, senin için onlarla da savaşacağız." Böy
le bir anlayışa sahip olan Atina Devleti, Isparta Devleti'nden
yüz yıl daha fazla ayakta kald ı .
Eski bir tapı naktan bir yazıt

G ü rü ltü-pat ı rtı n ı n ortas ı nda sükunetle dolaş; sessizl iğin
içinde huzur bulunduğunu unutma. Başka türlü davran
mak açı kça gerekmedikçe herkesle dost olmaya çal ış.
Sana bir kötülük yap ı ld ı ğ ı nda verebileceğin en iyi karş ı
l ı k unutmak olsu n . Bağ ışla v e unut. Ama kimseye tes
l i m olma. İçten ol ; telaşs ız, kısa ve açı k seçik kon uş.
Başkaları na da kulak ver. Aptal ve cahi l oldukları za
man bile dinle onları ; çünkü d ünyada herkesin bir öy
küsü vard ı r.
Yaln ız planları n ı n değil başarı ları n ı n da tad ı n ı çı kar
maya çal ış. İşinle ne kadar küçük olursa olsun ilgilen;
hayattaki dayanağ ı n odu r. Seveceğin bir iş seçersen
yaşam ı nda bir an bile çal ışmış ve yorulmuş olmazs ı n .
İşini öyle sev ki , başarı ları n bedenini v e yü reğini g üç
lendi ri rken, verdiklerinle de yepyeni hayatlar başlam ış
olsun .
Olduğun g i b i görün v e göründüğün g i b i o l . Sevme
diğin zaman sever gibi yapma. Çevrene önerilerde bu
l u n ; ama h ükmetme. İ nsan ları yarg ı larsan onları sev-
1 05
meye zaman ı n kalmaz. Ve unutma ki , i nsan l ı ğ ı n yüzyıl

lard ı r öğrendikleri , sonsuz uzunluktaki bir kumsalda tek
bir kum taneciğinden daha fazla değildir.
Aşka burun kıvı rma sakı n ; o çöl ortası ndaki yem
yeşil bir bahçedir. O bahçeye layık bir bahçıvan olmak
için her bitkinin sürekli bakı ma ihtiyacı olduğunu unut
ma. Kaybetmeyi ahlaksız bir kazanca tercih et. İ l kinin
acısı bir an, ötekinin vicdan azabı bir ömür boyu sürer.
Bazı idealler o kadar değerlidir ki , o yolda mağlup olman
bile zafer sayı l ı r. Bu dünyada b ı rakacağ ı n en büyük mi
ras dürüstlüktür. Y ı l ları n geçmesine öfkelenme; gençli
ğe yakışan şeyleri gülümseyerek teslim et geçmişe. Ya
pamayacağ ı n şeylerin yapabileceklerin i engellemesine
izin verme. Rüzgarı n yönünü değişti remediğin zaman,
yelkenlerini rüzgara göre ayarla. Çünkü dü nya, karş ı
laşt ı ğ ı n fırtı nalarla değil, gemiyi limana getirip getireme
diğinle ilgilenir. Ara s ı ra isyana yönelecek olsan da ha
tı rla ki , evreni yarg ı lamak imkansızd ı r. Onun için kavga
ları n ı sürdürü rken bile kendinle barış içinde ol.
Hatı rlar mısın doğduğun zamanları : Sen ağlarken
herkes sevinçle gülüşüyordu. Öyle bir ömür geçir ki ,
herkes ağlas ı n öldüğünde, sen mutlulukla g ü l ü mse. Sa
b ı rl ı , sevecen , erdemli ol. Önünde sonunda bütün ser
vetin sensin. Görmeye çal ı ş ki , bütün pisliğine ve kal
leşliğine rağmen dünya yine de i nsanoğlunun biricik gü
zel mekan ı d ı r.
XS ENTİ US
MÖ 9. YÜZYI L
1 06
6. B Ö LÜM
Bilgiyi Kime ve Ne Kadar

Vereceksiniz? (Gelecek Bu Kararla
Başlayacaktır)
Tüm toplumları n amacı , eğitim ad ı altı nda, şu ya da bu neden

le, bireyleri uygar birer insan olarak yetişti rmek ya da amaçları
doğrultusunda örgütlemek ya da g ütmek için yönlendi rmektir.
Buna eğitim denirse, toplu bir eğitim amaçlanm ı ştır. Kural ola
rak geçen yüzyı l ı n sonuna kadar hemen tüm ülkelerin uygu la
d ı ğ ı eğitim politikası da bu yönde olmuştur ve görünürde de bu
yüzyı l ı n ortalarına kadar öyle olacakt ı r. Her insan kendi istediği
yönde ve düzeyde eğitilmelidir ve devletler de bunu karşı lama
l ı d ı r. Başı ndan beri , Tü rkiye Cumhuriyeti'nin yaklaş ı m ı da, iyi
niyetlerle bu şekilde olmuştu r. Bu nedenle herkes liseye ve üni
versiteye hücum etmişti r. Özel kurslardan geçenler ve yeterin
ce bilgiyi bi riktirenler de bu amaçları na ulaşmaktad ı rlar. Dün
yan ı n hemen her yerinde de durum benzerdir. Hatta Tü rkiye'de
uygulanan bu seçmenin (ÖSYM tarafı ndan) yakın zamana
(FETÖ darbesinde ortaya çıkan birçok olumsuzluğun anlaşıl
mas ı na) kadar mükemmel olduğuna ilişkin birçok gözlem ve
kan ıt da vard ı r. Acaba ihanete uğramadan önceki haliyle bu
yöntem önümüzdeki yüzyı lda da başarı l ı ve geçerli olabilecek
midir?
Çağdaş eğitim , kapsam ı ve araçları itibarıyla, artık çok pa
hal ı bir süreçtir. Herkesin en iyi şekilde eğitil mesi maddi ola
rak m ü m kü n olmayabilecektir. Bu nedenle gündeme, temel
1 07
eğitim ve özel eğitim diye iki kavram çı kacakt ı r. Temel eği

tim, herkesin günlük yaşam ı n ı sürdürebilmesi ve çağ ı n tek
nolojisini kullanabil mesi için öğrenmesi gereken asgari bilgi
leri verecektir. O günkü i l kokulda uygun bir şekilde bu günkü
liseye denk bilgiler verecektir. Bu, toplumsal uyumun ve as
gari anlaşman ı n yerine geti rilmesi açısı ndan bir gerekli l i ktir.
Dolayısıyla, zihinsel özürlü olmayan herkesin yükümlü oldu
ğu bir eğitim süreci olacakt ı r. Yen i teknikler kullan ı ld ı ğ ı için ,
öğrenme ve uygulama çok daha başarı l ı olabilecektir. Bura
ya kadar, bugün de kullan ı lan bir yöntem olduğu için bir so
run yoktur.
Önümüzdeki çağ , bilgi çağ ı olduğu içi n , sadece bilginin
kapsam ı değ i l , en az maliyetle en fazla kim i n öğreneceğinin
ve uygulayacağ ı n ı n da saptanması gerekecektir. Belki i l k bü
yük yaygara bu yaklaş ı m la doğacakt ı r. Çünkü 1 980' 1i yılları n
ortası nda sessiz sedasız başlatı lan bir proje, esas ı nda, gele
cek çağ ı n düzeninin ku rulması nda en temel ölçütleri ve yak
laş ı mları içinde taş ı makta, tabiri caiz ise saklamaktad ı r. Ma
sum bir şekilde, insan ı n gen haritas ı n ı yapmak üzere başla
tı lan bu proje, gen haritas ı n ı n çı karmas ı n ı başarm ı şt ı r; ancak
daha son raki gelişmeler sonuçları itibarıyla çok şey doğu rma
ya gebedir. Bundan son raki yorumları m ı z , özünde bu geliş
meleri temel alacakt ı r.
1 980'1i yı l ları n ortası nda, yaklaşı k 40 kadar ü lkedeki bilim
i nsanları n ı n katı l ı m ıyla ( 1 995 yı l ı nda bu projedeki bilim i nsa
nı sayıs ı n ı n 1 0.000 kadar olduğu tahmin edilmektedir) , i nsan
soyunu oluştu ran kal ıtsal yap ı n ı n , daha bilimsel bir anlatı mla
genlerin ve ONA dizilimlerinin bulunması na yönelik bir çal ış
ma başlat ı ld ı . " Tüm çağlarm en özel günü" ifadesi ile 26 Ha
ziran 2000 tarihinde ABD Başkanı Bili Clinton , Birleşik Krall ı k
Başbakan ı Tony Blai r v e özel şi rketleri temsilen Celera Ge-
1 08
nomics yetkilileri , projenin ilk ayağ ı n ı tamamlad ı kları n ı dünya

ya i lan ettiler. Proje sonuçları 200 1 yı l ı nda açı klan m ı ş olsa da
eksikler ancak 2003 y ı l ı nda biti rilebildi. 4 Eylü l 2007'de, Cra
ig Venter kendi DNA dizisinin tümünü yayı nlam ı şt ı r. Bu, bir in
san ı n 6 milyar harflik genomunun yayınland ı ğ ı ilk çal ışmad ı r.
Bilindiği gibi genler, bir ya da birkaç özelliği denetleyen ya
da ortaya ç ı kmas ı n ı sağlayan kal ıtsal birimlerdir. Örneği n gö
zün açı k ya da koyu renkli ol ması bir gen tarafı ndan sağla
n ı r. İ nsan soyunda yapısal ve hemen hemen ruhsal her özel
lik bu genler tarafı ndan denetlenir. Her ı rk ı n ve her bireyin bu
genler bakı m ı ndan bileşimi farkl ı d ı r; dolayısıyla özellikleri de
farkl ı d ı r. Özellikler denince, yeteneklerden tutun da hastal ı k
lara karşı yatk ı n l ığa kadar akla gelebilecek, tan ı m lanabil i r ya
da tan ı mlanamaz her türlü nitelik bu kapsama girer. Öyle ki Ti
bet'teki bir i nsan ı n yapı sal ve ruhsal özellikleri ile, Avustural
ya'daki bir yerlinin yapı sal ve ruhsal özellikleri farkl ı d ı r; çün
kü gen bileşimleri farkl ı d ı r. Tibet'teki i nsanlar, diğer toplum
lardaki lerle karşı laştırıldıklarında, kendi içinde bir tekdüzeli k
gösterseler d e , yine h e r bi rey birbi rinden bel i rli ölçülerde fark
l ı d ı r (bireysel özel likler) . İşte bu proje, i nsan soyunda mevcut
olan tüm genlerin yap ı s ı n ı ve niteliğini saptamayı amaçlamak
tad ı r. 1 995 y ı l ı na gelindiğinde, diğer kromozomlardaki birçok
genlerin yan ı s ı ra, anormalliği halinde Down Sendromu de
nen mongol çocuk oluşumuna da neden olan 2 1 . kromozom
üzerindeki tüm genler bulunmuş ve haritası çizilmiştir. Bunun
için yaklaşı k 4 milyar, diğer bazı kromozomları n yapısı n ı ay
d ı nlatmak içi n , 1 995 yı l ı na kadar yaklaşı k 1 O milyar dolar har
can m ış; projenin tümüyle sonuçlanmas ı na kadar 1 00 m i lyar
dolar harcanması öngörülmektedir. İ nsan l ı k tarihinin en bü
yük projesi olarak adland ı rı lmaktad ı r. Çoğu şeyi kader olmak
tan çı karacak bir proje . . . Bu proje kapsam ı nda, şimdilik yak-
1 09
laş ı k 4.500 hastal ı ğ ı n gen düzeyinde (aksakl ı ğ ı n hangi kro

mozomun hangi segmentinde) yeri bulunmuştur. Bir taraftan
bunlar araştı rı l ı rken , diğer taraftan , tespih taneleri gibi dizil
miş, her biri , kural olarak bir ya da daha çok özelliği denetle
yen , gen dediğimiz yapı ları n ameliyatı da, yan i kendi içerisin
deki molekül lerin yap ı s ı n ı ya da s ı ras ı n ı ya da tümünü değişti
recek yöntemler de geliştirilmeye başlanm ı ştı r. Bu değiştirme
işlemi , şimdilik ilkel düzeyde, en azı ndan başarı l ı bir şekilde
bakteriler düzeyinde yapı lmakta; fakat oldukça yakın bir za
manda, yüksek organizasyonlu canl ı larda da yap ı l ması gün
demdedir. N itekim geceleri ı ş ı k çı karan ateş böceklerinin ışık
ç ı karılması ndan sorumlu genleri , domates bitkisine aktarı l m ı ş
v e geceleri bunları n da ı ş ı k çı karması sağlan m ı ş ; Ant Dağla
rı'nda çok düşük sıcakl ı klarda yaşayan bir bal ı ğ ı n gen i , patl ı
can bitkisine aktarılarak, bugüne kadar sıcak yerlerde yaşa
yan patlıcan bitkisi n i n , artık soğu kta da yetişmesi sağlanm ı ş ;
Hollanda'da i nsan sütü genleri ineklere aktarı larak, ineklerin
i nsan sütü vermesi sağlan m ı ştır . . .
Bilimsel araşt ı rma b i r defa başlamaya görsün, çeşitlenme
ve sürprizler birbiri ard ı na gelir . . . Doğal seçilimle evrimleşme
nin son uçları n ı bekleme devri , yakı n ilgimiz d ı ş ı ndaki canl ı lar
hariç, kapan ıyor görünmektedir. Artık, bir özelliğin ya da uyu
mun ortaya çı kması içi n , milyonlarca yıl beklenmeyeceği gibi ,
herhangi bir canl ı daki kazan ı l m ı ş bir özelliğin, evrensel ola
rak, yan i diğer herhangi bir canl ı tarafı ndan kullan ı lması da ar
t ı k zor olmayacakt ı r. Tüm canl ı lardaki genleri n , i nsanları n ve
keza diğer can l ı ları n h izmetine sunulma aşaması na gelinmiş
tir. Yakın zamanda C vitamini alman ıza gerek kalmayacak, C
vitaminini sentezleyen gen , örneğin karaciğer h ücrelerine ek
lenecektir. Bugüne kadar kader olarak n itelendirilen binlerce
kal ıtsal hastal ı k, i nsan soyunun gen havuzundan ç ı karılacak-
1 10
t ı r. Günlük yaşam ı m ızı sekteye uğratan, yap ı m ızla ilgili birçok

olumsuz özellik düzeltilecektir.
Eskiden beri bazı yeteneklere ve rahatsızl ı klara yatkı n l ı k
biliniyordu. Örneğin g üzel sanatlara yatkı n l ı k, m üzik, resim, e l
becerisi vs. gibi özellikleri n , kal ıtsal yatkı n l ı ğ ı n yan ı s ı ra, da
ha çok bu konularla ilgilenen aile yapısı ndan esinlendiği ya
da kaynakland ı ğ ı zannediliyordu. Birçok ruhsal bozukluğun,
çevre ve aile i lişkilerinden kaynakland ı ğ ı na inan ı lm ı ş , bunun
için birçok kuram da geliştirilmişti . 2000'1i yıl lara gel indiğinde,
depresyon , şizofreni ve birçok ruhsal hastal ı ğ ı n , sadece ka
l ıtsal temele dayandığı bulunmakla yetinilmemiş, ayrıca han
gi kromozomun hangi segmentindeki nu kleotit dizilimi (kal ıt
sal bilgiyi sağlayan birim ler) ile ortaya ç ı ktığı da saptanm ı şt ı r.
Hastal ı kları n ortaya çı kmas ı n ı n ya da yatk ı n l ı ğ ı n , ruhsal
olaylardaki yetki nliğin ya da bozukluğun, akla gelebilecek bir
çok yeteneğ i n , öğrenmenin, hafızan ı n , yaratıcı l ı ğ ı n vs. dere
celerinin kal ıtsal olduğu anlaş ı ld ı ktan ve bunları n bir kısm ı
n ı n , hangi kromozomlarda, hangi segmentlerde hatta hangi
dizilimlerde olduğu bulunmaya başland ı ktan son ra, eğitilecek
kişilerin doğuştan gelen yetenekleriyle hangi alanlarda daha
başarı l ı olabileceklerinin saptanması gündeme gelecektir.
Dünya olanakları n ı n gün be gün azald ı ğ ı , doğal kaynakla
rı n tah ribinin arttığ ı , emekle verim arası ndaki tavizsiz s ı n ı rla
rı n çizildiği bir dünyada, doğal olarak, insana yapı lacak yatırı
mın da doğru olarak yön lendi rilmesi konusu gündeme gelmiş
tir. Nas ı l ki maraton koşacak sporcuları n , çocukken bacakla
rı ndaki beyaz-kı rm ı z ı kas liflerinin sayısı na, ağ ı rl ı k kaldı racak
haltercilerin omurları na bakı larak yat ı r ı m yap ı l ıyorsa, bundan
böyle fikri konu lar dediğimiz alanlarda yetişeceklerin de yete
neklerine bakı lacak ve ona göre üzerlerine yapı lacak yatırım
ları n derecesi saptanacakt ı r.
111
Gelişmiş ülkelerde, bugüne kadar, orta eğitimde, öğret

menlerin ve dan ı şmanları n verdiği rapora göre bir yönlendir
me yapı lagelmiştir. Ancak bu, her zaman tartı şmaya açı k ol
muş ve sonucun yansı zl ı ğ ı konusunda kuşkuları n doğmas ı
na neden olmuştur.
Yirmi biri nci yüzyıla başlarken, artık, bütün bu yetenekle
rin de kal ıtsal bir temele dayand ı ğ ı anlaş ı l ı nca, bundan böy
le eğitilecek kişileri n , şimdilik, kal ıtsal yapı ları üzerinde oyna
mak için gerekli teknoloji henüz gelişmediğinden, yaşamala
rına ve ü remelerine izin veri lenleri n , kal ıtsal bileşimlerine gö
re geleceklerinin yönlendiri lmesinin ve eğitil mesinin yasal ku
ral lara bağlanması kaç ı n ı l maz görülmektedir.
Nas ı l ki , süt, yumu rta verimi için , boy uzunluğunun ve vü
cut ağ ı rl ı ğ ı n ı n derecesini saptamak içi n , pol i merik genler di
ye n itelendi rilen, bir dizi gen bulunmuşsa, zeka ve yaratıc ı l ı k
v e keza birçok beceri için yine b i r dizi geni n varl ı ğ ı n ı n farkı na
varı l m ı şt ı r. Hatta ömür uzunluğunu denetleyen genlerin var
l ı ğ ı da artık araşt ı rmaları n konusu olmuştu r. Çünkü ayn ı vü
cut yapı s ı na sahip kartal ile tavuktan, biri yüz y ı l , diğeri en faz
la altı yıl yaşayabi l i r. Bitkilerin bir kısmı ne yaparsan ı z yap ı n ,
birinci senenin sonunda ölür; b i r kısmı d a binlerce y ı l yaşar.
Ayrıca her tür, kendi içinde ömür uzunluğu kal ıtsal olarak az
çok farkl ı olan bi reylerden meydana gel i r. Bu nedenle uzun
ve sağ l ı kl ı yaşayan ; belirli rahatsızl ı kları (örneğin en popüler
olanlardan, yüksek tansiyon , aşı rı kolesterol, genç yaşta do
laş ı m bozuklukları vs.) ya da hastal ı kları (kanser, böbrek, sin
diri m , duyu organ ı hastal ı kları) kuşaklar boyu gösteren aile
ler bilinmektedir.
O halde, baş ı ndan beri yetiştirilme koşul ları eşit olsa da,
veri len bir bilginin alg ı lanma ve kavrama düzeyleri , bireyle
rin kal ıtsal yapı ları na göre farkl ı olacakt ı r. Ayrıca her bi reyin ,
1 12
farkl ı alanlardaki bilgileri kavrama ve öğrenme yetileri de fark

lı olacakt ı r. O halde olanakları n ı z s ı n ı rl ı ise, bilginin ve hangi
bilginin hangi bireylere, hatta hangi miktarlarda veri l mesi ge
rektiğinin saptanmas ı ve bununla ilgili seçim, verimli bir eği
tim ve ekonomik bir dünya yarat ı l ması bakı m ı ndan kaç ı n ı l
maz olacakt ı r. Bu, ayrıca, ayn ı yetenekleri paylaşan bireyle
rin bir araya gelmesini sağlayacağ ı içi n , kendi içlerinde yerine
göre bilgi artış ı n ı kolaylaştı racak ve yerine göre de yarışmayı
güçlendi recektir. Fakat tüm bu s ı n ıfland ı rmalar yap ı l ı rken , bi
reyleri n önce bir i nsan olduğu göz ard ı edilmemeli ; her ne ka
tegoride olurlarsa olsunlar, tüm bireyleri n kendi araları nda bir
toplum bilincini yaşatacak şekilde, asgari eğitim ve bilgi d üze
yine u laşmaları sağlanmal ı d ı r. Yat ı r ı m yapı larak kazand ı rı la
cak bilgi ve becerinin s ı n ı rı , anlatmaya çal ışt ı ğ ı m ı z ve çal ışa
cağ ı m ı z insan ı n temel hak ve özg ü rlüklerinde tarif etmeye ça
l ı ştı ğ ı m ı z eğitim ve yönlendi rilme hakkıyla s ı n ı rl ı olacak; fakat
en az bu s ı n ı ra ulaşması için her türlü olanağ ı n kullan ı lmas ı
güvenceye alı nacakt ı r.
Kal ıtsal yapıya göre bireylerin seçi limi ve yönlendirilmesi,
büyük bir olas ı l ı kla, önümüzdeki elli yıl içerisi nde, kaç ı n ı lmaz
olarak uygulanacakt ı r. Bu sürenin sonunda, gelişen teknolo
j iyle birl i kte, diğer tüm canl ı larda olduğu gibi, i nsan ı n da da
ha gamet evresinde iken ya da ona benzer bir evrede i ken,
gen bileşimlerinin nitelikleri , yapay olarak düzenlenebilecek
ve dolayıs ıyla, her ortamda olumsuzlukları defalarca kan ıtlan
mış özellikleri n , i nsan gen havuzundan tamamen ayı klanması
sağlanm ı ş olacakt ı r. Zeka, yaratıcı l ı k, beceri ve ömür uzunlu
ğunu denetleyen genlerin sayısı ve bileşimi en yüksek d üze
ye ç ı karı lmaya çal ışı lacakt ı r.
Bu evredeki i nsanları n hak ve özgü rlükleri ile toplu msal
yönlendi rmedeki yetkilerinin ne olduğunu tartışmak, galiba,
1 13
gelecek yüzy ı l ı n düzenini tartışmayla ayn ı anlama gelecektir.

Böyle bir şeyin tartışı lmas ı , sadece, gelecek konusunda yo
rum yap ı lmas ı n ı değ i l , bugünkü bozuklu kları n da temel n ite
liğinin anlaş ı l mas ı demektir. Bundan son raki satı rları okuya
cak olan insanları n bi rçoğu , bugüne kadar klasik bir eğitimden
geçti kleri , dünyadaki kaynakları Tanrı ' n ı n i nsanlara bahşetti
ği s ı n ı rsız kaynak olarak n itelendirdikleri ve her doğan can l ı
n ı n d a Tanrı ' n ı n b i r ku l u olduğunu düşündükleri nden , h e r şe
ye hakları olduğu d üşüncesinden kurtulamad ı kları için tepki
göstereceklerdir. Bu öğretinin geçmişinde, i nsanları n deliler
tarafı ndan idaresine bile göz yumulmas ı öğütlenmiş; bunun
bazı i nsanlara verilmiş müktesep (buradaki anlam ı ile baba
dan oğu la geçen) bir hak olduğu inancı yerleştiri l meye çal ı
ş ı l m ışt ı r. Bu nedenle, i nsanoğlu, temelini seçme v e seçilme
den alan bir düşünceni n ü rünü olan demokratik basamakla
rı tı rmanmada geç kalm ı ş ve hatta bu seçme ve seçilme işle
minin evrensel olmayan ve doğal yapıya dayanmayan ölçüt
lerle yap ı l mas ı nedeniyle, bugün dahi gerçek demokrasiye ve
temel hak ve özg ü rlüklerin tan ı m ı na bir türlü u laşamam ışt ı r.
İşte "Genom Projesi" diye adland ı rı lan i nsan gen projesi, ilk
defa, kişilerin ellerinde suland ı rı lamayacak, kişi lerin beceri ve
yeteneklerini ölçmede objektif kıstasları , ta başı nda verecek
bir girişimdir. Bu, tüm çağlardaki gelenek ve görenekleri n , de
ğerlendi rme yöntemlerinin değişti rilmesi ve bilimsel esaslara
bağlanması demekti r. Bu kıstaslar altı nda bakal ı m demokra
sinin, temel hak ve özgü rlükleri n , seçme ve seçilme hakkı n ı n
v e keza yetki ve sorumlulukları n tan ı m ı nas ı l olacakt ı r? An
cak demokrasinin ve temel hak ve özg ü rlüklerin yeni tan ı m ı
n a geçmeden önce, bilginin nas ı l veril mesi gerekeceği konu
sunda da yeni bir yaklaşı ma gerek vard ı r.
1 14
7. B Ö LÜM
İnsan Yaşamında Etkili Yönlendirme

Nasıl ve Ne Zaman Yapılmalldır?
İ nsanlar arası nda yayg ı n bir kan ı vard ı r: N ice yetenekler keş
fedilmeden yok olup gitmektedir. Belki fizi kte Nobel alacak
bir yetenek, şimdi, örneğin, ayakkabı tami ri ile uğraşmakta
d ı r. Demek ki seçimdeki aksakl ı ğ ı n şu ya da bu şekilde farkı
na varm ı ş durumdayız. Pekala, böyle bir adam ı , yan i kal ıtsal
yap ısı bakı m ı ndan yetenekl i olan ayakkabı tami rcisi n i , ömrü
nün ortaları na ya da sonları na doğru keşfedip de, dünyan ı n
e n ü n l ü fizikçilerinin aras ı nda eğiti rsek, acaba, b u kişi kendin
den beklenen veri mi verebilir mi? Elimizdeki tüm bilgiler ve
gözlemler, belirli bir yaşa kadar eğitilemeyen insan ları n , daha
son ra eğitilmelerinin hemen hemen olanaksız olduğunu gös
termektedir. Demek ki bilginin verileceği zaman ı n da seçilme
si çok büyük bir önem taşı maktad ı r. Veri lecek bilginin, orta
ya çı karacağ ı sonuçları n değerlendi rilmesi de ilginç olacak
t ı r. Daha önceki başl ı kta, bir i nsan ı n yeteneklerindeki s ı n ı rla
rı n kal ıtsal yap ı ile denetlendiğini yazm ıştık. Acaba bu denet
leme mekanizmas ı n ı n esnekliği biyolojik olarak nedi r?
Canl ı larda ve keza can l ı lar aleminin bir üyesi olan i nsan
larda, biyolojik olarak, özelliklerin ortaya çı kmas ı n ı n üç yoldan
gerçekleştiğini bilmekteyiz. Bun lar:
1 . Sayılabil i r ve ölçülebil i r yapısal özeli kler

Bunlar, örneğin göz rengi, burun yapısı , kulak yap ı s ı , saç ya
pısı , vs. gibi tan ı m lanabilir özeli klerdir. Kişi eğitilse de eğitil-
115
mese de, iyi beslense de beslenmese de, olumlu ya da olum

suz bir çevrede yetişse de yetişmese de, hemen her koşul
da ortaya ç ı kan özelliklerdir. Yani bir anlamda kal ıtsal yap ı ile
fenotipin hemen hemen bire bir özdeşleştiği özelliklerdir. Bu
özelliklerin değişimi sadece biyoteknolojik yöntemlerle ya da
gen bileşiminin değişmesine yönelik ıslah çal ı şmaları ile yap ı
labil i r. Kişinin değişmez kaderi olarak n itelendiri lebil i r.
2. Kendini gösterme derecesi diğer etmenlerin de

etkisine bağlı olan özellikler
Bunlar, örneğin, boy uzunluğu, ki lo, zekan ı n ve duygusall ı ğ ı n
gelişmesi vs. gibi özelliklerdir. Örneği n iyi beslenen b i r insan
da, boyun uzunluğu, bireyin geniş anlamda bağ l ı olduğu ı rk
g rubunun, dar çerçevede ise kendi kal ıtsal yapısı içerisinde,
minimum ve maksimum boyutlara ulaşmas ı n ı sağlar. Örne
ğin Pigmeler 80- 1 20 cm, Buşmanlar 1 70-200 cm boyundad ı r
lar. Pigmeleri ne kadar iyi beslerseniz besleyin , h içbi r zaman
1 70 cm boyunda olmazlar; çünkü boy uzunluğu genlerle sı
n ı rlan m ı şt ı r. Yaln ız, beli rl i bir gen bileşimine sahip bir Pigme,
kötü koşullarda örneğin 70 cm, ortalama koşullarda 80 cm,
en uygun koşullarda da 90 cm olabilir. Bu Pigmeyi ne kadar
iyi beslerseniz besleyin , kal ıtsal gen bileşimi uygun değilse,
kendi ı rk g rubunun en yüksek düzeyi olan 1 20 cm'ye ulaşa
maz. Bu durum bütün can l ı lar için ve can l ı lardaki birçok özel
l i k için geçerlidir.
Zekan ı n gelişmesi , i nsan soyunda, tiroksin hormonu dediği
miz, tiroit bezinden salgı lanan bir hormonla yakı ndan ilişkilidir.
Tiroit hormonunun etkinliğini sağlayan kısm ı , iyot taşıyan bir
kısı md ı r; dolayısıyla yeterince iyot al ı nmayan bir ortamda yeti
şen bireylerin zeka düzeyi ve keza vücut oranları bakımı ndan
yetersiz olduğu birçok gözlemle bilinmektedir. Çünkü bu hor
mon birçok özel proteinin ü retimini başlat ı r ya da güçlendirir.
1 16
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NASI L VERMELİ
İyot sıvı hale geçmeden buharlaşabilen, yani süblime ola

bilen, ayrıca yükseklere çıkıld ı kça, buharlaşma oranı çok ar
tan nadir elementlerden biridir. Bu nedenle arazi bakı m ı ndan
dünya ortalamas ı n ı n çok üstünde bulunan Anadol u toprakla
rı , ne yaz ı k ki , iyot bakı m ı ndan dünyan ı n en faki r toprakları n
dan biridir. Dolayısıyla Anadolu insan ı yeterince iyot almadan
gelişi mini tamamlar. Bu nedenle örneğin bir iyot faktörün ü or
tadan kald ı rmadan, Anadolu i nsan ı n ı n zeka düzeyi üzerinde
ortalama bir yorumda bulunmak ve bunu kal ıtsal yap ıya da
yand ı rmak sakı ncal ı olabil i r. Belki de Tü rkiye'de iyotlu tuz kul
lanmayı yasal bir zorunluluk haline geti rmeyle, bu koşulun ye
rine geti rilmesi sağlanabilir. Buna bağ l ı olarak birçok elemen
tin, örneğin florürün , çinkonu n , demi rin , bakı rı n ve keza birçok
bileşiği n , örneğin vitaminlerin tümünün ve temel molekülleri n ,
örneğ i n , yeterince aminoasit, yağ v e karbonhidratı n sağlan
mas ı , kal ıtsal yap ıdaki farkl ı l ı ğ ı n objektif ve doğru bir şeki lde
s ı n ıfland ı rı l ması için öncelikli bir gerekliliktir.
Bu şekilde birçok hormonu n , bi leşiğin ve özellikle vitami n
denen özel bileşimli molekülleri n etkinliği bilinmektedi r.
Bütün bu koşullar yeterince yerine geti ri lse dah i , yetenek
lerin geliştirilmesi , gelişim süreci içerisi nde uygun zamanda,
uygun impulsları n verilmesiyle mümkündür. Çünkü gelişim ,
bugünkü işleyişiyle, geriye dönüşü olmayan b i r değişim ve
sürekliliktir. Ancak zamanmda ve uygun impulslarm verilme
siyle, istenen değişiklik/er sağ/anabilir. İşte bi raz önce verdi
ğimiz, ayakkabı tami rcisi-Nobel ödülü alabilecek kişi aras ı n
daki il işki , bu impuls sü recinin gecikmesinin y a d a daha doğru
bir tan ı m lama ile uygun zamanda veri lmemesinin bir sonucu
dur. Bu uyarı lar nas ı l verilmelidir sorusuna geçmeden önce,
zamanlaman ı n önemine bilimsel olarak bi raz daha değinel i m .
1 17
G
0 0-+
/.\
0 8 Akson
Sinaps
Apolar M ultipolar (çok kutu plu)

(kutupsuz) sinir hücresi sinir h ücresi
Şekil 1. Apolar---> m u ltipolar sinir hücresinin gelişmesi

(ana karn ı nda) .
İ nsan ı n sinir hücreleri , ana karn ı nda yaklaşı k 4. aya kadar

uzantı ları ndan hemen hemen yoksundur (apolard ı r) ve bu sü
reç içerisinde çoğalmaları n ı sürdürü rler. Bu süreni n sonunda,
sentrozom denen yapı ları n ı hücre d ı ş ı na atarak bölünme ye
teneklerin i yiti ri rler ve ancak yanlara doğ ru uzun (akson) ya
da kısa (dendi rit) kol lar meydana geti rerek dallan maya baş
larlar. Bu aşamadan son ra sayıca değ i l , hacimce bir büyü
me söz kon usudur. Özellikle bu evreye kadar protein ve vita
m i n ler başta olmak üzere, zengin bir diyetle beslenen hami
le kad ı nları n çocukları nda, her ne kadar alt ve üst s ı n ı rı kal ıt
sal olarak saptanm ı şsa da, sinir hücrelerinin sayıs ı , bu s ı n ı r
larda en yüksek düzeyine çıkabi lir. Yan i zeka ve becerilerin
esas ham materyali daha bu evrelerde kurul maya başlan ı r.
Bu evreden son raki gelişmeler ise, kişinin daha sonraki
yarg ı ve yorumlama yeteneğinin artmas ı n ı sağlayan gelişme
lerdir. Bilim i nsanları sinir dokudaki bu örgütlenmenin ad ı n ı ,
sinapslaşma ve traktlaşma (yollaşma) olarak tan ı mlarlar. Si
napslaşma, hücrelerin akson ve dendi rit denen uzantı ları n ı n
birbirleriyle yaptı kları özel bağlantı ları n özel ad ı d ı r. B u sinaps
laşma, özellikle beyindeki hücrelerin örgütlen mesi için çok
önemlidir. Bunları n sayısı da kal ıtsal olmas ı na karş ı n , bes-
1 18
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
lenmeni n önemi yads ı namaz. Sinir hücreleri , ilettikleri impuls

ları n (bir çeşit elektrik sinyallerinin) komşu hücrelere atlama
mas ı (yani yandaki tel ile kontak yapmamas ı ) içi n , değişik ör
tülerle (örneğin miyelinle) , özellikle gelişimin belirl i bir evresin
den son ra yal ıtı l ı rlar. Bu durumda, bilginin, daha doğru bir ta
n ı mla impu lsları n sadece sinaps ad ı veri len açı k kap ı lar ara
c ı l ı ğ ıyla, hedefe doğru i letilmesi sağlan m ı ş olur. Çocuklarda
beyi ndeki miyelinleşme, yani , yal ıtı m , tam olarak gerçekleşe
mediği içi n , anlam l ı sözcükleri n ve davran ışları n ortaya ç ı k
mas ı ancak miyelin leşmeden son ra olur. Ancak bu arada, si
napslaşma, ancak miyelinleşmen i n olmad ı ğ ı hücrelerde orta
ya ç ı kt ı ğ ı için , beyin hücrelerinin organizasyon düzeyi nin yük
selmesi n i n , miyelinleşme h ızıyla ters orant ı l ı olduğu söylene
bilir. Bu nedenle biraz geç kon uşan bir çocuğun, yarg ı lama
ve yorum lama yeteneğinin, ileride, bi raz daha fazla olabile
ceği söylenebilir. Çünkü sinaps sayısı şunu sağlar: Örneğ i n ,
beyn in herhangi bir çeki rdeğine gelen bir uyarı n ı n y a da sor
gunun, kollar arac ı l ı ğ ıyla, yan i h ücrelerin bir çeşit kapı ları olan
sinapsları arac ı l ı ğ ıyla, diğer hücrelere dan ışı lmas ı n ı da sağ
lar ve yan ıtı n ı , gelen bu bilgilere göre hazı rlar. Dolayısıyla, ne
kadar çok merkeze ya da hücreye dan ı ş ı l ı rsa, yan ıtı n , o denli
kusursuz olma olas ı l ı ğ ı artar. Yani düşünmede, yarg ı lamada
ve yorum lamadaki karmaş ı kl ı k ve kusursuzluk düzeyi , sinaps
sayıs ıyla doğru orant ı l ı d ı r.
Düşünme, yarg ı lama ve yorum lamadaki yetkinlik, beyinde
ki h ücrelerin hem sayısı , hem sinaps miktarı ve hem de olu
şan bilgi yol ları n ı n sayısı ve işlerliği ile saptan ı r. Bu saptama
da en önemli etmenler, kal ıtsal faktörler ve özellikle ana kar
n ı nda iken ve daha sonra gelişim süreci tamamlan ı ncaya ka
dar (miyelinleşme oluncaya kadar) uygulanan beslenme reji
midir. Bu süreç içerisinde uygulanan eğitim ve öğretim yön-
1 19
Sinir h ücresi
Sinaps
Şekil 2: Sinir hücresindeki sinapslar.
temleri ise bilgi yol ları n ı n açı k kalmas ı n ı sağlayacağ ı içi n , yo
rumlama ve yarg ı lama yeteneğinin sürdürü lmesin i ve gelişti
rilmesini sağlayacakt ı r.
Beyindeki sinir l iflerinin, beyin yapısı içerisinde "Trakt =
Yol" denen karmaşı k bir örgülenme yapt ı ğ ı bilinmektedir. Bu
örgülenmenin temel yap ı s ı , insan soyunda hemen hemen
benzer olmakla birlikte, derecesinin ve karmaş ı kl ı ğ ı n ı n bi rey
den bi reye değiştiği de bilinmektedir. Bu yol ları n mimarisinin
de kal ıtsal yapıyla saptanmas ı na karş ı n , sayıca artı rı lmas ı n ı n
v e en önemlisi işlerliğinin devam etti ril mesinin, d ı ştan verile
cek uyarı larla sağlanmas ı , eğitim ve öğretim bilimi açısı ndan
son derece önemlidir. Bu yol ları n sayısı , m imarisi ve örgü
lenme şekl i , kişinin bilgi ve becerisinin derecesini saptar. Öğ
renme, yaratma, yarg ı lama, hatta belki dogmatik eğilimli ol
ma, bu yolları n izlediği g üzergahlarla ilgili olabilir. Fakat bura
da en dikkat çeken h usus şudur: Bu bilgi yol ları , gelişim evre
sinin ancak beli rl i dönemlerinde, özell i kle ilk yaşlarda açı kt ı r;
daha son ra kullan ı l ı p-kullan ı lmad ı ğ ı na ya da hangilerinin kul
lan ı l ı p-kul lan ı l mad ı ğ ı na bağlı olarak bu yollardan baz ı ları , dö
n üşsüz olarak kapatı l ı r ve kişi o yöndeki becerisinin önemli bir
1 20
kısm ı n ı yitirir. İşte bu nedenle, potansiyel olarak Nobel Ödü l ü

alabilecek fizik yeteneğine sahip olan b i r ayakkabı tami rcisi ,
daha son ra eğitilmesi için bu olanaklara kavuşsa dah i , bece
risin i gelişti recek organi k yapıyı geri geti remez. Bunun yerine
seçtiği ve geçtiği yaşam yolu , ancak el becerisini sağlayacak
bilgi yol ları n ı n gelişti rilmesini sağlar. Eğer bu el beceri yol ları ,
bu kişide kal ıtsal olarak mükemmel ise, el becerileri bakı m ı n
dan da iyi bir usta ya da yaratıcı olur; eğer mükemmel değil
se, yeteneksiz bir tami rci olarak yaşam ı n ı sürdürü r.
Bu kesi mdeki özelliklerin hemen hepsi , az ya da çok olarak
bir bireyde açığa ç ı kar; yaln ı z yetkinlik dereceleri farkl ı olur.
Beyni n gelişmesiyle ilgili olan bu evreler, beyin organizas
yonun tamamlanma sürecinde gerçekleşir. Bu nedenle, bu
evreleri n , bugüne kadar gelen bir sezinlemeyle, 1 8 yaşta son-
Motorik alan
Ekstra piramidal yol
Korpus st riatum
(nasırlı cisi m)
Dorsal t al am ik
çekirdek
Ventral ta l a m i k ____..._
...,._ _____""
çekirdek
H ipotalamus
Medulla oblongata
Duyusal çekird e kten
Motorik çeki rdeklerden ,, . . - . • • gelen kra n iyal s i n i rler
gelen kra niyal sinirler ' içinde d uyusal nöro nl ar
içindeki motorik nöronlar
O m u ri l iğe giden
ve gelen nöronlar
Şekil 3: Bilgi yolları = trakt.
121
land ı ğ ı varsay ı l m ı ş ve bireyler bu evreden sonra ergin olarak

kabul edilmişti r. Kişiye, ancak bu evrenin sonunda yetki , so
rumluluk ve eski bir tan ı mla ceza-i ehliyet yüklenebil i r. Fakat
hiç kimse bunun bir sü reç olduğunu düşünemez. Bir kişi, doğ
duktan son ra 1 7 yıl 364 gün yaşam ışsa birçok konuda, özel
likle toplumsal kon ularda, sorumluluğu ve yetkisi yoktur; 1 7
yıl 365 gün yaşam ı ş ise yetkil i ve sorumlu olm uştu r. Yasalara
göre, bi rey bir günde olgunlaşm ıştır. Biyoloj i biliminin yeterin
ce gelişmediği dönemlerde böyle bir kabul, "uygu lanabilir so
n uçlar" da geti rdiği için hoş görülebilir; ancak kabu llere yer b ı
rakmayacak şekilde bilimin gelişmesi, bu kavram ı n d a yeni
den ele al ı nmas ı n ı gerektirir. Her ne kadar beyin organizas
yonu , bir anlamda değişimi, daha önce kabu l edilmiş yaşla
ra doğru tamamlan ıyorsa da, bir kişinin yetki n ya da sorumlu
olmas ı , onun gerçek beyin organizasyonuna ulaşıp ulaşma
d ı ğ ı n ı n saptanmasıyla gerçek yerine oturtu labi lir. Kişi , 40 ya
ş ı na da gelse, bazen bu organizasyon bakı m ı ndan , toplum
sal yaşam ı etkileyebilecek yetkiyi kullanacak kadar yeterl i ola
maz. Bu olgunluğa ulaşmayan ya da ulaşamayan bir kişinin
eline yetkilerin veril mesi de, en başta gelişmekte olan kuşak
lar olmak üzere, olumsuz etkilere ya da yönlendi rmelere ne
den olabi lir. Bu nedenle bir insan ı n olgunluk yaş ı , daha bilim
sel bir yaklaşı mla derecesi, artı k senelerle değ i l , kazan m ı ş ol
duğu beyin organizasyonunun derecesiyle ilgili olmal ı d ı r. Do
layısıyla da kişiye, taş ı d ı ğ ı beyinsel organizasyon, diğer bir ta
n ı mla beceri ve bilgi derecesinin oran ı nda yetki veri lebilmeli
ve belki bu derece oran ı nda sorumlu tutulmal ı d ı r. Daha son
ra değineceğimiz temel hak ve özgürl ü kler de bu derecele
re göre s ı n ı rland ı rı l mal ı d ı r. Yani bir adam ı n seçme (ve bel
ki seçi lme) hakkı , daha açı k bir tan ı mla, toplumun yön lendi
ril mesini sağlayacak i nsanları tayin etme hakkı , bu durumda
1 22
eşit olamayacak, herkesin beyin organizasyonu ve daha son

ra demokrasinin yen iden tan ı m ı nda geniş olarak ele alacağ ı
m ı z gibi, bilgi birikiminin derecesiyle orant ı l ı olacakt ı r. Böyle
bir hak da, örneğin 1 - 1 00 arası nda değişecektir (vatandaşl ı k
hakkı ) . Bu hakkın nas ı l saptanacağ ı temel hakları n tan ı m ı s ı
ras ı nda verilecektir.
İşte eğitimde ve öğretimdeki en önemli başarı , objektif kıs
tasları (yani h ücre sayısı n ı , sinapslaşmayı ve bilgi yol ları n ı )
önceden saptayarak, kişiye, kal ıtsal yapısı n ı n gel işti rebileceği
ve yetkinlikle kullanabileceği bilgiyi zaman ı nda verebi lmekti r.
3. Kal ıtsal yetkinl iğe sahip olmakla birlikte, her

bireyde ortaya çıkmayabilen özell i kler
Ancak özel uyarı larla bu genlerin işlek hale geçi rilmesi sağ
lanabilir. Örneğin, boğalarda ve keza i nsanları n erkeklerin
de süt vermeyi , yavruya bakma davran ışları n ı ve horozlarda
yum u rta oluştu rmayı sağlayan genler vard ı r. Fakat hiçbir za
man etki lerini göstermezler. Ancak, östrojen hormonları dedi
ğimiz dişil i k hormon ları , uygun gelişim evrelerinde verilince,
bu özellikler ortaya çı kmaya başlar.
İ nsanda 32.000 kadar genin olduğu varsayılmaktad ı r. Fa
kat bunları n bir kısm ı bazı düzenlemeler içi n , bir kısm ı geç
mişin bir tortusu olarak arta kalm ı şt ı r; bir kısmı da uygun uya
rı bulunmad ı ğ ı için sadece bir ham bilgi olarak saklan ı r ve
6.000- 1 0.000 kadarı da insan ı i nsan yapan özelliklerin orta
ya çı kmas ı için kullan ı l ı r. Bu sonu ncu pakette bulunan genle
rin de bir kısm ı ancak uygun uyarı larla işler hale geti rilebil i r.
İşte bu sonuncu g ruptaki genlerin yapısı n ı n ve uyarı lma biçi
minin bilinmesi , yeteneklerin geliştirilmesi açısı ndan son de
rece önem lidir. Bunun için elimizde hayvanlara dayal ı birçok
deney ve gözlem vard ı r. Örneğin cennet kuşları n ı n erkekle-
1 23
ri , bir ağac ı n baş ı na çıkıp iki ay süreyle ötmedikleri takdi rde,

çevredeki dişilerin yumurta yapma hormonları salg ı lanmaz.
Bir maymun kolonisinde, kuwetli (lider) erkek ortadan kalk
mad ı ğ ı sürece, genç maymunları n testisleri k ı rm ızı laşmaz ve
erkeklik duyuları gelişmez; hatta eş cinsel ilişkilere eği l i mleri
artar. Yan i birçok genin işlerlik kazanmas ı , görsel, duyusal ya
da eğitsel yol lardan sağlanabilir.
İşte çağdaş eğitim i n en çarpıcı başarısı , bu suskun genle
rin uygun olanları n ı n , uygun yöntemler kullanı larak işler hale
geti ril mesini sağlama olacakt ı r. Böylece, birey, görü nebi l i r ve
ölçülebilir beceri ve yeteneklerinin üzerine, sakl ı kalm ı ş özel
l iklerini de ekleme zeminini bulabil i r.
İ nsanlardaki birçok özellik, normalde işlerliği olmayan ya
da görevi tam olarak saptanamayan "saklı genler' tarafı ndan
ortaya çıkarı l ı r. Örneğ i n , toplumda, yanl ı ş ya da doğru beli r
lenmiş bir erkek ya da dişi imaj ı vard ı r. Bu görsel imaj , kişi
nin ruhsal olarak bel i rl i bilgi yolları n ı n açı lmas ı n ı sağlar. Bu
nedenle, küçüklüğünden beri , al ışı lagelmiş erkekli k davran ış
ve uyarı larıyla yetişti rilen bir çocuk, kal ıtsal yapısı n ı n s ı n ı rları
içerisinde, uygun zamanda geleneksel erkeklik davran ışları
nı göstermeye başlar ve hatta bu şekildeki etkileşimin deneti
mindeki hormonları n etkisiyle, birçok erkekli k özelliklerini gös
teri r (maymundaki testis kırm ızı laşması gibi) . Bununla birlik
te tüm bu davran ışları n kökünde, şu ya da bu şekilde, kal ıt
sal bir temeli n olduğunu akı ldan çı karmamak gerekir. Bu te
mel olmadan "yani saklı genler olmadari' yapı lacak uyarılar
önemli bir sonuç doğu rmaz. Örneğin, doğal yapısı n ı n aksine
gelişimler olduğu varsayı lan iki davran ış şekli , i nsan soyunun
sağ l ı kl ı olarak sürmesini, derinden sarsmaktad ı r.
Can l ı ları n hemen hepsinde, özellikle memeli hayvanlarda,
ergenlik çağ ı na kadar ayn ı eşeyler arası nda eşcinsel davra-
1 24
n ı şları n bir anlamda prova edilmesi ya da en azı ndan karşı

cinse ait bazı davran ışları n "bi linçsiz bir şeki lde" gösteril me
si, biyoloji kitapları nda memeli davran ı şı n ı n özellikleri arası n
da sayı l ı r. Bu davran ışlar, normalde eşeysel ü retime başlan ı l
mas ı , yan i ergenliğe ulaş ı l ması ile birlikte sonlan ı r. Sonlan
maması sapma olarak tan ı m lan ı r.
4. Cinsiyet değiştirme özlemi gösterme ve eş

cinsell i k
Her ikisi d e özünde birbi riyle i ç içe girmiş iki farkl ı ; fakat ya
kın nedenlere dayanan davran ı ş şeklidir. Bir kısmı başat ya
da egemen genleri n etkisiyle ortaya ç ı kabil i r. Bu bir kaderdir;
gen teknolojisi yeterince gelişmediği sürece, bu genin varl ı ğ ı
n a v e dolayısıyla ortaya çıkan davran ışlara hoşgörül ü olmak
zorundayız. Kişinin sosyal statüsü ne olursa olsun, bu davra
n ı ş ı gösterir. Şu aşamada bunlar için yapı lacak fazla bir şey
olduğu söylenemez.
Bu sapmaları n denetim altına al ı nabi lecek, daha doğrusu
taş ı d ı ğ ı kromozomları n (genlerin) gereği sahip olduğu eşe
yin davran ı ş ı n ı gösterecek şekilde yön lendiri lebilecek çeşitle
ri vard ı r. Bunlar ya ikincil etkilerle, örneğin i ki ncil olarak hor
monları denetleyen genlerdeki yetersizliklerle ortaya ç ı kabi
lir (bu tip bireyler, uygun gelişim süreci nde uygun hormonlar
la, özgü n davra n ı ş ı na dönüştü rülebil i r) ya da kendi eşemine
ait olmayan uyarı larla, sakl ı kal ması gereken karşı eşeye ait
genleri n işlek hale geçirilmesi ya da gelişim evrelerinde bey
nin (bilgi ve davran ış yol ları n ı n) karşı eşeydeki lerine benzer
şekilde formatlanması ile ortaya ç ı kabil i r.
Birçok canl ı ve keza insan soyunda, erkekli k ve dişilik, X ve
Y denen kromozomları n (doğal olarak genlerin) kombinasyo
nu ile saptan ı r. XX, dişiyi ; XY, erkeği meydana getirir. XX ta-
1 25
şıyan bireyler yumurtal ı kları , XY meydana getiren bireyler de

testisleri ol uştu rurlar. Her iki bez de ana karn ı nda 4. ayda bir
miktar işlev görerek, XY' li bireylerde vücut h ücrelerinin zarı n ı n
testisin çı karacağ ı testestronu, XX'l i bireyleri n d e yumurtal ı ğ ı n
çı karacağ ı östrojeni tan ıyacak şeki lde yapı lanmas ı n ı sağlar.
Böylece daha sonra, erkek hücrelerinin erkek hormonları n ı ,
dişi hücrelerinin d e dişilik hormonları n ı almaçlarıyla tan ıyarak
h ücre içine al ı nmas ı n ı sağlar. Böylece her h ücre kendi eşe
mine uygun tarzda yap ı lan ı r. Fakat hücre zarı n ı n yap ı m ı ndan
sorumlu olan genlerden biri olan "Revers Gen''i , bu yap ı lan
man ı n oluşması için gerekli zemini hazı rlayamaz ise bi rey XY
kromozomu taş ı mas ı na karş ı n , testosteron hormon unu hüc
re içine alamaz ve böylece kal ıtsal bileşimi bakı m ı ndan er
kek (XY) , vücut yapısı bakı m ı ndan dişi görünüşlü olur. Çünkü
canl ı lar, canl ı l ı ğ ı n ortaya çı kışı ndan yaklaş ı k bir milyar yıl son
ras ı na kadar, sadece dişilerle (daha doğrusu analarla) tem
s.ı edildikleri için (erkekler yaklaşı k bir milyar y ı l sonra ortaya
ç ı km ı şt ı r) , dişilik hormonları n ı doğal yap ı ları nda bir miktar bu

lundururlar ve keza zarları da dişilik hormonları na bir miktar
duyarl ı d ı r (geçirgendir) . Hfı.lbuki erkekli k hormonları çok daha
beli rleyicidir. Bu nedenle bir erkek, yaşam ı n ı n bel i rli bir süre
sinde, erkeklik hormonları n ı yiti rse dah i , erkeklik özelliklerini
sürdü rmeye devam eder; örneğin sakal ve bıyıkları aynen çı
kar; sesi kal ı n kal ı r vs. Halbuki dişilik özelliklerinin saptanma
sı biraz daha kararsızd ı r; bu nedenle, belirli bir yaş ı n üzerinde
büyük bir kısmı böbrek üstü bezinden kaynaklanan androje
nik hormonları n etkisiyle, genetik olarak dişi olan bi rey erkek
si yap ıya dönüşmeye başlayabilir ve yaşlı kad ı n larda sakal ve
bıyık çı karken, seslerinde bir miktar kal ı n laşma da görülebilir.
Bir önceki başl ı kta değinildiği gibi , genç bir erkek maymu
na, güçlü ve lider konumundaki bir erkek tarafı ndan dişi mua-
1 26
melesi yap ı l d ı ğ ı nda, bu erkeğin eş cinsel davranışlar göster

meye başlad ı ğ ı görülür. Birçok can l ı g rubunda, güçlü erkek
model i yan ı nda, zayıf (ya da gelişmekte olan genç) erkeklerin
dişi davran ışlarına kayd ı ğ ı birçok deneyle sabittir. Bu neden
le çok güçlü baba modellerinin bulunduğu aile tiplerinde, kar
şı cinsin davranışlarına eğilimli erkek çocukları n ortaya çı kma
olas ı l ı ğ ı artar. Bu tip gelişimler bir tür zorlamayla ortaya ç ı ktı
ğ ı içi n , uygun bir gözlemci tarafı ndan zaman ı nda farkına varı
labil i r ve gerekli önlemler al ı nabilir.
Ancak bir dizi yönlendirme tarzı daha vard ı r ki , bunun sap
tanmas ı , bazı durumlarda (kişinin kal ıtsal eği l i mleriyle de ya
kı ndan ilgili olabilir) olanaksızd ı r. Bu da şu ya da bu şekil
de gelişim evresinde, sakl ı kalması gereken genlerin işlerlik
kazanmas ı n ı sağlayabilecek; ama en önemlisi beyin format
lanmas ı s ı ras ı nda (çoğunlukla 7 yaş ı na, en geç ergen lik ça
ğ ı na kadar) erkek davran ışı n ı ortaya çı karması gereken be
yin traktları n ı n (bilgi ve davran ış yolları n ı n) dişilere özgü ya
pıda gelişmesine neden olabilecek uyarı ları n [buna davran ış
bilimi nde model (örüntü) deni r] kişi lik (burada beyin format
lanması) ol uşmadan önce veri lmesidir. Bu modellerin ya da
simgelerin ne olduğunun saptanmas ı , işte, vermeye çal ı şt ı ğ ı
m ı z özel kişilik kazand ı rma yöntemleri n i n , bir anlamda eğiti
min en öneml i konusu olmal ı d ı r. Bu uyarı ları n ya da simgele
rin n iteliği kon usunda, biyoloji bilgimi de katarak, bugüne ka
dar toplumda yapt ı ğ ı m gözlemlerin bir kısm ı n ı tartışmaya aç
mak isterim :
B u uyarıcı simgelerin ya d a modellerin b i r kısm ı , bugünkü
bilgilerimizin ışığı altı nda anlamsı z gelmektedir. Örneği n ka
d ı nları n saçları n ı uzatmaları , erkeklerin ise kısa kesmeleri , bi
yolojik açıdan fazla bir önem taş ı mamaktad ı r. Hatta erkeklerin
daha çok d ı şarıda çal ıştı kları ve daha çok güneş altı nda kal-
1 27
d ı kları , yani başları n ı n üst kısımları n ı n güneş ışı nları ndan da
ha çok korunması gerektiği; buna karş ı l ı k kad ı n ları n daha çok
besin maddelerinin hazı rlanması ile uğraştı kları ve daha çok
kapalı mekanlarda çal ı ştı kları göz önüne al ı n ı rsa, bu alışkan l ı k
(gelenek) pek d e pratik sayı lamaz. Şu ya d a bu nedenle uzun
saç şemas ı , bir kere dişiyi an ı msatacak şekilde toplum bel
leğine geleneksel olarak yerleşmişse, görsel olarak alg ı lanan
bu şema, genç bir bireyin beyin formatlanmas ı nda etkili olabil
mektedir. Bir defa beyin bu koşulland ı rı lm ı ş uyarı larla format
lanmaya başlam ı şsa ya da formatlan m ı şsa, duruma · göre ya
da uygun uyarı ları n bulunduğu bir ortamda ya da daha son
ra değineceğimiz ayn ı nitelikli yani eşeysel davran ış kayması
na neden olan diğer uyarı larla d a bu formatlanma desteklen
miş ise, her koşulda, kendinden beklenilen , bu formatlanmaya
uygun davran ış şeklini ortaya çı karacakt ı r. Bu davran ış şekli
ne, dişilere özgü giysiler (örneğin etek) giyme, makyaj yapma,
dişilere özgü oyuncaklarla oynama, hatta anlam l ı olmasa da
hi, dişilerin bulunduğu bir evin içinde geleneksel olarak dişile
re özgü işler olarak tan ı m lanm ı ş bazı işleri yapma (örneğin di
kiş dikme, örg ü örme, çok defa aileler arası nda s ı kça tartışı
lan bulaş ı k y ı kama, yemek pişirme vs.) girebilir. Bütün bunla
rın kombinasyonu ya da sayıca uygulanma s ı kl ı ğ ı , özgün dav
ran ıştan sapmayı artı rabilir.
Hemen hemen can l ı ları n tümünde, özell i kle sesi ve rengi
di kkat çekici olanlarda, erkek ve dişi şeması diye bir şekil len
me meydana gelmişti r. Örneğin dişi bir kız böceğinin kana
d ı nda bulunan ve morötesi ışı n ları yansıtan (tü rlere göre be
yaz, sarı , kı rm ı z ı , siyah , kahverengi) bir benek erkeği n uyarı l
mas ı n ı sağlar. Memeli lerin hemen hepsinde, özellikle ü reme
zamanları nda derişimleri artan kokuları , erkek ve dişide fark
l ı farkl ı olur. Bildiğimiz can l ı ları n tümünde erkek ve dişi davra-
1 28
n ı şları farkl ı d ı r ve en önemlisi , erkek ve dişi ortak (bir arada)

yaşasalar dahi iş böl ümü bu eşeyler aras ı nda paylaş ı l m ı şt ı r.
Bu sonuncularda, çok zorunlu kal ı nmad ı ğ ı sürece, iş böl ümü
ne ödü nsüz uyulur. Farkl ı bir davranış, birliğin bozulmas ı na
neden olur. Zaten bulunduğu eşemin özgün davran ı şları ndan
sapma gösteren bireylerin birlik ku rması ve karş ı bir eşemle
bir araya gelmesi ku ral olarak söz kon usu olamaz.
Demek ki , köklerini evrimsel gelişmeni n derinliklerinden
alan , sorgu lamasız ya da yarg ı lamasız kabul etmek zorunda
kald ı ğ ı m ı z (bir kısm ı n ı n biyolojik yarar sağlaması nedeniyle
doğal seçi limle korunduğunu söyleyebiliriz) erkek ve dişi dav
ran ışları n ı , "emansipasyori' denen erkek-dişi eşitliği yaklaş ı
m ı i l e ortadan kald ı rmak ya d a göz ard ı etmek, evrimsel süre
ce karşı bir eylem oluştu rduğu içi n , er ya da geç ruhsal tatmin
sizlikleri n ortaya çı kmas ı na neden olacakt ı r. Nitekim eşeyle
re göre evrimsel olarak oluşmuş görev taksimini göz ard ı ede
rek, eşeyler arası nda görev eşitliğini benimseyen toplumlarda
s ı kça karş ı laşı lan aile birl iklerinin zayıflama sorununu büyük
ölçüde bu nedene bağlayabiliriz. Kendini erkek gibi hissetti
ren uyarı ları alan kad ı n lar ya da kad ı n gibi hissettiren uyarı ları
alan erkekler, doğal davran ı şları n ı göstermede güçlük çeke
ceklerdir. Bu bir üstünlük kıyaslaması değildir; doğan ı n can
l ı lara biçtiğ i , çeşitlenmeyi ve yerine göre dayanışmayı sağla
yan m ü kemmel bir sistemdi r. Bu nedenle insan dediğimizde
erkek ile kad ı n ı n bütünlüğünden ol uşan birliği kast ederiz. İ l
kel diye n itelendirdiğimiz kavimler b u n u n farkı ndayd ı v e b u
nedenle bu eşitl iğe sayg ı gösterdiler; hatta ü reten kad ı n ı baş
tacı yaptı lar. Semavi dinlerin devreye gi rmesiyle kad ı n lar ikin
ci s ı n ıfa kayd ı rı ld ı lar. Semavi dinler bu coğrafyaya gelinceye
kadar bu coğrafyan ı n Tan rı ları kad ı nlard ı . Semavi dinler er
kek dinidir . . .
1 29
Memeli hayvanları n büyük bir kısm ı nda, keza primatlarda

(yani maymunlarda) , iş bölümüne bağ l ı olarak insanları n er
keklerinde, dişiyi ve aileyi korumak için vücudu n ön kısm ı , ya
ni omuz kısm ı gelişmiş (savunma ya da saldı rmayı güçlü kı
labilmek için), bu nedenle ağ ı rl ı k noktaları göbeği n üst kısm ı
na kaym ı şt ı r. Buna karş ı n ailenin içerideki g ü n l ü k işleri n i , da
ha çok zemine yakın işlerini görebilmek için , dişilerde özellik
le vücudun alt kısm ı gelişmiş ve doğal olarak ağ ı rl ı k noktala
rı göbeği n alt kısm ı na kaym ışt ı r. Bu nedenle erkekler, zemin
de herhangi bir işi görü rken, dişilere göre çok daha fazla zor
lan ı rlar. Ağ ı rl ı k noktası na göre düşünmeye alışmış insanoğ
lunun, bu yapı sal farkl ı laşmayı göz ard ı etmesi birçok kompli
kasyonun doğmas ı na neden olacakt ı r.
Aile yapısı n ı n , yavru bireylerin ruhsal sağ l ı ğ ı n ı kazanması
ile de yakın ilişkili olduğu, birçok hayvan gözleminde ve keza
günlük yaşamdaki insan toplulukları nda gözlenmiştir. Özellik
le yavruları n eğitil mesi ve formatlanmas ı , doğada, büyük öl
çüde dişiye veri len bir görev olmuştu r.
Asl ı nda bir topluluğun kültürünün gelecek kuşaklara akta
rı lması da analar arac ı l ı ğ ıyla olmaktad ı r. Tarihte birçok kavi
min erkeği biri leri tarafı ndan kılıçtan geçi rilerek ortadan kald ı
rı lması na karş ı n , bu kültürlerin b i r zaman son ra yeşerdiğine
tan ı k oluyoruz. Çünkü çocukları yetişti recek analar sağ b ı ra
k ı l m ı şt ı r. Bu nedenle kültür aktarı m ı sağlan m ı ştı r.
Bütün bun lardan sonra yapacağ ı m ı z yoru m : Çağdaş bir
topluluğun yarat ı lmas ı nda, kad ı nları n eğitil mesi ve bilinçlendi
rilmesi , gelecek kuşakları n esenliği açısı ndan kaç ı n ı lmazd ı r.
Bu nedenle "Atatürk İlkelerl nin önemi artmakta ve özell ikle
'
son zamanlarda kad ı n ları n uygarlaşmas ı n ı önleyecek çağd ı

şı eğilim leri n önlenmesinin gereği anlaş ı lmaktad ı r.
1 30
8. B Ö L ÜM
Bilgi Nasıl Verilmektedir, Gelecekte

Nasıl Verilmelidir?
Bilginin bugüne kadar veri lme tarzı

Eğer bilgi diye anlatı lanlar, gerçekte bilgi olarak doğru seçil
mişlerse, şu ya da bu şekilde nas ı l anlatı l ı rsa anlatı lsı n , geç
mişte ve bugün i nsan l ı ğ ı n olgunlaşmas ı na, beceri kazanma
s ı na ve bilgili olmas ı na katkıda bulunmuştur. Birçok eğiticinin
aksini savun mas ı na karş ı n , bilginin öğretiminde içerik açı s ı n
dan yan l ışl ı k olamaz; ancak seçi len bilgi, gerçekte bilgi değil
se, yanl ı ş sonuca ulaş ı l ı r. Eğiti m yöntemlerinin geliştirilme ça
bas ı (pedagoji), bilginin en kısa ve en kolay yoldan nas ı l öğ
retileceğini bulmak için veri l i r. Bunun için bugüne kadar çe
şitli yollar denenmişti r. Hatta dayağ ı n ya da manevi olarak
onore etmenin eğitim yöntemleri nden biri olduğu tartış ı l m ış
t ı r. Ancak sahip olduğu beş duyu , i nsan beyninin d ı şarıya açı
lan pencereleri olduğu içi n , eğiti mde son yöntem, yap ı labil
diğince, bu beş duyu kullan ı larak, bir bilginin kazand ı rı l mas ı
şekli ndedir. Doğal olarak, bir i nsan hem duyarak, hem göre
rek ve hem de örneğin temas yol uyla alg ı larsa, imge, üç fark
lı yoldan üç farkl ı n iteliğiyle beyne u laştı rı lacağ ı için, kal ıcı ol
ması ve öğ renilmesi kolay olacaktı r. Bu nedenle, bu yol son
zamanlardaki çağdaş eğitimde sık sık ve yoğun olarak kul la
n ı lmaktad ı r. Bilebildiğimiz kadarıyla, i nsan l ı k tarihi (en azın
dan 8.000 yı ldan beri), pozitif bilimleri , deneysel eğitime da
yal ı olarak öğretmeye çal ışm ıştı r. Manevi ilimler öğ renili rken
131
çok defa kullan ı lan yöntem, ne yaz ı k ki dinlerin istismarı na gir

diği için ve bağnaz düşüncelerin zulmüyle ortaya ç ı km ı ş olan
tarihten gelen korkular nedeniyle, bilim i nsanları tarafı ndan
gelişti ri lme şansı na kavuşturulamam ışt ı r ve böylece bilimsel
öğretim yöntemi, sadece deneysel düşünceye bağ l ı kalm ış
t ı r. Yani ne duyuyor, ne görüyor, ne işitiyorsak, sadece o var
d ı r (gerçektir) ; onun d ı ş ı ndakiler "meta bilimlere, yani metabi
yoloj i , metafizik, metakimya vs.ye" girer. Bugüne kadar me
tabiyoloji olarak n itelendi ri len birçok h ususun , i l i m adamları
na, din adamlarına ve düşünme sistemlerini eski öğretilerden
alan akı mlara b ı rakm ış olmaları , sadece bir yan ı lg ıya götü r
memiş, ayrıca gelecekte kullanacağ ı m ı z çok önemli bir eğitim
yönteminin de gelişmesini geciktirmiştir. Bu yöntemin ne oldu
ğunu anlatmadan önce, bugüne kadar başarı l ı bir şekilde sür
dürülmüş bugünkü eğitim yönteminin daha ne kadar sü rey
le kullan ı labileceğini i rdelememiz gerekecektir. Bugün kulla
n ı lan yöntemin, bilimsel , gerçekçi ve pozitif olduğu konusun
da hiçbir kuşku taşıyamayız. Çünkü uygarl ı k (doğan ı n meka
niğini anlama ve çözme başarısı açısı ndan bu terim kul lan ı l
m ı şt ı r) , insan soyuna birçok bilgiyi , başarıyı ve buluşu bu yön
temle kazand ı rabi lmiştir ve kazandı racakt ı r. Sürdürülmesi ka
ç ı n ı l mazd ı r. Ancak, dünyadaki olanakları n gittikçe kısıtland ı
ğ ı , i nsan sayısı n ı n v e e n önemlisi öğretilecek bilginin gittikçe
arttığı düşünülürse, eğitimdeki sürenin ve kullan ı lacak araçla
rı n sayıs ı n ı n gitti kçe artması kaç ı n ı lmazd ı r. Bugün orta geli r
l i bir aile bir çocuğunu orta hall i bir özel okulda (çağdaş eği
tim yap ı p yapmad ı ğ ı tartışmal ı da olsa) okutabilmek içi n , yı l l ı k
gelirinin yarı s ı n ı ödemek zorundad ı r. Bir çocuğun b i r meslek
için sadece temel bilgileri almas ı için okuması gereken süre
en azı ndan yirmi iki yıl olarak bilinmektedi r. Bu süre, gelecek
te, birçok ailenin altı ndan kalkamayacağ ı kadar uzun bir sü-
1 32
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
re ve ödeyemeyeceği kadar ağ ı r bir yük oluşturmaktad ı r. Her

şeyin bilime dayand ı ğ ı , günlük yaşam ı n sürd ü rü lebilmesi için
dahi en azı ndan temel bir eğitimden geçmenin zorunlu oldu
ğu bir d ünyada, artık çocukları m ızı yabani bir hayvan gibi or
taya salamayacağ ı n ıza göre , bu i ki lem nas ı l çözümlenecek
tir? Bugünkü eğitim-öğretim yöntemleri nden hangisini kulla
n ı rsan ı z kullan ı n , artık, dünyan ı n olanakları , tüm i nsanları n ,
yirmi iki y ı l , özel binalarda, özel kişilerce, akı l almaz ödeme
lerle eğitil mesine izin veremeyecek kadar kısıtl ı d ı r. Eğitilme
miş olanlar da, b ı rakı n uygarl ı ğa birşeyler eklemeyi , uygar
l ı k çarkı n ı n dönmesi için gerekli olan en temel bilgi ve bece
riyi alamad ı kları için , itici bir güç olmaktan çı kacak, uygarl ı
ğ ı n ayağ ı nda, tüketimi dahi beceremeyen b i r pranga olacak
lard ı r. Bunun için bir taraftan insan soyunun ü remesi (kal ıtsal
yap ı s ı na göre) denetim altına al ı n ı rken , diğer taraftan da, bi
lim i nsanları n ı n bugüne kadar bir türlü yanaşmad ı kları ve sa
dece ruhban s ı n ıfı na b ı rakm ı ş oldukları bir yöntemi zorunlu
olarak yen iden g ündeme al ı nacakt ı r. Bu yöntemin ad ı , "kaza
mlmış bilgilerin duyu organlarmm dışmdaki kanallarla iletilme
sl'di r. Burada kastedilen, insanları n , binlerce yı ldan beri kul
lan m ı ş oldukları , çok defa onu , manevi çı kmazları için bir çö
züm yol u olarak kul land ı kları ve en önemlisi , öbür dünyaya ya
da manevi d ünyaya açı lan bir kap ı olarak düşündükleri , "içine
doğma, sezin leme, medyumluk ve reenkarnasyon" gibi yaşa
nan ; ancak açı klanamayan , daha doğrusu, biyoloji biliminde
ki gelişmelerin gecikmesi neden iyle, bir türlü bilimsel bir teme
le otu rtulamayan ve bugüne kadar "ruhsal olarak ilişki ku rma
yöntemi" olarak bilinen, şimdilik "telepati" olarak tan ı mlamak
la yetineceğimiz yöntemdi r. Bu tip iletişimleri n , ruh denen giz
l i g üçlerle yap ı l d ı ğ ı inancı yayg ı n d ı (d ı r) . Yakın zamanlara ka
dar bunun neden i n i , ruhban s ı n ıfı n baskısı ndan dolay ı , kim-
1 33
se araştı rmaya kalkışmad ı ; kalkışsalard ı da, yeterli teknik bil

gi olmad ı ğ ı için bir sonuca ulaşamazlard ı . Geçen yüzyı l ı n ba
ş ı ndan beri yapı lagelen araştı rmalar, girdiğimiz yeni yüzyıl
da önemli bir bakış açı sı n ı n kap ı ları n ı açmal ı d ı r. Bu da ruhsal
olaylar dediğimiz birçok şeyin , san ı l d ı ğ ı gibi m istik bir yapı ol
mad ı ğ ı ; açı klanabilir bir moleküler temelinin olduğudur. Eğer
özetlersek, san ı ld ı ğ ı gibi vücudu oluşturan yapı ile ona duy
gu oluuştu ran yap ı birbirinden bağ ı msız yapı lar değildir. Bi
ri öbürünün fonksiyonudur. Yani bir araba ile sü rücüsünü dü
şünün. Ruhsal yapı ile vücut yapısı sürücü ile araba arasın
daki ilişki gibi düşünülmüştü r. Araba sü rücüyü taşı makla gö
revlendirilmiş bir yap ı d ı r. Ruh ise onu yönlendiren yap ı . An
cak molekü ler biyoloji i lerledikçe bunun böyle olmad ı ğ ı sürü
cüyü ol uşturan yap ı n ı n arac ı n yapısı ile bir bütünlük ve iç içe
işlevsel bir ilişki ol uşturduğu anlaş ı l m ışt ı r. Çünkü araban ı n bir
yerleri nde meydana gelen yap ı , sürücünün davran ı ş ı n ı derin
den etkilemektedir.
Düşüncelerin farklı laşması ve senkronizasyonu

Daha önce de değindiğimiz g i b i , h e r i nsan ı n kal ıtsal yapısı
farkl ı d ı r (hatta ayn ı anadan ve babadan , hakiki ikiz olmadan
meydana gelen çocukları n , mutasyon ve krossing-over dedi
ğimiz parça değişimi olmadan , birbirine tıpa tıp benzeme şan
sı yine de yüzlerce mi lyarda birdir) . Dolayısıyla beyin hücrele
rinin konumlanmas ı , sinapslaşmas ı , bilgi yol ları n ı n oluşması
ve bir çeşit beyin süzgecini oluşturan hipotalamusun format
lanması her bi reyde farkl ı d ı r. Belki başlangıçta ilkel canl ı lar
da (örneğin yassı solucanlarda) bu farkl ı l ı k çok az olduğu içi n ,
ayn ı mekanı paylaşan v e en önemlisi ayn ı atadan meydana
gelen yavruları n ayn ı duyguları (uyarı ları) paylaşmaları ve bir
birlerine iletmeleri beklenebilir.
1 34
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
Can l ı lar evrimleşirken , bu senkronizasyon (eş güdüm

leme) zararl ı sonuçlara neden olacağ ı içi n , örneğ i n , bir av
cı tü rü n , bir avı n ne düşündüğünü sezinlemesi nin yarataca
ğı olumsuz sonuçlar nedeniyle, bağ ı msız, özgün ya da yal ı
tı l m ı ş düşünce teşvi k edilmiş v e böylece h e r canl ı n ı n düşün
cesini saklayabilme durumu ortaya ç ı km ı şt ı r. Bunu başara
mayanlar elenerek ortadan kald ı rı l m ıştı r. Ancak ayn ı bölgede
yaşayı p da, ayn ı imkanlar üzerinde m ücadele etmeyen türler
aras ı nda, ortak tehlikeyi birbirine haber veren mekan izmalar
korunmuştur. Örneğin, bir çay ı rl ı ktaki her biri farkl ı öten birçok
böcek türü n ü n hepsinin birden bir uyarıyla seslerin i kesmele
ri ; hatta birçok farkl ı hayvan grubunda (kuş, sürüngen , meme
li, böcek vs. olabilir) benzer dayan ı şman ı n görülmesi bu ileti
şimin bir sonucudur.
Böyle bir iletişi min, tür içinde, örneğin bir memeli soyunda
ya da insan soyunda, özellikle laktojenik hormonları n (süt ve
rilmesin i sağlayan bir hormon) salg ı land ı ğ ı dönemlerde, ana
ile yavru arası ndaki i letişimi (bugüne kadar ruhsal iletişim ola
rak bil inen) g üçlendirdiği ya da sağlad ı ğ ı birçok deneyle bi
linmektedir. Örneğin, süt emzi rme döneminde, bir fokun yav
rusu anas ı ndan ayı rı l ı p, onlarca kilometre uzağa götü rülüp,
elektrik akı m ı vermek suretiyle işkence edi ldiğinde, anan ı n
an ı nda tepki gösterdiği gözlenmişti r.
Yavrusunu emzirmek sürecinde olan kad ı n ları n , yavruları
n ı n duyguları n ı okumaktaki gizemi de değişik öykülerle anla
tı l ı r; bu durumda olan anaları n , çocukları n ı n sesini almak için ,
uyku s ı ras ı nda alarm bantı dediğimiz b i r yolu sürekli açı k tut
tuğunu da değişik gözlemlerle bil mekteyiz. İ lginç olan ı , bu, sa
dece anaya verilmiş ayrıcal ı bir özellik değildir. Birçok memeli
ve kuşun erkek yavruları na, gelişim evrelerinden itibaren lak
tojenik hormon veri l i rse, ayn ı davran ışı gösterdikleri gözlenir.
1 35
Bu konudaki en değerli gözlemler, hakiki ikizlerden gel

mektedir. Bunları n , birbirlerinin duyguları n ı tam olarak oku
dukları , çok değişik gözlemlerle ders kitapları na dahi geç
m işti r. Bu kitab ı n yazarı n ı n , tan ı d ı ğ ı iki hakiki ikiz üzerindeki
bir gözlemi , konunun anlaşı lması bakı m ı ndan önemli ipuçları
vermektedi r. Lisede ayn ı s ı n ıfta okuyan bu i kizlerden biri sos
yal bilim lere, diğeri de fen bili mlerine ilgi duymaktad ı r. Fen bi
limlerine yoğunlaşm ış olan , örneğin, tarih sözlüsü için tahtaya
kalktığı zaman , diğer ikiz, s ı rada tarih kitab ı n ı açarak okuma
ya ya da söylenecekleri akl ı ndan geçi rmeye başlayı nca, tah
tadaki kardeşi bir hoperlör gibi , ayn ı şeyleri söylemeye başl ı
yor; durduğu zaman d a ayn ı yerde durakl ıyor; diğer ikiz ma
tematik sözlüsü için tahtaya kalktığı zaman da, sı radaki soru
yu çözmeye başlıyor; tahtadaki de bir teleks gibi, yazma işle
mine aynen devam ediyor. Bugün bu ikizlerden biri uzun za
mandan beri Kanada'da yaşamaktad ı r. Bu kitap yaz ı l ı rken ,
Türkiye'de yaşayan i kiz, b i r gece karı n ağrılarıyla uyan ı p , sa
ğa sola kusuyor ve adete ç ı rp ı n ıyor. Sabahleyin , Kanada'ya
telefon edince, ikizinin karı n ağrı larıyla ve kusmayla hastane
ye kald ı rı ld ı ğ ı n ı öğreniyor. Ayn ı beyinsel işletim ve okuma sis
temi ; ancak ayrı i ki bellek, yani iki ayrı bi rey . . .
Bellek oluşumunun mekanizması

Bilginin biriki m i , yani bellek nas ı l oluyor sorusuna, en basit ya
n ıtı , Planaria denen yassı sol ucanlar üzerinde yap ı lan araşt ı r
malar açı kl ı k geti rmektedir. Bu solucanlar, ı ş ı k ve elektrik akı
m ı verilerek koşul land ı rı labil i rler. Örneği n kı rm ızı ı ş ı k besin
veri leceğini, mavi ışık ise ceryana tutulacağ ı n ı işaret etmiş ol
sun. Koşulland ı rı lmam ı ş solucan , bu ışı klara anlam l ı bir tep
ki göstermez. Koşulland ı r ı l m ı ş sol ucan ı n vücudu , ezi lip bir sı
vı halinde koşul land ı rı lmam ış bir solucan ı n vücuduna enjek-
1 36
te edilince ya da küçük parçalar halinde yedi rilirse (bun larda

proteinler amino asitlere parçalanmadan da sindirim sistemin
den parka parka vücut içine geçer) , koşulland ı rı lmam ış solu
can ı n , bu muameleden geçmemiş olanlara kıyasla, çok daha
kısa bir sürede mavi ve kırm ızı ı ş ı ğ ı n anlam ı n ı çözmeye baş
lad ı ğ ı görü l ü r. Yan i bellek bir madde halinde bir bi reyden baş
ka bir bi reye nakledilmektedi r. Eğer, bu taşıyıcı madde (bura
da sinir doku anlam ı nda kullan ı l m ı şt ı r) proteinleri parçalayan
bir dizi enzim (proteazlar) ile muamele edilirse, belleğin silin
diği ve nakledilmediği görü l ü r. Buradan çıkan sonuç şudur:
Bellek, yan i bilgi birikimi, protein şekli nde bağlan m ı ş bir dizi
molekülden oluşur. Eğer koşullanma çok uzun sürerse, yerle
şik bilgi oluşmaya başlar ve belleği n artı k sadece protei n şek
linde değ i l , keza RNA şeklinde de kodland ı ğ ı görü l ü r. Çünkü
bu tip belleklerin silinmesi , sadece proteazlar ile değ i l , keza
RNaz'lar ( RNA'yı parçalayan enzimler) ile muamele edildiğin
de gerçekleşebilir.
Hangi canl ı g rubunda olursa olsu n , duyu organları ndan ge
len , impuls dediğimiz, nitelikleri ayn ı ; ancak beyinde ulaştı kla
rı yerler farkl ı olan uyarı larla, beyinde bazı molekü llerin h ız
la sentezlenerek büyük bir olas ı l ı kla hücre zarı na yerleştikle
ri ve bu yerleşimin tümünün belleği meydana getirdiği varsa
yı lmaktad ı r. Yeniden hatı rlaman ı n , bu molekülleri n , bir teybi n
manyetik bantı ndaki dizilimin elektrik sinyallerine kodlanma
sına dönüşmesi gibi, okunarak oluştuğu varsayı l ı r. Doğal ola
rak, bir bilgi ne kadar çok molekülle ve ne kadar çok merkeze
yerleştirilmiş ise, hatı rlanması da o denl i güçlü olacakt ı r. Bu
nedenle, bugüne kadar öğretim yöntemlerinde, olabildiğince
fazla duyu organ ı n ı n devreye soku lması amaçlanm ı şt ı r. G üçlü
uyarı ları n , örneğin yaşad ı ğ ı m ız acı ya da çok mutlu bir olay ı n ,
belleklerden silinememesinin nedeni, alg ı laman ı n , yani prote-
1 37
in sentezinin çok güçlü olması ndand ı r. Bu nedenle eğitimde

bir konu anlatı l ı rken , akı lda kalsı n diye, hep çarpıcı örneklerin
verilmesine çal ı ş ı l ı r. Yaş ı n ilerlemesiyle birlikte öğrenme ye
teneğinin azalmas ı , protein sentez hızı ndaki azalma; belleğin
zayıflaması ise proteinlerin zamanla (özellikle dolaş ı m ve bo
şaltım sistemlerindeki yetersizlikler ve vücut için zararl ı mad
deleri n , örneğin sigara, içki vs. kullan ı lmas ı ile) bozulmas ı d ı r.
Protein sentez h ı zı n ı n güçlü olduğu, çocu kl uk ve gençlik dö
nemlerindeki anı lar, bu nedenle çok daha net olarak anı msa
nabilir. Burada öğrenmeyi s ı n ı rlayan temel faktörler, bireyin
kal ıtsal yapısı ve belki bazı dönemlerdeki beslenme yetersizli
ğidir. Bunlar göz önüne al ı nd ı ğ ı nda herkesin yetenekleri ölçü
sünde olmak kayd ıyla, en fazla bilgi birikiminin yerleşti rilmesi
eğitim yöntemlerinin başarısı olarak tan ı m lanmal ı d ı r.
Beyin dalgaları
Beyne yerleşti rilmiş bu bilgilerin, tekrar okunması s ı rası nda
oluşan dalgalara beyin dalgaları denir. Bugün, beyin rahatsız
l ı kları nda başarıyla kullan ı lan ayg ıtlar, bu beyin dalgaları n ı n
okunması v e yorum uyla ilgilidir. B i r uzman ı n , herhangi b i r ki
şinin baş ı na bağlayacağ ı elektrotlarla, o kişiyi hiç görmeksizin ,
uyku halinde mi, pan ik içerisinde mi, korku içerisinde mi vs.
de mi olduğunu anlamas ı hemen hemen mümkündür. Çün
kü oluşabilecek tüm ruhsal davran ışları m ı z ı n , beyinde orta
ya çıkard ı ğ ı bir dalga menzumesi vard ı r. Hatta dünyan ı n öbür
ucundaki bir insan ı n beyin dalgaları n ı on-line okuyan bir nöro
loji' uzman ı o kişinin durumu hakkı nda epeyi bir bilgi edinebilir.
Bilgi nakli
Bu dalgalar ç ı karı l d ı ğ ı na göre, acaba başka bir bi reye i letile
bilirler mi? Bunun yan ıtı n ı vermeden önce, tepkiyi oluştura-
1 38
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERM ELİ
cak beyin dalgaları n ı n d ı şarıya sal ı nması ndan önce bir seçi
l imden geçip geçmediğini öğrenmek gerekebilir. İ nsan bey
ninin, seçici olmadan , tüm d ı ş algı ları (duyu organları n ı n du
yarl ı l ı ğ ı oran ı nda) yorum yapmadan alarak bellek olarak yer
leştirme özelliği vard ı r. Yerleştirilen tüm bu bilgiler, şuur altı
nı, yani ham belleği ol uştu rur. Bir uyarıya karşı verilecek an
lam l ı tepki n i n , daha önce al ı nm ı ş algı ları bir süzgeçten ge
çirmeden onları kullanarak tekrar yansıtı lması şekli nde olma
ması için , alt bilincin bilgisini süzgeçten geçi ren ve birey için
o koşullarda en iyi olduğu varsayı lan tepkiyi oluşturan bir ana
merkez oluşmuştu r; biyoloji bilimi nde bunun ad ı hipotalamus
tur. Hipotalamus, çok ilginç bir yap ı d ı r. Büyük bir olas ı l ı kla,
yapı ve işleyiş bakı m ı ndan iki ana ögesi vard ı r. Biri ncisi , yol
ları n ve bağlantı ları n ilişkisini oluşturan işletim sistemidir. Bu
sistem bireyin kal ıtsal yap ısıyla örg ütlenmişti r (sı n ı rlan m ı şt ı r) .
Kural olarak d ı ş etkilerden vs.den etkilenmez; değiştirilemez
de . . . Bilginin akış yolları n ı ve biçimini denetler. Kaba bir ben
zetme ile bir şehi rdeki yolları n güzergah ı olarak kabu l edile
bilir. İ ki nci ögesi formatlanmas ı d ı r: Bu formatlanma, temelde
işleti m sistemine bağlı olmas ı na karş ı n , bilginin nas ı l süzüle
ceğini ve kodlanacağ ı n ı saptar. Bir an lamda şeh i r trafiğinin
akış yönü n ü ve yoğunluğunu d üzenleyen sinyalizasyon siste
mi gibidir. Büyük bir olas ı l ı kla sinir h ücre zarı n ı n ol uşturulma
s ı ile ilgilid i r. En önemlisi, bu formatlanma, dış etmenlerle, eği
tim ve koşulland ı rmalarla, beli rl i bir yaşa kadar düzenlenebi
lir, değiştiri lebil i r. Dolayısıyla şuur altı ndan gelen birçok bilgi,
h ipotalamusta, bireyin eğitim sürecinde ve koşul land ı rı l mala
rı nda kazanm ı ş olduğu formatlanman ı n denetiminden geçe
rek, tepki olarak d ı şarıya yansıtı l ı r. Böylece, bireye, o ortam
da, zarar sağlayacağ ı varsayı lan birçok bilgi ya da davran ış,
bast ı r ı l m ı ş , daha doğrusu süzgeçten geçi rilmiş olur. Alkol ya
1 39
da uyuşturucu al ı n d ı ğ ı nda, bu formatlanman ı n süzücü etkisi

büyük ölçüde ortadan kald ı rı ld ı ğ ı içi n , birey kendisinden bek
lenilmeyen davran ışlar göstermeye başlar. Günlük yaşam ı n
da kaba olan biri , kibar; kibar olan biri de pekala, bu şekilde
kaba davran ışlar gösterebilir. Bu nedenle bu tip uyuştu rma
larda, kişinin bilinçaltı n ı okumak kolaylaşı r. H ipotalamusa, bi
reyin gerçek ben liğinin tümünün yansı mas ı n ı önleyen ve bi
reyin ç ı karına uygun davranışları tezgahlayan bir yer olarak
da bakı labi lir.
Bu yap ı n ı n eğitim dünyası nda yan l ı ş formatlanması , kişi
nin içine kapan ık, uzlaşmacı , çekinik, kimliksiz olmas ı na ya
da sald ı rgan vs. olmas ı na neden olabil i r. Eğitim yöntemleri
nin farkl ı kişilerde farkl ı sonuçlar doğurmas ı n ı n en önem l i ne
denlerinden biri de h ipotalamusları n ı n formatlanmasıyla fark
lı tepkiler göstermeleridir. Bu nedenle, eğitimde, cezan ı n bazı
kişileri uysal ve çekingen , bazı ları n ı da sald ı rgan yaptığı gö
rülür. Bu, kişinin h ipotalamusunun formatlanması (formatı) ve
belki de işletim sistemiyle ilgilidir . . .
Birçoğumuz, eğitimde, her durumda sab ı rl ı ve hoşgörül ü
davran ı lmas ı n ı n gerekli olduğuna, bazı ları m ı z da yerine göre
ceza uygulamas ı n ı n doğru olacağ ı na inan ı r. Mensup olduğu
muz primat ailesinde, yavru ları n eğitiminde ve terbiye edilme
sinde ceza uyguland ı ğ ı n ı görmekteyiz. Yan i , böyle bir eğitim
yöntemi , biyolojik olarak mensup olduğumuz g rupta ve dola
yısıyla bizde de mevcut görünmektedi r.
Burada önemli olan ve dikkat edilmesi gereken husus, ce
zayı uygulayacak kişin i n , ceza eylem i n i , kendi ruhsal bozuk
lukları n ı n ya da komplekslerinin bir ürünü olarak değ i l , uy
gulanacak kişinin bir davran ış şeklini öğ renmesini sağlamak
amacıyla kullanmas ı d ı r.
Böyle bir bilgi yol u işletim sistemi nde mevcut olduğuna gö-
1 40
BİLİM TOPLUM U N DA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
re, eğitimde ve belki de yasaları n uygulanması nda neden kul

lan ı lmas ı n ?
Bir bi reye bilginin yerleşti rilmesi v e tekrar geri al ı nmas ı , hi
potalamusun işletim sisteminin ve formatlanması n ı n birbirini
tan ıyan uyumlu sistemler olarak çal ı şmasıyla başarı l ı r. Bi rey
ler arası nda, işletim ve formatlanma sistemi farkl ı (ancak bil
ginin, yan i belleğin ayn ı ilkelere göre yerleştiği varsay ı lmak
tad ı r) olduğu içi n , bireyler beyin dalgaları n ı okuyarak birbirle
rinin ne düşündüklerini normal olarak anlayamazlar. Böyle
ce bağ ı msız kimlikler ve bilgiler oluşur. Daha önce değindi
ğimiz gibi bu farkl ı l ı k av-avcı ayı rı m ı n ı güçlendi rmek için ev
rimleşmiştir.
Bazı i nsanlarda, h ipotalamusun formatlanmas ı n ı değişti re
bilme yeteneği vard ı r ya da geniş bir spektrumunda iş görebil
me yeteneği vard ı r. Büyük bir olas ı l ı kla, bu, ya bir kal ıtsal ye
tenekti r ya da eğitimle kazan ı l m ı ş bir esnekliktir. Böylece, bi
rey, sadece kendi bilinçaltıyla değ i l , esnek formatlı ya da ge
niş spektrumlu hipotalamusuyla, başka bir bireyin (tercihen
formatlanma ya da işletim sistemi benzer) hipotalamusuyla
da bağlantı kurabilir. Bu yeteneğe sahip kişilere, bugüne ka
dar medyum denmiştir. Medyum , ku ral olarak, başka birinin
şuur altı n ı okuyabi len kişidir. Bilgisayarları n birbirine seri bağ
lanması gibi, her bilgisayarda farkl ı bilgi depolanm ı ş olmas ı na
karş ı n , bir bireydeki bilgi diğeri tarafı ndan okunabilir. Hatta bu
yolla bir birey etki altı na al ı narak, şuur altına yeni bilgiler soku
labilir ya da şuur altı ndaki bilgilerin n iteliği değiştirilebilir. N ite
kim h ipnozla, birçok insan ı n geçmişindeki bazı an ı ları n ya da
tutkuları n silinmesi ya da değişti rilmesi , bu yöntemin, bilinç
li ya da bilinçsiz kul lan ı m ıyla ilgilidir. H ipnoz altına alı nan bi
rey (kimliğini korumak için gösterdiği çabayı kı rmak amacıyla,
hipotalamusun uyuşturulması h ipnoz olarak adland ı rı l ı r) yeni
141
gelen bilginin kendi öz mal ı mı yoksa yabancı kökenli mi oldu

ğunu anlayamaz. Çünkü bilginin bellek olarak yerleştirilmesi ,
herhalde evrensel bir mekanizma ile gerçekleştiği içi n , her bi
rey, belki de benzer (ayn ı değil!) beyin işletim sistemine sahip
her canl ı grubu (örneğin maymun ve i nsan arası nda da olabi
l i r) birbirlerinin şuur altı n ı okuyabilecek d üzeneğe sahiptir; an
cak son değenlendirmeyi yapacak merkezler aras ı ndaki ileti
şimi sağlayacak h ipotalamus buna izin vermez ya da bu ileti
şim için evrimsel örg ülenme tam olarak gerçekleşememiştir.
Reenkarnasyon
Bu yaklaşıma kan ıt sağlayacak çok önemli diğer bir gözlem
ise, bugüne kadar, hep gizemli bir mekanizma olarak bakı lan
reenkarnasyondur. Reenkarnasyon , ölümden son ra ruhun bir
bedene girerek kendini ifade etmesi olarak bilinir. Bunun böy
le san ı l ması na i lişkin sayısız gözlem de yap ı l m ı şt ı r. Bu du
rumdaki bireyler, çoğunlukla, ayn ı ya da farkl ı bir yerde, hat
ta farkl ı bir ü l kede, ayn ı ya da farkl ı bir zaman diliminde yaşa
m ı ş bir bireyin yaşam ı ndaki belirli bir kesiti o gün konuşulan
dille anlatabilmekte; özellikle de okunan kişinin şok etkisi ya
pan bir olayın tan ı ğ ı ya da ku rban ı olarak ortaya çı kmaktad ı r
lar. Anlatı lan öykülerin birçoğu , zaman olarak geriye gidildi
ğinde doğru çı kmakta; bi rey hiç gitmediği yerlerin tarifin i yap
makta ve en önemlisi bilmediği bir yabancı dilde dahi konuşa
bilmektedir. Bütün bunlar, biyoloji bilimi yeterince bilinemedi
ği içi n , en kolay yoldan , yani ruhlarla açı klanma yoluna gidil
miştir. Halbuki bütün bunları n bilimsel olarak açı klanabil i r bir
tarafı bulunmaktad ı r. Öyleki :
Geçmişte, örneğin, 1 7 Şubat 1 600 y ı l ı nda, "evren sonsuz
dur'' dediği için kil ise tarafı ndan Roma'daki bir meydanda ya
kı lan Bruno'nun, çektiği acı n ı n ve korkunun sonucunda, hi-
1 42
potalamusundan ç ı kard ı ğ ı beyin dalgaları n ı n arttığ ı n ı ve g üç

lendiğini söyleyebiliriz. Yakı lma törenini izleyen kalabal ı k içe
risinde, Bruno'nun hipotalamus işletim sistemine yak ı n ya da
benzer işletim sistemine sahip olan biri , bu dalgaları alg ı lar ve
bir parazit gibi ya da zararsız bir konukçu gibi bu dalgaları ge
rekli dönüşümü yaparak bellek altına yerleştirebilir. Hipotala
musun formatlanması uygun olmad ı ğ ı içi n , bu bilgi, bu birey
tarafı ndan okunamaz; ancak ayn ı işletim sistemine sah ip di
ğer bir bireyin belleğinin alt ı na (da) yen iden yerleşebi l i r (sıç
rayabi l i r) . Böylece, Roma'da bu infazı seyreden bu adamdan ,
daha sonra, örneğin limandaki bir gemiciye, ondan da Çin' de
ki bir işciye, ondan da bir başkas ı na geçerek, yı llar boyunca
uygun işletim sistemi gösterenler boyunca, bir anlamda ka
l ıtı l ı r da kal ıtı l ı r . . . Ta ki birgün, hem okuma sistemi hem işle
tim sistemi uygun olan bir bi reye rast gelinceye kadar . . . O za
man bilinçteki suskun konukçu bilgi okunmaya başlar ve bi
rey, hiç tan ı d ı k olmad ı ğ ı bir dilden , y ı llarca önce yaşanm ı ş bir
olay ı , farkl ı bir kimlikle anlatmaya başlar. Aynen yaşayarak
(duyarak) . . . Ancak formatlar arası nda bire bir tam bir benzer
lik olmad ı ğ ı için (hakiki ikizler hariç) , bireyler arası nda, büyük
bir olas ı l ı kla bilginin tümü değil; ancak bir kısmı nakledilebi lir;
özellikle de yaşanan çok etkileyici bir olay ı n öyküsü nakledi
lir. Bu bir ası l ma, kurşuna dizilme, yakı lma ya da herhangi bir
şekilde öld ü rme ya da öldürülme olabil i r. Çünkü bu olaylar
da, beyin dalgaları n ı n etkileme ya da işleme (penetranz) gücü
artm ı ştı r. Bu tip olaylarda ilginç bir gözlem de kişinin yabancı
bir dilden kon uşabilmesi ; ancak bu dili, ancak, çok defa, geç
mişte yaşad ı ğ ı olayları n anlatı m ı nda kul lanabilmesidir. Yaşa
d ı ğ ı d ünyadaki olayları , yabancısı olduğu dille anlatamaması ,
bilginin bir sistem olarak değ i l , sadece bir paket program ola
rak taş ı nd ı ğ ı n ı ve yerleştiğini gösteri r. Bir i nsan ı n yaşam ıyla
1 43
ilgili tüm bilginin nakledilmesinin çok zor olduğu varsay ı lmak

tad ı r. Bir kısm ı n ı n nakledilmesi ya da en güçlü olan ı n ı n nak
ledilmesi ve ayrıca beli rli bilgilerin farkl ı farkl ı i nsanlara farkl ı
şekillerde nakledilmesi sözkonusu olabil i r.
Bu yolla binlerce seneden beri bazı bilgi lerin kal ıtı ld ı ğ ı n ı
d üşünebil i riz. Örneğin son bi rkaç b i n yı ldan beri h i ç kimse
nin Asur dilini kon uşmamasına karş ı n , Asu r dilini konuştuğu
uzmanlarca saptanmış çocuklar bilinmektedir. Böyle bir ko
nukçu (eğer geçmişte de uygun kimseler bulmam ı şsa) , an
cak 3.000-4.000 yıl sonra kendini ifade edecek birini bulmuş
olmaktad ı r. Gecmişte kendini ifade edecek yetenekte bireyler
bulabilmiş; ancak yine de konukçu olarak kuşaklar boyunca
varl ı ğ ı n ı sürdürmüş (kal ıtı lm ış) olanlar da olabil i r.
Bütün bu konu lar üzerinde binbir çeşit senaryolar yaz ı l m ı ş
v e gizemli yap ısı herkesin dikkati ni çekmişti r. Ancak böyle b i r
sistemin, gelecekte, eğitimin e n öneml i aracı olabileceği bel
ki de bu kitabı n haricinde hiç kimse tarafı ndan dile geti rilme
mişti r.
Bilg i , tan ı m lanabilir bir bileşik ya da yap ı halinde depolan ı
yorsa v e ayn ı kişi tarafı ndan tekrar tekrar okunabiliyorsa; ay
rıca, geçmişte ve farkl ı bir kişinin kazanm ı ş olduğu bir bilginin
okunma şansı da kan ıtlan m ı şsa, niçin bu yolla, geçmişteki ve
şu andaki kazan ı l m ı ş bilgileri n , bir bireyi n belleğine yerleşti ril
mesi m ümkün olmas ı n ? Bunun için duyu organları n ı n kulla
n ı lmas ı na gerek olmad ı ğ ı ndan dolayı , en azı ndan , bilinen (o
güne kadar kazan ı l m ı ş olan) bilgileri n yerleşti rilmesi içi n , de
neysel eğitime gerek de olmayacaktı r. Geçmişte ve anda, tek
bir bireyi n deneysel olarak kazand ı ğ ı bir bilg i n i n , diğer insan
ları n aynen h izmetine sunulmaması için h içbir neden yoktur.
Daha önce verdiğimiz ikizler örneğinde olduğu gibi, bu uy
gulaman ı n en çarpıcı yan ı , bilgi aktarı m ı için , zaman ı n ve
1 44
uzakl ı ğ ı n sorun olarak ortadan kald ı rı lmas ı d ı r. Geçmişteki bir

bilginin (beş duyuyla alg ı lanm ı ş gibi) okunma şans ı doğdu
ğu gibi, çok uzaktaki bir bireyin mesaj ı ya da gözlemleri , uy
gun bir adaptör kullan ı lmak suretiyle aynen (yani o mekanda
görüyormuş, işitiyormuş ve duyuyormuş gibi) al ı nabilecekti r.
Böylece, uzaktaki bir bireyin duyu organları n ı , kendi duyu or
ganları m ı z gibi kullanma olanağ ı na kavuşmuş olacağ ız. Belki
bir ütopya olarak, birçok can l ı n ı n da sinir sistemine, varsa dü
şünce sistemine, bu yolla girmek de olanakl ı olacak ve böyle
ce, evrendeki tüm can l ı lar bir düşünce sisteminin, yan i bir tü
mün tek tek parçaları (ögeleri) olacaklard ı r. Belki de evrensel
barış, uzlaşma, uyuşma ve anlaşma ilk defa bu aşamada or
taya çı kacakt ı r.
Tek sorun , beyin yapısı n ı n ayrı ntılarına yeterince giri leme
miş olması ve beyin dalgaları n ı n yakalanmas ı n ı , kodlanmas ı
n ı v e çözül mesini sağlayacak ayg ıtları n henüz yap ı lamam ış
olmas ı d ı r. Bireyler arası nda uyumu (adaptasyonu) ve dön ü
şümü (konvert) sağlayan böyle bir sistemin gelişti ril mesi , ev
rendeki tüm i nsanları n , kazan ı l m ı ş bilgileri ortak olarak kul
lanmas ı na olanak sağlayacakt ı r. İşte, bu aşamada, bu kita
b ı n açı klamaya çal ıştığı iki büyük (ana) güçlük ortaya ç ı ka
cakt ı r. Biri ncisi , bu bilgileri alacak s ığaya (kapasiteye) kal ıt
sal olarak sahip olamayan bireylerin durumunun, ikincisi de
ortak temel bilgi olarak seçi lmesi gereken bilgilerin n iteliğinin
ne olacağ ı d ı r.
Doğal olarak, i nsanlar, bir bilgisayarı n seri bağlanm ı ş par
çaları olmamal ı d ı r. Bu nedenle temel bilgiler dediğimiz bilgile
rin haricinde, her bireyin kendi kimliğini gelişti recek eğiti m sü
reçlerinin sürd ü rü lmesi kaç ı n ı l mazd ı r. İşte bu aşamada, sos
yal bilimleri n , daha doğrusu , ilmi bilgileri n önemi ve değeri or
taya çı kacakt ı r. Temel bilimleri düşünce sisteminin zeminine
1 45
otu rtmadan al ı nacak ilmi bilgiler, çözümü mant ı kla sağlana

mayacak ayrı l ı klara ve farkl ı l ı klara ve sonuçta toplumsal hu
zursuzluklara neden olacakt ı r. Temel bilimlerin en iyi tarafı , el
de edilen bilgilerin önemli bir kısm ı n ı n tartışmaya gerek kal
mayacak kadar açı k olması ve her koşulda, her yerde ve her
kesçe kullan ı labilmesidir.
Bütün bu gelişmeleri n sonucunda, düşünce olarak insan ı n
ölümsüzleşmesi gerçekleşebilecekti r. Çünkü bir defa, bilginin
nas ı l depoland ı ğ ı n ı , nas ı l nakledildiğini ve tekrar nas ı l okun
duğunu çözdünüz mü, o zaman , bunu bir vücuda gerek kal
madan mekanik olarak saklama olanağ ı n ı da bulabileceksiniz
ve belki daha i leri bir aşamada, beyin organizasyon unu tak
l it ederek ve en önemlisi kimlik duygusu kazand ı rarak, son
suz yaşama olanağ ı na kavuşabileceksiniz. Böyle bir dünya
da, demokrasinin, temel hak ve özgürlükleri n , inançları n , öbür
dünya ile ilgili varsayı mları n nas ı l bir temele otu rtulacağ ı n ı ,
bugünden tahmin etmek zor olsa dah i , yorumlarda bulunmak
ilginç ve eğlenceli olacakt ı r.
Bu kitab ı n yazarı da, okuyanlar da beş duyusu ile alg ı la
maya ve düşünmeye al ıştı rı ld ı kları içi n , olmas ı gerekenleri
anlatabi lmeleri ve anlayabi lmeleri zor olmaktad ı r. Ancak 2000
yı l ı , sadece deneysel olarak öğrenmenin yetersiz bulunabile
ceği bir yüzyıl olabil i r. Bundan kasıt, deneysel gözlemlerimi
zin yan l ı ş olduğu değildir; böyle bir sonuç ç ı karı lmamal ı d ı r;
terkedilme gereğinin nedeni , bunun pahal ı bir yöntem olma
sı ve uzun zaman almas ı d ı r. Eğitimde, yen i gelen her birey
(okula başlayan çocuklar) ya da belirl i birey toplulukları (mes
lek içi eğitimler) içi n , bir bilginin öğretil mesi amacıyla, gözlem
ve deneylerin sürekli olarak ayn ı şekilde tekrar edilmesi , gele
cek çağ ı n kısıtl ı olanaklarına ve düşünce tarzına uygun düş
meyebi l i r. Bir defa kazan ı l m ı ş bir bilg i n i n , her bi reye aynen
1 46
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
aktarı lmas ı n ı n ya da i letilmesinin yolunun bulunması gerekli

dir. Bu da, yazara göre bi raz önce anlatı lan yöntemle gerçek
leşecektir. Zaman geçirmeden , bu yöntemi n , temel bilimlerle
uğraşanlar tarafı ndan gündeme al ı n ması ve h ızla geliştiril me
si gerekecektir.
Gelecek çağ, bilgi aktarmanm klasik yöntemlerden farklı
bir şekilde gerçekleşeceği çağ olacakttr.
1 47
9. B Ö LÜM
Bilgili ve Becerili İnsan Seçimi Nasıl

ve Hangi Aşamalarda Olmahdır?
Bilginin ve becerinin tan ı m ı yap ı l d ı ktan ve bunları n kazand ı

rı lmas ı na il işkin önerilerden sonra, bu yetenekleri kazananla
rı n doğ ru seçimi nas ı l yap ı l mal ı d ı r sorusu gü ndeme gelecek
tir. İ nsan l ı k tari h i , doğru bilgi ve beceriyle donatı lmam ış insan
lara veri len yetkilerden dolayı çekilen acı larla dol udur. Tari h
kitapları m ız, özellikle Osmanl ı Dönemi'nde, yeteneksiz ve bil
gisiz yöneticileri n neden olduğu toplumsal felaketlerin öyküle
riyle motiflenmiştir.
Çok yakın zamanlara kadar ve bugün yetki li bir yere gel
menin yol u , çoğunlukla bir siyasiye ya da bir parti yetkil isine,
ç ı kar birliği için kurulmuş bir derneğe ya benzer bir kuruluşun
etkisine, bazen kişisel i lişkilere, hatta rüşvet ve karş ı l ı kl ı çıkar
il işkisine dayal ı d ı r. Bunun içi n , bir i nsan ı n ü niversite diploma
s ı alması yeterli bir koşu ldu.
Padişah 1 1 1 . Sel i m , ülkenin bozuklukları n ı n farkı nda olan ve
reform yap ı lmas ı n ı n gereğine inanan ayd ı n bir l iderd i . Tahta
ç ı kt ı ğ ı nda ( 1 789), insan l ı ğ ı n düşünce tarz ı n ı etkileyen Fran
sız Devri mi konusunda, devrin d ışişleri bakan ı Atıf Efendi'den
bir rapor istedi . Yenilikleri izlemek ve ülkeyi çağdaşlığa yak
laştı rmak gibi ulu bir görevi yüklenmiş olan d ışişleri ve onun
bakan ı Atıf Efendi , bakı n raporunda neler yazm ıştı :
1 48
Burada, Voltaire, Rousseau adlı dinsizler (zmdıklar) ve on

lardan daha beter ukalalar peygamberlere sövmek, büyükleri
yermek (zemmetmek), dinlerin tümünü kaldtrmak, cumhuriyet
ve eşitliği savunmak gibi birtakım kışkırtıcı düşünceleri yay
maktadtrlar. Aslmda fitne ve fesattan (kanştmcılıktan) baş
ka bir şey olmayan bu düşünceler, frengi hastalığı gibi, ha/
km beynine işlemiştir. İşin garip yam, halk da bu düşüncele
re rağbet etmektedir. İşte, bunlann etkisinde kalanlar, birkaç
yıl önce, bir fitne ve fesat ateşi tutuşturup çevreye yaymışlar;
Allah korkusunu kaldmp, ar ve namusu mahvetmişler, Fran
sa halkmı yabani hayvan ktyafetine sokmaya çaftşmışlar; bu
nunla da yetinmeyip, her yerde yandaşlar (kafadarlar) sağla
yarak, "İnsan Haklan" dedikleri isyan bildirilerini yabancı dil
lere de çevirerek, milletleri, hükümdar/an aleyhine kışkırtmış
lardtr. Burada olup bitenler budur aslmda . . . (Cevdet Paşa Ta
rihinden Seçmeler (1973, 464-466 s.).
O gün i nsan hakları n ı n ne olduğunu sezinleyemeyenler
ve bat ı l düşüncelerine sald ı rı olduğunu zannedenler, bugün
kü i nsan hakları n ı n ihlalinin zeminini haz ı rlıyorlard ı asl ı nda . . .
Çahşanın standardı
Toplumlarda bireylerin iyi yetişti rilmesi tartışmasız özlenecek
bir durumdur. Ancak bundan daha öneml isi , bilgili ve yaratı
cı i nsanları n seçilerek, olması gereken yerlere ulaşmaları için
uygun sistemin kurulmas ı d ı r. Toplumdaki bireyler, kal ıtsal ye
tenekleri ya da eğitildikten sonra kazanm ı ş oldukları yetenek
ve becerileri bakı m ı ndan istatistik açıdan değerlendirildikle
ri zaman , i l ke olarak bir çan eğrisi ortaya ç ı kar. Bu şu demek
tir, topl umdaki i nsanları n çok az bir kısm ı üst düzeyde (kal ıt
sal ve eğitsel) yetenekli ve becerikli , çok az bir kısm ı çok ye
teneksiz ve beceriksiz, sayıca en fazla olan g rup ise yetenek
1 49
ve beceri bakı m ı ndan orta değerlerdedi r. Kazan ı l m ı ş bilgi ba

k ı m ı ndan da bu dağ ı l ı m görülür. İşte çağdaş ve gelişmiş ül
kelerde, toplumu yönlendirecek ve lokomotif görevi yapacak
yerlere, örneğin ilk, yan i yetenek ve beceri ve keza bilgi biri ki
mi bakı m ı ndan % 1 'lik g rubun içerisine giren i nsanlar, az ge
l işmiş ülkelerde ise rastlantıyla seçilmişler (çok defa da bilgiyi
değ i l , kurnazl ı ğ ı ön plana çı karanlar) gel i r. Böylece, bilgi göz
önüne al ı nmad ı ğ ı için bir yandan doğru seçim yapı lamaz, ye
tenek göz önüne alı nmad ı ğ ı için de diğer taraftan yaratıcı tip
oluşturulamaz ve son uçta toplum, sorun ları n ı çözemez, hatta
bilgisizliğin ve ku rnazl ı ğ ı n doğurduğu yen i sorun larla boğuş
maya başlar. Bu sakı ncan ı n ortadan kald ı rı l ması ve toplumun
doğru yönlendiri lmesi için bilgili ve yetenekli i nsanları n seçi
mi konusunda yeni bir sistemin kurulmas ı (hatta gelişmiş ül
kelerde dahi) gereklidir.
Bu sistem, örneğin Tü rkiye'de nas ı l kurulabi l i r? Bunun için
elimizde, son y ı llarda siyasetçilerin göz yumması ve desteği
ile FETÖ'nün ele geçirerek manipüle etmesini bir tarafa b ı ra
kı rsak, yıllarca başarıyla uygulad ı ğ ı m ı z ve her defas ı nda bel
ki en doğru değ i l ; ancak doğruya yakın sonuçlar ald ı ğ ı m ı z bir
sistem var. Bu sistem, Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merke
zi'nin (ÖSYM) bazı kuruluşlar için uygulad ı ğ ı seçme s ı navla
rıd ı r. Bu sistem gel işti rilerek uygulanabilir. Bunun için şu yo
lun izlenmesi kaç ı n ı lmaz görünmektedir:
1 . Tan ı mlan m ı ş bir mesleğin (örneğ i n , ormancı , zi raatçı ,

diş heki m i , doktor, m ühendis, avukat, öğretmen , kimyacı , fi
zikçi , biyolog , tarihçi , arkeolog vs. ) , mesleğini icra edilebilme
si, mesleğine ait yasal hakları n ı kullan ı labilmesi ve buna bağ
lı olarak sorumluluğunu taşıyabilmesi içi n , mesleğinde belirli
bir bilgi birikimine sahip ol mas ı kaç ı n ı l mazd ı r.
1 50
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
Örneği n bir inşaat mühendisi olabilmek için , belirli bir bilgiye

sahip olman ız gerekir. Diyelim ki , evrensel bir tan ı mlama ile in
şaat konusunda, dünyada mevcut bilgi toplam ı 500.000 birim
dir (bilginin birimi byt = baytt ı r) . Bir insan ı n , inşaat mühendisi
olarak, en düşük düzeyde yetkiye ve sorumluluğa sahip olma
sı için , bu bilginin en azı ndan 1 00.000 birimini bilmesi gerekir.
Nereden mezun olursa olsun, siyasi iradeden bağ ı msız, özerk
ve teknik bilgiyle donatılmış bir merkezce (ÖSYM benzeri), bil
gisinin denetlenip, yeterli olup olmad ı ğ ı konusunda yetki bel
gesi verilmesi gerekir. Herhangi bir üniversiteden mezun ol
mak, bir i nsana doğal yetki ve birçok şey için hak kazand ı r
mamal ı d ı r. Hatta üniversitelerden diplomayı da kald ı rabilirsi
niz. Eğer üniversiteler istiyorlarsa, diploma verebilirler. Bu, sa
dece sembolik bir değer ve kişinin o üniversitede bulunduğu
nun kan ıtı olarak kullan ı labilir. Bir mesleğin verdiği hak ve yet
kinin kullan ı lmas ı isteniyorsa, o zaman, kökeni (bitirdiği okul)
ne olursa olsun , kişinin o gün o meslek grubu için geçerl i olan
bel i rl i bir bilgi birikimine ve beceriye sahip olmas ı n ı kan ıtlama
sı gereki r. Buna "Devlet ya da Meslek Standardı" diyebiliriz.
Ası l ilginç olan ı , günümüzde bir çekicin , bir borunun ya da
bir ambalaj kutusunun standard ı n ı n saptanm ı ş olmas ı na kar
ş ı n , toplumun şu andaki ve geleceğini etki leyecek kararlara
imza atan ve yönlendiren kesimin (teknik ya da yönetici) stan
dard ı özellikle geri kalm ı ş ülkelerde beli rl i ku rallarla saptan
mam ı ş olmas ı d ı r. Dolayıs ıyla, toplumun her kesimi, yöneti
cilerin ve daha son ra özelliklerine geniş olarak değineceği
miz politi kacı ları n bilgisizliklerinden, yeteneksizliklerinden ve
basi retsizli klerinden yakı n ı r. Ortaya ç ı kan olumsuzl ukları n , bu
bilgi ve beceri eksikliğinden i leri geldiğini bile bile, düzeni de
vam ettiri rler. Tarihimiz ve günümüz, bunun sayısız örnekle
riyle dol udur. Çünkü bugün çarp ı k kısımlarına s ı kı sıkıya sa-
151
rı ld ı ğ ı m ı z demokrasi uygulamas ı ve söylemleri nitelikli insan

ları n seçilmesine izin vermiyor.
Değindiğimiz bu 1 00.000 birimlik bilgi, gerçekte, bir mes
leğin verdiği en düşük düzeydeki hakkın ve yetkinin kul lan ı l
ması için gerekli olan bilgidir. Örneğin inşaat mühendisi için ,
bu yetki , plan ı yap ı l m ı ş b i r inşaatın sürdürü lmesi içi n , dene
tim ve yü rütme yetkisi olabil i r. Eğer, kişi , küçük çaplı bir plan
yapma hakkı n ı da elde etmek istiyorsa, 1 50.000 birimlik bilgi
ye, orta çaplı bir plan yapma hakk ı n ı elde etmek istiyorsa, ör
neğin 200.000 birimlik bilgiye, eğer dev bir çal ı şman ı n , örne
ğin AVM'nin plan ı na i mza atma hakkı n ı elde etmek istiyorsa,
o zaman, örneği n 300.000 birimlik bilgiye sahip olmas ı gere
kir. Tüm bu bilgilerin ölçülmesi de, yukarıda değindiğimiz, ba
ğ ı msız, özerk ve tekni k bir merkezin , bilinebilen en uygun ve
karmaşı k ölçme teknikleriyle, insan etkileşimine kapalı olarak
bilgisayar ortam ı nda gerçekleşmelidir.
Okuldan mezun olup da, devletin herhangi bir çarkı na tu
tunmuş olan herhangi biri n i , ömür boyu denetleyecek herhan
gi bir ciddi kuruluş ya da sistem yoktur. Bu boşluğu, çok defa,
bilimden ve izandan yoksun siyasi istismar doldurarak, sorun
ları çok daha ağ ı r hale geti rir. Kendisini gelişti remeyen dolayı
s ıyla bilgisine artık güvenemeyenler böylece politik istismara
boyun eğmek zorunda kal ı r. Bu nedenle, bir kişi, devlet çar
kı nda ya da özel teşebbüste, ömrü boyunca, ayn ı yetkiyle ça
l ı şma hakkı na sahip olamamal ı ; zaman zaman bilgisi denet
lenerek olması gereken çizgiye taş ı n mal ı d ı r (daha geniş bilgi
için 1 O. Bölüme bakın ız).
Bir üniversiteden al ı nan diploma, o meslek g rubunun hak

ve yetki lerinden yararlanmak anlam ı na gelmemelidir. Bir ki
şi, ister devlet sisteminde, ister özel ku rul uşlarda çal ı şs ı n , bu
1 52
yetkileri ve mesleğinin unvan ı n ı kullanabilmesi içi n , meslek

standard ı dediğimiz, bilgi birikimine ve becerisine u laştığ ı n ı
sı navlarla kan ıtlamal ı d ı r ve b u denetim , mesleğini icra ettiği
sürece, bel i rl i aral ı klarla tekrarlanmal ı d ı r.
Yöneticinin standardı
Toplumu yönetmek, uygar ve çağdaş anlamda bir bilim oldu
ğuna göre, yönetenin de gerekli bilgiyle donatılması , toplumun
selameti ve başarısı açısı ndan kaç ı n ı lmazd ı r. Burada karş ı m ı
za b i r daha "gerekli bilgi nedir?" sorusu çı kmaktad ı r. A z önce
verdiğimiz örnekte, bir insana, mesleğini icra ederken , sade
ce teknik bilgi birikimi yeterli olabilir. Ancak bu mühendisin , ör
neğ i n , genel müdür olma isteği varsa, 300.000 birimlik mesleki
bilgi dağarc ı ğ ı n ı 400.000 bine çı karman ı n ötesinde, belki (ör
neğin 50.000 birimlik) bir yabancı dil bilgisine, muhakkak (ör
neğin 50.000 birimlik) iş planlaması ve sevk ve yönetim bilgisi
ne ve çevre bilimine ayrıca gereksinmesi olacakt ı r. Eğer bu ki
şi müsteşar olmak istiyorsa, 500.000 birimlik meslek bilgisinin
ve deneyiminin haricinde, belki i ki nci bir yabancı dili (30.000
birimlik), sevk ve yönetim bilimini (örneği n 1 00.000 birimlik) ,
yöneylem i , idare h ukukunu, halkla i lişkileri v e siyaset bilimini
belirli oranlarda bildiğini kan ıtlamak zorundad ı r.
U n utmamak gerekiyor ki , her makam yükselişinde, etki
edeceği toplum kesiminin kapsam ı biraz daha artmaktad ı r.
Bu neden le, bu kapsama uygun bilgi ve beceriye sahip olması
gerekir. Halbuki görebildiğimiz kadarıyla, bu makam lar, politi
kacı ları n elinde tam anlam ıyla bir arpal ı k ve oyuncak olmuş
tur. Dolayısıyla, sorunları m ızı çözmek kural olarak olanaksız
duruma gelmiştir. Bu, hastane başhekimi olmak isteyen bir
doktor için de, genelku rmay başkan ı olmak isteyen bir subay
için de geçerlidir.
1 53
Sürekli eğitim, meslek içi eğitim

Birçok meslekte , al ı nabi lecek her kıdem (ücret baremi) böy
le bir sı navın sonucunda verilmelidir. Bunun içi n , karş ı l ı ğ ı bil
giyi alan tarafı ndan ödenmek kayd ıyla, meslekteki yeni bilim
sel gelişmeleri öğreten föyler, meslek dergileri sürekli olarak
(örneğin haftal ı k ya da ayl ı k) ülke çap ı nda dağıtı lmal ı ve bu
bilgilerin ı ş ı ğ ı altı nda, kişinin bilgisini yeni leyip yeni lemediği
zaman zaman yap ı lacak s ı navlarla saptanmal ı d ı r. Bu sı nav
ları kazanamayan ya da bilgisinin sürekliliğini, verilen makul
bir süre içerisinde kan ıtlayamayan h iç kimse, özel teşebbüs
te dah i , o mesleğin yetkisini kullanamamal ı ve o mesleğin al
ması gereken statüden ücret ya da maaş alamamal ı d ı r. Be
l i rl i bir bilgi birikimine, belirli bir süre (örneği n üç sı nav sonu
cu) ulaşamayanlar ya bir alt kademeye indirilmeli ya da yetki
leri elinden al ı nmal ı d ı r.
Ülkede yap ı lan birçok yatı rı m , özel likle plan aşamas ı nda,
teknik kadronun yan bilgiye sah ip olmaması ndan dolay ı , bek
lenil meyen ya da gözden kaçan birçok olumsuz sonuçlara
u laşm ışt ı r. Bunun en tipik örneği, Gökova Santral ı ' nda yaşan
m ı şt ı r. Santral bel i rl i hastal ı kları bu bölgede katlarcas ı na art
tı rm ışt ı r. Bu santralı yapan, onaylayan merciler, kendi konu
larında yeterl i tekni k bilgiye sahip ol maları na karş ı n , yeterince
çevre bilincine sahip olmadan bu yetki li makamlara tı rmand ı k
ları içi n , doğada büyü k tah ribatlara yol açm ışlard ı r. Bu radaki
eksikl ik, sadece kişinin (ya da kişilerin) bilgi eksikliği değil, ne
yi kime soracakları n ı n dahi bilincinde olmamaları d ı r.
Bu yöntem, meslek olarak tan ı m lanm ı ş her yerde (ister il
kokul mezunu, ister orta eğiti m , ister yüksekokul mezu nu ol
sun) beli rli ölçüde yapı lmal ı d ı r. Yani bir duvarcı ya da motor
ustas ı n ı n da eğitimi ve yeterliliği, belirli bir standarda ve de
recelenmeye bağlanmal ı d ı r. Bu anlattı kları m sadece yü ksek
1 54
tahsi l yapanlar için değ i l ; her kademede iş yapan ara işçiler

için de geçerlidir.
Bu dünyada, başarı n ı n , kazanman ı n ve etki n duruma geç
meni n temel koşulunun bilgi ve beceri olduğu düşüncesi ege
men olmad ı ğ ı ve bu kural uygulanmad ı ğ ı sürece, toplumun
öneml i bir kısm ı n ı n , çocukları n ı n eğitimi yerine, araba, ev ve
ziynete yat ı rı m yapmas ı n ı önleyemezsiniz ve toplu m u n , çağ ı n
d ı ş ı nda kalmas ı na neden olursunuz.
2. Böyle bir denetim sisteminin, en önemli sonuçları ndan

biri de, eğitim-öğretim kurumları n ı n , özellikle üniversiteleri n ,
siyasi istismardan kurtarı larak, daha ciddi ku rumlara dönüş
melerinin sağlanmas ı olacaktı r. Bu sistem, ayrıca, bir oda ve
bir hoca ile bir ü niversite ku rma modas ı n ı n ya da anlayışı n ı n
sonunu haz ı rlayacakt ı r. Çünkü :
B i r meslek g rubunda temel olarak neler öğrenil mesi gere
keceği , hemen hemen bilinir. Bunların haricindeki öğretiler, o
ku rumun özel yönlenmesi ve tercihi i le ilgilidir. Dolayıs ıyla bir
insan ı n bir mesleği icra edebi lmesi içi n , nereden mezun olur
sa olsun , en azı ndan , belirli bir temel bilgiye sahip olması ge
rekecektir. Buna, eğitimde kon uları n ağ ı rl ı kları denir. Örne
ğin, i nşaatta, zemin mekaniği, okutulan dersleri n , saat ola
rak % 1 O'u ise; örneğin diş heki mliğinde, protez, % 20'si ise;
edebiyatta, yak ı n Tü rk edebiyatı % 40' ı ise, bu merkezi sı nav
da sorulacak soruları n ağ ı rl ı kları da buna göre saptanacaktı r.
Diyelim ki , Atatürk Ü niversitesi Tıp Fakü ltesinden sı nava
giren ler, üç y ı l boyunca, gözle ilgili soruları yan ıtlayamıyorlar
sa ya da Hacettepe Ü niversitesi Biyoloji Bölümü nden gelen
ler, örneğin fizyoloji soruları n ı yan ıtlayamıyorlarsa ya da Gazi
Ü niversitesi M ü hendisl ik Fakü ltesi nden gelenler zemin meka
niğini yan ıtlayamıyorlarsa, merkezi sistem, üniversitenin dik-
1 55
katinin çekilmesi ya o dersi yürüten hocan ı n dikkatinin çekil

mesi sağlan ı r ya da o hocan ı n görevine son verilmesi şeklin
de bir zorlama ile "kalitenin yükselmesi için" bir çeşit oto kont
rol sistemi geti rilmiş olur.
Diploma almakla h içbir hakka sahip olamayacağ ı n ı n bilin
cinde olan ve devlet s ı navı n ı n kazan ı lmas ı n ı n gerekli olduğu
nu bilen bir öğrenci , kendi müfredat ı n ı n d ı ş ı ndaki bilgileri de
öğrenme zorunluluğunu duyacağ ı gibi, ders ald ı ğ ı hocaları
n ı , çağdaş bilgiye u laşmaları , kendilerini yeni lemeleri ve en
önemlisi, dersleri çok daha ciddi (bir çeşit yarışma duygusu
içerisi nde) yapmaları için zorlayacakt ı r. Sonuçta her kesim bu
oto kontrolden karl ı çı kacakt ı r.
1 56
1 0. B Ö LÜM
Geçmişte ve Şimdi, Demokrasinin,

Temel Hak ve Özgürlüklerin Evrimi ve
Tartışılması
Dünyan ı n her döneminde demokrasinin, temel hak ve özgü r

lüklerin tan ı m ı farkl ı olmuştu r. İ nsanlar bir arada yaşamaya
başlad ı ktan , araları nda i letişim kurulduktan ve en önemlisi
mal sahibi olma dürtüsü ortaya ç ı kt ı ktan sonra haklar soru
nu da g ündeme gelmişti r. Can l ı lar aleminde, merak, mal sa
hibi olma ve keza karaborsa yapma, sadece i nsanlarda gö
rül ü r. Bütün canl ı larda, bireysel olarak ya da toplu olarak ya
şad ı kları (sahip oldukları) yeri , yan i teritoryumları n ı , savunma
eğil i m i vard ı r. Bunun için bel i rl i biyolojik ku rallar kendiliğinden
oluşmuştur. Örneğ i n , sesin ya da kokunun ulaşabildiğ i , besi
nin sağlanabildiği s ı n ı r, diğer bir bireyle ya da toplumla olan
hak (egemenlik) s ı n ı rı n ı çizer. Bu s ı n ı rı n içerisinde, birey ya
da topl u m kendini g üvencede hisseder ve d ı şarıdakilere kar
şı da sald ı rgan bir tutum izler.
Bir toplum içerisinde, görev paylaş ı m ı başlayı nca, haklar
ve sorumluluklar, dolayısıyla da d üzeni n ilk ögeleri ortaya ç ı k
maya başlad ı . Çünkü serbest doğada bağ ı msız yaşayan bir
bireyi biyolojik gereksinmelerin d ı ş ı nda s ı n ı rlayacak herhangi
bir şey olmayacağ ı için , haklar ya da sorumlul ukları n tan ı m
lanmas ı na da gerek olmayacakt ı . Böylece, toplu yaşaman ı n
i l k i l keleri ortaya çıktı . Bunları n kargaşalığa yol açmadan uy
gulanmas ı için de bir şef kavramı gelişti . Toplumun kendi için-
1 57
de, kad ı n ı n zayıf dönemlerinde (örneği n adet görme s ı rası n

da) korunmas ı v e çocuğun beli rli b i r süre g üvenl i bir ortamda
büyütülmesi içi n , bir aile yapısı n ı n oluşması g ündeme geldi
ve buna ilişkin ilkeler zaman içerisinde bel i rlendi. Ailedeki yö
netim kargaşal ı ğ ı n ı ortadan kald ı rmak için de yine bir yönlen
diricinin seçilmesi gerekirdi. Bu da şef seçim i nde uyguland ı ğ ı
g i b i , o dönemin tek değeri olarak bilinen kuwet v e gücün ege
menliği ön plana al ı n d ı ve erkek, aileni n şefi olarak toplum ya
p ı s ı na girdi. Biyoloj ide bir kural vard ı r: Eğer bir yapı ya da dü
zen lenme bir defa işlenmeye (evrimleşmeye) al ı n m ışsa, so
n uçta çı kmaz sokağa giri lse dahi, bunun gelişim i ve çeşitlen
mesi sadece zamana bağ l ı d ı r. Böylece , seçilmenin ana ilke
si, hayvansal yaşam ı n bir devam ı olarak gücü esas al m ı şt ı r.
Haklar da buna göre d üzenlenmiştir. Güçlü olan ayn ı zaman
da hakl ı oland ı r. Bi rçok öyküde, hakl ı n ı n saptanması için ya
rı smaları n ya da dövüşlerin düzenlenmesi bir gelenek olmuş
t..ı(. G üzel kızı almak, yönetim hakkı n ı ele geçirmek, hatta ye
meğin iyisini yemek güçlünün hakkıd ı r. Kim ki güçlüdür, hakl ı

olan da odur. . . Seçilimin bu ilkesi şu ya da bu şekilde, şekil de
ğişti rse dah i , günümüze kadar etkinliğini sürd ü rm üştü r. Gün
lük yaşam ı m ızda, bugün dah i , en uygar ülkelerde, yasalar izin
vermese dah i , güçlü olan ı n (buradaki güç, kuwet kullan ı m ı
n ı n yan ı s ı ra, mali v e siyasi güç olarak d a alı nabilir) hakl ı ç ı
karı ldığı birçok olaya tan ı k olmaktayız. Bu ilkel seçilim tarz ı ,
i nsan soyuna hayvansal ataları ndan kal ıtı l m ı ştı ; i nsan evrim
sel süreci içerisinde, onu etkisiz ve anlams ız kılacak değerle
ri ne yaz ı k ki yeterince geliştiremedi. . .
Temel hak/ann ve özgürlük/erin ilk evresi ve ilkesi: Güçlü
olan haklidlf.
Montaigne'in "Yamyamlar Üstüne" adl ı denemesinde anlatı

lan bir gözlem, özü nde, insan soyunun l ider seçimindeki ilkel
1 58
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
ve i l ki n ölçütünün ne olduğu kon usunda ayd ı n latıcı filogenetik

(eskiye ait) bilgiler vermektedi r: Fransa'daki şehi rler, zengin
likler, övünülecek nesneler gösterildikten son ra, Rouen şeh
rinde Kral Charles'in huzuruna ç ı karı lan üç yamyam ile kral
uzun uzun konuşur. Kral , onlara neyi beğendiklerini ve ne
ye şaştı kları n ı sorar ve onlardan şu yan ıtı al ı r: "Sakall ı , güçl ü ,
kuwetli ve silah l ı b i r sürü insan ı n , çocuk yaş ı ndaki bir i nsana
neden bekçi lik ve uşakl ı k yaptı kları n ı ve bunlardan birinin ne
den kral seçilmediğini bir türlü anlayamad ı k," şekli nde bir ya
n ıt al ı r. Yan ıt, l ider seçimindeki ilkel ve ilkin ölçütü tam olarak
yans ıtmaktad ı r.
Gerek bu yapı lanma ile gerekse bundan son raki birçok ya
pı lanmalar ile sadece bir liderlik ve yönlendirmeni n verdiği
mutluluk yaşanmam ış, güçle birlikte toplumlardaki artı k değe
rin (mal ı n ) , bu yönlendiricilerin ya etkileri altı ndaki bir çevre
de ya da bizzat kendilerinin doğrudan kullanabilecekleri şeki l
de ellerinin altı nda toplanmas ı n ı sağlam ışt ı r. Böylece, bu ma
l ı n (bir anlamda gücün) daha da geliştirilmesi ve en önem l isi ,
hem kendi toplulukları ndaki bireylere karş ı , hem de diğer top
luluklara karş ı korunması içi n , birçok düzenlemeler (yasalar)
yapı lmaya başlanm ıştır.
İ l k yasalar, l iderlerin daha sonraki düzenlemelerde ise zen
ginlerin mal ı n ı korumaya yönel ik olduğu içi n , halk dediğimiz
tabakan ı n , yasaları n hazı rlan ışı nda ve uygulan ışı nda söz
hakkı (yani bir anlamda demokrasi) olmam ıştı r.
Daha sonraki dönemlerde demokrasi (bir anlamda özgü r
lük) hareketleri , bu ilkin duygu neden iyle, mal (güç) sahiple
rince hep engellenmişti r. Bu hareketlerin hemen hepsi, düzen
bozucu hareketler olarak nitelendirilmiştir. İ l kel devlet kavra
m ı nda da, din devleti kavramı nda da, kapitalizmde de, sosya
lizmde de, vs.de de özgürlüğün ve hakları n s ı n ı rı mal ile sap-
1 59
tanm ı şt ı r. Bu nedenle, özellikle kapitalist düzenlerde, bir i nsa

n ı n gözünün ç ı karı lmas ı , örneğin 4 sene hapisliği gerektiri r
ken , bir gözlüğün zorla gasp ı , örneğin 20 y ı l hapisl ikten baş
lamaktad ı r. İ l k olarak önemli olan ı n , yan i mal ı n korunması ge
rekir; daha son ra can ı n ve düşünceni n . . .
Dini devletlerde, dine karşı çı kman ı n cezaland ı rı lmas ı nda
da yine ayn ı mant ı k yatar; çünkü dini egemenlik, bu tip devlet
lerde mala dönüştü rü lmüştür. Kilise'nin Orta Çağ' da etkinliğini
mala döndü rdüğü ve bugün dahi dünyan ı n en zengin toprak
ağas ı n ı n Vatikan Kilisesi olduğu bilinmektedir. Halbuki H risti
yan l ı k, mali güç üzerinde egemen olmak amacıyla ortaya çık
mam ışt ı . İsa' n ı n öğretilerinin amacı , sadece, i nsan ı öbü r dün
yaya hazı rlamak ve öbür dünyada kurtuluşunu sağlamaktı .
Hatta Roma İ m paratoru'na vergi verilip verilmemesi konusun
da kendisine dan ı ş ı l d ı ğ ı nda, "Sezar' ı nkini Sezar'a, Tanrı'nın
kin i Tanrı 'ya" diyerek dininin amac ı n ı beli rlemiş; öbür dünya
ile bu dünyan ı n işlerini birbiri nden ayı rm ı ştı r. M üslüman l ı ktan
önceki dinlere bakt ı ğ ı m ızda, hemen hepsinde, ilk ç ı ktı kları za
manlarda dünya işleri ile ahi ret işlerinin birbiri nden ayrı tutul
mas ı n ı n önerildiğini görmekteyiz . . .
H ristiyanl ı ktaki b u egemenlik h ı rs ı , Orta Çağ'da, insan l ı k
tarihinin en karanl ı k dönemi sayı lan "İ nquisition = Engizisyon
Mahkemeleri" dönemini başlatm ış, ''tek bir suçlu cezası z kal
mas ı n da, vars ı n yüzlerce suçsuz acı çeksin" anlayışı ile bin
lerce i nsan işkenceye tabi tutulmuş; aleyhte olan her tan ı kl ı k,
ifti ra bile olsa kabu l edilmiş; mahkemeye düşen herkes oto
matikman suçlu say ı l m ı şt ı r. Bu insan l ı k d ı ş ı anlayışa, bir de
cahillik eklenince, işkencenin boyutu, gelecek kuşakları n an
layamayacağ ı kadar büyümüştür. Bir örnek, bu insan l ı k dra
m ı için yeterli olacakt ı r zannediyorum . . . Almanya'da bu dö
nemde (Orta Çağ'da) büyük tah ribatlara neden olan bir sel
1 60
baskı n ı ol uyor ve ki lise bunun nedenini kad ı nları n içine ca

d ı ların girmesine bağlıyor. Belan ı n gideri lmesi (ya da bir da
ha tekrarlanmamas ı ) için 1 00.000'den fazla kad ı n diri diri ya
kıl ıyor. Başlangıçta, olaylara, onaylayarak doğrudan katı lan
ve bir süre son ra kuşkulanarak, bunun başka bir nedeninin
de olabileceğini beyan eden bir rektör de yakılmaktan kurtu
lam ıyor . . .
Mal ı n üzeri ndeki egemenliğin i l kelerini ve devlet d üzenini
dini buyruk olarak doğrudan beli rleyen ilk din Müslüman l ı k ol
muştu r. M i ras h ukukunun, mal ı n zekat ı n ı n (şimdiki anlamda
faizinin), beytü lmal ı n (devlet mal ı n ı n) kullan ı m ı n ı n ve malla il
gili diğer kullan ı m ları n ve keza sosyal i lişkilerin (örneği n bo
şanma, vs. ) ayrı ntı l ı olarak ilke ve yasalara bağlanmas ı , du
ruma göre cezaları n ı n takdir edi lmesi ilk defa Müslüman l ı kta
görülmektedir. Bu nedenle dünyada ilk defa bir din, ahiret işle
rinin yan ı s ı ra devlet idaresine de talip olmuştur. Böylece, laik
olmayan h içbir İslam ülkesinde (Tü rkiye haricindeki İslam ül
keleri nde) , devlet işleri ile din işleri birbiri nden ayrı lamam ışt ı r.
Dini buyrukları n desteği altı ndaki petrol zengini ülkelerin
de, i nsanoğlunun bugün ulaştığı belirli bir demokrasi örneği
olmas ı na karş ı n , H ristiyanlar için de geçerl i olan biraz önce
değindiğimiz nedenlerden dolay ı , yoğun bir dini baskıyı , ida
re etmekte oldukları toplumlara uygu lamaları , hatta komşu ül
kelerdeki özgü rlükçü ve laik eği l i mleri ve hareketleri önlemek
için doğrudan ve el altı ndan destek sağlamaları , insan l ı ğ ı n bir
çeşit ortak mal ı , en azı ndan kendi toplumunun ortak mal ı sa
yı lan bu petrolün, l iderler elinde tutulmas ı n ı sağlamakt ı r. İ l kel
duyg u , şekil değişti rerek sürmektedir . . .
D i n faktörü i nsan toplumuna g i rinceye kadar, gücün üs
tünlüğü ve seçti rici özelliği, tartı şmasız bir şeki lde toplumları n
tümüne egemen olm uştu. Belki bu kaba g üce bir tepki olarak,
161
u laş ı lamaz, i nsan tarafı ndan alt edi lemez yeni bir güç tan ı m
lanması gerekti ve böylece yaratıcı (tanrı ya da tan rı lar) kav
ram ı doğdu . Artı k i nsanlar, güçl ü n ü n karşısı na, gerçekte var
olmasa dah i , en azı ndan gücünü hayal lerinde yarattı kları adi l
bir kuvvetle ç ı kabi lmekteydi ler. Böylece, hayvani g ü ç , haya
li g üçle denetim alt ı na al ı n m ışt ı . İ ki başl ı l ı ğ ı n ortaya ç ı kard ı
ğ ı kargaşal ı kları n yen i düzenlemeler i l e ortadan kald ı rı l mas ı
gerekecekti . Böylece , hak ve özgü rl ü kler yen iden tan ı m lan
d ı . Ancak kaba gücün etkisi alt ı na koşulsuz olarak bir daha
girmek istemeyen i nsanlar, tanrı n ı n (tan rı ları n) gücü n ü tartış
masız tarif etmek ve beni msetmek gereği n i duydular ve sos
yal evri mleşmede yeni bir çı kmaz sokağa g i rdi ler. Ancak bi
yolojik kaba güç, meydan ı b ı rakmak n iyetinde değildi. Bu ne
denle birçok m itolojide (m itte) , i nsanları n tanrı larla kavgaları
anlat ı l ı r ve çoğu nda da insanları n başarıs ı övgüyle sunul ur.
Ancak diğer taraf ı n , yani dincileri n eline bir defa güçlü bir si
lah veril mişti : Görünmez, tutulmaz, öldürülmez ve en önem
l isi tartışı lmaz g ücü ve yetki leri eli nde tutan bir tan rı kavram ı .
Böylece hak ve yetki , i l k defa ikiye böl ü n müştü . Biri görü n ü r,
tutulabilir, h issedilebi l i r, insanca tutkuları olan , ölebi l i r bir şe
fe, diğeri ise görü nmez, tutulmaz, öl mez, ancak h issedilebi l i r
v e i nan ı lan bir tan rıya aitti. Başlang ıçta tan ı m lanabi l i r sıfat
larla sunu lan tan rı figü rleri , bu fig ü rler ad ı na g ücü kullan ma
n ı n zevki n i yavaş yavaş tatmaya başlayan ru hban s ı n ıfı ta
rafı ndan , daha etki l i olabilmek içi n , soyut bir varl ığa dönüş
türüldü ve topl u m u n üzerinde tartışmasız bir egemen l i k ku
ru ldu. Bu evrede de biyolojik ya da sosyoloj i k kaba g ücün et
kisi , dini baskıyla zaman zaman çatışmas ı na, zaman zaman
iş birliği içerisine girmesine karş ı n , sürd ü . İ nsan l ı k tarihinin
en acı ve acı mas ız, en iğrenç zu l m ü , bu iki gücün ayn ı eller
de ya da elde toplanmasıyla ortaya ç ı kt ı . Hiçbir toplum yok-
1 62
tur ki , geçmişte, bu iki gücün iş birliğinden nasibini acı bir şe

kilde almam ı ş olsun .
Bu dönemde haklar ve özgürlükler artı k tartışı lam ıyordu.
Çünkü özgürlükler ve haklar tanrısal buyruklarla s ı n ı rlan m ı ştı .
Böylece, serbest düşünmenin tüm yolları tıkanmış ve insan l ı k
Orta Çağ' ı n karanl ı ğ ı na yuvarlanm ı ştı . Ne yaz ı k k i insan l ı k, so
runları n ı çözmek, dini buyruklardan kurtulup, doğal çözüm yol
ları n ı bulmak için , çok zaman yiti rdi. En kanl ı sürtüşmeleri n ve
bugün dahi etkisini derinden hissettiğimiz, farkl ı laşmaları n ve
ayrı l ı kları n tohumu bu dönemde atı ld ı . Mantığın (bu bağlamda
serbest düşünmenin ve tartışman ı n) işletilmesinin önlendiği ya
da s ı n ı rland ı rı ld ı ğ ı her yerde, kinlerin ve duygusall ı kları n ege
men olması kaç ı n ı lmazd ı . Tarihimizi okuyan herkes, her say
fada bunun tipik örneklerini görebilir. Bu sadece bize özgü de
değildir. Bu davran ış şekli , dini öğretileri , akı lları n ı n önüne koy
muş ve günlük yaşamlarına rehber yapm ış her toplumda gö
rülen aksakl ı kt ı r. Bu, herhangi bir dine özgü bir sonuç da de
ğildir. Dini öğretilerini bağnazl ı kla uygulayan her toplumda gö
rülen bir sonuçtur. Meksika'da da, Cezayir'de de, i ran'da da,
Tibet'te, Orta Çağ'daki Avrupa ülkelerinin çoğunda, hatta bu
günkü uygar ülke olarak nitelendi ri len birçok ülkede ve zaman
zaman (çoğu zaman) Avrupa ülkelerinde de durum ayn ı d ı r.
Bu süreç, i nsan hakları n ı n ve özgü rlüklerinin, dini ilkeler
le tan ı m lanamayacağ ı ve s ı n ı rlanamayacağ ı yönündeki baş
kald ı rı ları n yoğunlaşmas ı na ve bu anlayışın topl umun genel
yönetimine egemen olmas ı na kadar sürdü ve insan soyunun
en azı ndan bir kısm ı , bu atı l ı mla, dini kisve denen ikinci bir
boyunduruktan ku rtularak özgü rlüğe doğru koşmaya başlad ı .
Temel haklarm ve özgürlük/erin ikinci evresi ve ilkesi: Ka
ba güce boyun eğmenin yam sıra; dini egemenlik ve yargıla
masız, sorgusuz itaat.
1 63
Artı k i nsan soyu, güçlü şeflerin ve dini bağnazl ı kları n katı yön
lendirmesinden ve baskısı ndan kısmen kurtulmuştu . Bundan
böyle, serbest düşünebil i r ve akl ı n ı istediği gibi kullanabi lir
d i . Ancak bu sevinç uzun sürmedi, kaba g üce ve dini baskıya
alışmış i nsan soyu , yeni bir güç ve zorbal ı k akı m ı yaratmakta
gecikmemişti . Bunun ad ı , çok defa milliyetçi lik kisvesi altı nda
ı rkç ı l ı ktı . Dünyan ı n birçok ülkesinde, bugün dahi gündemden
tam düşmemiş olan ı rkçı l ı k akı mları , bu yüzyı l ı n başları ndan
itibaren, yine mant ı ksız ve akı lsız bir şekilde, kendi gibi görün
meyen leri yakı p yı kmaya başlam ıştı . Halbuki her birimiz, ı rk
olarak (artık insanlar arası ndaki farkl ı l ı k ı rk olarak nitelendiril
miyor) , dünyan ı n belirli bir yöresinin fiziki ve coğrafik etmen
lerini yansıtacak şekilde oluşm uştuk. Her birimiz bir yerin ü rü
n ü , dünya (doğa) anan ı n yavrularıyd ı k. istense de, bir insa
n ı n ı rk özellikleri değişti rilemezd i . Zaten görü n ü rde birbirlerin
den beli rgin bir farkl ı l ı kları da yoktu. İ nsanlar arası ndaki kal ıt
sal farkl ı l ı k ancak %0, 1 kadard ı . Çiftleştiklerinde verimli yav
rular da meydana geti rebi liyorlard ı . Pekala, bu kardeş kavga
sı n iyeydi (niye)? Bütün dünya, sadece sarış ı n mavi gözlüle
rin ya da çekik gözlü lerin ya da siyah derililerin mi olsun? İn
sansı özelliklerin kazan ı ld ı ğ ı 4,5 milyon yı ldan ve kültü r evri
mine başlan ı lan on bin yı ldan beri , insanları n geldiği nokta bu
mu olmal ıyd ı ?
Tam b i r özg ü rlük umulurken , tam tersi hak v e özgü rlükler,
bir kişinin kendi elinde olmadan ve isteyerek seçmeden men
subu olduğu bir yörenin ve ataları n ı n taş ı d ı kları bazı yapısal
farkl ı l ı klardan dolayı , s ı n ı rlanmaya başlam ı ş ve yine i nsan so
yu acı lar içine yuvarlanm ıştı . İ ki nci Dünya Savaş' ı , Balkan Sa
vaşları , Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki olaylar, hatta Ame
rika Birleşik Devletleri'nin tari h i , bugünkü Avrupa ülkelerinin
çifte standartl ı davran ı ş ı , bu yönlendirmenin bir sonucundan
1 64
başka bir şey değildir. Böylece, kaba güç kul lan ı m ı na ve dini
ayrı l ı klara bir de ı rkç ı l ı k akı m ı eklenmiş oldu.
Temel haklarm ve özgürlüklerin üçüncü evresi ve ilkesi:
Kaba gücün, dini egemenliğe bağlı yargılamasız, sorgusuz
itaatin ve trkçılığm sımrladığı hak ve özgürlük/er.
Dünyan ı n birçok yöresinde, bu ilkel duyguları n sürdürülmesi

ne karş ı n , özellikle İ ki nci Dünya Savaşı ' ndan son ra, ı rkç ı l ığa
karşı bir tepki doğdu ve en az görü n ü rde uygar ülkeler diye ta
n ı m lanan ülkelerde, ı rkç ı l ı k arka planlara itilmeye çal ı ş ı ld ı . Bu
gelişimde komünizmin ve sosyalizm i n , ı rklara yumuşak bak
mas ı n ı n etkisini ve iyileşti rici rolünü u nutmamak gereki r. Ni
tekim Sovyet Sosyalist Cumhu riyetleri dağ ı ld ı ktan son ra, bu
eski i llet, yan i ı rkçı l ı k, yen iden yer yer hortlamaya ve kan akıt
maya başlad ı .
Komünizm i n , ı rkç ı l ı ğ ı arka plana itmesinin kökünde sade
ce i nsancı l duygular yatm ıyordu; tüm bu g üçlerin (özellikle ı rk
ç ı l ı ğ ı n ve dini baskı n ı n) yerine, toplumu s ı n ı rlayıcı yen i bir slo
gan ya da yeni bir güç bulunmuştu . Bunun ad ı işçi s ı n ıfı n ı n
(emekçi lerin) egemenliğiydi. B u defa d a toplumun b i r s ı n ıfı n ı n
"güya" yararı na insanları n hak ve özgü rlükleri s ı n ı rlanmaya
başlanm ı şt ı . Sosyalizm , özünde, çal ı şan ve ü reten tüm i nsan
ları eşit ve sayg ıdeğer buluyor; hakları n çal ışanlara ve ü reten
lere ait olmas ı n ı savunuyordu. Bu savunma ve yaklaş ı m , gö
rün ü rde, i nsan onuruna ve evrensel i nsan haklarına da uygun
düşüyord u . Ancak yürümedi; çünkü temelini bir zümreden, bir
i nançtan, bir ı rktan ve özellikle güçten alan, bilimi yayg ı nlaş
t ı ramam ı ş ve toplumun dokusu içerisine enjekte edememiş
her toplum gibi, bu slogana ve yönetim biçimine sahi p ç ı km ı ş
Sovyet Sosyalist Cumhu riyeti v e yandaşları d a çöktü.
1 65
Temel hak/arm ve özgürlük/erin dördüncü evresi ve ilke

si: Toplumun sadece bir kesimine (kastma) sağlanmış hak ve
özgürlükler- "komünizm. "
Dünyan ı n bir tarafı nda bu gelişmeler sonuca bağlan ı rken ,

1 BOO' lü y ı l ları n ortası nda başlayan ve gittikçe devleşen kapi
talizm akı m ı , hak ve özgü rlüklerin bir başka şekilde tan ı m lan
mas ı na neden ol uyordu. Bu akı m ı n hak ve özgürlük anlayışı ,
en son aşamaları nda (çünkü başlangıçta köle çal ıştı rmak gi
bi bir insan l ı k suçu işlediği için demokrasinin "d" sinden dahi
bahsetmek mümkün değildi) , görü n ü rde s ı n ı rlayıcı gibi değil
se de, perde arkası nda insanlara "paran kadar konuŞ' şeklin
dedir. Son 70 yı lda d ünyada al ı nan kararlara bakarsak, tek bir
gücün egemen olduğunu görürüz: Sadece paran ı n .
Bugün demokrasinin e n iyi uyguland ı ğ ı ü l ke olarak tan ı m
lanan Amerika'da, yasalara v e demokrasiye aykı rı d a h i ol
sa parayla yapamayacağ ı n ı z herhangi bir iş, düşünebiliyor
musunuz? Amerika ve Bat ı , kararları hatta demokrasiyi sa
dece ç ı kar i lişkisi ne otu rtmuştur. Paranız varsa hakkı n ı z ve
egemen liğiniz vard ı r; yoksa kon uşma hakkı n ı z dahi yoktur.
G üven lik Konseyi' nde sadece paras ı en çok olanları n veto
hakkı vard ı r. Bu nedenle, petrolü (bir anlamda paras ı ) olan
Kuveyt' i n , Katar, Suudi Arabistan gibi ü l kelerin egemenl iği
ne, dü nyan ı n hemen hemen tüm ülkeleri sah ip ç ı km ı ş ; an
cak Vietnam , Bosna Hersek, Çeçenistan, Azerbaycan'a, bir
kaç ülke d ı ş ı nda, kendi ı rkı ndan ve din i nden olanlar bile sa
hip çı kmamaktad ı r.
Paran ı n g ücü , diğer hiçbi r husus ciddiyetle göz önüne
al ı n madan , bir ü l kede ve dünyada, seçme, seçi lme, yönet
me hakkı n ı n ya da en azı ndan bunları n elde edilme kolayl ı ğ ı
n ı n gerçekleşmesi n i sağlar. Bu son uncu cümleye di kkat edi-
1 66
niz! Daha son raki bölümde bu cümlenin ne anlama geldiğinin

açı klamas ı n ı yapacağ ız.
Batı tipi demokrasi gerçek demokrasi mi?

Özünde gerçek demokratik hak ve özgürlüklerin sağland ı ğ ı bir
toplum, sağ l ı kl ı sosyal ilişkiler gösteren bir toplumu yansıtma
l ı d ı r. Oranlar biraz farkl ı olmak kayd ıyla, bugün Amerika'da,
Fransa'da ya da Almanya'daki bireylerin davran ışları n ı kısaca
analiz edeli m . Rakamlara göre, Amerika'da 70 milyon düzenli
uyuştu rucu kul lanan insan vard ı r; 1 8 yaş ı n üzerindeki gençle
rin yarıdan fazlas ı , bayram ya da önemli günler de dah il ailesi
ne bir defa bile telefon etme duyarl ı l ı ğ ı n ı gösteremeyecek ka
dar yabancı laşm ıştı r; 25-30 milyon insan hiçbir zaman çal ı ş
mayacağ ı n ı beyan etmişti r; 2,5 milyon insan ı n evi yoktur; her
üç aileden biri boşanm ış; biri de boşanacak düzeyde geçi m
sizliğe düşmüştür.
Çok gelişti rilmiş propaganda teknikleri , parasal güçle des
teklenince, toplumun yönlendiril mesi çok kolay olmaktad ı r. İ n
sanlarda, değerli ve yetenekli insan ları seçiyorlarm ı ş izlenimi
uyand ı rı larak, arka planda paran ı n g ücü egemen hale geti ri l
mektedi r. Kapitalizm doymayan bir dev olduğu içi n , gücü art
t ı kça, ihtiras ı , i htiras ı arttı kça da gücü artmaktad ı r. Bu ihtiras
h içbi r i nsani değeri göremeyecek boyutlara ulaşmaktad ı r. De
mokratik haklara bir nebze bile sayg ı göstermeyen petrol ül
keleriyle işbirliğine; daha fazla kazanmak için ı rkç ı l ığa ve dine
bağlı savaşlara silah sevkiyatı na; i nsan l ı ğ ı yok edeceğini bile
bile i htiras ı na kaynak ol uşturacak doğal kaynakları n talan ı na
gözünü kapatmaktan çeki nmemektedir. Tek bir amacı vard ı r:
Güce , parayla u laşmak.
Bu akı m ı da önleyecek iki öneml i gelişme görülmekte
dir. Bunlardan biri , gerçek demokrasiye, hak ve özgürlüklere
1 67
inan m ı ş insanları n , bilimsel gelişmeleri , özellikle biyolojideki

atı l ı mları görerek sab ı rları n ı n taşmas ı , ikincisi ise doğal kay
nakları n gün be gün s ı n ı rlanması ya da bozu lumudur. Kü resel
ı s ı n ma en yakın zamanda bu gidişatı h ı zland ı racak en önem
li faktör olarak görünmektedi r.
Birincisinin etki li olması zor görünmektedi r. Çünkü binlerce
yı ldan beri itaat etmeye alıştı rı lmış insan soyu, tehlikeyi sezin
lese dah i , tarihten gelen ataleti ya da korkusundan dolayı ye
terince tepkisi ni gösterememektedir. Ancak felaketi yaşad ı k
tan son ra, bir daha tekrarlanmaması için önlemlerini almaya
al ıştırılm ışt ı r . . . Ancak bilim toplumunda bir bela yaşanmadan
önlemi al ı nabilir. Bu nedenle geleceğini dine bağlam ış ülkele
rin tümünde bela yaşan ı nca harekete geçi lir.
Ancak ikincisi , koşulland ı r ı lmalara, yönlendirilmelere, ı rk
ç ı l ı ğa, dinciliğe, ruhsall ı ğa, güdülenmelere göre tavır almad ı
ğ ı v e doğan ı n mekaniğine v e temel ilkelerine göre işleyişine
devam ettiği için tepkisini zaman ı nda göstermekte gecikme
yecektir. Bu güç, i nsan soyunun, plansız programsız, aşı r ı sö
m ü rüsüne uğram ı ş ve kendini yenileyemeyecek kadar bozul
maya yüz tutmuş doğal dengeni n ve buna bağ l ı olarak doğal
kaynakları n gittikçe yetersiz hale geçmesidir. Deniz bitip ge
mi karaya bindirince, artık, yeni bir anlayışın egemen olmas ı ,
yen i b i r yönetimin uygulanması ve buna bağ l ı olarak demok
rasinin ve temel hak ve özgürlüklerin yeniden tan ı m lanması
gündeme gelecekti r. Bunun için çok beklemeniz de gerekme
yecektir. Özellikle küresel ısı nma ile ortaya ç ı kan yı kıcı etkiler
bu yüzyı l ı n sonuna varmadan acı reçeteyi bize yazd ı racakt ı r.
Bundan son raki bölümde ömrünün son elli beş yı l ı n ı bir
akademisyen olarak temel bilim lerdeki ve özellikle biyoloji
alan ı ndaki gelişmeleri dikkatle izlemeye adam ış bir bilim in
san ı n ı n , önümüzdeki y ı llarda temel hak ve özgürlüklerin sı-
1 68
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
n ı rları n ı n nas ı l olabileceğine, bugün hayal dahi edemediği

miz ölçütlerin ve s ı n ı rland ı rmaları n i nsan soyunun yönlendi
rilmesi için nas ı l kullan ı lacağ ı na ilişkin tahmin ve yoru m ları
n ı bulacaks ı n ız.
Doğal sü reçten kaçmak ve evrimsel olarak girdiğimiz yol
dan geri dönmek mümkün olamayacağ ı na göre, en azı ndan
geçmişe bakarak, geleceği yorum lamak ya da tahmin etmek,
tüm canl ı lara olduğu gibi insan soyuna da yol gösterecek,
düşebilecekleri tehlikelerden, girebilecekleri çı kmaz sokak
lardan ku rtarı lmas ı n ı sağlayabilecektir. Dileri m , okuyucular,
bundan sonra anlatı lanları , bugüne kadar beyinlerine yerleş
miş, dogmatik düşüncelerinden ve yönlendirilmelerden arı na
rak anlamaya çal ışı rlar . . . Çünkü eylem günü geldiğinde, artık
geriye dönüşleri ku ral olarak mümkün olmayacağ ı gibi, önlem
almaları için yeterince zamanları da olmayacakt ı r.
Temel haklarm ve özgürlüklerin beşinci evresi ve ilkesi:
Mali gücün kadar hak sahibi olma-paran kadar konuş (özgür
sün)- "kapitalizm. "
1 69
11. BÖLÜM
Demokrasinin, Temel Hak ve

Özgürlüklerin Yeniden Tanımı
Temel hakların ve özgürlüklerin altmcı ve belki son evresi ve

ilkesi: Kalıtsal yapı ve kazantlmış bilgi kadar hakka sahip ol
ma, "Vatandaşltk Hakkı ve Derecesi" ve doğadan karşıltksız
yararlanma devrinin son bulması.
Dü nyadaki koşu llar, eski bir söylemle "nimetler," 1 900' 1 ü yıl

ları n baş ı na kadar, doğada, karş ı l ı ğ ı verilmese dah i , kendini
yenileyecek şekilde yeterliydi. İ nsan soyu n u n , düşünmeden
yararlanabi leceği , yenilenmesi için herhangi bir çaba sarf et
mesine gerek olmayan bir sistem ku rulmuştu ; bunun ad ı bi
lim dünyası nda "biyolojik döngüdür." Bunun daha açı k bir ta
n ı m ı : "Doğadan sürekli bir şeyler alabilir; onu işleyebilir (kul/a
nabilir) ve meydana gelen atıkları ya da artıkları da tekrar al
dığmız yere dökebilirsini:t'dir. Sistem, bu atı kları ya da artı kla
rı tekrar işleyerek, bir anlamda temizleyerek, hem yeni besin
maddelerini hem can l ı ları n sol unumları için gerekli olan oksi
jeni oluşturur. Bu döngünün yakıtı n ı n önemli bir kısm ı , güneş
ışı nları ve ilginç bir şeki lde, atı klar ve a rtı klard ı r. Yani birbiri
nin içine girmiş bir yararlanma söz kon usudur. Bu iş birliğini
oluşturan iki ortaktan biri genel bir adland ı rma ile parçalayıcı
lar (bakteri ler, mantarlar) ve üreticiler (fotosentetik bakteriler,
bitkiler) , diğeri ise bu ü rünleri al ı p , işleyip temel bileşikler ola
rak tekrar geriye veren hayvanlard ı r.
1 70
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
Yaklaş ı k 3 m ilyar y ı l bu iş birliği ya da ortakl ı k sürd ü rüldü.

Bu arada, değişen dünya koşul ları na uyum yapabilmek içi n ,
ortakları n h e r ikisi d e , birbirine uyumlu v e bağ ı m l ı bir şekil
de değişikliğe uğrayarak, çok sayıda bitki ve hayvan türünün
oluşmas ı na neden oldu.
Bu uyu m , elini bir alet gibi, beynini ise çevresini denetim al
tına alabilecek şekilde kullanabilen insan türünün sahneye çı
kışına kadar sürdü. Yaşam sahnesine, biyolojik gereksinme
lerinin ötesinde, zevki , sanatı , kaprisleri , kavgaları , güç kul
lanma güdüsü ve en önemlisi mal biriktirme ihtiras ı olan bir
canl ı ç ı km ı ştı . O güne kadar, h içbir can l ı , örneğin, karaborsa
yı tan ı mam ı ştı . İ l k defa insan soyu ile karaborsa can l ı lar dün
yas ı na gird i . Mal , fiziki gücün desteği oldu. Ancak doğada ü re
tilenler, ku ral olarak, tüketilenlerden bir miktar ya da epeyi bir
miktar fazla olduğu içi n , aradaki açı kl ı ğ ı n kapatılmas ı , doğ
ru bir tan ı m lama ile sübvansiyonu da sorun olmad ı . Bel ki yer
yer dengesizl ikler ortaya çıkarı p, bir ortağ ı n , çoğunl ukla ü re
tici lerin zararı na bozulmalar oldu ise de, bunları n en azı ndan
bir kısm ı n ı n yeni lenmesi sorun olmad ı ya da dünyan ı n gene
linde bir denge bozukluğu ortaya çı kmad ı . Ta ki 1 900' 1 ü y ı l la
rı n baş ı na kadar . . .
B u ü retim ve tüketim ilişkisi içerisinde, daha eskiye dön
düğümüzde, elini ve beyn ini kullanan bir hayvansal can l ı n ı n ,
yani insan ı n , biyolojik yasaları n d ı ş ı nda, kendi toplumu içeri
sindeki ve diğer can l ı larla ilgili ilişkilerini düzenleyen bir ku ral
lar dizini gel iştirdiğini ve böylece ilk defa toplumsal yasaları n ,
temel hak v e özg ü rlüklerin tan ı mland ı ğ ı n ı görüyoruz. Böyle
bir toplu m , sosyal gelişim merdiveninin birinci basamağ ı olan
toplayıcı toplum olduğu içi n , s ı n ı rlayıcı tek unsur, paylaş ı m ı
ve ilkel d üzeyde b i r işbirliğini düzenleyen s ı n ı rlamalard ı . Do
ğan ı n paylaş ı m ı ile ilgili tek bir kural yoktu. Buradaki en önem-
171
li h usus, can l ı n ı n kendinden son raki kuşağa mal b ı rakmak gi

bi bir eğiliminin ve bununla ilgili ilkelerin henüz ortaya çı kma
m ı ş olmasıyd ı .
İ nsan soyu , yerleşik düzene geçince, i l k defa alan payla
ş ı m ı ile ilgili kurallar ve s ı n ı rlamalar yapma zorunluluğu or
taya ç ı kt ı . Keza ilk defa, ortada, sabit ve sürekli kalabilen bir
mal olunca, onun gelecek kuşaklara aktarı m ı , korunması ve
en önemlisi ku llan ı m ı ile ilgili düzenlemeleri n yap ı l ması gereği
ortaya ç ı kt ı . Artı k i nsan soyu , gereksinmesi olandan daha faz
la mal ı kullanabilme ve kendinden sonrakilere aktarabilmenin
zevkine varm ış, daha doğrusu histerisine kap ı l m ıştı . Bu h is
terinin s ı n ı rı yoktu. Ataları n ı n ve kendisinin evrimsel sürecin
de, gücün seçi lmek için en öneml i ölçüt olduğu bir dünyadan
gelen insanoğ l u , ilerleyen yüzyıllarda, mal ı bir güç gibi kullan
maya başlayı nca, doğas ı na pek de ters olmayan yen i bir öl
çütü yaşam dünyas ı na sokmuş oldu. Bu histerinin beslenme
si, zaman içinde, dünyan ı n tüm mal ı verilse dah i , artı k, do
yum noktası na ulaşmayan bir topluluk yaratt ı . Bu doyumsuz
luğu körükleyen en önemli akı m ya da ekonomik model kapi
tal izm oldu. Kapitalizmin ilerleyen evrelerinde, mal ı ve buna
bağ l ı olarak gücü a rtı rmak için her yol mubah say ı l maya baş
land ı ve sonuçta vahşi kapital izm doğdu . Tek bir amaç vard ı ,
ü retimi artı rma ve bunu tü ketecek topl umu yaratma. B u yüz
yı l ı n başı ndan beri süregelen ilişki ve anlayış budur.
Öyle ki 2000 yı l ı na geldiğimizde dünyadaki y ı l l ı k gelirin
%80'nin 84 aileye ve bu mal bölüşümünün ya da yönetimi
nin karar verme yetkisi 28 aileye indirgenmiş bulunmaktad ı r.
Böyle bir toplumda, temel ölçüt mal olunca, temel hak ve
özgürlükler de buna göre tan ı mlanm ıştı . Bireyler, bir diğerin
den karş ı l ı ksız mal alma ya da yararlanma hakkına sahip de
ğildi ; ama milyarlarca y ı l d ı r birlikte yaşad ı ğ ı ortağ ı ndan (bitki-
1 72
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ KİME NASI L VERMELİ
lerden) ya da kendi gibi bu ortakl ığa katı lanlardan (diğer hay

vansal can l ı lardan) yararlanma, diğer bir söyleyişle sömü rme,
bireylerin temel hak ve özg ü rlüğü olarak görülmüştü (görü l
mektedi r) . Doğan ı n yenilenme gücü , en azı ndan başlang ı çta,
bu talan ı karş ı layabilecek durumdayd ı ve i nsan soyu zaman
içinde meydana gelen değişikliği fark edecek kadar, en az bu
kon uda, duyarl ı ve özenli değild i . Ya da kap ı l m ı ş olduğu histe
rinin gereği , böyle bir vurdumduymazl ı k işine geldiği içi n , göz
lerini doğan ı n acı kl ı durumuna, kulakları n ı ise acı çığl ı kları
na kapatm ı ştı (kapatm ışt ı r) . Neredeyse bu yüzyı l ı n başlarına
kadar ku ralsız, bu yüzyı l ı n başları ndan itibaren ise, yağmac ı
l a r kendi içinde düzen gereksinmesi duydukları için ku ral l ı bir
talan vard ı (vard ı r) . Doğada, onun dinamiğini göz önüne al
madan , istediğiniz kadar kültü r hayvan ı atlatabilir, istediğiniz
kadar ağaç kesebilir, istediğiniz yeri tarı m arazisine çevirebi
lir, istediğiniz yeri ku rutarak tarı m arazisi yapabilir, istediğiniz
yerden yol geçi rebilir, hava alan ı yapabi l i r, baraj i nşa edebi
lir, şehi r kurabilir ve meydana geti rdiğiniz atı kları (pislikleri) is
tediğiniz yere akıtabilir ve dökebilirsiniz. Bi rkaç ülkede kısmi
bir kıs ıtlama geti rilmiş olmas ı na karş ı n , dünyan ı n çoğu ülke
sinde bu uygulama, göstermelik yasalara karş ı n , ayn ı u m u r
samazl ı kla sürdürülmektedi r. Örneğin Tü rkiye'de, orman ya
sas ı na karş ı n , ormanlar; mera yasası na karş ı n , meralar; kı
yı yasası na karş ı n , kıyı lar; tarı m arazi lerini koruma yasas ı na
karş ı n , verimli topraklar vs. tah rip edilmiş; birçok sözleşmeye
karş ı n sulak alanları n ve biyolojik çeşitliliğin korunmas ı na iliş
kin ve erozyona karşı önlemleri n uygulanması vs. ku ral ola
rak yaşama geçi rilememiştir. Tü rkiye'nin biyolojik zenginlikle
ri , özellikle bu yüzyı l ı n ortaları ndan son ra h ı zla tüketilmekte
dir. Tü rkiye çölleşmektedi r . . . Tü rkiye çoraklaşmaktad ı r . . . Tür
kiye biyolojik çeşitli l i k bakı m ı ndan faki rleşmektedir. . . Türkiye
1 73
yok olmaktad ı r; toprak ayağ ı m ız ı n altı ndan kaymaktad ı r; yet

kililer uyanmamaktad ı r . . .
B u yok edilmenin kökünde, siyasi söm ü rü ve özgürlükle
rin , özellikle de temel hak ve özgürlükleri n , hem dünyada hem
Tü rkiye'de yanl ı ş tan ı m lanması ya da zaman ı m ıza göre yeni
den düzenlenememesi yatmaktad ı r. Bunun için tipik bir örne
ğimiz var: 1 980 i htilalinde, en az görü n ü rde tavizlerin azald ı ğ ı
bir dönemde, ilk ü ç y ı l içerisinde yanan (yakı lan) orman alan ı
3.000 hektar i ken, bu dönemden son raki , sözde özg ü rlükçü
demokrasinin başlad ı ğ ı zamanlarda y ı l l ı k yakı lan orman ala
nı 20.000 hektardan aşağ ı düşmemiştir. Çünkü geleneği ve
göreneği gereği , kendisi de kolay yoldan kazanmaya yatkı n
olan toplum, çocukları n ı n oksijenini, torunları n ı n besinini oluş
tu racak bu varl ı kları n , bi rkaç oy uğruna, küçük çı karlar uğru
na, siyasi irade tarafı ndan kendine peşkeş çekileceğini bil
mektedir. Uygar ülkeler diye geçinen ülkelerin zehi rli atı kları
n ı , dünyan ı n en g üzel denizlerinden biri olan ve yenilenme ye
tenekleri s ı n ı rl ı olan Akdeniz ve Karadeniz'e b ı rakmakta h iç
bir sakı nca görmedikleri defalarca kan ıtlan m ı ştı r. Vahşi kapi
talizmin manyakl ı ğ ı , tüketim ve ü retim histerisi , bu toplumla
ra o denli yerleşmişti r ki , zehirlerini döktükleri ve dibini deldik
leri yeri n , kendi bindikleri geminin zemini olduğunu dahi akı l
larına geti rmek istemezler. Son çeyrek yüzyı lda, geminin s u
ald ı ğ ı n ı gören bu modern vahşiler, insan ı n kulağ ı na hoş ge
len ve ilk bakışta i nsanc ı l ve bilimsel gibi görü nen yeni bir slo
ganla sömü rü düzenini sürdürme yolunu denemeye başlad ı
lar. Bu son gizli talan ı n ya d a sömürünün ad ı : "Sürdürülebi
lir Kalkmma"yd ı . Bilimden nasibini yeterince almayan ve özel
likle biyoloji bilimine yabancı olan büyük bir kesim ve özellik
le politikacı lar, bu slogana s ı kı sı kıya sarı ld ı lar. Sömü rü düze
ni biraz daha sürecekti. . . Duyarl ı ; ancak yeterince bilgili olma-
1 74
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
yan kesimler bir süre daha uyutulacaktı . .. Tezgah kurulmuş

tu . . . ve ne yaz ı k ki işlemeye devam ediyor.
Doğan ı n mekaniğini içine sindirmiş, bilimi rehber yap m ı ş
bir i nsan ı n y a d a bir toplumun, sorun ları n ı n çözü münde muci
zeyi beklemesi söz konusu değildir. Eğer, bir anlayış ya da bir
politika, ben hem çoğalacağ ı m hem ü retimimi hem tüketimi
mi artı racağ ı m hem de çevreyi bozulmaktan koruyacağ ı m di
yorsa, bu anlayış, özünde bir mucizeyi peşin olarak benimsi
yor demektir. Kuramsal olarak, böyle bir yaklaş ı m , insani de
ğerlere uygun gibi görünse de ve kendini hümanist göstermek
isteyenler için uygun bir davran ış şekl i ol uştursa da, madde
çevi riminin yasaları n ı bilenler tarafı ndan , böyle bir yaklaş ı m ı n
gerçekçi olmad ı ğ ı bilinir. Hem ü reteceksiniz hem tüketecek
siniz (bazı topl uluklarda bu öngörüye ek olarak hem de çoğa
lacaks ı n ız) hem de çevreyi uygun teknolojiyi kullanarak koru
yacaks ı n ı z . . . Ancak bugün ü retilen malları n niteliğine ve ü re
tilme yöntemine bakt ı ğ ı n ızda, özünde, birkaç yasal ya da tek
nik önlem i n , bu dünyayı ku rtaramayacağ ı n ı hemen görecek
siniz. Sonuçta nereye gittiğimizi an lamak içi n , bu sloganı bi
raz daha açmak gerekiyor.
Örneğ i n , siz, her insan için bir araba ü retmeyi amaçlam ış
san ı z ve bunu her insan ı n demokratik bir hakkı olarak kabul
etm işseniz, diğer aksamları n ı bir tarafa b ı rakal ı m , bir araba
n ı n ü reti mi s ı rası nda ortaya ç ı kan sadece boya atı kları n ı n er
ya da geç bir durgun su sistemine ulaşması ve görü n ü rde
ç ı kan atı klarda çok az miktarlarda bulunsa dah i , içerisi nde
ki biyolojik olarak parçalanamayan maddeleri n , örneğin, ku r
şun, cıva ya da benzeri maddeleri n , zamanla bi rikmesi kaçı
n ı lmazd ı r. Sürdürülebil i r kalkınma modeline v e bugünkü stan
dartlara göre , atı k sulardaki örneği n 5 ppm . ( 1 /1 .000.000 mg/
cm3} cıva zararsızd ı r. Dolayısıyla siz, bu miktarı n altı ndaki bir
1 75
atı k suyu , durgun su havzaları na yasal olarak boşaltabi l i rsi

niz. Cıvan ı n biyolojik olarak parçalanmad ı ğ ı n ı , başka bir ele
mente dönüştürülemediğini ve ne olursa olsun , sistemi n d ı
ş ı na atı lamad ı ğ ı n ı v e zamanla biriktiğini bildiğimize göre, bu
nun anlam ı şudur: Dünyadaki yaşam ortam ları , 50 yı lda deği l
de, bu yaklaş ı m la, örneğin 1 00 ya da 300 yı lda ortadan kalk
s ı n . Bu çoğalma ve ü retim-tüketim h ız ı na göre ne yaparsa
n ı z yap ı n , yaşam ortamları n ı er ya da geç ortadan kald ı rı rs ı
n ı z ; b u n u n süresinin geci ktirilmesi ne bir başarı d ı r ne de soru
nun çözümüdür. Yaşam ögelerinin çoğu ya da tümü ortadan
kal km ış bir dünyan ı n geçmişi ise h içbir şey ifade etmeyecek
tir. Bu nedenle "Sürdürül9bilir Kalkmma" değ i l , "Sürdürülebi
lir Yaşam' slogan ı n ı n çağdaş toplumlara rehber olması gere
kecektir. Dünya ü retse de ü retmese de, tüketse de tüketme
se de, insanlar çoğalsa da çoğalmasa da, ilk olarak göz önü
ne al ı nacak husus, milyarlarca yı ldan beri canl ı lara yuva oluş
turmuş yaşam ortamları n ı n , bundan son raki milyarlarca y ı l da
yuva oluşturması için gerekli koşu lları n ı sürdürmesidir. Bu il
keyi , h içbir politika ya da politikacı , h içbir demokratik kavram
hatta hiçbir özgürlük kavramı değişti remez.
Bu nedenle bu kitabı n bi rkaç yerinde tekrarlanan bir slo
gan tüm dünya anayasaları n ı n birinci maddesi olmal ı d ı r: Do
ğa hakkı insan haklarmdan önde gelir.
1 945 y ı l ı nda dünya denizlerine dökülen kimyasal madde
miktarı 1 milyon ton iken 2020 y ı l ı nda bu rakam 650 milyon
tona ç ı km ı ş duru mda. Dökü len maddeler doğan ı n ürünü de
ğ i l ; sentetik kimyan ı n ortaya çı kmas ı ndan bu yana parçala
yıcı ları n tan ı mad ı ğ ı yaklaş ı k 300 bin çeşit kimyasal madde.
Denizlerdeki can l ı ları öldürdüğü gibi; d ünyan ı n sıcakl ı ğ ı n ı dü
zenleyen resiflerde de ağarma dediğimiz korkunç bir yı kı ma
neden olmaktad ı r.
1 76
Diğer bütün kavramları n bu temel üzerinde yen iden tarif

edi lmesi gereki r. Bugünkü demokrasi ve insan hakları kav
ramları n ı n da bu esas üzerine otu rtulmas ı , daha doğrusu de
ğişti ri lmesi gerekir. Bunun için küçük bi rkaç örnek vererek,
Tü rkiye'nin sorunları na eğilmek istiyorum. Örneğin, bir i nsa
n ı n , doğada, karş ı l ı ksız (herhangi bir ödeme yapmadan) av
lanmas ı , hayvan otlatması , bal ı k tutması , soğan l ı bitkileri sö
kerek i h raç etmesi , şu ya da bu kurumun ormanları kesme
si , hiç kimseye ya da h içbir kuruma verilmiş evrensel bir hak
olamaz. Çünkü bu eylemi yapan sadece bir kişidi r ya da ku
rumdur; bunları n varl ı ğ ı ndan maddi ve estetik açıdan yararla
nacaklar ise bugünkü ve gelecekteki sayısız insan olacakt ı r.
Demokrasi, halkları n ç ı karı n ı koruma olduğuna göre, bu tala
nı açı klamak m ümkün değildir.
Demografik dağılım sağlanmalidlf: Bir insan ı n istediği her

hangi bir yerde yaşamas ı , bugünkü demokrasi tan ı m ı içerisin
de, temel hak ve özgürlükler olarak tan ı m lanm ışt ı r; bir i nsan ı n
sağ l ı kl ı olarak yaşaması da yine temel hak ve özgürlükler kav
ram ı içerisinde güya yine güvenceye al ı n m ışt ı r. Bug ü n , bir in
san ı n ana karn ı nda embriyo halinde, bebekliğinde ve çocuk
luğunda en sağ l ı kl ı gelişmeyi ve keza ergenliğinden ölümü
ne kadar en sağ l ı kl ı yaşam ı ve iş gücü bakı m ı ndan en verim
l i çal ışmay ı , %2 1 'lik oksijen içeren bir ortamda gerçekleştirdi
ği ve belirli bir çevredeki oksijen ü reti minin de s ı n ı rl ı olduğu
bilinmektedi r. Bu durumda, i nsanları n , örneğin, istanbul'a eli
n i kol unu sallayarak yerleşmesi hangi hak ve özgürlükle açı k
lanabil i r? Her gelen insan ı n , çevredeki orman ve meraları , su
kaynakları n ı tah rip ederek kendine yer açmas ı n ı bir yana b ı
rakı n , sol unumla, kulland ı ğ ı yakıt v e araçlarla daha öncekile
rin oksijenini % 1 6' 1ara kadar düşürerek ve suyuna ortak ç ı ka-
1 77
rak, onları n en temel hak ve özgürlüğüne kısıtlama geti rdiği

de açı kt ı r. Bu nedenle, bir insan , örneği n istanbul'da otu rmak
istiyorsa, bunun bedel ini ödemelidir. Yan i , bir araban ı n bir şe
h i rde sadece kaplad ı ğ ı yer için ödenmesi gereken ödenti, ör
neğin Erzi ncan' da, diyel im ki yı lda 1 000 TL ise, İstanbul' da
bu oran 1 0.000 TL olmal ı d ı r. Artık herkesin i ki şeyi öğrenme
si gerekecekti r:
1. "Yaşamanın ödenmesi gereken bir bedeli vard1r. "
2. "Hiç kimse ve hiçbir kuruluş doğadan karşılıksız yarar
lanma hakkına sahip değildir. "
Birçok ülkede, bugün, eğitim ve birçok durumda sağ l ı k da top

lumun ortak tasarrufundan karş ı l ı ksız olarak desteklenen iki
önemli sektördür. Böyle toplumlarda, bir i nsan ne kadar ço
cuk sah ibi olursa olsun , devlet, daha açı k bir tan ı mla, vergi
leriyle devleti ayakta tutan bireyler, bu çocukları n eğitimini ve
bireylerin sağ l ı k sorun ları n ı finanse etmek zoru ndad ı rlar. Bir
tarafta, çocukları n ı n en büyük iki harcaması n ı , yani eğitimle
rini ve sağ l ı kları n ı tüm üyle başkaları n ı n sı rtına y ı kan, bilinç
siz bir g rup, bu rahatl ı k içerisinde sürekli çocuk yaparak, so
runları kroni kleşti rirken, diğer tarafta, sürekl i yükün altına gir
mekten b ı kan, bilinçsiz ü remen in geti rdiği baskıya ve bozu lu
ma dayanamayan ve zaman içi nde i nsani değerlerden uzak
laşmaya başlayan, bencil bir grubun oluşması sağlan m ı ştı r.
Kapitalist düzen in kökünde yatan acı mas ızl ı ğ ı n ve bi reysel
liğin nedenleri nden biri de bu ilişkidi r. Hatta ülkeler aras ı nda
yaşanan birçok deneyim , b ı rakı n bireyleri , devletleri dahi du
yarsızl ı ğa itmiştir. Örneğin Sudan bir zamanlar oldukça yeşil
ve verimli bir ülke iken, hem yan l ı ş dini telkinler hem yine dini
telkinler sonucu nüfus planlamas ı n ı önleyen önlemlerin al ı na
maması hem de çocukları n ilk senelerde ölümüne neden olan
1 78
enfeksiyon hastal ı kları n ı n büyük ölçüde önlenmesi neden le

riyle, n üfus patlarcası na artm ış ve çevre kısa zamanda ken
dini yen i leyemeyecek şekilde tahri p edilmiştir.
Birçok kuruluş ve devletin , insani duygularla, yard ı ma baş
lamas ı na ve açları kurtarma yol una gitmesine karş ı n , sonuç
ta sorunları n artık çözülemeyecek şekilde kötüleştiği görüldü.
Çünkü karn ı doyan bu bireyleri n i l k yapmaya çal ıştı kları şey,
yen iden bir çocuk yapmak oluyord u . Böyle bir anlay ı ş ı n insani
duygularla da olsa sürdürülüp sürdürü lmemesi gündeme gel
diğinde birçok bilim insan ı n ı n , artı k bu insanları n , doğal seçi
limin duygusal olmayan, affetmeyen ve taraf tutmayan yönte
mine b ı rakı lması için ciddi öneriler geti rmeye başlad ı ğ ı n ı gö
rüyoruz.
Bugüne kadar birçok ülke (keza ülkemiz) bilim toplumu ha
line dönüşemediği içi n , bilimin, daha doğrusu yeterli bilgi bi
rikimine sahip bireyleri n , toplumda etki li bir yere sahip olma
sı için zemin oluşamam ışt ı r. Yükselmelerde ve bazı makam
ları n , özellikle parasal kaynakları denetim altı nda tutan ve ge
niş halk kitlelerinin çı karları n ı etki leyen siyasi mevki lerin pay
laş ı m ı nda, bilimsel yeterlilik hiç göz önüne al ı nmad ı . Bug ü n ,
Tü rkiye'de parasal olanakları denetleyen v e ç ı karları n pay
laş ı m ı nda etkil i olan kaç makam ı n bilimsel yeterliliğe ve kişi
sel yeterliliğe göre verildiğini düşün ü rsünüz? Birçoğuna göre
hiçbirinin . . . Bu tip makamlar, çoğunlukla, insanları birbiri nden
ayı ran öğretilere bağlam ış olan m üfritler ya da siyasi iradenin
peşkeşlerine maşal ı k görevi yapanlar tarafı ndan paylaş ı l m ış
t ı r. Dolayıs ıyla yükselmenin temel koşul u , bilgi ve yetenek ol
maktan ç ı km ı şt ı r. Bu nedenle halk arası nda "Okuyup da ne
olacak; iş bulabilecek mi?" sözü , son zamanlarda, ulusal bir
slogan haline gelmiştir.
Buna karş ı n i nsanları n çoğu çocukları n ı n okumas ı n ı iste-
1 79
mektedir. Acaba bu istek, gerçekte, çocukları n ı n bilgi ve yete

neklerini artı rmak için midir? Bu konuda bilinçli ailelerin çok az
olduğu izlenimindeyim . Çünkü bugüne kadar herhangi bir ai
lenin, yetersizl iği nedeniyle, çocukları n ı n derslerini ya da oku
makta olduğu s ı n ıfları n ı tekrarlaması için bir başvu rusu olma
m ı şt ı r; hatta Milli Eğitim Bakan l ı ğ ı ' n ı n son zamanlarda yayın
lam ı ş olduğu bir genelgede, çocukları n ne kadar zayıfı olur
sa olsun , aile ile anlaşmak kayd ıyla s ı n ıf geçirilebileceği irat
( ! ) edilmektedi r. Edindiğim bilgiye göre de h içbir aile, tekrarla
tı larak, çocuğunun daha iyi yetişmesini talep etmemiştir. Za
yıf öğrencinin terfii (sı n ıf geçmesi) , bili msel d üşünceye ve be
ceriye sahip, yetişti rilmeyi bekleyen beli rl i sayıda çocuğun ve
keza eğitmek amacıyla yanan öğretmenleri n ayağ ı na pran
ga gibi vurularak eğitimi tam bir batakl ığa dönüştürmektedir.
Yükselmek için (teknik bazı işleri yapmak için değil), geniş
olanakları denetlemek için (gerektiğinde yararlanmak için) ve
sayg ı n l ı k kazanmak için bu ülkelerde bilginin gerekli olmad ı
ğ ı n ı gören aile, eli ndeki olanakları n için eğiti m için kullansı n ?
B u n u n yerine, al ı nacak bir arsan ı n ilerideki ederi , bir mate
matik profesörünün 35 y ı l l ı k kazancı ndan daha fazla olabil i r.
Çünkü arsan ı n geti risini ya da bilgi yeri ne geti rinin geçmesi
n i önleyecek, ciddi bir devlet politikas ı da bilinçli olarak ol uş
tu rulmam ı şt ı r . . . Çünkü böyle bir önlem , bilgiyi ve beceriyi ön
plana geçi receği içi n , er ya da geç yeteneksizleri n ayağ ı n ı n
kaymas ı na neden o l u r . . . B u kör döngü sürüyor. . . Bakal ı m ne
reye kadar. .. Bu haramiler, soygunu ya da etki nliklerini biraz
daha sürdürebilmek içi n , eğitim süreci içerisinde, bilgi yerine,
birçok safsatayı bilimmiş gibi yuttu rma ve eğiti m programla
rı nda bu safsataları n ağ ı rl ı kları n ı n artı rı l ması konusunda özel
bir çaba göstermektedi rler. Milli Eğitim Bakan l ı ğ ı m ızın her yıl
eğitim prog ramları nda bu yönde yapt ı ğ ı değişiklikleri , fen bi-
1 80
limleri yerine din dersinin zorunlu okutulmas ı n ı başka nas ı l

açı klayabilirsiniz?
Böyle bir duyguya kap ı lan toplu m , çocukları n ı n eğitim i ve
öğreti mi için katkıda bulunmayı bir angarya ya da cereme ola
rak alg ı lamaya başlayı nca, onu bu yanl ı ş yönlenmeden dön
dürmenin tek yol u , i nsanları n (burada çocukları n ı n) artı k te
mel hak ve özgü rlüklerinin d ı ş ı ndaki tüm hakları n ı n , ancak,
bilgi birikimleriyle ve kazand ı kları beceri lerle ölçülebileceği
ni kavratmak; hatta zorlatmak gerekecekti r. Çocukları n ı n eği
tim masrafları n ı n , hatta bugüne kadar temel eğitim olarak ni
telendiri len sü reçteki harcamaları n , bundan böyle aile tara
fı ndan karş ı lanmas ı n ı n kaç ı n ı lmaz olduğunun benimsetil me
si gerekecektir.
Bugüne kadar, basit yöntem ve harcamalarla (çoğunluk
la devlet tarafı ndan) yap ı lan eğitim , bundan böyle, yaşam ı n
çok masrafl ı b i r teknolojiye dayanması ve eğitimin, yaratıcı l ı
ğ ı güçlendi rmeyi amaçlaması nedeniyle, artı k pahal ı b i r sü reç
olmuştur. Bu nedenle, bi reyleri n , çocukları n ı n kazanmas ı , etki
sahibi olması ve sayg ı n l ı k kazanmas ı için bir diğeriyle gireceği
yarışmada, diğer insanları n çocukları için özveride bulunmas ı
n ı (yani onları n eğitimi için parasal destek sağlamaları n ı ) bek
lemek haksızl ı k olur. Buradaki temel hak ve eşitliği sağlaya
cak, yan i her i nsan ı insani değere u laştı racak yat ı rı m lar, diğer
bir deyimle bireylerin yarışma çizgisine ayn ı koşullarla gelme
sini sağlayacak sorumlu ya da güç, kuşkusuz devlet tarafın
dan sağlanan temel olanaklard ı r. Yani herkese ayn ı etkinlik
le temel eğitimin verilmesi devletin sorumluluğunda olmal ı d ı r.
Bu çizgiden son raki yat ı rı mlar ve yönlendirmeler, bi reyi
meydana getiren ailenin sorumluluğunda olmal ı d ı r ve doğal
olarak da sonucuna aile katlanmal ı d ı r. Temel eğitimin d ı ş ı n
daki t ü m sosyal yatırımlar, h e r ne kadar toplumlara n itelikli i n -
181
san kazand ı rıyorsa da, bi rçok yönüyle kişiye üstün olanaklar

sağlad ı ğ ı içi n , kişisel bir sorun olarak görülüp, ona göre karş ı
l ı ğ ı n ı n talep edi lmesi gerekecektir.
Herkesin zirveye gelmesini amaçlayan bir eğitim sistemi

nin uygulanması hem bireylerin biyolojik yapılarmm farklt ol
ması hem de ekonomik nedenlerle olanaksızdtr.
Birçok ülkede, ayn ı şeki lde, sağ l ı k h izmetleri de bireyin te
mel hakkı olarak tan ı m lanm ı ş ve değişik şeki llerde uygulan
m ı şt ı r. Toplumun tüm bireylerine hizmet götü recek uygulama
lar, örneğin halk sağ l ı ğ ı , spor tesisleri , h ijyen vs. devletin yü
kümlülüğünde ve sorumlu luğu nda olmal ı d ı r.
Burada, bir bireyi n biyolojik olarak (bilgi ve beceri kazan
ması kastedi lmeden) sağ l ı kl ı gel işmesi için (örneğin 1 8 yaş ı
na kadar) yap ı labi lecek harcamaları n (besin takviyesi d e dahil
olabilir) devlet tarafı ndan karşı lanması mümkün olabilir. An
cak bu ndan son raki harcamaları n bireyin sorumluluğuna ve
ri lmesi kaç ı n ı lmaz görünmektedir. Ancak, devlet, bireyin sağ
l ı k gereksinmeleri n i , parasal olarak değ i l , sadece organ izas
yon bakı m ı ndan kolaylaştı racak önlemleri almakla (örneğin
uygun sigortalama sistemlerini ku rmakla) yükümlü tutulabilir.
Daha son ra açı klayacağ ı m ı z gibi, hiç kimse, bile bile başka bi
rinin kal ıtsal bozu klukları n ı n ya da yanl ı ş al ışkan l ı kları n ı n so
nuçları n ı ödemek zorunda b ı rakı lmamal ı d ı r.
Demokrasinin ve temel hak ve özgürlüklerin

biyoloj i k temele ve veri lere göre yen iden
tanımlanması
"Şansa bağ l ı seçilimlerden kurtul m uş toplum"

Ana karn ı na düşmüş bir embriyon u n , sinir dokusundaki si
napslar tam ol uşmad ı ğ ı için duyu organları dördüncü aydan
1 82
önce anlad ı ğ ı m ı z anlamda işlev görmez, yan i acı duymaz,

herhangi bir dış uyarıya tepki gösteremez. Bu evredeki bir
embriyonun hakları tartışmaya açı kt ı r; yaşama hakkı olduğu
söylenebi lir; hatta duruma göre toplumun bu embriyo üzerin
de operasyon yapma hakkı (kü rtaj) da tartışı labilir. Ancak dör
düncü aydan son ra, sinapslaşma ve dolayısıyla alg ı lama baş
lad ı ğ ı içi n , yani acıyı , belki zevkleri tatmaya başlad ı ğ ı içi n , ar
tık, onun temel hak ve özgü rlükleri oluşm uştur. Dolayıs ıyla,
bu evreden sonra toplumun kararı olsa da, bazı hakları elin
den alı namaz. Bu hakları n başı nda yaşama hakkı gel i r. Do
layıs ıyla, istense de, eğer çok büyük bir özü r tespit edilme
mişse (doğumdan sonra kendi baş ı na kişisel gereksinmele
rini karş ı layamayacaksa) , bu yaşama son verilmemelidir. Bu
hak her can l ıya doğuştan veri len temel hakt ı r; üzerinde tartı
ş ı l ması dahi anlamsızd ı r.
Anası ndan canl ı doğan herkesin, birlikte geti rdiği temel
hak ve özg ü rlükler vard ı r. Bun ları n bi rçoğu , bugüne kadar bili
nen ve uygu lanan, hatta bazı anayasalarda ku rallara bile bağ
lan m ı ş haklard ı r. Sağ l ı kl ı yaşama, beslenme, barınma, temel
eğitim , fikrini açı klama, belki yetenekleri ölçüsünde ek eğitim
vs. Bugün demokrasinin temel unsurları ndan sayı lan seçme
ve seçi lme hakk ı n ı önemli bir nedenle bunun d ı ş ı nda tutmak
gerekiyor. Bu neden daha sonra anlatılacakt ı r.
Bu kitab ı n yaz ı l ı ş ı na kadar, demokrati k ülkeler denen top
luluklarda, bu haklar, kural olarak, herkes tarafı ndan , bir seçi
lim uygulanmadan eşit bir şeki lde kullan ı ld ı . Bir çocuğu okut
mak ve durumu ne olursa olsun bir hastayı ku rtarmak için uy
gar toplum ları n çoğu, tüm olanakları n ı seferber etti. Hatta bu
i nsanc ı l davran ı ş öyle bir dereceye vard ı ki , bi rkaç ay ömrü
kald ı ğ ı biline biline bir hastaya, d ünyan ı n başka bir tarafı nda
yüzlerce çocuğu açl ı ktan , onlarca i nsan ı sefaletten kurtara-
1 83
cak miktarlarda harcamalar yapı lmaya başland ı . Keşke Lavo

isier " Yoktan hiçbir şey var olmaz; hiçbir şey de var iken yok
olmaz," ilkesini bulmasayd ı . Çünkü günümüzde, artı k, insan
lar tercihini koymak zorunda kalacak duruma gelmişlerdir. Ya
geleneksel olarak i nsancıl anlayış dedikleri uygulamaları sür
dü rürken, öbür taraftan daha öneml i iyileşti rmeleri gözden ka
çı rmaya devam edecekler ya da tercih lerini koyarak küresel
bir fizibiliteyi , bir anlamda önceliği benimseyeceklerdir.
Lavoisier, Antoine Laurent (1 743-1 794)

Zengin bir tüccarı n oğlu olan Lavoisier, Mazarin Kolejinde
okud u , astronomi dersleri ald ı , 23 yaşı nda "Paris İçin En İyi
Aydınlatma Sistemi' adl ı inceleme yazıs ıyla, Fen Akademi
sinden ödül ald ı , daha son ra, "Dağ Tabaka/art Üzerine İnce
leme ve Paris Civarındaki Alçı Taşlarının Analizi' adl ı iki ça
l ışma daha yayınlad ı ; General Baudon'un yard ı mcısı oldu ve
sonunda fermier generali oldu; barut ve güherçile fabrikas ı
n ı n müdürlüğünü ( b u sı rada kara barutun kalitesini gelişti rdi),
ölçü ve tartı aletlerini gelişti rmekle yükü m l ü komisyonun üye
liğini yapt ı ; Maliye Bakanl ı ğ ı nda vergi reformu yapmak için
görevlendirildi ve bu konuda bir eser yazd ı . 1 793 y ı l ı nda fer
m ier, generallerin tümünün tutuklanmas ı emredildi; 1 794 yı
l ı nda ölüm cezas ı na çarpt ı rı l d ı ve ayn ı gün (8 Mayıs) giyotin
le idam edildi.
Modern kimyan ı n kurucusu olarak bilinir. Maddenin ağ ı rl ı
ğ ı olduğunu v e bu n iteliğiyle tan ı m lanmas ı gerektiğini ileri sür
d ü ; kütlenin ve elementlerin korunumu ile ilgili yasaları buldu;
ilk defa oksitlenmeyi açı klad ı ; Laplace ile birl i kte i l k defa hava
da oksijen ve azotun olduğunu tan ı mlad ı ve bunları karıştı ra
rak havayı yeniden yaptı ; ilk defa hidrojeni oksijenle yakarak
su elde edi lebi leceğini ispatlad ı ; 1 780 y ı l ı nda karbonu oksi-
1 84
jenle yakarak karbondioksitin bileşimini açı klad ı ; ilk defa Lap

lace'la birlikte kalorimetrik ölçümleri gerçekleşti rdi ; asitlerde
ve bazlarda oksijenin varl ı ğ ı n ı saptayı nca, kimyasal madde
leri yeniden adland ı rma girişimlerine başlad ı ( 1 789 da bu sis
temi n kullan ı ld ı ğ ı " Temel Kimya" adl ı bir kitap yazd ı ) ; can l ı lar
da vücut ısısı n ı n karbon ve hidrojenli organik maddelerin y ı
kılmas ıyla ortaya ç ı ktı ğ ı n ı ileri sürd ü ; teraziyi gelişti rerek yay
g ı n olarak kullan ı lmas ı n ı sağlad ı .
Lavoisier hakkı nda anlatı lan ilginç bir öykü , gerçek bir bi
lim i nsan ı n n iteliği ve bilimin bir insan ı nas ı l gel iştirdiği konu
sunda öneml i ipuçları verebilecek n iteliktedir.
Lavoisier, ölüm cezas ı n ı al ı r almaz, ilk olarak kendisi gibi
bilimle uğraşan en yakın arkadaş ı n ı arat ı r ve şöyle der: "Ben
nasıl olsa başımı verdim; bari bu başı verirken bilimsel bir de
nemeyi de gerçekleştirelim. Acaba bir insan kafası, kesildik
ten sonra da belirli bir süre düşünebilir mi? der ve ilave eder
-benim başım kesilip sepete düşer düşmez, eğer ben düşü
nebiliyorsam, gözkapaklanmı üç defa açar kapatmm ve sen
de anlarsm ki ben kafam kesildikten sonra düşünebiliyorum."
Gerekl i izinler al ı n ı r ve arkadaş ı kesilen kafada, gözkapakla
rı n ı n üç defa açı l ı p kapand ı ğ ı n ı gözler. . .
B u bir düşünce ve dünya görüşü meselesidir. İ nsanc ı l olma

ya da gaddar insan olmayla ilgisi yoktu r. Bu satı rları okuya
cak insanlar birden tepki gösterecek ve yazarı n yarg ı s ı ndan
kuşku d uymaya başlayacaklard ı r. Diyelim ki , bir defal ı k yap ı
lacak harcamalarla bireyleri sağ l ı k l ı yaşantı larına döndürecek
harcamaları n d ı ş ı ndaki harcamaları , diğer insanları n daha ra
hat ve sağ l ı kl ı bir ortamda yaşamas ı için kullan maya başla
yal ı m . Örneğin ana yol ları gidiş gelişli yaparak kazaları önle
meye çal ı şal ı m ; yerleşim yerlerine büyü k park ve gezi alan-
1 85
PROF. D R . ALİ D E M İ RSOY
ları yaparak, temiz su bularak, vs. ile i nsan ları n daha sağ l ı k
l ı ve ü retken olmas ı n ı sağlayal ı m . Sonuçta şu görü lebi l i r: Bi
rinci durumda toplumun ortalama yaşı 60 sene i ken , ikinci du
rumda bu ortalama 70 y ı l olacakt ı r. Pekala, bu durumda, top
lumun genel yararı na ters düşen bir uygulaman ı n mant ı ğ ı ne
dir? Eğer insancı l görünmekse, tüm topl umun genelde zara
rına olacak bu tip uygulamaları n insanc ı l duygularla açı klan
mas ı olanaksız görülmektedir.
Ötanazi: İşte bu nedenle birçok ülkede "şimdilik" başka ge
rekçelerle ötanazi (kişinin kendi ölümüne karar verme yetki
si) tartışmaya açı lm ı ş ve bazı ülkelerde yasal olarak uygulan
maya başlam ı şt ı r. Önümüzdeki bi rkaç on yıl içerisinde, bü
yük bir olas ı l ı kla, kişinin değil, toplumları n yetkil i kıld ı kları ya
sal kurumlar, geleneksel yarg ı n ı n d ı ş ı nda bir çeşit sağ l ı k yar
g ı sistemi içerisinde "kişi istese de istemese de" ölümüne ka
rar verme hakkı g ündeme gelebilecektir. Biliyoru m , bu satı rla
rı okuyanlar yazarı n akı l sağ l ı ğ ı ndan ya da i nsanc ı l yön lerin
den kuşku duyacaklard ı r. Hiç kimse kendine yapı lmas ı n ı iste
mediği bir şeyi doğal olarak bir başkası için öngörmemelidir.
Şi mdiden sesli düşünmeye başlarsak, o gün geldiğinde,
daha sağ l ı kl ı karar verme aşamas ı na ulaşabiliriz. Çünkü "kor
kunun ölüme yaran yoktur." Eğer dünya kaynakları bu hızla
tah rip edi l i rse, dünya n üfusu bu h ızla artarsa, biyolojik olarak
bilimsel önlemler al ı n maz ve gelişmeler yeterince gerçekleş
tirilmezse, bugün düşünmekten dahi çekindiğimiz ve bu kita
b ı n içerisinde yüzeysel de olsa değinilen birçok eylemi, aynen
yaşamak zorunda kalacağ ız. Bunun önlenmesi için geti rilen
öneri , bu konulara yabancı birçok insan tarafı ndan ilk defa du
yulduğunda, belki biyolojik faşistlik olarak nitelendirilecek; an
cak, kal ıtsal olarak sağ l ı kl ı insanları n yaşamas ı n ı mümkün kı
lacak yasal ve tekn ik gel işmelerin zaman ı nda al ı nmas ı na ola-
1 86
nak sağlayacakt ı r. İşte bu nedenle yaşad ı ğ ı m ı z yüzyıla "Biyo

loji Çağl' damgas ı n ı vurmaktayız. Çünkü i nsan ı n temel hak
larıyla ilgili yarg ı sistemi, artı k biyolojik verilere göre tan ı m lan
ma sürecine gi rmektedir.
Demokrasinin ve temel hak ve özgürlüklerin, bilgi

birikimine göre yeniden tanı mlanması
" B i l i m toplumu"
İ nsan soyu , i lişkilerini objektif bir temele dayand ı rabilmek
amacıyla, maddi nesnelerin nicel iksel özelliklerini (sayı ları n ı )
beli rtebilmek için sayısal sisteme geçme zorunluluğunu duy
muş ve bunun için ilk ad ı m ı atm ışt ı r. Ancak bu oldukça zor ol
muştur; çünkü 1 rakam ı ndan son ra 2 rakam ı n ı kavrayabi lme
si için 25. 000 y ı l l ı k bir sürenin geçmesi gerektiği rivayet edi
lir. İ kiden son raki rakamlar artık bir dizi hali nde h ızla gelmiş
tir. Çünkü bir defa bir kavram yerleşirse, onun gelişti ril mesi
zaman içinde h ızlan ı r. Bu gelişim , nesnelerin n iceliksel özel
liklerinin ölçülmesi ni ve bireyler aras ı ndaki maddesel ilişkinin
yasaları n ı beli rleyen ilk ad ı m ı oluştu rmuştur. Bu dönemde, bir
insan ı n çevresi ndeki insan gücünü anlatması için "İki adamım
var," demesi yeterliydi.
Uygarl ı k, kü ltü r ve teknoloj i ilerledikçe, sayı ları n yetmedi
ğini, bunun yan ı s ı ra nesnelerin niteliğini beli rleyebilmek içi n ,
güzel, çi rkin , zarif, kaba vs. g i b i soyut kavramları n yan ı s ı ra,
kesin bir dil oluştu ran ölçü birimlerinin geliştiğini ve duyarl ı l ı
ğ ı n arttı ğ ı n ı görüyoruz. Geçmişte, toplum ları n , kendi i ç ilişki
leri içi n , özellikle maddi ilişkileri için farkl ı ölçü birimlerini ge
lişti rdiğini görmekteyiz. Örneğin, uzunluk için inç, metre ve ar
ş ı n ( . . . ) , ağ ı rl ı k için pound , kilo ve dirhem ( . . . ) , bu ölçüleri n en
iyi bilinen lerinden bi rkaçıd ı r. İ nsan lar evrensel değerlere ulaş-
1 87
tı kça, ölçü birimlerinde ortakl ı k gündeme geldi ve kural olarak

bazı niteliklerin belirtilmesi için bu birimler d ünyadaki insanla
rı n hemen hepsi tarafı ndan ortak olarak kullan ı lmaya başlan
d ı . Amaç, herkesin ortak kullanabileceği bir standart oluştur
maktı . Dolayısıyla, bu aşamada, bir insan ı n " 1 . 80 cm boyun
da, 80 kilo ağlfliğmda iki adamım var," sözü, g ücün tan ı m ı için
yeterl iydi. Bu aşamalarda, bilginin ölçütü oluşturu lamam ıştı .
Çünkü bilim toplu m u oluşmam ıştı .
Kendi kendine bilgi ü retemeyen ya da bilgi depolayama
yan nesneleri n tan ı m ı için bu nitel ikler ve ölçü birimleri yeter
liydi. İ l k defa, bilgisayar ü retimi gerçekleşince, anlam l ı bir bil
ginin birimi olan "byt = bit = bayt bilgi birimi" de uygarl ı ğ ı n ölçü
kavramları n ı n aras ı na kat ı ld ı . Bugün, sadece, bir bilgisayarı n
bir hard diskindeki ya da disketteki depo edilmiş bilginin mik
tarı n ı göstermeye yarayan bit = bilgi biri m i , bakal ı m gelecekte
insan soyunun nelerini ölçmek için kul lan ı lacak?
Şu ana kadar, bir insan ı n maddi yap ı sı n ı n (uzunluk, ağ ı r
l ı k, renk vd .) niteliğini ölçen ölçütlerin d ı ş ı nda, insan ı insan ya
pan değerlerini ölçen herhangi bir sistemin kurulmas ı na ya
naşı lmam ı ş ya da objektif ölçüler gelişti ri lememiştir. Durum
böyle olunca, bir insan ı n toplumsal açıdan değeri , sahip oldu
ğu maddi olanaklar ve mezun olduğu okulun diplomasıyla öl
çülmeye başlanm ı şt ı r. Özellikle ikincisinin benimseni r ve ka
bul edi lebil i r bir tarafı olmas ı na karş ı n , yine de bir insan ı n ye
tenekleri konusunda yeterli bilgi veremeyeceği içi n , soyut öl
çütler olarak değerlendi rilir. Örneği n , en azı ndan bizim ülke
mizde ve keza dünyan ı n hemen her yerinde, ister tek bir ho
cası olan okulu bitirsin ister yetkin bir kadroya sahip bir okulu
bitirmiş olsun , m ühendislik okulunu bitirmiş herhangi biri , öm
rü boyunca m ühendis olarak çal ışma hakk ı n ı kazan ı r. Okul lar
aras ı ndaki görünen tek fark, tercih edilme derecesidir. Eğer
1 88
bir ülkenin kaderi , daha sonra değineceğimiz nitelikteki politi

kacı lara b ı rakı l m ı şsa, bu tercihin de ne ölçüde yansız olacağ ı
açı kt ı r. Buradaki esas sorun, bu nitelikteki insanları n yaptı kla
rı işlerle ve eylemlerle, toplumun geleceğini etkileyecek yetki
lerle donat ı l m ı ş olmas ı d ı r.
Günlük işlerinde kulland ı ğ ı maddesel nesneleri n , örneğ i n ,
çekiç ağ ı rl ı ğ ı n ı n , boru çap ı n ı n , ambalaj büyüklüğünün vs. n i n
standard ı n ı saptayan i nsan soyu , kendi kaderin i etkileyecek
ve yönlendirecek i nsanları n niteliklerini ya hiç saptamam ış ya
da sadece diploma gibi ölçme değeri tartışı labilen, ölçme de
ğeri tam beli rlenememiş "diploma" denen bir belgeye bağla
m ı şt ı r. Diploman ı n bizatihi kendisinin standard ı bel i rlenme
mişti r. Örneğ i n , bir tek hocal ı A üniversitesinden mezun olan
kişi ile yetkin bir kadroya sahip B üniversitesi nden diploma al
mış bir i nsan , yasal olarak, ayn ı yetkiye ve haklara sah iptir.
Bu, bilime sayg ı s ı zl ı k ve haksızl ı ktı r. . .
Bunun yan ı s ı ra, kural olarak, her işin ya d a her makam ı n
tan ı mlanması gereken bir yetkisi ve sorumlu luğu vard ı r. Do
layıs ıyla bu işi ya da makam ı işgal eden kişinin beli rlenmiş
bir n itel iğinin olması gerekir. Aksi takdirde, bu niteliksizlikten
doğacak aksakl ı klar, dalga dalga hem topl umun her kesimi
ne hem de gelecek kuşaklara yayılacakt ı r. Bugün, demokra
tik hak ve özgürlük vaveylası aras ı nda, kişileri n kul land ı kları ,
güya bu temel özg ü rlük ve haktan , yaşayanlar ve gelecek ku
şaklar payları n ı olumsuz şekilde alm ı şlard ı r ve almaktad ı rlar.
Her i nsan ı n yeteneklerini düzenleyen kal ıtsal yap ısı ve bil
gi birikimi farkl ı olduğuna göre, bu insanlara s ı n ı rsız hak ya da
diğer bir tan ı m lama ile s ı n ı rsız yetki kullanma hakkı veri lmesi
nin açı klanabilir mantığı nedir?
Dünyan ı n mi lyonlarca yı ldan beri bi riktirmiş olduğu değer
ler (petrol, köm ü r, orman , su ü rü n leri , toprak, vs. ) , hiçbi r sor-
1 89
gulanmaya tutulmadan hoyratça kullan ı lm ı ş ve kullan ı lmakta

d ı r. Dünyan ı n jeolojik dönemlerinden gelen bu tip birikimi faz
la olduğu içi n , en azı ndan çok yakın zamanlara kadar, bu mi
ras, çok savu rganca kullan ı lsa dah i , tehlike boyutları na u laş
mam ışt ı r. Dolayısıyla, yeteneksiz ve bilgisiz yetkilileri n ne
den oldukları aksakl ı klar, doğan ı n bu cömert yorganıyla ka
pat ı l m ışt ı r ve bugüne kadar kal ıtsal olarak yeteneksiz, eğitim
olarak yetersiz olanlar, bu özellikleri yeterince taşıyanlar ka
dar temel hak ve özgürlükleri kullanagelmişlerdir. Dolayıs ıyla
canl ı doğan her i nsan , temel hak ve özgürlüğü gereği ( ! ) , fı r
sat ı n ı bulursa, -buradaki fı rsat, bir yolunu bulursa, şansı ya
ver giderse anlam ı na ku llan ı lm ı şt ı r- her türl ü yetkiyi kullana
bilme hakkı na sahiptir. Topluma ve dünyaya verdiği zarar ne
olursa olsun . . .
Yirminci yüzyı l ı n sonuna kadar, b u yorgan , b u donan ı msız
c ı olak vücutları örttü ; ancak deniz bitince, bir yerlerin bir yer
ı 1..1 n açı kta kalmaya başlad ı . Dünya, artı k, yeteneksiz ve yeter
siz insanları , baş tacı olarak taşıyamayacak duruma geldi. Bi

yolojide bir kural vard ı r: Olanakları n s ı n ı rl ı olduğu bir alanda,
birey sayısı artmaya devam ederse, doğal seçilim harekete
geçer. İşte, dünyada, ilk defa, insan popülasyonunda, kü resel
olarak (tü m dünyayı kapsayacak şekilde) , fiziki yap ı ları n ı n d ı
ş ı nda, insan ı i nsan yapan değerler (bunları n baş ı nda bilgi bi
rikimi ve yetenek gelmektedi r) bak ı m ı ndan gerçek anlamda
doğal seçilim sü reci başlamaktad ı r. Bunun ilk ad ı m ı , bi raz ön
ce ana hatlarıyla anlatmaya çal ı şt ı ğ ı m ız, kişinin temel hak ve
özgürlüklerinin d ı ş ı ndaki hakları n ve özgü rlükleri n , artık bun
dan böyle, taş ı d ı ğ ı yetenekler (kal ıtsal olabilir) ve yeterlilikler
(bilgi birikimi) oran ı nda ku llanabilmesi olacaktı r. Birçok insa
n ı n bugünkü hak ve özgü rlüklerinin bir kısm ı n ı , artı k, gelecek
te kullanamayacağ ı n ı anlamaya başlamas ı iyi olur . . . Bu züm-
1 90
renin ilk akla gelen kesimi politikacı lar ve siyasi tercih ile ata
nan bü rokratlard ı r.
Bu kısm ı n baş ı na yeniden dönersek, daha önce anlatt ı ğ ı
m ı z g i b i , a rt ı k h e r şeyin tekniğe v e bir programlanmaya da
yandığı bir d ünyada, bir işin yapı labilmesi içi n , belirli bir bilgi
birikiminin koşul olduğunu söyleyebi liriz. Örneğin, temel mü
hendislik hizmeti içi n , evrensel olarak 1 00.000 bilgi birimlik
(bir çeşit bitl ik) bir bilginin verildiği bir okulda okumak ve me
zun olurken bunun en az 75.000 bilgi birimini kazanmak bir
koşul olmal ı d ı r. Bu bilgiyi alamayan herhangi biri n i n , bu diplo
man ı n verdiği haklardan yararlanamayacağ ı açı kt ı r. Eğer ya
sal yetersizliklerden dolayı bu hak ona verilmişse ya da tan ı n
m ı şsa, bu şu anlama gelir: Bilgi eksikliğinden dolayı başka b i r
kişiye y a d a topluma verebileceği zarar, bu kişinin lehine göz
ard ı edilmişti r. Yan i kişi , bu diplomayla, hakkı olmayan bir ge
ti ri elde etm iştir.
Bilgisi ve yeteneği kısıtlı olanlarm, temel hak ve özgürlük/eri

nin üstündeki haklan ve özgürlükleri de sımrlı o/malıdtr.
Konunun daha iyi anlaşı lması bakı m ı ndan , daha önce (8. Bö
lümde) verilen örneğ i , bir başka anlat ı m şekliyle bir daha yi
neleyelim. Yukarıda değindiğimiz bilgiyi , yasayla saptanm ı ş
e n a z düzeyde kazanan kişi, e n basit düzeyde m ühendis ola
rak çal ışabil i r ve bu unvan ı n kazand ı rd ı ğ ı hak ve yetkilerin
ancak minimumu ndan yararlanabi lir. Ancak kişi kendi baş ı
na küçük ölçekl i bir proje yapmak istiyorsa, kazan m ı ş oldu
ğu 1 00.000 bilgi birimlik meslek bilgisinin üzerine, örneği n
25 .000 b i l g i birimlik, orta ölçekli bir proje yapmak istiyorsa ör
neğin bir 25.000'lik, büyük boy bir proje yapmak istiyorsa, ör
neğin yen i 25.000 bilgi birimlik mesleki bir bilgiyi eklediğini ka-
191
n ı tlamal ı d ı r. Bunları n üzerinde yasal olarak bir deneti m yetki

sini kullanmak istiyorsa, ek olarak örneğin 25 .000 birimlik bil
giyi daha eklediğini kan ıtlamal ı d ı r. Böylece, örneğin, ancak
1 75.000 bilgi birimlik mesleki bilgiyi sahip bir i nsan , denetle
me yetkisini kullanabilir. Böyle bir insan şube müdürü olmak
istiyorsa, mesleki yetki kapsam ı büyüyeceği içi n , örneğin ek
50.000 mesleki bilgi birimine sahip olması gerekir. Bu kişi ge
nel müdür olmak istiyorsa, örneğin, ek bir 50.000 mesleki bil
gi biriminin yan ı s ı ra, altı ndaki kişileri n özlü k haklarıyla ilgi
l i kararlar vereceği içi n , örneğin 20.000 bilgi birimlik sevk ve
yönetim ve 20.000 bilgi birimlik idare hukuku ve bel ki bir ya
bancı dil bilmek zorundad ı r. Bu kişi müsteşar olmak istiyorsa,
50.000 birimlik ek meslek bilgisinin yan ı s ı ra, örneğin 50.000
birimlik sevk ve yönetim , 30.000 birimlik idari hukuk, 30.000
birimlik halkla ilişkiler vs. bilmek zorundad ı r. Eğer bu kişi ba
kan olmak istiyorsa, ek mesleki , idari , hukuki bilgilerin d ı ş ı n
d a , politika b i l i m i n e v e halkla i lişkiler b i l i m i n e yeterince ege
men olması ve belki i ki nci bir yabancı dili bilmesi talep edilme
lidir. Bu kademelere gelecek insanları n seçi m i , yaln ı z ve yal
nız bu niteliklerini kan ıtlam ış olanlar aras ı ndan yapı labilmeli
dir. Diğer yol lar yasal olarak kapat ı l mal ı d ı r. Bu, hekim için de,
ziraatçı için de, öğretmen için de, yetkisi ve sorumluluğu olan
her alan için de geçerlidir.
U laşacağ ı m ı z bu düzende, daha önce, sayısı ve ard ı ndan
yapısal n iteliği belirtilmekle yetinilen tarife ek olarak, artık,
". . . birimlik bilgiye sahip iki adamım var," demek zorunluluk
olacakt ı r.
Bir kişi nin bu bilgiyi bir defa kazanm ı ş olması da yeterli ola
maz. Çünkü hemen her konuda bilgi sürekli artmaktad ı r. Yet
kiyi ve hakkı kul lanmak isteyen , yeni bilgileri de izlemek zo
rundad ı r. Bu nedenle, bir hekimin, bir mühendisin , bir zi raat-
1 92
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİM E NAS I L VERMELİ
çı n ı n ya da bir öğretmen in vs. n i n bilgisini sürekli yen i leme

den ayn ı yetkiyi kul lanması söz kon usu olmamal ı d ı r. Çünkü
özellikle kul lan ı lmayan bir bilginin kısa zamanda yiti ri ldiği bi
linmektedi r. Örneğin ün iversiteden mezun birinin, bilgisini kul
lanmad ı ğ ı takdi rde birinci yı lda %40' ı n ı , ikinci yı lda %60'n ı ,
beşinci yı l ı n sonunda % 80-90'n ı n ı yiti rdiği bilinmektedi r. Bu
sı rada gelişme gösteren yen i alan bilgilerine ulaşmad ı ğ ı da
göz önüne al ı n ı nca, kişinin iş yapabilir bilgisinin hemen he
men sıfı rland ı ğ ı görü l ü r. Halbuki birçok ülkede, keza bizim ül
kemizde, 50 y ı l l ı k hekimleri n , m ühendisleri n , öğretmenleri n
vs . n i n meslek i ç i bir eğitimden dahi geçmeden, b i l g i dağarc ı
ğ ı n ı n kapsam ı n ı kan ıtlamadan "hak v e yetkisini" sürd ü rdüğü
bilinmektedir. Bu nedenle, herhangi bir işin aksamadan , çağ
daş ölçülerde yü rütülmesi nadiren olmaktad ı r.
Önümüzdeki yüzyılda insanlar, ancak bilgileri ve kalıtsal yete

nek/eri oranmda yetki kullanabilmelidirler.
Seçme ve seçilme hakkın ı n yen iden düzenlenmesi

Bir komik sistem düşünün ki , sistemde, anlamayanlar (ye
teneksizler ve bi lgisizler) anlayanları (yetenekli ve bilgili leri)
seçmeye yetkil i olsun ve doğrulukla seçtiklerine inan ı ls ı n . Bu
yüzy ı l ı n sonuna kadar geçerli olacağ ı varsayı lan ve halen uy
gulad ı ğ ı m ı z özgü rlükçü demokrasi dediğimiz sistemin özü , iş
te, bu anlayışa dayan ı r. Böyle bir sistemde, herkes "parmak
hesabı seçildiği sürece' her hakkı ve yetkiyi kullanabilir ve
geldiği makam ı n kapsam ı oran ı nda toplumları n kaderi ni et
kileyebilir. Bu yetki nin al ı nması için sah ip olunmas ı gereken
bilgi ve yeteneğin kan ıtlamas ı na gerek yoktur. Yalanla, şan
tajla, maddi güçle, duygusal , di nsel , ı rksal ve toplumun diğer
maddi ve manevi tüm değerlerini sömü rme ya da peşkeş çek-
1 93
me ile bu yetkiyi alabil i r ve daha son ra özgü r irade diye tan ı m

lad ı ğ ı n ı z o insanları yönlendirebilirsiniz; sömü rebilirsiniz. Bu
durumda bilgisizlerin ve yeteneksizlerin oylarıyla kazan ı l m ı ş
yetkiden ne beklen iyorsa, ancak, o kadar verim elde edilebi
l i r. Nitekim bugünkü dünyada, özgü rlükçü demokrasinin uy
guland ığı ülkelerde h uzursuzluğun bir türlü bitmemesinin kay
nağ ı nda bu komedi yatmaktad ı r. Diğer idari sistemlerde çeşit
değiştirme şansı hemen hemen hiç olmad ı ğ ı içi n , o sistemler,
zaten, başı ndan yarışma dışı kalm ı şt ı r ve konuşulmaya değ
mezler. Bugünkü özgü rlükçü demokrasi diye tan ı mlanan sis
temlerde, en azı ndan olası yeteneksizleri ve bilgisizleri değiş
ti rme şansı vard ı r. Ancak süzgeç duyarl ı yapı lmam ışsa, sü
züntünün de berrak olması beklenemez. İşte bu nedenle, bu
günkü özgürlükçü demokrasi olarak tan ı m lanan sistemleri n
başarısı dah i , halkı n bilinç derecesiyle doğ ru orant ı l ı d ı r. Aşa
ğı yukarı ayn ı özg ü rlükçü demokrasi yasaları n ı kul lanmaları
na karş ı n , farkl ı toplumlarda farkl ı sonuçları n al ı nmas ı , top
lumu oluşturan bireylerin , yöneticilerini seçebilecek bilimsel
doygunluğa ve eğitime farkl ı derecelerde ulaşmaları ndand ı r.
Dünyan ı n birçok ülkesinde bu örnekleri görebilirsiniz. Bilgi
si ve yeteneği olmayan insan ı n seçme değeri de olamaz. Ya
ni bilgisi ve yeteneği s ı n ı rl ı olan bir insan ı n , yöneticisini seçme
katkıs ı n ı n , bilgisi oran ı nda olması kaç ı n ı lmazd ı r. Bu durumda
bugüne kadar demokrasinin en temel kural ı olduğu varsayı
larak, her insana seçime eşit değerde kat ı l ma hakkı , bundan
böyle, gerçek demokrasinin oluşturulabil mesi için , ancak bil
gisi oran ı nda verilmelidir. Çünkü kişi bu oyu ile sadece ken
disinin geleceğini değil, toplumun geleceğini yönlendi rmeye
hak kazanm ı ş olmaktad ı r. Yönetimin tamamen teknik bilgi
ye dayal ı bir eğiti m gerektirdiği bir dünyada, cahi l ve yetenek
sizlerin bu seçme hakk ı n ı kullanmas ı bilim d ı ş ı l ı ğ ı n ta kendi-
1 94
sidir . . . Dünya, bu cahilliği artık kaldı racak duru mda değildir.

Doğruyu bulma, eğer bilimsel bir yarg ı lamayı gerektirmi
yorsa, sağduyuyla olur. Tamamen rastlantıya dayanan kaza
ları n önlenmesi gibi. . . Her ne kadar politikacı lar kürsülerden
sık sık "ha/km sağduyusuna güveniri' diye bağ ı rsalar da, bir
toplumun sağduyu ile yönlendirilemeyeceği açı ktı r. Bu neden
le de bu toplumlarda her türlü aksakl ığa ve kazalara rastlan
ması kaç ı n ı l mazd ı r. Bu kadar tekni k bilgi isteyen bir yöneti
min doğrulukla seçilmesi ; ancak, bu bilgileri kazanm ı ş olan
ları n katkı larıyla olabilir. Bu nedenle temel hak ve özg ü rlük
ler olarak bilinen seçme hakkı n ı n değişmesi ve herkesin bil
gisi kadar yönlendi rmeye, yan i yöneticilerin ya da politikac ı
ları n seçi mine katı labilmesi gereki r. B u n u n için d e mesleği ya
da yapt ı ğ ı iş ne olursa olsun , özel bir s ı nav sistemiyle herke
sin yarg ı ve bilgi dağarcığı ölçülüp, kişiye o bilgi oran ı nda se
çime kat ı l ma hakkı verilmelidir. Can l ı doğan herkesin , toplu
mun bir üyesi olma hesabıyla, seçime en az bir oyla kat ı l ma
hakkı olacağ ı na göre, diğerlerinin de buna göre saptanmas ı
gerekir. Örneği n bu hakkın derecesi 1 - 1 00 arası nda değişen
rakamlar olabil i r.
Bu d u ru mda, kişinin bilgi ve yarg ı sistemini ölçen birim ya
da ölçüt ne olmal ı d ı r sorusu , sistemin en can alıcı ve beli rle
yici noktas ı n ı oluşturmaktad ı r. İşte bu nedenle bu kitaba, "bi l
gi ve yetenek nedir?"in tan ı mlanması ile başlanm ı şt ı r. Yine
bu nedenle bu kitaba, bir çerçeve içerisinde "Yan l ı ş tan ı mlar
dan ve seçimlerden yanl ı ş sonuçlar ç ı kar," cümlesi ile başlan
m ı ştı r. Eğer yarg ı ve bilgiyi ölçen ölçütleri iyi tan ı mlayamaz
ve ölçme işlem ini bu yan lış tan ı mlamalarla gerçekleştirmeye
kalkarsan ız, o zaman , toplumu çok daha büyük bir çı kmaza
sokabilirsiniz. İşte, bu nedenle, gerçek demokrasinin kurul
ması için temel veriyi (ölçütü) evrensel bilgi sağlayacağ ı içi n ,
1 95
önemle üzerinde durulmuştu r; duru lmal ı d ı r. Bugün, seçmen

lerin önemli bir kısm ı n ı n yarg ı s ı , din, ı rk ve avanta istismarıyla
çelinmiştir; çelinebilmektedir. Olanakları n yeterli olduğu devi r
lerde ve ortamlarda, bu bilim dış ı l ı k, doğan ı n zengin nimetleri
ile kapat ı l m ı şt ı r; ancak en temel olanakları n dahi (oksijen ve
su) kısıtlanmaya ve s ı n ı rlanmaya başlayacağ ı gelecek yüz
yı lda, hakları n s ı n ı rlanmas ı , her şeyi silip süpürecek bir ça
tışmayı başlatabi l i r. İşte bu çatı şmayı önleyecek, zaman ı nda
gerekli önlemleri alabilecek, en akı ll ı , en bilgili ve en yetenekli
kişilerden oluşmuş bir yöneti min işbaş ı na gelebilmesinin ça
resi, bu yol u izlemekten geçtiği söylenebilir.
Seçenler için koşullar böyle ortaya konduktan sonra, "se
çilenler için durum ne olmal ı d ı r?" sorusunun yan ıtı , bu man
tık içerisinde basit görünmektedir: Ancak gerçek bilgilerle do
nat ı l m ı ş , kal ıtsal yeteneklerini ve akl ı n ı doğru bir eğitimle ge
liştirmiş olanlar seçilebilme hakkı na sahi p olabi lecektir. Bil
gi ve yeteneğin temel al ı nd ı ğ ı bir seçilimle gelinebilecek ma
kamları n derecesi de daha önce anlatt ı ğ ı m ı z bilgi ölçümleriy
le saptanmal ı d ı r. Örneğin parlamenter olma, bakan olma hak
kı n ı otomati kman doğu rmayacak; bakan olabilecekleri n , par
lamenterlerden daha üstün bilgi birikimi ve yeteneklere sahip
olmas ı istenecekti r. Seçil i m , ancak belirli aral ı klardaki yete
nek ve bilgi birikimine sahip olanlar arası nda yap ı labilecektir.
İşte bu sistem yerleştiği zaman , gerçek (doğal) demokra
sinin hak ve özgü rlükleri , doğru mecras ı na oturmuş olacak
t ı r. Böylece emek vermeden sömü rü d üzeni ku ranları n , top
lumu yönetmek için yeterli bilgi ve becerisi olmayanları n yolu
otomatikman kesilecektir. Toplu m , doğruyu bulmak içi n , da
ha yetenekli ve bilgili önderlere kavuşmuş olacakt ı r. Böylece,
neye dayandığı bir türlü tan ı mlanamayan, toplum larda sürek
li tartışmaya neden olan , herkesi n doğrusu budur diye dayat-
1 96
tığ ı , "hak ve özgü rlükler'' tartı şmas ı da sonlan m ı ş olacakt ı r.

Bu satı rları okuyan birçok i nsan , bilim toplumunun gerçek
bir üyesi olmad ı ğ ı için, sudan neden lerle, bazen insancı l gö
rünmek için , bazen nitelikli insan ı n tan ı m ı nda bunların olma
d ı ğ ı na i nand ı ğ ı ve çok defa da bu yaklaş ı m la ne amaçlad ı ğ ı
n ı anlayamayacağ ı için bu önerileri kabul etmeyecektir. Bu öl
çütlerin yerine konabilecek yen i değerlendirme yöntemleri için
de klasik bi rkaç beyl ik laftan öte herhangi bir şey söyleyeme
yecektir. Halinden şikayet etmeye de devam edecekti r . . .
Yetkinin kullan ı l ması nda bilgi birikimi ölçüt al ı n ı nca, top
lumdaki alışkan l ı klarda da temel değişiklikler olacaktı r. Çün
kü insanlar, artık bir şeyi bileceklerdir: Mal, mülk, şan , şöh
ret, hatta güç, yal n ı z bilgiyle ve yetenekle elde edilebilecektir.
O zaman aileler, çocukları n ı n ve kendilerinin bu yönde yetiş
mesi için tüm olanakları n ı seferber edeceklerdir. Gerçek bil
giyi kazand ı ranlara sayg ı göstereceklerdir. Evrensel olmayan
bilgi leri kul lanarak sömü renleri toplumun d ı ş ı na iteceklerdir.
Doğru yönetilmenin hazz ı n ı tadacaklard ı r. Gelecek tehlikeleri
önceden sezinleyebilecek önderlere sahip olacaklard ı r. Bilgi
bilgiyi doğ u racağ ı içi n , yaşamları n ı kolaylaştı racak yeni ufuk
ları n açı ldığ ı n ı göreceklerdir. Cahilliğin ve bağnazl ı ğ ı n tarih i
cenderesi nden kurtulacaklard ı r. İyiliklerin hepsini b i l g i yoluyla
kazanacak, görecek, yaşayacak ve tadacaklard ı r . . .
Bilgisi ve yeteneği olmayanlarm seçilme ve yönetme hakkı kı

sıtlanmalidlf.
1 97
12. BÖLÜM
Bilgi Göçü ve Nedenleri
İ nsanlar yerleşik düzene geçmeye başlayı nca, ilk olarak kar

ş ı l ı ğ ı ödenmeden kul lan ı labilecek kas gücüne gereksinme
duyuldu ve sonuçta kölelik ku rumu doğdu. M i lyonlarca i nsan
bu kurumdan binlerce y ı l acı bir şeki lde nasibini ald ı .
Kas gücü sömü rüsü sanayi devriminin baş ı na kadar sürd ü .
Sanayi devrimi ile birlikte, bir anlamda b i l g i çağ ı başlad ı v e b i l
gili insanlara gereksinim duyuldu. Sanayileşmiş ülkeler gerek
duydu kları bilgili insanları bir taraftan kendi ülkelerinde yetiş
tiri rken , diğer taraftan faki r ülkelerin sanayi ülkelerinin zengin
liğine ulaşmak içi n , halkları n ı n kan ı ndan ve kemiği nden birik
tirdikleri belirli bir finansman kaynağ ı ile yetişti rmeye çal ışt ı k
ları bilgili ve becerikli i nsanları avlama yol ları n ı arad ı lar. Git
tikçe artan sayıda da olsa, bin bir emekle yetişen bu insan
lar, bir zamanları n kölelik sistemini ve şimdilerde de sanayi
leşmeyi başarı l ı bir şekilde kullanan ülkelerin söm ü rüsünden
kurtu lamad ı ve en bilgili ve yetenekli i nsanlar, kendi lerine ve
rilen daha iyi olanaklar nedeniyle, om uzları nda yükseldikleri
hal kları silkeleyerek bu Yeni Dünya'ya koştular. Faki r ülkeler
de bin bir emekle yetiştirilen bu nadide i nsanları n , çoğunluğu
bat ı l ı olan ve sanayileşmiş ülkeler olarak adland ı rı lan ülkeler
tarafı ndan modern tarzda sömü rüsü, bilim ve siyaset tarihine,
"Beyin Göçıl' olarak geçti . Böylece geri kalm ı ş ve gelişmek
te olan ülkeler, bir türlü bilim toplumu haline geçmeyi becere
mediler ve gelişmiş ülkelerin uydusu olmaktan ku rtu lamad ı
lar. Bu arada kas gücünün söm ü rüsü de belirli oranlarda de-
1 98
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LG İYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
vam etti . Örneğin, 20 yaş ı na kadar bu ülkenin kıt kaynakları

ile yetiştirilen (beslenen) 2-3 milyon insan , haz ı r işgücü olarak
Türkiye'den Avrupa'ya gönderi ldi ve o ülkelerin kalkınmas ı na
katkıda bulundu. Her iki durumda da gidenler o ülkenin para
sal kaynaklarından belirli bir pay ayrı l ı yordu. Sömürü ve köle
lik kurumu şekil değişti rmişti .
2000 yı l ı na girildiğinde, i nsan ları n hem yetişti ril mesi hem
bir işte i kame edilmesi pahal ı bir politika olarak görü lmeye
başland ı . Çünkü artık insan ı n kas gücüne de, bilgi ü reten in
san ı n vücuduna da gerek yoktu. Daha ku rnazca yol lar bulun
mal ıyd ı . Dünyan ı n neresinde olursa olsun , ü retilmiş yeni bir
bilginin sağ ı lmas ı n ı n yolu bulunmalıyd ı . Bu yolun bulunmas ı
da gecikmed i , hem de bilimsel değerlendirme ad ına . . . Ad ı na
"Bilimsel Dergiler ve Bilimsel Attflar" dend i . Konuya yabancı
olanları n anlaması için bu sözcükleri n ne anlama geldiğini bi
raz daha açmak gerekiyor:
Bir araştı rıcı bir çal ışmas ı n ı dünyaya duyu rmak için , çok
defa sanayi leşm iş ülkelerin tekelinde olan , periyodikler de
nen, belirli zaman aral ı klarında, çok defa belirli bir konuda
özelleşmiş dergilerde, usullerine uygun olarak "makale' ad ı
altı nda yay ı n lar. Bu dergileri n , genel likle uzman kişilerden
oluşmuş bir hakem ya da dan ışma kurulu vard ı r. Yay ı n lan
maya değer görülenler bu dergilerde yay ı n lan ı r. Böylece se
çilim de sağlan m ı ş olur. Böyle bir dergide yayınlan m ı ş bir ma
kalen i n , başka araşt ı rıcı lar tarafı ndan olumlu beyanlar yap ı
larak başka makalelerde kul lan ı lması yani "atıf" yine sanayi
leşmiş ülkelerin denetiminde ç ı karılan ve ad ı na "Scientific ln
dex' denen , bel irli zamanlarda ç ı karı lan bir seri kitapta topla
narak tüm d ünyaya duyurulur. Birçok ülkede bilim insan ları n ı n
değeri , bili msel ciddiyetine göre g rupland ı rı l m ı ş b u dergilerde
yay ı n lanan makalelerinin sayısına ve özel likle makalelerinin
1 99
ald ı kları atıfa göre yap ı l ı r. Bu raya kadar anlatı lanlar, bilimsel
bir değerlendirme için gerçek tüm ölçütleri ve ögeleri kapsa
maktad ı r. Bunları yapan bir insan ı n bilimsel erkinden kuşku
duyul maz. Doğru bir değerlendi rmeyi içeri r. Hatta bilim insan
ları hakl ı olarak, üstünlüklerini ve yeteneklerini beli rtmek içi n ,
s ı k sık, "Benim yabancı ülkelerdeki dergilerde ş u kadar maka
lem, bu kadar attfım var," demeyi bir adet haline geti rmişler
dir. Bir bilim insan ı n ı n n iteliğinin saptanması içi n , bugün kabul
edilen en doğ ru değerlendi rme yöntemi olduğu kuşkusuzdur.
Ancak geti rdiği sonuçlar bakı mdan çok di kkatli bir gözlem ya
p ı lmazsa, geri kal m ı ş olan ya da gelişmekte olan ülkeler açı
s ı ndan yine yen i bir hayal kırıkl ı ğ ı na neden olur. Özellikle ü l
kemiz bu girdabı n içine girmiş görünmektedir. Bu anlatı lanla
rı anlayabilmek için ilk olarak bilim ile ticaretin ve hükümranl ı
ğ ı n yakı n ilişkisini göz önüne sermek gerekiyor:
Dünyada "High Technology = Yüksek Teknoloji" olarak bili
nen , esas para kazand ı ran ve üstünlük kuran alanlarda aran
sa da yaz ı l m ı ş tek bir makale bulunamaz. Örneğ i n , radar dal
gaları n ı absorblayan bir uçağ ı n , süper h ızla çal ışan bir bilgi
sayarı n yap ı m ı n ı ; bir ilac ı n , hatta Coca Cola' n ı n içindeki esan
s ı n yap ı s ı n ı , bu şekildeki yüzlerce ve binlerce teknik bir aksa
m ı n özelliğini ya da yap ı s ı n ı herhangi bir dergide ya da bir ma
kalede bulamazs ı n ız. Bunları n hepsi "Patent' ad ı altı nda ya
korumal ı d ı r ya da gelişmiş ülkelerin emri altı ndaki kurumlar
tarafı ndan diğer insanlarla paylaşı lmaması için açı klanmaz.
Bunu da doğal karş ı lamak gerekir. Çünkü böyle bir başarı
ya ulaşmak için insanlar yatırım yap ı p , rizikolara atı lmaktad ı r
lar. Ancak, ticarete yönelik tüm bu çal ışmaları n gerçekleşebil
mesi içi n , görü n ü rde hemen paraya dönüştü rülemeyen ; ama
çok pahalıya mal olan temel araştı rmaları n da yapı lması ge
rekir. Bu pahal ı araştı rmaları kim yapacak? Gel i r fazlas ı n ı kul-
200
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LG İYİ Kİ M E NASI L VE RMELİ
lanmak su retiyle bizzat kendileri (ülkeleri ndeki bilim i nsan ları)

ve faki r ülkelerin bil imsel olarak akı l l ı ; ancak ülkelerinin çı kar
ları açı s ı ndan saf olan insanlar tarafı ndan . İşte bu tezgah bu
amaç için kurulmuştur.
Ü lkesinin o andaki gereksinmesin i göz önüne almadan ,
çok yakın bir tarihte yatırım yap ı l ması olanaksız olan ve plan
lanmayan alanlarda, ülkesinin kaynakları n ı kullanarak araş
tı rma yapan , hatta yine ülkesinin kaynakları n ı kul lanarak sa
dece bi rkaç bilimsel makale yazmak için d ı ş ülkelere g itme
ye çal ı şan i nsanlar, bu yen i söm ü rü düzeninin ku rbanları d ı r.
Elde etti kleri sonuçlar, çok defa, ülkelerinin herhangi bir kuru
munda kullan ı lamaz. Sadece akademik derece almak ve be
l i rl i kadrolara yap ı lacak atamalarda kullan ı l ı rlar. Diğer taraf
tan ü l kenin ve bölgenin sorun ları için yapı lanlar nas ı l değer
lendiri l i r?
Bölgesel sorunlarla ve bir ülkenin sorunuyla ilgilenen der
giler, ku ral olarak, Scientific lndex'i n tarama l istesine girmez.
Örneği n yüksek enerji fiziğinde (dünyadaki ülkeleri n % 90' ı n ı n ,
önümüzdeki i l k 30 yı lda, çok pahal ıya mal olması ndan dola
yı , yat ı rı m yapması hayal gibi gözükmesine karşın) yay ı n la
nacak her makale, ku ral olarak Scientific lndex'e girer; dün
yan ı n %90' ı n ı n pençesine düştüğü erozyon ve çevre sorunu
konusundaki makalelerin hemen tümü bu değerlendirmenin
d ı ş ı nda kal ı r. Dolayısıyla burada makale yay ı nlayanlar, ger
çek bilim i nsan ı s ı n ıfına girmez; akademik derece almada bu
çal ı şmalar i kinci hatta üçüncü s ı n ıf muamelesi görür; kadroya
atanmalarda kişiye üstünlük sağlamaz. Kendi ülkesi nde, ken
di ülkesinin sorunları na bir anlamda yabancı laşt ı rı l ı r. Araştı r
maya ayrı l m ı ş ülke kaynakları n ı n yüksek teknoloj i yapan ül
kelerin temel araştı rmaları na kaymas ı na neden olur. Sonuç
ta bilgisayar teknolojisinde Tü rkiye ilk 1 O yı lda ilk i ki sı raya ya
20 1
da biyoteknoloji kon usunda ilk üç sı raya girecek gibi kurum

sallaşmış bir bilimsel amaç da ortaya konmad ı ğ ı içi n , zaman
la bu birikmiş bilimsel potansiyel de şu ya da bu şekilde su
land ı rı l ı r ve emekler havaya gider.
Son 70 yı lda ülkemiz olanaklarıyla yabancı ülkelere dok
tora yapmak için gönderilmiş kaç kişinin geriye döndüğü ve
hangilerinin doktoras ı ile ilgili bir konuda çal ışma yaptı ğ ı , ka
ç ı n ı n bilimsel bir amaç için organize edildiğini araştı rmak il
ginç olacakt ı r ve öğrenilenler bir bir hayal kırıkl ı ğ ı na neden
olacakt ı r . . .
B u tezgah kurulduktan son ra, artık, kişilerin yabancı ül
kelere gitmesine (göç etmesine) , yan i beyin göçüne gerek
kalmamıştı r. Çünkü beslenip, yetişti ri lip, olanaklar sağlan ı p ,
araşt ı rma yapt ı rı lan; ancak çal ışmaları n ı sanayi leşmiş ülke
lerin gereksinmelerine göre ku ran yeni bir hizmetkar g rubu
ol uşturulmuştu r. Bu yen i sömürünün ad ı "Bilgi Göçil'dü r. H iç
bir ödentisi ve rizikosu ol mayan yeni bir kazanç yol u bulun
muştur. Bu yolla, günde, sadece Tü rkiye'den yabancı ülkele
re (özellikle Amerika'ya) bir gigabaytl ı k bilginin aktarı ldığı (he
diye edi ldiği) tahm i n edilmektedir. Bu, iyi yetişmiş 1 O mühen
disin bilgisine denktir.
Sanayileşmiş ülkelerde, ç ı kan makale sayısı özünde çok
daha fazlad ı r. Bu durumda, geri kalm ı ş ülkelerden gelişmiş ül
kelere değ i l , gelişmiş ülkelerden geri kal m ı ş ülkelere bilgi akı
yormuş gibi görü n ü r. Ancak bu makaleleri n çok büyük bir kıs
m ı , özellikle teknolojik üstünlük sağlayacak konularda değil
dir. Sağlayacakları n hepsi gizli tutulur. Ancak eskiyen ya da
rekabet gücünü yiti rmiş olanlara ait bilgiler sızd ı rı l ı r. Temel
araştı rmaların bir kısm ı n ı n sunulması nda ise, en yeni bilgile
ri içerse dahi , hiçbir sakı nca yoktur. Çünkü birçok ülkeni n , bu
bilgiyi işleyecek altyap ısı haz ı r değildir. Hatta bu teorik bilgiyi
202
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİME NASI L VERM E Lİ
al ı p , bir miktar daha katkı yapacak saf ülke sayısı da az de

ğildir . . .
Ü l kemizde b u eğilimi güçlendiren yaklaş ı m lar d a vard ı r.
Örneğin TÜ B İTAK bilim ödüllerinin bir kısm ı , sadece ad ı Tü rk
çe olan ; ancak ömrünü yabancı ülkelerde geçi rmiş ve çal ı ş
maları n ı orada yapm ış olanlara; bir kısm ı da çal ışmaları n ı n
hemen hepsini Tü rkiye'nin olanakları ile ya d a kendi olanak
larıyla yabancı ülkelerde gerçekleştirmiş olanlara veri lmişti r.
Bunları n hepsi kuşkusuz değerli insanlard ı r ve bilimsel yetkin
likleri kon usunda tartı şma açmak dahi yersizdir. Ancak, yan
l ı ş tan ı m ve yan l ı ş seçimlerden yan l ı ş sonuçlar çı kacağ ı içi n ,
böyle bir kıstas, ülkedeki yetişmekte olan genç b i l i m i nsanla
rı n ı n hedefinde önemli yönlendirmelere neden olacakt ı r. Yeni
yetişen lerde şu izlenim yarat ı l m ı şt ı r: Değerl i bilimsel çal ı şma
lar, büyük ölçüde yabancı ülkelerde gerçekleşti rilebilir ve ül
kesel ve bölgesel sorunlarla ilgili çal ı şmalar değerlendirilme
ye yeti rince al ı n maz. Buna göre tercihinizi koyun !
Örneğin, önümüzdeki yüzy ı l ı n biyoloji çağ ı olacağ ı ve Tü rki
ye' de yaşanan sorunları n %50'sinden fazlas ı n ı n biyoloji bilimi
nin eksikliğinden kaynakland ı ğ ı bilinmesine karş ı n , TÜ BA' n ı n
(Tü rkiye Bilimler Akademisi) ilk 3 5 asl i , 2 4 yedek (asosye)
üyesinden bir tanesinin biyoloji kökenli olmaması da, yön gös
tereceği varsayı lan böyle bir akademinin ilginç bir yaklaş ı m ı
n ı gündeme geti rmektedir! Acaba bu ülkenin sorunları n ı kim
çözecek? Biyolojik zenginliği tü keti len , doğası elden ç ı kan,
ü retim yeteneği h ı zla yitirilmekte olan bir ülkede, acaba "han
gi araşt ı rma alan ı" öncelikli olacakt ı r? Bu kitab ı n başı nda yer
alan , "Kısıtl ı olanaklarda, öğretilmesi ve uygulanması gereken
öncelikli bilginin seçilmesi , bilimsel düşüncenin bizzat kendisi
dir," cümlesinden acaba ne kastedilmiştir? Okuyanları n takdi
rine b ı rakıyorum . . .
203
PROF. D R . ALİ DEMİ RSOY
Bilgili insanlar yetiştirmek, bir ülkenin esenliği için tek başı

na yeterli olmaz; on/an, zamanmda gerektiği yerlerde kullan
mak gerekir.
Bütün bunlardan şu anlam ç ı karı lmamal ı d ı r: Kul lanamad ı ğ ı
m ı z evrensel bilgiyi yayg ı nlaştı rman ı n v e üzerinde çal ı şma
n ı n yararı yoktur. Aksine, bu bilgilere yakın olmak er ya da
geç bize üstünlük sağlayacaktır. Ancak, hedeflerin iyi seçil
mesi ve eldeki olanakları n optimum etkinlikle kul lan ı l ması ge
rekir. Planlama, zamanlama ve uygulama, bilimsel düşünce
n i n temel koşulu ve sömü rülmekten ku rtulman ı n en kesti rme
yol udur.
204
1 3. BÖLÜM
"Ayd ın İnsan" Kime Denir?
Tarihte ve bug ü n , hakarete ve soruştu rmaya uğrayan , ceza

ve işkence gören, idam edilen ya da eller üstünde taş ı nan
ve baş tacı edilen birçok insan "ayd ı n" s ı n ıfı içerisinde değer
lendirildi. Toplumun bir kısmı bunları n ayd ı n olduğunu savun
du; diğer bir kısm ı ise onları toplum ve sistem düşman ı ola
rak görd ü . Tartışman ı n ard ı arkası kesilmedi. Bugün birçok ül
kede ayd ı n , uluslararası adland ı rı l ması ile "entelektüel" teri m i
hala tartışmal ı d ı r. Hatta bir ülkedeki bir ayd ı n , diğer bir ülke
deki i nsanları n önemli bir kısm ı için bozguncudur.
Bu kitabı yazarken, bilim i nsan ı statüsünden maaş alan ,
önemli bir kısmı yabancı ülkelerde eğitim ve doktora yap m ı ş
onlarca, hatta yüzlerce dosta, arkadaşa, meslektaşa "Aydm
kelimesinden ne anltyorsunuz?' sorusunu yönelttim . Ald ı ğ ı m
yan ıtlardan , doğrusu, ortak b i r ö z ya d a fiki r çı karamad ı m . Ku
ral olarak heps i , bilgili olmayla ayd ı n olmayı özdeşleştiriyord u .
Bilgili olman ı n ayd ı n olman ı n temel koşulu olduğuna i nan ıyor
lard ı . Daha son ra, halk aras ı nda zaman zaman duyduğumuz,
"çoban; ama aydm bir kişi, tahsili yok; ama aydm bir kişi' gibi
tan ı m lamaları n ne anlama geldiğini sorunca, ayrıcasız hepsi
nin afallad ı ğ ı n ı gözledim . . . Bu soruları kendime sorduğumda,
bu sefer afallama s ı rası bana gelmişti . Çünkü ayd ı n kelimesi
n i ağzı ndan b ı rakmayan ben ve beni m gibi insanlar, gerçekte
ayd ı n konusunda ortak bir fikre sahip değildik. Ayaküstü he
men açı klamaya çal ı şanlar da ciddi değildi . . .
Ayd ı n nedir? diye tartışmayı çok severiz. Ama fikrini söy-
205
leyene de hemen iti raz ederiz. Ayd ı n ı n bir özelliğinin, belki de

ilk olması gereken özel liğinin, düşünceyi ciddiye almak oldu
ğunu düşünmeyiz. İ ki nci özelliğinin ise, düşüncesi ve varsa
y ı m ları ile tutarl ı olmas ı , düşüncesinin kendini götü rdüğü yere
korkmadan gidebilmesi , çelişkilerden sakı nabilmesi, yan ı l g ı
ları n ı çekinmeden açı klayabilmesi olmal ı d ı r. Bir anlamda "dü
şünce namusu ve dürüstlüğil' ayd ı n olma n itel iğinin ilk bel i r
leyici unsurudur.
"Şu anda ülkenizde aydm olarak gördüğünüz ilk 1 O insa
nm adım verebilir misiniz?" şeklindeki bir sorunun yan ıtları n
da, ortak bir isim ç ı kmad ı ğ ı gibi , 1 O rakam ı na da h içbir zaman
ulaşı lamad ı . En ilginci de, son 40 y ı ld ı r bizi yöneten politikacı
ları n hiçbirinin bu s ı ralamaya sokulmamasıyd ı . . . Ailenizde ay
d ı n var m ı ? sorusunu ise çoğunluk "hayı r'' diye yan ıtlad ı . Aca
ba gerçekten bu toplum ayd ı n ı n ne olup olmad ı ğ ı n ı mı bilmi
yor; yoksa toplumda özlenen ya da hayal edilen ayd ı n sayısı
sayı lamayacak kadar m ı az? Lütfen bu soruları bir de kendi
n ize soru n ! Bu arada ülkemizde yaşayan 3 ayd ı n ı n ad ı n ı bul
maya çal ı ş ı n . . .
Pekala, tan ı mlayamad ı ğ ı m ız; ancak baş tacı ettiğimiz ya
da eziyet ettiğimiz "ayd ı n" ı n gerçekte n iteliği nedir? Bir kısm ı
için bilgili olma, bir kısm ı için uyu mlu olma, bir kısmı için yara
tıcı olma, bir kısm ı için akı l l ı olma, bir kısm ı için paylaş ı mcı ol
ma, bir kısmı için dünyadaki gelişmelerden haberdar olma; bir
kısm ı için aksayan düzene korkusuzca karş ı ç ı kma, bir kısmı
için düzen i değişti rme, birçoğu için de bu n iteliklerin değişik
şekillerdeki kombinasyonuna sahip olmad ı r. Bu say ı na n ite
l i klerin hepsi bir i nsanda bulunmas ı n ı istediğimiz özel liklerdi.
Ancak bilgi biriki m i olmayan dağdaki çoban ı n , sadece mo
tordan anlayan bir ustan ı n , ticaretle uğraşan bir tüccarı n , vs.
nin de ayd ı n olarak tan ı m land ı ğ ı bilinmektedi r. Buna karş ı l ı k,
206
kendi kon usunda becerikli ve ilgili bir cerrah ı n , iyi bir m ü hen
disi n , çok iyi şarkı söyleyen bir ses sanatkarı n ı n ya da çok iyi
yüzen bir sporcunun, kendi konusunda bilgi sahibi bir öğ re
tim üyesin i n , her zaman ayd ı n olamayacağ ı da bilinmektedi r.
Demek ki bilgi sahibi olma ya da yetenekl i olma, ayd ı n olmak
için zorunlu bir koşul değildir. Eğer öyle olmuş olsayd ı , atomu
parçalayan Openheimer, Rusya'yı Rusya yapan Petro, m ü
zik dünyas ı n ı n ilahı Mozart, peygamberlerin tüm ü , matema
tikte ünlü eşitlikleri bu lanlar, DNA' n ı n yapısı n ı açı klayan Wat
son ve Crick, isti klal marş ı m ızı yazan eşsiz şiir dehası Meh
met Akif, tartı şmasız ayd ı n olarak kabu l edilecekti . Oysa edil
miyorlar. .. Edilseler de bu fikir; ancak bazı ları tarafı ndan be
nimseniyor . . .
O zaman ayd ı n kavram ı n ı n , ait olduğu toplumun yap ı s ı
na b ı rakı lmaks ı z ı n , ayrı bir n itelik olarak i ncelenmesi gerekir.
Belki de bunları , bir ormanda yücelmiş dev bir ağaç ya da ç ı p
lak bir dağ ı n başı nda tutunmuş bir ardıç, bir çölde vaha ola
rak görmek gerekir. Ayd ı ndaki meziyetler sayı labi lir; ancak öl
çülemez. Bu nedenle de bilim insan ı ndan ve bilgili insandan
farkl ı olarak ele almak gereki r. Bilgi az olabi lir; ancak n itelik
lerin kombinasyonu onu ayd ı n yapar. Bu bir alan bilgisiyle ya
da meslek g rubuyla s ı n ı rl ı olmad ı ğ ı için tan ı m ı zordur. Bir or
manda göze çarpan bazı ağaçlar vard ı r; bir stepte göze çar
pan g üzel bitkiler vard ı r, bir çölde farkl ı bir geven vard ı r. Her
biri kendi ortam ı nda diğerlerinden farkl ı ve g üzel bir görünü
me sahiptir. İşte ayd ı n da farkl ı kategorilerde yer alm ı ş değerli
i nsanları n görünümüdür. Eğer bu n itel ikler bilgiyle de destek
lenirse, ayd ı n ı n etkinliği ve dolayısıyla göreceli olarak değe
ri artar. Ayd ı n ı , bu kitab ı n kapsam ı içerisinde yeniden tan ı m
lamaya kalkış ı rsak:
Dogmati k (koşullan m ı ş) duygulardan ku rtulmuş ya da ka-
207
l ıtsal olarak bu yap ıda olmayan , kendisi uygulasa da uygu

lamasa da yeniliklere açı k olan , bir sorunun nedenini araştı
ran , bilgi toplayan, öğrendiklerini çevresi ndekilere yaymaya
çal ı şan ve onlarla paylaşan, düşüncelerini özgü rce savunan ,
baskıcı ve çı karcı idari sistemlere karşı uygarca ve cesurca
karş ı koyabilen, toplumun çıkarı için kendi çı karları ndan ödün
verebilen , edindiği bilgiler ile doğru varsayı mlar kurabilen ve
yarg ıya ulaşan , yen i bilgilerin ışığı altı nda kazanm ı ş olduğu
eski ya da yanl ı ş düşünce ve tavrı n ı değişti rebi len , başka in
sanları n yan ı l g ı ları na da hoşgörül ü olabilen , . . . kişi ayd ı n ola
rak nitelendirilebilir.
Bilgisini sadece kendisine saklayan bir heki m i n , bilgisini
üstünlük kurmak için kullanan bir politi kac ı n ı n , ç ı kar sağlamak
için çağ d ı ş ı öğretileri devam etti renleri n , kendini doğrudan il
gilendirmeyen konu larda fikir ve bilgi edi nmeye çaba göster
meyenlerin ve i nsan soyunun geleceğini ve çeşitliliğini tehli
keye düşürecek her türlü eyleme destek verenlerin ayd ı n ola
rak nitelenmesi düşünülemez.
Önüm üzdeki yüzy ı l , kal ıtsal yap ısı d üzeltilmiş, bilgi biriki
m i sağlanmış, yeterince beceri kazand ı r ı l m ı ş "ayd ı n" insan
ları n dünyası ve egemenliği olacakt ı r. Bunun d ı ş ı nda kalan
ları n ise yaşama şansı olmayacakt ı r. Dünya olanak bakı m ı n
dan , sayısız i nsana değ i l , nitelikli i nsanlara yuva olacak kadar
küçülmüştür. Bunu, bugüne kadar doğal seçil i m yü rütm üştü r;
bu yüzyı l ı n ilerleyen y ı l ları nda ise yapay seçilim yü rütecektir.
Hazı rl ı kl ı olmayan toplumları n ve bireyleri n alacakları yaraları
bir uyarı olarak bildirmek, benim bilim ahlakı olarak görevim
dir. Dileri m , bu uyarı ları biri leri yeterince alg ı lar ve bu toplu
mun gerçek bilim toplumuna dönüşmesi için gerekli ilk ad ım
ları att ı rı r . . .
208
Mitolojiye göre, bir gün, Tan rı , yakı n zamanlarda bulunan Sü

mer yazıtlarına göre Mezopotamya'da yaşad ı ğ ı varsayı lan
topluluğa, tufan olacağ ı n ı bildirmiş. Bu uyarıyı ciddiye alan
tek i nsan Nuh Peygamber olmuş ve yaptığı büyük bir gemi
ye, her hayvandan birer çift alarak, tufanda kendi ailesinin ve
bu hayvanları n dölünün korunmas ı n ı sağlam ış. Uyarıyı ciddi
ye almayanlar da sulara gark olmuş . . .
209
1 4. BÖLÜM
Eflatun' un (MÖ 427-347) Devleti1
" Uygu lanamayan kuramsal devlet düzeni "

Sokrates'in öğrencisi Eflatun , M Ö 427 yı l ı nda Ati na'da doğ
d u . Ası l ad ı Ariston Aristacles'ti r. Ona Platon ad ı , aln ı n ı n ve
göğsünün geniş olmas ı ndan dolayı sonradan veri lmişti r. Efla
tun, Atina' n ı n en eski ve en asil ailelerinden birine mensuptu .
Eflatun'un babas ı , Ariston Perikales'in yakı n dostudur. Genç
Aristokrata, daha çok genç yaşta iken, eski Yunan şairi (Ho
mer, Pindal) tan ıtı l m ı ş ve o devi rde geçerl i olan h itabet sa
natı ve m üzik öğretilmişti . Eflatun , kendisinin ilk felsefe ho
cası olan Herakleitos'cu Kratylos'dan, Herakleitos felsefesi
n i ve Heraklaitos'cu dünya görüşünü öğrenm işti . G üzel sa
nat, resim, müzik, şiir ve tiyatro alanları nda uğraş ı lardan son
ra Sokrates' le tan ışm ı şt ı r. Eflatun'un düşünce hayatı nda dö
n ü m noktası olan ve onun manevi gelişmesine temel dayana
ğ ı n ı veren olay, Sokrates'le karşı laşmas ı d ı r. MÖ 407 yı l ı nda
yirmi yaşı nda iken, Sokrates'e bağlanan ve Sokrates'i n dinle
yicileri arası na katı lan Eflatun , Sokrates'i tam sekiz y ı l dinle
m işti r; 80 yaş ı na kadar ona olan manevi bağl ı l ı ğ ı n ı korumuş
tur. Sokrates'in gerek ahlak görüşü, gerek ku lland ı ğ ı diyalek
tik yöntem, Eflatun'un yaşam ı ve kişiliği üzerinde çok etki li ol
m uştur.
MÖ 395-394 y ı l ları nda, Atina ordusuna kat ı l ı p atl ı olarak
1 Prof. Dr. Ali Koçer'in Eğitim Tarihi ( 1 980) adl ı kitabı ndan belirli kı s ı mlar değişti
ri lerek a l ı n m ı şt ı r.
210
askerlik ödevi görmüş, daha bu sı ralarda, küçü k ölçüde de ol

sa etraf ı na bir öğrenci grubu toplanm ı şt ı r. Ancak, bir yandan
Atina'ya o vakit egemen olan siyasi havan ı n verdiği huzursuz
luk, diğer yandan felsefeye karşı duyduğu derin ilgi, kendisini
yen i baştan Ati na'dan uzaklaşmaya götürmüştü r. Böylece Ef
latun , o zaman bilinen ülkelerde bir i nceleme gezisine ç ı km ış
t ı r. Söylendiğine göre, ilkin G i rit'e ve daha sonra da M ı s ı r'a
gitmiştir. M ı s ı r, çok eski kültü rü , yüzyı llardan beri hiç değiş
meyen, ayn ı şekilde sürüp giden gelenekleri ile onun üzerin
de çok deri n izler b ı rakm ıştı . Eflatun , M ı s ı r'da sanki , sonsuz
değişmezliğin kendisini bulmuştu . M ı s ı r'dan son ra Kyrene'ye
giden genç filozof, orada matematikçi Thodoras'la tan ışmış
ve onun etkisi ile geometri ile uğraşmışt ı r. Daha son ra Güney
İtalya'ya varan Eflatun, orada Pythorgoiascı ları n son temsil
cilerinin yan ı nda eğitim görmüştü r. Pythorgoiascı matematik
le ve sayı lar doktri ni ile yakı ndan ilgilenmiş, ayrıca astronomi
ile de uğraşmışt ı r. Pythogorascı ları n tenasüh nazariyesinde
(ruh göçü görüşü), daha önce Sokrates'den öğrenmiş olduğu
ruhun özelliği düşüncesinin ayrı bir yorumunu bulmuştur. Ef
latun , bundan son ra, Sicilya'da Si karusa'ya gitmiş ve Kral 1 .
Dionysios' un sarayına kabul edilmiştir. Başlangıçta Eflatu n'u
dostça karş ı layan Ti ran Kral ı , bir zaman sonra, filozofun dü
şünceleri n i kendi despotizmi için tehlikeli gördüğünden , onu
bir savaş gemisine bindirerek Sicilya'dan uzaklaşt ı rm ı ş ve Ai
gina'da esi r diye satt ı rm ı şt ı r. Eflatun, bu s ı k ı ntı l ı duru mdan ,
Annikeris adl ı Kyeneli bir filozofun arac ı l ı ğ ı ile ku rtulm uştur.
İ l kin kendisini sat ı n alan bu filozof, daha son ra, Atina'ya gön
derilmesin i de sağlam ışt ı r. Aşağ ı yukarı üç yıl süren bu i nce
leme gezisi nden sonra, Eflatun , Ati na'daki Heros Akademos
koruluğunda, 40 yaşı nda iken, ünlü akademisini "Akademia"
ad ı altında şeh ri n kap ı ları önünde ku rmuştur. Bu akadem i , bir
21 1
düşünce etrafı nda ortaklaşa çal ışan kişilerin meydana geti r

diği kapal ı bir bilim toplumuydu . Kurduğu akademinin kap ı s ı
na "Geometri bilmeyen buraya giremez" cümlesini yazm ıştı r.
Eflatun , ölümüne kadar 40 yıl akademinin başı nda kalm ış,
öğretmenlik yapmış, ard ı nda siyaset de dahi l olmak üzere her
konuyu kapsayan büyük bir felsefe sistemi b ı rakarak ölmüştür.
Bununla birlikte Eflatun , akademideki öğretim çal ı şmaları
na Syrakusa'ya ettiği i ki yolculuk nedeniyle i ki kere ara ver
miştir. Syrakusa'da, 1 . Dionysios ölmüş, yerine yeğeni, i l . Di
onysios geçmişti r. Eflatun , ilk kral ı n kayn ı ve Syrakkusa'ya
yapt ı ğ ı ilk yolculuğundan beri kendisinin yakı n dostu olan Di
on'un arac ı l ı ğ ı ile ikinci ve üçüncü defa, yeniden Syrakusa'ya
gitmiştir. Filozof, siyasi düşüncesinin Syrakusa'da yürürlüğe
konulabi lmesi ümidiyle bu son iki yolculuğa girmiş; ancak, her
ikisinde de bu amac ı n ı gerçekleştirmek olanağ ı n ı bulamam ış
tı r. Çünkü bu sefer de yeni kral, Eflatun'un Dion'la olan yakın
dostluğundan ve siyasi planları ndan kuşkulan m ı ştı r. Eflatun ,
yeni baştan Syrakusa'dan uzaklaşmak zorunda kalm ı şt ı r. Ni
hayet, dostu Dion , iktidarı ele al ı nca, bu defa siyasi düşünce
lerini gerçekleşebileceğini sanmış; ancak çok geçmeden, Di
on, bir akademi öğrencisi tarafı ndan öldürü l müştü r. Bu olay,
Eflatun'u deri n bir hayal kırıkl ı ğ ı na uğratm ış, bundan son ra si
yasetten tamamen vazgeçerek kendisini yal n ı z akademi ça
l ışmaları na vermişti r.
Eflatun , sofistleri n tek tarafl ı görüşlerinden farkl ı olarak,
derin ve geniş bir felsefe sistemiyle ortaya ç ı km ı şt ı r. Bu sis
tem içerisinde, pedagojiye ait fikirlerini özellikle " Cumhuriyet
(Devlet!' ve " Yasalaf'2 adl ı iki ayrı kitapta toplamıştı r. Özellik-
2 Bu kitabı yazarken d ünyaya yeni bir düzen getirdiğimi sanarak çok g u ru rlanmış
t ı m . Hatta zaman zaman çevremdekilere bu kitap üzerinde gelecekte doktora
yap ı lacak demiştim . Ancak daha son ra Eflatun'un Devlet ve Yasalar kitapları n ı
okuyunca, Eflatun'un benden 2500 y ı l önce bu fi kre vard ı ğ ı n ı öğrenerek bi raz
da kendimden utand ı m .
212
le sosyal pedagoji bakı m ı ndan değerli olan bu iki eseri , haya

linde kurduğu ideal devletin vatandaşları n ı n nas ı l yetişti ril me
si gerekeceği konusunda teorik ve pratik terbiyenin (eğitimin)
verilme esasları n ı ve görüşlerin i içerir. İlk olarak yazmış oldu
ğu "Devlet" adli eserinde, kuramsal devletteki bireylerin öz
gürlük haklanm çok kısıtlamış, daha sonra, yaşliliğmda yaz
mış olduğu "Yasalar'' adlı eserlerinde ise, kuramsal devlette
ki bireylerin özgürlük haklanm genişletmiş ve bir çeşit haya
li devletten gerçek devlet yapısma dönmek zorunda kalmışt1r.
Eflatun'un düşündüğü site devletinde, bireyler ve aile, hü
kümetin tümüyle emrine verilmişti3. Kad ı n da erkek gibi bir
asker olmal ıyd ı . Devlet içinde, herkesin, her şeye katı lmas ı
n ı , sosyal sorunlara eğilmesin i ; topl umsal eğlencelerin (başa
rı ları n) ve matemlerin (üzüntülerin) ortak olarak yüklenilmesi
ni öngörüyor ve bunun sağlanması için de, eğitimin, meslek
edinmenin ve aile gibi her türlü ku rumun devletin denetimin
de bulunması n ı savunuyordu. Bunun içi n , örneğin, devletin
h iç kimsenin kendi evinde özel bir ayin yapmas ı na izin verme
mesi gerektiğini savunuyordu. Herkes, dini vecibelerini tapı
naklarda yerine geti rmeli ve ayinler devlet tarafı ndan düzen
lenmeliyd i . İ lahlara karşı gelenler şiddetle cezaland ı rı lmal ıyd ı .
Devlet, jimnastik ve musikide ayn ı titizliği göstermeli ve yasa
lara aykı rı hareket edenleri cezaland ı rmal ıyd ı .
Eflatun 'un eserlerinde, özellikle Cumhuriyet (Devlet) adlı
eserinde sık sık tekrarladığı ilkelerden birincisi, eğitimin, dev
letin birinci ve en önemli görevi olması gerektiğidir. Cumhuri
yet (Devlet) adli eserinde, bütün çocuklann üç yaşmdan son
ra resmi görevli eğitimciler tarafmdan yetiştirilmesini, bu yaş
tan itibaren, bugünün anaokullarma benzeyen kurumlara veri-
3 Eflatun'un bu eserleri n i n daha sonra Komünizm sisteminin öncüsü olduğu ve

Komü n izmi kuranların bu düşü nceden esinlendikleri söylenir.
213
/erek, orada, hep birlikte büyütülmeleri gerektiğini savunmuş

tur. Böylece ortak bir yaşam , ruhlarda ve kalplerde birlik orta
ya çı kacakt ı r. Bu devrede görev alan eğitimci/er kadmlar ol
ma/Jdtr; çocuklar 3 yaşmdan 6 yaşma kadar oyuna teşvik edil
melidir. Bu devre, çocuğun oyuna en çok gereksinmesi olan
devredir. Oyun, çocuğun ilgisini çekmek bakımmdan önemli
dir. Çocuklar naz/J büyütülmemeli ve kurallara aykm hareket
leri cezasız bırakılmamalıdtr; ama fazla sert de olunmamalı
dır. Çünkü fazla sertlik, on/an ürkek ve korkak yapacaktır. Al
tı yaşı ndan son ra, kız ve erkek çocukları ayrı l mal ı d ı r. Ancak,
kızlar da, erkekler gibi Isparta yasaları n ı n öngördüğü şeki l
de, koşu, atlama, kas ve beden hareketleri n i n hepsini yap
mal ı d ı rlar.
Eflatu n , kad ı n eğitimini de ihmal etmemiş; her ne kadar
"Erkeğin işi devleti, kadmm işi evi idare etmek olma/Jdır," de
miş ise de, toplumun ilerleyebilmesi içi n , kad ı n ları n , topl umun
sorun larıyla ilgilerinin geliştirilmesinin gerekli olduğunu, bu
nun için onları n bilgi sahibi olmaları n ı ve bu yüzden onlara
jimnasti k, müzik eğitimi yapı lmas ı n ı savu nm uştur. Hatta on
ları n silah kullanmayı öğrenmeleri n i , kı l ı ç-koşu al ıştı rmaları
yapmaları n ı önermiştir. Eflatun'a göre bu devlette: Çocukla
rı n eğiti mi için devlet memurları ndan görevl iler bulunmal ı d ı r.
Bunlara, şehirlerin yan ı nda kurulacak okullarda eğitim veril
meli ve yine, okul larda, jimnastik derslerinin yan ı nda, ayn ı de
recede müzik de öğ reti lmelidir. Her ikisi de birlikte verilmeli
dir. Çünkü yaln ı z müzik gören çocuk korkak, yumuşak; yal n ı z
beden eğitimi gören cesu r-sert olur. Bu sonuncusu onu duy
gusuzl uğa sürükleyebilir. İ kisinin birlikte veril mesi , hem ira
deyi hem estetiği birlikte geliştirecektir. Bu dersler 1 O yaşı na
kadar devam ettikten son ra, bilimler veri lmeye başlanmal ı d ı r.
On dört yaşına kadar devam edecek bu devreye, dil eğitim iyle
214
başlanmal ı d ı r. On dört yaşı ndan son ra, m üzik, aritmetik, geo

metri , astronomi dersleri başlamal ı d ı r (bu dersler Orta Çağ' da
Guadrivium ad ı n ı alacakt ı r) . Eflatun , özel likle aritmeti k ve ge
ometri eğitiminin veri lmesi için çok ısrar eder. Çünkü ona göre
bu dersler, gelecekte felsefe eğitimi verebilmek için gereklidir.
İyi terbiye, ruha ve bedene gerekl i olan özellikleri kazand ı ra
bilen terbiyedir. Eflatu n , eğitimde, fizik ve doğayla ilgili dersle
rin verilme gerekliliğinden söz etmez. Çünkü ona göre, bunca
nesnenin d ı ş görünüşleri , özünde aldatıcı d ı r. Bunlarla uğraş
mak gereksizdir. Eflatun tarihten de vazgeçmiştir. Çünkü ona
göre tarih geçmişti r. Ancak yaşam ı n ı n son una doğ ru yazd ı
ğ ı " Yasalar' adl ı eserinde, bu görüşünden vazgeçmişti r. Efla
tun'u n , başlangıçta, sert, disiplinli bir eğitim sistemi önermesi
nin nedeni, devrinde, lüks, eğlence ve her türlü ahlaksızl ı ğ ı n
Atina'yı bozmuş olmas ı d ı r. Perişan bir şekilde bulunan Atina
l ı ları , devletin sert ve disiplinli önlemleri ile düzeltmeye kal kış
mas ı , soysuzlaşmış ve temeli nden sars ı l m ış bir topl umu kur
tarma arzusundad ı r. Bu nedenle, bir çeşit Isparta ve Atina ka
rı ş ı m ı bir eğitim plan ı haz ı rlam ışt ı r.
Eflatun , " Öğrenciler, siteye yararlı o/malan amacıyla ye
tiştirilmeli ve onlar, devletin en değerli kişileri o/malıdlf," der.
Eflatu n'un eğitimle ilgili fi kirlerinden bazıları

Terbiye (eğitim ) , devletin ana sorunudur. Onu nas ı l hal lede
ceğiz? Atalar gibi, ten için jimnastik; ruh için m üzik yapı lma
l ı d ı r. Biri ncisi bütün bir bedenin terbiyesi ve sağ l ı k içi n ; ikinci
si ruh terbiyesi , şiir yeteneği kazanmak içindir. Birincisi oku
ma çağ ı nda okulda (gimnazda) ; i ki ncisi , ana kucağ ı nda baş
lar. Onun için i ki ncisi , birincisinden daha çok ve daha uzun bir
emek ister. O halde anaoku l u , eğitim i n temelidir. Bu eğitimin
özü n ü , anlatı lan masal lar oluşturur. Ancak, masallar yalanlar-
215
d ı r. Ne tan rı lar ne de kahramanlar üzerine, doğru ve çok de

fa iyi şeyler anlatı rlar. Aldanmaya en elverişli bir yaşta yalanla
yoğrulmak, işe, cehaletle başlamakt ı r. Zira "Hakiki yalan ce
halettir." Böylece Eflatun, "Bu tip şairleri, başma çelengini ta
kıp kokular serptikten sonra, devletimizden çıkarmaliyız," der.
"Bize, doğruluk, cesaret, sağduyu, itidal gibi faziletleri aşıla
yacak şairler ve yazarlar gereklidir," der. "Çünkü devletimizde
yararlı bir işi olmayanm yeri yoktur," der. Çocuk/ann, gelenek
ve göreneklerin masal/an ile değil, iyiyi amaçlayan yurt ve ah
lak bilgisi ile eğitilmesi gerekeceğini savunur.
Eflatun'un kendisi de bir sanatç ı d ı r. Bununla birlikte, eği
tim sistemi içinde yer alacak sanat ı n s ı n ı rland ı rı l ması düşün
cesini savun u r.
M üzik eğitiminde de ayn ı yol u önerdiğini görü rüz. Kad ı n la
ra bile yaraşmayan ahla vahla dolu çığı rtkan şarkı lar gibi , sar
hoşluk, gevşekl ik ve tembellik havaları da, yetiştirmekle yü
küm l ü olduğumuz kuşakları n kulakları ndan uzak olmal ı d ı r. Bi
zim m üzik eğitimimiz, çocukları m ı z ı n ruh u n u , g üzelin özünü
ol uşturan ahenk ve ölçüye al ıştı rmak olacakt ı r. Ancak güzel
lik eğitimini, yal n ı z g üzel sanatlardan değil, bütün sanatlardan
beklemek gereki r. Çünkü " Gelecek kuşaklanmızm kötü bir ça
ylflıktan beslenen sürüler gibi, çirkin tablolar ortasmda büyü
yerek, her gün atladık/an zehirlerle ruhlarınm bozulmasmdan
korkmaliyız," der. Böylece, ressamlar, heykeltı raşlar, mimar
lar kadar, dokumacı ları , örücüleri ve mobilyacı ları da güzel
eserler vermeye davet edeceğiz. Çünkü yu rttaşı n ruhunu an
cak diğer yu rttaşlar güzelleşti rebilir. Memleketin gelecekteki
savaşçı ve bekçileri n i n , tanrı konusunda da doğ ru bilgilere sa
hip olmaları gerekir. Bundan dolayı , öğrencileri n , tan rıyı doğ
ru tan ı maları içi n , yal n ı z tanrıl ı ğa ve tan rıya yakışacak şeyler
okumaları gerekir. Bunlar, tan rı n ı n iyi ve adi l olduğuna i nan-
216
mal ı ; bu en üstün varl ı ğ ı , adaletin , iyiliğin, doğruluğun ve ku

sursuzluğun kaynağ ı olarak bilmelidirler. Bu şeki lde, memle
ketin gelecekteki savaşçı ve bekçileri n i , yu rdun savunulmas ı
na yönlendirmeye çal ışılmal ı d ı r. Bu amaçla, gençlerin okuya
cakları metinler, dikkatle gözden geçirilmeli ve amaca uygun
olmayanlar, yasak edi lmel idir. Eflatun, ayn ı şekilde, dar an
lamdaki musikinin de s ı n ı rland ı rı lmas ı n ı ister. Ruhta gevşek
lik yaratacak ve huzursuz duygular uyandı racak müzik par
çaları da, ayn ı şekilde yasak edilmelidir. Eğitim sistemi için
de yer alacak m üzik eğitim i , yalnız nefse hakimiyet ve cesaret
duyguları uyand ı rmaya yarayacak parçalar olmal ı d ı r.
Gençliği, müzikten sonra, jimnastikle terbiye edeceğiz. En
iyi jimnastik, m üziğin kardeşi oland ı r, yani "Sade, ölçülü, her
şeyden çok savaşa haztrlayan bir jimnastik."
M üzikte sadelik, ruhu itidale; jimnastik de sadelik de vücu
du sağ l ı kl ı olmaya yönlendiri r. Böylece eğitimimizin ası l ama
cı , çocukları m ızı , mahkemelerden olduğu kadar, hastaneler
den de ku rtarmak olmal ı d ı r. Bunun için "Ruh ve beden yapısı
iyi yurltaşlarla uğraşmak üzere (seçmek üzere), devlette, bir
kurum ve yasalar dizini (bizim anladığımız anlamda, bir adli
tıp; hatta daha ileri bir anlamda genetik damşma merkezi) ku
racağız; ötekileri, yani vücudu kötü yapılı/art (sağlıksız olan
/art) ölmeye btrakacağız; ruhu yaratıltştan bozuk ve ıslah edil
mez olan/art da, yurtta şlar kendileri yok edecektir. Devlet için
olduğu kadar, bu zavallılar için de yapılacak en iyi şey budur."
Son ra eğitimimizin özünün ruh eğitimi olduğunu da unutma
yal ı m ; müzik gibi, jim nastik de, ruhun eğitimi için tanrı n ı n ver
diği bir sanatt ı r. Çünkü yaln ı z müzik ile yoğrulanlar, gevşek
ve uyuşuk olacağ ı gibi, yalnız jimnasti kle işleneler de kaba ve
sert olur. Bu iki sanat, karş ı l ı kl ı olarak çocukları mızı bu iki aş ı
rı l ı ktan kurtararak, ikisi aras ı nda ölçü lü bir uyum kuracakt ı r;
217
böylece, çok sert ve çok yumuşak olmadan, yürekli ve bilgi

l i olacaklard ı r. Öğretim ve eğitimimizin genel plan ı işte budur.
Böylece, Eflatun , "Devlet'' adl ı kitabı nda, sanatı , yalnız eği
tim ve öğretim açısı ndan bir araç olarak göz önünde bulun
durur. İ radenin kuwetlendirilmesine yarayacak eğitim araçları
arası nda, av, vücut eğitimi ve yarışmalar büyük bir yer al ı r. Efla
tun'un, savaşçı lar s ı n ıfı n ı n yetişme ve gelişmesinde göz önün
de tuttuğu tek amaç, bu s ı n ıfın, devlet ya da "Polis' denilen sis
temin, dirlik ve düzenini yürütecek ve sağlayacak yetkinliği ka
zanmas ı d ı r. Savaş esaslarına göre yetiştirilecek olan bu s ı n ı -
Resim 1 . Eflatun (Platon) (MÖ 427-347)

https://www.insanoku r.org/platonun-felsefeye-en
onemli-katkisi-idealar-ku rami/
218
BİLİM TOPLU M U N DA BİLGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
fı n , ellerinde toplad ı kları kuweti , kötü bir şekilde kullanmama

ları n ı da sağlamak gereklidir. Bunun için, bunları n, hak ve ada
let kavramları gibi yüksek erdemlere sahip olmaları , ruhları n ı n ,
zalimliğe, kabal ığa ve canavarl ığa sapmayacak kadar incelmiş
olması gerekir.
Eflatun , kad ı n ları n da, tı pkı erkekler gibi, ayn ı vücut ve ruh
eğitimi sisteminden geçmek suretiyle, bekçi lik s ı n ıfı için elve
rişli olabileceklerin i ve bekçilik ödevin i yerine geti rebilecekle
rini kabu l eder. Bu amaçla seçi lecek kız çocukları n ı n da, tıp
kı erkek çocukları gibi yetişti rilmesi gerekir. Kad ı nlar da, tip
(ideal) erkekler gibi, yarışmalara katı labilmeli, kılıç kullanma
lı ve gerektiği zaman erkeklerle birl i kte savaşlara da katı lma
l ı d ı rlar.
Eflatun, kad ı nla erkek arası nda herhangi önemli bir ayrı l ı k
olmad ı ğ ı n ı kabul eder. Bundan dolayı , kad ı n lar da, tıpkı er
kekler gibi savaşlarda yararl ı olabil i rler. Bekçilik (devletin tes
lim edileceği gençler) s ı n ıfı n ı meydana geti recek yurttaşları n ,
b u ödevi hakkıyla yerine getirebilmeleri için , başlang ı çta dik
katle seçilmiş olmaları da gereki r. Bu suretle, Eflatun'un Dev
let adl ı kitab ı nda ortaya attığı önem li bir görüşe ve evlenme
üzerine ileri sürdüğü düşüncelere gelmiş oluyoruz.
Tarı mla uğraşanlar, sanatkarlar, köyl üler, kendi araların
da istedikleri gibi evlenip çocuk yetiştirebilirler. Buna karş ı
l ı k savaşçı lar (bekçiler, bugünkü uyarlama ile muvazzaf as
kerler ve bü rokratlar) , ancak, devletin kendi leri için seçtiği ve
kendi lerine den k gördüğü kad ı nlarla evlenip çocuk meydana
geti rebi lirler. Savaşçı ları n evleneceği kad ı nları n , her bakım
dan kendilerine uygun ve kendi den kleri olmas ı gereki r. Efla
tun'a göre, vücutça kuwetli ve sağlam, ruhça değerli ve yete
nekli çocu klar, ancak bu suretle yetişti rilebilir. Eflatun, bu ço
cukları n ailelerine b ı rakı lmayıp, devlet eliyle yetişti ri lmesin i is-
219
ter. Devletin ç ı karı , savaşçı lar s ı n ıfı na, ne kişisel mal ve mül
kü ne de aile hayatı tan ı nmaması nda yatar. Bunlar, hem ai
le ve çoluk çocuk kayg ı ları ndan , hem de kişisel çı kar düşün
celerinden uzak, tasası z bir askeri yaşam sürecekler ve ken
dilerini tamam ıyla devlet hizmeti ne vereceklerdir. Vücut yap ı
ları bakı m ı ndan kuwetli ve savaşçı bir kuşağ ı n yaratı lmas ı n
d a , kad ı n ı n d a katkı s ı esast ı r. Yukarıda söz konusu olan er
demlerin bir araya toplanması içi n , manevi yetenekleri ve vü
cut yapı ları bakı m ı ndan en seçkin kad ı n larla, en seçkin erkek
leri n , devlet eliyle bir araya geti rilmeleri ve birlikte yaşamaları
nın sağlanması gerekl idir. Bu "kutsal evlenme"lerden meyda
na gelecek çocuklar, doğumdan son ra hemen annelerinden
al ı narak, devlet ocağ ı na verilecektir. Bu çocuklar, devlet me
muru olan kad ı n ve erkek öğretmenlerin bak ı m ve kayı rma
ları altı nda yetişti rileceklerdir. Devlet ocağ ı nda yetişti rilen ço
cukları n , ana ve babaları tarafı ndan tan ı n maları na h içbir şe
kilde imkan veri lmeyecektir. Yaşama yetenekleri olmayanlar
ve sakat doğan çocuklar ortadan kald ı rı lacakt ı r. Ayn ı ocakta
bir arada büyüyen bütün çocuklar, birbirlerini kardeş olarak ta
n ı yacak ve seveceklerdir. Ayn ı kuşaktaki çocuklar, birbirleri
n i kardeş olarak tan ıyacaklar, bir önceki kuşağa ise ana-baba
gözüyle bakacaklard ı r.
Eflatun , bütün bu düşünceleri ile "pol is" ya da "devlet" için
de yaşayan bireyleri n , kendileri n i , bir tek can l ı n ı n , bir orga
n izman ı n değişik organları olarak duymaları n ı (hissetmeleri
ni) öngörmüştür. Devlet denilen bütüne gelecek bir zararı n ,
o n u n bütün organları n ı ayn ı şekilde inciteceğini savunmuştur.
Bekçiler s ı n ıfı için ileri sürdüğü "Komünizm''i, yani , bu s ı n ı f
i ç i n ne a i l e hayatı n ı , ne de şahsi m a l v e m ü l kü kabu l etmeme
sini, devletin iç birliğini koruma yol unda d üşünülmüş bir çare
olarak alg ı lamak gereki r. Memleketin ası l idarecileri de bu sa-
220
vaşçı lar s ı n ıfı içinden yetişir. Devleti idare edecek şah ı sları n ,
devlet içinde, s ı n ı rsız bağ ı msız, m utlak b i r otoriteye sahip ol
maları gerekir. Ama onlar, bu gücü , yal n ı z devletin ve bütün ü n
birliği için kullanmak zorundad ı rlar. İdarecilerin görevi , bütü
nün her bakı mdan iyiliğini ve m utluluğunu sağlamakt ı r. Bütü
nün acı kl ı ve kötü durumundan soru m l u olacaklar yal n ı z bun
lard ı r. Bundan dolayı , idarecilerin seçilme ve yetiştirilmeleri
işi , büyük bir dikkat ve titizliği gerektiren önemli bir devlet gö
revidi r. İdareci ler s ı n ıfı na ait olacak kimseleri n , savaşçı lar s ı
n ıfı n ı n eğitim v e öğretim sisteminden geçtikten v e bir bekçin i n
sahip olmak zorunda olduğu bütün niteli klere en yüksek d ü
zeyde sah ip olduktan son ra, ayrıca, tam bir filozof d a olmala
rı , · bir filozofun n iteliklerine de gerçekten sahip olmaları gere
kir. Bundan dolayı , idareciler s ı n ıfı n ı , hem vücut yapı ları ba
kı m ı ndan kuwetli ve son derece cesur olan , hem de, bir filo
zofun sahip olacağ ı gerçek bilgi gücü ile yüklü bulunan seç
kin kimseler meydana geti recektir. Böylece, idareciler s ı n ıfı
nın savaşçı l ı k ve bekçilik sanatı ndan başka, uzun y ı l lar süren
felsefe ve diyalektik dersleri de görmeleri gereklidir. Bun lar,
ideler nazariyesini öğren mel i , iyi n i n kendisini tan ı d ı ktan , iyi n i n
kendisin i bizzat yaşayıp, ruhları nda duyduktan son ra, devlet
idaresini üzerine almal ı d ı rlar. Yürekleri , başı nda bulundukla
rı bütüne (devlet sistemine) karş ı besledi kleri sevgi ile dolmuş
olan bu bilgin kişiler, yaln ı z bütünün (devletin , dolayısıyla hal
kın) iyiliğini düşünecekler, yal n ı z bütü n ü n m utluluk ve iyiliği
için çal ışacaklard ı r. Bunlar da tıpkı savaşçı lar gibi , ne bir aile
ye, ne de kendi lerine öz bir para ve mala sahip olabilecekler
dir. Eflatun'a göre , ideal devlet, ancak, bu n itelikteki bilginler
başa geldiği zaman gerçekleşmiş olacaktı r.
Çocukları n yetenekleri n i n , hangi s ı n ıf için daha elverişli,
hangi s ı n ıf için daha verimli olduğu n u göz önünde bulundu-
22 1
rarak, onları aşağ ı s ı n ıflara indirmek yetkisi, bu bekçiler kesi

mine veri len bir hak olmal ı d ı r. İ ktidarı meydana geti ren bilgin
ler s ı n ıf ı n ı n önemle üzerinde du racağ ı esaslardan biri , yetişen
kuşağ ı n (neslin) eğiti m ve öğretimi olmal ı d ı r. Bununla birlikte,
bunları n , göz önünde tutacağ ı en yüksek hedef, devlet deni
len bütünün sağlam ve dinç bir şekilde varl ı ğ ı n ı sürdürüp, bü
tün organları ile birlikte gelişmesini sağlamakt ı r.
"Şimdi bize, bu şekilde eğitim gören yurttaşlar içinden, em
redecek/erle itaat edecekleri seçmek kaltyor. İdareci kesim
deki insanlar (dolayıstyla başkanlar) gittikçe yaşlanacak; ye
ni gelen gençler kuşkusuz on/an dinleyecektir. Ancak bizim
yaşflmız (keza başkammız) mevcut devletlerdeki başkanlar
dan farkfl olacaktlf. Başkammız, ne zor kullanarak ne gele
nek ve görenek gibi ilkel kurallarla ne de kura ile başa geçe
cektir. Biz, başkammızı, bir başkanlığm gerektirdiği belirli ni
telik/eri (meziyetleri) ve bilgileri kendinde toplayan, ilkelerimi
ze (bilgili, otoriter, devletin çıkar/an ile yakmdan ilgili. . . her ne
pahasma olursa olsun ha/km iyiliğine karşı o/anlan kabul et
meyen) göre yetiştirdiğimiz, çocukluk, gençlik ve olgunluk ev
relerindeki denemelerden kusursuz çıkanlar arasmdan seçe
ceğiz; sağflğmda şereflere boğacak, ölümünden sonra da ha
tlfasma en şanfl amtlar dikeceğiz; böyle o/mayam da devlet
ten kovacağız."
Ancak seçtiğimiz başları n buyruğu altı nda yurdu koruma
yı omuzları na yüklediğimiz diğer bekçi leri de, bin bir emek
le yetişti rdikten sonra, baş ı boş b ı rakacak değiliz. Bu çoban
köpeklerine, sü rüyü kurtlara karşı koruyacak bir eğitim ver
dik. Ancak, bir g ü n , kendilerinin de bu sü rüye kurt olmaları
nı ön leyemezsek, emeğimiz boşa gidecekti r. O halde "Onla
nn bu gibi arzulara sap/anmama/an için en güvenilir yol, on
lara, gerçekten iyi bir eğitim vermek olacaktlf." Bu ana kadar
222
verdiğimiz eğitim , kişinin bizzat kendisine yönelik, kişisel bil

gilerle ilgili olacakt ı r. Bu ana kadar verilen terbiye, kişisel ola
caktı r; ruhlarına ve bedenlerine şekil verilecektir; ancak şim
di onlara bir de devlet eğitimi vermek gereki r. Devletin bekçi
lerine ve özel likle başları na, devletteki görevlerini öğretmek,
devlet gemisine yetkinlikle önderlik edebilmek için başka bil
giler vermek, gerçek devlet adam ı olabilmeleri için filozof ola
rak yetişti rmek laz ı md ı r. Bunun için de, birinci eğitim kademe
sinin üstünde diğer bir eğitim plan ı na geçmek, bugünkü yak
laş ı m la, bir anlamda - iyi bir yüksek tahsile iyi bir l isansüstü
eğitim eklemek gerekir. Mağaradan g üneşe giden yolun son
basamakları na kadar yükselmek laz ı md ı r. Ancak bu, güç ve
tehlikeli bir yükseliştir. Her an yoldan sapmak ya da güçten
düşmek tehl i kesi vard ı r. Bunun için , ilk önce maddi ve haya
t ı n her türlü endişe ve ihtirasları ndan olduğu kadar, aile i hti
ras ve endişelerinden de uzak olmak gerekir. Bi reyin , kendi
sini tüm üyle toplum h izmetine ve ideallerine verebilmesi içi n ,
toplumun esenliğini düşünmekten başka b i r düşüncesi v e en
dişesi olmaması gereki r.
Böylece bu makamlara ulaşm ı ş olanları n h içbirinin, kendi
ne ait hiçbir şeyi olmayacak; sonra h içbirinin başkası na açı k
olmayan b i r evi ve ambarı (gizli b i r hesabı ) bulunmayacak
t ı r. Yurttaşları n kendilerine ayı rd ı kları ve pişirdikleri yemek
ler, onları n kiyle o rtak olacakt ı r. G üneş (tarı m ! ) ve altı nla h iç
bir işleri olmayacaktı r. Devletin olduğu kadar kendilerinin de
selameti için biricik çare budur. Başkaları (halk) gibi, tarlaları ,
evleri , paraları olunca, bekçi likten sap ı p , tüccar ve çiftçi ola
caklar; devletin koruyucu ları olmaktan çı karak, devleti sömü
ren zorbalar ve düşmanlar olacaklard ı r; bütün ömürlerini ya
başkaları na kin besleyerek ya da başkaları n ı n kinini çekerek,
ya başkaları n ı n peşinde (aleyhinde) koşarak geçirecekler ya
223
da başkaları n ı n kendi lerinin peşinde (aleyhi nde) koşmaları

na neden olacaklar; d ı ş düşmanlardan daha çok iç düşman
lardan korkarak, kendileri ile birlikte devleti de uçuruma doğ
ru sürükleyeceklerdir. Bunun için bu yen i düzeni de bir yasay
la sorumluluk altına almak zorunlu olacaktı r.
Kuşkusuz böyle bir yasayla, bekçilerimizi (idarecilerimizi)
hiç de mutlu etmediğimiz söylenecektir. Başka devletleri ida
re edenler, mal ve mülklere, güzel ve geniş evlere, zengin
mobi lyalara, alt ı n ve gümüşlere, talihin l ütfuna uğrayan kim
selerin sahip olduğu her çeşit nimetlere sahip oldukları halde,
gerçekte devletin hakimleri olan bizim bekçi lerimiz, kendi ya
saları yüzünden toplumun hiçbir nimetinden faydalanamaya
caklard ı r. Ne zevkleri için seyahat edebilecek ne de keyifleri
için cariyeler edini lebi leceklerdir. Doğrusu, bunlara, haki mler
den (idarecilerden) çok gündelikçiler demek daha yerinde ol
maz mı? denecekti r.
Böyle bir söze verilecek karş ı l ı k güç değildir: "Biz, devle
ti kurarken, sadece belirli bir sımf yurttaşı mutlu etmeyi değil,
devletin mümkün olduğu kadar tümünde mutluluk sağlamayı
amaç edinmiştik. Çünkü biz belirli bir zümrenin değil, herkesin
mutluluğunu istiyoruz." Doğru kurulmuş hükümet, idare eden
lerin değ i l , idare edilenlerin çı karları n ı düşünen hükümettir.
H ükümet, bir istismar ve sömürü yeri değ i l ; bir h izmet yeridir.
Her zaman tekrar ettiğimiz gibi , devlette adalet ancak, herke
sin görevin i yapmas ı , hakkı n ı almasıyla kurulacaktı r. Bundan ,
servete düşman olduğumuz anlaşı lmas ı n . Devlet için fakirlik,
zenginlikten daha az tehlikeli değildir. Çünkü bi rinden gevşek
lik ve haylazl ı k doğacağ ı gibi, ötekinden de aşağ ı l ı k ve kötü
lük h ı rs ı doğar. Bizim istediğimiz, herkesin kendi işinin baş ı n
da kalmas ı n ı ve başkas ı n ı nkine göz dikmesi n i önleyecek bir
servet ve refah vermektir.
224
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ KİM E NASIL VERM ELİ
Baş ı m ıza gelecek filozof n itelikl i devlet adamları n ı yetiştir

me yol unda ilk olumsuz etmeni , yani , onları her türlü maddi ba
ğ ı m l ı l ı ğ ı böylece ortadan kald ı rm ı ş oluyoruz. Bundan son ra,
ikinci ve daha önemli olan başka bir etmenin daha ortadan kal
d ı rı lması gerekiyor: O da, onları devletin esenliği dışı nda her
türl ü duygu ve düşünce bağları ndan ayı rmak ve bütün ruhla
rı ile devlete bağlanmaları n ı sağlamakt ı r. Bunun için , Eflatun
sağ l ı ğ ı nda olduğu gibi, ölümünden sonra da birçok tenkitlere
yol açacağ ı n ı çok iyi bildiği bir fikri , sözünün eri bir filozof ola
rak, istemeyerek de olsa, kurduğu sistemin başarı l ı olabilme
si içi n , ortaya atmak zorunda kal ıyordu: Bu da, bireyle devlet
arası nda önemli bir yer alan aileye, yen i bir şekil vermek fik
riydi. Çünkü bunca görenek ve gelenek bir tarafa b ı rakı larak,
yeni bir anlayışla kurulmaya çal ışı lan yen i bir devlet düzene
ğinde, geleneğe dayanan bütün kurumları n da bu yaklaş ı mla
yeniden düzen lenmesi gerekiyordu. Aile de bunlardan biriyd i .
Gerçekte Yunan sitesi, en i leri evrelerde b i l e geleneksel ai
le yap ı s ı n ı (gentilice) yiti rmemiştir. " Yunan sitesinin en göze
çarpan özelliği, kabile ve bireylere taksim edilmiş olmasıdtr.
Sitenin kökeninde (kuruluşlarında) rastladığımız aile özelli
ği, demokrasilerinin ilerlemesine karşın bozulmadan, yapısım
büyük ölçüde korumuştur." N itekim "Roma sitesi ile aym tipte
olan Atina sitesi, biçim (organizasyonu) bakımdan daha ilkel
dir. Çünkü aile-siyasi (politik-familia) organizasyon, son za
manlara, sitenin ortadan kalkmasına kadar sürmüştür." Son
ra pederşahi ailede kad ı n ı n h içbir siyasi rolü yoktu. O, hare
minde, "gyneke"de kapal ı bir şekilde yaşamaya zorunluydu .
Böylece eski "genos"un küçülmüş b i r şekl i olarak devam eden
Yunan ailesinin yapısı , Eflatun'un gözüne batıyordu. M ü lkiyet
d üzeninde yapt ı ğ ı iyileşti rmeyi ( ıslahat ı ) , aile düzen inde de
yapmak gerekiyord u .
225
Bunun için ilk olarak, kad ı nlara, erkeklerle eşit haklar veril
meli ve kad ı nları n haremden (gynekeden) çı kması sağlanma
l ı d ı r. O da, erkek gibi, devlet işlerine karışmal ı d ı r. Bir böl ü m
i ç i n değil (sadece kocası v e çocukları i ç i n değil), bütün (dev
let) için çal ışmal ı d ı r. Tan rı , kad ı n la erkeğe cinsi münasebet
d ı ş ı nda başka bir ayrı l ı k vermemiştir. Erkeğin gördüğü her işi ,
kad ı n da görebilir; arada bir etkinlik (derece) farkı vard ı r, nite
lik (mahiyet) farkı değ i l . O halde, kad ı n bekçilere de ayn ı eğiti
mi vereceğiz. Çünkü "Bir devlet için kusursuz kadm ve erkek
lere sahip olmaktan daha karlt bir şey olamaz. Bu kusursuz
luk da ancak jimnastik ve müzik ile verilebilirdi. Böylece, bek
çilerin hammları da, ruhları kadar vücutlarınm da olgunlaşma
sı için, onlarla birlikte, çıplak vücutla her türlü egzersize katı
lacaklardtr. Vücutlarmı güzelleştirmek için uğraşan çıplak ka
dmları görüp de alay eden adamlara (adama) gelince, onlar
(o), gülüşlerinin meyvesini olgunlaşmadan toplayacaklardtr."
Çünkü ancak, zararl ı şeyleri yapmak ayı p ve çi rki n ; güzel şey
leri yapmak ise gurur verici ve güzeldir. Eflatun'un kastettiği
adamlardan (adamdan) , sürekli yararl ı şeyler yapanlar güzel,
zararl ı şeyler yapanlar ise çi rki ndir.
Eflatun'un kastettiği bu çirkin adamlardan en önemlisi, ho
cası Sokrates'i idam ettirdikten son ra komedyaları nda kendisi
ile de alay eden Aristokras'tı r. Ancak Eflatun , gülünç, budala,
gerici , yobaz sıfatları ile tan ı m lad ı ğ ı hasm ı n ı n ad ı n ı bile zikret
meye tenezzül etmeyerek, "ancak ayı ptı r'' sözüyle yetinmişti r.
"Savaşçılarımızm kadmları ortak olacakttr; hiçbiri sürekli
olarak biriyle birlikte oturamayacakttr. Çocuklar da orada ola
cakttr; baba oğlunu tammadığı gibi, oğlu da babasmı tamma
yacakttr." Çünkü kad ı n bu durumda ne eve ne de çocuğa ba
kabilir. Ancak kendilerine bir manast ı r hayatı yaşatt ı ğ ı insan
ları n , keşiş olması nda (üremesi nin yasaklanmas ı nda) da dev-
226
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
letin hiçbir ç ı karı yoktur. Tersine, büyük emeklerle yetişti rilen

bu kadar g üzel bir neslin ü remesinde, devletin ve dolayısıyla
toplumun büyük çı karları vard ı . O halde devletin baş ı , "Erkek
ler arasmda olduğu gibi, kadmlar arasmda da bir seçme ya
pacak, benzer ve denk o/anlan bir arada toplayacakttr. Evle
ri gibi sofra/an da ortak olan bekçiler (kadm ve erkekler), bir
arada yaşayacak, gimnazlarda ve başka bütün egzersizlerde
birbirine kanşacak; doğal içgüdü sonucu birbirleriyle birleş
meyi (çiftleşmeyi) arzu edeceklerdir ve serbest btrakılirlarsa
bu eylemi de gerçekleştireceklerdir." Eflatun'a göre, her şey
de olduğu gibi, bu rada da işi rastlantıya b ı rakmak olamaz. Bu
na ne din, ne devlet izin verebil i r. O halde serbest birleşme
yi yasak edip, eşleşmeye (ve çiftleşmeye) bir düzen vermek
gerekecektir. Devlet adam ı , burada da dokumacı l ı ğ ı n ı (seçi
ciliğini) gösterecek, elindeki karış ı k u nsu rlardan (bekçilerden)
kusursuz bir kumaş dokumas ı n ı (eş oluştu rma ve dolayısıyla
kusursuz soylar yetişti rmesini) bilecektir. Erkekler ve kad ı nlar
için evlenme yaşları saptanacağ ı gibi, ü reme yaşları da s ı n ı r
lanacakt ı r. Büyük şenl iklerle resm i düğünler tertiplenecek, şa
irler evlenmeleri kutlayan şiirler okuyacakt ı r.
Çocuklar, çocuk yuvas ı na verilecek, analar yaln ı z süt ver
meye gelecek, gerek bekçi lik işlerini aksatmamak, gerek
se çocukları tan ı mamak için , mümkün olduğunca benim ya
da seni n çocuğun demeden süt verme işlemi yapı lacak (ya
ni beslenme işi , bir an lamda sütanaları na b ı rakı lacak) ve da
ha son ra da m ü rebbiyeler çocuğun eğiti mi ile meşgu l olacak
lard ı r.
"Kız ve erkek çocuklar dünyaya gelince, düşünmemiz ge
reken ilk şey, on/an gerektiği gibi büyütmek ve yetiştirmektir.
Bu meseleyi bir yana btrakmak imkansızdtr."
Burada üzerim ize düşen mutlak görev " Güzellik ve olgun-
227
tuğu, vücutlarmda olduğu kadar ruhlarmda da, mümkün oldu

ğunca gerçekleştirmektir." O halde, bu ruh ve beden eğiti m i ,
yal n ı z çocuğun doğumundan son ra değ i l , doğmadan, hatta
ana baba ona hayat vermeden önce, göz önüne alı nmas ı ge
reken bi rçok koşulun gerçekleşmesini gerektirir. Ana-baba
n ı n sağl ı ğ ı , kal ıtsal özellikler, alkolizm ve gebelikte uygulanan
rej i m , çocuğun ruh ve beden yapısı ndaki ilk ve önemli etken
lerdir. Yasa koyucu bunları göz önüne alacakt ı r. Yasalarla ol
masa bile, hiç deği lse, bazı örgütlerle bunları n d üzenlenmesi
n i ve ayd ı n latı lmas ı n ı sağlayacakt ı r. Çünkü birçok defa tekrar
ettiğimiz gibi, başlamak (doğru başlamak) , her zaman işin ya
rısıd ı r. Dünyaya geldikten son ra da, yürüyünceye kadar, yü
rüdükten son ra, evde, okulda, gücü yeter ve zekası elveri r
se, orta ve yükseköğretiminde iyi bir yurttaş olmak için gere
ken şekilde yetişti rilmesi gerekecekti r. Çünkü "Devlette özel
hayat doğru olarak kurulmadıkça, topluluğun kurduğu yasa
larda bir istikrar aramak boşunadtr." Böylece, eğitim , doğru
dan doğruya devleti ilgilendiren bir sorundur. Devlet bu işi bi
reyleri n keyfine b ı rakmayacağ ı gibi , onu n , ne bazı s ı n ıfları n ,
ne d e yaln ı z bir cinsin imtiyazı altına alı nmas ı na d a izin vere
mez. O halde, kız ve erkekleri n , yani bütün gençleri n , eğitim
ve öğretimden ayn ı şekilde yararlanmaları ve devletin de on
lara bu hakkı sağlamas ı gereki r. Dolayısıyla, çocuğun eğiti m i ,
örneğin, sadece babas ı n ı n arzusuna b ı rakılmayacakt ı r. Çün
kü "Çocuklar, on/an dünyaya getirenlerden çok devlete aittir."
Böylece, devlet, okuma yaş ı na, yani , yedi yaş ı na kadar aile
ye b ı rakt ı ğ ı çocukları , bu yaştan son ra okullara gönderecek
ve orada, onlara (kız ve erkek) , bütün yu rttaşlara gerekli olan
genel bir eğitim verecektir. Böylece, çocuklar, kendilerini ye
tişti recek yetkin öğretmenlerin eline verilecektir. Sü rüye ço
ban , köleye efendi gerektiği gibi, çocuğa da öğretmen gerek-
228
tir. "Bütün vahşi hayvanlar içinde, en güç yola getirileni çocuk

tur. Çünkü onda, başka hayvanlarda bulunmayan, çok güçlü
bir düşünce kaynağı vardtr. Ancak, henüz yatağmı bulmadı
ğmdan, eşi görülmedik tuhaflıklarla ve taşkmlıklarla doludur.
Bundan dolayı, çocuğu birçok gemle dizginlemek gereklidir.
İlkin, ana ve dadmm bakımmdan sonra, okutacak ve bilgi ve
recek öğretmenlerin eline vermek lazımdtr." Devletin , şehi rde
ve kı rsal kesimlerde yapt ı rd ı ğ ı okul larda, seçtiği öğ retmenle
re verdirdiği bu eğitimin başl ıca i ki ana konusu, beden eğitim i
ile ruh eğitimidir. Beden eğiti m i , i k i cinsin birleştiği v e ayrı l d ı
ğ ı özellikleri göz ö n ü n e alarak, bazen ikisine birden , bazen d e
h e r birine ayrı olarak; ama daha çok birlikte verilmelidir. Da
ha çok birlikte gösteri len jimnastik, dans, güreş, harp tali mle
ri , ata binme ve daha başka birçok beden hareketi , vücut geli
şimi ve sağ l ı ğ ı için gereklidir. Ruh eğitim i ise, okuyup yazma
yı , sayıp ölçmeyi , türkü ve müziği öğreti r.
"Herkes, savaş sanatı, aile işleri, devlet idaresi için, önce
edebiyat, sonra musiki, en sonunda da hesap öğrenmek zo
rundadtr." Bu da her birine üçer y ı l vermek suretiyle dokuz y ı l ,
yan i on altı yaş ı na kadar devam edecektir. "Hoşuna gitsin, git
mesin, bu öğretim süresini azaltmak ya da artttrmak ne baba
nm, ne de çocuğun elindedir." İ l köğretim genel ve zorunludur.
İ deal devlette, yal n ı z bekçilere değ i l , diğer bütün yurttaş
lara verilen bu genel eğitim ve öğretimden son ra, ayrıca bi
limler ile felsefe öğretimi gelecekti r. Bilimler (o zaman için ) ,
başlıca, "matematik ad ı altı nda toplanan aritmetik, geometri
ve astronomi"dir. Felsefe de, doğadaki çokluğu sayı l ı birl i kler
altı nda toplayan, eşyayı cinsleriyle çeşitlerine ayı ran, doğa
da olup bitenin nedenleri n i , yani ideaları n ı kavrayan ; bu idea
lardan da, ideaları n ideas ı na, yan i tan rıya kadar yükselen di
yalektiktir. Bunlar, i nsanları tan rıya yaklaştı ran ve tan rı sal kı-
229
lan bilgi lerdir. Dolayısıyla da, bunlardan yoksun kimseleri n ,

i nsanları idare etmesi olanaksızd ı r. O halde, " Yurttaşlann ço
ğunluğunun değil; ancak pek azmm bu bilimlerle uğraşması
gerekir." Bunlar da, ileride devletin baş ı na geçecek yetenek
ler, özellikle yasa koyucu ve koruyucu ve keza bugünkü Da
n ı ştay üyesi yetkilerine sahip kimselerdir. "Böylece, bu bilim
lerin öğretimi zorunlu değildir." Ancak bunları elde etmeyen i
de devletin baş ı na geçi remeyiz.
Eflatun , Ati na'da işlerin iyi gitmemesinden şikayetçidir. Ati
na, yenilgiye uğrad ı ğ ı harpten son ra perişand ı r. Eflatun , duru
mun eğitim yoluyla d üzenlenebileceğine inanmaktad ı r. Genç
lerin babaları gibi yetişmemelerinden dolayı yakı n ı r ve eğitim
de reform yap ı l ması n ı öngörür. Ona göre lsparta' n ı n eğitim i
çok iyidi r. Eflatun , Isparta v e Atina eğitim lerini karıştı rarak b i r
bütünlük meydana getirmek ister.
Eflatun'un devletine i lişkin görüşlerin bu kitap

kapsamında tartışılması
Bu kitapta öngörülen devlet, temel hak ve özgü rlükler ve eği
tim düzenlenmesi ndeki yeni yaklaşı ma en yakı n görüşler, ta
rihte, Eflatun tarafı ndan özell ikle onun Devlet ve Yasalar ad
l ı eserlerinde g ündeme geti rilmişti . Bu nedenle Eflatun'un bu
görüşüne yukarıda değinildiği gibi geniş olarak yer verilmiştir.
Özünde, Eflatun , birçok yön üyle, bir bilim topl umunun te
mel ilkelerini ortaya koymuş, idare ve eğitim yönteminde iz
lenmesi gereken yolun önemli bir kısm ı n ı çizmişti r. Bu düşün
cenin uygu laması 1 9 1 8 y ı l ı na kadar hayali kalm ı ş ve hiçbir
yerde gerçekleşmem işti r. 1 9 1 B'de Komünizm Devrimi ad ı al
tı nda, bu düşünceleri n bir kısmı uygulamaya girm işse de, bi
linen nedenlerle, 1 992 yı l ı nda, bu düşünceye sahip çıktı ğ ı n ı
savunan devlet (Sovyetler) insan ları ü retim i lişkisine göre ka-
230
ba bir ayı rı ma tabi tutan düşünceleri nden , insanları n yetene

ğinin gelişmesi için gerekli zemini hazı rlayamamas ı ndan ve
Eflatun'a göre devlet adamları nda bulunması gereken özellik
lere göre bir seçim yapı lmaması ndan dolayı ayakta kalama
m ı ş ; kazanç ve başarı için her türlü sömü rüyü ve yolu mubah
sayan kapitalizm karşısında yenik düşmüştür.
Eflatun'un düşünce tarz ı , bazı kaba ve doğal yap ıya aykı
r ı yaklaş ı m ları n ı bir yana bı rakı rsak, yeteneksiz v e soysuzları
bile en öneml i ve yetkili yerlere getiren, bu yolla i nsanları n do
ğal gelişimini önleyen , demokrasi ad ı altı nda bir i nsan-bir oy
denen seçme ve seçilme sistemi olarak bilinen maskaralı ktan
daha akla yakı n ve gerçekçi gelmektedir.
Eğer Eflatun'un devlet düzeni, Eflatun zaman ı ndan bugü
ne kadar, gereğince uygulan ı p , aksayan yönleri zamanla dü
zeltilerek bugüne u laşabilseydi, kuşkusuz, bilime, yeteneğe,
sayg ıya, sağduyuya, hoşgörüye dayal ı adi l bir düzenin ku ru l
muş olduğunu görebilecektik. İnsan soyu, böyle bir düzende,
doğayı ve birbirlerini sömü rmek ve talan etmekten uzaklaş
m ı ş olabilecekti .
Yakı n bir gelecekte, Eflatun'un düşüncelerinin bir kısm ı n ı ,
bugünkü bilgi ölçme teknikleri ve eğitim tekniklerine uyarlan
m ı ş olarak görebileceksiniz. Bu kitaptaki görüşleri n , Eflatun
Devleti ile olan benzerl ikleri ve farkl ı l ı kları şöyle s ı ralanabilir:
Benzeri i kler:
1 . Bir i nsan ı n değerlendirilmesinde (ve keza hak ve yetki
ler kazanmas ı nda) vücut yap ısı (Eflatun' da jimnastikle
gelişti rilen vücut, bu kitapta ayrıca kal ıtsal özel likler) öl
çütler esas al ı n m ı şt ı r.
2. Bir i nsan ı n değerlendirilmesinde (ve keza hak ve yetki
ler kazanması nda) bilgi birikiminin esas olmas ı .
23 1
3 . Bir i nsan ı n değerlendirilmesinde (ve keza h a k v e yetki

ler kazanması nda) ruhsal değerlerin yan ı s ı ra; özellikle
felsefe öğrenimin kazan ı lmas ı .
4 . B i r i nsan ı n değerlendiri lmesinde (ve keza hak v e yetki
ler kazanması nda) ahlaki değerlerin kazan ı lmas ı , top
lumun çı karları n ı kendi çıkarları ndan üstün tutma al ış
kan l ı ğ ı n ı n kazan ı lmas ı .
5. Yukarıdaki değerleri kazanma derecesi nde kişiye hak,
özgürlük ve yetki verilmesi .
6. Bu değerleri yitirenlerin görevleri nden al ı nabilmesi ve
bir aşağ ı statüye indiri lebilmesi .
7. Devlette yetkil i yerlere gelebilecek kişileri n , beden , ruh
ve bilgi açısı ndan kendi lerini kan ıtlamaları ve kesinlik
le özel eğitimden geçmeleri .
8. Çocukları n eğitim ve yönlendiri lmesinin devletin temel
görevi olmas ı .
9 . Kad ı n ve erkeğ i n , eşeysel dimorfizm (farkl ı laşma) öte
sinde eŞit haklara ve yeteneklere sahi p olduğunun be
nimsenmesi.
1 0. Çocukların oluşumu (çocuk yapma hakkı n ı n bi reye ta
n ı n ı p-tan ı n mamas ı ) , yetiştirilmesi (ailedeki olumsuz
olası etkilerin kald ı rı lması için Eflatun'da aile yapısı
nın değişti ril mesi ; burada ise ıslah ı ) ve eğitimi hakkın
da devletin hak sahibi olmas ı .
Farkl ı l ı klar:
1 . Çocuğun bir aile ortam ı n ı tan ı madan büyümesi, ruhsal
gelişim ve beyin formatlanması açısı ndan bazı biyolo
jik ve buna bağ l ı olarak bazı psikolojik sakı ncalar do
ğuracağ ı için benimsenmemiştir. Çünkü ana sevgisi
n i n , bir çocukta güven duygusunu geliştirdiği bilinmek-
232
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERME Lİ
tedi r. Topl umsal ilgi, bunun yerine konulamayacak ka

dar zayıf kalacakt ı r.
2. Çocuğun ana ve babas ı n ı h içbir zaman tan ı madan bü
yütül mesi fi kri de güven duygusunu zedeleyeceği ve
şefkat duygusunu azaltacağ ı gerekçesiyle benimsen
mem iştir. Aile yaşam ı , birçok hayvanda sürekli , baz ı
ları nda geçici , insan soyunda ise son 20-30 bin y ı l ön
ce ortaya çıkmış güçlü bir biyolojik gereksinmeden do
layı (çocuğun yetiştirilme süresinin uzaması ndan dola
yı) ortaya ç ı km ı şt ı r.
3. Bir insan ı n yetiştirilmesinin jimnastik ve m üzik gibi ge
rekli ; ancak yeterli olmayan iki ana temaya bağlanma
s ı ve değerlendi rilmenin esas olarak bu i ki kon u üzeri
ne yoğu nlaştırı lmas ı , bilgi toplumunu amaca u laştı ra
mayacaktı r.
4. Vücut bakı m ı ndan zayıf doğanları n öldürülmesi ; ruhsal
bakı mdan zayıf olanları n da toplumun infazına b ı rakı l
mas ı i nsancı l bakı mdan uygun görülmemişti r.
5. H itlerin üstün insan yetişti rilmesi "İ nsan Harası" gibi
bir uygulamayla, kad ı nları n sadece bir erkekten çocuk
yapmamas ı ; bir anlamda çocuk yapanları n dam ızl ı k gi
bi seçilmesi . Toplum yaşam ı n ı olumsuz olarak etkile
yecektir.
Sofistler i le Eflatun arasındaki çelişki

Tarihçi Heradot'un düşüncesine göre, sofist kelimesi asl ı nda,
bilimde ve sanatta usta olanlara verilen nitelikti. Ancak, Efla
tun , Sophistes adl ı diyaloğunda, bu kelimeyi , bilimini ya da ilmi
ni yüksek kazançlarla satan , kendi ç ı karı n ı düşünen kişiler ola
rak tan ı mlad ı ve bunlardan nefret ettiğini beyan etti. Bu neden
le bu kelime, bugün olumsuz anlamda kullan ı lmaya devam etti.
233
Sofistler, bozulmaya başlayan Yunan'da, çı karları içi n ,

açı kgöz b i r yaklaş ı mla, çevrenin hoşlanacağ ı tarzda, suntur
lu n utuklar atarak, onları n çı karları n ı savun uyormuş gibi gö
rünen ve çı karcı çevrelerin s ı rt ı n ı sıvazlayan , kon uşma sana
tına önem veren ve bunu bir amaç ve erdem olarak ben im
seyen; İ ranl ı ları püskürttükten son ra gel iştirmeye başlad ı kla
rı demokratik düzen içinde kendilerine uygun yer bu labilen in
san lard ı .
Bunlara göre, demokratik düzen içinde e n öneml i yetenek
ve değer, bir esasa dayanmasa dah i , güzel konuşmayd ı ve
halkı ikna etmeydi (günümüz politikacı larıyla karşı laşt ı rma ya
p ı lmas ı n ı dilerim). Bunun için yüksek paralarla hitabet ders
leri veri lmeye başlanm ı ştı . Kendi çı karları n ı daha da artı rmak
içi n , söz söyleminin demokrasinin temel koşulu olduğunu söy
leyerek daha çok demokrasi istiyor ve dolayısıyla daha çok laf
edebiyatı n ı n yolu n u açıyorlard ı . Laf edebiyatı -demokrasi ya
p ı ş ı k kardeşler olmuştu. Bu yaklaş ı m la bilimin özü değişmiş,
bu kitapta tan ıtmaya çal ıştı ğ ı m ı z ilime dönmüştü . Bilim (ger
çekçi lik) yerine i l i m (hamasi edebiyat ve sadece günlük ya
rar sağlayacak bilgilerin yerleşti ri lmesi) geçerli olmuştu . Bu
hamasi edebiyat hiç bitmed i , dünyadaki birçok toplumda ke
za ülkemizde günümüze kadar etkinliğini sürd ü rdü . . . Hama
si edebiyat yapanlar da en önemli görevlere ve yetkilere ka
vuştu . . .
Böylece doğal gerçekleri anlama merakı ve çabası orta
dan kalktı ; sofistlerin gayretiyle, i nsan düşüncesine ve i rade
sinin analizine yöneldi . İ nsan ı her şeyin ölçüsü yap ıyor, bilimi
tenkit konusu yapmaktan çekinmiyorlard ı . Klasik mantık eğiti
mi de bu evrede gelişti. Böylece, düşünce sistemi, i nsanları n
iç dünyas ı n ı ön plana alan sübjektif bir özellik kazand ı . Hep
sinde ortak düşünce, i nsan ı n özg ü rce araştı rma yapması ve
234
özgü rce tartışması yön ündeyd i . H itabet sanatı n ı n gel işmesi

nin bilinen tek yararı , dilin gelişmesi ne önemli katkı ları olma
s ı d ı r. Eski Yunan' ı n en ünlü sofisti, hep para karş ı l ı ğ ı iş yapan
ve bir i nsan ı kusursuz bir adam yapmak için gerekli sanata ve
yeteneğe sahip olduğunu savunan Protogaras'tı .
235
1 5. BÖLÜM
Türklerin Yönlendirilmesine Bir Bakış
"Türk- İ slam sentezi"
"Siyahla-beyazı karıştırma çabası "

Eflatu n'un önerdiği devlet yönetim model i , h içbir zaman
uygulanamad ı . Bu kitapta da geleceği n gereksinmelerine ce
vap verebileceğine inan ı lan, değişik, birçok bakı mdan yeni bir
devlet (ya da toplumu) yönetim model i öneriliyor. Ancak tüm
bunları n uygulanabilmesi ve geçmişteki hataları n nelerden
kaynakland ı ğ ı n ı anlayabilmek içi n , en azı ndan , Tü rklerin kur
duğu devlet yönetim modelleri n i n , hangi esaslara dayandırıl
d ı ğ ı n ı n ayrı ntı l ı olarak bilinmesi gerekiyor.
Kitabı n yazarı bir temel bilimcidir; tarih bilimiyle i lişkisi var
d ı r; ama s ı n ı rl ı d ı r. Bu nedenle, burada verilen tarihsel-krono
lojik bilgileri n birçoğu değişik kaynaklardan (özellikle Erdoğan
Ayd ı n ' ı n Nasıl Müslüman Olduk adl ı eserinden) al ı n m ış, kita
b ı n kendi amacı doğrultusunda bu bilgiler yorumlan m ı şt ı r. Bu
böl ü m , gereği nden fazla tarihsel bilgiyle yüklü gibi görünse
de, toplum olarak geçtiğimiz yolun nas ı l bir yol olduğunu ve
bugünkü devlet ve toplum mantı ğ ı n ı anlamak için bu ayrı ntı
y a gerek duyulmuştu r.
Hangi düzenlemelerin bizi bir topl um olarak bir araya ge
tirdiği n i , hangileri n i n bilimsel , sanatsal ya da girişim yapabil
me ruhunu gelişti rdiğini ya da körelttiğ i n i , hangilerinin uygar
l ığa geçişi önlediğini ya da h ı zland ı rd ı ğ ı n ı , ancak, kökü de-
236
rinlere u laşan öğretileri ya da yönetim sistemlerini ve keza

her evrede bu girişimlere eşli k eden zihniyetleri öğrenmekle
mümkün olabilecektir. Dogmatik d üşünceleri nden kurtulama
m ı ş ve resm i yorumlardan farkl ı yorum ları hoşgörüyle karş ı
layamayacak kadar güdümlenmiş v e katı kal ı plar içine sokul
muş olanlar, doğal olarak, bu böl ü mde dile geti rilen farkl ı ba
kış açı s ı na tepki göstereceklerdir.
Beğensek de beğenmesek de bu tarih bizim tari h imizd i r . . .
Onu öğrenmek, ataları mızı , kökümüzü öğrenmekti r, onu öğ
renmek bugünkü s ı k ı ntı ları m ı z ı n ya da m utlulukları m ı z ı n , ke
za davranışları m ı z ı n neden ini öğrenmektir. Gözlerin i ve ku
lakları n ı kapayarak, görebilen, duyabilen ve anlayabilen hiç
kimse olmam ışt ı r. Ruhu ve düşüncesi kör ve sağ ı r olanları n
da başarı l ı olduğu görülmemiştir. Tarih , geçmişini iyi değer
lendirmeyen ve ondan gerekli dersleri almayanları n hazin öy
küsüyle doludur. Tarih , toplumlar aras ı ndaki il işkilerin de bili
mi olduğuna göre, farkl ı cephelerden farkl ı şekilde gözükme
si (yorum lanmas ı ) doğald ı r. Ancak evrensel ahlak ve düşün
ce yap ı s ı na sahip biri içi n , gerçek bir tane olacağ ı na göre,
tüm tarihsel olayları n farkl ı şekillerde anlat ı l mas ı na izin ver
mek gerçeğin açığa ç ı karı lmas ı için ilk koşuldur. Bunu yap
mayanlar ya da yapamayanlar, her defası nda çı kmaz sokak
lara girmiş ve sonları h üsranla bitmişti r.
Geleceği n şimdiden tah m i n i , geçmişteki izlerden ç ı karı la
bilir. Tarih bilincine yeterince sahip olamayan toplumları n yö
netimleri , er ya da geç, hatalar işledi kleri ve yönettikleri top
lumları çı kmazlara sürükledikleri bilinmektedi r. Doğru karar
verebilmek içi n , ilk koşul gerçeği öğrenmektir. Gerçeği öğren
menin ilk koşulu da art n iyetsiz ve yansız olmad ı r. Ne yaz ı k ki
dünyada en yanl ı ele alı nan kon u tarih olmuştur. Bu nedenle
hem toplu m ları n hem de toplum içindeki g rupları n anlaşmala-
237
rı ya da uyuşmaları zor olmuştur. Yansız (objektif) bilgi ortada

olmayı nca, elde edilme yol ları kapatı l ı nca, hak ve adalete da
yal ı çözümler yerine, kaba kuwet egemen olmuştur. İşte, uy
garl ı ğ ı n en uç noktas ı na ulaştığım ızı savunduğumuz bugün
dahi sorunları n silahla çözümlenmeye kalkış ı lmas ı n ı n teme
linde bu zihniyet yatmaktad ı r.
Lütfen! Bu bölü m ü dogmatik düşüncelerinizden ve bugüne
kadar zihninizde birikmiş olan tortulardan arı narak okumaya
çal ı ş ı n . Katılmıyorsanız, öğrendiklerinizin aksini öğrenmekten
çekiniyorsan ız unutu n ! Tarihle hiç ilgilenmiyorsanız, bu bölü
m ü tümüyle okumadan atlayın ız!
Türkiye'de yıllardtr sürdürülen dinci ve fanatik trkçı kad

rolaşma engellenmemiş ya da bigane (duyarsız) bir biçimde
seyredilmiş ya da teşvik edilmiştir. Öyle ki, sonunda belki de
devletin İçişleri ve Milli Eğitim Bakanlığı, ülke için PKK (kan
lı ve cani Kürt terör örgütü) 'dan daha tehlikeli bir odak haline
gelmiştir.
Ali Sirmen Milliyet, 24.09. 1 995
İçinizden birçoğu , halkı n ı n %98'i Müslüman olan ülkemize,

1 980 darbesi eşliğinde Suudi Arabistan' ı n el altı ndan ya da şu
ya da bu nedenle İslami düşüncenin yayg ı nlaşması için ne
den para akıttığ ı n ı belki merak etmişti r ve çok defa da bu yar
d ı m ı İslamiyet'i n yayg ı nlaşması gibi saf bir amaca bağlam ış
t ı r. Halbuki bu parayla, dünyan ı n birçok yerinde dinini değişti
rebilecek çok daha fazla sayıda insan elde etmek olas ı d ı r. An
cak hedef ülke Tü rkiye, daha doğrusu Tü rklerdir.
Birinci Dünya Savaş ı ' n ı n sonunda Arap çöl lerinde özellik
le İ ngilizlerle savaşı rken ordumuzu arkadan vuranları ülke
m izdeki dinci kesim u nuttu rmaya çal ı şsa da, unutu l u r gibi de-
238
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ KİME NASIL VERM ELİ
ğildir. Kuzey Kı brıs Tü rk Devleti'nin kuruluşunda Pakistan ve

Azerbaycan hariç hiçbir Müslüman ülke lehte onaylamam ı ştı r.
İçinizden birçoğu, yine, y ı l lard ı r Tü rk idari sistemine ve eği
timine egemen olmaya çal ışan Tü rk-İslam sentezci lerinin bu
bitmez tükenmez çabası na Tü rk halkı n ı n büyük bir kısmı bir
anlam verememiştir. Veremez de . . . Çünkü Tü rk M i l l iyetçiliği
ile Arap M i l l iyetçiliğinin arası ndaki derin uyuşmazl ı ğ ı n ve ça
tışman ı n neden ini ve tarihsel gelişimini kendi milli okulları nda
h içbir şekilde açı kl ı kla okuyamam ı şt ı r. Arapları tenkit, dinimizi
ten kit olarak algı lanm ışt ı r; alg ı lanmaya da devam etmektedi r.
Bu coğrafyan ı n ve Tü rkleri n kaderini saptayan tari h , bu
kesimlerce bu yüce milletin bireylerinden saklanm ı ştı r. Lozan
Antlaşmas ı ' n ı n ileride bir Kürt ve Ermeni Devleti'ni ku rmayı
amaçlamamas ı neden iyle Amerika Kong resi'nce onaylanma
d ı ğ ı , nas ı l 65 yıl boyunca Tü rk halkı ndan saklanm ı ş ve so
nunda terör belas ıyla, iş işten geçti kten sonra akl ı baş ı na gel
miş halkın öğrenmesi gerçekleşmiş ise, İslam' ı n ilk öncüleri
nin, Arap milliyetçiliğinin ve Arapları n Türklere bakış açı s ı n ı n
d a bu ülkenin insan ı ndan saklanmas ı , tarih boyunca baş ı m ı
z a önemli belalar açm ışt ı r; i leride çok daha büyük belalara yol
açacağ ı n ı , şimdiden söylemek kahinlik olmayacakt ı r. Bunun
için İslam tarihini ve özellikle Tü rk-Arap ilişkisini çarp ıtmadan ,
tüm yal ı n l ı ğ ıyla, ülkemiz insan ı na anlatmak gerçek bir Tü rk
Milliyetçisi için kaç ı n ı lmaz bir görev olacakt ı r. Bu, ayn ı zaman
da milli duyguları (sözüm ona milliyetçilik) ile dini duyguları
n ı bağdaşt ı rmaya çal ışanları n (şeriatç ı l ı k, dindarl ı k) çel işkisi
ni ve er ya da geç ortaya çı kacak çatışmas ı n ı anlamak bakı
m ı ndan gereklidir.
BOP başkan l ı ğ ı ile Orta Doğu'nun yeniden şekil lenmesi
ne soyunan ve h itaplarında mümin sözcüğünü ağzı ndan hiç
bı rakmayan ve Tü rk milliyetçisiyim denen sözü ağzına alma-
239
yan yöneticilerimizin 2020 y ı l ı nda neredeyse selam vereceği

bir Arap ülkesi kalmam ışt ı r.
Böyle bir çel işkiye karş ı n , birbirinin zıttı olan bu iki öğreti
biçiminin birlikte (dincilik ve milliyetçilik) eğitimin temel ögesi
yapmaya çal ışanları n da, ait oldukları topluma bilerek ya da
bilmeyerek yaptı kları i hanetin ve zararı n ne olduğunun bilin
mesini sağlayacakt ı r. Amerika yerli lerine uygu lanan mezali
min, geçmişte, Araplarca Türklere de uygu land ı ğ ı , bizzat ken
dini milliyetçi de zanneden Müslüman Türklerce ve halkı n ı ay
d ı nlatmakla yükü m l ü olan kurumlarca (Milli Eğitim Bakan l ı ğ ı n
ca) hal k ı m ı zdan y ı l lard ı r saklanmas ı , gelecekte karş ı laşaca
ğ ı m ı z belaları n zeminini hazı rlamakta ve dini duyguları n g üç
lendiri lmesi kisvesi altı nda bugün içimizde filizlenen Truva at
ları n ı n kök salmas ı n ı sağlamaktad ı r. Her şey tarihte gizlidir . . .
Bakal ı m . . .
1 . İ slamiyetin gelişimi
İslamiyet' in gelişiminde öneml i basamaklar olduğu için bunu
ana başl ı klar altı nda incelemek, konunun anlaş ı l ması bakı
m ı ndan yararl ı olacaktı r.
1 .1 . İslam'dan önce Arabistan'a bir bakış

Tek (bir) tan rı l ı dinlerin birbi riyle ortak olan bir geçmişleri ve
ortak olan birçok öyküleri vard ı r (Tufan ve Adem'le ilgili olan
lar en gözde öykülerdir) . Tek tanrı l ı din lerde tanrı kelam ı ol
duğu savunulan bu öykülerin bir kısm ı n ı n , daha son raları , Sü
mer ve Babil yazıtları nda kayıtl ı olduğu bulunmuştur. Özellik
le M ıs ı r'da ilk defa çok tan rı l ı ktan tek tan rı l ı ğa geçişi sağlayan
Firavun Ammonfis-IV Akhenaton'un (tanrısı Aton) tapı nakla
rı ndaki duvarlara yaz ı l m ı ş yazı ları n bir zamanlar burada ya
şam ış İsrail oğulları n ı n kutsal kitab ı ndaki Tevrat ı nda aynen
yer alması ilginçtir.
240
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ K İ M E NAS I L VERM ELİ
Çok ilkel koşullarda yaşayan Arap Yarı madası 'ndaki Arap

ları n kendileri nce bir dini inancı ve buna ilişkin gelenek ve gö
renekleri vard ı .
Mekke şehri , İslamiyet'ten önce, çok tan rı l ı Arap kabileleri
nin dinsel merkezi ve hac yeriydi . Kabe, tüm kabi lelerce tanrı
ları n kutsal evi olarak kabul edi l i r ve sayg ı gösteril i rd i . Çünkü
Kabe'nin içinde Ay tanrısı Hubal , diğer önemli tanrı ları Menat,
Lat, Uzza başta olmak üzere birçok tanrı n ı n sembolü (put) bu
rada bulunurdu. N itekim cami lerin aleminde bulunan ay sem
bol ü , Ay Tan rıs ı ' n ı simgelemektedir.
Asl ı nda Hz. M uhammed zaman ı nda cami yoktur; mescit
vard ı r. Asl ı nda şaşal ı mescit de yoktur. Namaz kı l ı nan bir yer
de yükseğe ç ı kı l ı p ezan okunan yerler mescit olarak bilinir.
Kubbeli cami ilk defa İslam mimarisinin bilinen ilk kubbeli ya
pısı olan Kubbet-üs Sah ra, Kudüs'te bulunmaktad ı r. Emevi
halifesi Abdülmelik Mervan tarafı ndan 689-69 1 y ı l ları aras ı n
d a yapt ı rı l m ı şt ı r. Kudüs'ün fethi nden son ra H z . Ömer tarafın
dan yapt ı rı lan mescidin yerine inşa edildiği için " Ömer Camii'
olarak da bilinmektedir. Cam i , insanları toplayıp siyasi propa
ganda yapmak için , din kisvesine büründürülmüş tapı naklar
olarak tasarlanmış yapı lard ı r. Bu n iteliğini de bugüne kadar
yiti rmemiştir. Yapı lan camiye farkl ı bir kutsiyet kazand ı rı lması
için şu efsaneler de eklenmiştir: Hz. Nuh'un gemisi burada ka
raya otu rmuş, Hz. Davud burada tövbe etm iş, Hz. Adem cen
netten bu raya inmiş, Hz. İbrahi m oğl u İsmail'i burada ku rban
etmek istemiş, Hz. İsa buradaki kaya üzerinde çarm ı ha geril
miş ve Hz. M uhammed buradan m i raca yükselmişti r.
Kabileler kendi putları n ı n harici nde diğer kabilelerin putla
rına da sayg ı l ıyd ı lar. Ancak en büyük tanrı olarak kabu l edilen
ve bir put halinde si mgelenen "Allah" adl ı put, girişin tam kar
şısı nda yer almıştı ve tüm kabilelerce sayg ı n bir yere sahipti .
24 1
Kabe'de h içbi r kabile birbi riyle kavga etmez; hepsi eşit

sayg ı n l ı kta olurlard ı . Tan rı ları n evinin korunmas ı n ı ve bakı m ı
n ı , başlang ıçta, kabileleri n tümü birlikte yüklenmişti . Kabe'de
toplanan kabileler, dinsel , toplumsal ve siyasi sorunları n ı eşit
koşullarda kavgası z ve nizasız olarak burada çözerlerd i ; ant
laşmalar burada yap ı l ı rd ı . Kabileler aras ı yap ı l m ış olan bir
antlaşmada "Hilfu'l-Fudül," "Allah'a yemi n ederiz ki, hepimiz
mazlum ile birlikte zalime karş ı , bu zali m mazlumun hakkı
n ı verene kadar bir el gibi olacağ ız. Bu ittifakı m ız, denizde
bir tüyü ıslatabilecek kadar su kal ı ncaya dek ve Hira ve Se
vir tepeleri yerinde durdukça ve mazlumun ekonomik duru
m unda eşitliğe tamamen riayet edi lene kadar devam oluna
cakt ı r," denmektedir. Hatta 5. yüzyı ldan son ra Mekke'ye Ku
reyş kabi lesi egemen olmas ı na karş ı n , bu çoğulcu sistem de
ğişmemiştir. Bu döneme, İslamiyet'ten son ra "Cahiliye Döne
mi' denmesine karş ı n , çı karabildiğimiz kadarıyla, bu ilkel top
luluklar arası nda kurulabilecek en uygun demokratik düzeni n
kurulduğu v e işlediği bir dönemdi . Hatta Yahudilerin v e H ris
tiyanları n bu dönemde kendi dinlerini h içbir baskı altı nda kal
madan yü rüttüklerini de bilmekteyiz. Hatta Hz. M uhammed'in
bizzat kendisinin manevi kayınpederi (Hatice'nin amcas ı ) Va
raka bin Nefel arac ı l ı ğ ıyla bu dinlerle temasta olduğu ya da
doğrudan üyesi olduğu bilinmektedi r (Erdoğan Ayd ı n'dan).
Mekke'ye ve özellikle Medine'ye çok yakı n kabilelerin tü
m üyle H ristiyan ya da Yah udi oldukları n ı , bunları n , İslami
yet'ten son ra, dinlerini bin bir cefa ve eziyetle, k ı l ı ç zoruyla de
ğişti rdiklerini bizzat İslam tarihinden çı karmaktayız. İslamiyet
çok tan rıcı l ığa geçit vermediği gibi, kendisiyle ayn ı kategori
de mütalaa edilen Yahudiliğe ve H ristiyanl ı ğa da geçit verme
m iştir. Çoğulculuk, artı k zorla tekilciliğe indirgenm iştir. "Eğer
yerle gökte Allah'tan başka tanrı lar olsayd ı , ikisi de bozulur-
242
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NAS I L VERMELİ
du." (Enbiya-22). Bu sağlan ı rken , Allah ve din ad ı na büyük

katliamlar yap ı l m ı ştı r. Kendi düşüncesinin ve dininin d ı ş ı nda
kiler "küfür'' ve ''fitne" i lan edilmişti r, ." .. fitne ortadan kalkıp din
yaln ı z Allah ' ı n oluncaya kadar onlarla savaş ı n ," (Bakara- 1 93)
"Allah yolunda savaşmak, ölmek ve öldürmek," (Tevbe- 1 1 1 )
şeklindeki buyruk yerine geti ril miştir. Kimsenin dinine doku
nulmayan bir ortamdan bizzat H. Peygamber'in "Ben, insan
lar kel ime-i şahadet geti rene kadar, yani Allah' ı n birliğine ina
nana kadar onlarla harp etmeğe Allah tarafı ndan memu r edil
dim," ( İ bn-i Mace'den) dediği bir ortama geçilmişti . İslamiyet,
önce, kendinin gelişmesine izin veren çoğulcu demokrasiyi ve
çok tan rıcı l ı ğ ı ezmeyle yükselmesine başlam ı şt ı r . . .
1 .2. İslamiyet'in doğuşu ve yayı l ışı

İslamiyet'i n ortaya çıkışıyla birl i kte, kabileler federasyonu
gitm iş, yerine merkezi devlet gelmiş; çok tan rı l ı ğ ı n yerine tek
tan rı l ı k egemen olmuş; çoğulcu karar mekanizması yerine to
taliter bir sistem otu rmuştu. Bu gelişme ile en azı ndan bazı
göçebe topluluklar yerleşik düzene geçm iş, şehirlerde oturan
Araplar çok daha organize bir yaşam tarzına kavuşmuşlar
d ı . Çünkü İslamiyet düşünce tarz ı itibarıyla, ticarete ve yerle
şik düzene geçmişlere daha çok h itap ediyordu. Halbuki daha
özg ü r yaşamayı seven ve s ı n ı rlanmaktan hoşlanmayan, ayrı
ca Medine'ye zekat göndermek istemeyen Bedeviler, Hz. Mu
hammed'in ölümünden son ra başkald ı rd ı lar. O zamana ka
dar Tanrı ile kul aras ı na h iç kimsenin giremeyeceği , yani yet
kili ruhban s ı n ıfı n ı n olamayacağ ı söylenmiş ve keza Kur'an' da
Hz. M u hammed'in son peygamber olduğuna ilişkin kayıt da
bulunmad ı ğ ı için, Bedeviler, kendini Hz. Muhammed'in hale
fi olduğunu i lan eden ve zekat talep eden Ebu Beki r'e baş
kald ı rm ı şlard ı . Hatta onlardan bir kısm ı (Müseyleme, Esvadul
243
Ansi , Tuleyha bin Huveylid, Secah vd .) kendilerini peygamber

olarak ilan etmişlerd i .
Bunun üzerine, ilk defa Ebu Bekir, H z . M uhammed'den
başka peygamber gelmeyeceğini i lan ederek ve Tevbe sure
sinin 97. ve 98. ayetlerinde "Bedeviler inkar ve iki yüzlülük ba
kı m ı ndan daha kötüdür ve Allah' ı n Peygamberine indirdiği di
ni hükümlerin s ı n ı rları n ı bilmemeye ve tan ı mamaya yatkı nd ı r
lar. ( . . ) . Bedevilerin bir kısmı da Allah yolunda yaptı kları n ı ziyan
edilmiş şeyler olarak san ı r ve Müslümanları n baş ı na felaket
gelmesini bekler. Şiddet ve felaket onları n baş ı na gelsin ," şek
l inde bedevileri aşağ ı layan hükümlerin olduğunu da göz önü
ne alarak, Halid bin Velit komutası ndaki kuwetlerle, onları yok
etmeye başlar. Ebu Bekir, onlar için şu emri verir "demirle dağ
lan ı p , ateşle yakı la." Bu emir gereği , kad ı n ve çocuklar da da
hil katledilir. İslamiyet bu katliam sonucu Arap Yarı madası'n ı n
tek dini haline gelir. Bundan böyle İslamiyet Bedevileri yan ı na
almıştı r. Artı k yayılma ve ekonomik olarak güçlenme zamanı
gelmiştir.
Böylece zengin ganimet vaadi ile savaş ve talan yeteneği
yüksek olan Bedeviler, halifenin bayrağ ı altı nda, kuzeyde be
l i rl i kültürel ve mal birikimine kavuşmuş insanlar üzerine sal
d ı rtı l ı r. Daha son ra halife olacak Ömer'in de teşvikiyle, Ha
lid bin Velid'in komutası nda ilk olarak Su riye ve l rak'a hücum
edi l i r ve birçok ganimet ele geçirilir. Ancak Kur'an'daki açı k
lamalara "İslamiyet'in bir Arap dini olduğu şeklindeki yorum
lara" sayg ı gösterilerek, Arapları n d ı ş ı nda, diğer dinlerdeki in
sanlar, dinleri n i değiştirmeleri için zorlanmaz. Ebu Bekir ölür
(MS 634) , yerine Ömer geçer.
Ömer döneminde (MS 644'e kadar) Suriye, Fil istin, I rak,
Azerbaycan, M ı s ı r ve İ ran ele geçi ri l i r. Bütün bu yerlerde mer
kezi yönetimler ve yerli halklar direnir. Ancak ganimet elde et-
244
me arzusuyla azd ı rı lm ı ş organize kuwetler karşısı nda tutuna

mazlar. Bütün bu bölgelerde akı llara durgunluk verecek kat
l iamlar yaşan ı r; kad ı n lar ve çocuklar perişan edi l i r; erkekle
rin öneml i bir kısm ı köle olarak satı l ı r ve kullan ı l ı r. Bunun için
Kur'an'da uygun ve teşvik edici açı klamalar da vard ı r: "Hoşu
nuza gitmediği hallerde savaşmak size farz k ı l ı nd ı ," (Baka
ra-2 1 6) ; "Ey iman edenler. . . Allah yolunda cihat edi n ki kurtu
luşa eresiniz," (Maide-35) ; "Kuşkusuz ki Allah cihat eden mü
minlerin malları n ı ve canları n ı cennet karş ı l ı ğ ı nda sat ı n alm ış
t ı r. Çünkü onlar Allah yolunda savaş ı rlar. Öldürü rler ve öldü
rürler. .. " (Tevbe- 1 1 1 ); "Fitne ortadan kalkıp din yal n ı zca Al
lah' ı n oluncaya kadar onlarla savaş ı n ," (Bakara- 1 93) ; "Eğer
yüz çevi ri rlerse onları yakalay ı n , bulduğunuz yerde öld ü rü n
v e h içbi rin i dost v e yard ı mcı edinmeyin," (Nisa-89) ; "Hak d i
nini kendilerine din edinmeyen kimselerle (H ristiyan v e Ya
hudilerle) , küçülerek (boyunları n ı büküp) elleriyle cizye (ha
raç) verinceye kadar savaşı n ," (Tevbe-29) ; "Fethedilen yer
lerden ele geçirilen ganimetlerin (arazileri n , malları n , cariye
leri n , kölelerin vd .) 4/5'ni savaşa katı lanlar, 1 /5'ni ise devlet
al ı r," (Enfa-41 ) ; "Ben insanlarla kel ime-i şehadet getirene ka
dar, yan i Tanrı ' n ı n birliğine i nanana kadar onlarla harp etme
ğe Allah tarafından memur edildim," ( İ bni-Mace'e göre pey
gamberin ağzı ndan). Kur'an'a göre bunları icra ederken ölen
ler ise, doğrudan doğruya cennete giderek ebedi m utluluğa
ulaşıyord u .
Bu açı klamalar, cihatta ( d i n savaşları nda) büyük yararla
rı görülen Bedevilere uygun düşmüştü . Çünkü İslam olma
dan önce, yerleşik düzene geçmişlerin ve kendi kabilesinden
olmayan diğer Bedevilerin mal ı n ı ve mülkünün gasp edilme
si, yani gazveler (soygun için yap ı lan baskı nlar) Bedevi gele
neğinde bir şan ve şöhret vesilesiyd i . Bedevilerin sadece ge-
245
çimine yönelik bu ilkel duygu ve yaklaş ı m , meşrulaştırı larak

ve dini kurallara bağlanarak, daha ideal daha yüce bir duygu
olarak Arap/İslam fetih lerinin lokomotifi hal ine getiri lmişti. Be
devinin talancı/barbar yapısı Allah ' ı n emirleriyle Arapları n ya
y ı l macı l ı ğ ı na alet edinilmişti (daha son ra Osman l ı 'da bunun
daha organize halini göreceğiz) . Böylece bir zamanları n ilkel
"gazve''si , İslam dininde "gaza"ya dönüştü rül m üştü . . . İ nsan l ı k
ad ı na gazan ız mübarek olsun . . .
Böylece İslam yasaları n ı n geçerli olduğu topraklar, özel
likle Arapları n yaşad ı kları yerler Dar-ül İslam, geri kalan ı rk
ları n ve dinlerin bulundukları yerler de Dar-ül Harp ilan edi
lerek, bu sonuncuları n mülkleri ya da yönetimleri İslamlara/
Araplara din gereği helal hale geti ril iyord u . Artı k talan ı n adre
si beli rlenmişti.
Ancak egemenlik alan ı genişleyince, bütü n bunları n sade
ce bir talan felsefesiyle yönetimi olanaksız hale geldi. Sonuç
ta, kendi dininden olmayan , dolayısıyla düşman olarak gördü
ğü toplum lara, şu seçeneklerden birini seçmeleri için dayat
ma başlad ı . Ya dinini değişti ri rsin, kabu l etmezsen cizye (ha
raç) ödersin, bu i kisini de kabul etmez isen dinimin gereği kel
leni veri rsin.
Halbuki Tanrı , sonsuz gücüyle, isteseydi tüm insan ları İs
lam yapar, onları Arapları n talan ve kı l ıc ı ndan ku rtarı rd ı . Yü
ce Tan rı ' n ı n Arapları n kıl ıcıyla insanları eğitmesi ve İslam yo
luna sokmayı istemesi, bizzat Tan rı kavram ı na ters düşmek
teydi . Son uçta, Arap talanc ı l ı ğ ı ve milliyetçi liği, din kisvesi al
tı nda, meşru "kutsal" bir zemine otu rtulmuştu . Bu talan ı n çev
resinde, o güne kadar bir araya gelemeyen birçok Arap ka
bilesi bi rleşerek yekvücut da olmuştu . Çok kısa bir süre içeri
sinde ( 1 5 yıl) tüm Arap Yarı madası bu kutsal amaç çevresin
de bi rleşmiş, kendinden olmayan kavim lerin biri kmiş malları n ı
246
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ K İ M E NASI L VERM ELİ
ve zenginliklerini de yağma ederek zengin leşmişti . Artı k diğer

tüm kavimler üzerinde üstün bir yere gelme ( tagallup) ve ege
men olma yolu açı l m ı ştı . Çimentosu İslamiyet olan Arap Mil
l iyetçiliği artık kab ı na sığmıyor, bir çığ gibi çevreye taşmaya
başl ıyord u . Doğal olarak ilk taşacağ ı yerler, o güne kadar zen
gin olarak bili nen ve ulaş ı m bakı m ı ndan da uygun olan Suri
ye, I rak, daha sonra, Doğu Anadolu, İ ran, Azerbaycan , E rme
nistan olmalıyd ı . N itekim öyle de old u . Ele geçirilen yerlere
Arap göçleri de kaç ı n ı lmaz old u . Artık talan seli kopmuştu . . .
Pers Devleti M S 627 yı l ı nda İ m parator Heraclius ile yapt ı ğ ı
savaştan sonra bir daha toparlanamam ış; bir ayaklanma so
nucunda Pers kral ı bizzat kendi oğlu tarafı ndan öldürülmüş,
bi rkaç ay sonra da oğul ölmüş ve tahta bir çocuk ç ı karı l m ı şt ı .
O n y ı l l ı k b i r kargaşadan sonra, Araplar b u fı rsatı değerlendi
rerek İ ran'a girerler.
Arapları n Sasanilerle girdikleri Kadisiye Savaşı ' ndan son
ra (MS 637) , 900 mi lyon Frankl ı k bir ganimet elde edi l i r. B u ,
h e r m ücah ide (savaşa katı lana) 1 2 .000 fran kl ı k bir pay düş
mesi demekti ki bu da, Mekke'nin en zengin tüccarı n ı n bir
y ı l l ı k gel i rinden fazlayd ı . Daha son ra Celula (MS 642), daha
son ra Nehavent ele geçirilerek, İ ran , kutsal topraklara kat ı l ı r.
Böylece Hicret'ten (MS 622) yirmi y ı l son ra, Tü rk Yurdu ha
riç, İ ran , Suriye, Mezopotamya ve M ı s ı r istila edilmişti. Artı k
Tü rklerin kaderinin çizi lme zaman ı gelmişti , Arap istilası Tü rk
topraklarına dayanm ı ştı . Küçük küçük sald ı rı lar da başlam ı ş
tı . . . Bu s ı ralarda Batı Tü rk İ mparatorluğu parçalanarak kabile
lere ayrı lm ı şt ı . Hazar Devleti de bunlardan biriyd i . Dolayıs ıyla
dünyada görü n ü rde üç güç oluşm uştu. Güneyde İslam Halife
liği, batıda H ristiyan Bizans, kuzeyde de çeşitli inançları bün
yesinde bulunduran ve İslam' ı n yay ı l ması na uzun süre set
vu racak Hazar Devleti . Hazar Devleti bir taraftan Kafkas S ı -
247
radağları n ı n avantaj ı n ı kullanarak, bir taraftan Araplar kadar

gaddar savaşçı olmaları nedeniyle, geçit vermedi ler. Arapla
rı n doğrudan Türklerle karşı laşması MS 642 y ı l ı nda başlam ış
olmas ı na ve en azı ndan MS 799'a kadar aral ı kl ı ya da sürek
li olarak sürmesine karş ı n , başarı l ı bir M üslümanlaşt ı rma ger
çekleşti rilememiştir. Hazarlar, yurtları n ı saldı rgana karşı uzun
zaman onurla korumuşlard ı r. Biz tekrar başa döneli m :
Sasanilerin yenik İ mparatoru Yezdücert'in d e talebiyle, yağ
macı Araplara karş ı , Türk illerinde Türk Hakanı Soğdluları n ko
mutası nda bir toparlanma başlar ve oluşturulan ordu Kufe as
kerlerinin egemenliğindeki Belh'i ele geçirir. Ancak bu sı rada
Çin'in doğuda Türk toprakları na girmesiyle, bu karşı koyma za
yıflar. Halife Ömer de zaten Türk toprakları na girilmesinden ya
na değildi. Bunun şimdilik Arap gücünü zayıflatacağ ı na inan ı
yordu. Bunun için söylenmiş çok olumsuz sözler de hafızalar
dayd ı :
Çünkü gerek Hz. M uhammed'in, gerek halifeleri n gerek
se Arapları n Türkler hakkı ndaki duyguları hiç de iyimser de
ğildi. Değişik kaynaklarda Halife Ömer'in, Türkleri kastederek
"Yüzleri deriden kalkanlar gibi yuvarlak ve geniş olan , gözle
ri sanki kat ı r boncuğu gibi ü rkütücü olan kavimlerden çekini
n iz. Onlar size i l işmedikçe siz de onlara i lişmeyin iz. Onları n
verecekleri ganimet çok az, alacakları ise pek çoktu r." M ua
viye de yönetimindeki adamlara dikkatli olmaları n ı öğütler ve
onlara: "Ben Hz. Muhammet'ten bizzat 'Tü rkler yavşan otu
biten yerlere, yani , Arapları n bulunduğu aşağ ı yerlere kadar
ilerleyecekler, ' dediğini duydum," der. Ancak en önemlisi Hz.
M u hammed'i n bizzat Tü rkler konusunda açı klamaları vard ı .
Ama bunlar, resmi tarihimizde, milliyetçilik duygularına sahip
oldukları n ı her fı rsatta dile geti renlerce bile has ı raltı edi lmeye
çal ı ş ı l m ı şt ı r. Çünkü bunlar kimlik parçalanmas ı na uğram ışlar-
248
dı . . . Çok defa da Muhammed'in bu kon udaki açı klamaları n ı

farkl ı anlamlar vermek suretiyle hafifletme yolu na gitmişler
dir; bir kısm ı da bile bile tümüyle reddetmiştir. Çünkü hem bu
açı klamaları hem de Türk m i l liyetçiliğini birlikte içe sindirmek
ve yan yana taş ı d ı ğ ı n ı savunmak kolay değildir. Bu nedenle
bu tezad ı gidermek için Türk-İslam sentezciliği gündemden
düşmemektedi r. Çünkü köken olarak bir Arap Milliyetçiliğini
yerleştirmeye çal ı şan İslami uygulama ile bir Türk M i l liyetçili
ğini gelişti recek öğretiyi birlikte vermek m ümkün olamam ı şt ı r.
Bunu hala yürütmeye çal ışan tek kurum ise, tarihten ve dü
şünce örgütlenmesinden haberi olmayan Milli Eğitim Bakan
l ı ğ ı m ızd ı r.
Sahi h Hadisler (güvenilir hadisler) olarak bilinen hadisler
de bakın neler söylenmişti r: "Kıyamet kopmadan önce siz kı l
dan çarı klar giymiş bir milletle savaşacaksı n ız. Onları n yüzleri
sanki deri kı l ıfl ı kalkan gibidir. Yüzleri k ı rm ızı , gözleri çekiktir."
"Kuwetli bir kavimle (Türklerle) savaşmad ı kça kıyamet kop
mayacakt ı r (Müslüm)." "Kıyamet kopmas ı n ı n koşulları ndan
biri de sizlerin kı ldan çarı klar giyen kavimle (Tü rklerle) harp
etmenizdir (Buhara) ." Türkler size dokunmad ı kça siz de onla
ra dokunmayın ız." "Kantur Oğul ları soyundan gelenler (Türk
ler) Allah ' ı n ümmetime verdiği mal ı , mülkü ve saltanatı onla
rın elleri nden çekip alacaklard ı r." "Ü m metimin bir kısm ı Dicle
kıyısı nda Basra ad ı verilen ovada yerleşecek ve çoğalacak
lard ı r. Ahir zaman olduğunda, geniş yüzlü , küçük gözlü Kan
tura Oğul ları gelip nehrin diğer bir yerine konaklayacaklar ve
bunun üzerine şehi r halkı n ı n bir kısm ı öküzlerinin peşine ta
kı l ı p kı rlara kaçacak ve mahvolacaklard ı r, bir kısm ı canları n ı n
derdine düşüp dinlerinden döneceklerdir, bir kısmı d a e h i ve
evlad ı n ı arkaları na al ı p onlarla savaşacaklard ı r. İşte bu so
nuncular şehitlik mertebesine ulaşacaklard ı r (Ebu Bekir'e gö-
249
re Hz. M uhammet'ten)." "Sizler çekik gözlü bir kavim (Tü rk

ler) ile çarpışacaks ı n ız. Onlar sizi üç defa sürüp kovalaya
caklar ve sonunda sizlere Arabistan Yarı madas ı ' nda yetişe
cekler. Biri nci istilada onları n önünden kaçanlar ku rtulacaklar.
İ kinci istilada ise bazı ları kurtulacakt ı r. Üçüncü istilada ise on
ları n kökü kesilecektir (Abdullah bin Bü reyde'nin babası ndan
rivayet) ." "Kuşkusuz, ü mmetimi üç defa, yüzleri geniş, çeh re
leri sanki deriyle kaplanm ı ş kalkanlar gibi olan bir kavim kova
layacak ve sonunda Arap Yarı madası'nda yetişeceklerdir. İş
te onlar Türklerdir. Nefsim yedi kudretinde olan Allah'a yemin
ediyorum ki , onlar mutlaka atları n ı Müslümanları n mescitleri
nin direklerine bağlayacaklard ı r." "Düşman diye bir şey yoktur
diyorsunuz. Ancak sizler, yayg ı n su ratl ı , küçük gözlü ve kızıl
saçl ı bir millet olan Yecüc ve Mecuclerle karş ı laşmay ı ncaya
kadar gerçek düşmanla savaşmam ış olacaks ı n ız. Bunlar gi
derek çoğalan ve yüzleri dövülü kalkana benzeyen kişilerdir."
Geçerliliği tartışı lan bir diğer hadiste de "Tü rkler size iliş
medikçe siz Türklere ilişmeyin ; çünkü sizi severlerse yerler,
sevmezlerse öldü rü rler." Böylece bizzat Hz. M uhammed ta
rafı ndan Türkler Araplar için potansiyel tehlike olarak bildiril
miştir.
Hatta Türklere dokunmay ı n ız, i lişmeyi niz şekl indeki hadis,
bizim ilim adamları m ı zca da büyük alim ve hadis yorumcusu
olarak tan ıtı lan , Arap Aliyyü'I Kari'n tarafı ndan şöyle yorum
lanmaktad ı r: "Tü rkler'de i nsan l ı ğa has yum uşakl ı k ve çelebi
insanlara mahsus merhamet yoktur. Bel ki onlar başka bir tür
insan cinsidir. Onlara insan değil de nesnas (uzun kuyruklu
bir maymun) dense daha uygundur. Tü rkler Yecüc ve Mecüc4
4 Kur'an' ı n Kehf Suresi 93-99. ayetlerine göre, Peygamber Z ül karneyn, bozgun

culuk yapan Yecüc ve Mecuc'a karş ı , kendisinden yard ı m d ileyen bir kavime
yard ı m eder ve demirden b i r kapıyla onları iki dağ ı n arası n a kapat ı r. Allah in
sanlara merhamet etmiş ve insanları bu kavmin şerri nden koru muştur. Ancak
250
(Kur'an'a göre aşağ ı l ı k bir kavim) artı kları , on ları n kardeşleri

ve temsilcileri oldukları n ı söyleme, onları n ne menem i nsan
lar oldukları n ı beyan için kafidir. Bununla birlikte h içbi r şeki lde
kuşku duyulmas ı n ki , onlar, son derece zararl ı ve fesat ehlidir
ler. İslam ülkelerine ve Müslümanlara verdikleri zararı n had
di hesab ı yoktur. Allah on ları n yüzlerini kıyamete kadar bize
göstermesin (Mirkatü'I Mefatih)."
Tüm bu korkulara karş ı n , talan ve mal edinme histerisi ,
Arapları Tü rklere sald ı rmaktan cayd ı ramad ı . Halife Ömer za
man ı nda, zaman zaman küçük çapta sald ı rı lar gerçekleşse
de, Ceyhu n Nehri aşı l ı p Tü rk topraklarına girilmesine resm i
olarak izin verilmedi . Daha sonra Al i , Ayşe v e Muaviye ara
sı ndaki sü rtüşme de böyle büyük çaplı bir harekete izin ver
miyord u . Zaten işgal edilmiş yerlerde de başkald ı rı lar oluyor
du. Gözdağ ı vermek içi n , Muaviye zaman ı nda, Horasan bü
yük bir zulümle yeniden işgal edildi, bütü n tap ı naklar y ı k ı l d ı ve
50.000 kadar Arap ailesi buraya yerleşti rildi. İ pek Yolu üzeri n
de olmas ı nedeniyle nehrin ötesi ndeki zenginlik, Arap talancı
ları n ı n ağz ı n ı sulandı rıyor; ancak hadislerden gelen korkula
rı n ı da atamıyorlard ı .
Türk yurdu işgal edilmeye başlan ıyor: Tü rk yu rdunu iş
gal için ilk denemeler yapı lmaya başlan ı r. M uaviye'nin Ho
rasan valisi U beydullah bin Ziyad , Buhara'yı (MS 637) kuşa
t ı r yağma eder; güvence olarak Buhara emiresi Kı rbaç Ha
tun'dan ald ı ğ ı 50-80 Türk asilzadesini başkald ı rd ı gerekçe
siyle Medine'de bir dağda aç ve susuz b ı raktı rarak ölüme iter.
kıyamet vakti geli nce Allah bu seddi ortadan kal d ı rarak, onların dalgalar halinde
yayı lmas ı n a izin verecektir. Böylece Arap hadis yorumcular ı n ı n ve düşü n ü rle
rin i n hemen hemen tümü (Taberi, Bagdadi , Bel h i , Beyzavi, Marvaz i , Nesefi,
N üveyri , İ bni'I Esir) hatta Tü rk yazar ve yorumcular (As ı m Efendi, Ahteri Mus
tafa Efendi ) , Tü rkleri Yecüc ve Mecuc olarak görü r ve onları n , yani Tü rklerin
Araplara sald ı rmas ı n ı da kıyamet ilan eder.
25 1
M uaviye'nin ikinci Horasan valisi Halife Osman ' ı n oğlu Said,

Semerkant'a sefer yapar; yağmalar ve 30.000 Tü rk gencin i
e s i r alarak, köle pazarları nda satar. Daha sonra M uaviye'nin
oğl u Yezid'in valisi Sel i m bin Ziyad yen i bir saldı rıyla yağma
yı gerçekleştirir ve her Arap bu yağmadan 2400 dirhem ga
n imet al ı r.
Abdulmelik'in halife olmasıyla Tü rk yurdunun işgali resm i
devlet politikası na dönüşür ( M S 685) . Kabe'yi b i l e yakıp yı ka
cak kadar kanl ı bir katil olan Haccac' ı (Arapça kan dökücü de
mek) kendine yard ı mcı yapar ve onun komutası nda ilk olarak
kendi halkı n ı n bir kısm ı n ı (hatta Sünni olmayan M üslümanla
rı) kı l ıçtan geçi rtir; Rumca, Farsça, Kı pti'ce vd . dillerin konu
şulmas ı n ı yasaklar; devlet memurları n ı n M üslüman olma zo
runluluğunu geti ri r ve daha sonra da işgallere başlamak için
onu I rak genel valisi olarak atar. Artı k yen i bir kanl ı döneme
g i rilmiştir.
Yaklaş ı k 40.000 kişilik bir orduyu , Sicistan' ı n Türk H ü küm
darı Rutbil'in üzerine gönderi rse de, sonuç alamaz; Türk Hü
kümdarı 'na s ı ğ ı nan kendi ordusunun komutanı Eşas' ı bin bir
vaatle al ı r ve baş ı n ı keserek Halife'ye gönderi r. "Savaş Hi
ledir,'' diyen hadisin gereğini yaparak, yeni bir ordu ku rar ve
baş ı na Ebi Süfyan' ı geti rerek (MS 699) Tü rk yurtları na tek
rar sald ı rıyı başlat ı r. Tam bir başarı elde edemezlerse de bir
çok yeri işgal edip yağmalar; ganimetlerle ve çok sayıda kö
leyle geri dönmeye başlarlar. Ancak kış bast ı rd ı ğ ı için , kölele
rin üzerindeki elbiseleri al ı rlar ve çok sayıda Tü rk köle, Merv'e
geri dönünceye kadar soğuktan yok olur. Bu tarihte, Erzincan
ve Erzu rum'u Rumları n elinden al ı rlar (MS 699) .
Abdülmelik'in ölümüyle yerine geçen oğlu Velid (MS 705),
kardeşi Mesleme bin Abdülmelik'i Hazar toprakları n ı işgale
memur eder (MS 708) ; MS 7 1 4'e kadar öneml i işgaller olur;
252
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
ancak bu s ı rada İstanbul Araplar tarafı ndan işgal edilmeye

başlan ı nca, buradaki direnç kı rı l ı r ve istila edi len yerler ge
ri veri l i r.
Halife, Tü rk Tarihi açısı ndan çok önem l i olan Kuteybe bin
Müslim'i Horasan valisi atar. Bu valiyle birlikte Türk yurd u , sa
dece talan edilmeyle kal ı nmaz, artık kan l ı bir vahşetin eşli k et
tiği sü reçte (MS 705 y ı l ı ndan son ra) kal ıcı bir şekilde sömü r
geleştiril i r.
Kuteybe bin Müsl i m , askerlerini Merv'de toplar ve onlara
"Allah kendi dininin aziz olması için bu topraklan (Türk Ana
yurdu'nu) size helal kıldı," der. İ l k olarak Baykent'e sald ı rı r,
yap ı lan antlaşmalara hile ile uymayarak, şehirdeki eli silah tu
tan tüm i nsanları k ı l ı çtan geçi rir; yağma eder; kad ı n ları ve ço
cukları köle diye (bunları n bir kısm ı n ı bizzat d ı ş ülkelerde ti
caret yapan kendi ailelerine geri) satar ve en önemlisi artı k iş
gal edi len yerlerde İslamlaştı rma için ne gereki rse yap ı lmaya
başlan ı r. Bunun için ilk olarak geçmişin miras ı n ı n yok edi lme
si gerekird i . İşte Kuteybe bin M üsl i m , Zerdüş ve Budist i nan
cı n ı n sembolleri ve belgeleri olan her şeyi, ona inanları n ı n ı n
gözü önünde yakar, yı kar. Hak dini ad ı na insan l ı ğ ı n tarih hazi
nesi yok edil i r . . . Sadece alt ı n sembolleri n eriti lmesi ile 50.000
miskal alt ı n elde edi l i r. 250.000 miskal ağ ı rl ı ğ ı nda bir heykel
ise bu talanda yok edi l i r. Daha son ra Buhara'ya (MS 707) sal
d ı rı r; şehri cesaretle koruyan her Tü rk askerinin baş ı na 1 00
dirhem koyarak, askerlerin i kışkı rtı r. Kural olarak herkes kı
l ı çtan geçi ri l i r; ı rza geçme, işkence ve akla gelebilecek tüm
eziyetler yap ı l ı r; 50.000 kişi de köle olarak satı l ı r; ağ ı r verg i
ler geti ri l i r; tüm tap ı naklar yerle bir edi l i r. Yı l ları n mal ve bilgi
biriki m i bir kalemde kutsal din ad ı na yok edi l i r. İslamlaştı rma
bütün zorbalığ ıyla uygulan ı r; her Tü rk evine denetim amacıy
la bir Arap' ı n al ı n ması yükümlülüğe geti rilir ve bunları n verdi-
253
ği rapora göre ağ ı r cezalar uygulan ı r. Cuma namazı zorunlu

hale getirilir ve ceza uygulan ı r; hatta namaz baş ı na iki dirhem
vermek suretiyle rüşvet de uygulan ı r. Namaza gelmek iste
meyen, Zerdüşt Kuşanlar, şehri boşaltarak, şeh i r d ı ş ı nda ken
dilerine 700 kadar ev yapt ı rı rlar. Bir cuma namazı ndan son ra
Sivas'taki gibi yap ı lan bir tahrikle, cemaat bu evlere sald ı rt ı l ı r;
içindekilerle birlikte yakt ı rı l ı r ve yıktı rı l ı r . . . Tarih tekrarlan ıyor . . .
Zaman içinde değişmesine izin verilmeyen düşüncelerin ayn ı
sonuçları doğurması kaç ı n ı lmazd ı r.
Buharal ı lar ve Türk Yurdu'ndaki hiçbir topluluk o güne ka
dar dini bir baskıya uğramam ıştı ve kendi leri de başka dinden
herhangi bir topluluğa h içbir zaman baskı uygulamam ıştı . Dini
ve inancı için insanlara baskı yap ı lmas ı , gelenek ve görenek
lerine ters düşmekteyd i . Bu duygu, kan ı nda Tü rk kan ı taş ıyan
her insan için bugüne kadar da böyle olmuştur. Bu nedenle la
ikliğe geçebilmeyi başarm ış tek İslam ülkesi Tü rkiye olmuştu r.
Bu nedenle ülke içerisinde, laikliği içine sindirebilmiş olanlar
ve Tü rkiye'nin laikliğe geçmesine en önemli desteği verenler,
genellikle Tü rk töre ve geleneklerini yaşatanlar, bu cümleden
Aleviler, Bektaşiler ve Tü rkmenler olmuştur.
Bütün bunlara karş ı n , geçmişin bağnaz düşüncelerinden,
Arapları n yay ı l macı milliyetçiliğinin etkisinden kurtulamayan
lar, bu katliamları ve bu kültü r yağmac ı l ı ğ ı n ı yapanları örgün
eğitiminde birer kah raman , birer ku rtarı c ı , Tü rk kasabı Kutey
be'yi de büyük Müslüman Fatihi olarak tan ıtmaktan vazgeç
memişlerdir.
Kuteybe bin Müslim, Talkan şehrine sald ı r ı r; h içbi r direniş
le karş ı laşmamalarına karş ı n , ibret olsun diye şeh i r halkı n ı n
b i r kısm ı n ı kı l ıçtan geçi ri r; b i r kısm ı n ı d a şehre gelen yol bo
yunca (24 km boyunca) ceviz ağaçları na ast ı rı r. Tü rk katl iam ı
insan l ı k ad ı na utanç vericidir. Daha son ra Şuman, Keş ve Ne-
254
set yakı l ı r y ı kı l ı r, yağmalan ı r, ı rza geçil i r, halkı kı l ı çtan geçiri

lir. Bu arada "Kafirlere verilen söz İslam 'ı bağlamaz," kural ıy
la, h içbi r antlaşmaya sad ı k kal ı n maz. Her verilen sözün arka
sı ndan katliam gerçekleştiri lir. Hatta direnişi kald ı rması kay
d ıyla dokunulmazl ı k sözü veri len Türk Hükü mdarı Tarhan' ı n
gözü önünde, i l k olarak iki oğl u , sonra 700 askeri derileri so
yularak ve işkence edilerek öldürü l ü r ve hükümdarı n bizzat
kendisi Kuteybe bin Müslim tarafı ndan katledi l i r.
S ı ra Harzem'e gelmiştir. İ l k olarak şehrin asilzadelerini kat
leder; daha sonra esi r ald ı ğ ı 4.000 esi ri öldürü r. En önemlisi
Türklerin en eski belgelerinin sakland ı ğ ı tüm arşivleri tama
men yok eder, Harzemlilerin yazı dilini bilenleri ve gelenek gö
reneklerini yaşatanları , ayrıcasız katleder; böylece Türk tarih i
i l e ilgili e n öneml i bilgileri tarihe gömer.
S ı ra Semerkant'a gelmiştir. Antlaşma yap ı l ması na karş ı n ,
İslam ' ı n geleneği yeri ne geti rilir v e yakma, yı kma, yağmalama
işlemi yine tamamlan ı r; ayrıca şehi rde üzerinde demi r bir ak
sam bulunan ı n hemen kafası kesi lecek diye ferman çı karı l ı r
ve d ı şarıdan şehre girenlerin eline balçı k sürülerek ve ancak
bu balçı k ku ruyuncaya kadar şehi rde kalmaları na izin verilir.
Türk kasabı Kuteybe bin Müsl i m , yen i halife Süleyman bin
Abdülmelik'e karşı isyan ettiği için , bizzat kendi komutanları
tarafı ndan başı kesilerek cezası n ı bulur. Şimdi yazı lan Türkçe
kitaplar da bunu büyük bir kayıp olarak n iteler ( ! ) .
Yay ı l mac ı l ı ğ ı v e talan ı bizzat temel kitabı nda meşru gören
bir düşüncenin (Bakara- 1 93) , burada durmas ı beklenemez
d i . Kendi düşüncesini ve inanc ı n ı savunanlar kafir ve isyancı
olarak tan ı m lanıyor; bunlara karş ı yapı lacak her türlü yapt ı rı m
(haraç al ı n ması ve katliam) d a mubah oluyordu.
Süleyman bin Abdülmelik, Yezid bin M ü helleb'i Horasan
val isi olarak atar. Yeni val i Dağ ıstan'a girer ve yine verilen sö-
255
zü u nutarak şehri tümüyle yağma eder, 1 4.000 kişinin baş ı n ı

uçu rtu r; Cürcan ı 'da ayn ı yolla ele geçirir v e geleneksel katlia
mı yapar; 40.000 adam ı ilk etapta katleder, kalan insanları 24
km'lik yol boyunca ağaçlara asar. Ancak Yezid, Türklerin ka
n ıyla ekmek yoğu rmaya ant içtiği içi n , bu şehri al ı rken 1 2.000
kişiyi elini kolunu bağlayarak Enderhiz vadisine sürer ve as
kerlerine hücum emri vererek hepsini katleder. Bunları n ka
nı bir dere ile değirmene u laştığı içi n , kanl ı suyla deği rmende
u n öğüttürür ve bu undan yaptı rd ı ğ ı ekmeği yiyerek, içtiği an
dı yerine geti ri r. Bu katil sürüsü tarihimizde kah ramanlar ola
rak anlatılmaya devam etmekte; sayg ı n l ı kları özel yetişti rilen
kişilerle sürdürülmektedir. Yezid bin Mehleb'in kafası , başkal
d ı rd ı ğ ı içi n , daha son ra halife Yezid bin Abdülmelik tarafı ndan
kesti ril i r; tüm tan ı d ı kları ve akrabaları katledi l i r.
Halife Ömer i l , Tü rkleri M üslümanlaştı rman ı n yolunun şid
detten geçmediğini düşünerek, onlara, "Müslü man olursa
n ız, haraçtan ku rtu l u rsunuz ve yeni işgallerden de pay al ı r
s ı n ı z," şekli nde yanaşmayı denedi; oldukça da başarı l ı oldu.
Ancak, zehi rletilerek öld ü rüldüğü içi n , bu yumuşak girişimi is
tenen sonuca ulaşamad ı . Yine de Nu'man el Sahi l kom utas ı n
da gönderdiği ord u , Hazar Devleti'nde işgaller yapar. Tü rkler
tekrar bu toprakları geri al ı rlar. Müslüman l ı ğ ı n ortaya çı kma
sı ndan 70 y ı l geçmesine karş ı n , şeh i rde ticaretle uğraşan bir
kaç işbirlikçi Tü rk'ten başka, içtenlikle ve inan m ı ş Müslüman
olan sayısı çok azd ı r.
Halife Ömer l l 'den son ra, halife olan Yezid bin Abdülme
l i k, ordusunu tekrar Hazar Tü rklerine sald ı rt ı r; ancak yenilir.
Cerah komutası nda yen i bir ordu daha kurdurarak tekrar Ha
zarlara sald ı rt ı r ve "Ne bulursamz yağma edin ve kim direnir
se öldürün," emrini veri r. Yerine geçen halife H işam sald ı rı
yı sürdürür; ancak başarı elde edemez. Mesleme denen yen i
256
BİLİM TOPLUM U N DA B İ LGİYİ KİM E NASI L VERM ELİ
bir komutan atar. Mesleme, Dahderan kalesindeki 1 000 kişi

den 999'nu öldü rü r. Çünkü sı kışan kale komutan ı birini öld ü r
meme kayd ıyla kaleyi teslim edeceğini açı klayı nca, teslimden
son ra, Mesleme, ben sadece birini öldürme şeklinde anlam ış
tım diye Arap ku rnazl ı ğ ı n ı katliama dönüştürü r. MS 733'de
Mesleme yerine Mervan bin M uhammed vali liğe atan ı r. Mer
van 1 50.000 kişilik bir orduyla Hazarları n üzerine sald ı r ı r ve
onları darmadağ ı n ı k eder; başşeh i rleri İtil'e girer. Mervan , Ha
zarları n Müslüman olmaları kayd ıyla antlaşma yapabi leceği
ni bildirir; Hazar kral ı Hakan kabul eder ve Hazarlar istemeye
istemeye Müslüman olurlar (MS 737) . Mervan , bunu fı rsat bi
lerek Merv'e kadar tüm bölgeyi baskı alt ı na ald ı rı r; Kaş, H ı sni
Ham ri n , Ham r, Sermez, Fuma, Senda kalelerini çok defa hile
ve desise ile ele geçi rip, verdiği sözlere rağmen insanları n ı n
tümünü kı l ı çtan geçi ri r; malları n ı talan etti ri r. Mukan ve Key
lan halkı n ı tümüyle katlettiri r.
Hazarları n kı l ı ç zoruyla Müslüman l ı ğ ı kabu l etmeleri uzun sür

memiş; Abbasi ayaklanması n ı bastı rmak için Mervan' ı n uzak
laşmas ı n ı fı rsat bilen Hazarlar (MS 740) , Müslüman l ı ğ ı be
nimseyemedikleri içi n , yeni din arayışları da sürdüğü içi n , ya
p ı lan araştı rmalar sonucunda (her üç dinin bilginlerini çağ ı rı p ,
dinlemek v e tartıştı rmak suretiyle) Yah udiliği kendi rızalarıy
la resmi din olarak kabul ederler. Bu arada halife bile olmas ı
na (MS 744) karş ı n Mervan d a geleneksel İslam katl iam ı ndan
kurtulamaz; Abbasiler onu feci bir şekilde öldürü rler. Bu iç ça
tışmadan dolayı Hazarlar MS 762 yı l ı na kadar Hazar toprak
larında sakin bir şekilde yaşarlar. Daha sonra (MS 764-799)
Müslümanlara sald ı rı lar düzenlerler, Azerbaycan ile Ermenis
tan' ı Araplara karş ı korurlar; hatta bir ara M usul'a kadar i ner
ler. Arapları n yay ı l ı ş ı doğuda Hazarlar tarafı ndan böylece ön-
257
lenmiş olur. Sonunda Harun Reşid'in kumandan ı Yezid , Ha

zarları geri püskü rtü r ve bu ndan son ra Hazarları n sald ı rı s ı na
pek rastlanmaz.
Hazarları n toptan Yahudi olmas ı , Yahudi sayıs ı n ı dünya
da birden bi rkaç katına ç ı karı r ve en önemlisi Yah udiliği o gü
ne kadar ku ral olarak İsrail oğullarına özgü bir din olmaktan
ç ı karır. Bu da bugün kurulmuş olan İsrail devletinin zemini
ni hazı rlamakta önem li bir rol oynam ıştı r. Yahudiliği kabul et
melerinin temel inde, belki , güneyde Müslüman l ı ğ ı n (Bağdat
Halifeliği'nin), batıda H ristiyanl ı ğ ı n (Doğu Roma İ mparatorlu
ğu'nun) etkisinden ve onları n içinde özümlenmekten kurtul
mak için doğal bir tepkiyd i . Hazarları n geldikleri temel inanç
g rubu Şamanizm'd i . Ancak Şamanizm'de yasal ve ruhsal ön
derlik olmad ı ğ ı için , gerek H ristiyanl ı ktaki gerek Müslüman
l ı ktaki gibi tartışmasız bir l iderlik sultas ı ku rmak mümkün ola
mıyordu. Ayrıca Şamanizm ilkel yapısı ndan dolayı artı k geliş
miş toplul ukları n ve devletlerin gereksinmesi n i karşı layam ı
yordu. Yeni b i r d i n e gereksinme vard ı ; ama bunun H ristiyanl ı k
ya d a Müslüman l ı k olmas ı , Hazar Devleti'nin egemenlik hak
ları n ı tehlikeye düşürebilirdi. Bu nedenle her iki dine de temel
ol uştu rmuş, anal ı k yapmış, Yahudilik bu iş için biçilmiş kaftan
d ı . Yüz yı ldan beri Bizans' ı n dinsel baskısı ndan ve daha son
ra Arapları n Ön Asya'daki baskısı ndan kaçan büyük ya da kü
çük Yahudi grupları n ı n , hemen hemen laik bir yönetim sergi
leyen Hazar Devleti'nin içine yerleşmeleri ve oradaki Hazarla
rı n bu gelenlerle yakın i lişki içerisine girmeleri de bu ben imse
meyi kolaylaştı rm ı şt ı r. MS 740 y ı l ı nda önce Hazar Devleti bir
göçmenler cennetiydi ve devlet her çeşit ı rka ve baskıcı olma
mak kayd ıyla her çeşit i nanca ya da dine sayg ı l ıyd ı .
Arap sald ı rı larıyla sars ı lan Hazar Devleti , M S 965 yı l ı nda
Rusları n sald ı rı larıyla iyice zayıflayacak ve en sonunda Cen-
258
giz Han' ı n sald ı rısıyla çökecek; en kötüsü de Alt ı norda Devle

ti'nin başkentinin Hazar toprakları üzerinde kurulmas ıyla, ar
tık kendini toparlama şans ı n ı yiti recektir. Tüm bu sald ı rı lar
la Tü rk kökenli Yahudiler batıya doğru göç ederek, Macaris
tan , Polonya, Al manya ve diğer Avrupa ülkelerine sürü klene
cek ve son unda 13. Irk adl ı kitapta anlatıldığı gibi, İ ki nci Dün
ya Savaş ı s ı ras ı nda, Hitler tarafı ndan Yahudiler ortadan kal
d ı rı l ı rken , özünde, Tü rk soyundan gelen ; ancak Yah udiliği be
nimsemiş ı rktaşları m ız yok edilecektir.
Daha doğuda Çinlilerden destek arayan Soğd (MS 720)
ve daha sonra Sulu (MS 726, 736) Araplara karşı ayaklan ı r.
Önemli başarı lar elde edilir. Bu arada halifeler ve val iler de
ğişir; karş ı l ı kl ı katl iamlar devam eder. Sulu, en yakın arka
daşı tarafı ndan öldürülünce Tü rkler bir daha toparlanamaz
lar ve Araplarla iş birliğinin yolları n ı aramaya başlarlar. Arap
lar da artık bunun şiddetle gerçekleşemeyeceğini anladı kla
rı ndan daha yumuşak davranarak, kendi düşünce tarzları n ı
hatta din kisvesi altı nda mill iyetçilik politikaları n ı yaymayı uy
gun görürler. Türkler için kimlik yiti rilmesi ve aşı nmas ı , bu uy
gulama ile h ızlan ı r. Arapları n barışçı yoldan Türkleri özü mle
me şansı artar.
Vali Nas ı r bin Seyyar, bu durumu değerlendirerek büyük
başarılar elde eder. Ancak yine de fetihten vazgeçmemiştir.
Bin bir desise ile Tü rk komutan ı Kur-çul'u öldürerek Türklerin
direncin i iyice kı rar. Vergi ve hoşgörü politikaları uygulamak
suretiyle Müslümanlaştı rmayı h ızland ı r ı r. Böylece Ahnef bin
Kays (MS 644) ile başlayan Türk Yurdu işgali , son Emevi va
lisi Nas ı r bin Seyyar' ı n da öldürül mesi (MS 749) ile noktala
n ı p ; egemenlik Abbasilere geçer.
Abbasilere destek sağlayan Farslar nedeniyle, ister iste
mez İslam artı k Arap dini olmaktan çıkar ve daha evrensel bir
259
yap ı kazan ı r. Böylece, Müslüman l ı k ilk defa, ı rka ve ulusla

ra bağ ı m l ı olmayan bir dine dönüşme süreci ne girer. Halbu
ki Emevi ler, İslamiyet'i Arap Milliyetçiliğinin bir harcı ve loko
motifi olarak görm üşlerdi. Bundan dolayı Emevileri suçlamak
da mümkün değildi. Çünkü bizzat Hz. M uhammed , bunu şöy
le dile geti rmişti :
"Arap/art sevmek üç nedenle zorunludur: Çünkü ben bir
Arap'ım, Kur'an Arapça inmiştir, cennettekiler Arapça ko
nuşur. Arap/art sevmeyen beni sevmiyor demektir; kim ki
Arap'tan hoşlanmaz ya da nefret eder, o mutlaka benden nef
ret ediyor sayı/Jr. Arap/art sevmek iman sahibi olmak demek
tir; onlardan nefret etmek imansız/Jk demektir. İnsan/Jğm en
mükemmel ve yüce o/am Araplardlf; Araplarm en yücesi Ku
reyişlilerdir; Kureyişlilerin en yücesi de Beni Haşim kabilesi
dir. Arap/art küçük görenler müşrik sayılmalidlf. Arap'm varlı
ğı demek, İslamiyet'in var olması, yaşaması demektir."
İslam devleti ü retici ve kat ı l ı mcı bir yapıda olmad ı ğ ı ndan ,
talana yönelik olduğundan , gücü elinde bulunduran , talandan
(ganimetten) aslan pay ı n ı alıyordu. Bu nedenle iktidara u laş
mak için kesintisiz m ücadele vard ı . Yine bu nedenle, İslam
tari h i , kan , desise, kin ve uyuşmazl ı kla yaz ı l m ı ştı r; Osmanl ı
d a bundan pay ı n ı alm ı şt ı r. B u kargaşal ı ğ ı Ali-M uaviye (Haşi
mi-Emevi) sü rtüşmesi de iyice körüklemişti r.
1 .3. Abbasi lerin kıyımı

Haşimi soyundan gelmiş İbrahim'in azat edilmiş kölesi
(mevalisi) olan Ebu Müsl i m , Haşimi direnişini yü rütmek üze
re Horasan'a atan ı r, iyi bir örgütçü olması neden iyle de kısa
zamanda güçlen ir, Emevi karş ıtları n ı bi rleşti ri r ve son Eme
vi halifesi Mervan'a siyah bayrak açar. Mervan ' ı ve tüm Eme
vi soyunu katleder. Ancak kurtulan tek bir kişi, İspanya'da ha-
260
l ifeliğini sürd ü rü r. Bu katliam mevaliler (azat edilmiş köleler)

tarafı ndan değ i l , bizzat Araplar tarafı ndan yü rütülür. Bu katli
amda 200. 000 kişi öldürüldüğü; i nsanları n sokaklarda sürü k
lendiği , etlerinin köpeklere yedirildiği, cesetler üzerinde sof
ra kurularak yemek yenildiği, geçmişlerin kemikleri mezardan
ç ı karı larak yakı ldığı bilinmektedir. Horasan'da da bir gecede
1 7.000 asker uykuda iken öldürü l ü r. Bu kavga burada bitme
di, her ikisi de Haşimi sülalesinden olmas ı na karş ı n , Hz. Ali
soyu ile amcası Abbas soyu arası nda çatışma sürd ü ; her de
fası nda on binlerce insan yaşam ı n ı yiti rd i ; günümüzde, İ ran+
rak savaş ı na, Sivas, Çorum, Kah ramanmaraş olayları na ka
dar uzand ı . H içbi r değer ölçüsü gelişmemişti. Abdullah'a kar
şı büyük m ücadele vererek kendini halife yapan Ebu M üslim'i
dah i , halife Mansur, pusuya düşürerek öldürtm üştü . Bu dü
şünceye, bu tarihe, bu davran ışa baş ı ndan beri sahip olan bir
toplumu, gelecekte en önemli m üttefik olarak görmek için hal
kımızı sürekli yan ı ltan politikacı lara ithaf olunur . . .
M S 749'da Ebu'I Abbas, b i r desiseyle kendini hal ife i lan
edince, bu sefer de Ali soyu ile m ücadele başlar. Durumun
Peygamber sülalesiyle de değişmediğini gören Buhara ve Se
merkant halkı ayaklan ı r. Ebu Müslim tarafı ndan gönderilen
kuwetler, bu şehi rleri yakar yıkar; i nsanları n bir kısm ı n ı katle
der, bir kısm ı n ı da şehrin kap ı s ı na asarlar.
Tü rklerin bir kısmı batıda Arapları n baskısı altı nda bunal
mış ve on larla m ücadele ederken, doğuda kalanları da Çin
lilerle çatışmaktad ı r. Sonuçta batıdaki Tü rkler (Taşkent Tu
dunu'nun Çinli lerce öldürülmesi nedeniyle) Müslümanlardan,
doğudaki Tü rkler (Arap yandaş ı Tibetli lerin Hint-Çi n ticaret
yolunu tehdit ettiği için) Çinlilerden yard ı m talep ederek her
iki ordunun Talas yak ı n ı nda (MS 75 1 ) karşı karşıya gelmesi
ne ve 5 gün süren çok kanl ı bir savaş yap ı l mas ı na neden olur-
26 1
lar. Karluk Tü rklerinin fikir değiştirerek Çin ordusunu yandan

ve arkadan vurmas ı ile Ziyad komutası ndaki M üslüman ordu
sunun kesin bir zafer kazanması sağlan ı r. Bu, Tü rkler için bir
dönü m noktas ı oluşu r ve Çin'in Tü rkler üzerindeki etkisi aza
l ı r; Müslüman l ı ğ ı n Orta Asya'da h ızl ı bir şekilde yay ı l mas ı için
uygun zemin hazı rlanm ı ş olur. Bundan son ra birçok ayaklan
ma olsa da, hemen hepsi kanl ı bir şeki lde bast ı rı l ı r.
Tü rklerin kı l ı ç zoruyla M üslüman olmaları kaç ı n ı lmaz ol
muştur. Ancak kimlik savun ulması başka bir şekle girerek de
vam edecektir. Bunun için ilk olarak, resm i İslam ideoloj isi
ne, anti-Emevi lik akı m ları n ı geliştirmek suretiyle (Abbasilere
yard ı mcı olarak) , daha son ra resmi İslam ideolojisini devra
lan Abbasilere karş ı Şiiliğe destek olarak, daha son ra baş
ka direnme yol ları n ı deneyerek karşı koymaya çal ışı rlar. İs
lam ' ı kabul ederek; ancak Arap milliyetçiliğini de bir anlamda
ret ederek yeni bir kimlik arayışına yönelirler. Hatta kendile
rin i öldü ren, Abbasileri hilafete geti ren Ebu Müslim'i sırf res
mi İslam ideolojisine karşı çıkm ı ş biri olduğu için kah raman
laşt ı rm ı şlard ı r. Çünkü o bir mevaliydi (azat edilmiş köleydi) ve
resmi İslam tarafı ndan da katledilmişti . Bu nedenle Ebu Müs
l i m bir sembol haline getirildi. Daha son ra Ebu Müslim'in kan ı
n ı temizleme bahanesiyle, resmi İslam ' ı n baskısı altında 1 00
binlerce i nsan (Şii ve Zerdüşt) beyaz bayrak altı nda toplana
rak, siyah bayrakl ı Abbasilere başkald ı rı rlar. Başkald ı rı kan
la bast ı rı l ı r. Ancak eylem durmaz, yine Buhara, Sogd ve hatta
Oğuzlar, beyaz bayrak altı nda toplanarak tekrar isyan eder
ler; tekrar kan la bast ı rı l ı r ve MS 8 1 O yı l ı na kadar başkald ı rı lar
ve kan l ı bastı rmalar devam eder. Son uçta başta İ ran l ı ları n ve
diğer meval inin desteğiyle, ilk defa, Araplara rağmen bir hal i
fe, Halife Me'mun, atan ı r ve bu mevalinin (azat edilmiş köle
lerin) yönetime sızmas ı na zemin hazı rlar. Ancak bu gelişme-
262
ler dah i , Peygamberin tabiriyle, Arapları n en yücesi Kureyişli

leri n , Kureyişlilerin en yücesi Haşimileri n yönetimde egemen
ve İslam' ı n resmi dilinin Arapça olması gerçeğini değiştireme
mişti . Bütün bun lara karş ı , Türklerin sald ı rısı durmaz. Abba
siler de bu sald ı rı lara karşı surlar yapmakla ve karakollar ku r
makla yeti n i rler. Bu dönemde, Tü rk yurdundan Abbasi saray
ları na zorla ya da haraç karş ı l ı ğ ı köle akı m ı sürer. İslamiyet'te
kölel ik kurumu var olduğu için ; ah laki açıdan herhangi bir zor
lukla karş ı laş ı lmam ıştı . Türk köleler yap ı ları ndan ve yetişme
tarzı ndan dolayı , asker olarak kul lan ı lmaya daha uygundular.
Bu nedenle de zamanla İslam orduları n ı n içinde yer almaya
başlad ı lar; zamanla bu hizmet, ganimetten pay almasalar da
h i , bir çeşit paralı askerliğe "Mevali Birliklerine' dönüştü rü ldü .
Tü rkleri n sayg ı n l ı ğ ı b u aşamadan sonra Araplar arası nda
artmaya başlad ı . Ancak, ganimet al madan men edi len , para
karş ı l ı ğ ı , bizzat kendi ı rkı ndaki i nsanları n düşüncelerini kan
la bast ı ran , yen i toplulukları n köleleşti rilmesinde kullan ı lan in
sanları n sayg ı n l ı ğ ı n ı n ne derece gerçekçi olduğunu, gerçek
Tü rk mill iyetçi lerinin değerlendirilmesine b ı rakmak gereki r . . .
Halifelerin Araplara güveni kalmam ıştı ; üstelik Araplar ol
dukça zenginleştikleri için, savaşma isteklerini de yitirmişler
d i . İslam ' ı n gereği tüm ku ralları n Allah tarafı ndan bel i rlendi
ğine inan ı ld ı ğ ı içi n , çok seslilik yasaklanm ı ş ya da hoş görül
memiş; bunun sonucu olarak da "Asn-Saadef' denen ilk dö
nem de dah il talan , kan , desise, kin ve katliam hiç du rma
m ı ştı . Dolayısıyla, yönetim , tek bir i nsan ı n çevresinde teok
ratik ve diktatörlük şeklinde belirlenm iştir. Bu da fikrini söyle
me özg ü rlüğüne sahip olamayan bir toplum yap ısı ortaya ç ı
kard ı ğ ı içi n , başkald ı rı ları sürekli kamçı lam ışt ı r. Toplumundan
korkan bir yönetimin yapacağ ı en doğru yaklaş ı m , kendi top
lumundan olmayan bir koruma çemberi "Muhafız Birliği' kur-
263
mak olacaktı . Bunu da en iyi yapan , doğası gereği savaşma

ya yatkı n , Tü rkler olacaktı . Öyle de oldu. Artı k Abbasilerin vu
rucu ve koruyucu güçleri Tü rklerden ve kısmen diğer mevali
lerden oluşmuştu. Osmanl ı 'da devşirmelerin su ltan ı koruma
sı da bunun bir uzantısıd ı r. Sonuçta Halife Mu'tas ı m (MS 833-
842) çok gösterişli kıyafetleri olan , tamamen Türklerden oluş
muş bir muhafız ordusu kurar. Türklerin etkinliği gittikçe artar
ve sonuçta halifelerin kimler olacağ ı n ı beli rleyecek bir düzeye
ulaş ı r. Me'mun'un resm i vel iahtı Abbas'a karşı Mu'tas ı m ı n ha
l ife olmas ı nda Tü rk paral ı askerlerinin beli rleyici etkisi vard ı r.
Bununla da kalmaz, Arap halkı n ı n üzerinde baskı ku rmaya
başlarlar; hatta tecavüzlere yöneli rler. Bunun üzerine Mu'ta
s ı m Samerra ad ı nda yeni bir şehir kurarak, orduyu (Tü rkleri)
oraya taşıtı r; kendisi de güvenliğini sağlamak için oraya yer
leşir. Bu paral ı Tü rk askerlerinden (komutanları ndan) biri olan
Afşin , M ı s ı r'da başkald ı ran Kıptileri çok kanl ı bir şekilde ezer,
Bizans'a sefer yapar, Azerbaycan ve İ ran'da başlayan isyan
ları yine çok kanl ı bir şekilde bast ı rı r; komünizmin öncülerin
den sayı lan Babek'i n baş ı n ı halifeye geti ri r. Ancak yine bir
Tü rk komutan ı (azat edilmiş köle) olan i nak tarafı ndan "sün
netsiz olmak ve boğulmuş hayvan eti yemek" suçlamasıyla,
halifenin emriyle, işkence yapı larak öldü rü l ü r. Daha son ra or
du komutan ı ve val i olan İ nak da yine halifenin emriyle, işken
ceyle öld ü rtülür (MS 849). Yerine geçen Tü rk komutan Vasıf,
halifenin oğlu Muntas ı r ile bi rleşerek (MS 86 1 ) saray yönetici
si Tü rk al-Feth bin Hakan' ı , daha son ra bizzat M u ntas ı r' ı öldü
rür. Ondan son ra halife olup bizzat ordusundan kaçarak Bağ
dat'a s ı ğ ı nan halife M ustain , ondan son ra hal ife olan Mu'tez,
daha son ra halife olan Muhtedi hakaret, işkence ve insan l ı k
dışı davranı şlarla öldürülürler. İslamiyet'in i lan ı ndan 200 yıl
dan daha fazla bir süre geçmiştir. Ancak hemen hemen hiç
264
kimse, gerek baştakiler olsun gerekse kom uta düzeyindekiler

olsun , eceliyle ölmemiştir. Huzur İ slam'dad ı r; adi l düzen bir
kere kurulmuştu r . . .
Halifeler, b u paral ı güruhu, yanları ndan uzaklaştı rmak için
val i olarak atamaya kalkışı rlar. Ancak bu sefer gittikleri yerler
de isyan çı kararak, merkezden bağ ı msız hale geçmeye baş
larlar. Örneği n , M ıs ı r'a atanan Dokuz Oğuzlardan köle Sama
ra' n ı n oğlu Ahmet, bağ ı msız Tolunoğlu Devleti'ni (MS 868-
905) kurar. Bu devletin yıkılmas ı ndan sonra, yine Abbasile
rin bu raya atad ı ğ ı Tü rk kökenli İğdiş, bağ ı msız "İğdişoğulları
Devleti'ni" kurar ve daha sonra Filistin ve Su riye'yi de s ı n ı rla
rına katar. Bu devlet de Şii Fati milerin M ı s ı r' ı ele geçi rmesiy
le y ı kı l ı r (MS 969).
Abbasilerin m uhafız birliği kom utan ı Aybey'in ayaklanması
ile (MS 1 250) M ı s ı r' da Memlük "Kölemen" devleti ku ruldu. Ay
bey, karıs ı tarafı ndan öldürülünce, yerine Baybars geçti . Bu
s ı rada Moğollar Bağdat'taki Abbasi devletin i yıkı nca, Baybars
du rumdan yararlanarak, Hilafeti M ı s ı r'a ald ı ğ ı n ı ve Abbasiler
den M u ntası ri'yi halife yaptığ ı n ı i lan eder. Memlukler Moğol
larla savaşarak onları yenerler ve s ı n ı rları n ı Kayseri'ye kadar
genişletirler. Bunlar da yine köle olan Çerkez Memlukler tara
fı ndan ortadan kald ı rı l ı rlar (MS 1 380) .
Sonunda İslamlaşan Selçuklu Anadolu'yu ele geçirir ve
onları n bir çeşit devam ı sayı lan Osman l ı , zaman ı n padişah ı
Yavuz Sultan Sel im, Hilafeti buradan İstanbul'a taş ı r . . . Buraya
gelmeden, bakal ı m Tü rkler, hangi yollardan geçtiler?
2. Türkleri n dini tarihi

İsrai l Oğulları n ı n Yahudiliği, Sasan ilerin v e Kü rtlerin Zerdüşt
lüğü, Arapları n İslamiyet'i , Çinlileri n ve Hintli lerin Budizm'i gi
bi, Tü rklerin de tarihsel , ekonomik, kültürel ve coğrafik koşul-
265
!arı n ı n şekil lendirdiği ve gelişti rdiği bir dinleri vard ı r. Bu din

"Şamanizm'dir. Roma İ mparatorl uğunu yı kan Hunlar, Çin İ m
paratorluğu Tangaları yıkan Tibetli Tufanlar, İslam Egemen
liğini değişti ren Moğollar (Cengiz) , Tatarlar (Timur) , Bizans
egemenliğini yı kan Selçuklu-Osmanl ı ları n ataları acaba ne
ye i nan ıyorlard ı ?
Bildiğimiz kadarıyla en eski Türklerde tan rılar sosyal züm
releri simgelerdi. Aşi retin tanrı sal simgesi Ogan , batı n ları n
tanrısal simgesi Yersular'd ı . Batınlar nas ı l aşi retlerden doğar
sa, Yersular da Oganları n oğullarıyd ı . Ancak her batı n ı n (ai
lenin) Yersu'su Ogan'dan daha etkindi. Bu nedenle Ogan bir
barı ş i lah ı değildi. Yersular da kendi batı nları n ı bir çeşit sald ı r
gan l ı ğa teşvik ederd i . Bugu han toplumunu dört orduya ayı r
m ı ş ve bun ları n gökyüzü aynas ı ndan yansı ması sonucu , gök,
kızı l , ak ve kara hanlar diye tan rılar meydana gelmişti . Daha
son ra sosya (siyasi) bölünmeler artı kça tanrı sayısı nda da art
malar gözlenmişti r. Her boyun bir koruyucu özel tan rısı " Cı
vl' olmuştu . Boylar savaşmadan önce boyları n Cıvı ları n ı n sa
vaşt ı ğ ı na inan ı l ı rd ı . Özünde bu Cıvı lar, Yersular ve Oganlar
flamaları na (bayrakları na) yans ıtılm ıştı . Türkler kendi din lerini
kendileri yaratm ıştı . Bu nedenle çok çeşitlilik vard ı r. Kimi Gü
neş'e, kimi puta, ki m i s ı ğ ı ra, kimi ağaca, kimi taşa tapar; kimi
si de hiçbir din bilmezdi. Tü rkleri bir birlik altı nda toplamak ço
ğunlukla zordur. Kökenlerine yönelik açı klamaları n çoğu mi
tolojiye dayan ı r.
2.1 . Şaman izm (Anahan Din)

Tü rk Tarihi'nde de göreceğimiz gibi , boylar 2-4-8-24 ola
rak grupland ı rı l m ı şt ı r ve bunları n her birinin bir simgesel tan
rısı vard ı r. Tan ı mlan m ı ş en ilkel Tü rk-Çi n d i n i , Avrupal ı ları n
Şamanizm dedikleri , 4' 1 ü sistem üzerine kurulmuş " Tsl' dini-
266
BİLİM TOPLU M U N DA Bİ LGİYİ KİME NAS I L VERM ELİ
dir. Ancak Tsi dini kural olarak özünde Çinli lere ait bir dindir ve
ana egemen din değildir. Şamanl ı k anahan (anaerkil) olmas ı
n a karş ı n , Tsi dininde babahan (babaerki llik) görü l ü r. Bu ne
denle İlhan dini geliştiği zaman Tsi dini ile Şaman l ı k birbirine
yaklaşmaya başlam ışt ı r. Çünkü her ikisinde de (Tsi ve İ l han l ı k
Dini'nde) i nanlar kötü ve iyi diye iki g ruba ayrı l ı yordu. Halbuki
Şamanizm'de i nanca göre i nsanlar iyi ya da kötü diye g rupla
ra ayrı l m ı yordu. Bu nedenle cennet ve cehenneme denk kav
ram lar gel iştirilmemişti (bu şekildeki kavramlar ilk defa İ l han
l ı k dininde ortaya ç ı km ıştı ) . Şaman l ı kta her yer (acun) ve her
şey (mana) kutsald ı r. İ nsan lar arası ndaki bağ , eşit kan kar
deşliğine dayanıyordu. Farkl ı inanç ve ı rktakilerin ayn ı eşitli
ğe u laşabilmesi için karş ı l ı kl ı kan ları n ı içmesi ya da karıştı r
mas ı gelenekti .
Oğuz dininde dört tan rı , dört Yersu (bu sayı zaman içinde
değişiklik gösteri r) vard ı r. Çünkü Oğuz dört batı ndan (aşi ret
ten) oluşmuştu. Her birinin farkl ı bir rengi, farkl ı bir totem i var
d ı . Diğer boylarda daha fazla tan rı l ı k görülebilir. Her aşi ret bir
mevsimi kutsal saym ıştı . Tüm aşi retlerin totemi ise öküzd ü .
Dolayısıyla y ı l ortası nda d ö rt tan rıya birden öküz kurban edi
l i rd i . Yersular aşi retleri ve aileleri koru rdu.
Şaman izm'de kutsal kitap ve tap ı nak yoktu. Merasimleri
(kutsal günler, ölüm, bayram günlerini) Tanrı ile il işkide bulun
dukları na inan ı lan "Kant' (ya da Kaman) denen rahipler yü
rütürd ü . Şaman sözcüğü kamandan ç ı km ı şt ı r. Erkek şaman
lar kad ı n gibi saçları n ı uzat ı r, kad ı n elbisesi giyer, ince ses
le konuşur, hatta değişik hayvanları doğurdukları n ı savunur
lard ı . Çünkü Şaman l ı ğ ı n ilk döneminde kad ı nlar egemenliği
görü l ü r. Bu nedenle Şamanl ığa anahan dini de deni r. Savaş
s ı ras ı nda insan öldü rmenin meşru , bunun d ı ş ı ndaki öldü rme
olayları nda devletçe ceza verilmesi öngörülen bir düşüncen in
267
egemen olduğu bir toplum yapısı vard ı . İçkinin ku rallar içinde

içilmesi kayd ıyla serbest olduğu, erkek-kad ı n eşitliğinin tam
sağland ı ğ ı bir düzendi . Erkekler ve kad ı n lar birlikte yı kana
cak kadar serbest olmaları na karş ı n , toplumda fuhuş hemen
hemen yoktu . Zina ağ ı r cezaya çarpt ı rı l ı rd ı . Şamanizm'in İs
lam iyet' le değişmeyen tarafları Anadolu Aleviliği (Bektaşilik)
ile günümüze taş ı n m ı şt ı r. Arap şovenizmini bu topluma tar
tışmasız egemen kı lamayanları n , Alevi kimliğini öne sürerek,
gerçek Tü rk Milliyetçiliğine saldı rmas ı n ı n kökünde, bu gerçek
yatar.
2.2. İl Dini
Zamanla, diğer dinler ve kültürlerle ilişkiye geçince, ana
han dinindeki kad ı n egemenliği sars ı l maya başlad ı . Özellik
le Çin'de kad ı n ve erkek ak ve kara diye i ki ayrı eşit ol mayan
tabakaya ayrı l ı yordu. Oğuzları n ulaştığı bu evrede ise bi rey
ler sağ ve sol adları ile g ruplara ayrı l ı yordu. Kad ı n ve erkek
cinsleri sağ ve sol g ruplar içine sokulduğu için birbirinin eşit
tamamlayıcısı olarak kabul ediliyordu. İl (banş) Dini denen bu
dinde erkek ve kad ı n egemenliği eşitlenmişti. Aile ard ı ç ağacı ,
kad ı n çam ağacı , erkek de huş ağacı ile simgelenmişti . İ l Di
ni'nde Şaman l ı ktan farkl ı olarak kara (günahkar) kişileri n gitti
ği ya da otu rduğu bir Aşağı Gök, bir de ak kişilerin (babahan
yetkili hanları n) oturduğu bir Yukan Gök tan ı m lanm ı ştı .
2.3. İlhanlık Dini (Babahan Din)

Bundan son raki aşamada Şaman l ı k ve İ l Dini'nde inan ı ld ı
ğ ı g i b i evrende h e r şeyin eşitlikle değil zıtl ı kla oluştuğu inan
cı gelişti . Bu zıtl ı ğ ı n düzenlenmesi için de ahlak kural ları ge
reki rd i . Bunun için de sevap ve günah ı n saptanması zorunlu
luk olmuştu . Böylece Altay Türklerine göre bir çocuk meyda
na geli rken , Bayülken oğlu Yayık, süt gölünden bir damla süt
268
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LG İYİ Kİ M E NAS I L VERM ELİ
alarak çocuğun ru hunu yaratı r ve yan ı ndaki meleklerden biri

ni " Yuyucı.I' çocuğun sevapları n ı yazmak üzere ölünceye ka
dar yan ı nda kalmak üzere onunla birlikte dünyaya gönderir;
bu melek insanları n sağ ı nda durur. Yeraltı nda siyah bir tahta
otu ran Erlik Han da çocuğun doğduğunu öğrenince, bir kör
möz (şeytan-melek) göndererek, onun g ünahları n ı yazması
n ı emreder; bunun d a i nsanları n solunda durduğuna inan ı l ı r
d ı . E rlik Han' ı n taht ı n ı n altı nda Kaztrgan denen , içinde katran
kaynayan kazanlar olan bir cehennem vard ı r. İ nsanlar ölün
ce, Yuyucular ile Körmezlerin savunmas ı nda, günah ve se
vap değerlendirilmesi yap ı l ı r. Günahkarlar, katran kazan ı n ı n
içine atı l ı r. Günah ı n ı n derecesine göre, katran kazan ı n ı n içi
ne batar. G ünah ı bitince göğe yükselir. Bu cefan ı n daha ön
ce bitmesi için daha önce gelen aile bireylerinin zorlamas ı da
söz kon usudur. Katran kazan ı ndan kişinin d ı şarıya ç ı karı l
mas ı , saçları ndan tutularak çekilme şekli nde olduğu içi n , es
ki Tü rkler başları n ı n tepesinde bir tutam saç b ı rakı rlard ı . Yu
yucu , saçları ndan tutuğu ruh u , 3. Kat Gök'teki cennete, yan i
Ak'a geti ri r. Cennette, suyu çok tatl ı olan Süt Gölü ad ı nda bir
göl vard ı r; alt ı n kayı klar vard ı r . . . Bu dinde tan rı lar çok defa er
kek şekli nde simgeleşti rilir. Yaln ı z Yakutları n Ayzıt (Afrodit
le karşı laştı rı labilen) denen bir dişi tan rı ları vard ı r. Bu devi rde
erkek egemenliği başat duruma geçmiştir. Özellikle dem i ri n
yayg ı n olarak kul lan ı lmaya başlamas ı erkek egemenliğini ar
t ı rm ı şt ı r. Bu nedenle her y ı l dem i r şölenleri düzenlenird i . De
miri n ve babahan l ı ğ ı n topluma girmesiyle, egemen olma duy
gu ları kışkı rtı ld ı . Dolayısıyla artı k bir ilin öbür i l üzerinde ege
men olma arzusu artt ı . Toplumsal barış bozulmaya başlad ı .
Egemen olan i l ak, mahkum olanlar ise kara diye g ruplandı
rı lmaya başland ı . Artı k eşitlik bozulmuş, sosyal s ı n ıfland ı rma
toplum yap ı s ı na girmişti . Gerçek devlet anlayışı da (tabii bu-
269
nunla ilgili olarak bir s ı n ıfın öbür s ı n ıf üzerine egemen olma,

zor kullanma, baskı alt ı na alma, kısıtlama da) bu gelişim ile
Türklerin yaşam ı na gi rmeye başlad ı . Ancak gerçek bir devlet
yapısı hala ol uşmam ı ştı ; han l ı k sistemi hala geçerliydi; bi rey
lerin eşit silah l ı olduğu ve yönetime eşit olarak katıldığı bir sis
tem varl ı ğ ı n ı sürdü rüyordu. Dolayısıyla astl ı k ve üstl ük yok
tu . Tüm bu gelişmeleri n ortaya çı kmas ı nda, M üslüman l ı ğ ı n ,
H ristiyan l ı ğ ı n ve Yahudiliğin etkisi göz ard ı edilemez. Böyle
ce, erkekleri ön plana alan diğer bir dinin kuralları n ı rahatl ı k
la kabul edebilecek bir yap ıya ulaşm ışlard ı . İ l hanl ı k dininde,
artı k kötüleri n , düşmanları n ve yenikleri n gittiği, kendine öz
gü siyah ışı nlar saçan bir güneşi olan bir Aşağı Gök (cehen
nem) tan ı mlan m ı şt ı . Bu cehennem, Altay Türklerine göre ye
di ya da dokuz kattı r.
2.4. İslamiyet'e geçiş

Göçebe düzeninden yerleşi k düzene geçmeye başlayan
Türkleri n , daha organize olmuş uygarl ı kları n da etkisiyle, Şa
manizm'i yetersiz görerek, yeni din arayışları na girdiklerini
görmekteyiz. Şehirleşme deneyimine ilk olarak ad ı m atı lan
G üney Tü rkistan'da doğal olarak farkl ı dinlere kaymalar baş
lam ış ve hoşgörüyle karşı lanan bir dinler mozaiği oluşmuştu .
İslamiyet'in haricinde hiçbir din silah zoruyla bu topluma gir
mediği için toplumsal barı ş ı n bozulmas ı na da neden olma
m ı ştı . Şamanizm'den köken alan birçok gelenek, görenek ve
al ışkan l ı k yaşatı l ı rken ; yeni dinlerin özellikleri de eklenmek
suretiyle çeşitliliği esas alan bir kültü r zenginliğine ulaş ı l m ış
tı r. Bununla birlikte yer yer, Arapları n Allah'a, İsrai l Oğulları
n ı n Yahova'ya s ı ğ ı nd ı ğ ı gibi, Tü rklerde de Yer ve Yeraltı tan
rısı n ı n yans ı ra en büyük tanrı olan Gök Tann'ya hala s ı ğ ı n
ma görülmekteydi .
2 70
Dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde, o güne kadar günlük ge

reksinmesi için sağa sola sald ı ran, hatta geçim yol u olarak
"yağmacı" olan bir toplum, artı k sald ı rı ları n ı kutsal bir nede
ne dayand ı racak "yayı lmacı" yeni bir ideoloji ile karş ı laşm ı ştı .
Türkler de ü retici değil, tüketici toplum oldukları ndan , bu ideo
lojiyi benimsemede bu aşamada zorlanmad ı lar. Çünkü Arap
lar diğer m i lletlerin birikimlerini yağmalamayla zengin leşmiş
lerd i . Bunun son ucunda da sanatsal ve kültü rel bazı atı l ı m lar
yapmaya başlam ışlard ı . Tü rkler bu ideolojiyi benimserken, o
güne kadar insan/an köle olarak kullanmayı hiç düşünmeyen
tarihsel ahlaklanm da bir tarafa atarak, kölelik ve cariyelik gi
bi insam aşağılatan eylemleri kültürlerine soktular. Zamanla
Tü rklerin içinde kendine önem li yer bulmuş olan Budizm ve
Zerdüştlü k de bu baskıdan ku rtulamad ı . Daha önce Türklerin
önemli l iderlerinden Bilge Kağan Budist olmaya karar veri rse
de, veziri Tonyu ku k tarafı ndan , Budizm'de "savaş ı n ve hay
van kesmenin" yasaklanması nedeniyle Türklere uygun düş
meyeceği gerekçesiyle bu kararı ndan vazgeçirtilir. Sonuç ola
rak, Tü rkler, özünde, inand ı kları için değil, arayış içerisinde
oldukları ve o güne kadar yağmaya yatkı n yaşam tarzları na
uygun düşmesi nedeniyle İslamiyet' i benimsedikleri anlaş ı l ı r.
Hatta Dokuz Oğuzları n (Uygurları n) başarısızl ı kları Budist ol
maları na bağlanm ı şt ı r. Uygur Kağan ı Bugu Han , İ ran'da iş
kenceyle öldürülen Mani'nin kurduğu Maniheizm (MS 3. yüz
yıl) dinine girer (MS 762). Bu dinde "ağ ızdan kötü sözleri n ç ı k
mas ı , elin kötü eylemlerde kullan ı l ması ve gönlün zararl ı şeh
vet duyguları na kap ı l mas ı yasaklan m ı ştı r." Bizans'tan kovu
lan Nastri mezhebi mensupları , ilk olarak Mezopotamya'ya
oradan da İ ran üzerinden Tü rkistan'a ve Çin'e kadar yay ı l ı rlar
(MS 8 . ve 9. yüzyıl) ve birçok Tü rk boyunun bu mezhebi kabul
etmesine neden olurlar. Daha sonra Avrupa'ya ve Balkanlara
271
yayı lan bazı Türkler de MS 9. yüzyı ldan başlayarak Ortodoks

H ristiyanl ı ğ ı n ı seçerler.
Biz İslamlaşma sürecine devam edeli m ! Emevi egemenliği
y ı kı l ı nca, Ebu M üslim gibi (Tü rk olduğu varsayı lan) yetenekli
bir i htilalcinin etkil i olduğu Abbasi egemenliği kurulmuş oldu.
Tü rkleri d ışlamay ı p içine almaya ve öneml i görevler vermeye
başlayan Abbasiler, Tü rklerin İslamlaşma yolunu da dolay
l ı olarak açm ış oldular. Abbasi devrinde, Türk soyundan ger
çek kişiliği olduğu bilenen (daha öncekilerinin birçok mitolo
jiden etkilenmiş hayal ü rü n ü kahramanlar olma olas ı l ı ğ ı var)
Salu r bin Tak (Dağ oğl u Salur) , Ana Çanak Han ve lakab ıyla
Kara Han (Müslüman ad ı taş ı mad ı ğ ı için bu kara lakab ı veril
m iştir) da denir, Müslüman l ı ğ ı kabul eden ilk Tü rk Han ı oldu
ve H icret'in 300. yı l ı nda (MS 9-1 0 yüzyı lda) , en az 2000 kişi
birden Müslüman l ı ğa geçti .
Bu toptan din değiştirmeden dolayı 'Terk- İman" dendi ve

bir rivayete göre zamanla bu yakıştlfma "Türkman"a dönüştü.
Türk anonim ismi de bu eylem ile ortaya çıkmış oldu.
Daha son ra Çanak Han' ı n yerine geçen M usa Han , çevresine

İslam bilginlerini toplayıp, cami , medrese, tekke ve zaviyeler
kurmaya başlad ı . Onun yerine de amcası Buğra Han Harun
bin Süleyman (MS 999) geçerek, MS 875'den itibaren Arap
İ mparatorluğu'nun doğusundaki topraklara egemen olan ve
Arapları n Tü rk politikas ı n ı yüklenerek, diğer Tü rklerin ülkesini
talan ederek tap ı nakları n ı y ı kan, kiliselerini (Nastu ri lerin) ca
miye dönüştüren, çocukları n ı köle yapan İ ran l ı M üslüman Sa
manileri yenerek başkentleri Buhara'yı ele geçi rdi ve Çin'den
Buhara'ya kadar ülkesinin s ı n ı rları n ı genişletti ve M üslüman
l ı ğ ı egemen kıld ı . Böylece Tü rkler Maveraünnehir civarı na
272
ve İ ran şehi rlerine yerleşme olanağ ı n ı buldular. Artı k bundan

son raki aşama, beyleri n , ellerindeki gücü artı racak İslam ku
ralları n ı benimseme ve elinde geniş olanaklar olan Arapları n
içine s ızma olacakt ı . Ondan sonra Ahmed Han Ebu Nasr bin
Ali , tahta geçti ve Müslüman olmayan Türklere savaşlar aç
t ı . Böylece Türklerin Tü rkleri M üslümanlaştı rmaya zorlad ı kla
rı bir dönem de başlam ış old u . Baskıyla ve zorla M üslüman
olmayan Tü rkler, tek tanrı l ı dinleri n , yöneticilere büyük etkin
likler kazand ı rması nedeniyle, Tü rk Hanları n ı n güç kullanma
arzuları n ı kamçı layarak, " Truva Ati' gibi topluma gi rmeyi ba
şarm ıştı . Artı k Türk kimliği Araplaşmaya başlam ış, hatta ı rk
ları na ve Türk kültürüne özgü adları n ı dahi terk ederek, bi rkaç
cümle önce verilen Han adları gibi Arapça adlar topluma ege
men old u . Çünkü iyi bir Müslüman ı n ad ı n ı n da Müslüman ad ı
olmas ı gerekiyord u . Böylece Teküdar, Ah met oldu . Bu gele
nek bugüne kadar geldi. . .
Ancak Türk denen ı rklarda, göçebe ve step adam ı olma
n ı n verdiği bir direnç vard ı . Dolayısıyla gelenek ve görenekle
rini kolay kolay terk edemediler. Şamanizm'deki birçok gele
nek göreneği ya aynen ya değiştirerek ya da bir kılıf bu larak
yeni yaşamlarına monte ettiler. Bunları n bir kısm ı dinle doğ
rudan ilişki l i olmad ı ğ ı için bugüne kadar yaşat ı ld ı . Bu adetle
rin birçoğu n u eski Tü rk-Moğol yaşam ı nda görmekteyiz. Ör
neğin ağaçlara bez bağlama, mezarları ziyaret etme, taşla
ra tapma (yağmur taşı bunun tipik bir örneğidir) , Güneş ve
Ay tutu lunca davul çalma ya da silah patlatma, ölünün k ı rkı
n ı kutlama, cin çarpması na karş ı çeşitli önlemler alma, tezek
le romatizma iyileşti rme, düğünlerde derneklerde halka hali
ne gelip halay çekme, Müslümanca işlerden sayı lmas ı na kar
ş ı n , Şaman geleneğidir. Hatta Tü rkçe dilinde yaz ı l m ı ş en ge
niş din propaganda kitapları olan Ahmediye ve Muhammedi-
273
ye de ruh ları n , melekleri n ve Allah ' ı n arası ndaki i lişkiler Şa

manizm'in inanç ve tan ı m ları ile süslenmiştir. Ancak ataları na
tapmayı gelenek edinmiş böyle bir toplumun en büyük atas ı
olarak kabul edilen Oğuz Han ' ı n , babas ı dinsiz olmas ı na kar
ş ı n , anası ndan , Tanrı ' n ı n birliğini sözlü olarak şahadet geti re
rek "Müvahhid' doğduğunu "İslam İ l i mcileri" yaymaya başla
d ı lar. Böylece Müslüman sayg ı n bir atadan gelen soy, neden
M üslüman olmayacakm ış?
2.4. 1 . İlk Müslüman Türk Devleti " Karahanl ılar" : Böyle

ce tarihte ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanl ı lar ku ruldu .
Yaklaş ı k MS 650 y ı l ları nda başlayan ilk akı nlar ve MS 700' 1er
de başlayan işgal ve sömürgeleştirme çabaları son ucunu ver
miş, Halife el-Kaim bi-Emril lah' ı n Selçukl u H ü kü mdarı Tuğrul
Bey'e taç giydirip, iktidarı n ı onaylayacağ ı MS 1 058 y ı l ı na ka
dar bu süreç devam etmişti .
Ancak egemen s ı n ıf Sünni, halk kesimi Alevi eğilimli oldu
ğu içi n , sü rtüşmeler devam ediyordu. Bu tarihten 450 sene
son ra Yavuz Sultan Selim'in, resmi İslam ideoloj isi Sünni liği
bir türlü kabul etmeyen Alevi kesimini kanl ı bir şekilde tasfi
ye etmesine kadar da böyle sürmüştür. Karahanl ı ları n ortaya
çıkışları ve zihniyetleri de bilinmesi gereken h ususlardan biri
dir. Daha önce değindiğimiz gibi Çinlilerin M üslü manlara karş ı
savaşı nda, başlangıçta Çinlilerin yan ı nda savaşa giren, daha
son ra ise savaşta onları ve Çinlileri n müttefiki Tü rgişleri arka
dan vu rarak yenilmelerine neden olan Karluk Tü rkleri , Tü rgiş
leri n toprakları nda kendi devletlerinin temellerini attı lar. Uy
gurlarla ve K ı rg ızlarla savaşları olduysa da, Halife Me'mun'un
MS 9. yüzyı lda desteklemesiyle güçlerini artı rd ı lar. Bu sı rada
batıda Saman i Devleti'nin güçlenmesiyle Karl uklar ile Sama
niler MS 1 O. yüzyı lda komşu oldular. Birçok hile ve desise ile
274
BİLİM TOPLUM U N DA B İ LGİYİ KİM E NAS I L VERM ELİ
henüz Müslüman olmayan amcası Oğulcak' ı öldüren Saltuk

Buğra Han, sultan olur ve i htirasına meşru zemin haz ı rlad ı ğ ı
n ı gördüğü İslamiyet'i hem kabul eder hem d e yayıl mas ı için
zorbal ı ğ ı n her çeşidini yapar. Bununla birlikte MS 1 1 . yüzyı lda
dahi Karahanl ı ları n Müslümanlaşması tamamlanamaz. Çün
kü İslam felsefesi çok daha organize bir devlet yapısı kazan
d ı rması na karş ı n , toplumun gelenek-göreneklerinin i nsanc ı l
duygularına yeterince cevap veremiyordu. Bu devlette ege
men s ı n ıf (yöneticiler) Sünniliği , halk tabakası ise Şiiliği seç
mişti . Saltuk Buğra Han , hem kendi ülkesindeki Alevileri (Şi
ileri ! ) baskı alt ı na almış hem de komşu ülkelerdekilerine ya
p ı lan baskı ları desteklemişti . Bununla da yeti nmemiş, geçmiş
kültü rlerle ait tüm belge ve kan ıtları ortadan kald ı rm ı şt ı . Bir
çok savaştan son ra MS 999 yı l ı nda Karahanl ı lar, Samanoğ
lu Devleti'ni y ı kar ve başkentleri Buhara'yı al ı rlar. Bu s ı rada
Gazneliler de Horasan'ı ele geçi rirler. Karahan l ı lar da Selçuk
lu Sultan ı Alparslan' ı n saldı rı ları ve oğlu Melik Şah' ı n son dar
besiyle (MS 1 089) tarihe karışı rlar. İslamiyet'ten sonra Kar
luklar, Karahan l ı lar, Gazneliler ve birçok boy artık birbirleriyle
boğaz boğazad ı r. Tarihsel barış bozulm uştur. Oğuzlar, bu s ı
rada bağ ı msız bir topluluk olarak, bir o yanda bir bu yanda yer
alarak, tarih içerisi nde ilerlemelerine devam ederler.
2.4.2. Gaznel iler: Oğuzlara geçmeden önce, Gaznelilerin

tari h içendeki rolüne de kısaca bir bakmak gereki r. Samanoğ
luları n ı n m uhafız kıtas ı nda, sat ı n al ı n m ı ş kölelerden Alp Te
kin adl ı bir Türk, yeteneği sayesinde ilk olarak hassa komuta
nı olur ve daha son ra başkald ı rd ı ğ ı için Samanoğlu hükü mda
rı tarafı ndan Horasan'a vali olarak atan ı r (MS 950) . Alp Teki n ,
burada d a rahat durmaz, yeni başa geçmiş Samanoğl u hü
kümdarı N uh'a iti raz ederek, Gazne şehrini ele geçi ri r ve bu-
275
rada kendi devletin i , yani Gazneli Devleti'ni kurar. Daha son ra

H i nt hükümdarı n ı n isyanı üzerine tekrar Samanoğlu devleti
nin emri altına girer. Sonunda, MS 978'de yine bir köle-komu
tan olan Sebük Tekin iktidara el koyarak Gaznelilerin yüksel
me sürecin i başlatı r. H i ndistan da dahi l birçok ülkeyi ele geçi
rir. Sebük Tekin'in ölümünden (MS 997) son ra birçok karga
şa yaşan ı r. Sonuçta Karahanl ı ları n Samanoğulları n ı yı kma
s ı n ı fı rsat bilen Mahmut, Horasan'ı al ı r, daha son ra ekono
mik durumunu düzeltmek için İ ndus Vadisi'ne sald ı rı r ve ta
p ı nakları yağmalayarak bi rçok ganimet ele geçi ri r; ayrıca Ku
zey Batı Hindistan'daki birçok halkın Müslüman olmas ı n ı sağ
lar. Abbasi Şii H ilafetin i , Sünni yapabilmek içi n , bölgedeki Şi
ileri yok etmeye başlar ve bu arada Karahan l ı lara da saldı ra
rak birçok bölgeyi ele geçi rir; Ray şehrindeki çok değerli eser
leri içeren Şii kütüphanesini yakt ı rı r. Gazneliler, özünde, Tü rk
lükleri unutturulmuş kölelerden oluşan , yağmacı ve talancı bir
orduya sahip, hükümranları Türk; ancak halkı Tü rk olmayan
bir devletti. Gazneli Mahmut ve oğlu Mesut döneminde, Tü rk
çe tamamen u nutturuldu. Tü rk kökenli bu i nsanları n resmi di
l i Farsça oldu ve böylece İ ran kültü rünün ve etkinliğinin bu
güne kadar doğuya doğru yayılması na zemi n haz ı rlad ı . Dev
letin geli rleri talana dayand ı ğ ı ve büyüyen ordunun gereksin
mesi ni Hindistan'dan talan edi len alt ı n ve gümüşler artık kar
ş ı layamad ı ğ ı içi n , bu sefer halkına eziyet etmeye ve ağ ı r ver
giler salmaya başlarlar. Özellikle Horasan'daki halkı korkunç
bir şekilde ezerler. Bu sı rada da kuzeyden Oğuzlar dalgalar
hali nde Horasan'a saldı rmaya başlar. Horasan halkı iki ateş
arası nda kal ı r. Bir tercih yapmak zorunda kal ı rlar. Selçuk bo
yu çevresinde toplanan Oğuzlarla anlaşarak, Gaznelilere kar
şı Oandanakan'da yaptı kları savaşta, bu devleti tarihe gömer
ler. Bir Türk-İslam devleti , böylece diğer Tü rk- İslam devleti-
276
ni tarih sayfası ndan silmişti . Artı k tarih sahnesine Selçuklu

lar çıkıyordu.
Zorba bir din anlayışı egemen olunca, parçalanma ve bö
lünme de kaç ı n ı l maz oldu. Emevilerin y ı k ı l ı ş ı ndan son ra, Ho
rasan'dan Anadol u'ya kadar süren Türk Tarih i serüveni nde
çok çeşitl i fikir ayrı l ı kları ve buna bağ l ı olarak tarikatlar oluştu .
Ebu Müslüm'den Hasan Sabah'a, Mansur'dan Şeyh Bed ret
tin'e, Selçuklu saltanat ı n ı yıkan Bahai'lere, daha son ra Ana
dolu'da birliği ku rmaya çal ışan Aşı k Beşeler'e ve Osmanl ı İ m
paratorluğunu kuran Bektaşi v e Ahi lere, ayrıca Mevlevilere,
Rufailere, Yunus Emrelere, Süleyman Çelebilere kadar tüm
bu hareketleri n altı nda Tü rkl üğün (Şamanizm'in) bilinç alt ı n
daki İslam'a direnişi yatar.
Özünde Tü rklerin coğrafi k konumu böyle bir yönlendirme
ye başka bir nedenle yatkınd ı . Nas ı l ki Araplar M ı s ı r-Mezopo
tamya kültürleri arası nda bir aracı görevi yap ı p , bu i ki kültürün
ilkelerini al ı p yen i bir sentez yarattı larsa, Türkler de Uzak Do
ğu medeniyetleri ile Yakın Doğu medeniyetleri arası nda İ pek
Yol u arac ı l ı ğ ıyla mekik dokudular. Araplar ve İsrail oğul ları ,
nas ı l daha önceki kültü rlerin gelenek, görenek ve efsanelerini
sanki kendilerininmiş gibi sundularsa; Türkler de mitoloji lerin
de ayn ı yol u izlediler. Örneğin, antik Sümer'de bir fani tarafın
dan yaz ı l d ı ğ ı yazıtlarla kesinleşen Tufan (ve keza Adem) Ef
sanesi nas ı l ki Tevrat, İnci/ ve Kur'an'da Tan rısal ya da u h re
vi bir kimliğe büründürülmüşse, ayn ı toplumlarla temas eden
Türkler de ayn ı efsaneyi başka türlü uyarlam ışlard ı .
Yayık (Tufan) olacağmı ilkin demir boynuzlu Gök Teke
(Temrü Müüstü Kök Teke) öğrendi ve 7 gün dünyayı dolaş
tı. Bağırdı. 7 gün deprem oldu, 7 gün dağlar ateş püskürdü, 7
gün yağmur yağdı, yedi gün fırtma oldu ve dolu yağdı, 7 gün
kar yağdı. 7 aziz kardeş (Erlik, Ülgen . . .) gemi yaptılar (gemi
277
Yal Mönkü ya da Kosagaç'a yakm /yık Dağı 'nda hala durur

muş). Her cins hayvandan bir çift aldılar. Tufan bitti. Ülgen ge
miden bir horoz saldı. O soğuktan öldü. Kaz saldı, o da gel
medi. Karga (kuskus) salmdı, leşe daldı. 7 kardeş gemiden
çıktılar. Ülgen, Nom 'dan aldığı güçle insan yaratmaya giriş
ti. Altm fincan içinde kök çiçek koydu. Kardeşi Erlik, bu çiçe
ğin bir parçasmı çalıp yine bir insan yarattı. Bu öykü böyle de
vam eder. . .
Biz geriye dönerek tekrar tarih yolundaki serüvenim ize de
vam edeli m . Gelinen bu zaman kesitinde, Arap ve Acem top
lumları , çekişme, desise ve fitne ile içten içe çökm üştü . Ama
bir taraftan da özellikle Arapları n talandan kazandı kları biri
kim ile ulaştı kları bir kültü rel düzeyleri , beli rg i n bir teknolojik
üstünlükleri vard ı r. Tü rkler ise göçebe toplumdan yerleşik dü
zene geçiyorlard ı . Modeli, kendileri gibi göçebe olup da daha
önce yerleşik düzene geçen Araplardan almaları kaç ı n ı l maz
ol uyordu. Çünkü daha önce yerleşi k düzene geçmiş H ristiyan
ve Yah udi toplulukları , Arapları n kama gibi araya gi rmesiy
le, Tü rk toplulukları ndan mekan olarak uzaklaşm ıştı . Madde
ten doğrudan bir temas zorlaşm ıştı . Doğrudan temasları olan
Acemler ise bizzat Araplar tarafı ndan tah rip edilmişti . Başka
seçenek yoktu . . .
İslamlaşman ı n e n önemli etkilerinden biri d e Türk toplumu
n u bir arada tutan kan bağ ı n ı n çözülmesi oldu. Bu değişim as
l ı nda ilk defa Türklerde görülen bir gelişme değildi. Hz. Mu
hammed'in peygamberliğini ilan etmesi nden önce, birkaç Ya
hudi'nin d ı ş ı nda herkes kan kardeşiyd i . Herkes kabile içinde
kan kardeşiydi ve eski Tü rklerde olduğu gibi yabancı bir ka
bi ledekiyle de kan ları n ı içmek suretiyle kan kardeşi olabi liyor
lard ı . Medine'ye h icret olunca göçenlerle (muhaci rler) , Medi
ne yerli leri (Ensarlar) dayan ışma içine g i rdi ler. Bu, kan kar-
278
deşliğinin d ı ş ı ndaki bir dayan ışmayd ı . Bu arada Bedir Savaşı

kan kardeşliğine son darbeyi vurdu. Çünkü bu savaşta oğullar
babaları n ı öldürmüştü . Geleneksel kan kardeşliği bozul m uş
tu . Artı k M üslüman l ı k ad ı altındaki kardeşlik kavram ı Arap
toplumuna girmişti .
Ayn ı olay, kansız bir şeki lde Tü rk toplumları nda da görül
dü. Her ikisinde de kan kardeşliği yasas ı n ı n yeri n i , Kur'an' ı n
ilkeleri al m ı ştı .
O güne kadar han ya da bey olarak bilinen şefler, Selçuk
luları n sahneye çıkış ıyla birlikte sultanl ı ğa ve padişahlığa dö
nüştü .
Selçu klular Oğuz Kan federasyonunun sol kanad ı ndan 3.
Dingiz kabilesinin Kı n ı k Kan' ı na bağ l ı bir boydur. Söylence
ye göre, bu boydan Beygur adl ı bey ilk defa Müslüman olur
ve padişah unvan ı n ı al ı r. Bu padişah Dakak adl ı birini Tü rk
lere karş ı savaşt ı rı r. Dakak ölürken Selçu k adl ı oğlunu padi
şah b ı rakı r. Selçuk Padişah 1 07 yıl yaşar ve M üslüman ol ma
yan birçok Tü rk'ü yok eder. Kendisi M üslüman olduğu için ,
çocukları na Müslüman adlar koyar: Arslan , İsrail , M i kail . M i
kai l'in i k i oğlu olur. Selçukl ular (Al'i Selçukkiye) bu çocuklar
dan Ebu Talip Mehmet Tuğrul Bey'den gelenlerdir. Bu döne
me kadar hükümran l ı k kural olarak babadan oğula geçmiyor
du. Bu aşamadan sonra, yani Selçukluları n hükümran l ı ğ ı n
dan sonra (MS 1 085) hükümran l ı k babadan oğula geçmeye
başlad ı ve Cumhuriyet Tü rkiye'sine kadar da öyle devam et
ti . Su ltan Yavuz'dan son ra da bu u nvanlara bir de Halife un
van ı eklend i .
İslamiyet'i n kan kardeşl iğinin ötesinde etki ettiği diğer b i r
husus daha vard ı r. Buna d a kısaca deği nmek gerekir. Bu et
ki , toprak düzeni ndeki değişikliktir.
Anadol u'ya göç oluncaya kadar, Selçuklular, göçebe ya-
279
şam ı ndan büyük ölçüde ku rtulamad ı kları için , ele geçirdikle

ri toprakları , en ilkel yöntem olan serbest hayvancı l ı kta kulla
n ı yorlard ı . Tarı m düzenine geçilememişti . Dolayısıyla bunun
için gerekli yasal düzenlenmeler de gelişti rilememişti . Bu ne
denle din ilmiyle birlikte toprak düzeni de Tü rklerin yaşam ı na
gi rmeye başlam ı ştı . İslam toprak düzeninin yasaları , özünde
Bizans'tan, Bizans da Roma'dan köken alm ı şt ı . Ancak Arap
lar bunu kent yaşam ıyla bağdaşt ı rı rken , yen i durum larda yo
rum içi n , altı önemli kurala bağlamayı da ihmal etmediler.
Bunlar kendi içerisinde etkinlik s ı rası na göre şöyle dizilmiş
ti. Kur'an, Sünnet, Medine gelenek-göreneğ i , Hadis, İstı lan
(toplum yararına olmayan hadislerin düzeltil mesi), İcmal (Me
dine doktorları n ı n oy birliğiyle aldı kları kararlar) . Bunları n ye
tersiz olduğu yerde kıyas (analoji) ve istihsan (düzeltme, iyi
leşti rme, güzelleştirme) yap ı labilirdi. İçtihat ise, zorda kal ı n d ı
ğ ı nda, yen i ku ral ü retmenin yoluydu.
Geniş olarak yay ı l m ı ş İslam dininde, her bölgenin koşulları
farkl ı olacağ ı ndan , bütün bu kuralları n farkl ı şekilde yorumlan
ması kaç ı n ı lmaz olacakt ı . Bu da mezhepleri (tutulacak yolu)
ol uşturdu. Maliki, Medine doktorları n ı n oybirliğiyle ald ı ğ ı ka
rarlardan başkası n ı tan ı m ıyordu. Hanbeli, hadislerden başka
hukuk kaynağ ı tan ı m ıyordu. Şafi, İcma'yı tan ı yor; Kıyas ve İs
tihsan'a g üven miyordu. Türklerin büyü k bir kısm ı n ı n dahi l ol
duğu, Hanefiliğin kurucusu, Acem kökenli Hanefi ise, yukarı
da bahsedilen her türlü yoruma açı k olunmal ı d ı r diyordu.
Osman l ı lar, Selçuklu ilim adamlarıyla işe başlad ı lar. O gü
ne kadar elde edilen bilgi ve deneyim i , Bizans' ı n koşul ları nda
olgunlaşt ı rd ı lar. Ancak, geleneksel gani met kavram ı n ı da bı
rakamad ı lar. İ m paratorluğa dönüşünce, toprak yasaları n ı ge
liştirmek zorunda kaldı lar.
Dine davet edilenler, bu teklifi kabu l etmeyince, kendilerine
280
cihat açı labiliyordu ve bu savaşa kat ı l mak da her Müslüman'a

farz oluyord u . Elde edi len topraklar fatihler arası nda paylaştı
rı l ı yordu (zorla al ı nan topraklarda) y a d a eski sahibine b ı rakı
larak (barışla ele geçi ri lmiş topraklarda) haraç al ı n ıyord u . Kişi
baş ı na da cizye (baş vergisi) al ı n ı rd ı . Diğer mallar da ganimet
olu rdu. Bu malları n da ilk Müslüman l ı kta hepsi, daha son ra da
1 /S'i devletin , diğerleri savaşan ları n olurdu. Bu 1 /S'den Allah
ve Peygamber' den başka, yetimler, yolcular ve faki rler de pay
al ı rd ı . Allah gökte olduğu ve Peygamber de öldüğü içi n , Ma
liki'ye göre, bu payı imamlara (hükü mdarlara) , Ebu Hanefi'ye
göre yeti m , fakir ve yolculara verilmeliydi . Savaşa katı lanlara
ise, Maliki'ye göre, atl ı lara 3, yayalara 1 ; Hanefi'ye göre, atl ı
lara 2 , yayalara 1 pay verilmeliyd i .
Bütün bu anlatı lanlardan anlaş ı l d ı ğ ı kadarıyla, Tü rkler,
inançları n ı kanalize edecek dine Şamanizm'le başlam ış, da
ha son ra bir kısm ı kendi rızalarıyla ya da çeşitli kültü rel ilişkiler
içinde Müslüman l ı k hariç başka dinleri kabul etmişlerdir. Kı
l ı ç zoruyla kabu l ettikleri tek din Müslüman l ı k olmuştur. O gü
ne kadar hiç silah kul lanmayan ve kendi içi nde barışa, sayg ı
ya dayalı diğer dinler d e b.u devlet dininin kıl ıcı ndan nasiple
rin i ald ı lar. O güne kadar, H ristiyanl ı k hariç, birbirlerinin tap ı
nakları na, sembolik d i n i simgelerine sayg ı l ı olan dinler, bu ta
p ı nakları yağma eden , içerisindeki değerleri ganimet ad ı alt ı n
d a paraya tahvil eden , Allah ad ı na yakıp yıkan, insanları kö
leleşti ren bir zihniyetle karış ı l ı ştı lar. O nedenle batıda Ameri
kan yerlileri ayn ı nedenle H ristiyanl ığa, doğuda bizim de da
hil olduğumuz kavimler, en azı ndan başlangıçta Müslü man
l ı k ad ı na Arap Mill iyetçiliğine kan ları pahas ı na direndiler. Böy
lece "her i nanç sayg ıdeğerdir" yerine "yaln ı z benim inanc ı m
sayg ıdeğerdir'' felsefesi egemen olmuş v e bunun doğal sonu
cu olarak da batıda H ristiyanl ı k, doğuda Müslüman l ı k ad ı na
28 1
tarih kana boyanm ı ştı r. Bu nedenle de Tü rkler kendi demok

ratik anlayışları n ı gelişti rme şans ı n ı , daha i l kel bir basamak
ta iken bu yolla yiti rmiş, Müslüman l ı ğ ı n güdümüne girmişler
dir. Budizm , Zerdüştlük, Manheizm , H ristiyanl ı k, bel i rli ölçüde
Yahudilik ve Şaman izm , bu topraklarda hemen hemen, hem
de bugün i rkilerek bakt ı ğ ı m ı z yöntemler kullan ı larak, ortadan
kald ı rı l m ış; Müslüman l ı k ad ı altı nda din ve keza kültü r birliği
sağlanm ı ştı . Biyolojide bir ku ral vard ı r. Çeşitli l i k ortadan kal
kı nca, uyum yeteneği ve tehlikelere açı k olma durumu da ar
tar. Nitekim kültü r zenginliği açısı ndan da duru m böyle olmuş
tur. Artı k bu insanlar tek boyutlu bir kültü r yol una girmiş oldu
lar. Bu, özünde, Arap kimliğinin, insanları n ad ı n ı n değişti ril
mesi ve davran ı şları n ı n değiştirilmesi de dahil Tü rklere zorla
benimsetilmesiyd i . En acı olan ı da, bugün dahi düşünür geçi
nen İslam ilimcileri n i n , bunun di nsel ve ahlaki açıdan savun
mas ı n ı hala sürdürüyor olmasıd ı r. En önemli savunma unsur
ları ndan biri , Müslüman l ı ğ ı n benimsenmesiyle birlikte birliğin
ol uşmas ı d ı r. Halbuki bu birlik, özünde bir ganimet elde etme
birl iğiyd i . Hem ilk Müslümanlar, hem Emeviler hem Abbasi
ler hem Osmanl ı lar ganimet (bunun uygar dünyada ad ı talan
d ı r) geldiği sü rece birliği koruyabilmiş, talan kaynakları kesilir
kesi lmez parçalanma ve siyasi çekişme kaçı n ı lmaz olmuştu r.
Emevi ve Abbasilerin çöküşü fetih lerin azalmasıyla olmuştur.
Osman l ı , ticaret yolları n ı n değişmesiyle İ pek Yolu'ndan haraç
almadan yoksun kal ı nca ve fetih yapabilme (talan etme) ye
teneğini yitirince parçalanma süreci h ı zlan m ı şt ı r. Çünkü dik
katle incelendiğinde Müslüman l ı k ü retimi değil, fetih ve gani
meti (talan ı ) teşvik etmektedi r ve bunun için de Kur'an başta
olmak üzere birçok kural ve kaide vard ı r (ganimeti n paylaşı
m ı ile ilgili). Nitekim 600 yüzy ı ll ı k imparatorl uk süreci içerisin
de Osman l ı 'daki Müslümanları n bir türlü en ilkel yöntem olan
282
gezici hayvancı l ı ktan kurtulamamas ı , özellikle sanat ve bilgi

ye dayal ı ü retim aşamas ı na ulaşamaması da bu öğretinin bir
ü rünüdür. Osmanl ı 'da Müslümanlar savaşçı lar olarak (dev
şirmelerin M üslümanlaştırıld ı kları n ı unutmay ı n ) , ganimet el
de etmenin en etkil i ve en hevesl i malzemesini oluşturmuştu .
Bugün Arapları n önemli bir kısm ı n ı n görü n ü rde birlik içerisin
de görü nmesinin nedeni de yine ü retime değil, tarihin bir ser
vet olarak i nsanl ı ğa bahşettiği , depolad ı ğ ı petrolün talan ı ile
ilgilidir. Kuşkunuz olmas ı n , bu petrol bitince, bu mantı k, İ slam
ülkelerini yen iden parçalama süreci ne itecek ve yine bu böl
geleri kan denizine çevi recektir.
Tı pta "empatl' denen , başka bir i nsan ı n düşüncelerini ve
duyguları n ı tam anlayabilmek ve onu değerlendirebilmek içi n ,
b i r i nsan ı n kendini duygularıyla v e algı larıyla başka bir insa
n ı n yerine kon mas ı diye açı klanan bir kavram vard ı r. Bu sağ
l ı kl ı insanlarda görülen bir davran ış şeklidir. Eğer bu duyguya
sah ip deği lseniz, narsist (yaln ı z kendini seven) bir i nsan olur
sunuz. Bu kavramı kendi özgün anlam ı ndan taş ı rarak, top
lumlara, geçmişe ve geleceğe de uygulayacak şeki lde geniş
letirsek, bize kah ramanl ı klar olarak sunulan çok şeyin bir in
san l ı k dram ı olduğunu anlarız. Örneğin, kendi inanc ı n ı ki mse
ye zarar vermeden yü rüten , bin emekle bağ ı n ı bahçesini ku
ran ve ü reten, herkese, her düşünceye sayg ı l ı bir toplu m , bir
gün zı rh larla kuşanm ı ş , gözlerin i kan bürümüş, talandan ve
zulümden başka h içbir değeri olmayan bir güruh tarafı ndan
çevril iyor. Ataları n ı n ve kendinin birikti rdi kleri her şey bir an
da yakı l ı p yıkı l ıyor, talan edi liyor, bütün değerli şeyleri çeki
lip elinden al ı n ıyor, eğer kafası kı l ı çtan geçi rilmemişse kendi
si köle, eşi cariye yap ı l ıyor; çocu kları bir daha geri dönmemek
üzere, kalm ı şsa ailelerinden çekilip al ı n ıyor ve bütün bunları n
"Al lah ya da Uygarl ı k Ad ı na" yap ı l d ı ğ ı söylen iyor. Hatta b ı ra-
283
kın yabancı bir dinden olmayı , kendi dininden olup da, farkl ı
bir yol tutmuş olanları n ve hak olarak kabu l edi lmiş mezheple
rin mensupları n ı n dahi , düşman olarak görülmesi; 2 1 . yüzy ı la
girerken bu inanç ayrı l ı kları ndan dolayı insanları n şehi rlerde,
polisin ve askerin gözü önünde, devletin de göz yummasıyla
katledilmesi ve yakı lmas ı ; en acısı bu eylemleri "kendi mez
hebinden ya da yol undan olmad ı ğ ı için m üşrik sayarak, ce
hennemlik olduğuna karar vererek" tasvip ettiklerini davran ış
larıyla gösteren insan ları n hala en yetki li yerlerde, hatta par
lamentolarda bulunmas ı , bu düşüncenin ıslah olmayacağ ı n ı n
tipik b i r kan ıtı d ı r. H içbir hayvanda utanma d uygusu gelişme
mişti r. Bu özellik yaln ı z insana özgüdür. Eğer bütün bunla
rı utanmadan hala kahramanl ı k ve erdem olarak benimsiyor,
öğ retiyor ve savunuyorsanız, insan l ı k değerlerinizin bir daha
gözden geçi rilmesi gereki r . . . Biz tekrar tarihe dönel im.
Zerdüştl üğü, Maniliği, Yahudiliği , H ristiyanl ı ğ ı ve Budizm'i

kendi rızas ı ile kabu l eden Türkler, M üslüman l ı ğ ı kı l ı ç zoruy
la benimsedikleri için , bir türlü içlerine sindiremem işlerdir. Bu
nedenle İslam l ı ğ ı Arap Milliyetçiliğinden uzaklaştı rarak, baş
ka ı rklara da hak tan ıyan Abbasilere destek olmuşlard ı r. An
cak bu sefer de bir kısm ı , Arap Milliyetçi liğine bir tepki olarak
ortaya ç ı kan Şiiliği benimseme eğilimine girmişlerdir. Çünkü
o güne kadar işkence ve zulmün eşlik ettiği talan ı ilke edi nmiş
Emevi lere karş ı , Şii ler, daha adil ve insanc ı l bir düzeni savu
nuyorlard ı . Bu s ı rada Tü rk boyları Seyh un Nehri'nin batısına,
Hazar Denizi civarı na akı n akı n göç ediyorlard ı . Bu dönem
de çeşitl i hile ve desiseler ile içten içe çöken bir Abbasi Hila
feti ve onu kuzeyden ve doğudan s ı kışt ı ran dinamik, savaşçı
bir ı rk olan Tü rk boyları tarih sah nesinde yerini alıyordu. Şii is
yan ları ndan bunalan Abbasi Halifesi Muktedir, MS 92 1 'de Şii
isyan ı n ı bastı rmak için Tü rklerden yard ı m ister. Zaten Tü rkle-
284
BİLİM TOPLU M U N DA B İ LGİYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
rin özlemi , zenginleşmiş Arap topraklarına yönelikti. Bu fı rsa

tı "Sünni İslam 'm kıltcl' olarak Salu r Kazan değerlend i rd i . Bu
nun için bazı zorlayıcı nedenler de vard ı . Şamanizm' de otlak
lar ortak kul lan ıyordu ve zenginlikler hemen hemen eşit pay
laştırıl ıyordu. Bir çeşit ilkel sosyalizm egemendi. Hazar Deni
zi civarına gelince boylardan bazı bireylerin 1 0.000'lerce ko
yuna sah ip olarak zenginleşti kleri görülüyordu. Bu farkl ı laş
ma, Şamanizm'de bel i rl i bir kurala ya da sosyal s ı n ıfland ı r
maya otu rtulam ıyordu. S ı n ıfsal bir egemenliğin ya da ayrıca
l ı ğ ı n ku rulması ve koru nması İslami kurallar ile sağlanabilird i .
En azı ndan İ slamiyet'te kölelikle i l g i l i kurallar ayrı ntı l ı bir şe
kilde vard ı . Zaten Şamanizm ile İslamiyet' in gan imet pol iti ka
sı ve eylemci leri cennetle ödüllendirme düşüncesi de tıpa tıp
birbirine uyuyordu. Talan için, Tü rkler, İslamiyet'in olanak ve
kuralları n ı iyi bir şekilde kul lanabil i rlerdi. Öyle de oldu . . . Çün
kü İslam dini, dinin yayg ı n laştırılması ad ı na "kutsal sa vaş''ı ,
başkaları n ı n birikimine kılıç zoruyla e l konmas ı n ı ve talandan
hem egemen s ı n ıfın hem de eylemi yapanları n pay almas ı
n ı meşru görüyord u ; yani talana ahlaki bir kıl ıf, h e m d e Allah
ad ı na geçi riyordu. Böylece egemen s ı n ıf ı n küpü dol uyord u .
Doğal olarak talan ı n devam etmesi için d e egemen s ı n ıf ta
rafı ndan kökten dincilik sürekli teşvik ediliyordu. Sonuçta yö
netimle halk arası nda gel irler bakı m ı ndan da bir uçurum doğ
du. Kutadgu Bilig (MS 1 069-70) , bu durumu hükümdara ses
lenerek şöyle isyan etmişti : "Hazinenin ağzım aç, zenginliği
ni halka dağıt. Halkı memnun et ve doyur. Seni destekleyen
ler çoğalmca kutsal sa vaşlar aç, hazineni yine doldur. Çünkü
halk midesine düşkündür. Onlann yemesine içmesine (talam
na) engel olma."
Tü rkistan'dan karış ı k ve kalabal ı k bir grupla Nişapur'a ge
len kalabal ı k bir Oğuz boyu, Selçuklu Sultan ı İ brahim Yı nal
285
Bey'e geçim ve yer s ı k ı ntısı ndan şikayet edince, onlara, "Ana

dolu gazasma gidiniz, Allah yolunda cihat yapmız ve ganimet
almız, ben de arkamzdan gelip size yardım edeceğim." N ite
kim kendisi de onları n peşi s ı ra gitmiş, Bizanslı larla yapt ı ğ ı
savaştan zaferle çı karak, 1 00.000 esi r v e 1 5 .000 araba dolu
su ganimet elde etmiştir. Yani başkaları n ı n malları n ı zorla ele
geçi rme, artık Allah'a h izmet olmuştu . . .
Ü retmeden kazanma felsefesi doğal olarak Osmanl ı 'ya da
egemen olmuş, devletin en önem li üç "helal" geli r kaynağ ı ,
gümüş madenleri , haraçlar ve ganimetler olarak s ı n ıfland ı rıl
m ı ştı .
Biz tekrar kald ı ğ ı m ı z zamana dönersek, egemen s ı n ıfın çı kar

ları n ı art ı ran, parçalanm ı ş boylar arası nda baskıya dayanan
bir birliğin oluşmas ı n ı sağlayan ve talanla gel i r düzeyini artı
ran bir düşünce, Tü rk toplumuna uygun gelmeye, egemen sı
n ıf başta olmak üzere M üslüman l ı k Tü rk boyları arası nda ya
y ı lmaya başlam ı ştı . Türkler sadece Müslüman olmakla kal m ı
yor, gayri Müslüm k i m varsa, Tü rk dahi olsa onlara karşı ci
hat açıyor, ganimetini alıyordu. Böylece İslam' ı n yay ı l ması
n ı üstlenmen in ötesinde, o g ü n e kadar İslam için büyük tehli
ke oluşturan Tü rkler, yine Türkler tarafı ndan durduruluyordu.
2.4.3. Selçuklular'da Müslümanl ık, Türkleri n d i n i yaz

Bir görüşe göre, MS 960 y ı l ı nda Müslü
gısı n ı çizen devlet " :
man olan 200 bin çad ı rl ı k bir Türk topluluğu Oğuz Tü rkleriydi
(İbn Fadlan) , bir görüşe göre ise bunlar Satuk Buğra Han yö
netimindeki Karahanl ı lard ı (Avcıoğlu ve Gürün). Cahen 1 000
yı l ı nda, Brockelman ise 970 y ı l ı nda, Oğuzları n Selçukluları n
önderliğinde M üslüman olduğunu savun u r. Prof. Dr. Faruk
Sümer, 1 00 1 yı l ı nda, Selçuk oğlu İsrai l'in M üslüman l ı ğ ı ka
bul ettiğini savunur. Çünkü Selçuk, Yahudi Hazar Tü rkleriy-
286
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİM E NAS I L VERM ELİ
le yakı n i lişki içinde olduğu içi n , belki de Yahudi'ydi, bu ne

denle iki oğluna "Mikail ve İsrail" diye Yahudi adları vermişti .
Bu nedenle M üslüman l ı ğ ı Selçuk'un değil, İsrail'in kabu l etti
ği düşünülebi l i r.
Bütün bun ları toparlarsak, Oğuzları n sadece Selçuk Boyu
nun Cend'e geldiği ve orada Müslüman l ı ğ ı kabul ettiğini var
sayabi l i riz. Selçuklular Müslüman l ı ğ ı kabul ettikten son ra, di
ğer Tü rk beyli klerini sı kıştı rmaya başlarlar; bu savaşlardan bi
rinde Mikail diğer Oğuzlar tarafı ndan öldü rülür. Müslüman ol
mayan Türkler kaçarak Peçeneklere sığ ı n ı rlar. M itolojide Ata
Oğuz'un oğul Oğuz'un Müslüman olmas ı n ı şiddetle kı nad ı ğ ı
ve ölümüne karar verdiği söyleni r.
Selçu klular, kafir Oğuzlarla, Tü rk-Müslüman Karahanl ı ları n
baskısı ndan bunald ı kları için Cend'i terk eder ve İ ran l ı -M üs
lüman Samanilerin yan ı nda, Karahanl ı lara karşı savaşa karı
ş ı r ve sonuçta onlardan, Buhara-Semerkant arası nda yen i bir
yurt elde eder ve orada 30 yıl yaşarlar. Bu sı rada Selçuklu lar
ikiye bölünürler, Selçuk'un oğlu İsrail Bey'in egemen olduğu
taraf, Karahan l ı ları n yan ı nda yer al ı r, M i kail'in oğulları Tuğrul
ve Çakı r Beyler de Karahanl ı ları n karşısında yer al ı r. MS 999
y ı l ı nda Karahan l ı lar, Samanileri yıkı nca, Selçukluları n bu ko
lu da hem kı l ı çtan geçirilir hem de yerlerinden olurlar. Sonuç
ta Selçuklu beyleri , Tuğrul ve Çağrı Beyler, yen i yurt arayışı
na girerler (MS 1 01 8) . Karahanl ı ları n yan ı nda yer alan İsra
il (?) ise, daha son ra, MS 1 025 y ı l ı nda Gazneli Mahmut tara
fı ndan yakalatt ı rı larak, ölünceye kadar hapse atı l ı r ve 4.000
çad ı rl ı k Oğuz kitlesi de zorla Horasan'a göç ettirilir. Oğuzlar,
akı n akı n , bir taraftan kuzeyden göç ederken, Gazneli Mah
mut'un oğlu Mesut da bir taraftan Oğuzları k ı l ı çtan geçi rmek
tedir. Karş ı l ı kl ı birçok çatı şmadan sonra, Gazneli Mesut bü
yük bir orduyla Tuğrul komutası ndaki Oğuzlara sald ı rı r ve so-
287
nuçta 1 040 yı l ı nda Dandanakan ovası nda yenilir. Mesut Hin

distan'a kaçar; tüm bu topraklar Selçukluları n eline geçer. Bu
tarih çok önemlidir. Çünkü Peygamber, halifeler, Emeviler ve
Abbasilerle başlayan İslam hükümran l ı ğ ı ve yayılmacı l ı ğ ı artı k
Tü rklerin önderliğine geçmiştir. En önemlisi de Alevi felsefe
sinde olan Türkler, kendi hükümdarları tarafı ndan zorla Sünni
leşti rme sürecine sokulmuştu r. Bu nedenle Dandanakan Sa
vaş ı , ortaya çıkard ı ğ ı değişiklik bakı m ı ndan Malazgi rt Sava
şı'ndan çok daha büyük öneme sahiptir. Kendi içerisinde eşit
likçi, yağmacı bir topl u m ; Sünniliğin katı kuralları ile gelişmiş
organizasyonlu bir devlet olma yolunda ilerlemeye başlam ış
tı . Tuğrul Bey, artı k köle kullanma, baskı ku rma ve şatafatl ı
bir yaşam sürme sürecine girmişti . Gözü Halife'nin oturduğu
Bağdat'tad ı r. Bunun için önem li iki fı rsatı değerlendi rir. Birinci
si Halife'yi sürekli rahatsız eden Şii Buveyhoğulları 'n ı , ikincisi
ise Abbasi bozulmas ı n ı fı rsat bilerek M ı s ı r'da devlet kuran Fa
timileri ortadan kald ı rmak isteyen Halife'nin desteğini ve gü
cünü kul lanma şans ı n ı yakalam ıştır. Bu güç de Tuğrul Bey'de
vard ı . MS 1 055'de antlaşma gerçekleşir. Halife, Tuğrul Bey'in
egemenliğini i lan eder. Bi rçok karşı koymalara karş ı n , Tuğrul
Bey 8 fil ve 60.000 kişiden oluşmuş ordusuyla Bağdat'a girer.
Halk karşı koymaya çal ı ş ı rsa da başaramaz; Tuğrul Bey Bağ
dat' ı yağmalar; hatta halkın emin yer olarak malları n ı saklad ı
ğ ı halife türbelerini, konuşmak için gelen elçileri dahi yağma
lar. Buveyhoğulları iktidarı tasfiye edilir. Halife'yi tümüyle ege
menliği altına al ı r. Halife, Tuğrul Bey'e kı l ı ç kuşand ı rı r, taç giy
diri r, doğunun ve bat ı n ı n hükümdarı unvan ı n ı veri r ve Abba
si Halifeliğini tan ı mayan toprakları fethetme görevi veril i r. Bu
arada yağman ı n azalması ve bazı iç sü rtüşmeler nedeniyle,
İ ran ve Yukarı Mezopotamya'n ı n yönetiminden sorumlu İbra
h i m Yı nal önderliğindeki Türkmenler başkald ı rı r. Fatimi Hali-
288
fesi, sü rtüştü rmeyi kızıştı rmak için İbrahim Yı nal ' ı sultan ilan
eder ve sonuçta Şii İbrahim Yı nal ile Sünni Tuğrul Bey karşı
karşıya gelirler. Tuğrul Bey galip geli r; karşı tarafın akraba ol
duğu yöneticilerini, hanedan kan ı kutsal olduğu için kan ak
mas ı n diye, yayları n ı n ki rişi ile boğdurur. Anadolu Selçuklu
Devleti'ni ku rucusu sayı lan Kutlam ı ş Bey' in üzerine de ordu
gönderilir. Artık tüm beyler birbirine girmiştir. Bu sı rada Bağ
dat'ta iktidar değişiklikleri ve yağmalar birbirini izler. Sonuçta
Bağdat Sünnileşti rilir.
Tuğrul Bey öl ü r (MS 1 063) . Yerine veliaht olarak b ı rakt ı ğ ı
Çağrı Bey'i n oğl u Süleyman ' ı n hükümran l ı ğ ı n ı kimse kabul et
mez. İ ktidarı ele geçirmek için n iyetlenen Kutlam ış ve Alpars
lan Beyler, Rey'de karş ı karşıya gel irler. Sonuçta Alparslan
kazan ı r ve Kutlam ı ş öldürü l ü r; Alparslan sultan olur.
Alparslan , İ ran l ı ünlü N izamülmülk'ün organizasyonu ile
profesyonel bir ordu oluşturur. Her an başkald ı rmaya haz ı r
olan Tü rkmen teh likesinin uzaklaştı rı l ması içi n , Tü rkmenleri n ,
kafir ü l kesi Bizans'a yönelmesi gerekiyordu. Ancak daha ön
ce İslam ülkesindeki muhalif güçlerin saf dışı b ı rakı lması zo
runluydu . Bunun için ilk olarak Bizans' la dostluk antlaşması na
otu rul mas ı gerekiyordu. Müzakereler devam ederken, E rme
nileri n başkenti Ani'yi topraklarına katar; daha sonra g üneye
inerek, Fat ı m i lerin etkisi altı ndaki Suriye toprakları na egemen
olur ve Fat ı m i lere saldı rmak için haz ı rl ı klara başlar. Bu s ı ra
da Bizans'ta darbeyle, Romanus Diogenes İ mparator olur ve
bir orduyla doğuya yürümeye başlar. Bunu haber alan Alpars
lan Fat ı m i leri b ı rakı r, Bizans ordusunun üzerine yürür. Malaz
girt'te karş ı laşı rlar; Alparslan savaşı kazan ı r ve ağ ı r bir ant
laşma ile Diogenes'i serbest b ı rakı r. Birçok kaynakta Alpars
lan' ı n asl ı nda Anadolu'yu ele geçi rmek gibi bir plan ı olmad ı
ğ ı ; öncelikle Tü rkmen tehlikesini uzaklaştı rman ı n b i r yolu ola-
289
rak düşündüğü yaz ı l ı d ı r. Bu nedenle Malazgirt savaşı sade

ce Türkmenlerin yapt ı ğ ı bir savaş olarak da tan ı m lanabilir. Bu
savaşı n öneml i bir sonucu olmuştur. Tü rk gelenek-göreneğiy
le yoğrulmuş Müslüman Türkler Anadolu'ya yerleşerek, kim
liklerini korumaya çabalarlar {Aleviler) ; esas hükümet merke
zi ise, tehlike uzaklaşt ı ğ ı içi n , Sünnileştirmeyi kurumsallaştı r
ma fı rsat ı n ı yakalar.
Selçuklular, Tü rklerle başard ı kları devletleşmeyi , artık, on
larsız, hatta onlara karş ı tav ı r içinde yü rütmek durumuna gel
mişlerdi. Ayn ı durum Osman l ı 'da da tekrarlan m ı ştı r. Osmanl ı
Devleti'ni kuran Tü rkmenler olmas ı na karş ı n ; beli rl i b i r düze
ye gelince, Tü rkmenler yönetimden uzaklaştırılm ıştı r. 1 . Mu
rat döneminde Osman l ı -Tü rkmen çatışması su yüzüne ç ı k
m ı ş ; Y ı ld ı rı m Beyazıt çevresinde odaklanan Türkmen karşıtı
bü rokrasinin 1 . M u rat' ı n oğlu Şehzade Yakup'un boğdu rulma
sı ile Tü rkmen-Osmanl ı çatı şması eylem aşamas ı na geçmiş
tir. Daha son ra Y ı l d ı r ı m ' ı n çocukları M usa Çelebi'nin, 1. Meh
met'in lehine tasfiyesi , Cem Sultan ' ı n tasfiyesi ayn ı mant ı kla
gerçekleştirilmiştir. Sonuçta hem Selçu klu lar'da hem Osman
l ı lar'da Tü rk Tü rk'e düşman olmuştu r. Her i ki durumda da bu
eylemlere paralel olarak Sünnileşti rme gittikçe yayg ı nlaşt ı rı l
m ı ş ve egemen hale geti ri lmişti r.
Tü rkmenlerin aşağ ı lanması tepkiye neden olmuş, bunun
sonucu olarak da Tü rkmenler Y ı ld ı rı m'a karşı Timur'un, Ya
vuz Sultan Selim'e karşı Şah İsmail'in yan ı nda yer alm ı şlar;
yap ı lan baskıya dayanamad ı kları için Baba İshak, Şeyh Bed
rettin ve benzeri iç ayaklanmalar ile ülke kana boyanm ı şt ı r.
Artık bir defa köprüler atı l m ışt ı r. Resmi yönetim Türklüğün pe
şine düşmüştür. Bunun dinsel düzeyde zem ininin hazı rlanma
sı için de Sünnilik hak mezhebi , Türkmenlerin bağ l ı olduğu di
ğer yol lar ise küfü r, hatta dinsizlik say ı l m ışt ı r; bu yolda yap ı la-
290
cak tüm tehdit ve katliamlar da yüz karası ferman larla meşru

laştırılm ı şt ı r. Bu hata bugüne kadar da düzeltilememiştir.
Selçuklu ve Osmanl ı sarayları nda Tü rk dili, kimliği ve ta
rihi adeta yasaklanm ı ş ; Türk dili ve kimliği her fı rsatta aşağ ı
lan m ı şt ı r. Selçuklu yazar Kerimeddi n Mahmud, " Türkleri, hun
har Türkler köpek ve kurt gibidirler, ellerine flfsat geçerse yağ
mayı ganimet bilirler; ancak düşman kuwetli gelirse kaçarlar,"
Osmanl ı 'da Naima Tarihinde, " Türk, nadan, idraksiz, çirkin
suratlı, hilekar' diye yazar.
Selçukluların Fars dilini seçmesi bir derecede mazur gö
rülebi lir. Çünkü o zamana kadar edebi bir Türk dilinin gelişti
ği söylenemezd i . Halbuki Osmanl ı bunu gel işti recek olanağa
sahipti . Bütün bunlara rağmen, kan ları ve canları pahas ı na,
kimlikleri n i , dilleri n i , örf ve adetlerini bugüne taş ıyan ve Tü rk
Cumhuriyeti'nde yeniden bir Türk kimliğinin yeşermesine ze
min hazı rlayan bu insanları n , yani Alevi-Türkmenlerin manevi
huzurunda biz Tü rkler sayg ıyla eğil iyoruz.
Sünni leşti rmenin kurumsallaşt ı r ı l mas ı ve bu kurumsallaş
mada görev alacak bü rokratları n ve yöneticilerin yetiştiril me
si içi n , "Hak mezhebi çerçevesinde, temel bilimlerden yoksun
eğitimi amaçlayari' medreseler kurulmuştu r. Medreselerde,
tüm sorun ları n çözümünde, Kur'an ve sünnetin yeterli oldu
ğu savunulmuş; akılcı çözümler öngören eğilimlere "Mutezil
cilil('e ve di nsel dogmalara karşı ç ı kan "Batmilil<'e savaş açıl
m ıştı r.
Biz tekrar Alparslan'a geri dönel i m . Alparslan , bir tutsak
tarafından bilin meyen bir nedenle öldürü l ü r. Yerine N izam ül
mülk'ün gözetiminde oğlu Melik (Arap dilinde hükümran de
mek) Şah ( İ ran dilinde hükümran demek) geçer. Melikşah ,
Fatimiler hariç, diğer tüm Müslüman ülkeleri egemenliği alt ı na
al ı r. Melikşah dönemi nde vezir N izamülmülk ve hal ife ile ipler
29 1
kopar. Her ikisi de çeşitli nedenlerle öldürü l ü r. Veliahtl ı k kav

gaları nedeniyle, Melikşah da karı ları n ı n biri tarafı ndan zehi r
lenerek öldürülür (MS 1 092) .
İ ktidar mücadeleleri ve özellikle mezhep çatışmaları nede
n iyle Selçuklu Devleti , Melikşah'tan son ra dağ ı ld ı , birçok ba
ğ ı msız yönetime ayrı ldı ve sonunda Moğolları n istilasıyla tü
m üyle ortadan kalkt ı . Böylece, Müslüman l ı k, Araplara olduğu
gibi , Selçuklulara da yaramam ış, arkası nda hem kendi halkı
na hem başka kavimlere acı , kan b ı rakarak tarihe karışmıştı .
2.4.4. Selçuklulardan geriye kalan : Özümlenme ve kim

lik yiti rilmesi , Selçukluları n yıkı l ış ı na kadar birçok kesimde
görülmekle birlikte , gelenek ve göreneklerine hala sahip olan
gerçek Türk Mill iyetçilerince hazmedi lemedi ve bunun sonucu
olarak Alevilik ve Tasawuf bilinç altı ndan bir direniş ile orta
ya ç ı ktı ; gelenek ve göreneklerinin yeni din içinde gelecek ku
şaklara, bugünlere, taşı nmas ı na hizmet verd i . Hatta bu diren
me ve Türk bilinci , Hacı Bektaş, Abdu rrah man Baba, Aybek
Baba, Buzağ ı Baba, Baba Hal i l , Sarı Saltuk, Barak Baba ve
Yesevi Şeyhleri ile İslamlaşm ış Selçuklu-Oğuz egemenliğin
de devam eder. Selçuklular Sünniliği benimsenmesine kar
ş ı n , halkın çoğunun Aleviliği benimsemesinin neden i de bu bi
linçte yatar. Devlet ile halk aras ı ndaki bu bilinç ve inanç fark
l ı l ı ğ ı , Anadolu'da hal kı n Selçukl u Devleti'ne başkald ı rısı ( Ba
bailik Hareketı) ile kendini gösteri r. Sünnilik genel likle ticaret
hareketlerinin yoğun olduğu şehi rlerde, Alevi lik ise kı rsal ke
simlerde baskı n olm uştu . Anadolu'daki Sünniliği sarsan der
vişler (Batmiler') Selçuklular dönemi nde eylemlerini serbest
olarak sürdürdüler. Ancak Selçu kl ular y ı k ı ld ı ktan sonra, Şii
lik, Alevilik ve Tasawuf düşü ncesini kul lanarak Anadolu'ya
gi rmeye başlad ı ve başkald ı rd ı . Ancak temelde Anadolu'nun
292
yayg ı n Alevi-Bektaşi felsefesini derinden etkileyemed i . Çün

kü Alevi-Bektaşi felsefesi , Şamanizm'in i nsanc ı l ve özgü r il
keleriyle yoğ rulmuş, halka hitap eden bir düşünce sistemi ol
duğu içi n , özel likle Oğuz soyundan gelenleri fazla değişti re
med i . Böylece bu felsefe MS 1 600 y ı l larına kadar yayg ı n ola
rak (bazı kaynaklara göre halkın %80'n i kadar) toplumun halk
kesiminde gözde olarak kald ı ; halbuki gücü elinde bulundur
mak isteyen yönetici ya da egemen kesim, insanları dar kal ı p
lara sokan ve güdülmeye açı k yapan Sünniliği, ç ı karları gere
ği tercih ediyorlard ı . Alparslan' ı n MS 1 07 1 'de Bizans'a vu rdu
ğu öldürücü darbeden önce, değişik i nançlarıyla Anadol u'ya
gelen birçok Türk boyu , yerli halk ile uyum içerinde yaşamış;
hatta din değişti rmeden birbirleriyle evlenmeleri sorun olma
m ı ştı r. Tü rk toplumunu Sünnilleştirmek için ilk katı uygulama
lar, Alparslan' ı n ve Melikşah ' ı n kat ı ksız bir Sünni olan vezi ri
Nizamülmülk tarafı ndan yap ı l m ıştı r. Son derece katı baskı lar
uygulanm ı ş ; baskıya karşı çıkan Batini ve Rafizi akı mları , çok
sert önlem lerle bastırılm ışt ı r.
İslamiyet ortaya çıkt ı ktan bu döneme kadar, Tü rkleri n or
taya ç ı kard ı ğ ı eserler ise, bir nasihatname olan Kutadgu Bi
lig (din için savaş ı teşvik eden , kad ı n ı aşağ ı layan, tek şeflili
ği ve yay ı l mac ı l ı ğ ı kutsayan bir eserdir) , bir ansiklopedi-söz
lük olan Divanü Lügat-it Türk, şeriata dayal ı öğütler veren Ata
betü'i-Hakayık ve yine şeriat hükümlerini empoze eden Ni
zamülmülk'ün "Siyasetnamesl' (farkl ı düşünen insanları n ve
toplulukları n nas ı l baskı alt ı na alı nacağ ı n ı , baskıcı rejimlerin
nas ı l oluşacağ ı n ı inceleyen ve yol gösteren bir eserdir) ad
lı eserlerden ibarettir. Bunlardan yaln ı z Divanü Lügat-it Türk,
uygar bir düşünce dünyas ı nda değer taş ı makta; diğerleri in
san yaşam ı n ı ve düşüncesini s ı n ı rlayan, yokluğu varl ığı ndan
daha hayı rl ı olacak eserlerdir.
293
2.4.5. Osmanl ı döneminde Müslümanlık: Daha son ra

egemen olan Osmanl ı lar kural olarak başlang ıçta göçebe top
lum oldukları ndan laik yapı ları n ı belirli bir süre korudu lar ve
Bektaşi felsefesi Osman l ı ' n ı n ku ruluşunda önemli görevler
ald ı . Zamanla ü retim toplumuna geçemedi kleri içi n , Örfi Hu
ku k'un yerini Şer'i Hukuk, Bektaşi felsefesinin yeri ni ise Ara
bistan'dan gelen mollaları n tutucu görüşleri almaya başlam ış
tı. Sünnilik ve onun Hanefi anlayışı , politik bir baskı olarak
halkın üzerine uygulanmaya, Osmanl ı yönetimi Araplaşma
ya başlad ı . Hanefi lik, Müslüman l ı ğ ı n esası olarak ben imsen
miş, diğer anlayışta olanlar kafi r ve z ı nd ı k olarak damgalan
maya başlan m ı ştı . Artı k potansiyel olarak iniş başlam ış, son
görünmüştü . . .
İdarenin baskıcı S ü n n i , halkın büyük bir kısm ı n ı n Türk ge
lenek-göreneklerini yaşatan Alevi olmas ı , beklenen tepkiyi
doğurd u ; Tü rkmenleri n bir kısm ı , o s ı rada Osman l ı ya rakip
olan İ ran'daki Türk Safavi Devleti'ne yöneldi. Yavuz Su ltan
Selim'in önü nde iki seçenek vard ı , ya politika değişti rerek da
ha demokratik olan Alevi liği devlet politikas ı olarak yeniden
benimseyecekti , o zaman Safavi Devleti'yle yandaş edinme
için bir yarı şmaya g i recekti ya da baskı uygulayarak Sünni
leşti rmeyi sürd ü recekti . Saraydaki ulema zaten Sünni kafa
s ı nda olduğu ndan i ki nci seçeneği ben imseyerek, Anadolu'yu
"Allah 'm yoluna çağtrmci' ad ı na kana bulad ı . En iyimser bir
rakamla 40.000 Türkmen kı l ıçtan geçi rildi. Katl iamlar her yer
de oluk gibi kan ı n akmas ı na neden old u . En kötüsü Tü rkl ü
ğün gelenek ve göreneklerini yaşatmaya çal ı şan bu insan lar,
verimli yerlerden dağları n baş ı na sürüldü; sefalete iti ldi. Ar
t ı k, yönetim , Tü rkler'de geleneksel olan hal k ı n kat ı l ı mcı ya
p ı s ı ndan farkl ı laşarak, koyu bir merkezi sisteme, daha doğ
rusu katı bir devletçiliğe dön üşüyord u . Bu değişi m , bu zihni-
294
yet, bu ndan böyle, bugüne kadar, ister iyi niyetle olsun ister
kötü n iyetle olsu n , devlete karş ı yap ı lan her hareketi " Vatana
İhanet' damgası ile yarg ı lamak için zem inin hazı rlanmas ı n ı
sağlam ı ştı . Bu d a devletin iyi yönetimi için yen i seçeneklerin
aranmas ı n ı korku lu bir rüya hal ine geti rerek, yaratıcı l ı ğ ı kös
teklemiştir. Artık devletin resmi dini olan Sünniliğe kat ı l ma
yanları n imhası da "Al lah ad ı na" yönettiğini savunan yöneti
cilere meşru bir hak ol uyordu. Yavuz Sultan Selim'in Bi Sa
ru Görez ad ıyla bilinen müftüsü Hamza tarafı ndan veri len fet
va, artık, Tü rk toplumu içinde din meyen bir yarayı da açıyor
d u : "Ey Müslümanlar, bilin ve haberdar olun ki, reisleri Erde
bil oğlu İsmail olan KIZl/baş topluluğu, Peygamberimizin şe
riatmı, sünnetini, İslam dinini, din ilmini, iyiyi ve doğruyu be
yan eden Kur'an 'ı küçük gördüler. Yüce Tann 'nm yasakladı
ğı günahlara helal gözüyle baktılar. Kutsal Kur'an 'ı ve öteki
kutsal din kitaplanm tahkir ettiler ve on/an ateşe atarak yaktı
lar. Hatta kendi melun reislerini Tann yerine koyup ona sec
de ettiler. Hazreti Ebubekir'e, Hazreti Ömer'e sövüp, onlarm
halifelik/erini inkar ettiler. Peygamberimizin kansı Ayşe ana
mıza iftira ettiler ve sövdüler. Peygamberimizin şeriatmı ve
İslam dinini ortadan kaldtrmayı düşündüler. Onlarm burada
bahsedilen ve bunlara benzeyen öteki kötü sözleri ve hare
ketleri benim ve öteki bütün İslam dininin alimleri tarafmdan
açıkça bilinmektedir. Bu nedenlerden ötürü şeriat hükmünün
ve kitaplanmızm verdiği haklarla, bu topluluğun kafirler ve
dinsizler topluluğu olduğuna dair fetva verdik. Onlara sem
pati gösteren, batıl dinlerini kabul eden ve yardımcı olanlar
da kafir ve dinsiz/erdir. Bu gibi kimselerin topluluğunu dağıt
mak bütün Müslümanlann vazifesidir. Bu arada, Müslüman
lardan ölen kutsal şehitlerin yeri Cennet'i ala 'dtr. O kafirler
den ölenler ise hakir olup cehennemin dibinde yer tutacak-
295
lardlf. Bu topluluğun durumu kafirlerin (kitap sahibi Hristiyan

ve Yahudilerin) halinden daha kötüdür. Bu topluluğun kesti
ği ya da gerek şahinle gerek ok ile gerek köpek ile avladığı
hayvanlar mundardır. Onlann gerek kendi aralarmda gerek
se başka topluluklarla yaptık/an evlenmeler muteber değildir.
Bunlara miras bırakılmaz. Sadece İslam 'm sultanmm, onla
ra ait kasaba varsa, o kasabanm bütün insan/anm öldürüp,
mallanm, miraslanm, evlatlanm alma hakkı vardır. Ancak bu
mallar İslam'm gazileri arasmda taksim edilmelidir. Bu topla
madan sonra onlann tövbe ve nedamet/erine inanmamalı ve
hepsi öldürülmelidir. Hatta bu şehirde (İstanbul) onlardan ol
duğu bilinen ya da onlarla birlik olduğu tespit edilen kimse öl
dürülmelidir. Bu türlü topluluk hem kafir ve imansız hem de
kötülük yapan kimselerdir. Bu iki sebepten onlarm öldürülme
si vaciptir. Dine yardım edenlere Allah yardım eder. Müslü
manlara kötülük yapanlara Allah da kötülük eder."
Daha sonra veri len birçok olumsuz fetvan ı n yan ı s ı ra, bir
çok Sünni kesimce büyük ilim sahibi olarak tan ıtı lan Şeyhü
lislam Ebusuud Efendi nin, 1 6. yüzyı lda verdiği fetvalar, artık
bu kini iyice kökleşti riyor: Özet olarak, Şeyhü l islam Ebusuud
Efendi , "Ramazan günü yemek yemeyi savunanlann, Sünni
liğin kural/an bizi bağlamaz diyenlerin, şeyhimiz böyle diyen
sufilerin, şeyhleri o/anlann, Peygamber soyundan olsalar da
hi tüm Kızılbaşlarm (Alevilerin), dinsizlerin, Hallacı Mansur'un
haklı olduğunu söyleyenlerin öldürülmesinin helal ve kutsal
olduğunu; bu yolda ölenlerin ise şehit olacağmı . . . Hatta Kızıl
başlarm öldürülmeleri diğer kafirlerin öldürülmelerinden daha
önemlidir," diyecek kadar h ı nçla doludur.
Bu gelişmeler, kökü Türk olan bir devletin Arap kültü rünün
etkisi altına girmesine, bunun sonucu olarak da, İ mparatorlu
ğun kendisi n i , artı k, İslam ve Osmanl ı olarak görmeye başla-
296
mas ı na neden olur. Osmanl ı sarayı Tü rklüğünü ret eder, İ s

tanbul'a beli rl i bir sayıdan fazla Türkmenin (Tü rk'ün) girme
si yasaklan ı r (Tü rkmenlerin nüfusu İstanbul'da %40'dan faz
la olamaz uygulaması 1 9 1 5 yı lana kadar sürdürüldü); Tü rk
men sözcüğü ile hakaret ayn ı anlamda ku llan ı l maya, med
reselerinde sadece İslam tarih i okutulmaya (diğer tarih i bil
giler putperestlik olarak n itelendirildiği için) başlan ı r. Farsça
ve Arapçan ı n yazı dilinde kullan ı l ması teşvik edilir ve zorla
n ı r. Ortaya Osmanl ı ca diye garip bir dil ç ı kar. Yal n ı z Selçuk
l ularda da Arapça ve özellikle Farsça teşvik edi lmesine kar
ş ı n , daha son ra ortaya ç ı kan beyl ikler kendi özgün kimlikle
rine dön üp, Tü rkçeyi devlet dili olarak ilan etmişlerdir. Kara
manlı Mehmet Bey, bu nedenle Tü rk dilinin öncülerinden biri
olarak, her sene sayg ı ve sevgiyle an ı lmaktad ı r.
Osmanlı hükümran olunca tekrar eski duruma dönü l ü r.
Hatta Tü rk soyundan gelen Yavuz Sultan Selim'in kendisi gi
bi Tü rk olan Safavi Şah ı Şah İsmail ile mektuplaşmaları nda,
Şah İsmail yazışma dili olarak Türkçeyi kullanmas ı na karş ı n ,
Yavuz Sultan Seli m , Farsçayı kullanmada ısrar etmesi bu zih
niyetin tipik bir yansı masıd ı r.
Devlet ile halk arası ndaki kültürel i letişim kopar. Bu neden
le koca imparatorlukta bugün Tü rkçe okuyabileceğimiz tek bir
roman ya da öykü dahi yaz ı l maz (Osmanl ı 'yı savunan Türk
milliyetçi lerinin kulağ ı çı nlas ı n ) . Hatta hem Selçuklular döne
minde hem Osmanl ı döneminde Oğuz Destam' n ı n kulaktan
kulağa aktarı lması hariç, Tü rk tarihinin herhangi bir mitolo
jisinin putperestliğe dönüş olacağ ı düşüncesiyle, yazıya dö
n üştü rü lmesine izin verilmez. İ ran tarihini yaz ı l ı hale geti ren
Fi rdevs, bizim ulema tarafı ndan putperest olarak i lan edi l i r.
Oğuz-name'yi de yaz ı l ı hale geti rmenin "mahz-i küfr'' (tam bir
kafi rli k) olacağ ı fikri topluma işleni r. Bu nedenle, ne garipti r ki ,
297
İ mparatorluk ku ran Tü rkler, Tü rk ad ı n ı n dahi bugün nereden

geldiğini tam bilemiyor. Çünkü Tü rk tarih i ile ilgili yaz ı l ı h iç
bir belgeye izin verilmemişti r. Türklerin yu rdu olduğu varsa
yı lan Anadolu'ya yatı rı m yapmaktan kaç ı n ı l m ı şt ı r. Bu neden
le en az Osman l ı eseri , İstanbul hariç, Anadol u'dad ı r. Olanlar
da sayıca büyü k ölçüde camiden ve kervansaraydan ibarettir.
Sonuçta, kendi kültürü ile İslam' ı bi rleştirerek yeni bir sen
tez yaratan , tarihten gelen al ışkanl ı ğ ıyla laik olan , çoğunlu
ğu Tü rkmen olan Alevi ler ve diğer dayatıcı lar, zorla Sünnileş
ti rmeye çal ı ş ı ld ı ; olmayanlara her türlü cefa uyguland ı ve so
nuçta merkezi yönetimler katıksız Sünni felsefesine sahip ol
du. Artık bu felsefenin kaç ı n ı lmaz son ucunu yaşamak gereke
cekti . Bu nedenle, Osmanl ı yönetimleri , örnek ald ı kları Eme
vilerin tüm hile, desise, katliam , çağd ışı l ı k, h ı yanet, ihanet,
kardeş ve akraba katliamları n ı , vs. 'yi yaşayacaklard ı , yaşa
d ı lar da . . .
Macaristan s ı n ı rı ndaki serhat boyları nda savaşan Os
man l ı askerlerinin büyük bir kısmı Boşnaklard ı . Ama bura
daki ve keza imparatorl uğun birçok yerindeki i nsanları n hep
sinin Müsl üman olması Osman l ı ' n ı n işine gelmiyord u . Çün
kü vergi gel iri azalıyord u . S ı rf vergi gel i rini artı rmak için Bos
na'ya H ristiyan S ı rpları yerleştiren de, yani bugünkü çatışma
n ı n zeminini hazı rlayan da Osmanl ı 'yd ı . Şeriata aykı rı olma
s ı na karş ı n , Osman l ı , kilise ve dini ku rumları n yayg ı n laşt ı rıl
mas ı n ı teşvik etm işti . Çünkü bu yolla vergi gel i rini artı racağ ı
n ı biliyord u . Saraybosna'yı imar eden Bosna valisi Gazi Hüs
rev Bey, çarşıdaki H ristiyan tüccarlar arts ı n , vergi gel i rleri yük
selsin diye, çarş ı n ı n içine Ortodoks kilisesi i nşa ettird i . Sokul
lu Mehmet Paşa, yine ayn ı nedenle, S ı rp Ortodoks Patrikliğini
kurup, bizzat kendi kardeşini patrik yapmışt ı . Osmanl ı bunları
yaparken, dış etki lerden çekinmeyecek kadar güçlüydü. Bü-
298
tün bunları n nedeni , tarihten gelen talan al ışkan l ı ğ ı yd ı . Bu ne

denle Osmanl ı bütün dinlere sayg ı göstermiştir, caminin ya
n ı nda kil ise yapt ı rm ıştı r gibi, İslami yönetim i n , başka i nsanla
rı n inancına sayg ı l ı olduğunu çarpıcı şekilde an latma, özünde
bir yan ı ltmacad ı r. Bu hoşgörünün esas nedeni, ü retken, be
cerikli, iş bilir bir cemaatten vergi toplaman ı n kaç ı n ı lmaz yol u
olmasıyd ı . Çünkü İslamlaşt ı r ı ld ı klarında, er ya da geç, bu sis
tem içinde tekrar ü retkenliklerini ve yaratıcı l ı kları n ı yiti recek
lerini biliyorlard ı . Bu da gel i rlerinin azalmas ı demek olacakt ı .
İstanbul'daki Türklerin sayısı n ı Osmanl ı larda %40'1ar
da tutmaları n ı n nedeni de, ayn ı düşünceye dayand ı rı l m ışt ı .
Çünkü Osman l ı 'daki yayg ı n i nanç, Tü rkler savaşmaktan baş
ka bir şey yapamaz, sanatç ı l ı k, yazarl ı k, tüccarl ı k, yöneticil i k
g i b i uygar meslekler olarak tan ı mlanan meslekleri icra ede
mez; düşü n ü r olamazlard ı . Bu nedenle bunları savaştırıp, ga
n imet toplattı racaks ı n , talan ı teşvik edici olması nedeniyle de
fanatik İslamcı olmaları n ı teşvik edeceksin. Laik ve demokra
tik Tü rk Cumhu riyeti ku ruluncaya kadar da bu sanat yoksun
luğu sürd ü . İlk defa, Cumhuriyet Dönemi'nde, dini baskı dan
kurtulunca, Tü rklerin de savaşman ı n yan ı s ı ra, sanatkar, dü
şünür ve yönetici olabileceği anlaş ı ld ı .
2.4.6. Cumhuriyet Türkiye'sinde Müslümanl ık: Baskıcı ,

merkeziyetçi ve halifelik unvan ı n ı taş ı d ı ğ ı için teokrati k Os
man l ı İ mparatorl uğu'nun, diğer Tü rk devletleri gibi yıkılmas ı
kaç ı n ı l maz olm uştu. Bu yıkı ntı n ı n üzerine kurulacak, ayn ı yo
lu izleyen bir devletin de er ya da geç y ı k ı l ması kaç ı n ı lmaz
olacaktı . Meden iyetlerin üzerine kurulmuş, coğrafik bakı m ı n
dan en uygun konumda olan İslam ve Türk devletlerinin h iç
biri , sürekli tarih sahnesinde kalmam ış; en kötüsü , bu nca ola
nağa karş ı n i nsan l ı ğa beklenen hizmeti verememişti . Bugün
299
ı rkı , coğrafya.s ı ve tarihsel geçmişi farkl ı olan ; ama sonuç iti

barıyla geldikleri yerler ayn ı olan, yani demokratikleşmeye bi
le geçememiş, bilim toplumu olamam ış, içerisinde baskı rej i
mi uygulansa dahi sürekli bir barış ı sağlayamam ış 57 kadar
İslam ülkesinin ortak oldukları en tipik özellikleri Müslüman
olmalarıyd ı . Bu olumsuzlukları n değişti rilebilmesi içi n , o gü
ne kadar uygulanagelen M üslüman l ı k anlayış ı n ı n gözden ge
çirilmesi gerekeceği fi kri , "Cumhuriyetin Kurucuları" olanları n
ilk düşüncesi old u . Bu nedenle i nanç özg ü rlüğünü geti ren ve
Tü rk toplumunu yüzyı l ları n boyunduruğundan ku rtaran laiklik,
yen i devletin temel ilkeleri nden biri oldu. " Yurtta sulh, cihanda
su/ti' denerek, cihat ve talan ı n yolu t ı kand ı . Artı k, özgü r düşü
nebilen , yaratıcı olabilen ve insan ı n insana sayg ı l ı olduğu bir
devrin kap ısı aralanıyordu. Bu yaklaş ı m , genç Tü rk Cumhuri
yeti'ni hak ettiği sayg ı n yere doğru çı karmaya başlad ı ve ge
çen 90 yıl içerisinde buna bağlı olarak öneml i atı l ı mlar yapıl
dı. Demokratik ve laik tek İslam ülkesi olman ı n gururunu bu
gün dahi yaşıyoruz. Ancak, tari hten gelen dogmatik düşün
ce, o kadar kolay temizlenemediği ve i nsan ruhunu bir örüm
cek ağ ı gibi sard ı ğ ı içi n , hala toplumun kaderin i derinden et
kilemektedi r. Hatta eskiye dönüş içi n , Arap M i l l iyetçiliğinin el
altı ndan yard ı mları ile örgütlenmeler h ızla sürdürülmektedir.
N itekim son 20 y ı ld ı r eğitimde ve ku rumlardaki uygu lamalar
ve Cumhu riyet'i kuranlara yapı lan sald ı rı lar bu il letin depreş
tiği izlenimini yaratmaktad ı r. Di leriz ki , Atatürk ile yakalan m ı ş
bu tarihsel fı rsat, gafletin esi ri olarak yiti ri lmez . . .
3 . Türk toplumu i le İ slamiyet' in i lişkisinin genel

bir değerlendirmesi
İ slamiyet, yerleşik düzene geçmeye ve şehi rleşmeye başla
yan Batı Tü rkistan Tü rklerinin bu sürecin i , İslamiyet'in talan
300
BİLİM TOPLUM UN DA BİLGİYİ Kİ M E NASIL VERMELİ
ve yay ı l macı l ı k politikasıyla bir çeşit ayartarak, Türkiye Cum

hu riyeti'nin kuruluşuna kadar kesintiye uğratm ıştı r. Bu uyarı
Türklerin yay ı l macı l ı ğ ı n ı teşvik etmiş; ancak uygarl ığa ad ı m
atmas ı n ı önlemiştir. Sünni egemen liğinin dayattığı baskıyla,
gücün ve olanakları n belirli elde toplanması sonucu , yer yer
sanatsal yap ı laşma (örneğin İstanbu l'da ve Balkanlarda) gö
rülse de, yayg ı n bir iyileşti rme h içbir zaman gerçekleşeme
mişti r. Çünkü Sünni yöneticiler ile katı dinsel yönetime karşı
ç ı kan Tü rk halkı aras ı nda hiçbir zaman sü rtüşme eksik olma
m ı şt ı r. Bu nedenle Tü rkmenler Cumhuriyet'e kadar hep düş
man görülmüştür. İslam' ı n temel felsefesi gaza, gan imet, ha
raç ve fetihlere dayand ı ğ ı için kendi i nancı d ı ş ı ndakileri de şu
ya da bu şekilde rahat b ı rakmam ışt ı r. Ganimet ekonomisine
dayal ı bir devletin sürekli esenlik içinde yaşaması mümkü n ol
mad ı ğ ı içi n , ganimetin bittiği ya da azald ı ğ ı her dönemde, iç
çatışmalar ve yı kı ntı lar kaç ı n ı lmaz olmuştur. Esası nda, bugün
dahi Tü rk- İslam felsefesiyle yoğ rulmuş beyinleri olan yönetici
lerimiz, meydanlarda 1 6 devlet kurmuş olman ı n gururunu di
le geti rdiklerini zannederler. Bir defa bu devletlerin önemli bir
kısm ı n ı n Türk milliyetçiliğinden uzak, İslam felsefesi egemen
olarak ku rulduğu içi n , desise, kin , kan ile er ya da geç yıkıldı
ğ ı n ı ; en kötüsü de bugüne (bugünkü Tü rklere) kadar uygar
l ığa övünebileceğimiz herhangi bir şey b ı rakmad ı kları n ı dile
geti rmekten kaç ı n ı rlar. Bir gün biri leri , 1 6 devletin kurman ı n
marifet olmad ı ğ ı n ı , birini kurup d a o n u sürekli yaşatman ı n uy
garl ı k olduğunu er ya da geç yüzümüze vu racakt ı r. Çok devlet
kurman ı n , uygarl ı ğ ı n temel koşulu olan uzlaşmacı l ı ktan uzak,
ilkellik olduğunu öğrenmemiz gerekecektir. Bu ilkel liği aş ı la
yan en önemli etkilerden biri de İslamiyet olmuştur. Çünkü İs
lamiyet'in bir ç ı kar (talan) için bir araya geti rdiği birlik, evren
sel ü retim modelini içermediği içi n , değirmenin suyu bittiğin-
301
de parçalanmayı da zorunlu hale geçirmişti r. Bu nedenle 1 6

Türk devleti kurulmuştu r. Bu açmazı gören Tü rkiye Cumhuri
yeti kurucuları , başta Yüce Atatürk, ü retici yaşam tarz ı n ı teş
vik eden esasları , devletin temel ilkeleri olarak benimsemiş
(sanat, bilim, tarı msal ve sanayi ü retimini teşvik eden yakla
ş ı mları i le) ve kazand ı rı lan bu yapıyla Tü rkiye Cumhuriyeti'ni
sonsuza kadar yaşatabilecek zemini hazı rlam ı şt ı r.
Ganimet, haraç, gaza, esası na göre ku rulmuş bir devlet
te bireylerin , kendilerini zorlayarak üretim yöntemlerini geliş
ti rmesin i , yani bilimi gelişti rmelerini beklemek mümkün değil
dir; çünkü çok daha kolay yoldan kazanma yan i talan ve soy
g u n , idari ve inanç sistemi olarak meşru say ı l maktad ı r. Türk
Tarihi'nde Cumhuriyet Dönemi hariç, ü reti mi esas alan "sa
dece" bir dönem yaşanm ıştır. Bu, henüz Müslüman olma
dan Hazar civarı nda yerleşip, yerleşik düzene geçmeye baş
layan Tü rklerdir. Tü rklerin sanatsal yapı ları n ı n en önemlileri
n i bu dönemde görmekteyiz. Ancak Arapları n örg ütlenmiş ta
lan ve yayılmacı sald ı rı larına dayanamayarak y ı kı l ı r ve biz
zat kendileri İslam felsefesi içinde çok daha organize olmuş,
sald ı rgan , yay ı l macı ve talancı bir toplum haline dönüşü rler.
Böylece h içbir Türk topluluğu doğal evrimleşme sürecini ya
şayamad ı . Ancak, bugün sanata ve ü retime daha eği l i m l i ; an
cak baskıcı rejimlerden yeterince nasibini alan H ristiyan Ga
ga vuzlarve Yahudi Karaimler (her ikisi de Türk soyundan gel
medir) ayrı bir gelişme süreci gösterdiler.
Birçok yazar, İslamiyet' in örgütleyici , hedefe yönelik bütün
lük sağlayıcı yap ı s ı ndan dolayı , toplumları n bir araya gelme
sinde etkili bir harç oluşturduğu fikrinde bi rleşmektedi r. Bu dü
şünce, ilk bakışta doğrudur. Dağ ı n ı k duran toplumları arala
rı ndaki fiki r ve görüş ayrı l ı kları n ı , zorla da olsa, kald ı rd ı ğ ı için
birlik doğmaktad ı r. Ancak bu arada i nsan zekas ı n ı n en önem-
302
li unsurunun budand ı ğ ı gözden kaçmaktad ı r. Bu unsur, çeşit

lilik ve yaratıcı gücün budanmas ı d ı r.
Tanrısal yasalar ve onları n peygamberleri nin buyrukları
varken , hangi i nsan bun ları n haricinde başka yol aramak için
kendini zorlayabilir. Böyle bir zorlama kelleyi verme demekti r.
Böylece toplum, kendi içine kapal ı , dogmatik fikir ve ilkelerin
arkası ndan sürüklenen bir sürü haline dönüştürülm üştü r. Ya
ratıcı l ı k köreltilm iştir. Başlang ı çta ivme kazand ı rd ı ğ ı zanne
dilen bu felsefe , sonuçta girdiği topl umları , akl ı n ve düşünce
sisteminin önüne dogmatik bariyerler koyarak, çı kmaz soka
ğa sürü klemişti r. Elinizi vicdan ı n ıza koyu n , oturduğunuz evi n
içinde bir gezi nin, kütüphanenizin önünde durun, çocuğunu
za anlayabileceği bir şiirin ya da bir öykünün hangisinin bu
1 6 Tü rk devletinden, çok uzağa gitmeyelim, Osmanl ı 'dan ol
duğunu söyleyeceksiniz. Evinizde son 600 yı ldan hatta 1 500
yı ldan bu yana bu coğ rafyada bulunmuş, keşfedilmiş bir kü
çük iğne, raptiye, bir somun, herhangi bir şey var m ı ? Bu ka
dar zenginliğin üzerinde bu devletler talandan başka ne yaptı
lar dersiniz? Bu kısı rl ı k ve veri msizlik tarihi bir gerçeğe de da
yan maz. Çünkü Semavi din lerin ortaya çı kması ndan önce bu
coğ rafyada bul unan , yazı lan ve keşfedi len şeyler daha son ra
ki uygarl ı kları n en temel yap ı ları olmuştur.
Bütün bu devletlerden , bize ve çocuğumuza kalan , kanl ı
savaş masalları ve kirli saray öyküleridir. Müslüman l ı k, Tü rk
lere i l i m ve i rfan aşı ladıysa, bunlar nerede? Son bin üç yüz
yı la kadar henüz yazıya geçmemiş ve Müslüman olmam ış
Tü rklerin yaratt ı ğ ı ilkel mitoloji gibi bir beyin ürünü dah i ya
ratı lamam ı şt ı r. Biliyor musu nuz? Övündüğümüz, başta İbn-i
Sina, Farabi ve birkaç bilimsel düşünür, katıksız Müslüman
olduğunu gururla savunduğumuz Gazneliler tarafı ndan kafi r
ilan edi l m işlerd i . Osman l ı ları n yapt ı ğ ı camilerin mimari tarz ı ,
303
İslam sanatı ndan çok Bizans ve Rönesans kil iselerinden etki

lenmiştir. Resim , heykel Müslüman l ı kta yasakland ı ğ ı içi n , sa
nat ı n iki ana unsuru tümüyle kazınmışt ı r. Bununla birlikte, ya
zı ve hat sanatı doruğa u laşm ı şt ı r.
Diyebilirsiniz ki , belki teknik bakı mlardan atı l ı m getirme
miştir; ancak toplumsal barışa büyük katkı lar sağlam ıştı r.
Esas ı nda yukarıdan aşağ ıya ana hatlarıyla anlatt ı ğ ı m ı z İslam
tarihinde, h içbir dönemi n kansız geçmediğine tan ı k oldunuz.
Buna Peygamber dönemini izleyen halifeler ve daha son raki
dönemler de dahildir. Dört hal ifenin 3' ü ; 1 1 imam ı n 1 O'u Eme
vi halifelerinin hepsi, Abbasi halifelerinin neredeyse tüm ü , pa
dişahları n büyük bir kısm ı kendi dindaşları tarafı ndan en feci
şekillerde öldürülmüştü r. 1 600 yı ldan bu yana gelmeyen hu
zuru gelecekte umuyorsunuz; çok beklersiniz . . .
Çünkü kuralları n sert ve tartışmasız kabulünü dayatan bir
sistemin barı ş getireceğini savunmak, kökü nde ç ı karc ı l ı k yok
sa safl ı kt ı r. Halbuki Şamanizm'den gelen , her şeyi kutsal sa
yan ve sayg ıdeğer bulan, i nsanlar arası nda fark gözetmeyen
bir anlayış sisteminin yaşatılması ve özellikle gelişti ri lmesi ,
çok daha barışçı bir toplum yaratabilirdi. N iteki m bugün da
h i , Şamanizm'deki ögeleri ve gerçek Tü rk düşüncesini köken
alan Bektaşilik ve Alevilik özünde hoşgörüye dayanmaktad ı r.
Ne yaz ı k ki merkeziyetçi , despot, dogmatik ve dayatmacı uy
gulamaya çok daha yatkı n olan ve bunlara ilişkin kuralları için
de taş ıyan Sünni zihniyet, bu hoşgörülü akı m ı n yolunu kes
miş, gelişmesine izin vermemişti r. Öyle ki dinle ilgili herhan
gi bir tenkitin en ağ ı r şekilde cezaland ı rı lması için yasa bi
le konmuştur. Tenkit edilemeyen, üzerinde yorum yapı lama
yan herhangi bir düşüncen i n , fikrin ve akı m ı n er ya da geç es
kiyerek etkinliğini yiti receğini bil iyoruz. Bu nedenle 2000 yı
l ı na vard ı ğ ı m ızda b ı rakı n sade vatandaşı , din eğitimi gören
304
İ mam Hatipli öğrencilerin kitle halinde Deizme kayd ı kları yaz ı

l ı p söylenmektedir. Çünkü b i l i m i yan ı na almam ış h e r düşünce
er ya da geç çı kmaz sokağa girecektir. 57 İslam ülkesinde kan
ve vahşetin yaşanmas ı yen i d üzene uyumsuzlukları n sonu
cudur. Doğrusunu yan l ı ş üzerine otu rtmuş toplumları n kaderi
Orta Doğu'da ve tüm İslam ülkelerinde görülmektedi r. Ancak
dini katı bir dogma haline geti rmiş olanlar bunu anlayamazlar.
Sonuçta, örgütlü ve olanakl ı bir zümrenin önderliğinde ge
l işme fı rsatı verilmeyen Bektaşilik ve Alevilik felsefesi de, za
manla cahi l ve çı karcı insanları n elinde, amacı ndan saptı rı l
m ı ş ve bat ı l inançlara bulan m ı şt ı r. Halbuki başlang ı çtaki il
keler zaman içinde geliştiri lseydi ve toplumun siyasal yapı
sı n a uygulansayd ı , belki d e sadece İslam ülkelerinde değ i l ,
t ü m dü nyada barış, kardeşlik v e hoşgörünün yayg ı n laşmas ı
n ı sağlayan bir akı m , bir öğreti , bir ekol haline dönüşebilird i .
Eğer öyle olsayd ı , b i z Avrupa kap ı ları nda Avrupa topluluğuna
girmek için bekliyor olmaz; Avrupal ı lar bizim kap ı m ızda bek
l iyor olacaklard ı .
305
1 6. BÖLÜM
Türk Milliyetçiliğinin Esası

ve Gelişmesi
"Türk Tarihi"
İ nsanları n evrim leşmesine bakı ld ı ğ ı nda, ilk insanları n bugün

kü bilgilerimiz içerisi nde ilk defa Afri ka'da ortaya ç ı ktığı ve
oradan dü nyan ı n dört bir tarafına yay ı ld ı ğ ı söylenebilir. Bu ya
y ı l ı şta bir grup insan ı n da bugünkü Orta Asya merkez olmak
üzere çevreye yerleştiği tahmin edilmektedir. Bel irli bir süre
sonra da Buzul Dönemleri başlayı nca, buradaki insan toplulu
ğu ile batıdaki i nsan toplulukları arası ndaki ilişki , U rallar, Kaf
kaslar üzeri ne yığı lan kal ı n buz tabakaları neden iyle, keza gü
neyde de Himalaya Dağ silsi lesi ile kesilmiş old u . Dolayıs ıyla
bir ana kökten gelen bu iki topl uluk doğal seçi limle farkl ı özel
l i klere sahip olacak şekilde evrimleşti . Örneğ i n , B kan gru
bu büyük bir olas ı l ı kla Orta Asya'da ortaya ç ı ktı ve daha son
ra buradan tüm dünyaya yayı ld ı . B mutasyonu burada orta
ya ç ı ktığı için, buradaki ı rk grupları nda B kan g rubunun s ı kl ı
ğ ı bugün % 60'1ara kadar yükselmiştir. Halbuki Anadolu Tü rk
leri nde bu oran bugün yaklaş ı k % 1 5 civarı ndad ı r (TÜ BİTAK,
TBAG 1 1 95 no'lu projede bu rakam % 1 2 .89 veri lmektedir) .
Orta Asya, coğ rafik bakı mdan tekdüze b i r yap ı göstermediği
ve değişik ekolojik koşulları bünyesinde bulundurduğu için bu
evri mleşme, kendi içerisinde de değişik alt ı rk grupları n ı n or
taya ç ı kmas ı na neden oldu. Bütün bu ı rklara Altay l rkı dene
bilir. Tü rkleri ve Moğolları oluştu ran alt ı rk g rupları bu ı rk g ru-
306
bunun en yakı n iki üyesidir. Daha uzak akraba olarak Çinli

leri , Japon ları ve Tibetli leri verebi l i riz. Tü rkleri tipik özellikleri
olan homojen bir ı rk olarak tan ı mlayamam ı z ı n kökünde, fark
lı şekilde evrimleşmeleri yatar. Ancak Tü rkleri bir arada tutan
ve ona Tü rk tan ı m ı n ı en iyi verebilecek özellik g ramer yap ı sıy
la dil ailesinde kendine özgü bir yeri olan Tü rkçe l isan ı d ı r. Bu
nedenle bu kitabı n değişik yerlerinde, "eğer Türkleri bir grup
altmda toplamak ve onlara Türklük bilinci aşılamak istiyorsa
mz; bunu yapısal özelliklerle yani trkçılıkla değil, dil özellikleri
yani kültür boyutunu işlemek suretiyle başarabilirsiniz," tema
sı defalarca işlenmiştir. Tü rk Milli Eğitimi'nin bu kon uda, Cum
h uriyetin ilk 30 y ı l ı ndan son ra, özell i kle 1 980 y ı l ları ndan sonra
doğru yönlendirildiğini söylemek güçtür.
1 . Türk M i l l iyetçiliğinin mitoloj i k ve kronoloj ik

gelişimi
İ l k tari hsel yorumlar:İ l k bilimsel tarih yazarı olan Herodot,
MÖ 6. yüzy ı l larda yazd ı ğ ı eseri nde Tü rk ad ıyla herhangi bir
toplumdan söz etmez. Bugünkü Tü rk-Moğol tan ı m ı na benzer
iki topl umun varl ı ğ ı na değinir.
Bun lardan birincisi , "Mesajetler": Bugünkü Tü rkistan' ı n da
ha doğusunda yaşayan, anahan dinine sahip, sosyal olarak
çömlekçi lik düzeyinde kalmış, gelişmemiş barbar bir toplum
olarak tan ı m lanm ı şt ı r. Bu topluluğun etkisiyle ya da bu toplu
luğa mensup bi rçok kavim (barbar olduğu söylenir) MÖ 3-2 .
yüzy ı l larda I rak-M ı s ı r medeniyetine sald ı rı r. Bu akı nlar milat
tan son ra da devam eder ve H un ları n batıya akı n ı bunun bir
sonucu olarak ortaya çıkar.
İ kincisi ise " İskitler': Alpler'den Çin ve Hint s ı n ı rı na kadar
yayı l m ı ş , sosyal olarak çobanl ı k düzeyinde kalmış, doğudan
batıya gittikçe daha çok babahan dinli olan, biraz daha geliş-
307
miş bir topluluk olarak tan ı m lanm ı şt ı r. Bu g rubun içine bat ı

d a n doğuya doğru Vizigotlar, Ostragotlar, Slavlar, bazen Cer
menler dahi l edi l i r. Herodot, İskitler içinde, ayrıca, Altayları n
ötesinde, çenesi uzu n , yassı burunlu (daha son ra Hunlar yas
sı burunlu olarak tan ı mlan m ı şt ı r) , özel bir l isan ı olan , bir altın
cı tip İskit daha tan ı m lam ışt ı r.
"Türk" sözcüğünün kökeni : Bu konuda eldeki bilgiler tar

tışmal ı d ı r. Tü rkçülüğün babaları ndan sayı lan Ziya Gökalp,
"Tü rk" sözcüğünün Orhun An ıtları 'nda yasa ya da kurum an
lam ı na kul lan ı lan " Töre' sözcüğünden geldiğini yazar. Ziya
Gökalp'a göre Orta Asya'daki Tü rkçe kon uşan kavimlerden
biri bu yasaları benimseyince töreli denmiş ve bu da zamanla
Tü rk'e dönüşmüş. Arapları n kendilerinden olmayanlara acem
dediği gibi , Türkler de kendi töreleri nden olmayan lara "Tat"
derlermiş. Bu nedenle de Moğollara Tat-Er (Tatar) demeleri
bundan kaynaklan ıyormuş.
Neşri'ye göre ( Neşri Tarihi: 1 4, TTK yay ı n ları ) Tü rklerin
dinlerini değiştirmesinden dolayı " Terk- İmari' dendi ve bir ri
vayete göre zamanla bu yakıştı rma " Türkmari'a dönüştü .
Türk anoni m ismi de bu eylem ile ortaya ç ı km ı ş old u . Türklerin
diğer medeniyetlerle ilişkisi , ilk olarak, MÖ 2. yüzyı lda daha
medeni ve bilgili oldukları n ı kabul ettikleri Çinlilerle olmuştu r.
Türkçe yazılmış ilk metinler ise ancak MS 7. yüzyılda görülür.
Türkleri n mitoloj i k köken i : Neşri , mitolojik olarak Tü rklerin

kökenini Hz. Nuh Peygamberin oğlu Yafes'ten türemiş Bul
cas'a bağlar. Bulcas' ı n i ki oğlu olmuş; birinin ad ı Türk, diğe
rininki Moğol'muş. M itolojinin bu kısm ı nda bir kopukluk ya da
karış ı kl ı k olur. Öykü şöyle devam eder: Bu lcas ölünce yeri
ne büyük oğlu Zib Bakuy geçer (bu da Ulu Taht anlam ı na bir
308
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ Kİ M E NAS I L VERMELİ
sembolik kavram olabi lir) ve bunun da Kara (kuzey yön ü de

mek) Han, Or (Oğuz'un son olarak yerleştiği dağ) Han, Güz
(sonbahar anlam ı na) Han ve Gür (Oğuz'un son olarak yer
leştiği dağ) Han diye dört oğlu olur. Kar Han dinsiz ve kafi r
ruhlu bir adamd ı r. Ondan , doğuştan Müslüman olan ve Tan
rı'n ı n birliğine inan m ı ş Oğuz ad ı nda bir çocuk olur (bazı kay
naklara göre İ brahim Aleyhiselam-> İshak ->lys'in oğludur;
bazı ları na göre Sam oğl u Erfahşad soyundand ı r) . Bu çocuk,
babasıyla 75 yıl savaşı r; onu öldürür ve tüm dünyayı (doğu
dan batıya) ele geçi ri r. Böylece Türk ve Moğol geleneklerinin
en büyük kah raman ı halkın bel leği nde yarat ı l m ı ş olur. Birçok
kaynağa göre Türklük Oğuz'la başlar. Böylece Oğuz'un yaşa
dığı tarih, bu durumda, Türk admm başladığı tarih olmalıdtr.
Neşri'ye göre Kara Han ile Oğuz arası ndaki savaş Oğuz'u n
iman geti rdiği İ brahim Peygamber zaman ı ndayd ı . Kur'an'da
İskender Zülkarneyn olarak tan ıtı lan peygamber Oğuz' un biz
zat kendisi de olabilirdi. Halkın hayalinde, Oğuz ile Akkadla
rın sonunda ortaya ç ı kan İ brahim Peygamber (İsa'dan binler
ce y ı l önce yaşam ış, Sümerlerin U r kentinden M ı s ı r'a göç et
miş bir semittir) , Med uygarl ı ğ ı sonunda ortaya ç ı kan Cyrus
ve Pers medeniyeti sonunda ortaya ç ı kan İskender, hatta At
tila ve Çin-Hint kah ramanları arası nda paralellikler ve zaman
daşl ı klar kurulmuş; ancak gerçekte Oğuz'un hangi tarihte ya
şad ı ğ ı bir türlü saptanamam ı ştı r. Büyük bir olas ı l ı kla en yak
laş ı k tari h , İsa'dan önce 4. yüzyı lda yaşamış olan İskender'le
zamandaşl ı kt ı r. Özünde, Oğuz, Tü rk toplumları nda, bu kah ra
manlarla özdeşleşti ri lmiş hayali bir varl ı k gibi görünmektedir.
Yine Neşri'ye göre, Oğuz, d ünyayı ele geçirdikten son
ra, ası l vatan ı Orta Asya'ya ve Kü rtak'a döner ve çocukları
G ü n , Ay, Y ı l d ı z Hanları sağ ı na (meymeneye) , Gök, Tak (Dağ)
ve Dengiz hanları sol yan ı na (maysereye) yerleştirir. Bunlar
309
da kan teşkilat ı n ı n sembol ik hayali kişileri gibi görünmekte

dir. Oğuzları n bu altı aşi reti de kendi araları nda 4'erl i kan lara
böl ü n ü rler ve 24'1 ü bir konfederasyon oluştururlar (Tü rkiye' de
bugün kul lan ı lan yer adları ndan Burdur, Yaz ı r, Dudurgu, Av
şar, Karkı n , Anamu r, Yüreğir, İğdir, K ı n ı k, Bay ı n d ı r . . . bu boy
ları n adları ndan bi rkaç ı d ı r) . M itolojiye göre Oğuz Han' ı n en
büyük oğlu Gün Han , atas ı n ı n vasiyeti üzerine Oğuz Han' ı n
yerine geçer ve 7 0 y ı l hizmet ederek birçok şehi r ku rar (hal
buki bu sı rada Türkler hala göçebeydi). Bundan son ra başa
Kay Han geçer.
Bundan son ra Hz. Peygamber sahneye ç ı kar (MS 622) ve
gel işen Arap egemen liği, Tü rklerle birlikte, İ pek (ticaret) Yo
lu'nun baş ı n ı tutmuş Farsları ortadan kald ı rmaya başlar. Ger
çek adları olan (yaşamış) Tü rklerin sahneye çıkışı i l k defa bu
zamanda görü l ü r. Belki de ilk gerçek kişi, bu dönemde mey
sereden Oğuz oğlu Sal ur'dur. Güney batıdan Araplar, kuzey
doğudan Tü rkler, Acem ülkesinin zenginliğini talan ederler.
Bu döneme kadar Araplar Türklerden çekin mişlerdi. Halife
Osman , kumandan ı Said İ bn-l 'As'a para ile barış yapt ı rı nca,
üstü kapal ı seyreden Arap-Türk ittifakı da son bulmuş oldu.
Dönekliğin ve kal leşl iğin tüm alanları nda uzman laşm ı ş Eme
viler, bu sefer de İ pek Yolu üzerinde tehdit ol uştu rmaya başla
yan Tü rkleri bertaraf etmeye karar verm işlerd i . Bunun için de
bu sefer Acemlerin desteğine gereksinme vard ı . Halife Yezid,
bu desteği sağlad ı ve Cürcan ülkesi bir kan deryas ı na döndü
rüldü. Amaca ulaşmak içi n , Arapları n tüm ku rnazlı kları ve de
siseleri kullan ı ld ı . Hişam bin Abdül-Melik döneminde, kuman
dan Cerrah, Hazer ilini kan deryası na ve bir y ı k ı ntıya dön
dürd ü . İslamiyet'i n 1 00. y ı l ları nda, bu sefer Arap-Acem ittifa
kı , Tü rk avı na çıkmışt ı . Bu sürek avı Cengiz ve Ti mur'un orta
ya ç ı kmas ı na kadar devam etti. Arap tarihçileri , bu dönemde
310
" Türk adım alanlar gerçekte Ye 'cüc Mecüc artıklandlf. Bunlar

yabani hayvanlar gibi yaşarlar; ne dinleri, ne inanç/an, ne ya
sa/an vardlf. Puta, güneşe, yıldızlara taparlar. Haramı ve he
lalı bilmezler," diyerek Arap halkı n ı Tü rklere karş ı kışkı rtmak
tan geri kalmıyorlard ı . Ancak bu arada köle olarak getirdi kle
ri Tü rkler, yaşam tarzı olarak savaşmaya uygun oldukları içi n ,
ordunun belkem iğini oluştu rmaya v e Arap egemen liğinin içi
ni oymaya başlad ı lar.
1 .1 . İslamlaşmış Türklerde M i l l iyetçilik d uygu ları

Daha son ra Tü rk ad ı n ı alacak, dillerindeki gramer yap ı s ı
bakı m ı ndan benzer olan , hemen hemen ayn ı i nanç duygula
rı n ı (Şamanizm'i) ve ayn ı mitolojiyi paylaşan , gelenek ve gö
renekleri benzer ya da ayn ı olan , çoğunluk ayn ı yaşam tar
z ı n ı (savaşçı-göçebe) gösteren boyları n MS 6-7. yüzy ı l larda
Hazar ve Horasan'a yerleştiğini, tamamen göçebe bir yaşam
tarzı ndan yavaş yavaş yerleşik d üzene geçtiğini görmekteyiz.
Bu boylar, gelenek göreneklerine bağ l ı , ataları na ve kan bağ
larına sayg ı l ı , toplumsal kararlarda katı l ı mcı , toplumda kad ı
n ı n önemli yeri olan , özgü rlüğe önem veren, toplumun disip
line edilmesinde dini ku ral lardan önce örfi geleneklerin ege
men olduğu, katı kurallarla yönlendirilmemiş topluluklard ı .
Ü retim açı s ı ndan ilkel b i r yap ı gösteriyorlard ı . Gel i rleri hay
vanc ı l ı k, i l kel tarı m ve sadece mal edinmeye yönelik talana
dayan ıyord u . Batı Tü rkistan'da yerleşime başlayı nca, önce
İ ran uygarl ı ğ ıyla ilişkiye geçtiler ve bu uygarl ı ktan önemli şey
ler öğrendiler. Bu aşamada, Türk boyları n ı n , yerleşik düzene
geçmiş toplumlardaki üretim yöntemleri n i kavrad ı ğ ı , göçebe
liğin yan ı s ı ra, merkezlerde, sanatsal yap ı laşmalara ve ticare
te yöneldi kleri n i görüyoruz. Daha sonra M üslüman Araplarla
temasa geçti ler ve Arapları n idari organ izasyonu karşısı ndaki
31 1
yetersizliklerini anlamaya başlad ı lar. Araplar, kısmen yerleşik

d üzene geçmiş ve bel i rl i bir değer birikimine sahip bu Tü rkle
ri talana karar vermişti. Ancak Türkler hem savaşçı hem de
gelenek-göreneklerine bağ l ı topluluklard ı . Bu nedenle onları n
maddi ve manevi yönden ele geçirilmeleri kolay olmad ı . Hz.
Peygamberin Türkleri n yerleşim yerini ve vücut şeklini işaret
ettiği varsayı lan bir ı rk hakkı ndaki olumsuz ayetleri ve hadisle
ri Arapları korkutuyordu . Başlangıçta temkinli davranan Arap
lar, özellikle İ ran ve Kafkasya'yı ele geçirdikten sonra sald ı rı
ları n ı yoğunlaşt ı rd ı lar. Tü rklerdeki milliyetçilik duyguları (gele
nek ve görenekleri) ve Şaman izm'den köken alan dünya gö
rüşleri , Araplarla uyuşmad ı ve bu nedenle yaklaşı k 300 y ı l bu
bölge kan gölüne döndü .
Tü rkler, kat ı , dayatmacı , yarg ı lamadan uzak, yetkileri n e
şeyler ve s ı n ıflar aras ı nda farkl ı paylaştırıldığı bir sistemi be
nimseyemiyorlard ı . Ancak gelişmiş organizasyonlu Arap Mil
liyetçiliği (Müslüman l ı k) karşısı nda da fazla etkinlikleri olam ı
yord u . İslamiyet, başlangıçta, bir Arap dini olarak ortaya ç ı k
t ı ğ ı için , Arap M i l liyetçiliğinin iskeletini ve vu rucu ruhunu oluş
turm uştu . Bu nedenle Arapları n dışı ndaki ı rklar, Müslüman l ı
ğ ı h içbir zaman tam olarak benimseyememişlerdi. Hatta İ ran
l ı lar Müslüman olmaları na karş ı n , Araplar onları Acemler (ya
bancılar) olarak tan ı m l ıyor; İ ran l ı lar da M üslüman l ı ğ ı Arapla
rın benimsediği an lamda içlerine sindiremedikleri içi n , ken
di milliyetçi duygularıyla (gelenek-görenekleriyle) yoğurarak,
Arap Milliyetçiliğine bir tepki olarak Şiiliği ortaya çı karıyorlard ı .
Şiilik, Arap Milliyetçiliğinin karşısına dinsel b i r akı m olarak çı
kıp, Arap egemenliğini sarsmaya başlayı nca, Arap M i l liyetçi
liği de aşı rı bir dini hüviyet kazanarak katı bir Sünniliğe dönü
şüyordu. Şiilikle İ ran Milliyetçiliği, Sünnilik ile Arap Milliyetçiliği
bu nedenle özdeşleşmiştir. Müslüman l ı k İ ran'a girdiği zaman ,
312
diliyle, edebiyatıyla, sanatıyla, mimarisiyle yerleşmiş ve geliş

miş bir Fars Kültürü vard ı . Bu nedenle kültü rel çatışma kaçı
n ı lmaz oldu . Bu çatışma bugüne kadar, hatta İ ran- I rak çatış
mas ı na kadar süregeldi.
Tü rk boylarıyla İ ranl ı lar ve Araplar ilişkiye geçince, ilkin ve
ilkel yap ı s ı n ı korumuş Şamanizm ve Türk uygarl ı ğ ı , organi
zasyon düzeyi yüksek bir toplumun gereksinmelerini karş ı la
maktan uzak kald ı . Çünkü gelişmiş bir ü retim , tarı m , devlet or
ganizasyon u , edebiyat, hatta yazı kültü rü dahi gelişmemişti .
Öyle ki , Tü rkçe yaz ı l m ı ş ilk metinlere MS 6-7. yüzy ı l larda rast
lanmaktad ı r. Bu nedenle Tü rk boyları hem kültü rel hem or
ganizasyon bakı m ı ndan kendilerini yetersiz hissedip, bir ara
yış içerisine girdiler. Bu evrede, birçok Tü rk boyunun, herhan
gi bir baskı altı nda kalmadan Budistl iği, Zerdüştlüğü, Yahu
diliği ve Maniheizm'i kabul ettiği ; hatta daha önce Müslüman
olan İ ran l ı ları n kendi kültü rleri ile yoğu rarak yarattı kları Şiil iğe
girdikleri görülmektir. En ilginç olan ı , bu evrede, Tü rk boyla
rı aras ı nda, din farkl ı l ı ğ ı na dayal ı herhangi bir çatışman ı n ka
yıtl ı olmamas ı . Herkes kendi ve başkas ı n ı n inanc ı na sayg ı l ı . . .
Abbasi Devri'nde, Tü rk soyundan gerçek kişiliği olduğu bi
lenen (daha öncekilerinin birçok mitoloj iden etkilenmiş hayal
ürünü kah ramanlar olma olas ı l ı ğ ı var) Sal ur bin Tak (Dağ Oğ
lu Salur) , Ana Çanak Han ve lakab ıyla Kara Han (Müslüman
ad ı taş ı mad ı ğ ı için bu Kara lakabı veri lmiştir) da den ir, M üs
lüman l ı ğ ı kabu l eden ilk Tü rk Han ı oldu ve Hicret' in 300. yı
l ı nda (MS 9 - 1 O yüzyı lda) , en az 2000 kişi birden Müslü man
l ı ğa geçti .
Tarihte ilk Müslüman Türk devleti ise Karahanlılar'dtr. Yak
laş ı k MS 650 y ı l ları nda başlayan ilk akı nlar ve MS 700' 1er
de başlayan işgal ve sömürgeleştirme çabaları sonucunu ver
miş, Hal ife el-Kaim bi-Emrillah ' ı n Selçuklu H ü kümdarı Tuğrul
313
Bey'e taç giydirip, iktidarı n ı onaylayacağ ı MS 1 058 yı lana ka

dar zorla İslam laşt ı rma süreci devam etmişti.
Abbasilerle başlayan dönemde, Müslüman l ı k, içerik ba
kı m ı ndan fazla değişmeden , Arap dini olmaktan ç ı kıyor, ev
rensel bir yapı kazanmaya başl ıyordu. Çünkü artık yönetime
egemen olanlar, ilk olarak İ ranl ı lar (Şiiler) daha son ra da Türk
ler oluyordu. İ ran l ı lar yönetime egemen oldukları nda, kendi
özgün karış ı m ları ndan taviz vermemiş, yan i Şiiliğin gereğini
yapmışlard ı . Ne yaz ı k ki Şiilik de zaman içinde dinin katı ku
ral ları ndan ve yönlendirmelerinden kurtulamam ış ve 2000' 1i
y ı llara gi rerken bile bağnazl ı ğ ı n , yobazl ı ğ ı n , çağ d ı ş ı l ı ğ ı n içi
ne yuvarlanm ıştı r.
Bu arada kitle halinde M üslüman l ı ğa geçen Türklerde de,
İ ran l ı larda da bir zaman önce ortaya ç ı kan kültü rel direnç gö
rülmeye başlad ı ve Şamanizm-Tü rk gelenek görenekleri ile
M üslüman l ı ğ ı n bağdaşt ı rı l ması Alevi liğin (daha çok kı rsal ke
sime yönelik) ve Bektaşiliğin (daha çok kentteki yerleşik düze
ne yönelik) ortaya ç ı kması şeklinde kendini gösterdi. Böylece
Tü rk kültür ve geleneği ile Şamanizm'in M üslüman l ı kla çatış
mayan tarafları , bu yen i sentez içerisinde sürdürülmeye baş
land ı . Şamanizm'in laik yapısı ve Tü rk boyları n ı n kat ı l ı mcı ida
ri şekl i , Müslüman l ı ğ ı n katı kuralları n ı yumuşatarak, çok da
ha çağdaş ve uygar bir sentezi ol uştu rmuştu . Belki de Müslü
manl ı ğ ı n gelecekteki uygar dünyan ı n gereksinmelerine yan ıt
verebilecek en önemli sentezi bu olabilird i . Bu sentez hoşgö
rüyü, değişimi ve açı kl ı ğ ı esas alm ıştı .
Ancak Türkler çok kötü bir evrede yakaland ı lar. Çünkü
sosyal organ izasyonları , teknik düzeyde, Arap ve İ ranl ı lar
la aş ı k atacak durumda değildi. Devlet yönetimi de bir aşi
ret ya da boy yönetiminden ileriye gidememişti . İşte bu aşa
mada Müslüman l ı k Tü rkleri yakalad ı . Boy ya da aşi ret düze-
314
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ Kİ M E NASI L VERM ELİ
yinden devlet organ izasyonuna geçmeye başlayan yönetici

ler için iki yol vard ı : Ya Müslüman l ı ğ ı n Türk kültü rü ile yoğrul
muş sentezin i , yani Alevilik ve Bektaşiliği alacaklard ı . O za
man bu sentezin Şamanizm'den gelen katı l ı mcı ve laik yap ı
sı ndan dolayı , h e r biri başka telden çalan boyları y a d a aşi
retleri bir araya toplamakta zorlanacaktı lar. Ya da Arapları n
Milliyetçilik duyguları n ı n katı kuralları içinde yoğru lmuş olan
Sünniliği idari yap ı ları n ı n temel örg ütlenmesi için kullanacak
lard ı . I rk ve düşünce bakı m ı ndan bu kadar çeşitl i insan ı , kul
lan ı lan yöntemler insan l ı k dışı da olsa, bir arada o güne ka
dar başarıyla tutan bir zihn iyet, yan i Arap Milletçiliğinin yönte
m i , pekala esas al ı nabilirdi. Bu şeki lde davran makla da M üs
lüman l ı ğ ı n i lahi yöneticisi olan halifelerin sempatisi kazanı la
bilirdi. Böylece Türklerin yönetici kesim i , ilk Müslüman olan
yönetici Salur bin Tak'tan ve ilk Müslüman devlet olan Kara
hanlılar'dan itibaren bu yolu seçtiler. Bunun da bir sakı ncası
vard ı . Yönetici ler, halktan kopuyorlard ı . Ancak Arapları n dev
let anlayışı ndaki (Sünniliğin) katı kuralları n ı kul lanarak onla
rı denetim alt ı na ald ı lar. Ancak, bir idari sistem uygulanma
ya başlarsa, bu sistemin temelini oluşturan anlayış da ister is
temez kendini göstermeye başlayacakt ı . Nitekim öyle de ol
du. İdaresi Sünni, halkı Alevi-Bektaşi (Tü rkmen) olan Müslü
man Tü rk devletleri , Halefleri olan Araplar gibi davranmakta
geç kal mam ışlard ı : Dinini yaymak için genişlemeyi ve savaşı
meşru görme, ganimet ve haraç alma, köle yapma, başka bir
dinden olanlara "kafi r" ya da "gavur" gözüyle bakma, Sünnili
ğin d ı ş ı ndaki İslami eğilim leri (mezhepleri) "küfü r'' olarak nite
leme ve en önemlisi kendi ı rkı n ı , yan i Tü rk kültü rü n ü , dilini, ta
ri h i n i , mitolojisini küçümseme ve aşağ ı lama. Bu nedenle Sün
ni Tü rk Devletleri , Tü rk Milliyetçi liğinin gel işmesi ne katkı ları n
dan vazgeçtik, bu duygunun köreltilmesi için yüzy ı l lar boyu n-
315
ca uygulad ı kları baskı nedeniyle, kitabı n bu bölümünde Türk

M i l l iyetçiliğinin Tarih i içerisinde değil, İslam Tarihi'nin içinde
anlat ı l m ı şlard ı r. Çünkü bu devletlerin yönetici lerinin Türklük
ad ına h içbir katkı ları olmam ışt ı r. Bütün bu Sünn i-Türk devlet
lerinde (Selçuklu ve Osmanl ı dahil), yönetici kesim, devlet di
lini Arapça ve Farsça yapm ış, medreselerde, İ ran ve özellik
le Arap tarihini okutmuş; Arap' ı n ve İslam' ı n propagandası n ı
yapan (Divan-ı Lügatit Türk hariç) bi rkaç eserin d ı ş ı nda Tü rk
çe hiçbir yaz ı l ı metnin yay ı n lanmas ı na izin vermemiş, destek
lememiş, sürekli aşağ ı lanan Tü rk gelenek ve göreneklerinin
Arap ve Fars gelenek ve görenekleriyle değişmesini teşvik et
miş, Arap ve Fars kültürünün egemen olması için tüm çabayı
göstermiş ve en önemlisi bütün bu kültü rel emperyalizme kar
şı ç ı kanları , hai n , kafir, isyancı diye niteleyerek kı l ıçtan geçir
miştir. Birçok isyan ı n nedeni incelendiğinde, temelde, bu kim
lik korunmas ı n ı n direncinin yattığı görü l ü r.
Ancak, bu yöneticiler, yıl madan Tü rklü k bilincini koruyan
ve kendini Arap ve Fars'tan her zaman farkl ı gören gerçek
Tü rk Milliyetçilerini (Tü rkmenleri , Alevileri , Bektaşileri ) , yeni
devlet kurma girişimlerinde güvenilir güçler olarak kul lanma
dan da geri kalmam ı şlard ı r. İşte Batı Tü rkistan'da birçok M üs
lüman Tü rk devletinin ve keza Selçukluları n kurul uşunda, Ma
lazgirt Savaş ı ' nda, Anadolu Selçukluları n ı n kuruluşunda, Os
man l ı Devleti'nin ku ruluşunda ve genç Tü rk Cumhuriyeti'nin
kuruluşu nda yal n ı z bu güçler yer alm ı şt ı r. Ancak her defasın
da, yöneticiler, devletin ku ruluşunu gerçekleşti ren bu güçle
ri , "Cumhu riyet Tü rkiye'si de dah i l ," yasalarla olmasa da ta
rihten gelen al ışkan l ı kları nedeniyle ikinci s ı n ıf vatandaş ola
rak görmekten, beli rli bir süre son ra baskı alt ı na almaktan ve
yönetime kat ı l ma hakları n ı n sanki sadece belirli bir görüşe ait
olup da diğerlerinin hakkı değilmiş gibi davranmaktan çekin-
316
memişlerdir. Diyanet İşleri Başkan l ı ğ ı n ı n resmi mezhep görü

şü olarak sadece Sünniliği ön plana almas ı , son 50 yıl içinde
Anadolu'nun çeşitli kesimlerinde i nanç farkı ndan dolayı ç ı kan
çirkin olayları n yeterince üzeri ne gidilmemesi, yine bu yan l ı ş
yönlenmeni n uzantısıd ı r.
Bin y ı la yakı n bir süre içerisinde, halkı Tü rk olan devletler
aras ı nda, Türk bilincinin gel işmesi için çaba gösteren bir dev
leti ve değerli yöneticisini anmadan bu kısmı kapatamayız.
Fars-Arap kültürünü benimsem iş; ancak sanat bakı m ı ndan
belki de Türk devletleri arası nda en gelişmiş yere sahip olan
ve Anadolu toprakları na en çok eserler kazand ı rm ı ş Selçuk
lular da ne yaz ı k ki , ayn ı yolu izlemiş ve Tü rk Milliyetçi liği için
hemen hemen hiçbir şey yapmam ışt ı r. Selçukluları n yıkı l ı ş ı n
dan son ra kurulan birçok beylikten (devletten) biri olan Kara
man Beyliği (Devleti)'nin beyi Karaman// Mehmet Bey, Kon
ya önünde toplanan divanda ( 1 3 Mayıs 1 277) , bundan böy
le devletin dilinin sadece Tü rkçe olacağ ı n ı ilan etmiş ve soyu
nun diline sahip çı km ışt ı r. Keza halkı büyük ölçüde Farsi, yö
neticileri Tü rk olan , İ ran'daki Safavi devletinin kurucusu Şah
İsmail (MS 1 487- 1 524) , Safavi Devleti'nde Tü rkçenin resmi
dil olmas ı n ı sağlam ış, bizzat kendisi Hatayi mahlasiyle Tü rk
çe tasawuf şiirleri , arı bir dille Tü rkçe halk şiirleri , özellikle bu
gün Alevilerin çald ı ğ ı Tü rkçe saz eserleri, Tü rk halk edebiya
tı n ı n işlendiği bir "Divan," didaktik ve l i rik gazeller, Hz. Ali hak
kı nda övgüler dizilen bir "Dahname' ve didaktik bir "Nasihat
name' ve tüm mektupları n ı Tü rkçe yazm ıştı r. Halkı Tü rk olan
Osmanl ı Sultan ı Yavuz Sultan Sel im de, Şah İsmail'e inatla
Farsça yaz ı l m ı ş mektuplarla cevap verm iştir . . .
Osman l ı n ı n kuruluşunu gerçekleştiren Türkmenler, istan
bul'un fethi nden son ra, Tü rkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuna
kadar, horlanm ı ş , aşağ ı lanmış, gelenek-göreneklerin i n , dille-
317
rin i n , tarih bilinçlerinin gelişti rilmesine izin verilmemiştir. Bu

yazı lanlara inanmayanlar, lütfen bu parag rafı okuduktan son
ra, okumaları na bi raz ara verip, kütüphanelerine bakarak, ko
ca imparatorluktan, çocukları na hangi şiir, roman , hikaye,
Tü rklerin geçmişiyle ilgili yazılmış belge, araştı rma vs.yi gös
tereceklerine bir baks ı n lar. Eğer bulu rlarsa, kendi lerinden ri
ca ediyorum, yeni baskı ları nda bu kitab ı n içeriğini değiştirmek
için bana da bilgi versinler . . . Bugün çocukları m ı z ı n okuyup da
anlayacağ ı dilden , kendi öz benliğini yansıtan , yazı ve şiirler,
yine de, Tü rkmen oldukları için horlanan bu kesimlerin ağ ız
dan ağ ıza bugüne taş ı d ı kları ya da çok zor koşullarda yazıya
çevi rdikleri bi rkaç parça eserden ibarettir.
1 . 1 . 1 . İttihat-Terakki (Balkanlaştı rma) i le başlayıp Tür

kiye Cumhuriyeti' nde devam eden Mill iyetçil ik: Osmanl ı
İ mparatorluğu'nda 1 800'1 ü yı lları n sonunda başlayıp, 1 900'1 ü
y ı l ları n başı nda h ızla devam eden ayaklanmalar, batı ülkele
ri nin de tezgahlarıyla, resmen bir milliyetçilik akı m ı na dönüş
m üştü . Kendini farkl ı bir ı rktan kabul eden herkes, Osman
l ı 'dan ayrı lmak istiyord u . Balkanlardaki ülkeler bir bir bu şekil
de Osmanl ı 'dan koptu . Milliyetçiliğin körüklenerek bir ülkenin
parçalanma eylemi de böylece siyaset diline "Ba/kanlaşttrma"
olarak girdi. Osmanl ı dilim dilim kesil iyordu.
Amerikal ı bir gazeteci, Atatü rk'e, "Sizin devrimlerinizin için
de en çok hayranl ı k duyduğumuz devrim , dil devri mi oldu; bir
mil letin alfabesini toptan değişti rdiniz," deyince, Atatü rk şu ya
n ıtı vermiş: "Yan ı l ıyorsunuz. Eğer bu alfabe millete mal olsay
d ı , bunu benim değiştirme gücüm olamazd ı . Bugün 1 3 mil
yon Tü rkiye Cumhuriyeti vatandaş ı ndan , ancak 1 0.000 kişi
bu alfabeyi ku llanabilmektedir. Ben halkın dilini, anadil yap
mak istiyorum . Çünkü Arap harfleriyle Türk dilini yazmak ol
dukça zor. Yazsan ız dah i , tekrar aynen okumakta birçok zor-
318
luklar ortaya çı kmaktad ı r. Anlam kaymaları na neden olmak

tad ı r. Ayrıca Osmanl ı 'da amaçlara bağ l ı (tapu için farkl ı , kitap
yaz ı m ı için farkl ı , Kur'an için farkl ı vs.) olarak en az birbiri nden
farkl ı 1 O çeşit Arapça yazı tipi kul lan ı l m ı şt ı r. Bunları n her biri
nin öğreni lmesi ayrı bir eğitimi gerekti rmekteydi . Eski Tü rk al
fabesi de araya giren İslam eğitiminden ve alfabesi nden do
layı ölmüş bir alfabe olmuştu ve gereksinmeleri karş ı layacak
durumda değildi. Bu nedenle teknik olarak gelişmiş batı dün
yas ı n ı n ortak alfabesinin al ı n ması kaç ı n ı lmaz olm uştu."
Yine bıçak kemiğe dayanm ı ştı , yüzlerce y ı l önce kendini Tü rk

soyundan kabul edip, taşıdığı kültü rü ağ ızdan ağ ıza bin bir
baskı ve cefayla taş ıyan ruh , Tü rkl ük ruh u , yen iden dirilmişti .
Bu ruhu taşıyanlar İttihat Terakki Cemiyeti etrafı nda toplana
rak, ülkeyi ku rtarma çabas ı na girdiler. Bir kısm ı n ı n girişimle
ri başarı sız oldu hatta felaketler getirdi. Ancak bir defa gerçek
Oğuz ruh u dirilmişti . Bu ruhu taş ıyan ları n bir kısm ı Genç Tür
kiye Cumhuriyeti'nin temellerini attı lar. Bunları n başı nda bilin
diği gibi M ustafa Kemal bulunuyord u . Mustafa Kemal , ı rkç ı l ı k
i l e milliyetçiliğin farkı n ı ayı rt edecek kadar kültürlü ve zekiydi .
ı rkçı l ı ğ ı n , başka ı rkları , kültü rleri küçümseme, yok etme, ele
geçirmek olduğunun bilincine ulaşm ıştı . Bu açıdan bakı ld ı ğ ı n
d a birçok ülkenin milliyetçiliği ı rkç ı l ı k olarak v e keza Arap M i l
l iyetçiliği M üslüman l ı k kisvesi altı nda Arap ı rkçı l ı ğ ı olarak gö
rünmekteydi . Halbuki milliyetçilik, kendi kültü rü n ü , dilini, töre
sini, tari h i n i , gelenek göreneğini tan ı ma, bilme ve gelişti rme;
başka kültü rlere de sayg ı l ı olman ı n bir ifadesiyd i . Bu açıdan
bakı ldığı nda İslam iyet'in ve Müslüman Tü rk Devletleri'nin ta
n ı m ı çok açı k bir şekilde ortaya çı kıyordu.
Tü rk ulusu n u n , yeniden ki mliğini kazanmas ı , uygarlaşma
s ı , bilim toplumuna dönüşmesi içi n , dilde, di nde, yönetimde
319
yeni bir yap ı lanmaya gerek vard ı . Bu nedenle, dilini gelişti re
bilmek için, daha doğrusu halkın dilinin yayg ı n dil olarak kul
lan ı lmas ı n ı sağlamak için Türk Dil Kurumunu, tarihini araştı r
mak ve gel işti rmek için Türk Tarih Kurumunu kurdu, dinini ge
l işti rmek ve özgü rleşti rmek için laikliği beni msed i ; milliyetçili
ğin saldı rgan l ı k ve talan olmad ı ğ ı n ı vurgulamak için " Yurtta
Sulh Cihanda Su/fi' özdeyişini rehber yapt ı , uygar sayı lan ül
kelerle i letişimi kolaylaştı rmak ve bilgiyi daha kolay aktarabil
mek için yazı dilinde "Harf Devrimi' (birçoğunun savunduğu
gibi bu değişiklik çok büyük gedik açmad ı ; çünkü zaten Türk
kültürüne yönel ik yazı l ı kaynaklar toplumun yap ı sı n ı etkileye
cek kadar çok sayıda değildi; teknik bilgi içeren yaz ı l ı kaynak
lar ise ku ral olarak yoktu; yeni bilgiler edinilmesi için batıya
dönmek zorunluluk haline geçmişti ; en önemlisi Arap harfleri
Tü rk dilinin yaz ı m ı na uygun bir alfabe değildi; dolayısıyla uy
gar bir dünyada bu kopukluğun eksikliği h issedilmedi), bu atı
l ı m ı n belki psikolojik temelini ol uşturmak i ç i n "Kıyafet Devri
mi' yaptı . "Hayatta en hakiki mürşit ilimdir; fendir' diyerek, bi
lim toplumu olman ı n yolunu gösterd i . Parlamentoyu kurarak
demokrasi yolunu açtı . " Türk, öğün, güven, çaltş, güveri' di
yerek, geleneksel talan ı n yolunu kapatıp, ü retici olmaya teş
vik etti . Türk Ocakları n ı kurarak, milli benliğin işleneceği odak
ları oluşturd u . "Ne mutlu Türküm diyene' diyerek, Tü rkmen
lerdeki yılları n ezikliğini silmeye çal ıştı . Bu nedenle de kendi
sine Atatü rk ad ı verildi. Bu unvana, Tü rklerin m itolojik atası
Oğuz'dan ve Köktürk Kağan ı Bilge Kağan'dan sonra en layık
o oldu. Tüm uygar ve gerçek Tü rk Milliyetçilerinin ad ı na ma
nevi huzurunda sayg ıyla eğiliyoruz . . .
Birçok İslam ülkesinin ve Tü rkiye'deki birçok Tü rk kökenli
Arap Milliyetçisinin, Atatürk' ü , Halifeliği kald ı rmas ı ndan dola
yı suçlaması da haksızl ı ktı r. Atatü rk, Halifeliği Türk idari siste-
320
BİLİM TOPLU M U N DA BİLGİYİ KİME NASI L VERM ELİ
mi nden uzaklaşt ı rm ı şt ı r. Bu nedenle Hal ife'yi ortadan kald ı r

mam ış, Edi rne'den kapı dışarı ederek, Türkiye'den ç ı karm ış
t ı r. Eğer, İ slam ülkeleri ve Tü rkiye'deki Tü rk kökenli Arap M i l l i
yetçileri , gerek duysalard ı , örneği dü nyan ı n birçok yerinde gö
rülen birçok dini l ider gibi, son Halife'ye de biat edebilir ve ku
rumsal olarak yaşatabilirlerdi. Bunun için hiçbir engel yoktu .
Ya da geçen 70 yı l içerisinde İslam ülkeleri bir yen isin i seçe
bilirlerdi (hangi dinden olursa olsun dini düşünceler i nsanla
rı n bir araya gelmesin i önlediği içi n , geniş kapsaml ı böyle bir
uyuşman ı n gerçekleşmesi çok zor olacakt ı r) . Çünkü Halifelik,
ne geçmişte ne de Osmanl ı 'da kan bağ ıyla aktarı lan bir ku
rum h içbir zaman olmam ışt ı .
Ancak kökleşmiş geleneksel yönetici-çı karcı zihniyeti tümüyle

ortadan kald ı rmak kolay değildi. Çünkü dini, çı karları için istis
mar eden ve bunun için çok çeşitli yöntemler gelişti rmiş olan
böyle bir kesimi kısa bir sürede ortadan kald ı rmak ya da eği
timle doğru yola sokmak mümkün değild i . Bu kesim 1950'1 i yıl
lara kadar, açı k söylemek gereki rse, bi raz da uygulanan bas
kı lar sonucu sinm işti. Çok partil i sisteme geçince, çoğunluğu
sağlayan parti nin muhafazakar (tutucu) eğilimi ve bizzat bu
partin i n siyaseti dine bulaşt ı rma pol iti kası , tari hsel hastal ı ğ ı n
nüksetmesine neden oldu . Başlangıçta, bu zihniyet, Atatürk
döneminin i nançl ı ve gerçek Tü rk M i l l iyetçisi kadrosu karşı
sı nda çekingen ve korkaktı . Bu nedenle sinsi ve akı l l ıca bir yo
lu seçti : İdari sisteme ve eğiti me sızma ve zaman içinde kad
rolaşmayı tamamlayarak devleti yen iden ele geçirme. İşte bu
bölümün baş ı nda, kare içerisinde bir gazete yazarı m ı z ı n ma
kalesinde, başl ı k olarak veri len "İçişleri ve Milli Eğitim Bakan
l ı ğ ı nda ülkemizi tehdit eden kadrolaşma" şeklindeki uyarı , bu
tehlikeyi işaret etmektedir.
32 1
2. "Türk- İ slam Sentezi" için son söz

Yaklaş ı k MS 1 600 y ı l ları nda Osmanl ı 'da örg ütlenmesini ta
mamlayan Tü rk-İslam (bir çeşit Sünni-Tü rklü k) sentezi, Türk
gelenek göreneklerini sürdüren "gerçek Tü rk M i l l iyetçilerinin
diretmesine karş ı n" idari sisteme tüm kurumlarıyla yerleş
m işti . Bu sistem özünde, Arap Milliyetçiliğinin Türk U l usu'na
uygulan masıyd ı . Araplara bile yarar getirmeyen, onları kan
l ı entri kalarla dolu bir tarih sürecine sürü kleyen böyle bir zih
n iyeti n , Tü rk halkına mutluluk getirmesini beklemek Herhalde
saf dillilikten başka bir anlama gelemeyecektir. N itekim bekle
nen sonuç gecikmed i . Osman l ı , Araplar gibi, kardeşi n karde
şi, baban ı n oğl u , oğlun babayı öld ü rttüğü tarihin en kan l ı , ki r
l i , entri kal ı ve en önemlisi müspet bilimden nasibini almayan
bir idari sisteme dön üştü . Bağnazl ı k artt ı kça, baskı artı , baskı
artı kça bölünmeler ve devlete karşı çı kmalar çoğald ı . Sonuç
ta Osman l ı Devleti'ni ku ran Tü rkmenler bile, Osman l ı Sarayı
tarafı ndan düşman görüldükleri içi n , desteklerini çektiler. Da
ha önce kazan ı lm ı ş yerler parça parça verilerek, durum ku rta
rı lmaya çal ı ş ı l ıyordu. Ancak bu tutucu zihniyet, rehber olarak
kendine değişmez olduğunu savu nduğu ilahi kuralları ald ı ğ ı
içi n , zamana uyum yapma ya d a yenilikleri izleme g i b i b i r ev
rimleşmeyi de ta baş ı ndan kapatm ıştı . Bu nedenle uygarl ı ğ ı n
gereği olan yenilikleri {hala akı l ları ganimette v e düşmanlar
dan korunmada olduğu için) askeri donan ı m hariç izleme ge
reği dahi duymad ı lar. Düşünebil iyor musunuz? Koca impara
torlukta saray ı n h içbir zaman bir yayın ya da bas ı mevi olma
d ı . Matbaa bulunduktan ve yayg ı n olarak kullan ı l maya baş
land ı ktan , 1 50-200 y ı l sonra ülkeye girdi. Bat ı , m üspet bilim
lerde dev ad ı m lar atarken , Osmanl ı 1 300 yıl önceki felsefe
yi uygulamak için son ç ı rp ı n ışları n ı sergil iyordu. Boğaz ı n has
ta adam ı , sonunda, ataları tarafı ndan Oğuz'dan teslim al ı nan;
322
ancak yarı yolda sapland ı kları bağnaz zihniyetten dolayı , bir

türlü açı p içene bakamad ı kları o kutsal emaneti, gerçek sah i
bine " İlk defa Türk adı taştyan bir devlete, yani Türkiye Cum
huriyeti'nfi' devretmek zorunda kald ı lar. Bin y ı l sonra Türk ol
man ı n çekinmeden söylendiği ve g u ru rla yaşand ı ğ ı bir devlet
kurulmuştu. Bu devlet, bir şeyi daha göstermişti: O güne ka
dar, biraz da Arap Milliyetçisi olan yazarları n güdümlemesiy
le, Tü rklerin sanattan , bilimden ve yönetim yeteneğinden yok
sun olma fikrinin yanl ı ş olduğunu. Çünkü genç Tü rk U l usu kı
sa zamanda sayg ı n , üretken ve uygar olma yönünde h ızla yol
almaya başlam ı ştı . H içbir İslam ülkesine nasip olmayan bir
devrim yaşanıyordu. Çağ d ı şı l ığ ı n , İslamiyet'in bir kaderi ol
mad ı ğ ı n ı , aş ı labileceğini, tüm dünyaya gösteriyord u .
Ancak eski felsefeyle v e bağnazl ı kla, hala 1 300 y ı l önceki
ilkelerle bugünkü devletlerin yöneti lebileceğini savunan i l kel
düşünce, çevremizdeki ülkelerde ve tüm İslam ülkelerinde,
baskıyla da olsa ayaktayd ı . Demokrasiye ve laikliğe geçen
tek İslam ülkesi Tü rkiye Cumhu riyeti olm uştu ve kısa zaman
da başarı l ı da olm uştu. Geçimini ve varl ı ğ ı n ı bağnazl ı ktan ve
baskıdan alan bu ülkelerin yöneticileri , bu kötü örneği "kendi
baskıcı ve çağdışı yönetimlerini sürdürebilsinler diye' en kısa
zamanda ortadan kald ı rmal ıyd ı lar. Bu nedenle halkı n ı n %98'i
Müslüman olan ve nüfus kağ ıtları nda bile öyle yazı lan bir ül
keye, İslamiyet'in yayılmas ı içi n , bu ü l kelerden doğrudan; an
cak özel likle bazı g ruplara el altı ndan büyük yard ı mlar yap ı l
maya başland ı . %98'i Müslüman olan bir ülkenin neyini M üs
lümanlaştı racakt ı n ı z? Zaten kural olarak tümüyle Müslüman ;
ancak bunlar Tü rk Milliyetçisi, Arap M i l liyetçisi değ i l . Araplar
geleneksel olarak İslamiyet'i Arap dini olarak kabu l ettikleri
ve milliyetçil i klerinin ayrı lmaz bir parçası olarak düşündükleri
için, başka bir milliyetçilik akı m ı içerisindeki Müslüman l ı ğ ı h iç-
323
bir zaman gerçek Müslüman l ı k olarak kabul etmediler; üstelik

bu yap ı lan mayı tehlike olarak da gördüler.
Bin yı l öncesine dön ülmüştü , Tü rk Milliyetçi liği ile Arap Mil
l iyetçiliği (tam olarak ı rk açısı ndan değ i l ; dünya görüşü olarak)
yine bir daha karş ı karş ıya gelmişti . Ancak 1 000 y ı l ülkesi
nin halkı n ı ihmal eden, baskı altına alan ve onu horlayan zih
n iyet, hem egemenliklerini sürdürmek hem de geçmişin gü
nah ı n ı açı klayabilmek içi n , Tü rk-İslam sentezi ad ı altı nda sa
vunmaya-sald ı rıya geçmiştir. Başlang ıçta İslami öğreti ile eği
tilen; ancak ayn ı zamanda kendini Tü rk M i l liyetçisi hisseden
ler, Tü rk-İslam sentezine dört elle sarı ld ı lar. Ancak zaman la,
Türk-İslam sentezinin altı nda Arap Milliyetçi liğinin yattığı an
laş ı l ı nca, son zamanlarda belirgin olarak görülen , mill iyetçilik
ve ümmetçilik ayrış ı m ı , siyasi kadrolaşma düzeyinde de ken
dini göstermeye başlad ı .
Tü rkiye Cum huriyeti'nin başarı s ı n ı gören ve özellikle em
peryalizme karşı duruşu ile dünyan ı n tüm mazlum ülkelerine
örnek olan genç Tü rkiye Cumhu riyeti yıprat ı l malıyd ı . Neyle?
Tarihte yaşad ı kları ile yan i yine din devletine döndü rülmeler
ile. Ortaya ı l ı m l ı İslam diye bir kavram atı ld ı ve bat ı l ı dostları
mız (!) tarafı ndan genç Türkiye Cumhuriyeti bunun sahibi ola
rak lanse edildi. İyi de bu dönüşümü kim sağlayacaktı? 1 945
y ı l ı ndan bu yana sinsi sinsi bekleyen cumhu riyete karşı oldu
ğunu o gün beyan etmeyen (bu gün açı k açı k beyan eden) bir
iş birlikçi taife tarafı ndan içten içe kemi rilerek başarılacaktı .
İ l k ad ı m ezan ı n Arapça okutulması ile atı ld ı . Kur'an' ı n Tü rkçe
leşti rme çabaları na engeller geti ri ldi. Arapça dili ve Kur'an' ı n
Arapça okunması neredeyse kutsal b i r ibadet olarak sunuldu.
Halbuki dini olarak en çok parçalanman ı n dili Arapça olma
yan ; ancak Müslüman olan ülkelerde olduğu gerçeği bir türlü
görülmek istenmed i . Çünkü dili Arapça olan ü l kelerde din is-
324
tismarcı ları Kur'an' ı işlerine geldiği gibi yorumlay ı p ç ı kar sağ

lamaya kal kışı nca, buna kuşkuyla bakanlar, Kur'an' ı kendi di
linde okuyarak öyle bir şeyin olup olmamas ı n ı kontrol edebi
liyor. Dili farkl ı olan ülkelerde bu olmuyor. Bu nedenle ülke
mizde dini miz bin bir parçaya ayrı l m ı ş durumda. Bu bilinerek
yap ı ld ı ; Atatürk ve arkadaşları da bunun böyle olmaması için
Kur'an' ı n Tü rkçeleştirilmesi için ç ı rp ı nd ı lar. Böylece anlama
d ı ğ ı bir dilde ibadet eden bir ülke olduk.
Bu seferki tehdit Araplardan deği l tam tersi bat ı l ı dostları
m ı zdan gel iyordu. Sonunda cemaat sevdal ısı olan yöneticile
rin desteği nde dünyan ı n belki de bir daha göremeyeceği en
kanl ı cemaat yarı m yüzy ı l içimizde örgütlend i . Bu akı m ı n ve
destekçi lerinin bayrağ ı demokrasi sosuna batı rı l m ı ş tü rban ol
du. Uygar dünyan ı n bir üyesi olmaya yaklaşm ış Tü rkiye Cum
hu riyeti çi rkin ve iğrenç bir darbe ile geldiği yere döndürülmek
istend i . Orta Doğu'daki M üslüman çekişmesinin ve batakl ı ğ ı
n ı n içine çekilmek istendi. Neyse k i tehdit yöneticilere kadar
uzandığı için , neler olabi leceğini fark edip, bu darbeyi başarı l ı
b i r şekilde önlediler; ancak söndüremedi ler. Çünkü bu cema
atin devletin olanakları ile y ı l lard ı r yetişmiş binlerce yetenek
li ve eğitil m iş üyesi dü nyan ı n dört bir tarafı na dağ ı larak Tü rki
ye Cumhuriyeti'nin alt ı n ı oymaya başlayacaktı r. Gerçek Tü rk
Mill iyetçileri (kürsülerde milliyetçilik edebiyatı yapanlar değil)
buna fı rsat vermeyip; devletin yan ı nda, laik ve demokratik yö
netim lerin yan ı nda yer almal ı d ı r.
Bu ve bundan önceki böl ümü di kkatle okuyanlar şunu an
lam ış olmal ı d ı rlar: Tü rkiye laik olursa, dini öğretileri eğitimine,
siyasetine, yöneti me sokmaz ise; devlet yönetiminde dini kad
rolaştı rmaya izin vermez ise; Tü rkiye' nin Müslüman d ünya
s ı n ı n deği l , Türk dünyas ı n ı n lideri olmas ı n ı n gerektiğine i na
n ı r ve bu yolda ad ı m ları n ı atarsa, bu coğrafya için doğmuş bir
325
şans ı n devam etmesi sağlanabilir. Aksi takdi rde 1 6 Tü rk dev

leti gibi ya yok oluruz ya da kimlik değiştiri riz ya da böl ük pör
çük oluruz. Bu coğrafyan ı n tarihi bizim davra n ı ş ı m ıza göre
yaz ı lacakt ı r . . .
Bu bölümü bağlarken şu yorumu yapmadan geçmek, tari
he haksızl ı k olacakt ı r. Kaynakları n h ızla tüketildiği ve ki rletil
diği bir ortamda, eğer i nsan soyu başka çözüm yolu bulamaz
sa ve eğer insanları n sadece çı kara dayalı d ünya görüşü de
ğişmezse, su ve enerji sorunundan dolayı , Tü rk ve Arap Milli
yetçileri 1 000 y ı l önceki gibi (nas ı l İ pek Yolu'nu ele geçirmek
için karşı karşıya gelmişse) yine karşı karş ıya gelecektir. İşte
Arap Milliyetçiliği bu tehlikeyi gördüğü içi n , % 98'i Müslüman
olan bu ülkeye, İslamiyet ad ı altı nda, Truva Atı sokma peşin
dedir. Dileriz, Türkler bir taraftan İslamiyet'i n uygar öncülüğü
nü onurla ve başarıyla yü rütmeye devam ederken, Cumhuri
yet'i n temel ilkelerine sıkı s ı kı sarı larak, tarihteki yan ı lg ıya bir
daha düşmezler.
326
1 7. BÖLÜM
"Gelecekte Ne Olacak?"
Son İmparatorun Egemenliği
Evrimsel gelişme devam edecek mi?

Evrimde h e r gelişme kendinden önce oluşmuş bir basamağ ı n
üzerine kurulmuştu r. B i r defa b i r basamak üste ç ı kı l m ı şsa, bu
basamağa u laşan , kendinden önceki basamakları n özellikle
rinin önemli bir kısm ı n ı , biyolojik olarak kul lanmaya devam et
miştir. Bağ ı ms ı z düşünce ortaya ç ı k ı nca da, bu kademelerin
işleyiş düzeneğini anlama şansına kavuşmuştur. Örneğin, de
ğişken vücut sıcakl ı ğ ı na sahip, yani soğukkanl ı bir can l ı , sa
bit vücut sıcakl ı kl ı , yani bir sıcakkan l ı n ı n nelere sahip oldu
ğunu h içbir zaman anlayamaz ve onun kazand ı ğ ı yetenekle
ri de hiçbir zaman kullanamaz. Ancak bir sıcakkanl ı , en azı n
dan vücut sıcakl ı ğ ı n ı n düşmesinin neler yaratabileceği konu
sunda bilgi sahibidir. Hiçbir can/J, ulaştığı evrimsel çizginin da
ha üstündeki evrimsel bir durumu canlandlfamaz, gerçek bir
şekilde algılayamaz ve yorumlayamaz. Bu neden le can l ı lar,
evri msel gelişim basamakları na göre (bazı organ ları ve ye
tenekleri bakı m ı ndan bazı ları n ı n daha gelişmiş olabilmeleri
ne karş ı n ) i l kelden gel işmişe doğ ru grupland ı rı l m ışlard ı r. Bu
g rupland ı rmalarda, sinirsel örgütlenmenin ölçüt olarak al ı n d ı
ğ ı birçok durum vard ı r.
Bundan yaklaş ı k 3-4 milyar y ı l önce çok ilkel bir can l ı ola
rak başlan ı lan evrimleşme sürecinin ulaştığı en son aşama,
güçlü bir bilince sahip insan soyunun ortaya çı kmas ı olm uş-
327
tur. İ nsan dışında hiçbir canl ı bu denl i güçlü bir bilince sahip
olmam ışt ı r. İ nsan d ı ş ı nda hiçbir can l ı , bu denli güçlü bir bilinç
düzeyine, yani sinirsel örgütlenme bakı m ı ndan merdivenin en
son basamağ ına ulaşamad ı ğ ı için, bir insan gibi, ardı nda ka
lan basamakları (dünyan ı n ve kendinin geçmişini) anlayama
m ı ş ve yorumlayamam ıştı r. Sadece i nsan , geçmiş olduğu ba
samakları anlama yetisine ulaşm ışt ı r. Ancak bu anlama yetisi,
ancak, başlang ıçtan başlayarak bir önceki evrimsel basama
ğa kadar geçen süreç için yeterli olabilmektedi r. İşte insan ı n
ulaştığı b u son evrede, sahip olduğu, daha doğrusu kazanm ı ş
olduğu kapsamlı bilinci tan ı ması ve açı klamas ı d a b u nedenle
bu aşamada olanaksız gibi görünmektedir. U laşt ı ğ ı m ı z bu ev
reyi, ancak, bir basamak daha yükseldiği mizde, yani bilinç de
diğimiz aşamayı da geçen bir yetenek kazand ı ğ ı m ızda anla
yabi leceğiz. Taşıdığ ı m ı z yap ı n ı n karmaş ı kl ı ğ ı n ı , içinde yaşar
ken değil; ancak kuş bakışı görebileceğimiz bir konuma geldi
ğimizde yeterince anlayabileceğiz; çünkü anlama bir üst basa
mak demektir. Biz, bilinçten öte kazanabileceğimiz evrim ba
samağ ı n ı n ne olacağ ı n ı şimdiden bilemeyiz; hatta tahmin da
hi edemeyiz; ama bir şeyi geçmişe dayanarak ku rgulayabiliriz:
Bugün ulaştığ ı m ı z evri msel basamağ ı n temelleri ta evren ku
rul u rken atı l m ı ş , her yap ı ve işlevin , ilkel düzeyde de olsa geç
mişte zemini hazı rlanm ı ş ve dünyan ı n oluşumu ve geçirdiği
evrimleşme ile çok defa daha da karmaşı klaşarak yoluna de
vam etmiştir. Bugün bilincin yerleştiği (ol uştuğu değil) yer olan
beyinin temelleri , bundan ta 3-4 milyar yı l önce, ilkel bir hücre
n i n , çevresindeki maddeleri kendine yararl ı ya da zararl ı olup
olmad ı ğ ı na göre ayı rmaya başlad ığı zaman atı l m ıştı . Örneğin,
gözlerimizin temeli, porfi rin denen , ışığa duyarl ı cansız bir mo
lekü l ü n , bir hücrenin zarı na eklenmesiyle; böbreğin oluşumu,
vücut içine giren fazla suyun atı l masıyla; tat ve koku alma or-
328
ganları moleküllerin kimyasal yap ı s ı n ı n algı lanmaya başlan

ması ile atı l m ıştı . Can l ı larda hiçbir yapı yoktur ki , kökenlerini
ve temeli n i , evrenin, galaksimizin ve dünyam ızın kurul uşuna
kadar uzatmam ış, meydana gelen olaylardan payı n ı almam ı ş
olsun . Özünde, geleceğin kökü geçmişte yatmaktadır.
Bir sonraki evrimsel aşamaya henüz ulaşmad ı ğ ı m ı za ve
vard ı ğ ı m ı z bu son evrede, bilincin işleyişinin ayrı ntı ları n ı gö
remediğimize göre, dürbünü tersine çevirerek, geçmişi izle
mek ve geçtiğimiz yol lardan elde ettiğimiz yetenekleri mizden
ve bilgi lerimizden yararlanarak geleceği yorumlamaktan baş
ka bir yolumuz kal mıyor demektir.
İ şte vard ı ğ ı m ı z bu son evre, biyolojik evrim h ı zı n ı n yeter
siz kald ı ğ ı bir evre olabilir. Geçmişte, can l ı l ı k, yetersiz kald ı
ğ ı h e r duru mda, yeni ufuklar açacak, koşulları daha önce ha
z ı rlan m ı ş devrimsel yen i bir yol bulmaya çal ışmış ve gelinen
bu son evreye bakı ld ı ğ ı nda da anlaşı lacağ ı gibi, en az bugün
kü yorumlama s ı n ı rları m ı z içinde, çok defa da, başarıya giden
yolları bulmuştur.
S ı rasıyla, kendini çoğaltan bir molekülün zamanla h ücre
organizasyon u kazanmas ı , hücre organizasyonu kazananlar
arası nda işbirliği (simbiyozis) oluşarak organelleri tamamlan
mış tam teşekkül l ü bir hücrenin oluşması , bu hücrelerin bir
araya gelerek çok hücreliliği ol uştu rması , çok hücrelilikte h üc
relerin kendi araları nda organize olarak dokulara, daha son
ra organlara dönüşmesi ve zamanla gelişmiş sistemleri (bes
lenme, dolaş ı m , sinir, boşaltı m vs.) bulmas ı , açı k dolaşı mdan
kapalı dolaş ı ma geçi lmesi , iskeletin , buna bağ l ı olarak bir za
man son ra omurgan ı n oluşmas ı , bu merdivenin birinci büyük
ara sahan l ı ğ ı na ulaş ı l d ı ğ ı süreçtir. Su ortam ı yetersiz kal ı nca,
yen i yol lar denenmiş ve canl ı l ı k serbest atmosferin bulundu
ğu ve çevre koşul ları n ı n çok sert olduğu karaya ayak basmış-
329
t ı r. Bu aşamada, üyelerle yü rümeyi , akciğerle solunmayı , yav

rusunu sert kabuklu bir yumurtan ı n içinde d ı ş ortamda geliş
ti rmeyi , büyük dolaş ı m la küçük dolaş ı m ı birbirinden ayı rmayı
ve etkil i bir deri sistemini bulmuştur.
Bu evrede de can l ı l ı k tıkanm ıştı r. Çünkü can l ı lar hala de
ğişken sıcakl ı kl ı , yan i soğukkanl ıyd ı lar ve dolayısıyla günlük
ve astronomik ritmin boyundu ruğu altı ndayd ı lar ve ancak coğ
rafik ve astronomik koşul ları n izin verdiği ölçüde özgü rdüler.
Bu aşamada, can l ı l ı k, sabit sıcakl ı ğ ı , yan i sıcakkan l ı l ı ğ ı
bularak çevrenin boyunduruğundan kısmen kurtulmayı ba
şard ı . Varı lan bu aşamada, çevre koşulları n ı n , özellikle kara
ya ç ı km ı ş can l ı ları n zorunlu olarak uydukları çevre sıcakl ı ğ ı
n ı n değişimine bağ l ı olarak, işlevlerinde meydana gelen dal
galanmalardan , yani sıcakl ı ğ ı n etkisinden büyük ölçüde ku r
tulma sağlan m ı ştı . Bu da, uyku hariç, sürekli , bağ ı msız ve an
lam l ı bir düşünce sisteminin, canl ı dünyas ı n ı n en azı ndan bir
hattı n ı n yan i insan soyunun önemli bir özelliği olmas ı n ı sağ
lam ıştı . Bir zamanlar, yaklaşı k 1 50 mi lyon y ı l önce, saptaya
bildiğimiz kadarıyla, ilk defa, bilimsel ad ı Terapsid olan küçü k
bir kem irgende ortaya ç ı kan bir anormallik (mutasyon) , bugün
insanoğlunun ulaştığı son aşaman ı n kapı ları n ı açm ı ş oldu . Bu
hayvan, ortaya ç ı kan bir (ya da bi rkaç) mutasyonla, enerjisi
ni, artık dışarıdan yan i güneşten değ i l , ald ı ğ ı besinlerden yani
kendi iç dünyası ndan sağlamaya başlam ı ştı . Dolayısıyla çev
renin saptayıcı ve yapt ı rı mcı egemen liğinden ku rtulmuştu . Bu
da bağ ı msız ve abstrakt (soyut) düşünceye geçişin önemli te
mellerinden birini oluştu rmuştu .
Buradaki en önemli saptama, evrenin kurul uşunda teslim
al ı n m ı ş olan bir çeşit emanet kutunun, daha doğrusu matruş
kan ı n (Rusları n , tahtadan yaptı kları , birbirinin içine fanus şek
linde girmiş, kald ı rı l d ı ğ ı nda her defas ı nda başka bir bebeğin
330
çıktığı bir oyuncak) , daha içlerinde neler olduğunu bilmeden ,

bir son raki evrimsel kuşağa, yeni bir (ya da bi rkaç) özellikle
donatı l m ı ş , bilimsel ad ı da farkl ı olabilen yen i bir can l ı tü rü ile
taş ı n m ı ş olmas ı d ı r. Evrenin ve dünyan ı n kuruluşunda, mad
delerin kendi içindeki düzen lenmelerinden ortaya ç ı km ı ş bu
gücü n , i leride daha neler doğurabileceği n i , matruşkan ı n üst
teki zarfı n ı kald ı rmayan hiç kimse bi lemez. Ancak kald ı rı l m ı ş
olan zarfları (bunları n d a ancak bir kısm ı n ı ; çünkü evrimsel
gelişim sürecinde bu zarfları n = belirli özelliklerle temsil edilen
can l ı ları n bir kısmı ya ortadan kalkm ış ya da başka bir can l ı
ya dönüşerek izini b i r anlamda kaybetti rmişti r) incelemek su
retiyle geçm işi öğrenebiliriz.
Eğitim sisteminde evrimsel düşünceyi (dolayısıyla evri me
dayal ı eğitim sistemini) temel alan topluluklarda, yaratıcı l ı ğ ı n
ve doğru yorumlama yeteneğinin yükselmesi, bize, gelece
ğimizin yorum lanması açısı ndan öneml i bir ipucu vermekte
dir. Bunun anlam ı şudur: "Ancak geçmişi inceleyerek gelecek
hakkmda tahminde bulunabiliriz." Dürbünün önü kapal ı oldu
ğuna göre, yaln ı z arkaya bakma şans ı m ı z var demekti r. Bu
nedenle, bugüne kadar, gelecekte ne olacağ ı na ilişkin yap
tığ ı m ı z tahm i n ve varsayı mları n hemen hepsi, bugüne kadar
edindiğimiz bilginin daha da artması na, geliştirdiğimiz ve git
tikçe hassaslaşt ı rd ı ğ ı m ı z araç ve gereçlerin kullan ı m ı n ı n da
ha çeşitlendirilerek ve gelişti rilerek daha geniş ve farkl ı alan
lara uygulanması ile ilgilidir: Örneğin gelecek bilgisayar devri
olacak, herkes işini robotlara yaptı racak, istediği bilgiye an ı n
d a , evinden ulaşacak, organ nakli olacak vs. Bunları n hemen
hepsi ulaştığ ı m ız evrimsel son ara sahan l ı ğ ı n yatay olarak,
enine doldurulması ile ilgilidir; dikine atacağ ı m ı z ad ı m ı n , yani
kazanacağ ı m ız yen i yeteneklerimizin ve örgütlenmemizin ön
ceden tahmini değildir.
33 1
Bu bilince ulaşm ı ş bir canl ı soyunda, bu bilincin üzerine

önümüzdeki basamakta ne konulabileceği hiç kimse düşün
m üyor; daha doğru bir tan ı mla düşünemiyor.
Bütün bu anlatı lan lardan son ra, gelecekte, teknik olanak
ları n nas ı l gelişeceğinin tahmin edilmesinin yan ı s ı ra, evrim
bilgisine dayan ı larak, gelecekteki yeni evrimsel sahan l ı ğ ı n ya
da basamağ ı n ne olacağ ı na ilişkin bazı yorumlarda bulunmak
kaç ı n ı l maz olmaktad ı r:
Bir merkezden ya da bir başlangıçtan yola ç ı kan, -siz bu
na geniş anlamda Big-Bang = Evrenin oluşumundaki büyük
patlama da diyebilirsiniz; eğer hedefi ya da menzi li daraltmak
isterseniz dünyan ı n ku ruluş evresinde canl ı l ı ğ ı n ortaya ç ı k
t ı ğ ı ilk basamak da diyebilirsiniz- canl ı l ı k çevreye yayı larak
her biri bir kapıya hücum etmiş; bunlardan bir kısm ı , şans
lı bir şekilde, tı kanmayan yollardan, zaman ı m ızdaki en yük
sek organizasyon düzeyi ne (insan yapısı na) ulaşm ış, bir kıs
m ı da girdiği çı kmaz yol lar nedeniyle, ya ancak yan yan git
mek zorunda kalm ı ş ya da ortadan tümüyle kalkm ışt ı r. Hepsi
zaman içinde yol al m ı şt ı r; ancak bir kısm ı dikey, bir kısmı ise
daha çok yatay yol almak zoru nda kalm ı ştı r. Bütün bu kabuk
lar arası nda da bugün ekoloji biliminde ilkelerini i ncelediğimiz
belirli bir il işkiler dengesi ku rulmuştur; yani "sürdürülebilir ya
şam dengesi' oluşm uştur.
Bu kabuklarda yeteri nce yer ve olanak olduğu sü rece her
kes yoluna devam edebilecekti. Ancak, geniş anlamda son
bi rkaç bin yı ldan beri , dar anlamda ise bu yüzy ı l ı n başı ndan
beri hesapta olmayan gelişmeler, bu yap ı n ı n bozu lmas ı na ne
den oldu. Bu gelişmeleri n , bugüne kadar doğal olarak sürdü
rülen evrimsel süreci nas ı l etkilediğine bir bakal ı m :
H e r canl ı grubu , evri min ku ral ları na boyun eğerek bugü

ne geldi . Ancak bi reysel mücadelelerinin toplam ı , ait oldu kla-
332
BİLİM TOPLUMUNDA Bİ LGİYİ KİME NAS I L VERMELİ
rı toplulukları n (tü rün) evrimsel başarısı n ı oluşturdu. Yaln ı z ,

geçmişte, bi rkaç canl ı g rubu , toplumları ndaki görevleri v e bel
ki de ilkel bilinci, topluluğu oluşturan bireyler aras ı nda farkl ı ni
teliklerde ve miktarlarda paylaşt ı rd ı . Bu hayvan g rubu, hepi
mizin yakı ndan tan ı d ı ğ ı bal arı lard ı r. Sosyal arı toplumlarında,
görev ve h izmet, buna bağ l ı olarak ilkel bilinç, her bi reye ayn ı
şekilde dağ ıtı lmam ış, bilakis, her görev ve bilinç yuvan ı n be
lirl i s ı n ıfları na (kral içe, erkek, işçi) farkl ı şekillerde dağıtı l m ı ş
t ı r. Burada yeterli ve anlam l ı bir bi rey dediğim izde, her üçünü
birlikte kastederiz, yan i , bir anadan olmuş bir yuvan ı n tü m ü ,
özünde tek bir bireydir. Ancak, arı lar d ı ş iskelete sah ip olduk
ları için, sinir sistemlerini (özellikle beyinlerini) ve vücutları n ı
gelişti rerek daha üst düzeyde b i r topluma dönüşme şans ı n ı
yiti rmişlerdir. Halbuki bu şans, i ç iskelete sahip can l ı lar v e biz
insan lar için hala devam etmektedir.
İ nsanları n geldikleri bu son aşamada, uzak değil, 2000'1i
yılları n başı nda, geleneksel (klasik) bilinç basamağ ı n ı n bir üs
tüne çıkılması n ı sağlayabilecek yolun açı lmas ı beklenebilir.
Bu yol , şu ana kadar anlatmaya çal ıştı ğ ı m ız, kal ıtsal yap ı n ı n
bil inçli olarak değişti rilmesi ve buna bağ l ı olarak temel hak ve
özgürlüklerin yeniden tan ımlaması olabilir. Bu yol , bireysel bi
lincin yerine (yan ı s ı ra) toplumsal bilincin egemen olduğu bir
basamak olabilir. Öyle ki gelinen bu noktada, bir bireyin , geliş
melerin tümünü kavraması ve gittikçe karmaşı klaşan görevle
rin hepsini anlaması ya da yeterli bir şekilde yerine getirmesi
söz konusu olamayacakt ı r. O zaman , neden bir birey, toplum
bilincinin yalnız bir kısm ı n ı etkinlikle taşıyacak şekilde yönlen
diri lerek (çok teknik bir tan ı mla programlanarak) bu yolda edin
diği bilgiyi topl umun diğer bireylerinin ortak kullan ı m ı na sun
mas ı n ve kendisi de ayn ı şeki lde bu bilgi leri almas ı n (çünkü
bilginin kazan ı l mas ı başka bir yol , belleğe yerleşti rilmesi ise
333
daha başka bir yol izler) . Duyu organları n ı n alg ı lamadaki s ı

n ı rl ı yap ı s ı , b i r i nsan ı n bellek sığas ı n ı n (kapasitesinin) arttırıl
mas ı n ı , daha doğrusu zenginleşti rilmesini s ı n ı rlar; bu enge
lin aş ı lması halinde, bilginin toplu olarak belleğe yerleştirilme
si olanakl ı hale gelir. İşte bu da hipotalamusun uygun şekilde
senkronizasyonu ve belki kal ıtsal olarak yeniden programlan
ması ile gerçekleştirilecektir.
Oluşacağ ı varsayı lan bu aşamada, bugüne kadar, bi reye
yönelik korumayı ve bireyi güçlü kılmayı sağlayan kal ıtsal se
çilim son bulacakt ı r. Çünkü bireyin özel kal ıtsal kimlik yapısı
na yönelik doğal seçil i m , bireyin egosunu , daha doğrusu ego
izm ini gitti kçe güçlendirmiş ve sonuçta, bu egoizm , daha g üç
lü olabilme ve güçlülüğünü koruyabilme, diğer bireylere ya da
toplulu klara üstünlüğünü kabul ettirebilme amacıyla, dünya
n ı n sadece şu an değ i l , geçmişte ve hatta gelecekte kullan
mam ız gereken tüm kaynakları n ı ve değerleri n i , fütu rsuzca
talan etme şekl ine dönüşmüştür. Dünyan ı n kaynakları özel lik
le son bi rkaç yüzyı lda büyük ölçüde tah rip edilmiştir. Yüzler
ce milyon y ı l l ı k bir süreç içinde birçok etkileşi m sonucu oluşan
petrol ve kömü r yatakları n ı n çok öneml i bir kısm ı , son 1 00 yıl
da, sadece gücün ve etkinliğin biraz daha artt ı r ı l ması uğruna
yok edilmiş; yaşayan kaynaklar (ormanlar, meralar, keza su
cul ve karasal yaşam ortamları ile yaşam ortam ı n ı n temelini
oluşturan toprak gibi değerli kaynaklar) ve bizimle birlikte yola
ç ı km ı ş ; ancak girdikleri çı kmaz yollar nedeniyle bu egoyu ge
liştirememiş ve bizi mle birlikte yaşamak zorunda ve şanssız
l ı ğ ı nda olan biyolojik akrabaları m ı z bu uğurda feda edilmiştir.
Can l ı ları n bugüne kadar seçi lerek başarıyla gelmesin i sağla
yan bu ego, dünyan ı n yaşamas ı na devam edebilmesi için , bir
üst basamağa, mümkün olan en kısa zamanda değişmek ya
atlamak zorundad ı r.
334
Böylece, canl ı lar, artık, kendi bireysel çı karları n ı değ i l , sa

dece milyarlarca y ı l önce birlikte yola ç ı ktı kları diğer tüm can
l ı ları n ve onları n yaşam ortamları ile birlikte, kendi ı rktaşları
nın toplam ç ı karı n ı ve iyiliğini düşünür duruma geçecek, bu
yolda üzerlerine düşecek görevi hakkıyla yapmaktan m utluluk
duyacaklard ı r. Ancak, bugüne kadar tüm cephelerde bireysel
olarak savaşmak için kal ıtsal olarak prog ramlanmış canl ı l ı ğ ı n ,
özellikle insan l ı ğ ı n , bugünkü kal ıtsal yapıs ıyla bunu gerçek
leşti rmesi biyolojik işleyişe aykı rı olacakt ı r. Bu nedenle insan
genomuna el atı lması kaç ı n ı l maz olacakt ı r. Nas ı l ki 1 ,5 mil
yar y ı l önce sadece nesnelerin tad ı n ı ve kokusunu almak için
farkl ı laşmaya başlayan bazı hücreler, bugünkü beynin teme
lini ol uştu rdu, hiç kuşkunuz olmas ı n , bugün iyi niyetle ve saf
duygularla insan gen yapısı n ı n bi leşimini incelemek için baş
lat ı l m ı ş ve bugüne kadar yaklaşı k 20 mi lyar dolar harcanm ı ş
olan "İ nsan G e n Projesi" d e , bu bağlamda bi raz önce değin
diğimiz gelecekteki birçok gelişmenin ilk tomurcuğunu oluştu
racakt ı r. Bir defa bir yap ı örgütlenmeye başlarsa, onunla ilgi
l i düzenlemelerin de zaman la ortaya çı kmas ı kaç ı n ı l maz olur.
İşte böyle bir yap ıya ve bilinç üstü yeteneğe kavuşan insan
soyunda, bugüne kadar süregelen hak ve özgürlüklerin de
yeniden tan ı mlanması kaç ı n ı l maz olacakt ı r. Gelecek evri m
sel basamak, "Ortak (paylaşı lan) bil incin egemen olduğu, ya
şam ortam ları n ı n ve yaşayan ögelerin korun mas ı n ı ön plana
alan bir 'Hak ve Özgürlü kler' dünyas ı ," olacakt ı r.
İ nsan ı n yap ısal olarak insan özelliklerini kazand ı ğ ı en eski ta

rih 4,5 mi lyon y ı l öncesine, anlaml ı düşünmenin bilindiği en
eski tari h yaklaş ı k 1 00.000 y ı l öncesine, yerleşik düzene geç
me ve metodik idare ve eğitim işlevlerinin geliştiği bilinen en
eski tari h ise yaklaş ı k 1 0.000 y ı l öncesine dayanmaktad ı r.
335
İ nsan soyu , bugüne kadar doğal evri mleşme süreci n i sür

d ü rmüş ve g itti kçe h ızlanan bir şeki lde kültü rel ve bilimsel
evri m i n i gel işti rm iş, çeşitlendirmiştir. Bu geçen süreç içeri
sinde, ortaya ç ı kan her yen i l i ğ i n , bir eskisi üzerine ku ruldu
ğ u , kültü r ve bilim denen binan ı n oluşumu nda bir insan l ı k
tari h i n i n yatt ı ğ ı herkesçe bilinmektedi r. Bu gelişimde, bazı
toplul ukları n ve öze l l i kle baz ı bölgelerde yaşa m ı ş insanla
rı n daha çok katkısı olduğu; bazı ları n ı n ise i l kel kültürleri n i
s ü rd ü rdüğü görü l m ektedi r. Bu gelişmeleri n baz ı bölgelerde
ve bazı topluluklarda neden daha h ı zl ı , bazı ları nda ise ne
den daha yavaş olduğu değişik görüşlerle aç ı klan m ı şt ı r. Biz
b u rada bun ları n nedenine değin meyeceğiz. Ancak geldiği
miz noktada, özel l i kle biyolojide devri m n itel iği ndeki geliş
meler ve d ü nyan ı n içine d üştüğü çevre ki rlen mesine i l işkin
al ı n mas ı gereken önlem ler, art ı k, insan soyu n u n , doğal ev
ri m sürecini bekleyemeyecek kadar kritik b i r noktaya geldi
ğini göstermektedi r. Çünkü d ü nyada ortaya ç ı kan bazı deği
şiklikler, bugüne kadar süregelen alı şkan l ı kları n (hak ve öz
g ü rl ü k kavramları n ı n , klasik eğitim yöntem leri n i n , gelenek
sel ü reti m yöntemleri n i n , toplumun yönetiminde bugüne ka
dar kullan ı lan ve her b i ri kendi içerisinde mant ı kl ı gibi gözü
ken yönetim sistemleri n vs . n i n ) değişeceği m üjdesini ya da
alarm ı n ı vermektedi r. Denetim araçları n ı n (uyd u gözleme is
tasyonları , telekomünikasyondaki gelişmeler, bilgi akışı nda
ki akıl al maz ilerlemeler) gel işmesi hiçbir can l ı y ı ya da böl
geyi gözden uzak, etki leşimden arı n m ı ş olarak b ı rakmaya
caktı r. Bu yüzy ı l , doğal etki leşi mle yaşad ı ğ ı m ı z son yüzy ı l
olacakt ı r. M i lyon larca y ı ld ı r deneme-yan ı l ma (yani doğal se
çilim) yasaları na göre gelişmesini sürd ü ren can l ı l ı k, bu ndan
böyle, yan i 2 1 . yüzyı lda, bilimin egemen liği alt ı n a g i recektir.
H içbir şey tesadüfe ya da şansa b ı rakı lmayacaktı r. Bunun
için şu gelişmeleri s ı rasıyla bekleyebi l i riz.
336
1 . Yapıyla ilgili olarak

1. İ l k olarak i nsanda ve öncelikle oransal olarak daha ba
sit can l ı larda olmak üzere, doğal kal ıtsal yap ı n ı n (hari
tan ın) ayrı ntı ları tümüyle açı klanacaktı r. Hangi özellik
lerden hangi genlerin (nukleotit dizilerinin) sorumlu ol
dukları tümüyle saptanacaktı r. Bu genlerin içerisinde
ki nü kleotit dizilerinin değişimiyle ortaya çı kacak sayı
sız seçeneğin (yeteneğin) hesaplanmas ı , bilgisayarlar
la gerçekleştirilecektir. Bunları n önemli bir kısm ı yap ı l
maya başlanm ı ştı r.
2. Geçtiğimiz evrimsel sü reç içerisinde beli rli kademeler
de, belirli özelliklerin ortaya çı kması için kullan ı lan; an
cak daha sonra ulaşt ı ğ ı m ı z kademede bir yararı olma
yan ve doğal seçilimle bugüne kadar ayı klanamayan
bazı genlerin ya da değişik kaynakl ı etkilerle ortaya çı
kan zararl ı mutasyonları n ayı klanması sağlanacakt ı r.
3. İ nsan soyunda, iyi nitelikli olarak tan ı mlanan , yaşam
savaşı nda i nsana üstünlük sağlayan özellikler, bir bi
reyde bir araya toplanmaya çal ışı lacak. Böylece, me
tabolizmas ı kusu rsuz çal ı şan , kal ıtsal hastal ı klardan
hemen hemen tümüyle arı n m ı ş , yorum lama ve öğ ren
me yetenekleri en üst düzeyde olan bireylerin ol uşma
sı gerçekleşecekti r. Toplumun genel zeka düzeyi bü
yük ölçüde artırı lacakt ı r.
4. Diğer can l ı larda olup da, i nsan soyunda bulunmayan ,
uygun olabilecek birçok özellik, i nsan gen yapısı (ge
nomu) içerisine aktarı lacakt ı r. Böylece birçok madde
nin eksikliği (örneği n vitami n gibi) h içbir zaman duyu l
mayacakt ı r.
5. Can l ı larda var olan genleri n yeni kombinasyon ları ile
yeni yaşam ortamları yaratı labilecek (örneği n Ay'da)
337
ya da değişik yaşam ortamları nda (çölde, kutuplarda)

yaşayabilecek, amaca yönelik bitki ve hayvan türleri
nin elde edilmesi olanak dahiline girecektir. Hayvanlar
la bitkilerin farkl ı l ı kları bazı canl ı larda azaltı labilecektir.
isteğe göre yeni genler dizayn edi lebilecektir.
6. Dünyadaki can l ı ları n tümünün kal ıtsal bileşim i , ana
hatlarıyla güvenceye al ı nacak, birçoğunun genleri özel
bankalarda saklanacakt ı r.
7. İ laçla ve amel iyatla tedavi büyük ölçüde kıs ıtlanacak;
rejenarasyonun (biyolojik yen ilenmenin) mekanizmas ı
açı kland ı ğ ı içi n , birçok organ ı n ya da yap ı n ı n yen iden
oluşması uygun uyarı larla (indüksiyonla) gerçekleşe
cektir; örneği n bir insanda sürekl i diş oluşumu sağla
nabilecekti r. Amel iyatlar robotlarla yap ı lacak; teşhisler
belirli analizlerle kusursuz yap ı lacak ve ona göre ge
rekli i laç ve tedaviler otomatik yazı lacakt ı r.
8. Sağ l ı kla ilgili birçok meslekte etkinlik ve yetkinlik deği
şecektir. Kal ıtsal hastal ı klar insan soyundan uzaklaş
t ı rı lacağ ı içi n , geleneksel tedavi yöntemleri ve bunun
la ilgili olarak t ı p öğretimi temelden değişikliğe uğra
yacakt ı r. Ruhsal dengesizl iklerin molekü ler nedeni bu
lunduğu için (bugün dahi bulunmaya başlam ışt ı r) , psi
kiyatri , yen i düzendeki ilişkilerin analizine yönelecektir.
9. Doğal yap ı s ı na m üdahale edi lmez ise, ağ ı r işler robot
lar tarafı ndan yapı lacağ ı için kaslarda zayıflama; ke
miklerde i ncelme; besinlerdeki değişikli klerden dolayı
sindirim sisteminde, buna bağ l ı olarak tat ve koku al
ma organları nda zayıflama; kıl ve tı rnak gibi yap ı larda
zayıflama ve azalma; algı lama yeteneği yükseldiği için
diğer duyu oranları n ı n etkinliğinde artma bekleni lebi l i r.
1 O. Bugüne kadar birçok can l ı n ı n doğada başarıyla uygu-
338
BİLİM TOPLUMUNDA B İ LG İYİ Kİ M E NASI L VERMELİ
lad ı ğ ı , tı bbi olarak da bazı organlara uygulanan don

durma suretiyle yaşam ı n geçici olarak durduru l ma
sı tekniği, yüksek organizasyonlu canl ı lara da uygula
nacak ve bu yolla astronotları n besin vs. tüketmeden
çok uzaklara taşı nabi lmesi , yan i yıldızlar arası seyahat
ve keza değişik nedenlerle görevi kalmayan i nsanla
rı n (örneğin sadece yazın tarı m işiyle uğraşan köylüle
rin ya da çiftçilerin) geçici sürelerle inaktif duruma (bir
çeşit kış uykusuna) geçi rilmesi sağlanacak ve böylece
tüketim ve alan işgali nden önemli ölçüde tasarruf sağ
lanacakt ı r.
1 1 . İ nsan ı n embriyonik gelişimi insan etkileşiminden ku rta
rılacak, belki yapay rah imlerde, denetim altı nda, embri
yonun sağ l ı kl ı olarak gelişmesi sağlanacakt ı r.
1 2 . Ölüm genleri kal ıtsal yapıdan uzaklaşt ı rı lacağ ı için
ömür uzunluğu katlarca artacakt ı r. Ancak çevresel et
ki lerle, kal ıtsal yap ı n ı n niteliği (özellikle mitokondriler
deki kal ıtsal yap ı n ı n) değişeceği ya da bozulacağ ı için
yine de yaşlanma en azı ndan uzunca bir süre ya da
başlang ı çta kaç ı n ı lmaz olacaktı r.
1 3. Kromozomları n ucuna yum u rta ve sperm evresinde
eklenecek telomer ömür uzunluğunu belirli ölçüde uza
tacakt ı r.
1 4. Diğer can l ı lar ve özellikle bitkiler arasında gen ve kro
mozom parçaları transferleri ya da dizilimleri ile kulla
n ı lan bitki ve hayvan çeşitlerinde önemli bir atı l ı m ola
caktı r.
1 5. Bu gel işmelerle, ruh dünyas ı n ı n n iteliği anlaşı lacak,
geçmişte i nsanları mutlu eden , acı çekmesine neden
olan , binlerce i nsan ı n boş yere söm ü rülmesini ya da
birçoğunun diğerlerini söm ü rmesini sağlayan birçok
339
öğretinin sadece mitolojik değeri kalacakt ı r. Evrenin

yap ısıyla insan ruhunun ayn ı ilke ve kurallarla idare
edildiği anlaş ı lacak, insan ı n tan ı m ı , vahdeti-vücut na
zariyecilerinin y ı l larca önce savunduğu gibi , evrenin
dokusu ile bütünleşecektir.
2. Eğitim ve öğretimle ilgili olarak

1 . Klasik okul lar o rtadan kalkacak, yeri nde öğretim ger
çekleşecekti r. Bunun için ilk olarak etkil i i letişim araç
ları kullan ı lacak, daha son ra da beynin öğrenme me
kanizmas ı yeterince anlaş ı l ı nca, bireye, h ipotalamus
üzerinden haz ı r bilgi paketlerinin yüklenmesi sağlana
cakt ı r. Böylece, birey, kendinden önce kazan ı lm ı ş olan
bilgilerin tümünü bir anda (kısa bir süre içerisinde) bel
leğine yerleşti rme olanağ ı n ı bulacaktı r. Bunun için be
yin yapısı n ı n kal ıtsal olarak daha önce hazı rlanmış ol
ması gerekecektir. Çünkü belleğin yeterli olması için
kal ıtsal yap ı n ı n uygun olması gerekecekti r.
Eğer birey gerekli olan tüm bilgileri ya da her bilgiyi bel
leğine yerleşti recek kapasiteye sahip deği lse, en azı n
dan , beyninde özel bir formatlanman ı n gerçekleştiril
mesi ile bir bilgi merkeziyle zihinsel olarak i lişki haline
geçmesi (uzaktan alg ı lama) ve gerek duyduğu bilgi leri
bu radan sağma ve sağlaması mümkü n olabilecektir.
İ nsanları n kazanm ış olduğu ve toplumun ortak değer
leri olarak tan ı m lanan tüm bilgi ve deneyimlerin bel ir
l i bir merkeze depolanarak, oradan , gerek duyan tüm
insanlara yüklenmesi sağlanacakt ı r. Burada, insan ı bir
robot yapmaktan uzaklaştı racak kişisel kimliğin ya da
kişisel mah remiyetin korunabilmesi içi n , kişisel bilgile
rin alg ı lanmas ı n ı önleyecek özel önlemler ya da koru-
340
ma sistemleri de gelişti ri lecektir. Son uçta, herhangi bir

zamanda, herhangi bir yerde, herhangi birinin kazan
m ı ş olduğu görüntü , bilgi, yarg ı ya da deneyim i n , isten
diğinde, an ı nda bir bireyin kendi mal ıym ış gibi kullan ı l
ması sağlanacakt ı r.
2. Bu gelişim , güneş sistemini aşar, galaksi düzeyinde bir
genişlemeye ulaş ı rsa, o zaman galaksinin herhangi bir
yerindeki bir bireyin gözlem ve bilgisi, galakside ya da
uzay ı n herhangi bir yerinde yaşayan birinin de ortak
değeri ya da an ısı olacakt ı r. Böylece bir yerden bir ye
re gitmeden, birey kendisi yaşıyormuşças ı na başka bi
rinin gözüyle bakmayı ya da onun beyniyle varacağ ı
yarg ıyı öğrenmiş olacakt ı r. Bu aşamada evrensel dü
şünme ortaya ç ı kar ve evrensel doğru ancak bu aşa
mada gerçekleşebilir.
3. Bilginin ya da görüntünün vs. n i n beyne yerleşti rilmesi
nin kimyasal ve fiziksel bir işlem olduğu anlaş ı ld ı ktan
sonra, bu yolun yapay olarak gerçekleşti rilmemesi için
h içbir neden olmayacakt ı r. Böylece, yaşayan her bi
reyin , beyin dalgaları n ı n algı lanmas ı ve depolanmas ı
ile anı ları n ı n biriktirildiği yapay bir sistem, örneğin bir
bilgi kaseti, bireyin vücudu ölüme sürüklendikten son
ra, kendiliğinden devreye girecek ve bi rey başlang ı ç
ta an ı larıyla, daha son ra , yeterl i tekniğin gel işti ri lme
si sonucunda, başka bir bireyi n duyu organları n ı ya da
yapay bir sistemin al maçları n ı kullanmak suretiyle ya
şamas ı na devam edecektir. Burada en önemli soru n ,
ben lik duygusunun fizi ksel v e kimyasal temel ini açığa
çı karmakt ı r. Yapay da olsa, sonunda, insan soyu, mil
yonlarca y ı ld ı r özlemini çektiği bu özelliğe, yani ölüm
süzlüğe, bu yolla kavuşacaktı r.
34 1
3. İ şlevsel olarak
1. istenmeyerek yap ı lan ve mekanik sayı lan , rutin işle
rin tümü , akı l l ı robotlara yapt ı rı lacak. İ nsan , geçmişte
ki bunca emek ve savaşı n bir mirasçısı olarak, sade
ce güzel likleri yaşayacak ve eğer bilinmeyen bir şeyler
kalm ı şsa onları n yapı ları n ı ayd ı nlatmaya ve düşünme
ye vakit ayı racaktı r.
2. İletişim diye bir sorun kalmayacak; istenen her bilgi
ye an ı nda ulaş ı lacak; özellikle bugünkü görsel ayg ıtla
rın (televizyon, bilgisayar, akı l l ı telefon, si nema vs. gi
bi) önemli bir kısmı bugünkü yap ı s ı n ı yiti recek; görün
tüler, özel bir adaptörle, gözde gerçekleşen alg ı lama
gibi beyinde yaratı lacakt ı r.
4. Ö zgürlükler olarak
1 . Kal ıtsal yap ı s ı , topl umun düzenini bozacak, büyük har
camalara neden olacak ya da suç işleyecek derecede
bozuk olanları n , gen değiştirme teknolojisi yayg ı n ola
rak kullan ı l ı ncaya kadar, ü reme hakkı elleri nden al ı na
cakt ı r.
2 . Demokrasi ad ı altı nda hakları n çiğnenmesine artık
izin verilmeyecek; nüfus artış ı na paralel olarak ceza
lar ağ ı rlaşt ı rı lacaktı r. İ nsan ömrü uzat ı l d ı ğ ı içi n , özellik
le yaşam hakkı çok daha kutsal olarak korunacak; bu
hakka tecavüz edenlere artı k bugünkü demokrasilerde
olduğu gibi göz yumulmayacaktı r. Demokrasi, suçlu
nun ödüllendirildiği bir anlayış olmaktan ç ı karı lacaktı r.
3. Herkesin kal ıtsal yap ısı ve bilgi düzeyine göre seçme
ve seçilme derecesi, yani toplumu ilgilendiren kararla
ra kat ı l ma oran ı saptanacakt ı r.
342
5. İ dari ve yasal olarak

1 . Başlang ı çta, bilgi, yetki nliğin ve etkinliğin temel koşu
l u olacakt ı r. Bunun için yine başlangıçta bireylerin ka
pasitesi anlam ı na gelen kal ıtsal yap ı ları ve yarg ı ları n ı n
gücü anlam ı na gelen bilgi dereceleri , seçilmeleri n i n ve
hak kazan maları n ı n en önemli unsuru olacaktı r. Yöne
tici ve yönlendiricilerin seçimi , bilgileri ve yetenekleri
esas al ı narak yap ı lacaktı r.
2. İ nsan ı n yasak ya da tabu olarak tan ı d ı ğ ı birçok eylem
anlam ı n ı yiti recek; hak ve özgü rlükler olarak tan ı m la
nan birçok davranış biçiminin n iteliği değişecek, yaşam
dünyam ıza yeni kavramlar gi recektir. Aile kavram ı n
da ve akrabal ı k i lişkilerinde önemli sapmalar meyda
na gelebilecektir. Toplumsal ç ı karları n üstünlüğü ege
men olacakt ı r.
3. Kal ıtsal ve evri msel miras ı n korunmas ı ndan , yani dün
yan ı n doğal yapısı n ı n korunmas ı ndan kesinlikle taviz
verilmeyecektir. Doğal hak ve özgürlükler, çevre bilin
ciyle s ı n ı rlanacakt ı r.
4. Kal ıtsal yönlendirme yeterince gelişi nce, hak ve yet
kilerin neler olduğu benliklerde hissedi leceği , yani gö
rev ve s ı n ı rlar bilineceği içi n , yönetici ve yönlendirici di
ye bir s ı n ıf kalmayacak ve klasik devlet düzeni böyle
ce bitecek, yerini, son imparatora, yan i doğal bilim lere
ve buna bağ l ı olarak ortaya çı kacak ultra çağdaş bilim
lere terk edecektir.
6. Düşünce zemininin evrimleşmesi i le ilgili olarak

Can l ı ları n tüm ü , evrimleşme süreçleri içerisinde, duyu organ
ları n ı ve dolayl ı olarak bilinçleri n i , algı layamad ı kları bir baş
vu ru zemini üzerindeki farkl ı l ı kları ayı rt etmek için yetkin leş-
343
mişlerdir. Bunun böyle olması da bir gerekliliktir. Örneğin ya

tağ ı n ız ı n üzerinde yatarken, yatağa temas eden vücut yüze
yinizdeki bas ı ncı algı layan duyu organ ları n ı n tümünün uyarı l
masına karş ı n , siz, normal olarak bunu bir temas olarak alg ı
layamazsı n ız; n e zaman k i bu duyu zemini üzerinde farkl ı b i r
etki meydana geli r, örneğin b i r düğme batarsa, o zaman , b u
farkl ı l ı ğ ı hemen ayı rt edebilirsin iz. Temas duyusunu algı layan
organları mız, evrimsel süreç içerisinde, genel uyarı zeminine
karşı duyarsızlaşmışt ı r.
Keza güneşten gelen ı ş ı ğ ı n genel bileşim i , d ünyan ı n ay
d ı nlanmas ı n ı sağlar. Ancak, canl ı lar, bu genel zemi n üzerin
de, nesnelerin özel durumunu anlayabilmek, onları , absorbla
d ı kları renkleriyle görmek için yetkin leşmişlerdir. Halbuki gü
neş ışığ ı n ı n spektrumu içerisinde, özünde, tüm renkler tem
sil edilmektedir. Can l ı ları n bu renkleri ayı rarak görmemesi için
h içbir tekn ik zorluk ve neden yoktur. Ancak bir başvuru nok
tas ı oluşturabilmek için , en akı l l ı olan ı , yayg ı n ve genel olan ı
n ı n esas al ı nmas ı d ı r; bu da her yerde bulunan, g üneşin genel
renk bi leşimidir. İşte bu nedenle yedi rengin karış ı m ı n ı , yani
güneş ışığı n ı hemen tüm can l ı lar beyaz olarak görü r ve bunu
bir zemin olarak kabu l eder. Bu zemin üzerindeki her sapma,
duyu organ ı m ızda bir imaj ı n , daha doğrusu bir rengin doğma
s ı n a neden olur. Evrimsel sü reç içerisinde ı ş ı k alg ı lama siste
mimiz, en s ı k bulunan ve zemin oluşturan bu etkiye karş ı bir
anlamda kördür.
Kulak zarı m ı z çevremizdeki sayısız titreşimi alacak yete
nektedi r. Hatta hidrojen atomunun sal ı n ı m ı n ı dahi alg ı laya
cak duyarl ı l ı ktad ı r. Bu şu demektir: Çevremizdeki sıcakl ı k
-273°C'nin üzerinde olduğu sürece, her cisimde b i r titreşim
söz konusudur ve bunun da bir ses olarak algı lanmas ı bek
lenmelidir. İşte bu nedenle, işitme organ ı m ız, her yerde yay-
344
g ı n olabilecek yani genel ses kaynağ ı olabilecek çevre etkile

rine karşı sağ ı rd ı r. Evrimsel süreç içerisinde, ses farkl ı laşma
ları n ı alabilmek içi n , bir başvuru (zemin) düzlemine gerek du
yulmuş, bunu da çevrenin genel hareketine duyarsızl ı k göste
rerek, sağ ı r kalarak, başarm ışt ı r. Çok yoğun ses altı nda uzun
süre kalan insanları n , duyu almaçları nda bir körelme olmak
sızı n , bir zaman sonra bu uyarı lara duyarsız kalmaları da bu
mekanizman ı n bir parçası d ı r.
Keza çevrede yayg ı n olan molekül lerin yani hava molekül
lerinin koku olarak al ı nmamas ı , sürekl i kullanma zorunda ol
duğumuz suyun tad ı n ı n olmaması da bu duyu organları m ı z ı n
başvuru zeminini oluşturm uştu r. Kural olarak yayg ı n molekül
bileşi m lerinden, daha doğrusu atmosferin genel yapı s ı ndan
farkl ı her uyarı koku , suyun genel yap ısı ndan farkl ı her çözel
ti de genel olarak tat şeklinde alg ı lan ı r. Burada da yayg ı n ve
genel kullanı lanlar algı lanmazlar. Uzun süre bir çeşit koku
nun ya da bir tad ı n al ı nması nda gittikçe duyarl ı l ı ğ ı n yitiri lme
si de yine bu evrimsel mekanizman ı n küçük bir uyarlamas ı d ı r.
Her can l ı beli rli bir çevre sıcakl ı ğ ı na uyum yapmışt ı r. Ev
rimsel gelişim sü reci içerisinde en iyi sıcakl ı k (optimal sıcak
l ı k) dediğimiz ortamda, bir can l ı , çevrenin sıcakl ı ğ ı n ı n farkı
na varamaz. Ancak, bu al ışı lagelmiş zeminden sapmalar bir
uyarı meydana getirir. Bu nedenle yaşad ı ğ ı m ı z ve uyum yap
t ı ğ ı m ı z bir yerin d ı ş ı nda herhangi bir yere gittiğimizde, o ye
rin can l ı ları için son derece uygun olmas ı na ve uyarı meyda
na getirmesine karş ı n , bize sıcak ya da soğuk geli r; uyum an
cak bel i rl i bir süre son ra sağlanabilir.
Bütün bu anlatı lan lardan amaç, bu örneklere dayanarak
biyolojik bir işleyişin ilkelerini açı klamak değ i l , evrimsel geli
şim süreci içerisinde can l ı ları n uymak zorunda kaldı kları bir
davran ı ş biçimini gözler önüne sererek, bu kitapta yaz ı l ı olan
345
ve önerilen fikri n , bugüne kadar normal olarak benimsenmiş

bir zem inden sapma olduğu yarg ı s ı na vararak, peşin hüküm
le ve dogmati k bir yaklaşı mla, doğabilecek iti raz ve sald ı rı la
rı önlemektir.
Şunu unutmay ı n ız! Siz 4 mi lyar y ı ld ı r, can l ı ları n uymak zo
runda olduğu bir biyolojik yapt ı rı m lar demetinin ürünü olarak
bu basamağa geldiniz. Genel olan ve s ı kça tekrarlanan her
şey, biraz önce duyu organları m ı zdan örnekler vererek anlat
maya çal ıştı ğ ı m ız gibi , bir duyarsızl ı k, insani bir tan ı m la al ış
kan l ı k meydana geti rmiştir. Bu nedenle çevrenin temel sıcak
l ı ğ ı n ı , nesnelerin genel moleküler hareketin i , suyun tad ı n ı , ha
van ı n kokusun u , g üneş ışı ğ ı n ı n genel bi leşimini algı layama
yız. Ancak bunları n üzerine eklenen şeyler, farkl ı l ı k olarak al
g ı lanabilir. Bu nedenle:
Bu kitapta anlatı lanları n birçoğu, insan l ı k tarihinin bugü
ne kadar al ışı lagelmiş ve birçoğuna duyarsızlaşmış gelenek,
görenek, eğitim yöntemlerinin, temel hak ve özgü rlüklerin bir
çoğunun ve en önemlisi bugüne kadar doğal seçil meyle yü
rütü lmeye çal ışı lan biyolojik sürecin , bu aşamadan sonra an
lam ı n ı yitirerek, yeni kurulacak dünya düzeninde, art ı k bir ze
min ya da başvuru düzlemi olma özelliğini neden yiti receğinin
açı klanmas ı d ı r.
Bugüne kadar d ünyan ı n zenginliklerini talan etmeyi; kay
nakları n ı sorumsuzca tüketmeyi , örneğin n itel iği ne olursa ol
sun, oy al ı nca yönetime geçmeyi ; daha özel anlamda örneğin
kapal ı yerde sigara içmeyi , gece sabahlara kadar yüksek ses
le gürültü çı karmayı ya da m üzik yay ı n ı yapmayı ; biyolojik ya
p ı s ı ne olursa olsun istediği zaman çocuk yapmay ı , dinine ve
özel kimliğine ( ı rkı na) ilişkin eğitimi için başkaları n ı n fedakar
l ı kları ndan yararlanmayı ; kal ıtsal özelliği ve bilimsel yeteneği
ne olursa olsun eğer yolunu bulursa etkin yerlere gelmeyi ; ya-
346
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİME NASI L VERMELİ
lan , dolan ve halka dönmesi gereken olanakları kendi ç ı karı

için kullanmayı temel bir hak olarak kabul eden ve sosyal iliş
kileri (evrimleşmesi) nedeniyle de bugüne kadar böyle gördü
ğü içi n , artı k bu laçkal ığı anlayamayan , alg ı layamayan ve in
sani bir tan ı mla bu işleyişe al ışan insan soyu , kaynakları tüke
tilmiş, yaşam alan ı daralt ı l m ı ş bir dü nyada, son karş ı laşmaya
ve yarışmaya başlarken, bugüne kadar başvuru düzlemi oluş
turan bu zeminin ortadan kal ktığ ı n ı ve yeni bir zemin oluştu
ğunu görünce paniğe kap ı lacakt ı r. Çünkü yararı ve zararı ne
olursa olsu n , sürekl i alg ı land ı ğ ı için zaman içinde bir başvuru
zem ini ol uşturmuş bu düzlemden her sapma, keskin bir uya
rı meydana geti recektir. Bu kitapta anlatı lanlar ve önerilenler,
özünde, bugüne kadar normal diye nitelediğimiz ve bir tür
lü algı layamad ı ğ ı m ı z, düşünce sistemimize aykı rı olan bi rkaç
sivri ç ı k ı ntı n ı n anlatılması değil, gelecekte zemin ol uştu racak
yeni bir atı l ı m ı n , yeni bir başvu ru zemininin ve evrimsel basa
mağ ı n temel inin nas ı l olacağ ı n ı n şimdiden yorumlanmas ıd ı r.
Düşünme ve yarg ı lama yeteneğimiz, duyu organları m ı z ı n
sinyalleri i l e düzen lendiğine ve yönlendirildiğine göre, bu s ı
n ı rlanman ı n düşünce sistemimize yansı ması d a kaç ı n ı l maz
olmuştu r. Bu nedenle en yayg ı n ve en s ı k uyarı ları nas ı l gör
memezl ikten geliyor; farkı na varamıyorsak, davranışlardaki
genel ve yayg ı n eğilimler de normal zemini oluşturduğu için
çoğunlukla farkı na varı lmaz. G ü n l ü k yaşamdaki göze çarp
mayan hareket ve davran ış şekillerimiz, bizde fark duygusu
meydana geti recek şekilde alg ı lanamaz. Ancak bu düzlem
den sapt ı ğ ı varsayı lanlar özellikle alg ı lan ı r. Bu nedenle, i nsan
soyu, bugün sonumuzu hazı rlayabi lecek birçok değişimi ve
anlayışı , geçm işten gelen biyolojik egoizm inin ve daha son
ra düşü nce sisteminin zeminini oluşturduğu için yeterince an
layamamakta ve gerektiği zaman da yeterince tepki meyda-
347
na getirememektedir. Bu nedenle, örneğ i n , ölümünü hazı rla

d ı ğ ı n ı bilmesine karş ı n , çevre kirlenmesi sorununa tepkisi, bi
l i nçalt ı na yerleşmiş "benden sonra tufan" anlayışıyla sadece
lafta kalmaktad ı r. Çünkü çevre kirlenmesi ve tah ribatı , al ışt ı ğ ı
v e duyarsızlaştığı bir aland ı r. Birçok ülkede yöneticilerin ye
teneksizliği ve ahlaksızl ı ğ ı , gerek yaz ı l ı gerek sözlü bası nda
sürekli anlatılması ve buna karş ı n gerekli önlem i n zaman ı nda
ve etkin bir şekilde al ı n mamas ı , bunun, can l ı l ı ğ ı n (burada ida
reciliğin) normal bir davran ışı olarak benimsemesine ve top
l umları n bu ahlaksızlı klara ve yeteneksizliklere alışmas ı na ve
d uyarsı zlaşması na neden olmaktad ı r.
Bu nedenle, bu kitapta yazı lanlar, 4 milyar yı l l ı k evrimsel
sürecin ortaya çı kard ı ğ ı birçok basamağ ı n bugünkü son tem
silcisi olan , anlam l ı yorumlamalar yapabilen bilinç düzeyine
u laşm ı ş son kuşakları na sesleniştir . . . Bir son raki evrimsel sa
han l ı ğa atl ıyoruz; atlamak zorundayız da . . . Eğer zamandaş
ları n ız ı n ve gelecek kuşakları n ı z ı n sanc ı l ı ve acı günler ya
şamas ı n ı istemiyorsanız, bu kitapta yaz ı l ı olanlara kulak ve
riniz! Siz (bu bağlamda kuşağ ı n ı z ve belki sizden sonraki bir
kaç kuşak) bugüne kadar dünyan ı n ni metlerinden çoğunluk
la karş ı l ı ksız yararlanan, geçmiş birikimi talan eden, gelecek
kuşaklara emanet edi lmesi gerekenlere el atm ış, çevreyi ya
şanamaz hale getiren, ç ı karcı , açgözlü , egoist, iyiliklerle ve
kötülüklerle bu dünyaya yön vermiş bir düşünceni n , yani es
ki imparatorluğun son temsilcileri , bu kitapta yazı lanlara ku
lak veri n !
Bilim Çağının Bilgi Çağından farkları: Bilim Çağında

•
Edinilen bilgi her zaman paraya çevrilebilen bilgi olma
yabilir.
•
Getirisi olmayan bilgi gereksiz bilgi say ı lmaz.
348
•
Ayd ı n ı olmayan bir ortam bilgi çağ ı olamaz.
•
Özelleşti ri lmiş bilgi (saklanm ı ş bilgi) bilim çağ ı n ı n fel
sefesine aykı rıdı r.
•
Yönetimin etkisi ku ral lara aykı rı ise di kkate al ı n maz.
Al ıcısı olmayan bilginin ü reti lmesi gereksiz masraf ola
rak görülmez.
•
Toplumun esenliği önceliklidi r.
•
Doğan ı n sürdürülebilirliği esast ı r.
•
Başka bir toplumun zararına yap ı lacak araştı rmalara
sıcak bakmaz.
•
Kendinden sonra yapı lacak atı l ı mlara temel oluştu rur.
Kısıtlamaz.
349
Kaynakça
Adıvar, A. Adnan: Osmanl ı Türklerinde İ lim, Remzi Kitabevi, 1982 .

Adıvar, A. Adnan : Tarih Boyunca İlim ve Din (Bilim ve Din), Remzi
Kitabevi, Evrim Matbaac ı l ı k, 1994 , 5. baskı .
Akçam, Taner: Siyasi Kültürümüzde Zulüm ve İşkence, İ letişim Ya
y ı n ları, İstanbul, 1992.
Akpınar, Turgut: Tü rk Tarihinde İslam iyet, İletişim Yayınları, İstan
bul, 1994 .
Altıkulaç, Tayyar: Yüce Kitab ı m ız Hz. Ku r'an, Diyanet Y., Ankara.
Arsel, İlhan: Arap Milliyetçiliği ve Türkler, İ nkı lap Kitabevi, İ stanbul,
1992 , 5 . Bas ı m .
Arsel, İlhan: Biz Profesörler, İ nkı lap Kitabevi, İstanbul, 1992 , 3 . Ba
sım.
Arsel, İlhan : Teokratik Devlet Anlayışı ndan Demokratik Devlet An
layışı na, İstanbul, 1993 .
Avcıoğlu, Doğan: Türklerin Tarihi, Tekin Yayı nevi, İstanbul, 1980.
Aydın, Erdoğan : İslamiyet Gerçeği, Kaynak Yayı nevi, İstanbul,
1993 , 2. Bas ı m .
Aydın, Erdoğan: Nas ı l Müslüman Olduk ?, Türklerin Müslümanlaş
tı rılmas ı n ı n Resmi Olmayan Tarihi, Başak Yayı nları, Şahin Mat
baas ı, 1994 .
Aydın, Erdoğan : Nas ı l Müslüman Oldu k, "Tü rklerin Müslümanlaş
t ı rı lmas ı n ı n Resmi Ol mayan tarih i" Başak Yayınları, Ankara,
1994 , 4 . Bas ı m .
Barthold, W. X: Moğol İstilas ı na Kadar Tü rkistan, T.T. K. Bası me
vi, Ankara, 1990.
Barthold, W: İslam Medeniyeti Tarihi, D. i . B. Yayınları, Ankara,
1984 , 6 . Bası m .
Batuhan, Hüseyin : Bilim ve Şarlatanl ı k, Yapı Kredi Bankas ı Ya
yınları, 1994 .
35 1
Berktay, Halil, vd. : Osmanlı Devletine Kadar Türkler, Cem Yayı ne
vi, İstanbu l , 1990.
Cahen, Claude: İslamiyet, Bilgi Yayı nevi , Ankara, 1990.
Cahen, Claude: Osmanl ı lardan Önce Anadolu'da Tü rkler, E Yayın
ları , İstanbu l , 1994, 3 . Baskı .
Cahız: Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri , Tü rk
Kültürünü Araştı rma Enstitüsü Yayınları , Ankara, 1967 .
Campbell, Joseph (Çeviren Kudret Emiroğlu) : İ l kel M itoloji Tanrı
nın Maskeleri , İ mge Kitapevi, Feryal Matbaas ı , 1992 .
Ceyhun, Demirtaş: Ah, Şu Biz Kara Bıyıkl ı Tü rkler, E Yayınları , İs
tanbu l , 1993 , 11 . Bask ı .
Challaye, Felicien (Çeviren Samih Tiryakioğlu): Dinler Tarihi, Var
l ı k Yayı nları , 1960.
Çağatay, Neşet: İslam U lusları ve Devletleri Tari h i , Türk Tarih Ku
ru mu Bası mevi , Ankara, 1992 .
Çamuroğlu, Reha: Babailer, Metis Yayınları , İstanbul , 1992 , 2 . Ba
sım.
Danişmend, İsmail Ham i : Tü rkl ük ve Müslümanl ı k, İstanbu l , 1959.
Demirsoy, Ali: Evrenin Çocukları (Yarat ı l ı ş ı n Öyküsü) , Meteksan
Yayı nları , Meteksan Baskı Tesisleri , 1994 , 2. baskı .
Demirsoy, Ali: Kal ıtım ve Evrim. Meteksan Yay ı n ları , Meteksan
Baskı Tesisleri, 1995 , 7. baskı .
Demirsoy, Ali: Yaşam ı n Temel Kuralları (Genel Zooloji), Cilt 1/1 Me
teksan Yayı nları , Meteksan Baskı Tesisleri, 1995 , 7. baskı .
Demirsoy, Ali: Yaşam ı n Temel Kuralları (Genel Zooloji) , Cilt 1/1 1 .
Meteksan Yayı n ları , Meteksan Baskı Tesisleri , 1995 , 6 . baskı .
Ditfurth, V . H . : Kinder des Welteils, Deutscher, Taschenbuch Ver
lag, München, 1983 .
Ditfurth, V.H.: i m amfang war der Wasserstoff. Hoffman und Cam
pe, Hambu rg : 1973 .
Divitçioğlu, Sencer: Nas ı l Bir Tarih ? , Bağlam Yayı nları , İstanbu l ,
1992 .
Esat, Mahmut-Irmak, Sad i : İslam Tarihi.
Eyüboğlu, Sabahattin : Yunus Emre, Yaylacı k Matbaası , 1991 .
352
Galeano, Eduardo: Latin Amerikan ı n Kesik Damarları , Alan Yayın

ları , İstanbul, 1983 .
Gökpınarlı, Abdülbaki : İslam Tarihi, İ nkı lap ve Aka Y . , İstanbul,
1975 .
Grousset, Rene: Bozkı r İ mparatorluğu, Ötüken Yayı nları , İstanbul,
1980 .
Gülçiçek, A. Duran: Alevi Bektaşi Yol u , Kendi Yayı n ı , İstanbul,
1993 .
Gündüz, Sabri : İslaml ı k-Türkl ük ve Bunları n Münasebetleri , Kenan
Matbaası , 1943 , İstanbul.
Gürün, Kamuran : Türkler ve Türk Devletleri Tarihi, Karacan Yay ı n
ları , İstanbul.
Hançerlioğlu, Orhan: İslam İ nançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İ s-
tanbul , 1992 .
Hitti, Philip K. : İslam Tarihi, Boğaziçi Yayı nları , İstanbu l , 1989 .
Hodgson, M. G. S.: İslam' ı n Serüveni, İz Yayı ncı l ı k, İstanbul, 1993 .
İbnü'I Esir: İslam Tarihi, Bahar Yayı nları , İstanbu l .
İslam Ansiklopedisi : Maarif Vekaleti Vakfı , 1960, İstanbul.
Kemali, Ali . : Erzincan . , Kaynak Yayı nevi , İstanbul, 1992 .
Keskin, Tuğrul : Babek, Broy Yayı nları , İstanbul, 1990 .
Kitapçı, Zekeriya: Hz. Peygamberin Hadislerinde Türk Varl ı ğ ı ,
Tü rk Dü nyası Araştı rmaları Vakfı , İ stanbul, 2. Bas ı m .
Kitapçı, Zekeriya: Tü rkistan'da İslamiyet v e Türkler, Tıpkı bas ı m ı ,
Konya, 1988 .
Kitapçı, Zekeriya: Yeni İslam Tari hi ve Tü rkistan , Boğaziçi Yayın
ları , İ stanbul, 1991 , 2 . Bas ı m .
Koçer, Ali: Eğitim Tarihi , Ankara Ü n iversitesi Eğitim Fakültesi Ya
yı nları , 1980 .
Koestler, Arthur: On Üçüncü Kabile, Say Yayınları , İstanbul, 1984 ,
4 . Bas ı m .
Kramer, S . N . (Çeviren Muazzez İ l m iye Ç ı ğ) : Tarih Sümer'de Baş
lar, Atatü rk Kültü r, Dil ve Tarih Yüksek Kuru m u , Tü rk Tarih Ku
ru m u Yayı nları , X . Dizi- Sa.11 , Türk Tarih Kurumu Bası me
vi-AN KARA, 1990 .
353
Kur'an-ı Kerim: Diyanet, N. B. Çantay, H ikmet Neşriyat ve O. Kes

kioğlu çevi rileri .
Mantran, Robert: İslam ' ı n Yay ı l ı ş Tarihi. A. Ü . İ lahiyat Fak. , Yay . ,
Ankara, 1981 .
N izamülmülk: Siyasetname . , Dergah Yayı nları , İstanbul, 1987 .
Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat: Tü rdav yayı n ı , İs
tanbu l , 1992 .
Öner, Yılmaz: Din Ü retim Biçimleri Üstüne, İ letişim Yayı nları , İstan
bul, 1984 .
Perinçek, Doğu: Bozku rt Efsaneleri ve Gerçek, Ayd ı n l ı k Yayınları ,
İstanbul, 1980, 3. Baskı .
Sander, Oral: Anka' n ı n Yükselişi ve Düşüşü , İ mge Yayı nevi , An-
kara, 1993 .
Sander, Oral: Siyasi Tarih , İ mge Yayı nları , Ankara, 1992, 2. Baskı .
Sever, Erol: Asu r Tari h i , Kaynak Yayınları , İstanbu l , 1993 .
Shirer, W.L.: Nazi imparatorluğu, Hü rriyet Yay ı n ı .
Şeker, Mehmet: İslam'da Sosyal Dayanışma M üesseseleri , Diya
net Yayı nları , Ankara, 1991, 3. Bas ı m .
Taberi, E b u Cafer Muhammed B. Cerir: Tarih-i Taberi Tercümesi,
Can Kitabevi, Konya, 1982.
Tanilli, Server: Uygarl ı k Tarihi, Cem Yayı nları , 1994, 8. baskı .
Tanilli, Server: Yüzyı lları n Gerçeği ve M i ras ı , Say Yayınları , İ stan-
bul, 1990, 2. Bas ı m .
Tarih v e Toplum Dergisi Arşivi : İletişim Yay ı nları , İstanbu l .
Toy, Erol: Mecl isler v e Partiler, Mozaik Yayı ncı l ı k, İ stanbu l , 1990.
Turan, Osman: Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları , İ stan-
bul, 1993, 3. Bas ı m .
Üçok, Bahriye: İslam Tarihi, M i l l i Eğitim Bası mevi , Ankara.
Vardar, Yusuf: Biyolojinin Toplumsal Hükümran l ı ğ ı na ve Gen Sa
vaş ı na Doğru , Ege Ü n iversitesi Güçlendirme Vakfı Yayı nları ,
Yay ı n No: 1, Ege Ü niversitesi Bası mevi M üdürlüğü, Bornova/
İZM İ R , 1994 (?) .
Voltaire: Türkler, M üslümanlar ve Ötekiler, Tü rkiye İş Bankas ı Ya
y ı n ı , Ankara, 1969 .
354
BİLİM TOPLUMUNDA BİLGİYİ KİM E NASI L VERM ELİ
Werner, Ernst: Büyük Bir Devletin Doğuşu, Alan Yayıncı l ı k, İstan

bul, 1986 .
Yerasimoz, Stefanos: Azgelişmişl ik Sürecinde Tü rkiye, Belge Ya
yınları , İ stanbul, 1986 , 5. Baskı .
Yetkin, Çetin : Türk Hal Hareketleri ve Devrimler, Say Yayı nları , İs
tanbu l , 1984 , 3 . Baskı .
Yıldız, Hakkı Dursun : Abbasiler Devrinde Tü rk Kumandanları ,
Edebiyat Fakültesi Yayı n ı , İstanbul.
Yıldız, Hakkı Dursun: İslamiyet ve Türkler, Edebiyat Fakültesi Ya
yı n ı , İstanbul .
Yıldız, Nuray: Eskiçağ Kütüphaneleri , Marmara Ü niversitesi Yayın
ları , No: 421 , Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları , No: 3 , 1985 .
Yılmaz, Veli : Fatihler Yargı lan ıyor, Tüm Zamanlar Yayıncı l ı k, İstan
bul, 1992 .
Zelyut, Rıza: Osmanl ıda Karşı Düşünce ve İdam Edilenler, Alev Ya
yınları , İstanbu l , 1992 , 2. Bas ı m .
Zelyut, Rıza: Özkaynaklarına Göre Alevilik, Yön Yayıncı l ı k, İstan
bul, 1993 , 6. Bas ı m .
355

Ali Demirsoy - Bilim Toplumunda Bilgiyi Kime Nasıl Vermeli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ali Demirsoy - Bilim Toplumunda Bilgiyi Kime Nasıl Vermeli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ali Demirsoy - Bilim Toplumunda Bilgiyi Kime Nasıl Vermeli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BiLiM TOPLUMUNDA

BiLGiYi KiME NASIL •

Prof. Dr. Ali Demirsoy

©Türkçe yayım hakları Akılçelen Kitaplar'ındır. Yayıncının yazılı izni

Yayına Hazırlık : Gazi Vural, Zeynep Kopuzlu Taşdemir

ve çal ışkan l ı kları , dostlukları , efendilik ve han ı mefendilikleriyle, ör­

Bilgisizliğin, cahilliğin, aymazl ı ğ ı n ve Ankara'n ı n yakı n ı nda

1. BÖLÜ M : Öğrenmeni n ve Düşünmenin

2. BÖLÜM : Bilginin Tanımı ................................................... 30

3. BÖLÜM : Öncelikli Bilgi Nasıl Seçilmelidir? .................... 40

4. BÖLÜM : Kimliklerin Geliştirilmesi ................................... 47

1.1. Evrensel nitelikli kişisel kimlik ........................................... 47

2 . Topl umsal kimlik . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ... . .. . ..

Sorun çözmeyi önleyen set: Bağnaz l ı k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

2.1. Evrensel toplum kimliği .......... . .... .. ...... . .. . ......................... 67

2.2. Özgün toplumsal kimlik ....... . ... . . ..................... . .......... . . .. . . . 68

2.3. Uygar ve uzlaşmacı bir toplumda,

özgün kimlik kapsamı içine neler girmelidir? .. . .. . . ... . ... . .... . 72

5. BÖLÜ M : Çağdaş Kimliğin Öğeleri ................... ............... . 75

2 . "İyilik/Kötülük - Sevap/G ünah" kavramları n ı öğretme . . . . 84 .

3 . Folklorik değerleri öğretme . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 88

3.1. Endorfin ile formatlanma . .... . . . . . ...... . .......................... . ..... . 90

4. Gelenekleri, görenekleri ve töreleri öğ retme . . . . . . . ... . . 92 . . . . . .

4.2. Yararlı ya da zararlı olmayanlar ... . .. . . .. .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 93

4.3. Geçmişte yarar sağlamış ama bugün zararlı olanlar . .... . 94 . .

4.4. Acıya ve mutluluğa katılım . . . . . .... . .. . . . . . . . . . . . . . .. .... . 94

5 . Doğan ı n gelecek kuşaklara aynen teslim edilmesi ve

6. Girişimcilik ve yaratıcı l ı ğ ı n a rt ı r ı l mas ı .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 96

9. Kültürle eğlencenin fark ı n ı öğretme . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . ... . . 102

10 . Hoşgörüyü öğ retme . ... . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . .. . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . .. . . . ... 103

6. BÖLÜM : Bilgiyi Kime ve Ne Kadar Vereceksiniz?

7. BÖLÜM : İnsan Yaşamında Etkili Yönlendirme

2 . Kendini gösterme derecesi diğer etmenlerin de

3. Kal ıtsal yetkinliğe sahip olmakla birlikte,

8. BÖLÜM : Bilgi Nasıl Verilmektedir, Gelecekte Nasıl

Düşü ncelerin farkl ı laşması ve sen kronizasyonu . . . . . .. . . . . . . . . 134

Beyin dalgaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 138

9. BÖLÜ M : Bilgili ve Beceril i İnsan Seçimi Nasıl ve

Yöneticinin standard ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Sürekli eğitim, meslek içi eğitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

10. BÖLÜ M : Geçmişte ve Şimdi, Demokrasinin,

11. BÖLÜ M : Demokrasinin, Temel Hak ve

Lavoisier, Antoine Laurent (1743-1794) ................................ 184

Demokrasinin ve temel hak ve özg ü rl ükleri n ,

Seçme ve seçilme hakkının yeniden düzenlenmesi .............. 193

12. BÖLÜ M : Bilgi Göçü ve Nedenleri ................................... 198

13.BÖLÜM : "Aydı n İnsan" Kime Denir? ............................. 205

14. BÖLÜ M : Eflatun'un (MÖ 427-347) Devleti ..................... 210

Eflatun'un eğitimle ilgili fikirlerinden bazı ları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Eflatun'un devletine ilişkin görüşlerin

Sofistler ile Eflatun aras ı ndaki çelişki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

"Siyahla-beyazı karıştırma çabası" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ... . . 236

1 . İslamiyetin gelişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

1.1. İslam'dan önce Arabistan'a bir bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

1.2. İslamiyet'in doğuşu ve yayılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

1.3. Abbasilerin kıyımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

2 . Türklerin dini tarih i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

2.1. Şamanizm (Anahan Din) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

2.2. İl Dini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

ve çal ışkan l ı kları , dostlukları , efendilik ve han ı mefendilikleriyle, ör

Binlerce y ı ld ı r i nsan l ı k tarih i mutluluğu ve iyiliği araman ı n öy

ya ülkelerine silah olarak yap ı l ması düşündürücüdür. Bu sis

İ nsan soyunun geçi rmiş olduğu biyolojik, kültürel ve ida

ve bir nebze olsun dinmeyen acısıyla birlikte, toplum içi n , bi

İ nsan soyu, toplum olarak ya da bi reysel olarak, iki farkl ı kay

nağ ı n bilimsel analizi , tarihten gelen bilgi biriki m i de göz önü

Bir adada ya d a bir dağ ı n başı nda ya d a bir çölde ya d a b i r or

Bundan yaklaşı k 5 milyar y ı l önce güneşten 1 50 m ilyon ki lo

da (öldüğünde) , canl ı h ücre bölünerek, yen i bir komşu mey

pulsları n fiziksel özellikleri özünde hep ayn ı d ı r. Dış koşullar

çı kı nca, çok defa ağ ı z ı n ya da yutağ ı n üzerinde sinir h ücrele

si içi n , ana yola girişin gelişigüzel yerlerden olmaması gere

işareti olabilir. Bu nedenle, bi raz daha geç kon uşan çocukla

sı ve g rupland ı rı l ması zorunluluğu, bellek oluşumunu kaçı n ı l

bilgiyle yüklenmemişse, boş bir kasetti r. Bu kasetin doldu rul

Matbaayı , bulunuşundan 200 y ı l son ra mülkünün içerisi

man geti rti lmiştir. Uzman , yaptığı i l k temaslarda, bah

madan benimser ve böylece totaliter ya da teokrat dü

Sadece din ve ona dayal ı yan l ı sosyal içerikli eğiti m , kişile

Bilimin ne olduğunu anlamak için yapı lacak en doğ ru yak

da önem l i atı l ı m lar ortaya çıkm ı şt ı r. Yalnız, bu dönemde, da

Bilime ve ilime kon u olan her alan ı n bilinmesi ve öğrenilme

1 . Kişinin bi reysel kimliğinin ve becerilerinin gelişti ri lmesi

Bi reysel kişiliğin kazan ı l mas ı doğumdan başlar; ailenin, çev

Devletin görevi, kişiye, bireysel kimliğini ve becerilerini ge

recinde ya da bu sürecin sonunda, bi reysel ve topl umsal kim

mesi ve gelişmesi için var olan yasa ve işleyişlerin bilinme

temel hak ve özgü rlüklerin tan ı m ı na kadar hemen tüm uyuş

bir bilimsel mantıkla açıklamak mümkün değildir. Bu uygu

i lişkilerden kaçınmak, başkaları n ı n inancı na, gelenek ve gö

kı n l ı kları ya da olumsuzlukları yanl ı ş uygulad ı lar da ondan de

1 .2 . 1 . Özgün kişisel kiml i k kavramı içerisinde beceri