Çatışma Ve Stres Yönetimi II

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2758

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1716
ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II
Yazarlar
Doç.Dr. Altan EŞSİZOĞLU (Ünite 1)
Prof.Dr. Burhanettin IŞIKLI (Ünite 2, 5)
Prof.Dr. Gülcan GÜLEÇ (Ünite 3)
Prof.Dr. Gökay AKSARAY (Ünite 4, 7)
Prof.Dr. Çınar YENİLMEZ (Ünite 6)
Prof.Dr. Ayşe Çiğdem KIREL (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Çınar YENİLMEZ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Fatma Seçil Banar
Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Gülşah Karabulut
Özlem Ceylan
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Çatışma ve Stres Yönetimi II
E-ISBN
978-975-06-3217-4
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2378-0-0-0-1902-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. vii
Stresin Tanımı ve Doğası......................................................................2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 3
TARİHÇE ...................................................................................................................... 4
TANIM VE SINIFLAMA ............................................................................................ 5
STRESE YANIT ............................................................................................................ 8
Genel Adaptasyon Sendromu (Biyolojik Stres Sendromu) ..................................... 10
Strese Karşı Yanıtta Hormonlar .................................................................................. 13
Strese Yanıtta Diğer Kuramlar .................................................................................... 15
STRESE YANITIN DOĞASI ...................................................................................... 15
Savaş ya da Kaç Tepkisi ............................................................................................... 16
Özet ................................................................................................................................ 19
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 20
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 21
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 21
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 22
Stres Kaynakları ve Özel Stresli Durumlar................................... 24 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 25
STRES KAYNAKLARI ................................................................................................ 25
Bireysel Stres Kaynakları ............................................................................................. 26
Çevresel Stres Kaynakları ............................................................................................ 26
Örgütsel Stres Kaynakları ............................................................................................ 28
ÖZEL STRESLİ DURUMLAR .................................................................................... 30
Hamilelik Döneminde Stres ........................................................................................ 30
Çalışan Kadınlarda Stres ............................................................................................. 30
Psikolojik Şiddet (Mobbing) ....................................................................................... 31
Sınav Stresi .................................................................................................................... 32
Evlilikte Stres ................................................................................................................. 33
Ailede Özel Gereksinimli Birey Olması .................................................................... 33
Özet ................................................................................................................................ 35
Yararlanılan İnternet Kaynakları ................................................................................ 39
Stres ve Bedensel Hastalıklar....................................................... 40 3. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 41
STRES TEORİSİ ........................................................................................................... 41
KALP VE DAMAR HASTALIKLARI ....................................................................... 43
Hipertansiyon ............................................................................................................... 44
Ateroskleroz (Damar Sertliği) .................................................................................... 44
İskemi ............................................................................................................................. 45
Ani Ölüm ....................................................................................................................... 45
BAŞ AĞRILARI ............................................................................................................ 46
Migren ........................................................................................................................... 46
Küme Baş Ağrıları ........................................................................................................ 46
Gerilim Baş Ağrıları ..................................................................................................... 46
iv İçindekiler
SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI ..................................................................... 46

Reflü ............................................................................................................................... 46
Mide Ülseri .................................................................................................................... 47
Ülseratif Kolit ................................................................................................................ 47
Chron Hastalığı ............................................................................................................ 47
İrritabl Barsak Sendromu ............................................................................................ 47
STRES VE BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ ............................................................................ 48
EKLEM ROMATİZMASI (ROMATOİD ARTRİT) ................................................ 48
SİSTEMİK LUPUS ERİTAMATOZUS ..................................................................... 48
KANSER ........................................................................................................................ 49
DERİ HASTALIKLARI ............................................................................................... 49
Sedef (Psöriazis) ........................................................................................................... 49
Atopik Dermatit (Egzema) .......................................................................................... 50
Psikojenik Kaşıntı ......................................................................................................... 50
Hiperhidroz (Aşırı Terleme) ...................................................................................... 50
Deri Hastalıklarından Sonra Gelişen Ruhsal Hastalıklar ....................................... 50
AKCİĞER HASTALIKLARI ....................................................................................... 51
Astım .............................................................................................................................. 51
Hiperventilasyon Sendromu ....................................................................................... 51
DİYABETES MELLİTUS (ŞEKER HASTALIĞI) ..................................................... 51
İNFERTİLİTE (KISIRLIK) ......................................................................................... 51
Özet ................................................................................................................................ 53
4. ÜNİTE Stres ve Ruhsal Etkileri.................................................................. 56

GİRİŞ ............................................................................................................................. 57
STRES VE RUHSAL BOZUKLUKLAR .................................................................... 57
Depresyon ..................................................................................................................... 57
Bunaltı (Kaygı) Bozukluğu ......................................................................................... 58
Panik Bozukluğu .......................................................................................................... 59
Sosyal Fobi ..................................................................................................................... 59
Travma Sonrası Stres Bozukluğu ............................................................................... 60
Bedenselleştirme (Somatizasyon) Bozukluğu .......................................................... 61
Uyku Bozuklukları ....................................................................................................... 61
Alkol Bağımlılığı .......................................................................................................... 62
Sigara Bağımlılığı ........................................................................................................ 62
STRES VE DAVRANIŞSAL SORUNLAR ................................................................ 62
Öfke ................................................................................................................................ 62
STRES VE AİLE ........................................................................................................... 63
Ailenin Yaşadığı Stres Etkenleri ................................................................................. 63
Bir Stres Etkeni Olarak Hastalık ve Aile .................................................................... 63
Strese Dayanıklı Ailelerin Özellikleri ........................................................................ 64
ÇALIŞMA HAYATI VE STRES ................................................................................. 65
Tükenmişlik Sendromu ............................................................................................... 65
İşyerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ........................................................................ 66
Özet ................................................................................................................................ 68
İçindekiler v
Örgütsel Stresin Sonuçları........................................................... 72 5. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 73
ÖRGÜTSEL YAŞAMDA STRES ................................................................................ 74
ÖRGÜTSEL STRESİN SONUÇLARI ....................................................................... 75
Örgütsel Stresin Bireysel Sonuçları ............................................................................ 76
Örgütsel Stresin Biyolojik ve Fizyolojik Sonuçları ............................................. 76
Örgütsel Stresin Kısa Dönem Etkileri-İlk Tepkiler ........................................... 76
Örgütsel Stresin Uzun Dönem Etkileri-Psikosomatik Hastalıklar .................. 77
Örgütsel Stresin Psikolojik Sonuçları .................................................................. 79
Örgütsel Stresin Davranışsal Sonuçları................................................................ 81
Örgütsel Stresin Sosyal Sonuçları ........................................................................ 82
ÖRGÜTSEL SONUÇLAR ........................................................................................... 82
Özet ................................................................................................................................ 86
Kişilik ve Stres................................................................................ 92 6. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 93
KİŞİLİK ......................................................................................................................... 94
Kişiliği Oluşturan Temel Faktörler ............................................................................ 94
Bedensel (Biyolojik) Faktörler .............................................................................. 94
Kültürel Faktörler ................................................................................................... 95
Aile ve Kalıtım Faktörü ......................................................................................... 95
Sosyalleşme Faktörü .............................................................................................. 95
Durumsallık Faktörü ............................................................................................. 95
Kitle İletişimi İle İlgili Faktörler ........................................................................... 95
KİŞİLİK VE STRES İLİŞKİSİ ...................................................................................... 95
KİŞİLİKLERİN SINIFLANDIRILMASI ................................................................... 96
A, B, C Tipi Davranış Biçimi ..................................................................................... 96
A Tipi Davranış Biçimi ............................................................................................... 96
A Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişilerin Stres Yaşama Nedenleri ....................... 97
B Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişiler ..................................................................... 97
C Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişiler ................................................................... 98
KİŞİLİK ÖZELLİĞİ VE KİŞİLİK BOZUKLUKLARI ............................................. 98
A Kümesi Kişilikler (Garip ya da Ekzantirik Kişilikler) ......................................... 99
Paranoid Kişilik Özelliği (Şüpheciler) ................................................................. 99
Şizoid Kişilik Özelliği (İçe Çekilmişler) .............................................................. 100
Şizotipal Kişilik Özelliği (Acayipler) ................................................................... 101
B Kümesi Kişilikler (Dramatik, Coşkulu Kişilikler) ............................................... 102
Antisosyal Kişilik Özelliği (Psikopatlar, Sosyopatlar) ...................................... 102
Borderline Kişilik Özelliği (Sınırda Olanlar ya da Dengesizler) ...................... 103
Histriyonik Kişilik Özelliği (Oyuncular) ............................................................ 105
Narsistik Kişilik Özelliği (Kendini Beğenmişler) ............................................... 106
C Kümesi Kişilikler (Korkulu, Bunaltılı Kişilikler) .................................................. 107
Çekingen (Kaçınan, Sakınan, Avoidant) Kişilik Özellikleri ............................ 107
(Çekingenler, Utangaçlar) ..................................................................................... 107
Bağımlı Kişilik Özellikleri (Bağımlılar) .............................................................. 109
Obsesif Kompulsif Kişilik Özellikleri (Saplantılılar, ......................................... 110
Mükemmelliyetçiler, Takıntılılar) ........................................................................ 110
vi İçindekiler
Özet ................................................................................................................................ 113
7. ÜNİTE Stres Yönetiminde Bireysel Stratejiler......................................... 118

GİRİŞ ............................................................................................................................. 119
OLUMSUZ DÜŞÜNCELERİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI ...................... 119
DAVRANIŞSAL DÜZENLEMELER VE GEVŞEME EGZERSİZLERİ ................ 121
Maruz Bırakma (Exposure) ........................................................................................ 121
Duyarsızlaştırma (Desensitization) ............................................................................ 122
Stres Aşılama (Stress Inoculation) ................................................................... 122
Gevşeme Egzersizleri ................................................................................................... 122
ZAMAN YÖNETİMİ .................................................................................................. 123
PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ ............................................................................ 124
İLETİŞİM BECERİLERİ .............................................................................................. 126
Etkili Dinleme ............................................................................................................... 126
Sözel ve Sözel Olmayan İletişim ................................................................................. 127
Sözel İletişim ................................................................................................................. 127
Sözel Olmayan İletişim ................................................................................................ 127
Tartışma Becerileri ....................................................................................................... 128
BESLENME VE SAĞLIKLI YAŞAM ......................................................................... 129
Özet ................................................................................................................................ 130
8. ÜNİTE Stres Yönetiminde Örgütsel Stratejiler........................................ 134

GİRİŞ ............................................................................................................................. 135
STRES YÖNETİMİ ...................................................................................................... 135
ÖRGÜTSEL STRES YÖNETİMİ ............................................................................... 136
İşlerin Yeniden Tasarımı .............................................................................................. 136
Çalışma Şartlarının İyileştirilmesi ............................................................................. 137
Sağlık Programları ....................................................................................................... 137
Örgütsel Yapıya İlişkin Düzenlemeler ....................................................................... 137
Zaman Yönetimi ........................................................................................................... 138
Sosyal Destek ................................................................................................................ 138
Amaç Belirleme Faaliyetleri ........................................................................................ 139
Rol Analizleri ve Sınıflandırılması ............................................................................. 139
Stres Yönetimi Eğitimi ................................................................................................. 140
Çatışmayı Azaltma ....................................................................................................... 140
Fiziksel Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi ............................................................ 141
İş Zenginleştirme Programları ................................................................................... 142
Katılımlı Yönetim ......................................................................................................... 142
Duygusal İklim Kontrolü ............................................................................................ 143
Özet ................................................................................................................................ 144
Önsöz vii
Önsöz
Sevgili Öğrenciler,
Stres, sağlık bilimlerinden mühendislik bilimlerine, oradan sosyal bilimlere kadar ge-
niş bir yelpazede birçok bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır. Strese, günü-
müzde kimilerince ‘bedensel hastalıkların ve ruhsal bozuklukların en önemli nedeni’ veya
‘yeni fırsatlar yaratan ve hayatta kalmamızda büyük rol oynayan bir etken’ şeklinde işlevler
atfedilmektedir.
Ülkemiz, sosyal ve kültürel değişimlerin hızlı bir şekilde yaşandığı bir coğrafyadadır.
Bununla paralel olarak, küreselleşmenin de etkisiyle, insanların istek ve gereksinimleri
hızlı bir şekilde değişmektedir. Bu durum olumsuz stres etkenlerinin ortaya çıkma riskini
arttırmaktadır. Stres etkenlerinin tetiklediği ruhsal ve davranışsal sorunlar sonucunda aile
ve çalışma hayatı olumsuz etkilenmekte, bireysel olarak önemli bedensel hastalıklar ve
ruhsal bozukluklar ortaya çıkmaktadır.
Bu kitaptaki ünitelerde stresin tanımı ve doğası, stres kaynakları, stresin bedensel ve
ruhsal olarak insanlar üzerindeki etkileri, stresin örgütsel sonuçları, olumlu ve olumsuz
stresin ortaya çıkmasında önemli olabilen kişilik özellikleri, stres yönetiminde bireysel
ve örgütsel stratejiler şeklindeki konular ele alınmaktadır. Ünitelerde önerilen kitapları,
internet sitelerini okuyarak, sıra sizde ve kendimizi sınayalım başlıkları altında sorulan
sorulara cevaplar arayarak ilgili üniteleri daha iyi kavrayabileceksiniz.
Sağlık, sıhhat ve başarı dileklerimle.
Editör
Prof.Dr. Çınar YENİLMEZ
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Stres kavramının tarihçesini açıklayabilecek,
 Stres ve stres etmenlerini tanımlayabilecek,
 Strese verilen yanıtı anlatabilecek,
 Stres yanıtının doğasını ifade edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Stres • Hipofiz
• Stres Yanıtı • Kortizol
• Savaş ya da Kaç Tepkisi • Adrenalin
• Hipotalamus • Genel Adaptasyon Sendromu
İçindekiler
• GİRİŞ
• TARİHÇE
Çatışma ve Stres Yönetimi II Stresin Tanımı ve Doğası • TANIM VE SINIFLAMA
• STRESE YANIT
• STRESE YANITIN DOĞASI
Stresin Tanımı ve Doğası
Stresin Tanımı ve Doğası
GİRİŞ
Kimilerince pek de doğru olmayan bir tanımlamayla ‘çağımızın hastalığı’ şeklinde an-
lamlar atfedilmeye çalışılan stres, birçok bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır.
İsminden, sağlık bilimlerinden mühendislik bilimlerine, oradan sosyal bilimlere kadar
geniş bir yelpazede söz ettirir. Ancak bu bölüm ve kitapta psikoloji, psikiyatri ve fizyoloji
disiplinleri çerçevesinde stres kavramından söz edilecektir.
Yaşamda kalmamızı sağlayan, çevrenin değişen koşullarına uyum sağlama becerimi-
zin ortaya konmasında çok önemli bir payı olan stres, kişinin yaşantısal deneyimlerini
değerlendirmesini ve başa çıkma yetisini geliştirmeyi sağlar. Stres içeren yaşantılar insan
ömrünün tüm aşamalarında ortaya çıkmakta ve bedensel ve/veya ruhsal etkilerde bulun-
maktadır. Sadece kişisel yaşantılar değil, sosyal, ekonomik, politik olaylar da insan ha-
yatında büyük değişiklikler yaratabilen stres etkenleri olarak bilinirler. Örneğin; afetler,
ekonomik krizler, savaşlar, kitleleri etkileyen ve büyük kayıplara yol açan ve böylece insan
üzerinde olumsuz etkilere neden olabilen stresörlerdendir. Yaşam koşullarının, üretim
biçim ve ilişkilerinin, aile yapısının, eğitim, sağlık ve güvenlik gibi önemli temel hizmet-
lerden yararlanabilme oranlarının, çalışma koşullarının değişmesi ile beraber stresin tanı-
mında değişimler olmakta, yeni stresörler tanımlanmaktadır.
Stres, bir stresöre karşı bedensel ve ruhsal anlamda verilen tepkilere denir ve bu tepki,
organizmanın bedensel ve/veya ruhsal anlamda tehdit altında olduğunu gösterir. Tehdit
karşısında organizma ‘savaşma’ veya ‘kaçma’ tepkisi gösterecektir. Organizma hem savaş-
mak hem de kaçmak için stresör karşısında gösterdiği tepkilerden kaynaklı değişiklikleri
kullanacaktır. Yani bir stresör karşısında stres tepkisinin ortaya çıkması, uyum gösterebil-
menin bir parçasıdır. Stres, insanda bedensel ve ruhsal anlamda sağlıksız durumlara da
yol açabilir. Stresörler, stres tepkisi aracılığı ile insanda bir yandan sorunun çözümü açı-
sından motivasyon sağlarken diğer yandan ruhsal bozukluklar, kalp hastalıkları, enfeksi-
yon hastalıkları gibi bedensel hastalıklara zemin hazırlamak gibi birçok sağlıksız duruma
neden olabilirler.
İnsan yaşamının doğumdan itibaren ilerleyişine şöyle bir göz atıldığında, stresör olarak
nitelendirilebilecek olayların doğumdan ölüme geçen süre içerisindeki her dönemde ortaya
çıkabildiği görülmektedir. Bu stresörlere örnek olarak evlilik, boşanma, eşin ölümü, eşle ayrı
yaşamak, aile üyelerinin sağlığının bozulması, hamilelik, cinsel sorunlar verilebilir. Dolayı-
sıyla stresörleri tanımak, hazırlıklı olmak, bu stresörlerin neden olabileceği olası sonuçları
öngörebilmek, bu sonuçlarla ilgili önlemler alabilmek, yaşam açısından önem taşımaktadır.
4 Çatışma ve Stres Yönetimi II
Tanımının yapılması açısından stres kavramı önemli güçlükler barındırmaktadır. Bu

güçlüklerin en önemlilerinden bir tanesi, stres kavramının içinde hem özneyi hem de
yüklemi barındırmasıdır. Yani bu kavramla hem olayın kendisi (özne olarak) hem de ola-
yın sonuçlarına atıfta bulunulmaktadır. Ancak bu durumun sağladığı bir avantaj da vardır.
Bu kavramın yardımıyla yaşam deneyimlerinin birçok yönü ile ilgili yorumda bulunma
ve sentez yapma olanağı sağlanmış olur. Stresli yaşam olayı, stres yaratıcı faktörler, zor-
lanmaya neden olan durumlar gibi farklı adlarla anılan birçok durum özellikle fizyolojik
anlamda organizmada (burada organizma kavramından özellikle insan kastedilmektedir)
benzer yanıtlara neden olmaktadır.
Stres, organizmada fizyolojik anlamda benzer yanıtlara yol açsa da psikolojik anlamda
yarattığı yanıt insandan insana değişmektedir. Çünkü psikolojik yanıtı belirleyen faktörler
her insanı yaşamda biricik yapan faktörlerdir.
TARİHÇE
Stres kavramı, son yıllarda popülarite kazanmış olmasına rağmen yeni bir kavram değil-
dir. İnsanoğlu var olduğundan bu yana, hatta belki de evrimsel bakış açısıyla insanoğlunun
varlığından önce diğer organizmalar için, deneyimlenen bir olgudur. Çünkü stres ve strese
verilen yanıt bu bölümün ilerleyen kısımlarında değinileceği gibi insan türünün hayatta
kalma ve neslini devam ettirme gayretinin bir parçasıdır. Aynı olgu yani hayatta kalma ve
neslini devam ettirme insan dışındaki diğer canlı organizmalar için de geçerlidir. Evrimsel
ve tarihsel süreç içerisinde stres etmenleri değişse de organizmanın stres etmenine verdiği
temel yanıt pek değişikliliğe uğramamıştır. Stresin insan yaşamının bu kadar vazgeçilmez
bir parçası olması, stresin insanın değişen koşullara uyum sağlamasının önemli bir parçası
olmasından kaynaklanmaktadır.
Oldukça eski bir olgu olmasına karşın stresin halen net bir tanımının olmaması il-
ginçtir. Kimilerine göre stresin her insan için ayrı bir tanımı mevcuttur. Bir örnek vermek
gerekirse bu kitap bölümünün yazıldığı tarihlerde internet arama motoru olan Google’a
‘stres’ yazıldığında (Türkçe yazılmış sayfalarda arama yapıldığında) ortaya çıkan sonuç 8
milyon civarındadır. Stres kavramı dilden dile dolaşmakta, çoğunlukla kullanıldığı an-
lamlar bilimsel literatürdeki anlamına denk düşmemektedir.
Stres kavramının kökeni Latince’de “Estrictia”, eski Fransızca’da “Estrece” sözcüklerin-
den gelmektedir. Bu kavram, 17. yüzyılda ‘felaket, bela, musibet, dert, keder, elem’ an-
lamlarında kullanılmıştır. 18. ve 19. yüzyılda ise kavramın anlamı değişmiş ve organiz-
maya, nesnelere ve ruhsal yapıya yönelik ‘güç, baskı, zor’ gibi anlamlarda kullanılmaya
başlanmıştır. Daha sonra ise stres kavramı nesnenin ya da organizmanın bütünlüğüne
veya varolma durumuna karşı uygulanan güç şeklindeki organizmanın edilgen olduğu
bir tanımdan çıkarak, organizma veya nesnenin uygulanan bu güce gösterdiği direnci de
anlamı içinde barındıran bir kavram haline gelmiştir.
Stres kavramını canlı organizma için ilk olarak Canon kullanmıştır. Canon stresin
canlı organizmanın içsel dengesinin dışsal güçlerce bozulması sonucunda oluştuğunu be-
lirtmiş, ‘savaş ya da kaç tepkisi’ çerçevesinde değerlendirmiştir.
Bilimsel literatürde stres kavramının kullanımı 17. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bir
fizikçi olan Robert Hook stresi, elastiki nesne ve ona uygulanan dış güç arasındaki ilişki
şeklinde tanımlamıştır. 18. yüzyılda yaşamış olan bir fizikçi olan Young’a göre ise stres,
maddenin kendi içinde olan güç veya dirençtir. Madde barındırdığı bu güç ve direnç sa-
yesinde kendisine uygulanan çevresel güce karşı koyar. Örneğin; esneme kabiliyeti olan
bir madde kendisine dışarıdan uygulanan bir dış güce karşı bu yeteneğini kullanarak yani
esneyerek karşı koyar. Ancak uygulanan çevresel güç maddenin direncini aşar düzeyde ise
madde değişime uğrar.
1. Ünite - Stresin Tanımı ve Doğası 5
Günümüzdeki anlamıyla stres kavramını tıp ve psikoloji literatüründe ilk olarak Selye
kullanmıştır. 1950’lere kadar stres, organizmada fizyolojik ve fizyopatolojik değişiklikler
yapan uyaran olarak kabul edilmekteydi. 1952’de Kanadalı fizyolog Selye, stresi uyaranlara
karşı organizmanın verdiği yanıt olarak tarif etti. Selye, tanımında stres için ‘organizma-
nın her türlü değişmeye karşı özel olmayan tepkisi’ ifadesini kullanmıştır. Daha sonraları
stres için ‘olağanüstü talepler, sınırlamalar veya fırsatlarla yüz yüze gelindiğinde birey ta-
rafından yaşanan bir gerilim durumu’, ‘uyaranlar, tepkiler ve iki etkinlik arasındaki etkile-
şim’ şeklinde tanımların yapıldığı da olmuştur.
Selye’nin yaptığı tanımlamada diğer yaklaşımlardan farklı olarak dikkat çekici nokta;
farklı stresörlerin insan denilen organizmada benzer bedensel yanıta yol açtığı, başka bir
deyişle, fizyolojik etkilenmenin ortak bir yolak üzerinden oluştuğu idi.
Stres kavramı ilk olarak kim tarafından ve ne şekilde tanımlanmıştır?

1
Ancak Selye’nin yaptığı ‘organizmanın özel olmayan tepkisi’ şeklindeki saptamanın
her zaman doğru olmadığı, stresörlere bedensel yanıtın her zaman genel bir yol üzerinden
olmadığının saptanması çok uzun sürmemiştir.
Selye’nin stres tanımlamasındaki dikkat çekici nokta, farklı stresörlerin insan denilen orga-
nizmada benzer bedensel yanıta yol açtığı şeklindeki saptamasıdır.
TANIM VE SINIFLAMA
Stres kavramı günlük dilde farklı yerlerde kullanılmaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki;
bu kullanımların oldukça büyük bir çoğunluğu uygun değildir. Günlük dilde kullandığı-
mız ‘baskı’ veya ‘gerginlik’ gibi sözcükler stres kavramını karşılamaya daha yakın adaylar-
dır. Sıklıkla stres günlük dilde ‘endişe’, ‘kaygı’ veya ‘sıkıntı’ kavramlarını karşılamak üzere
kullanılmakla birlikte bu sözcüklerin anlamını karşıladığı söylenemez.
Stres ve Başaçıkma Yolları ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Prof.Dr. Z.Baltaş ve Prof.Dr.
A.Baltaş’ın Remzi Kitabevi Yayınları içinde yer alan “Stres ve Başaçıkma Yolları “(2011)
isimli kitabı okuyabilirsiniz.
Günlük dilde stres birçok anlamda kullanılabilmektedir. Aşağıda bu kullanımlara ör-

nekler verilmiştir;
1. Strese neden olan etmenlerin tanımlandığı durumlar:
Örneğin; tıp fakültesinde öğrenim gören öğrencinin ‘çok stresli bir bölümde oku-
yorum’ şeklindeki ifadesinde tıp fakültesinde öğrenim görmek gibi bir stres etme-
nini tanımlamak için stres kavramını kullanması.
2. Kişinin stres etmeni karşısında nasıl hissettiğini, nasıl bir tepki verdiğini belirttiği
durumlar:
Örneğin; işini kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalan bir kişinin ‘bugün çok
stresliyim’ şeklindeki ifadesinde hissettiği sıkıntı, gerginlik gibi duyguları belirt-
mek için stres kavramını kullanması.
3. Kişinin hem stres etmenini tanımladığı hem de strese verdiği yanıtı tanımladığı
durumlar:
Örneğin; kötü geçen bir uçak yolculuğundan sonra kişinin ‘o kadar stresli bir yol-
culuktu ki beni de stresli yaptı’ ifadesinde stres kavramını hem stres etmeni olan
uçak yolculuğunu hem de bu yolculuk nedeni ile hissettiği duyguları tanımlamak
için stres kavramının kullanılması.
Stres kavramını stres etmenini ve strese verilen yanıtı da içerir biçimde “her türlü
etkenle (heyecan, soğuk, hastalık) organizmaların varlığını bütünüyle tehdit eden
saldırı; bu saldırıya karşı organizmanın gösterdiği tepki” şeklinde tanımlayabiliriz.
4. Diğer durumlar;
Stres kavramı bazen olumlu etkileri anlamında da kullanılabilir. Örneğin; iş arka-
daşını tanımlayan bir kişinin ‘kendisine bir iş verildiğinde o kadar streslenir ki; o
işi bir an önce yerine getirir’. Bu örnekte stresin olumlu özelliklerine atıfta bulunul-
duğu gibi stresin bir baskı unsuru olduğuna da atıfta bulunulmaktadır.
Stres kavramı bazen bir sıfat olarak insanları tanımlamakta kullanılmaktadır. Ör-
neğin; ‘çok stresli bir insan’ ifadesi sıkça duyulan bir cümledir. Ancak bu cümle or-
tak anlamı olan bir ifade değildir. Cümleyi sarf eden kişinin strese atfettiği anlamla
yakından ilişkili subjektif bir ifadedir. Kimi bu ifadeyle karşısındaki insan için ‘çok
fevri’, kimi ‘çok aceleci ve sabırsız’, kimi de ‘çok sıkıntıları olan’ gibi anlamlarda
kullanmaktadır.
Stres karşılaşılan yeni bir duruma karşı insanın ruhsal ve/veya bedensel kapasitesi-
nin ulaştığı sınırların zorlanmasıdır. Bu zorlanmaya karşı organizma bir tepki geliştirir
ki; buna strese yanıt denir. Uygun olmayan bir şekilde stres kavramını karşılamak üzere
günlük dilde kullanılan ‘endişe’ veya ‘sıkıntı’ gibi kavramlar ise stres etmenlerine uygun
yanıt verilememesi durumunda ya da yeterli yanıt verilememesi durumunda (bu etmenle
başedilemediği durumlarda) organizmanın ortaya koyduğu ruhsal tepkilerdir.
Stres kavramının tanımı ile ilgili olarak şimdiye kadar literatürde biriken bilgilere göz
atıldığında, stres kavramına günümüze kadar dört farklı tanımlama getirilmiştir;
1. Cannon ve Selye tarafından yapılan ve stres kavramını ‘organizmanın dışında ger-
çekleşen, nesnel bir zorlayıcı durum karşısında, organizmanın verdiği tepki’ şek-
lindeki tanım.
2. Öğrenme kuramcıları tarafından geliştirilen ve stres kavramını ‘stres etmeni çerçe-
vesinde değerlendiren ve yalnızca bir uyaran olarak ele alan’ tanım.
3. Stres kavramını ‘kişinin karşılaştığı stres etmenleri ile kişinin stres etmeni üzerin-
deki değerlendirmelerinin etkileşimi’ üzerinden ele alan tanımlama. Bu yaklaşım
daha çok bilişsel yaklaşıma yakın görünmektedir. Bu tanımlama çerçevesinde stres
etmeninin kişi için taşıdığı anlam, kişinin stres etmeni ile baş edebilmesi için dav-
ranışsal ve zihinsel alanda uygulaması gerekenler dikkate alınmaktadır.
4. Stres kavramını ‘Sistem Kuramı’ çerçevesinde ele alan tanımlama her sistemin bir
dengesi (homeostasis) olduğunu savunur. Sistemin dengesinin bozulması duru-
munda stres yanıtı ortaya çıkar.
Stres ile ilgili tanımların ortak özellikleri aşağıda sıralanmıştır;
1. Stres, kişi ve dış çevrenin etkileşimi sonucunda oluşur.
2. Streste, bir tehlike/tehdit söz konusudur. Bu tehlikenin önemi kişinin değerlendir-
mesine bağlıdır.
3. Stres, organizmanın sadece bir bölümünü değil tümünü etkiler.
4. Stres, kontrol edilebilir bir tepki değildir. Yani stres nedeniyle meydana gelen fiz-
yolojik değişiklikler kişinin kendi iradesiyle başlatılıp yine kendi iradesiyle durdu-
rulamaz.
Stres kavramının yapılmış tanımları hangi ortak özellikleri barındırır?

2
Organizmada stres yanıtının oluşmasına neden olan etmenler stresörler olarak adlan-
dırılırlar. Stres etmeni ya da stresör, uyum yapma çabası gerektiren, yaşamda değişikliğe
yol açan durum ya da olaylar’ şeklinde tanımlanabilir. Daha kısa tanımıyla stres etmeni,
stres yapıcı olay, stres yanıtına neden olan olay şeklinde tanımlanabilir. Stresörler aşağıda-
ki gibi sınıflandırılabilir;
1. Fiziksel stresörler: Aşağıda örnekleri sunulmuştur.
a. Travma (örselenme): Bedene zarar verici harhangi bir darbedir. Örneğin; trafik
kazalarında, spor müsabakalarında, fiziksel zorun kullanıldığı şiddet olayların-
da görülenler gibi.
b. Şiddetli egzersiz: Örneğin zayıflamak amacıyla egzersiz çalışmalarının başlan-
gıcında bedenin kaldıramayacağı ölçüde çalışma yapmak. Kişinin bedensel
kapasitesini aşar nitelikte işlerde çalışmak veya uzun çalışma saatleri boyunca
çalışmak.
c. Gürültülü ortam: Özellikle metropollerde araç trafiğinin yoğun olduğu yolla-
ra yakın evlerde yaşamak. Ses düzeyi yüksek eğlence mekanlarında uzun süre
kalmak.
d. Çevre ısısının yeterinden fazla veya az olması: İklim koşulları bakımından el-
verişsiz coğrafyalarda yaşamak. Ani çevresel ısı değişikliğine maruz kalmak.
Yeterli barınma imkanı olmayan, kimilerince ‘evsiz’ şeklinde nitelendirilen in-
sanların sokaklarda yaşamaları.
e. Nemin yeterinden az veya fazla olması: Tropikal veya subtropikal bölgelere se-
yahat etmek. Yüksek dağlara tırmanmak.
f. Aç kalınması, besin yetersizliği: Beslenme alışkanlıkları nedeniyle veya doğru-
dan ekonomik koşullar nedeniyle yeterli besin bulamamak.
2. Sosyal stresörler: Kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresör-
lerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.
a. Ekonomik çalkantılar.
b. Politik çatışmalar.
c. Aile içi çatışmalar.
3. Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmen-
lerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.
a. Yakın kaybı.
b. Boşanma.
c. İşten çıkarılma.
d. Eşle çatışma yaşama.
e. Gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme
Stres etmenleri temel olarak hangi başlıklar altında sınıflandırılır?

3
Selye stresi ikiye ayırmıştır;
1. Eustres (Östres): Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da haz
duymasına yol açan strese bu ismi vermiştir. Bu şekildeki bir tanımlama ilk bakışta
çelişkili gibi gelebilir. Ancak unutulmamalıdır ki; Selye stresi tanımlarken ‘yeni bir
duruma karşı’ ifadesini kullanmıştır. Dolayısıyla bu yeni durum insanı olumsuz
etkileyen bir etmen olabileceği kadar olumlu etkileyen bir etmen de olabilir. Or-
ganizmanın hoşuna giden durumlar da insanda ruhsal ve bedensel yanıtlar ortaya
çıkarır. Çünkü hoşa giden durumlar da organizmanın uyum sağlaması gereken du-
rumlar arasındadır. Her an yaşanmadığından organizma için tanımadık durum-
lardır. Beden bu tür uyarımlara da strese verdiği yanıtı kullanarak uyum sağlar.
2. Distres: Organizmanın hoşuna gitmeyen, organizmayı zorda bırakan, gerginlik
oluşmasına neden olan etmenlerin oluşturduğu strese bu ismi vermiştir. Bu bö-
lümde ve bu kitapta sözü edilen stres türü distrestir.s
Stres tepkisi/yanıtı organizmanın sadece hoşuna giden etmenlere karşı verdiği bir yanıttan
ibaret değildir. Aynı zamanda organizmanın hoşuna gitmeyen etmenlere de benzer yanıt
verilir.
Selye’den sonra birçok farklı disiplinde yapılan çalışmalar sonrasında farklı sınıflandır-
malar yapılmıştır. Günümüzde stres daha çok aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır;
1. Anlık stres
2. Akut (ani, kısa bir zaman dilimi içinde gerşekleşen) kontrol edilebilen stres
3. Akut kontrol edilemeyen stres
4. Kronik (süreğen, zaman içerisinde gelişen) kontrol edilemeyen stres
Stresin günümüzde daha çok kullanılan sınıflandırması hangisidir?

4
STRESE YANIT
Organizma, hoşuna gitsin ya da gitmesin herhangi bir stres etmenine yanıt vermek duru-
mundadır. Selye tarafından bu tepki/yanıt genel adaptasyon (uyum sağlama) sendromu
olarak adlandırılmıştır. Bu yanıta biyolojik stres sendromu diyenler de mevcuttur.
Stres etmeni özgül olmayan bir şekilde genel adaptasyon sendromu yanıtını harekete
geçirir. Yani genel adaptasyon sendromu olarak adlandırılan yanıt stres etmeni seçmez.
Etmen ne olursa olsun aynı şekilde genel adaptasyon yanıtı ortaya çıkar. Ancak bu durum,
bütün stres etmenlerinin sadece genel adaptasyon sendromu yanıtına neden oldukları an-
lamına gelmez. Her bir stres etmeninin genel adaptasyon sendromu yanıtı dışında orga-
nizmada ortaya çıkardıkları kendilerine özgü tepkiler mevcuttur.
Stresörlere yanıt konusunda değişiklikler aşağıda maddeler halinde verilmiştir;
1. Her stresör etmen genel adaptasyon yanıtına neden olur.
2. Her stresör etmenin genel adaptasyon yanıtı dışında organizmada kendine özgü
tepkilere neden olur.
3. Her stresör etmen genel adaptasyon sendromu yanıtına neden olmakla birlikte,
aynı stresör her kişide benzer tepkiler oluşturmaz.
4. Her stresör etmen aynı kişide farklı zamanlarda farklı tepkilere neden olabilir.
Strese verilen yanıt konusunda benimsenen görüş; her stresör etmenin genel adaptasyon
sendromuna (biyolojik stres sendromu) neden olduğu ancak bu yanıtın yoğunluğunun ve
görüntüsünün kişisel farklılıklar gösterdiği şeklindedir.
Özellikle yukarıdaki 2., 3. ve 4. maddelerdeki özellikler, organizma ve çevre ile ilgili

çeşitli faktörlerce açıklanır. Bu faktörler içsel, dışsal ve psişik (ruhsal yapı ile ilgili) faktör-
ler olarak bilinirler;
1. İçsel faktörler: Bu faktörler kişiye özgüdür. Aşağıda bazı örnekler sıralanmıştır.
a. Kalıtımsal: Organizmaya ait genetik olarak ebevynden aktarılan özellikler bü-
tünüdür. Kalıtımsal özellikler özellikle kimilerinin huy, kimilerinin mizaç ala-
rak adlandırdığı ve insan kişiliğinin çekirdeğini oluşturan özellikleri belirlediği
bilinmektedir.
b. Yaş: Bu faktör, genetik özelliklerde olduğu gibi, tarafımızca belirlenemeyen bir
faktördür. Organizmanın hangi yaşta olduğu hem stresör etmene verilen yanıt-
taki bedensel tepkileri hem de yaş arttıkça tecrübeler ve merkez sinir sistemi-
nin gelişkinliği değiştiğinden ruhsal tepkileri belirler.
c. Cinsiyet: Cinsiyet de tarafımızdan belilenebilen bir faktör değildir. Cinsiyetin
etkisi kendisini toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında belli eder. Sosyal doku-
nun kadını ve erkeği tanımlama biçimi olan toplumsal cinsiyet, içinde yaşa-
nılan sosyal dokuda kadın ve erkek için tanımlanmış ve kabul görmüş tutum,
davranış, beklenti ve sorumluluklardır. Toplumsal cinsiyet doğuştan oluşmaz.
Zaman içinde kazanılır ve tesadüfi ve tesadüfi olmayan (eğitim gibi) deneyim-
lerce belirlenir. Toplumsal cinsiyet, biyolojik bir kavram olan cinsiyetin aksine
içinde yaşanılan sosyal dokunun gelenek, görenek ve alışkanlıkları ile şekil-
lenmekte ve değişim gösterebilmektedir. Birçok toplumda kadın ve erkeğe ait
işlevsellik alanları ‘doğal olarak’ kabul görmektedir. Kamusal veya özel alanda
çalışmak, siyaset yapmak erkeğe atfedilirken, ev ve aile ilgili alanlar kadına at-
fedilmektedir.
Hangi içsel faktörler strese verilen yanıtın özelliklerini belirler?

5
2. Dışsal faktörler: Bu kavram daha çok değişken çevresel etmenlerin tanımlanma-
sında kullanlır.
a. İklim koşulları: Örneğin hava sıcaklığı stresör etmenlere karşı verilen tepkiye
belirleme potansiyeline sahiptir. Birçok ülkede yapılmış araştırmalar insanların
gösterdiği şiddet davranışının ne çok soğuk ne de çok sıcak mevsimlere yoğun-
laştığını göstermektedir.
b. Organizmanın bedensel aktivitesini etkileyen çeşitli faktörler: Bu faktörler
arasında yeterince uyumuş olma ya da olmama, bedensel yorgunluk düzeyi,
aç olup olmama sayılabilir. Aç olduğu için kan şeker düzeyi istenilen seviyede
olmayan bir kişi ile bu faktörün bulunmadığı bir kişinin ani artaya çıkan bir
stresör etmene verecekleri yanıtta farklılıklar olacaktır.
c. Organizmanın yaşamını sürdürdüğü fiziksel ortam: Metropollerde yaşamak ya
da küçük kasaba, köy gibi kırsal bölgelerde yaşamak stres etmenlerine verilen
yanıtta değişikliklere neden olma potansiyeline sahiptir.
d. Organizmanın yaşamını sürdürdüğü sosyallik: Organizmanın içinde yaşadığı
sosyalliğin (toplumsal yapının) özellikleri stres etmenine verilen tepkiyi belir-
ler. Örneğin daha bireysel yaşanan endüstrileşmiş bir sosyallikte yaşayan bir
organizma ile feodal özellkileri ağır basan bir sosyallikte yaşamak stres etme-
nine verilen yanıtta değişikliklere neden olacaktır. Ayrıca içinde yaşanılan sos-
yalliğin özellikleri stres etmenine maruz kalmış organizmanın alacağı desteğin
düzey ve niteliğini belirleme gücüne sahiptir.
İnsanın içinde yaşadığı ortamın fiziksel özelliklerinden, içinde yaşadığı sosyalliğin kültürel
özelliklerine ve hatta yaşadığı coğrafyanın iklimine kadar birçok faktör stres etemine veri-
len yanıtın düzey ve niteliğini belirleme potansiyeline sahiptir.
3. Psişik faktörler: Organizmanın ruhsal yapısı ile ilgilidir.

a. Motivasyon: Stres etmenini tanımlama, anlama ve bu etmenle başa çıkmaya
karşı olan istek, stres etmenine verilen yanıtın düzey ve niteliğini belirler.
b. Deneyim: Geçmiş deneyimlerin yeni ortaya çıkan bir durumla başedebilme,
bu durumla ilgili neler yapılabileceğini bilebilme gücü konusunda önemli kat-
kıları vardır. Yeterince deneyimili olan bir kişi ile çeşitli nedenlerle deneyimsiz
olan bir kişi arasında stres etmenine verilen yanıt açısından farklılıklar vardır.
c. Kişilik özellikleri: Kişilik, sosyalliğin içindeki insanı tek ve biricik kılan, insa-
nın kendisini ifade ediş biçimini, ilişki kurma tarzını belirleyen, çevresel fak-
törlere uyum yapabilmesini sağlayan psikolojik ve fizyolojik sistemlerin dina-
mik ve açık örgütlenmiş halidir. Süreklilik kazanmış algılama, duygu, düşünce,
tutum ve davranışların bütünüdür. Kişiliğin daha çok kalıtımsal yönü olan huy
veya mizaç olarak adlandırılan kısmı yaşamın ilk 2-3 yılında otururken, son-
radan psikososyal gelişim sürecinde çevre ile etkileşim sonucunda şekillenen
kısmı olan karakter kısmı ise uzun yıllar sonra şekillenir. Mizaça, içsel faktörler
kısmında değinilmişti. Karakter ise değişebilme potansiyeli bakımından psişik
faktörler başlığı altına alınmıştır. İnsanın kişiliğinde baskın olan özellikler stres
etmenine verilen yanıt üzerinde etkilidir. Utangaç olan bir kişi ile atılgan, giriş-
ken olan dışa dönük bir kişinin aynı stres etmenine vereceği yanıtlar farklılıklar
barındıracaktır. Yine şüpheci, kılı kırk yaran bir kişi ile daha önemli noktalara
odaklanma yanlısı bir kişi arasında farklıklar olacaktır.
Oraganizmanın strese verdiği yanıtın farklılaşmasında rol oynayan faktörler hangileridir?

6
Genel Adaptasyon Sendromu (Biyolojik Stres Sendromu)
Yukarıda söz edildiği gibi genel adaptasyon sendorumu Selye tarafından tanımlanmıştır.
Bu kuram strese verilen yanıtta biyolojik açıklama getirmektedir. Bu kuramı ortaya koyar-
ken Selye, sıçanları soğuk, sıcak, hareketsizlik, hareketlilik, yorgunluk gibi çeşitli stresör
etmenlere maruz bırakmış ve sıçanların verdiği fizyolojik tepkileri gözlemlemiştir. Yuka-
rıda da belirtildiği gibi sıçanların birbirinin tersi gibi görünen stresörlere benzer fizyolojik
tepkiler verdiği Selye tarafından gözlenmiştir. Kuramın aldığı en önemli eleştiri psikolojik
faktörlere yeterince yer vermemiş olması şeklindeki eleştiridir. Ayrıca daha sonra yapılan
bazı çalışmalarda her stres etmenine aynı fizyolojik yanıtın verilmediği, bazı stres etmen-
lerine verilen yanıtta farklı fizyolojik mekanizmaların rol oynadığına dair çeşitli kanıtlara
rastlanmıştır. Genel adaptasyon kuramı stresle baş etmede hangi yöntemlerin kullanılma-
sı gerektiği veya kullanılabilecek yöntemlerin etkili olup olmadığına açıklama getirmedi-
ğinden eleştirilmektedir.
Stres ile ilgili literatürde stres etmenine yanıtla ilişkili olarak daha çok üzerinde du-
rulan genel adaptasyon sendromudur. Ancak strese yanıt konusunda bunun dışında öne
sürülmüş başka kuramlar da vardır. Bu bölümün sonunda bu kuramlar sıralanacak ve bu
kuramlara ulaşmak için bir internet adresi önerilecektir.
Genel adaptasyon sendromu hangi konularda ve ne gibi eleştiriler almıştır?

7
Genel adaptasyon senromu dört temel varsayıma dayanır;
1. Organizmalar içsel dengelerini korumak gibi bir içgüdüye sahiptirler.
2. Stres etmenleri iç dengeyi bozcu etkiye sahiptirler. Organizma ise stres etmenlerine
fizyolojik bir tepki verir. Bu tepki içsel dengeyi korumaya yönelik bir savunmadır.
3. Savunmaya yönelik olan fizyolojik tepki aşamalı bir şekilde alarm, direnç ve tüken-
me evrelerini izler. Bu uyum süreci stres etmeninin gücü, yoğunluğu ve süresine
bağlı olduğu gibi aynı zamanda stres etmenine karşı gösterilen direncin başarılı
olup olmadığına bağlıdır.
4. Organizmanın stres etmenine verdiği yanıtta kullandığı bedensel ve ruhsal ener-
ji sınırlıdır. Bu enerjinin tükenmesi durumunda ölüme kadar gidebilen sonuçlar
doğabilir.
Selye, genel adaptasyon sendromunu üç döneme ayırmıştır. Genel adaptasoyon send-
romunu şematik hali şekil 1’ de verilmiştir. Bu üç dönem, alarm dönemi, direnme dönemi
ve tükenme evrelerinden ibarettir. Aşağıda bu dönemlere ait özellikler sırasıyla anlatıla-
caktır.
Genel adaptasyon sendromu hangi varsayımlara dayanır?

8
1. Alarm evresi (Şekil 1’de A): Bu dönem organizmanın stres etmeni ile ilk karşılaş-
tığı dönemdir ve ‘savaş ya da kaç’ tepkisine benzer. Bu dönemde beyindeki stresör
etmelere karşı yanıt oluşturmakla görevli yapılar uyarılmış olur. Ancak iç dengesi
olağan yaşamkoşullarına göre sürmekte olan organizma stres etmenine tam anla-
mıyla gafil avlanmış olur. Bu nedenle organizmanın direncinde başlarda düşme
olur. Direncin düşmesi organizmada zaman zaman hastalık sınırını aşan tepkilerin
gelişmesine neden olabilir. Savunma yanıtının ortaya çıkması ile alarm döneminde
ortaya çıkan belirtiler sönmeye başlar ve beden iç dengesini koruduğu dönemdeki
haline dönmeye başlar.
Beyinde stres etmenine yanıt konusunda öne çıkan yapılar hipotalamus ve hipo-
fizdir. Hipotalamus strese yanıtta daha çok hipofizden salgılanacak hormonların
denetleyicisi işlevini görür. Ancak hipotalamus beden ısısı, iştah gibi işlevlerin de
denetlendiği bir beyin bölgesidir. Hipofiz ise çoğunlukla hipotalamusun kontro-
lünde strese yanıtta görevli hormonların salgılanmasını sağlar. Bu hormonlar ise
böbrek üstü bezinin uyarılmasını ve bu bölgeden salgılanan hormonların harekete
geçirilmesini sağlar.
Strese karşı yanıtta bedende uyarılan bir başka yapı ise sempatik sinir sitemidir.
Sempatik sinir sistemi otonom sinir sisteminin bir parçasıdır.
Stres etmeni yeterince güçlü ise ve bu stres etmenine maruz kalan organizma başa
çıkabilme kapasitesi bakmında yeterli değilse stres etmeninin organizma üzerinde-
ki etkisi ölüme kadar varabilir.
Şekil 1.1
Genel adaptasyon
sendromu evrelerinin
şematik görünümü.
Alarm evresinde salgılanan hormonlar bedendeki dokuların daha doğrusu protein,

glikojen ve yağ gibi yapıların çözülmesi/yıkılması (katabolik) şeklinde bir yanıta neden
olur. Bu şekilde oluşmuş yanıt katabolizma olarak adlandırılır.
Stres etmenine karşı verilen fizyolojik yanıt şekil 2’de şematik olarak verilmiştir. Ayrıca
yapılar ve hormonların işlevleri ile bilgi aşağıda daha ayrıntılı olarak sunulacaktır.
Şekil 1.2
Strese yanıt.
2. Direnç evresi (Şekil 1’de B): Eğer alarm evresindeki yanıtların ortaya çıkmasına
neden olan stres etmeni organizmayı öldürecek kadar güçlü değilse veya organiz-
ma stres etmeninin gücünden bağımsız bir şekilde başedebilmeyi başaramamışsa
verilen yanıtta direnç evresine geçilmiş olur. Alarm evresinde yukarıda söz edil-
diği gibi çeşitli yapıların çözülmesi/yıkılması süreci gözlenirken, direnç evresi bu
açıdan yapıcıdır (anabolik). Bu evrede organizma olağan koşullardakinden daha
dirençlidir. Organizma stres etmenine karşı girdiği mücadelede çok fazla kaynak
tüketme yoluna girmek zorunda kalırsa zamanla gösterdiği direnç düşmeye baş-
lar. Direncin düşmesi bu kitabın stres ve bedensel hastalıklar bölümünde anlatılan
hastalıkların ve ruhsal rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olabilir.
Direnç evresi, stres etmeni ortadan kalkmadığı takdirde tükenme evresine geçme-
ye mahkumdur. Ancak direnç evresinin nasıl sonuçlanacağı aşağıdaki etmenlere
bağlıdır;
a. Stres etmeninin gücü.
b. Organizmanın uyum yapabilme yeteneği ve kapasitesi.
c. Organizmanın başedebilmek için kullandığı bedensel ve ruhsal enerjinin düzeyi.
3. Tükenme evresi (Şekil 1’de C): Bu evrenin başladığının en önemli göstergesi, di-
renç evresinde sönümlenmiş olan alarm evresi reaksiyonlarının yeniden canlan-
masıdır. Tükenme evresinde organizma stres etmeni ile başa çıkmak için özellikle
direnç evresinde kullandığı enerjinin tümünü kaybetmişse sonuç ölümdür. Bu
enerji ölüme neden olacak kadar tükenmemiş ise strese bağlı bedensel hastalıklar
ortaya çıkar.
Strese Karşı Yanıtta Hormonlar

İnsan gibi organizmalarda strese karşı verilen yanıt nöroendokrin bir yanıttır. Yani sinir
sistemi ve hormonal sistemin birlikte işlemesi ile gösterilen bir yanıttır. Sinir ve hormonal
sistemler strese karşı yanıtta kalp-damar sistemi, solunum sitemi, bağışıklık sistemi ve sin-
dirim/boşaltım sistemi ile birlikte hareket eder. Şekil 2’de şematik olarak gösterildiği gibi
stres etmenleri beyin yapılarından hipotalamus denen bölgeden kortikotropin salgılatıcı
faktör salgılanmasına, bu faktör ise hipofiz adı verilen ve yine beyinde bulunan bir bezden
adrenokortikotropin hormonun salgılanmasına neden olur. Hipotalamus ve hipofiz strese
yanıtta beyindeki temel yapılardır. Bu yapılar limbik sitem denilen içerdiği diğer yapılar
ile birlikte strese yanıtta önemli rol alan beyin bölgesinin ögeleridirler. Limbik sistem şe-
matik olarak şekil 3’ te gösterilmiştir.
Hipotalamus ve hipofiz adı verilen yapılar strese yanıtta beyinde rol alan temel yapılardır.
Hipofiz hipotalamusun kontrolünde hormon salgısı yapar.
Hipofizden adrenokortikotrpin hormon salgılanması ile bu hormon kana karışır ve

böbrek üstü bezlerini uyarır. Böylece zaman zaman ‘stres hormonu’ adı da verilen kortizol
böbrek üstü bezlerinin kabuk (korteks) kısmından salgılanmış olur. Aşağıda kortizol sa-
lınması ile organizmada ne gibi değişiklikler geliştiği sıralanmıştır.
Kotizolün genel etkileri;
1. Özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin (glikojen) yıkılması. Yı-
kılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi.
2. Organizmanın karaciğer dışındaki organ ve dokularda temel yapı taşı olan protei-
nin yıkımını artması.
3. Organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması.
4. Organizmanın savunma sisteminde rol alan hücrelerin ve çeşitli maddelerin işlev-
lerinin ve miktarlarının azalması.
5. Kan damarlarının duyarlılığını arttırarak kan basıncının artması.
6. Sindirim sisteminde salgıların artması ve böylece mide asitliğinin artması.
7. Zihinsel aktivitenin artması.
Şekil 1.3
Limbik sistem.
Hipofizden adrenokortikotropin hormon salgılanması ile böbrek üstü bezlerinden

kortizol salgısının artması dışında, stres etemeni nedeni ile uyarılan otonom sempatik
sistem nedeni ile böbrek üstü bezlerinin kabuk altı kısmından (medülla) adrenalin ve no-
radrenalin denilen hormonlar salgılanır. Aşağda adrenalin salınması ile organizmada ne
gibi değişiklikler geliştiği sıralanmıştır.
Adrenalinin genel etkileri;
1. Kalp kaslarının kasılma gücü ve hızında artma.
2. Kalp atım sayısında artma.
3. Soluk borusunda genişleme. Solunumun hızının ve derinliğinin artması.
4. Böbreğin boşaltım işlemi hızında azalma.
5. Kortizolde olduğu gibi özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin
yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi.
6. Kortizolde olduğu gibi organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımı-
nın artması.
7. Organizmanın ısısının artması.
8. Göz bebeklerinin tıpkı karanlık bir odaya girmiş gibi açılması.
9. Zihinsel aktivitenin artması.
Strese yanıtta rol alan temel hormonlar kortizol ve adrenalindir. Her iki hormon da böbrek
üstü bezlerinden salgılanır.
Yukarıda kortizol ve adrenalin ile ilgili sıralanan etkiler organizmanın özellikle stres
etmenine karşı verdiği yanıtın alarm ve direnç evresinde rol oynar. Bu iki hormonun genel
fizyolojik etkileri organizmanın direnç evresinde stres etmeni ile başa çıkmasında yar-
dımcı olur. Eğer stres etmeni çok güçlü ise ya da çok uzun bir süreyi kapsamışsa diğer bir
deyişle beden direnç döneminde stres etmeni ile başa çıkamaz ise organizma direnç dö-
neminden tükenme dönemine girer. Bu son evrede, psikosomatik hastalıklar ya da ölüm
gerçekleşir.
Strese yanıtta rol alan temel hormonlardan olan kortizolün genel fizyolojik etkileri nelerdir?
9
Strese Yanıtta Diğer Kuramlar
Stres yanıtını açıklayan kuramlar; biyolojik kuramlar, psikolojik kuramlar, sosyal kuram-
lar, sistem yaklaşımları ve diğer kuramlar olarak sıralanabilir. Aşağıda bu başlıklar altında
hangi kurmaların bulunduğu sıralanmaktadır. Önerilen internet sitesinden bu kuramla-
rın genel çerçevesi hakkında bilgiye ulaşabilirsiniz.
1. Biyolojik kuramlar:
a. Genel adaptasyon sendromu
b. Genetik yapısal kuramlar
c. Kalıtım – çevre etkileşimi modeli
2. Psikolojik kuramlar:
a. Psikodinamik kuram
b. Öğrenme modeli
c. Bilişsel model
3. Sosyal kuramlar:
a. Çatışma kuramı
4. Sistem yaklaşımları:
a. Bütüncül sağlık modeli
b. Psikosomatik kuram
c. Canlı sistemler yaklaşımı
5. Diğer:
a. Evrim kuramı
b. Yaşam değişimi kuramı
c. Çevresel stres kuramı
Strese yanıtla ilgili kuramlar hakkında Türk Psikoloji Dergisi’nin stres özel sayısına ‘http://
www.turkpsikolojidergisi.com/PDF/TPB/3435.pdf ’ şeklindeki internet adresinden ulaşabi-
lirsiniz.
STRESE YANITIN DOĞASI

Stres kavramının insan türü için önemi, stresin neden olduğu sonuçlar kadar stresin işlev-
sel değerinin de bulunmasından kaynaklanmaktadır. İnsan organizması bir sistemdir ve
bu sistem sürekli denge halinde olma çabası içerisindedir. Organizma bir sistemler bütü-
nüdür ve çevresel sistemler ile ilişki halindedir. Çevresel sistemlerde oluşan veya organiz-
manın barındırdığı sistemlerdeki meydana gelen ve organizmanın denge halini bozan du-
rumlar organizmayı denge haline dönme çabasına sokar, değişmeye ve gelişmeye zorlar.
Organizmanın dengesini bozan durumların olmaması ki bu olası değildir, organizmanın
değişme ve gelişme çabası içine girmemesi demektir. İnsan organizması için üç denge
mevcuttur;
1. Biyolojik denge
2. Psikolojik denge
3. Sosyal denge
Bu sistemlere giren vitamin, su, protein gibi maddelerin ve çıkan atıkların fazlalığı
veya yetersizliği, sistemlerin işlevlerini yerine getirmek için ihtiyaç duyduğu bilgilerin
azlığı, aşırılığı veya birbirleri ile uyuşmazlığı, organizmaya dengenin bozulduğuna dair
işaret verir. Böylece organizma içsel ve dışsal dengesinin korunmasına yönelik uyum sağ-
lamak üzere harekete geçer. Eğer organizma dengenin bozulmasına dair işaretleri alamaz-
sa ve uyum sağlamak üzere strese vermesi gereken yanıtı gösteremezse zarar görür hatta
yaşamda kalamaz.
Savaş ya da Kaç Tepkisi

Savaş ya da kaç tepkisi zaman zaman insanların zihninde ‘stresin olumlu yanları’ şeklin-
deki bir ifadeye karşı ‘stresin ne gibi olumlu bir yanı olabilir ki?’ şeklinde oluşan soruya
en iyi yanıtı oluşturduğundan ve stresin doğası üzerine düşünmeyi sağladığından burada
üzerinde durulacaktır. Savaş ya da kaç tepkisi şekil 4’de şematize edilmiştir.
Strese yanıtın oraganizma açısından işlevsel değerini gösteren en iyi örneklerden birisi savaş
ya da kaç tepkisidir.
Bazı insanlar zaman zaman hissettikleri sıkıntı, gerginlik, huzursuzluk gibi olumsuz
duyguları yaşamları boyunca hissetmek istemediklerini belirtiler. Bu isteğe yakından bak-
mak gerekir. Herhangi bir olumsuz yaşantının beraberinde getirdiği olumsuz duyguları
hissetmemek ne gibi sonuçlara yol açar? Ağrı duymayan bir insanı ele alalım. Bedenine
yönelmiş ağrı verici bir durum karşısında ağrı duymaması ağrıya neden olması gereken
durumlardan kaçınmasına engel olacaktır. Ölümcül olabilecek ve basit bir tıbbi müdahale
ile giderilebilecek bir hastalığı erken dönemde farkedemeyecek ve bu hastalık ağrıyı his-
setmeyen kişinin hayatını kaybetmesine neden olabilecektir. Yorgunluk hissi bedenimize
dinlenmesi gerektiğine dair işaretler verir. Yorgunluk gibi insanlar tarafından olumsuz-
muş algılanan bir duyguyu hissetmemek bedenin dinlenme ihtiyacına karşılılık vereme-
mek demektir. Oysa günümüzde sonu ölüme dahi varabilen kronik yorgunluk sendromu
denilen bir rahatsızlığın yeni yeni tanımlandığı görülmektedir.
Organizmanın olumlu duyguları hissetmemesi ile olumsuz duyguları hissetmemesi arasın-

10 da ne gibi farklar vardır?
Sonuç olarak; olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu duygulardan

mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu durum organizmanın yaşamının son bul-
masına neden olabilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları hissetmemek
organizmanın kısa vadede sadece olumlu duygular hissetmesini sağlarken orta ve uzun
vadede yaşamla bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir.
Olumsuz duyguları hissedememek organizma için yaşamla bağdaşmayan sonuçlara yol açabilir.
Organizma kendisini tehditlere karşı savunma durumundadır. Çünkü yaşamda kal-

mak organizmanın en önemli hedeflerinden birisidir. Organizmanın tehdit karşısında
ortaya koyduğu tepkiler stres etmenleri ile karşılaştığında ortaya çıkan fizyolojik tepkilere
benzer. Dolayısıyla organizmayı tehdit altına sokan durumlar birer stres etmeni olarak
değerlendirilebilir. Zaten stres, ‘insanın içsel dengesine karşı hali hazırda mevcut olan ya
da tehdit olmadığı halde öyle yorumlanan durumlar olarak da tanımlanabilir.
Evrimsel süreç içerisinde insanoğlu için tehdit kaynakları değişmekle birlikte bu teh-
dit kaynaklarına karşı gösterilen özellikle fizyolojik tepki ortak özellikler taşıyagelmiştir.
Evrimsel sürecin erken dönemlerinde insan için tehdit kaynağı daha çok kendisi dışındaki
hayvanlar özellikle de sürüngenlerdi. Sürüngenlerin önemli bir tehdit kaynağı olduğuna
dair bilgi merkez sinir sistemimizde kodlanmış eski bir bilgidir. Günümüzde metropoller-
de doğmuş, bir sürüngenle hiç karşılaşmamış insanların dahi ‘yılan korkusuna’ sahip ol-
duklarını bildirmeleri belki de atalarımızdan bize kalan bu eski bilgiden köken almaktadır.
Savaş ya da kaç tepkisine göre tehdit kaynağı ile karşılaşılan organizma tehdit kaynağı
ile savaşacak ya da kaçacaktır. Her iki tepki de bedenin hazırlanmasını gerektirmektedir.
İşte bu hazırlığı sağlayan stresör etmenlere karşı verilen fizyolojik yanıttır. Organizma is-
ter savaşsın ister kaçsın fizyolojik olarak aynı şeylere ihtiyaç duyar. Stres etmeni ile karşıla-
şan organizma yukarıda da anlatıldığı gibi hipotalamus – hipofiz – böbrek üstü sistemini
harekete geçirir. Peki bu sistemin harekete geçmesi bedeni savaşmaya ya da kaçmaya nasıl
hazırlar?
Hipotalamus – hipofiz – böbrek üstü sisteminin harekete geçmesi ile böbrek üstü bez-
lerinden adrenalin ve kortizol denilen hormonlar salgılanır. Bu hormonların etkisiyle;
1. Solunum hızı ve derinliği artar: Solunum hızı ve derinliğinin artması sonucunda
organizma daha fazla oksijen almış olur. Alınan bu oksijen özellikle kasların ihti-
yaçlarını karşılamak amacıyladır.
2. Özellikle karaciğerde depolanmış halde bulunan şekerin yıkılım ve çözülmesi ar-
tar: Şeker organizmanın özellikle kısa zaman diliminde ihtiyacı olan enerjinin sağ-
lanmasında görev alır.
3. Kalp hızında, kan basıncında, kalp kaslarının kasılma güçlerinde artma: Solunum
hızının ve derinliğinin artmasıyla organizmaya daha fazla giren oksijen ve kara-
ciğerden çözülerek kana karışan şekerin savaşma ya da kaçma tepkisi sırasında
üzerine en fazla görev düşen kaslara taşınması gerekmektedir. Çünkü oksijen ve
şekerin önemlice bir kısmını ister savaşsın ister kaçsın kaslar kullanmaktadır. İşte
oksijen ve şekeri kaslara taşıyan kandır. Kanın kalp tarafından daha bol miktarda
ve daha hızlı taşınması hem kaslara giden şeker ve oksijen miktarını arttıracak hem
de şeker ve oksijenin kullanılmasıyla ortaya çıkan atıkların kaslardan daha hızlı bir
şekilde uzaklaştırılmasını sağlayacaktır.
Şekil 1.4
Savaş ya da kaç tepkisi
4. Göz bebeklerinde genişleme: Göz bebeklerinde genişleme özellikle adrenalinin et-

kisi ile ortaya çıkar. Organizma savaşacağı ya da kaçacağı tehdit kaynağını daha
kolay görebilmek, tehdit kaynağındaki değişimleri, davranışlarındaki farklılıkları
seçebilmek ister. Göz bebeğinin büyümesi bu işlevlerin yerine getirilmesine hizmet
eder.
Merkez sinir sistemi stres etmeni karşısında organizmanın güvenliğini sağlamak üzere ha-
rekete geçer.
Özetle;
1. Merkez sinir sistemi stres etmeni karşısında organizmanın güvenliğini sağlamak
üzere harekete geçer.
2. Merkez sinir sisteminin harekete geçmesiyle birlikte böbrek üstü bezlerinden salı-
nan adrenalin ve kortizol;
a. Nefes alıp vermemizi
b. Kalp hızımızı
c. Kan basıncımızı yükselterek beynimize ve kaslarımıza oksijen bakımından daha
zengin kan gitmesini sağlar ve bu da bizi kaçmaya ya da savaşmaya hazır hale getirir.
3. Tüm bunların yanı sıra;
a. Duyuların hassasiyeti artar
b. Bellek keskinleşir
c. Zihinsel faaliyetler artar
d. Organizma acıya daha dayanıklı hale gelir.
Stres etmenine verilen yanıtta rol alan hormonlar sadece bedensel etkilere neden olmaz.
Bedensel etkilerin yanısıra strese yanıt veren organizmanın duyularının hassasiyeti artar,
belleği keskinleşir, zihinsel faaliyetleri artar ve acıya daha dayanıklı hale gelir.
İşte yukarıda ifade edilen strese yanıtın organizmada yarattığı sonuçlar savaş ya da kaç
tepkisinin gösterilebilmesini sağlar. Böylece organizma hayatta kalabilme amacını yerine
getirmiş olur. Buradan da anlaşılacağı gibi strese verilen yanıt organizma için yaşamda
kalabilmesi açısından vazgeçilmezdir.
Özet
Çoğunlukla doğru olmayan bir tanımlamayla ‘çağımızın has- Savaş ya da kaç tepkisi zaman zaman insanların zihninde
talığı’ şeklinde anlamlar atfedilmeye çalışılan stres, pek çok ‘stresin olumlu yanları’ şeklindeki bir ifadeye karşı ‘stresin ne
bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır. Stres kav- gibi olumlu bir yanı olabilir ki?’ şeklinde oluşan soruya en iyi
ramı, son yıllarda popülarite kazanmış olmasına rağmen, yanıtı oluşturur.
yeni bir kavram değildir. İnsanoğlu var olduğundan bu yana, Olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu
hatta belki de evrimsel bakış açısıyla insanoğlunun varlığın- duygulardan mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu
dan önce diğer organizmalar için, deneyimlenen bir olgudur. durum organizmanın yaşamının son bulmasına neden ola-
Stres kavramı günlük dilde farklı yerlerde kullanılmaktadır. bilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları
Ancak belirtmek gerekir ki; bu kullanımların oldukça büyük hissetmemek organizmanın kısa vadede sadece olumlu duy-
bir çoğunluğu uygun değildir. gular hissetmesini sağlarken orta ve uzun vadede yaşamla
Organizma, herhangi bir stres etmenine yanıt vermek duru- bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir.
mundadır. Selye tarafından bu tepki/yanıt genel adaptasyon
sendromu olarak adlandırılmıştır. Stres etmeni ne olursa ol-
sun genel adaptasyon yanıtı ortaya çıkar. Ancak bu durum,
bütün stres etmenlerinin sadece genel adaptasyon send-
romu yanıtına neden oldukları anlamına gelmez. Her bir
stres etmeninin genel adaptasyon sendromu yanıtı dışında
organizmada ortaya çıkardıkları kendilerine özgü tepkiler
mevcuttur. İnsan gibi organizmalarda strese karşı verilen ya-
nıt nöroendokrin bir yanıttır. Yani sinir sitemi ve hormonal
sistemin birlikte işlemesi ile gösterilen bir yanıttır. Sinir ve
hormonal sistemler strese karşı yanıtta kalp-damar sistemi,
solunum sitemi, bağışıklık sistemi ve sindirim/boşaltım sis-
temi ile birlikte hareket eder.
Stres kavramının insan türü için önemi, stresin neden oldu-
ğu sonuçlar kadar stresin işlevsel değerinin de bulunmasın-
dan kaynaklanmaktadır. İnsan organizması bir sistemdir ve
bu sistem sürekli denge halinde olma çabası içerisindedir.
Organizma bir sistemler bütünüdür ve çevresel sistemler ile
ilişki halindedir. Çevresel sistemlerde oluşan veya organiz-
manın barındırdığı sistemlerdeki meydana gelen ve orga-
nizmanın denge halini bozan durumlar organizmayı denge
haline dönme çabasına sokar, değişmeye ve gelişmeye zorlar.
Organizmanın dengesini bozan durumların olmaması ki bu
olası değildir, organizmanın değişme ve gelişme çabası içine
girmemesi demektir. Eğer organizma dengenin bozulmasına
dair işaretleri alamazsa ve uyum sağlamak üzere strese ver-
mesi gereken yanıtı gösteremezse zarar görür hatta yaşamda
kalamaz.
Kendimizi Sınayalım
1. Stres ilk olarak hangi bilim dalında kullanılan bir kavram 6. Kortikotropin salgılatıcı hormon aşağıdaki yapıların
olmuştur? hangisinden salgılanır?
a. Fizik a. Hipofiz
b. Biyoloji b. Hipotalamus
c. Fizyoloji c. Böbrek üstü bezi
d. Psikoloji d. Kalp
e. Kimya e. Mide
2. Aşağıdakilerden hangisi stresi tanımlayan yaklaşımların 7. Adrenalin aşağıdaki yapıların hangisinden salgılanır?
ortak özelliklerinden değildir? a. Hipofiz
a. Stres kişi ve çevresinin etkileşimi sonucunda oluşur. b. Hipotalamus
b. Strese yanıt durumu her zaman bir tehlikenin varlığı- c. Böbrek üstü bezi
na işaret eder. d. Kalp
c. Organizma barındırdığı bütün sistemlerle strese ya- e. Mide
nıt verir.
d. Strese yanıt kontrol edilemez. 8. Aşağıdakierden hangisi kortizolün genel etkilerinden
e. Stres yanıtına neden olan tehditin ölçüsü kişinin de- değildir?
ğerlendirmesine bağlıdır. a. Kalp hızının yavaşlaması
b. Kan şekerinin artması
3. Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da c. Zihinsel aktivitenin artması
haz duymasına yol açan strese ne ad verilir? d. Yağların yıkılması
a. Distres e. Mide asidinin artması
b. Östres
c. Stres 9. Stresle karşılaşan organizmanın solunum derinliği ve hı-
d. Strese yanıt zında artma hangi işleve hizmet eder?
e. Genel adaptasyon sendromu a. Kaslara daha fazla kan gitmesine
b. Tehdit kaynağını daha rahat görmeye
4. Aşağıdakilerden hangisi strese varilen yanıtta farklılıkla- c. Kan şekerinin artmasına
ra neden olan içsel faktörlerdendir? d. Organizmaya daha fazla oksijen girmesine
a. İklim koşulları e. Kan şekerinin düşmesine
b. Besin durumu
c. Cinsiyet 10. I.Sinir sistem
d. Çevresel ısı II. Hormonal sistem
e. Deneyim III. Kalp-damar sistemi
IV. Solunum sitemi
5. Genel adaptasyon sendromunun aşağıdakilerden hangi- V. Bağışıklık sistemi
sinde doğru sırasıyla verilmiştir? Strese verilen yanıtta yukarıdaki sistemlerden hangileri rol
a. Direnme – alarm – tükenme oynar?
b. Tükenme – alarm – direnme a. I, II, III, IV ve V
c. Alarm – tükenme- direnme b. I, II ve IV
d. Alarm – direnme – tükenme c. III ve IV
e. Direnme – tükenme – alarm d. I ve II
e. III, IV ve V
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. a Yanıtınız yanlış ise “Tarihçe” başlıklı konuyu yeni- Sıra Sizde 1
den gözden geçiriniz. Stres kavramı ilk olarak fizyolojik anlamda Selye tarafından
2. b Yanıtınız yanlış ise “Tanım ve Sınıflama” başlıklı ko- tanımlanmıştır. Selye stres kavramını, stresi uyaranlara karşı
nuyu yeniden gözden geçiriniz. organizmanın verdiği yanıt olarak tanımlamıştır.
3. b Yanıtınız yanlış ise “Tanım ve Sınıflama” başlıklı ko-
nuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
4. c Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıt” başlıklı konuyu ye- Stres ile ilgili yapılan tanımlar aşağıdaki ortak özellikleri taşır;
niden gözden geçiriniz. Organizma ve dış çevrenin etkileşimi sonucunda oluşur.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıt” başlıklı konuyu ye- Streste, bir tehlike/tehdit söz konusudur. Bu tehlikenin öne-
niden gözden geçiriniz. mi kişinin değerlendirmesine bağlıdır. Stres, organizmanın
6. b Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıt” başlıklı konuyu ye- sadece bir bölümünü değil tümünü etkiler. Stres, kontrol edi-
niden gözden geçiriniz. lebilir bir tepki değildir. Yani stres nedeniyle meydana gelen
7. c Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıt” başlıklı konuyu ye- fizyolojik değişiklikler kişinin kendi iradesiyle başlatılıp yine
niden gözden geçiriniz. kendi iradesiyle durdurulamaz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıt” başlıklı konuyu ye-
niden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
9. d Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıtın Doğası” başlıklı Stres etmenleri; fiziksel etmenler, sosyal etmenler ve psikolo-
konuyu yeniden gözden geçiriniz. jik etmenler olarak sınıflandırıl-maktadır.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Strese Yanıtın Doğası” başlıklı
konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
Günümüzde stres; anlık stres, akut (ani, kısa bir zaman dilimi
içinde gerşekleşen) kontrol edilebilen stres, akut kontrol edi-
lemeyen stres ve kronik (süreğen, zaman içerisinde gelişen)
kontrol edilemeyen stres şeklinde sınıflandırılmaktadır.
Sıra Sizde 5
Strese verilen yanıtın özelliklerini belirleyen içsel faktörlere;
genetik (kalıtım), yaş ve cinsiyet örnek olarak gösterilebilir.
Sıra Sizde 6
Organizmanın barındırdığı içsel, dışsal ve psişik faktörler
strese verdiği yanıtın diğer organizmalardan farklılaşmasına
neden olur.
Sıra Sizde 7
Kuramın aldığı en önemli eleştiri psikolojik faktörlere yete-
rince yer vermemiş olması şeklindeki eleştiridir. Ayrıca daha
sonra yapılan bazı çalışmalarda her stres etmenine aynı fiz-
yolojik yanıtın verilmediği, bazı stres etmenlerine verilen ya-
nıtta farklı fizyolojik mekanizmaların rol oynadığına dair çe-
şitli kanıtlara rastlanmıştır. Genel adaptasyon kuramı stresle
baş etmede hangi yöntemlerin kullanılması gerektiği veya
kullanılabilecek yöntemlerin etkili olup olmadığına açıklama
getirmediğinden eleştirilmektedir.
Yararlanılan Kaynaklar
Sıra Sizde 8 Akman S. (2004). Stresin Nedenleri ve Açıklayacı Kuram-
Genel adaptasyon senromu dört temel varsayıma dayanır. lar. Türk Psikoloji Dergisi, 10(34-35):40-56.
Bu varsayımlar şu şekilde sayılabilir; 1- Organizmalar içsel Baltaş, Z. ve Baltaş, A. (2011). Stres ve Başaçıkma Yolları.
dengelerini korumak gibi bir içgüdüye sahiptirler. 2- Stres İstanbul: Remzi Kitabevi.
etmenleri iç dengeyi bozucu etkiye sahiptirler. Organizma Dinçel E. (2004). Stresin Psikofizyolojisi ve Strese Bağlı
ise stres etmenlerine fizyolojik bir tepki verir. Bu tepki içsel Bedensel Hastalıklar. Türk Psikoloji Dergisi, 10(34-
dengeyi korumaya yönelik bir savunmadır. 3- Savunmaya 35):56-84.
yönelik olan fizyolojik tepki aşamalı bir şekilde alarm, direnç Köroğlu E, Güleç C. (2007). Temel Psikiyatri Kitabı. Anka-
ve tükenme evrelerini izler. 4-Organizmanın stres etmenine ra: Hekimler Yayın Birliği.
verdiği yanıtta kullandığı bedensel ve ruhsal enerji sınırlıdır. Yurdakoş, E. (2001). Lecture Notes on Neurophysiology. İs-
Bu enerjinin tükenmesi durumunda ölüme kadar gidebilen tanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
sonuçlar doğabilir.
Sıra Sizde 9
Kotizolün genel etkileri şu şekilde sıralanabilir; 1- Özellikle
karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin (glikojen)
yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin
yükselmesi. 2- Organizmanın karaciğer dışındaki organ ve
dokularında temel yapı taşı olan proteinin yıkılımının artma-
sı. 3- Organizmada depolanmış halde bulunan yağların yı-
kılımının artması. 4- Organizmanın savunma sisteminde rol
alan hücrelerin ve çeşitli maddelerin işlevlerinin ve miktarla-
rının azalması. 5- Kan damarlarının duyarlılığını arttırarak
kan basınıncının artması. 6- Sindirim sisteminde salgıların
artması ve böylece mide asitliğinin artması. 7- Zihinsel ak-
tivitenin artması.
Sıra Sizde 10
Olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu
duygulardan mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu
durum organizmanın yaşamının son bulmasına neden ola-
bilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları
hissetmemek organizmanın kısa vadede sadece olumlu duy-
gular hissetmesini sağlarken orta ve uzun vadede yaşamla
bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir.
2
Amaçlarımız
 Stres kavramını anlatabilecek,
 Stres kaynaklarını tanımlayabilecek,
 Özel stresli durumları tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Stres • Psikolojik Şiddet
• Bireysel Stres • Sınav Stresi
• Çevresel Stres • Evlilikte Stres
• Örgütsel Stres • Ailede Özel Gereksinimli Birey
• Hamilelerde Stres Olması
• Çalışan Kadınlarda Stres
İçindekiler
• GİRİŞ
Stres Kaynakları ve Özel
Çatışma ve Stres Yönetimi II • STRES KAYNAKLARI
Stresli Durumlar
• ÖZEL STRESLİ DURUMLAR
2 Stres Kaynakları ve
Özel Stresli Durumlar
GİRİŞ
Günlük yaşantımızda sıklıkla kullandığımız stresin kelime anlamı Türk Dil Kurumu söz-
lüğünde “ruhsal gerilim” olarak belirtilmektedir. Literatürde farklı şekillerde tanımlan-
makla birlikte, stresi kısaca her hangi bir içsel ya da dışsal etkene karşı verdiğimiz tepki
olarak tanımlayabiliriz. Stresin insan üzerindeki etkilerine yönelik çalışmalarıyla ünlenen
Hans Selye (Selye, 1976) stresi, “organizmanın her türlü değişmeye özel olmayan (yaygın)
tepkisi” ve bu tepkiyi yaratan uyarıcıları da “stresör” olarak tanımlamıştır.
Yirminci yüzyılın hastalığı olarak nitelendirilen stres günlük konuşmalarda yer aldığı
gibi sadece sıkıntı, endişe belirtmediği gibi aynı zamanda sadece olumsuzlukları da içer-
mez. Stres olumlu ya da olumsuz oluşuna bakılmaksızın her türlü etkene karşı vücudun
verdiği tepkidir. Dolayısıyla stres her zaman kişiye zarar veren, kişinin kaçınması gereken
bir durumu yansıtmaz. Mutluluğa neden olan ya da başarıya zemin hazırlayan etkenler-
den kaynaklanan stres olumlu olarak (iyi stres) nitelendirilebilir ki, buna isteklendirme
(motivasyon) de denmektedir. Diğer taraftan sıkıntıya, mutsuzluğa neden olan olaylardan
kaynaklanan stres olumsuz olarak (kötü stres) nitelendirilebilir ve bireyin güçlerini tüke-
tir. Ortak noktaları yaşandıklarında kişi için zorlayıcı olmalarıdır. Bu yüzden her ikisi de
stres olarak tanımlanmaktadır.
Günlük yaşantınızda olumlu ya da olumsuz stres yaratan durumları gözden geçiriniz.

1
STRES KAYNAKLARI
Stres kaynakları, strese neden olan faktörlerdir. Stres için yaşadığımız çağın hastalığı oldu-
ğu söylense de insanlar var olduklarından bu yana savunma veya uyum sağlama amacıyla
çeşitli nedenlere bağlı olarak pek çok stresin etkisinde kalmıştır. İnsanlığın tarihsel geli-
şimi içinde var olma çabası ile başlayıp, hayatta kalma uğraşları başlıca stres kaynakları
iken, daha sonra koloni içinde yaşama, sosyalleşme, sonrasında ekonomi, teknoloji, kısaca
yaşam mücadelesi hep birer stres kaynağı olmuştur. Yaşadığımız koşullar, fiziksel veya
psikolojik zorluklar ve zorlanmalar strese yol açarken, davranışlarımız ve tepkilerimiz de
başlı başına stres kaynağıdır. Günlük yaşantımız içinde karşı karşıya kaldığımız durum-
lar, iletişim içinde bulunduğumuz kişiler hep birer stres kaynağıdır. Ancak, bu kaynakları
bir birinden bağımsız düşünmek, kişiyi işinde, evinde, yaşadığı çevrede ayrı ele almaktır.
Hâlbuki günlük yaşam içinde bunlar bütünü tamamlayan parçalardır. Kişi ancak çevresi
ile bir bütündür. Kişi çalışma ortamı içindeyken dış çevreden, çalışma ortamı dışındayken
de iş çevresinden kendisini soyutlayamaz. Ayrıca kişinin bireysel özellikleri de bu iki or-
tam koşullarıyla birlikte stres düzeyini etkilemektedir. Buna rağmen, anlatım ve anlaşılma
kolaylığı bakımından, stres ile karşılaştığımız ortam yada durumlara göre stres kaynakla-
rını; bireysel (kendinden kaynaklanan), çevresel (çevresinden, içinde yaşadığı ortamdan
kaynaklanan) ve örgütsel (çalıştığı, geçimini sağladığı ortamdan kaynaklanan) olarak üç
bölümde ele alabiliriz.
Bireysel Stres Kaynakları

Bireysel stres kaynakları kişilerin hayalleri, istekleri, ihtiyaçlarının yanı sıra yetenekleri,
karakterleri, mizaçları ve kişiliklerinden oluşmaktadır. Yılmaz (2006)’ın belirttiği gibi
stresin kaynağı bizzat bireyin kendi kişiliğidir. “Kişileri etkileyen olaylar değil, olaylara
verdikleri anlamlardır.” Kişisel düşünce farklılıklarının yanı sıra anne-baba-aile, eş, ço-
cuklarla ilgili sorunlar, ya da onların yaşadıkları sorunlar, aşkları, sevgileri, yaşam tarzları,
yaşadıkları evlilikleri, boşanmaları, sağlık ve ekonomik durumları hep birer stres kayna-
ğıdır. Bireysel stres kaynakları; ruhsal, duygusal, bedensel, ekonomik ve yaşam tarzından
kaynaklanan stresörler olarak ele alınabilir.
Stresin psikolojik yönüne ağırlık veren Lazarus’a (1984) göre stres «insanlar üzerinde
fizyolojik, sosyal ve psikolojik sistemlerde rahatsızlık yaratabilecek aşırı taleplerin sonu-
cudur”. Diğer taraftan bireyin yaşı da önemli bir stres kaynağı olmaktadır. Kişinin stres-
le başa çıkma gücü yıllar içinde azalmakta, yaşadığı tecrübeler çekincelerini artırmakta,
ruhsal durumu değişimlere cevap vermede yetersiz kalmaktadır.
İnsan sağlığı kişilik özellikleri, davranışları, genetik örüntüsü ve çevre arasındaki etki-
leşimin bir ürünüdür. Bazı insanlar yeni ortam ve kişilerden korku ve çekingenlik duyar-
lar. Kişilik özelliklerine göre, işleri zamanında ve eksiksiz biçimde bitirmek isterler. Kolay
beğenmezler, mükemmelci olurlar. Sorumluluk ve görev bilinçleri yüksektir. Etraftan ge-
lecek tepki, uyarı ve tehditlere daha duyarlı, hassas ve alıngandırlar. Bu nedenle, yaşadık-
ları onlar için birer stres kaynağıdır. Olaylardan hemen etkilenip coşkuya yada korkuya
kapılabilirler (olumlu – olumsuz stres). Kişilik ve stres ile ilgili daha geniş açıklamalar
kitabın ilgili ünitesinde ele alınacaktır.
Kişilik özelliklerinin yanı sıra genetik özellikler, bazı kalıtımsal ya da edinsel bedensel
bozukluklar da bireysel stres nedenleri arasında yerini almaktadır.
Günümüzde ekonomik durum da pek çok kişi için önemli bir stres kaynağıdır. Bire-
yin kendisinin ve ailesinin geçimini sağlaması, beklentilerini ve hayallerini gerçekleştire-
bilecek maddi imkanları sağlamaya çalışması, daha fazla çalışmak zorunda kalması, ya
da eğlenceye, dinlenceye vakit ayırmaması hep birer stres kaynağı iken bunları yeterince
sağlayamaması da ayrı bir stres kaynağıdır. Bireyler daha güzel bir ev, daha güzel bir ara-
ba, daha lüks bir yaşam hayali kurarken bir taraftan olumlu, diğer taraftan olumsuz stres
etkisi altında kalırlar.
Kişiler ne kadar içinde bulundukları doğal yaşam tarzından uzaklaşır, ne kadar zor
hayallere saplanırlarsa kendilerine o derecede stres ortamı oluşturmuş olurlar. Kişilerin
stres ile başa çıkmada kullandıkları bazı yöntemler de strese neden olmaktadır. Örneğin
stres altında kalındığında alkollü içecek kullanmak, sigara içmek, gürültülü, dumanlı, loş
ortamlarda stresten kurtulmaya çalışmak da kişi için ayrı bir stres kaynağı olacaktır. Her
gün farklı bir ortamda bulunmak kişi için bir stres kaynağı iken, monoton bir yaşantı, hep
aynı döngü içinde bulunmak da bir stres kaynağıdır.
Tüm bu faktörlerin dışında, iş yükünün paylaşılmaması, kıskançlık, cinsiyet rolleri,
farklı değer yargıları da bireysel stres kaynakları arasında sayılabilir.
Çevresel Stres Kaynakları

Yaşamımızı sürdürdüğümüz çevrede meydana gelen değişiklikler, değişimler de stres kay-
nağı olabilir. Hava-su-toprak kirliliği, radyasyon, afetler, teknolojideki değişiklikler, hasta-
2. Ünite - Stres Kaynakları ve Özel Stresli Durumlar 27
lıklar, salgınlar, siyasi değişiklikler, trafik karmaşası, dedikodular, işsizlik gibi çevremizde
meydana gelip yaşamımızı etkileyen faktörler de strese neden olabilir.
Sağlığımız, gelişmemiz, ruh halimiz üzerinde bu kadar etkisi olan çevreyi kısaca, kişinin
etrafında olan her şey diye tanımlamak mümkündür. Çevre kişinin etrafında bulunan canlı-
cansız nesneler ile davranışlar ve olayları içermektedir. Bu yüzden insanın çevresini fiziko-
jeokimyasal çevre, biyolojik çevre ve sosyal çevre diye üç bölümde incelemek mümkündür.
Fizik-jeolojik-kimyasal çevremizden kaynaklanan stres faktörlerine baktığımız zaman
yaşadığımız, içinde bulunduğumuz ortamdaki soğuk, sıcak, gürültü, radyasyon doğrudan
bizi etkileyen faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişiler; atmosferdeki meteorolojik
olaylardan, canlılar üzerinde etkisi bulunan ısı, nem, hava basıncı, güneş ışınları, rüzgar
ve kirliliklerden etkilenirler.
Biyolojik çevreden etkilenme sonucu ortaya bedensel birtakım hastalıklar çıkar. Çev-
remizde ortaya çıkan hastalıklar, bunlardan korunmaya çalışmak, başka ülkelerde ortaya
çıkan kuş gribi gibi bulaşıcı hastalıkların bulunduğumuz bölgeleri etkilemesi de bizlerde
strese neden olur. Besin maddelerinin kirlenmesi, azalması, teminindeki güçlükler beden
sağlığımızın bozulmasına neden olacağından ayrı birer stres nedenidir.
Bireyin yaşamını sürdürdüğü çevrenin bileşimlerinden biri olan sosyal çevre de önem-
li bir stresör olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişiler; amaçlarına ulaşmak, başarılı olmak,
saygınlık kazanmak, daha iyi bir yaşam sürmek ve hayallerini gerçekleştirmek için uğraş
verirler. Toplumsal kaynaklı isteklendiricilerin etkisinde yapılan bu uğraşılar başlangıçta
olumlu bir stres nedeni iken bu çabaların şiddeti artar, süresi uzarsa, bu durumda kaygı,
sıkıntı ön plana çıkar ki, artık olumsuz stres tabloya hakim olmaya başlar.
Farklı iletişim stilleri, kısıtlamalar, bekleme zamanının uzaması, hatta eğlenmeye gitti-
ğimiz ortamdaki kötü servis, insanlarda strese neden olur.
Kişilerin yaşadıkları sosyal ortamlardaki suç oranları, adaletsizlikler, enflasyon, trafik
karmaşası, toplumsal yapıda birden bire ortaya çıkan afetler, terör olayları, savaşlar gibi
ekonomide, politikada meydana gelen değişiklikler kişileri korkutur, kaygıya sürükler. İn-
sanların tüm yaşamını, uyumunu alt üst eder. Kısaca strese neden olur.
Sağlık açısından bakıldığında çevre kaç grupta incelenebilir?

2
Resim 2.1
Kaynak: www.
ad3m.com/deprem-
vani-vurdu.html
erişim:28.05.2012
Çevrenin sağlık üzerindeki etkilerini araştırınız.

3
Örgütsel Stres Kaynakları
Örgütsel stres; çalışma hayatımızda belirlenmiş ya da belirlenmemiş rol ve görevleri ye-
rine getirirken ortaya çıkan durumların yarattığı stres faktörlerini ifade eder. Bu kavram
iş stresi veya mesleki stres olarak da adlandırılmaktadır. Örgütsel stres, örgütle yada işle
ilgili herhangi bir beklentiye karşı tepkidir. Bu tepki işin yapılış şekli ile ilgili olabileceği
gibi, çalışma ortamının çevresel özelliklerinden de kaynaklanabilir. Unutmayalım ki çev-
resel faktörler dediğimiz zaman fizik, biyolojik ve sosyal faktörler akla gelmelidir. Örneğin
çalıştığımız ortamın ısısı, nemi, ortamda bulunan kimyasallar, ergonometrik olmayan (ki-
şinin anatomik pozisyonuna uygun olmayan) tezgâhlar ya da masalar, ortamda bulunan
biyolojik unsurlar, kurum içi ilişkiler, yetki ve sorumluluklar gibi faktörler stresin potan-
siyel kaynaklarıdır. Diğer taraftan, belirli bir düzeyde olan örgütsel stresin çalışanları mo-
tive eden, enerji veren, amaç ve hedef duygusu sağlayan (olumlu stres) etkisinin olduğu
da akıldan çıkarılmamalıdır.
Şekil 2.1
Örgütsel stres
kaynakları
Kaynak: Serpil
AYTAÇ; “İş Stresi
Yönetimi El Kitabı
İş Stresi: Oluşumu,
Nedenleri, Başa
Çıkma Yolları,
Yönetimi” Türk – İş
- ÇASGEM, Çalışma
Hayatında Stres
Semineri, 15 – 17
Aralık 2009, http://
www.turkis.org.tr/
source.cms.docs/
turkis.org.tr.ce/docs/
file/ec109.pdf:erişim:
29.05.2012
Örgüt içinde sık olarak karşılaşılabilecek potansiyel stres kaynaklarından bazıları, aşa-
ğıdaki gibi başlıklandırılabilir (Balcı,2000, Us, 2007, Kaya, 2008, Aytaç,2009).
Çalışma ortamı ve koşulları: İşin yapılabilmesi için gerekli insan ve malzeme do-
nanımlarının eksik olduğu, ısı, ışık, nem, gürültü gibi konfor unsurlarının yeterince dü-
zenlenmediği, kullanılan araç gerecin insan anatomisine ve fizyolojisine uygun olmadığı
(ergonomik olmayan) işletmelerde hem kazalar sık yaşanacağından çalışanlarda kaygı
düzeyi yükselir, hem de verimli bir çalışma olmaz. Yapılan iş için zaman sınırlamasının
olması, vardiyalı çalışma düzenine bağlı olarak çalışanın uyku ve dinlenme sürelerinin
değişmesi, biyolojik saatinin bozulması kronik yorgunluk ve strese yol açabilir. Çalışan-
ların kendi aralarında ve yönetimle iletişimlerinin yetersiz veya kötü olduğu, huzursuz
işletmeler önemli bir stres kaynağıdır.
İşin Sıkıcı Olması: Hoşlanmadığımız, ancak zorunlu olarak çalıştığımız iş kolu bunun
en güzel örneği olabilir. Bunun yanı sıra emek verdiğimiz işe yaratıcılığımızı katamadığı-
mız, tek düze bir şekilde otomatik olarak yaptığımız işler, bir fabrikada yürüyen bantlarda
çalışmak, bürokratik işlerle uğraşmak stres kaynağı olabilir. Yapılan işin kişinin bilgi ve
becerisinin altında kalması, iş hacminin düşük olması da işi sıkıcı hale getirebilir.
Çok fazla iş: Çalışılan kurumda yeterli eleman bulunmaması sonucu kişinin kapasite-
si üzerinde çalışmak zorunda kalması, işin yetiştirilmesi için zamanın kısıtlılığının olması,
işin kişinin beceri ve yeteneklerinin yetersiz kalacağı bir iş olması da kişide kaygı ve stres
yaratır.
Düşük ücret: Kişinin yaptığı işin karşılığı olarak beklediği ücreti alamaması, mali sı-
kıntı içinde bulunması, geleceğe güvenle bakamamasına neden olur.
İş tanımının tam olarak yapılmamış olması: Rol belirsizliği, örgüt içinde kişinin işi-
nin ne olduğunun belirlenmemiş olması, işin sınırlarının belirsizliği, kimi çalışana aşı-
rı yük, kimi çalışana az iş düşmesine neden olur. Bu durumda hem çalışanlar arasında
geçimsizlik ortaya çıkacak hem de yöneticiler ile çatışmalara neden olacaktır ki, bu da
çalışanların kaygı düzeyini yükseltecektir.
Yönetim: Yöneticilerin tek yönlü iletişimde bulunduğu, aşırı güç kullanımı ve cezanın
ön planda olduğu, çalışanlar arasındaki yarışmanın ileri düzeylerde olduğu, çalışanların
kendileri ile ilgili konularda fikirlerinin alınmadığı işletmeler, çalışanların kendilerini ra-
hat hissetmedikleri, huzursuz işletmeler olmaya adaydır. Bu tip işletmeler çalışanlar için
bir stres kaynağıdır.
Sorumluluk: Kişinin yaptığı işin aşırı sorumluluk taşımasının yanı sıra, diğer çalışan-
ların yaptıkları işlerden de sorumlu olunması, çalışanın kendini stres altında hissetmesine
neden olur.
Terfi etme: Yükselme, daha iyi şartlarda çalışma, nihayet daha iyi bir gelir düzeyi her
çalışanın hayalini süsler. Tüm bilgi, becerisi ve tecrübelerini sergileyebileceği şekilde mes-
lekte ilerleyememesi, yada tam tersi, donanımlarının yetemeyeceği bir kademeye yüksel-
mesi kişinin kendisini stres altında hissetmesine neden olur.
Yöneticilik: Tüm örgütlerde az yada çok, işin özelliğine bağlı olarak ortaya çıkan pek
çok stres kaynağı vardır. Ancak, en çok stres üreten kaynakların başında insan kaynakları
ile yapılması gereken işin bir arada değerlendirmesinin gerektiği yöneticilik gelmektedir.
Kaya’ya (2008) göre yönetim basamaklarında işin düşünülmediği, tümüyle bireye kalmış
bir zaman dilimi bulmak zordur ve belli bir zaman dilimine pek çok işi sığdırmaya çalışma
ya da “zamana karşı yarış” önemli bir stres faktörüdür.
Performansın Değerlendirilmesi: Us’a (2007) göre performansın değerlendirilmesi-
nin amacı bireysel performansın sağlıklı ve adil standart ve kriterler aracılığı ile belirle-
nerek ölçülmesi, bu konuda kişilere bilgi verilmesi ve kişisel performansın geliştirilerek
örgütsel etkinliğin artırılmasıdır. Ancak, performansın değerlendirilmesi ve değerlendir-
me süreci hem çalışanlar hem de yöneticiler için stresli bir süreçtir. Her şeyden önce de-
ğerlendiriliyor olmak bile kişiler üzerinde stres yaratır. Ancak şu da unutulmamalıdır ki,
performans değerlendirmesi verimlilik ve başarının hem ölçüsü hem de ödülüdür.
Örgütsel Stres ile ilgili daha geniş açıklamalar kitabın ilgili ünitesinde ele alınacaktır.
Hangi mesleklerde stres daha yüksektir?

4
ÖZEL STRESLİ DURUMLAR

Yukarıda bahsedildiği gibi genel stres kaynakları kişilik özellikleri, yaşanılan ortam, çalışı-
lan ortam kaynaklıdır. Bunun yanı sıra bazı durumlar vardır ki, stres açısından özel olarak
ele alınmalıdır. Bu bölümde bunlardan bazılarını ele alacağız.
Hamilelik Döneminde Stres

Hamilelik dönemi, fizyolojik ve psikolojik değişimlerin birlikte yaşandığı önemli bir dö-
nemdir. Hamilelik süreci ve çocuk sahibi olmak genel anlamda anneler için neşeli ve he-
yecan verici bir dönemdir. Anne bir yandan kendi yaşamını devam ettirirken, bir yandan
da yeni bir canlının büyümesi, gelişmesi sorumluluğunu taşımaktadır. Bu sorumluluğun
getirdiği olumlu stres bekleme süresinin uzunluğundan etkilenmekte, bunun yanı sıra
geçirdiği dönemin özellikleri, vücudunda meydana gelen hormonsal ve bedensel değişik-
liklerin duygu-durumunda meydana getirdiği değişiklikler annede olumsuz strese zemin
hazırlamaktadır. Bebeğin sağlıklı olup olmadığı annenin zihnini tüm hamilelik süreci bo-
yunca meşgul eder. Bunun yanı sıra, zaten uzun ve belirsizliklerle dolu olan bu süreçte
özellikle ilk hamileliğini yaşayanlar doğum olayı ve doğum şekli ile ilgili olarak da kaygı
yaşarlar. Anne doğum sancıları ile başa çıkamayacağını, doğum sırasında bebeğine zarar
verebileceğini düşünerek stres yaşar. Diğer taraftan, gebeliğin istenip istenmediği, kadının
gebeliğe hazır olup olmadığı, gebe kalma yaşı, eşi ile olan iletişim, aile içi sorunlar hamile
kadınlarda ortaya çıkan stresin düzeyi üzerinde etkili faktörler arasında sayılabilir. Hami-
lelik olumlu bir stres olarak gözükmekte ise de henüz gelişimin tamamlanmadığı 18 yaş
altı hamilelikler, bazı kalıtsal hastalıkların görülme şansının arttığı 35 yaş üzeri gebelikler,
annenin tükenmesine yol açabilecek iki gebelik arasındaki sürenin iki yıldan az olması
hamilelerde olumsuz stresi ön plana çıkaran diğer faktörler arasında sayılabilir.
Çalışma hayatında olmayan hamilelerin yukarıda bahsedilen kişisel stres kaynakları-
nın yanı yaşanılan ortamın özellikleri, eş, çocuklar, aile üyeleri, sorumlulukları, ev işleri
gibi çevresel stres kaynaklarından da etkileneceği unutulmamalıdır.
Çalışma hayatında ise yine çevresel koşullar birer stres kaynağı iken, alışageldiği ça-
lışma ve yaşam tarzını sürdürmekteki zorluklar, fedakârlıklar ve vazgeçmeler yaşanmakta
olan hamileliğin getirmiş olduğu olumlu stres üzerine olumsuzluklar ekleyecektir. Riskli
hamilelik süreci nedeniyle işinden ayrılıp evinde istirahat halinde gebeliğini geçirmek zo-
runda kalan anne için bu süreç daha streslidir.
Çalışan Kadınlarda Stres

Sanayi devriminden bu yana kadınlar iş hayatı içinde yer almaktadırlar. Kadının çalışma
ortamına girmesi ile, toplum tarafından kadına biçilmiş çocuk doğurmak, çocuk bakmak,
ev işleri gibi asli vazifelerinin yanına bir yenisi daha eklenmiş oldu. Saygınlık kazanmak,
kendisinin ve ailesinin yaşam standartlarını yükseltmek, aile bütçesine katkıda bulunmak,
üretime katkıda bulunmak için, hizmet sektöründen ağır ve tehlikeli işlere kadar, iş haya-
tının her pozisyonunda görev almaya başladılar. Böylece aynı anda birden fazla işle ilgile-
nir hale geldiler. Günümüz modern kadını bir taraftan kariyer basamaklarını tırmanırken,
bir taraftan da toplumun ve doğanın kendisine biçtiği rolleri oynamaktadır.
Eğitim, kariyer, çalışma hayatı dünyasında erkeklere nazaran daha fazla sorunla kar-
şılaşan kadın için bunlar stres kaynağı iken, ev işlerinin aksamaması, çocukların, eşin ih-
tiyaçları kadınların stresinin artmasına neden olmaktadır. Kişisel özellikler, çevre, çalış-
ma hayatı derken, karşılaştığı eşitsizlikler, adaletsizlikler kadın için ayrı bir stres kaynağı
olmaktadır. Erkekler tek işte çalışırken, kadının bir birinden çok farklı, iki farklı çalışma
ortamı olması (ev ve iş), bu iş ortamlarının getirmiş olduğu görev ve sorumluluklar çalı-
şan kadınların erkelere nazaran, çarpan etkisiyle, daha fazla stres altında olmasına neden
olmaktadır. İşlerinde aksamamalar olmaması için ev işlerinde kendisine yardım edecek
birisini bulması, çocuklarını kreşe-okula göndermesi belki iş gücünü azaltacaktır, ancak
zihninin hiçbir zaman evinden ya da çocuklarından uzak kalmasına yaramayacağı için bu
yardımlar bile stresini azaltmaya yetmeyecektir.
Psikolojik Şiddet (Mobbing)

Türk Dil Kurumu Sözlüğünde “bezdirme” olarak tanımlanan ancak günlük konuşma di-
limizde de yerini almış olan mobbing önceleri hayvan topluluklarının yabancı hayvanları
ortamdan uzaklaştırmak için yaptıkları hareketleri anlatmada, daha sonraları ise sokak
çetelerinin istemedikleri kişileri kendilerine özel kabul ettikleri alanlardan uzak tutmak
için uyguladıkları davranışları anlatmada kullanılmıştır. Leymann’a (1996) göre psikolojik
şiddet; bir kişi yada grup tarafından bir kişiye sistemli bir şekilde düşmanca ve ahlakdı-
şı bir şekilde uygulanan psikolojik terördür. Psikolojik şiddet davranışının amacı; hedef
üzerinde üstünlük kurmak, buyruğu altına almak, korkutarak kontrol altında tutmak ve
bezdirerek yok etmektir. Psikolojik şiddet; hiyerarşik bir yapılaşmanın olduğu gruplarda
ya da zayıf bir kontrolün olduğu örgütlerde güçlünün diğer kişilere psikolojik yollardan
baskı yapmasıdır.
Her hangi bir anlam karışıklığı olmaması için, öncelikle bir birinden farklı kavramlar
olan saldırganlık, zorbalık ve psikolojik şiddet’in tanımlarından bahsetmek gerekir. Sal-
dırganlık, ya da diğer bir anlatımla şiddet, bir sonuçtur. Sistematik değildir. Türk Dil Ku-
rumu sözlüğünde “Bireyin kendi düşünce ya da davranışlarını, dıştaki direnmelere karşın
zorla karşısındakilere benimsetme çabası” olarak tanımlanmaktadır. Zorbalık (bullying)
sistemli ve tekrarlanarak gerçekleşen bir durumdur. Yavuz’a (2007) göre bu davranışı ya-
panlar ile bu davranışa maruz kalanlar arasında bir güç dengesizliği vardır. Psikoljik şid-
det (Mobbing) ise daha çok rafine (ince) şiddet biçiminde başlamakta ve kurban sosyal
ortamdan dışlanmaktadır. Zorbalık (Bullying), kaba davranış ve söz olarak uygulanırken,
Mobbing (Psikolojik Şiddet) her tür incitici ve küçük düşürücü tutum ve davranış olarak
ortaya çıkmaktadır.
Psikoljik şiddet, günümüzde, günlük yaşantıdan ziyade daha çok çalışma ortamında-
ki baskı, taciz, sindirme durumlarında kullanılan bir terim olma özelliğini kazanmıştır.
Haksız suçlama, küçük düşürme, tacizler, duygusal eziyet uygulayarak kişiyi sindirerek
ve korkutarak kişiyi kontrol altına almak ya da iş yerinden ayrılmasını sağlamak amacıyla
sistemli bir şekilde yürütülen kötü niyetli eylemlerdir. Bu eylemler arasında; kişiye kapa-
sitesini, bilgi ve becerisini aşan işler verilmesi, yapılan yanlışlardan sorumlu tutulması,
küçük düşürülmesi, kişinin manevi değerleri ile alay edilmesi, birbiriyle çelişen kurallara
uyma zorunluluğu, tehdit edilmesi sayılabilir.
İş yerlerindeki tecavüz, yaralama, dayak, tekmeleme, ısırma, yumruklama, tırnaklama,
sıkıştırma şiddet davranışına örnek iken, eziyet etmek, tedirgin ve rahatsız edici mesaj yolla-
mak, sinir gösterileri, iş araç - gereç ve gereklilikleriyle ilgili engellemeler, düşmanca davranış-
lar, lakap takmak, psikolojik şiddete yönelik uygulamalar arasında verilebilecek örneklerdir.
Psikolojik şiddet günümüzde çalışma ortamlarında fiziksel şiddete nazaran daha fazla
uygulanır olmuştur. Amaç hedefteki kişinin çalışma yaşamını zorlaştırmaktır. Azarlaya-
rak, zorla sadece kendi bildiğinin doğru olduğunu kabul ettirmeye çalışarak, güvenme-
diğini belirterek göz hapsinde tutarak kişiyi çalışmaya zorlamak çalışanı yıldırır. Diğer
taraftan gereksiz soru ve müdahaleler de bulunmak kadar sessiz kalmak da kişinin aşırı
stres altında kalmasına neden olur.
Psikolojik şiddet eğitim düzeyi yükseldikçe daha ince ve fark edilmesi güç bir şekilde uy-
gulanmaktadır. Leymann (1996) çalışmasında psikolojik şiddet unsurlarını beş ana başlıkta
toplamaktadır. Bu başlıklar ve içerdiği bazı alt başlıklar aşağıdaki gibi özetlenebilir.
1. Kişinin uygun iletişimde bulunması üzerinde etkili faktörler

a. Kişinin kendisini gösterme olanaklarının kısıtlanması,
b. Kişinin sözünün sürekli kesilmesi,
c. Çalışma arkadaşlarının kişinin kendisini gösterme olanaklarını kısıtlaması,
d. Kişinin sözlü tehditler alması,
e. Sözlü saldırılırda bulunulması,
f. Kişinin ret edilmesi için sözel aktivitelerde bulunulması,
2. Kişinin sosyal temaslarda bulunması üzerinde etkili faktörler
a. İş arkadaşlarının kişiyle konuşmaması, konuşmasının yasaklanması,
b. Kişinin diğer çalışanlardan izole bir ortamda çalıştırılması,
3. Kişinin kişisel itibarı üzerinde etkili faktörler
a. Kişinin arkasından konuşulması,
b. Kişiyi gülünç duruma düşürmek için taklidinin yapılması,
c. Kişinin engelliği ya da özrü ile alay edilmesi,
d. Kişinin inançları ile alay edilmesi,
4. Kişinin mesleki konumu üzerinde etkili faktörler
a. Kişiye iş verilmemesi,
b. Kişiye anlamsız işler verilmesi,
5. Kişinin fiziksel sağlığı üzerinde etkili faktörler
a. Kişiye tehlikeli işlerin verilmesi,
b. Kişinin cinsel tacize maruz kalması,
Psikolojik şiddet kişilerin strese maruz kalmasına, dolayısıyla mutsuzluklarına, bulun-
dukları ortamlarda (ev-çalışma-sosyal ortam) şüpheci, gergin, kendilerini güvende olma-
yan durumda hissetmelerine neden olur. Psikolojik şiddet yukarı bölümlerde sayılan tüm
stres kaynaklarından daha yoğun ve yıkıcı bir etki gösterir. Sonuçta kişide; uyku düzensiz-
liklerine, yoğunlaşma bozukluklarına, kaygıya, sosyal yalıtıma neden olarak, bulunduğu
ev-iş-sosyal ortamdan ayrılma isteğini tetikler. Psikolojik stresin uygulandığı ortamlar da
bu stresten payını alır. Ev ortamında huzur, mutluluk kalmaz, yanı sıra çalışma ortamında
diğer çalışanlar da etkileneceği için verim düşer. Sosyal ortamlarda ise ayrılmalar, çözül-
meler kendini gösterir.
Sınav Stresi
Sınav stresi sınava giren kişinin beklentilerinin yarattığı bir durumdur. Gelecek kaygısı
ile birlikte hedefi olan, hedefine ulaşmaya çalışan kişilerin sınav öncesi dönemde stres
yaşaması doğaldır. Aslında bu stres olumlu bir stres olup kişide isteklendirmeye neden
olur ve performansı artırır. Ancak bu düzeyde kalmadığı takdirde, olumsuz stres tabloda
ön plana çıkarak kişide dikkat, öğrenme ve hatırlama yetisinde bozulmalara neden olarak
akademik performansın düşmesine neden olur. Sonrasında ise olumsuz düşünce hakimi-
yetine ve başarısızlığa neden olur.
Kişinin zihninin sürekli sınavla meşgul olması, sınavla ilgili aşırı endişe taşıma ve ken-
dine güvensizlik sonucu olası başarısızlığın sonuçlarının düşünülmesi kişide gerginliğe,
korkuya neden olacaktır ki, bu durum sınav yaklaştıkça daha da artacaktır. Çarpıntı, ter-
leme, ellerde titreme gibi bedensel belirtilerin de eşlik ettiği bu tablo nihayet kişinin aka-
demik performansını etkileyerek sınav başarısının düşmesine neden olacaktır.
Sınava girecek kişinin ailesine karşı suçluluk duygusu içine girmesi, arkadaşlarının
ya da yakın çevresinde aynı sınava girenlerin başarılı olup kendisinin başarısız kalacağı
korkusuna kapılması da bir olumsuz stres kaynağı olup başarının düşmesine neden olur.
Aileler açısından bakacak olursak, ailede sınava girecek olan bir kişi varsa tüm ailenin
günlük programları sınava girecek kişiye odaklanır, bu da sınava girecek kişi üzerinde
baskı yaratarak isteklendirme yerine bir olumsuz stres kaynağı olacaktır.
Evlilikte Stres
Evlilik aslında olumlu bir stres kaynağıdır. Her ne kadar evlilikler şirket ortaklığı gibi or-
taklık akdi ile yürütülmese de, evlilik, hayatın, sorumlulukların, beklentilerin paylaşıldığı
sosyal bir ortamdır. Evlilik bir genç çiftin dediği gibi “farklı iki hayatın tek bir hayatta bir-
leştirilmesidir”. Evliliğe hazırlanma, evlenme, misafirler derken yaşanılan koşuşturmalar,
yaşam tarzındaki farklılaşma hepsi ortaya çıkan olumlu stresin birer parçasıdır. Paylaşım-
ların, iletişimin azalması, sorumlulukların artması gibi durumlarda olumsuz stres ortaya
çıkmaya başlar.
Evlilikte olumsuz stresi ortaya çıkaran nedenlerin başında evlilik öncesindeki beklen-
tilerin karşılanamaması gelmektedir. Beklenti düzeyi çok yüksek eşler evlilik sonrasında
eşinin davranışlarını olduğu gibi kabul etmeyebilirler. Ortak noktanın bulunması yerine
eşlerin birbirinin üzerinde baskı yaratmaya çalışması, diğerinin davranışlarını değiştir-
meye çalışması aile ortamında stresin artmasına neden olur.
Kişiler evlendikten ve aynı evde yaşamaya başladıktan sonra birbirlerini ihmal ediyor
hissine kapılabilirler. Yoğun iş temposu, özellikle yeni yaşam tarzının işlerin yetiştirilmesi-
ne engel olduğu duygusu yoğun strese neden olabilir. Unutulmamalıdır ki, boşanmaların
en sık nedenlerinden biri eşlerin birbirine olan ilgisizliğidir.
Diğer bir faktör eşlerin birbirini sürekli ve olumsuz bir şekilde eleştirmesidir. Her ne
kadar eleştiri yapıcı olduğunda kişide olumlu bir stresin ortaya çıkmasına neden olursa
da, incitici eleştiriler olumsuz stresin ortaya çıkmasına neden olur. Evlilikte strese neden
olan diğer faktörler arasında saygı eksikliği, kötü söz söyleme, sorumlulukların paylaşıl-
maması, aileler ile ilişkiler, sadakatsizlik sayılabilir.
Evlilikte stresi azaltan en önemli unsurların sevgi, saygı, güven ve iletişim olduğu unu-
tulmamalıdır.
Ailede Özel Gereksinimli Birey Olması

Özel gereksinimli birey; özürlü, sakat ya da engelli olan birey olarak tanımlanabilir. Dünya
Sağlık Örgütü özürlülüğü fonksiyonel bir hasar, sakatlığı ise normal aktivitelerde kısıtlı-
lık olarak, engelliği ise akranlarına göre bireyin bedeninde veya fonksiyonlarında ortaya
çıkan eksiklik, kayıp olarak tanımlanmakta ve sosyal dezavantaj olarak kabul etmektedir.
Bu eksiklik, kayıp ya da dezavantaj hem bireyin kendisinde hem de bakımıyla yükümlü
olan kişilerde strese neden olurken, ailelerde duygusal, sosyal, ekonomik ve fiziksel yük-
lenmelere neden olur.
Aile içinde özel gereksinimli birey varlığında ortaya çıkacak stres nedenleri arasında,
ailenin kurduğu hayallerin yıkılması ve gelecek kaygısı ilk sırada yerini almaktadır. Ortaya
çıkan tıbbi ve sosyal gereksinimlerden dolayı pek çok uzmana ve kuruma başvurma ge-
reği, ekonomik gereksinimler diğer önemli stres kaynaklarıdır. Özel gereksinimli bireyin
tıbbi tedavi, bakım, beslenme, ulaşım, özel eğitim gibi özel gereksinimleri ailelerin ekono-
mik açıdan güçlükler yaşamasına neden olmaktadır,
Aile içinde özel gereksinimli bireyin varlığı durumunda, başlangıçta bir süre in-
kar etme yolu seçilirken, daha sonra aile içinde karşılıklı suçlamalar baş gösterir. Sosyal
ortamlarda bulunamama, çeşitli açıklamalar yapmak zorunda kalma, çevreden kaynakla-
nan farklı tepkiler (acıma-uzak durma-suçlama-kızma) aile üzerindeki baskıyı artırmakta
ve duygusal açıdan stres yaşamalarına neden olmaktadır. Bu nedenle aileler özel gereksi-
nimli bireyi mümkün oldukça sosyal çevrelerinden gizlemeye çalışırlar ve bu tepkilerle
karşılaşmamak için sosyal ilişkilerini sınırlandırırlar.
Bakım hizmetinin uzun sürmesi özel gereksinimli bireyin bakımını üstlenen kişi ya
da kişileri yormaktadır. Özel gereksinimli bireyin yaşamını başkasına bağımlı bir şekilde
sürdürmek zorunda olması, bakımı üstlenen kişinin zamanının çoğunu bireyin temizliği,
beslenmesi, giyinmesi, hareket ettirilmesi gibi işlerle geçirmesine neden olarak, kendi ih-
tiyaçlarından vazgeçmesi ya da ertelemesini gerektirecektir. Bu tip değişiklikler hem bakı-
ma ihtiyacı olan hem de bakımı üstlenen kişide stresin ortaya çıkmasına neden olacaktır.
Bir başka stres kaynağı da fiziksel çevrenin özürlü, sakat ya da engelli bireyler için
uygun olmayışıdır. Fiziksel çevrede özürlü, sakat ya da engelli bireyler için düzenleme-
ler yapılmaması bir taraftan bu kişilerin hareket kabiliyetini kısıtlamakta, belli bölgelerde
mahsur kalmalarına neden olmakta, tıbbi ve iyileştirme hizmetlerine ulaşmalarını zorlaş-
tırmakta, diğer taraftan sosyal ve mesleki yaşamları etkilenmektedir.
Özet
İnsanlığın var oluşundan günümüze kadar kişileri etkileyen mak amacıyla sistemli bir şekilde yürütülen kötü niyetli ey-
stres; kişinin kendisinden kaynaklanan faktörlerin yanı sıra lemler psikolojik şiddet olarak tanımlanmaktadır.
çevresel ve çalışma ortamından kaynaklanan unsurların etki- Sınav stresi sınava giren, geleceğe yönelik hedefi olan kişinin
siyle ortaya çıkmaktadır. beklentilerinin ortaya çıkardığı, isteklendirmeye neden olan
Günlük konuşmalarda sık olarak yer alan stres sadece sıkıntı, ve performansı artıran bir durumdur. Ancak, kontrol edile-
endişe belirtmediği gibi aynı zamanda sadece olumsuzluk- mediği takdirde olumsuz stres ortaya çıkar ki, kişide dikkat,
ları da içermez. Mutluluğa neden olan ya da başarıya zemin öğrenme ve hatırlama yetisinde bozulmalara neden olur.
hazırlayan etkenlerden kaynaklanan stres olumlu olarak (iyi Sorumlulukların, hedeflerin ve hayatın paylaşıldığı bir evlilik
stres) nitelendirilirken, sıkıntıya, mutsuzluğa neden olan olumlu stres nedeniyken, iletişimin olmadığı, evlilik öncesi
olaylardan kaynaklanan stres olumsuz olarak (kötü stres) ta- beklentilerin karşılanmadığı, paylaşımların azaldığı, ihmal-
nımlanmaktadır. lerin başladığı evlilik olumsuz bir stres kaynağı haline ge-
Stres ile karşılaştığımız ortam ya da durumlara göre stres lir. Evlilikte strese neden olan diğer faktörler arasında saygı
kaynakları; bireysel (kendinden kaynaklanan), çevresel (çev- eksikliği, kötü söz söyleme, aileler ile ilişkiler, sadakatsizlik
resinden, içinde yaşadığı ortamdan kaynaklanan) ve örgütsel sayılabilir.
(çalıştığı, geçimini sağladığı ortamdan kaynaklanan) olarak Ailede, özürlü, sakat ya da engelli olan kısaca, özel gereksi-
üç bölümde incelenmektedir. nimli birey olması hem bireyin kendisinde hem de bakımıyla
Bireysel stres kaynakları; kişilerin hayalleri, istekleri, ihtiyaç- yükümlü olan kişilerde strese neden olurken, ailelerde duy-
larının yanı sıra yetenekleri, karakterleri mizaçları, kişilikle- gusal, sosyal, ekonomik ve fiziksel yüklenmelere neden olur.
rinden oluşmaktadır. Aile içinde özel gereksinimli birey varlığında ortaya çıkacak
Çevresel stres kaynakları; hava-su-toprak kirliliği, radyas- stres nedenleri arasında, ailenin kurduğu hayallerin yıkıl-
yon, afetler, teknolojideki değişiklikler, hastalıklar, salgınlar, ması, gelecek kaygısı, tıbbi ve sosyal gereksinimlerin ortaya
siyasi değişiklikler, trafik karmaşası, dedikodular, işsizlik gibi çıkması, ekonomik zorluklar, sayılabilir. Ayrıca, sosyal or-
çevremizde ortaya çıkan, yaşamımızı etkileyen faktörlerdir. tamlardan kaçınmak zorunda kalınması, özel gereksinimli
Örgütsel stres; çalışma hayatımızda belirlenmiş ya da belir- bireyin yaşamını başkasına bağımlı bir şekilde sürdürmek
lenmemiş rol ve görevleri yerine getirirken ortaya çıkan du- zorunda olması, bakımı üstlenen kişinin zamanının çoğunu
rumların yarattığı stres faktörlerini ifade eder. bireyin temizliği, beslenmesi, giyinmesi, hareket ettirilmesi
Hamilelik dönemi, çalışan kadınlar yada psikolojik şiddet gibi işlerle geçirmesi de birer stres nedenidir. Bir başka stres
gibi konular stres açısından özel olarak ele alınması gereken kaynağı da fiziksel çevrenin özürlü, sakat ya da engelli birey-
konulardır. ler için uygun olmayışına bağlı olarak bu kişilerin hareket
Hamilelik dönemi, fizyolojik ve psikolojik değişiminin bir- kabiliyetlerinin kısıtlaması, tıbbi ve iyileştirme hizmetlerine
likte yaşandığı önemli bir dönemdir. Annenin bir yandan ulaşmalarının zorlaşması, sosyal ve mesleki yaşamlarının et-
kendi yaşamını devam ettirirken bir yandan da yeni bir can- kilenmesidir.
lının büyümesi, gelişmesi sorumluluğunu taşıdığı, olumlu
stres ile olumsuz stresin bir birine karıştığı, hormonsal ve
bedensel değişikliklerin yanı sıra duygu-durumunda deği-
şikliklerin meydana geldiği özel bir dönemdir.
Sanayi devriminden bu yana, saygınlık kazanmak, kendisi-
nin ve ailesinin yaşam standartlarını yükseltmek, aile bütçe-
sine katkıda bulunmak, üretime katkıda bulunmak için, iş
hayatı içinde yer alan kadınlar bir taraftan da toplum tara-
fından kendilerine verilen çocuk doğurmak, çocuk bakmak,
ev işlerini de yürütürler. Bu kadar yoğun çalışma ve yaşam
koşullarının yanı sıra karşılaştıkları eşitsizlikler, adaletsizlik-
ler kadın için ayrı bir stres kaynağı olmaktadır.
Haksız suçlama, küçük düşürme, taciz, duygusal eziyet uy-
gulayarak sindirme ve korkutma politikaları ile kişiyi kontrol
altına almak yada bulunduğu ortamdan ayrılmasını sağla-
1. Stres açısından aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 6. Aşağıdakilerden hangisi «çalışma ortamı ve koşulları» açı-
a. Herhangi bir içsel etkene karşı verdiğimiz tepki stres sından yanlıştır?
olarak tanımlanabilir a. Ergonometrik masa
b. Her türlü etkene karşı vücudumuzun verdiği tepki b. Vardiyalı çalışma
olarak tanımlanabilir c. Zaman baskısı
c. Stres her zaman kişiye zarar veren olaylardan kay- d. Çalışanın beklentileri ile örgüt beklentilerinin çatışması
naklanır e. Biyolojik saatin bozulması
d. Olumsuz stres mutsuzluğa neden olan olaylardan
kaynaklanır 7. Aşağıdakilerden hangisi hamilelik dönemi açısından
e. Olumsuz stres bireyin güçlerini tüketir yanlıştır?
a. Bu dönemde önemli fizyolojik değişiklikler yaşanır
2. Aşağıdakilerden hangisi bireysel stres kaynakları açısın- b. Bu dönemde önemli psikolojik değişimler yaşanmaz
dan yanlıştır? c. Olumlu-olumsuz stres bir aradadır
a. Hayaller d. Stresin en az yaşanacağı dönem 18-35 yaş arasıdır
b. İstekler e. Sık aralıklarla hamile kalmak tükenmeye neden olabilir
c. Eş ile ilgili sorunlar
d. Yaş 8. Çalışan kadınlarda stres kaynakları açısından aşağıdaki-
e. Hastalık salgınları lerden hangisi yanlıştır?
a. Kadınlar sadece hizmet sektöründe çalışır
3. Aşağıdakilerden hangisi çevresel stres kaynakları açısın- b. Çalışan kadının en az iki çalışma ortamı vardır
dan yanlıştır? c. Ev işlerine yardımcı olunması kadının stresini gidermez
a. Afetler d. Çocukların ihtiyaçları kadın için bir stres kaynağıdır
b. Güneş ışınları e. Çalışan kadın bir taraftan da doğanın kendisine ver-
c. Besin maddelerinin azalması diği rolü oynar
d. Çocuklar ile ilgili sorunlar
e. Lokantada kötü servis 9. Aşağıdakilerden hangisi sınav stresi açısından yanlıştır?
a. Sınav stresi sınava giren kişinin beklentilerinin yarat-
4. Aşağıdakilerden hangisi örgütsel stres kaynakları açısın- tığı bir durumdur.
dan yanlıştır? b. Hedefi olan kişilerin sınav öncesi dönemde stres ya-
a. Ergonometrik olmayan tezgah şaması doğaldır
b. Kurum içi ilişkiler c. Hedefine ulaşmaya çalışan kişilerin sınav öncesi dö-
c. Yetki nemde yaşadığı stres olumlu stresdir
d. Ortam ısısı d. Başkalarının başarılı olup kendisinin başarısız kala-
e. Besin temininde güçlük cağı korkusu olumlu stres nedenidir
e. Ailenin sınava girecek kişi üzerinde baskı yaratması
5. Aşağıdakilerden hangisi stres kaynakları arasında sayılan isteklendirme yerine olumsuz strese neden olur
«kurum içi ilişkiler» ile ilgili değildir?
a. Engellenmiş iş istekleri 10. Aşağıdakilerden hangisi evlilik açısından yanlıştır?
b. Yöneticiler ile olumsuz ilişkiler a. Evlilik aslında olumlu bir stres kaynağıdır
c. Çalışanlar ile olumsuz ilişkiler b. Evliliğe hazırlılık dönemindeki stres olumlu stresdir
d. Yetki ve sorumluluk dağıtımındaki ilişkiler c. Boşanmaların en sık nedenlerinden biri eşlerin birbi-
e. Çalışanlara karşı sorumluluk rine olan ilgisizliğidir
d. Eşlerin birbirlerini sürekli bir şekilde eleştirmesi
olumlu strese neden olur
e. Saygı eksikliği olumsuz strese neden olur

1. c Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Kişiye yaşam zevki veren durumlar (sene içindeki tüm sınav-
2. e Yanıtınız yanlış ise “Bireysel Stres Kaynakları” baş- ları başarıyla tamamlayıp bir üst sınıfa hazırlanmak, ehliyet
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. almak, evlenmek, sevilen bir kişi ile buluşmak, vb,) birer
3. d Yanıtınız yanlış ise “Çevresel Stres Kaynakları” baş- olumlu stres yaratan etken iken, kişiye yaşamında acı veren
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. (sınıfta kalmak, kaza yapmak, boşanmak, sevilen kişinin kay-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Stres Kaynakları” baş- bı, vb, ) birer olumsuz stres kaynağıdır.
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Stres Kaynakları” baş- Sıra Sizde 2
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sağlık açısından bakıldığında çevre; fizikojeokimyasal (hava,
6. d Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Stres Kaynakları” baş- toprak, su, kimyasallar, radyasyon, iklim koşulları, vb.) biyo-
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. lojik (kişinin kendisinden başka etrafında yaşayan her şey) ve
7. b Yanıtınız yanlış ise “Hamilelik Döneminde Stres” sosyokültürel (kişisel ilişkiler, kurallar, kanunlar, örf ve adet-
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. ler) olmak üzere üç ana grupta incelenir.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Çalışan Kadınlarda Stres” baş-
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
9. d Yanıtınız yanlış ise “Sınav Stresi” başlıklı konuyu ye- Çevre; hastalıkların oluşmasına zemin hazırlayabilirken (gü-
niden gözden geçiriniz. neş görmeyen, nemli bir evde yaşama), hastalıklara neden
10. d Yanıtınız yanlış ise “Evlilikte Stres” başlıklı konuyu olabilir (hava kirliliği), bazı hastalıkların yayılmasına (suyun
yeniden gözden geçiriniz. içindeki hastalık yapıcı mikroorganizmaların bize ve başka-
larına ulaşması gibi), bazı hastalıkların ağırlaşmasına (yük-
sek tansiyon hastasının tansiyonu gürültülü ortamda daha da
yükselir) neden olabilir.
Sıra Sizde 4
Çeşitli meslekler üzerinde gerçekleştirilen bir araştırmada;
gardiyanlık, polis memurluğu, öğretmenlik, ambulans şoför-
lüğü, hemşirelik, doktorluk, itfaiyecilik, diş hekimliği, maden
işçiliği, askerlik, aktörlük ve gazetecilik gibi mesleklerin en
çok stresli meslekler olduğu vurgulanmıştır (Zeytin, 2011)
Arslan, F. (2012). Evliliklerde Strese Girer. Semerkand Aile Özcan, İ. Alpar, Ö, Ciğer, A. Algür, S. (2010). Antalya Şeh-
Dergisi, 80. rindeki Seyehat Acentası Çalışanlarının Stres Kaynak-
Balcı, A. (2000). Öğretim Elemanlarının İş Stresi, Kuram ları, Belirtileri ve Sonuçlarının Belirlenmesine Yönelik
ve Uygulamalar. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Ampirik Bir Araştırma. Elektronik Sosyal Bilimler Der-
Baltaş, A ve Baltaş, Z. (2011). Stres ve Başa Çıkma Yolları. gisi, 9:33, 41-64
İstanbul: Remzi Kitapevi. Selye, H. (1976). The Stress of Life. New York: McGraw-Hill.
Can, S. ve Can, Ş. (2011). Kamu Personeli Seçme Sınavı Ön- Şahin, H. (2004). Engelilik Kimin Sorunu ? Bireyin mi,
cesinde Öğretmen Adaylarının Stres Düzeyleri. Kasta- Toplumun mu? Özveri Dergisi, 1(1):
monu Eğitim Dergisi, 19: 3, 765-778. Tuğrul, DC. (2000). Stres ve Depresyon. Psikiyatri Dünyası,
Gümüştekin, GE. ve Gültekin, F. (2010). Stres Kaynakları 4(1):12-17.
ile Kariyer Yönetimi Etkileşimi: Borsa Aracı Kurum Tutar, H. (2000). Kriz ve Stres Ortamında Yönetim.
Çalışanları Üzerinde Bir Uygulama. Akademik Bakış İstanbul:Hayat Yayınları, Yayın No:88
Dergisi, 20. Us, AT. (2007). İşletmelerde Motivasyon. İstanbul: İGİAD
Karahan, A., Gürpınar, K., Özyürk, P. (2007) Hizmet Sektö- Yayınları, Yayın No:5,
ründeki İşletmelerin Örgüt İçi Stres Kaynakları: Afyon Yaylacı, GÖ. (2005). Örgütsel Stres Yönetmede Etkili Ki-
İl Merkezindeki Hastanelerde Çalışan Cerrahi Hemşi- şiler Arası İletişim Stratejileri. Amme İdaresi Dergi-
relerinin Stres Kaynaklarının Belirlenmesi. Ekonomik si, 38 (2), 51-59.
ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3:3(1)27-44. Yılmaz, A. Ekici, S. (2003). Örgütsel Yaşamda Stresin Kamu
Kavakcı, Ö., Güler, SA., Çetinkaya, S. (2011). Sınav Kaygısı Çalışanlarının Performansına Etkileri Üzerine Bir
ve İlişkili Psikiyatrik Belirtiler. Klinik Psikiyatri Dergi- Araştırma. Yönetim ve Ekonomi, 10:2;1-20.
si, 14(1):7-16. Zeytin, M. ve Gökgöz, A. (2011). Muhasebe Meslek Men-
Kaya, MD ve Keskin, G. (2008). Yöneticilerin Yönetsel Stres suplarında Strese Neden Olan Faktörlerin İncelenme-
Kaynakları ve Strese Yatkınlık Düzeyleri: Erzurum’da si: Yalova ve Bilecik İlleri Örneği. Gümüşhane Üniversi-
Bir Araştırma. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- tesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Sayı 2(3):99-118.
titüsü Dergisi, 11(1), 371-388.
Lazarus, R S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and co-
ping. New York: Springer.
Leymann, H.(1996). The Content and Development of
Mobbing at Work. European Journal of Work and Orga-
nizational Psychology, 5(2), 165 -185.
Yararlanılan İnternet Kaynakları

Aytaç, S. (2009). “İş Stresi Yönetimi El Kitabı İş Stresi:
Oluşumu, Nedenleri, Başa Çıkma Yolları, Yönetimi”
Türk-İş-ÇASGEM, Çalışma Hayatında Stres Semineri,
15-17Aralık 2009, http://www.turkis.org.tr/source.cms.
docs/turkis.org.tr.ce/docs/file/ec109.pdf:
Erişim:29.05.2012
Gündoğdu, R. (2009). Çatışma ve Stres Yönetimi. Merke-
zi ve Mahalli Görevde Yükselme Eğitimi Ders Notları.
http://hedb.meb.gov.tr/net/_dersnotlari/GY_Ders_Not-
lari_2009.pdf
Erişim:18.05.2012.
Leymann, H. (1996). Hand Guidance for The LIPT Questi-
onnaire - Leymann Inventory of Psychological Terror.
DGVT Publishing House, Tübingen. http://www.multi-
lingualarchive.com/ma/dewiki/en/Leymann_Inventory_
of_Psychological_Terror
Erişim: 23.06.2012.
Özel egitim sitesi. Engelli Bireye Sahip Ailenin Yaşantı Aşa-
maları. http://www.ozelegitimsitesi .Com/yasam-dene-
yim/engelli-bireye-sahip-ailenin-yasanti-asamalari.html
Erişim:16.06.2012
Yamaç, Ö. (2009). Üniversite Öğrencilerinin Algıladıkları
Sosyal Destek İle Stresle Başa Çıkma Stilleri Arasında-
ki İlişki. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. http://www.scribd.
com/doc/72061854/234929.
Erişim: 03.05.2012
Yavuz, H. (2007). Çalışanlarda Mobbing (Psikolojik şiddet)
Algısını Etkileyen Faktörler: SDÜ Tıp Fakültesi Üzeri-
ne Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. http://
eprints.sdu.edu.tr/370/1/TS00530.pdf.
Erişim: 03.05.2012
Yılmaz, O. (2006). Stresin Performans Üzerine Etkisi 40. Pi-
yade Eğitim Alay Komutanlığı Lider Personeli Üzerin-
de Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. http://
eprints.sdu.edu.tr/305/1/TS00469.pdf.
Erişim: 03.05.2012
3
Amaçlarımız
 Ruh ve beden arasındaki ilişkiyi değerlendirebilecek,
 Stresin beden üzerindeki etkilerinin mekanizmasını betimleyebilecek,
 Stresin etkilediği bedensel hastalıkları tanıyabilecek,
 Stresin bedensel hastalık oluşturmasındaki diğer faktörleri açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Stres • Yaşam Olayları
• Bağışıklık Sistemi • Psikosomatik Tıp

İçindekiler
• GİRİŞ
• STRES TEORİSİ
• KALP VE DAMAR HASTALIKLARI
• BAŞ AĞRILARI
• SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI
• STRES VE BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ
• EKLEM ROMATİZMASI (ROMATOİD
Çatışma ve Stres Yönetimi II Stres ve Bedensel Hastalıklar ARTRİT)
• SİSTEMİK LUPUS ERİTEMATOZUS
• KANSER
• DERİ HASTALIKLARI
• AKCİĞER HASTALIKLARI
• DİYABETES MELLİTUS (ŞEKER
HASTALIĞI)
• INFERTİLİTE (KISIRLIK)
Stres ve Bedensel Hastalıklar
GİRİŞ
İlkel topluluklardan beri insanlar, ruh ve beden arasında ilişki olduğunu düşünmüşlerdir.
Kötü ruhlar tarafından oluşturulan hastalıkların tedavisi için kötü ruhların dışarı çıkarıl-
masına çalışılmıştır. Asur ve Babil uygarlıkları döneminde aynı anlayışla tıp, dinin ege-
menliği altına girmiştir. Milattan önce 400 yıllarında Socrates’in “ne başsız bir gözü ne de
bedensiz bir başı tedavi etmek uygun değildir” dediği ileri sürülmektedir. Daha sonraki
süreçte, Galen, hastalıkların beden sıvılarındaki bozukluklardan ileri geldiğini belirtmiş,
ancak Milattan Sonra 500-1500 yılları arasında mistizim ve din, tekrar tıbbı etkisi altına
almıştır. Rönesans döneminde ruhsal durumların beden üzerine etkileri, bilimsel olmadı-
ğı gerekçesi ile reddedilince, akıl ve ruh çalışmaları din ve felsefe alanına kaymıştır. Ondo-
kuzuncu yüzyılda artık hasta değil hastalık tedavi edilir olmuştur. Hastalıklarda duygusal
ve bedensel süreçlerin birbirinin içine girdiği görüşü 20. Yüzyılda tekrar gündeme gelmiş,
1980’lerde psikosomatik tıp, hastalıkları biyopsikososyal modele dayandırmıştır.
Psikosomatik tıp, ruh ve bedenin bütünlüğü ve bunlar arasındaki etkileşim üzerinde dur-
maktadır. Hastalıkların ortaya çıkmasında, devam etmesinde, alevlenmesinde psikolojik ve bi-
yolojik faktörlerin ilişkilerini ele alır. Çoğu fiziksel hastalığın nedeni stres, çatışma veya yaygın
anksiyete olmasına rağmen bazı hastalıklar bu faktörlerden daha fazla etkilenmektedir.
STRES TEORİSİ
Stresin hastalıklarla ilişkisini araştıran ilk çalışmaları yapan kişi Walter Cannon’dur. Otonom
Sinir Sisteminin uyarılmasının, organizmayı hipertansiyon (yüksek tansiyon), taşikardi (kalp
atım sayısının artması) ile kendini gösteren “savaş ya da kaç” yanıtına hazırladığını bildirmiş-
tir. Daha sonraki çalışmalarda, sindirim sistemi ile stres arasındaki ilişki gösterilmiştir.
Uzun süren herhangi bir stres, fiziksel hastalığa neden olabilecek bir takım fizyolojik
değişikliklerin meydana gelmesini sağlar. Her insanın genetik olarak stresten etkilenmeye
yatkın bir organı vardır. Bazı kişiler için bu organ mideyken, bazıları için kalp, yada deri
olabilir. Sürekli tedirgin ve çökkün kişiler fiziksel ve psikosomatik hastalıklar için daha
büyük risk altındadır.
Yaşam koşullarında oluşan hoşa giden ya da gitmeyen değişiklikler, bireyin yeterli bir şekil-
de yanıt vermesini gerektiren meydan okumalara neden olmakta ve sağlık ile hastalık arasın-
daki dengeyi etkilemektedir. Thomas Holmes ve Richard Rahe isimli araştırmacılar, ortalama
bir bireyin hayatında değişen düzeylerde strese neden olan yaşam olaylarını sıralamışlar, her
bir yaşam olayına puan vermişlerdir. Bu yaşam olayları ile hastalık başlangıcı ve ciddiyeti ara-
sında bir ilişki olduğunu göstermişlerdir. Belirli bir zaman dilimi içinde yaşanan yaşam olayla-
rının şiddeti belirlenerek, stres ve hastalıkla ilgili tahminde bulunmak mümkündür. Örneğin
bir yıl içinde 200 ya da daha fazla yaşam değişikliği puanı, o yıl bir psikosomatik hastalık ge-
lişme riskini arttırmaktadır. Rahe-Holmes yaşam olayları anketi Tablo 3.1’de gösterilmektedir.
Tablo 3.1 Son 1 yılda aşağıdaki olaylardan yaşamız olduklarınızın numarasını daire içine alınız ve
Rahe-Holmes Yaşam karşısındaki boşluğa yaklaşık kaç ay önce yaşadığınızı yazınız.
Olayları Anketi
1. Eşin ölümü.................................................................................................................................................. 100
2. Boşanma........................................................................................................................................................ 73
3. Evli eşlerin boşanmadan ayrı yaşamları............................................................................................. 65
4. Gözaltı,tutuklama,hapse girmek.......................................................................................................... 63
5. Aileden yakın birinin ölümü................................................................................................................... 63
6. Kişisel yaralanma veya hastalık............................................................................................................. 53
7. Evlenmek.......................................................................................................................................................50
8. İşinden çıkarılmak...................................................................................................................................... 47
9. Evlilikte barışmak........................................................................................................................................45
10. Emekliye ayrılmak......................................................................................................................................45
11. Aile üyelerinden birinin sağlığında değişiklik..................................................................................44
12. Hamilelik (erkekse eşin hamileliği)...................................................................................................... 40
13. Cinsel güçlükler...........................................................................................................................................39
14. Aileye yeni birinin katılması................................................................................................................... 39
15. İşte/görevde yeniden düzenlenme/ işine yeniden uyum göstermek.................................... 39
16. Ekonomik/parasal durumda değişiklik...............................................................................................38
17. Yakın arkadaş ölümü................................................................................................................................ 37
18. Başka bir çalışma alanına geçiş............................................................................................................ 36
19. Eşle yapılan tartışmaların sayısında değişiklik................................................................................ 35
20. 10 bin liradan fazla borç almak/ipotek............................................................................................. 31
21. İpotek edilene el konması/haciz/borcunu ödemek..................................................................... 30
22. İş sorumluluklarında değişiklik............................................................................................................ 29
23. Oğul veya kızın evden ayrılması.......................................................................................................... 29
24. Eşinin ailesiyle sorun............................................................................................................................... 29
25. Önemli bir kişisel başarı göstermek.................................................................................................. 28
26. Eşin işe başlaması veya bırakması...................................................................................................... 26
27. Okula başlamak veya bitirmek............................................................................................................ 26
28. Yaşam koşullarında değişiklik.............................................................................................................. 25
29. Kişisel alışkanlıkları yeniden düzenlemek....................................................................................... 24
30. İşle/yönetici ile ilgili sorun.................................................................................................................... 23
31. İş saatleri veya koşullarında değişiklik............................................................................................. 20
32. İkamet edilen yerde değişiklik/oturduğu evden taşınma........................................................ 20
33. Okul değiştirmek..................................................................................................................................... 20
34. Boş zamanlarını değerlendirmede/ istirahat alışkanlıklarında değişiklik........................... 19
35. Dini aktivitelerde değişiklik................................................................................................................. 19
36. Sosyal aktivitelerde/etkinliklerde değişiklik.................................................................................. 18
37. 10 bin liradan daha az borçlanma/ipotek...................................................................................... 17
38. Uyku alışkanlıklarında değişiklik....................................................................................................... 16
39. Aile toplantılarının sayısında/bir araya gelme sayısında değişiklik...................................... 15
40. Yeme alışkanlıklarında değişiklik...................................................................................................... 15
41. Tatile gitmek............................................................................................................................................. 13
42. Ramazan bayramı/yeni yıl kutlaması............................................................................................... 12
43. Önemsiz kanunsuzluklar yapmak/ kanunların küçük ihlali..................................................... 11
Toplam puan=
3. Ünite - Stres ve Bedensel Hastalıklar 43
Ancak yaşam olaylarının etkisini anlamak için bireyin fiziksel hassasiyetini, meyda-
na gelen değişikliğin kişi için anlamını, kişinin stres ile baş etme becerilerinin düzeyini,
sosyal destek sistemlerinin varlığı ve bu sosyal destek sistemlerini kullanılıp kullanıla-
madığını, kişinin etnik-sınıfsal durumunu, kültürel etkileri de göz önünde bulundurmak
gerekmektedir. Yaşamdaki bir değişiklik, stresi başlatabilir ancak kendi tek başına bir stres
değildir. Hastalık, kişinin çoklu özellikleri sonucunda ortaya çıkmaktadır. Yaşam olayları-
nın sayısının fazlalığı, kişinin baş etme becerilerinin yetersizliği, sosyal destek alamaması
fiziksel süreçleri etkiler ve kronik stres tepkisinin gelişmesini sağlar. Olayların kişi tarafın-
dan tehdit edici olarak değerlendirilmesi de etkili olur.
Stres çeşitli yollar ile hastalıklara neden olur.
1. Stres, hastalığın gelişmesine neden olan fizyolojik ve psikolojik değişiklikleri üre-
tebilir.
2. Stres, daha önceden duyarlılığı olan kişilerde hastalığa neden olur
3. Stres, sağlık alışkanlıklarını ve sağlık davranış örüntülerini değiştirerek hastalığa
neden olur.
4. Stres, hastalık davranışını pekiştirir. Kaygı, terleme, uykusuzluk gibi belirtiler has-
talık belirtisi olarak algılanarak hastanelere başvurulur. Hastanede gördüğü ilgi,
sempati nedeni ile ya da sorumluluklarından kaçınmasına izin verildiği için hasta-
lık rolüne devam edilir.
Bedendeki fiziksel etkiler ve hastalıklar da zihinsel geri bildirimler yoluyla bir stresör
olarak etki gösterebilir. Kanser olduğunu öğrenen kişi, bu bilgi ile stres yaşamaya başlar.
Bu durum olumsuz fiziksel ve psikolojik değişikliklerin yaşanmasına neden olur.
Kısa süreli ve uzun süreli stresin sağlığa etkileri farklı mıdır?

1
Stresle başa çıkma yöntemleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin
(editör)’in Türk psikologlar Derneği tarafından basılan “Stresle Başa Çıkma- Olumlu Bir
Yaklaşım” (1998) isimli kitabını olkuyabilirsiniz.
KALP VE DAMAR HASTALIKLARI

Yoğun öfke, korku ya da üzüntü gibi akut duygusal streslere kalp son derece duyarlıdır.
Tip A kişilik denilen kolay uyarılabilen öfke, sabırsızlık, hostilite (düşmanlık, sık tartışma
eğilimi), rekabet edici davranışlar, zamanla yarışma gibi kişilik özellikleri ile kalp hasta-
lıkları arasında ilişki bildirilmektedir. Özellikle sık tartışma eğilimi kan dolaşımında adre-
nalin-noradrenalin düzeylerinde artış ve artmış yağ (lipid) miktarı ile ilişkilidir. Kronik ve
sık öfke sonucu ortaya çıkan adrenalin-noradrenalinin aşırı üretimine karşı, sık tartışma
eğilimi olan erkeklerde, bir müddet sonra adrenerjik reseptörlerde azalma olur.
Stres karşısında vücuttaki ilk değişiklik kalbin daha hızlı ve kuvvetli atmasıdır. Kalp
hızı ve kuvvetindeki artışla birlikte, kan daha hızlı ve daha güçlü hareket eder. Kalp, sağ ve
sol kulakçık ile karıncıklardan oluşan dört odacıktan oluşur. Kalp kasılırken bu odacıklar
küçülür ve içindeki basınç artar. Kan, üstteki kulakçıklardan karıncıklara basınç artışı ile
açılan kapaklar yoluyla gelir ve karıncıklardan damarlara pompalanır. Karıncık içindeki
basınç, damar basıncından büyük olunca kan, damarlara pompalanır. Kan damarları da
kasılarak, kanın bütün vücut boyunca hareketine yardım eder. Kan, hücrelerin yaşaması
için gerekli enerji ve oksijeni taşımaktadır. Kalbin atış hızının bir ritmi vardır. Bu ritim,
merkezi sinir sisteminden etkilenir. Sinir sistemi hiçbir ek motor hareket talep etmese bile
ruhsal durumlar, düşünceler, duygular kalp atışını hızlandırabilir.
Hipertansiyon
Arteryel kan basıncının normal sayılan sınırların (140 mmHg sistolik, 90 mmHg dias-
tolik) üstüne çıkmasına “hipertansiyon” denir. Hipertansiyon hem kendi bir hastalıktır,
hem de kalp damar hastalığı gelişiminde en önemli risk faktörüdür. Kalp kanı pompala-
dığı anda damarlar üzerine yüksek basınç uygulanır. Bu sırada tansiyonda yüksek ise bazı
ince damarlar çatlayabilir, ani kalp damar sorunlarına ya da ölüme yol açabilir. Stresden,
bedenin kan basıncını kontrol eden tüm mekanizmaları etkilenir ve kan basıncını arttır-
ma yönünde çalışırlar. Sempatik sinir sistemi etkisi ile kalp atış hızı ve vuruş hacmi artar.
Aldosteron ve vazopresin hormonları yardımı ile su ve tuz tutulur, kan dolaşımına giren
sıvı hacmi artar ve kalp daha hızlı çalışmak zorunda kalır. Kan hacminin artması ayrıca
damar direncini azaltmaktadır. Kortizol, alyuvar sayısını arttırır ki hücrelere bol oksijen
gitsin. Bu durumda da kanın koyuluğu artar, akışkanlığı azalır.
Ülkemizde hipertansiyon görülme sıklığı %37 dir. Bu oranla hipertansiyon açısından
yüksek yaygınlık gösteren toplumlar arasında yer almaktayız.
Hipertansiyonu olan kişilerin yaklaşık %95’inde, hipertansiyon için organik bir ne-
den bulunamaz ve bu durum “esansiyel hipertansiyon” olarak isimlendirilir. Esansiyel hi-
pertansiyonda yaş, erkek cinsiyet, tuz ve alkol kullanımının yüksek miktarlarda olması,
obezite (şişmanlık), yüksek kalorili beslenme, yorgunluk, kişilik özellikleri ve stres önemli
risk faktörleri arasında sayılmaktadır. Korku ve kaygı hipertansiyonla en fazla ilişkilendi-
rilen ruhsal faktörlerdir. Korku ve kaygı durumlarında sempatik sinir sistemi uyarılmakta
ve adrenalin salınımı olmaktadır. Ancak sempatik uyarılmanın mı kendini kaygı olarak
göstermediği yoksa kaygının mı sempatik uyarılmaya neden olduğu tartışmalıdır.
Bir başka araştırmacı stres durumlarında damarların kasılmasının normal tansiyon-
lu kişilere göre yüksek tansiyonlularda daha uzun sürdüğünü ve daha şiddetli olduğunu
bildirmiştir. Benzer durum hipertansiyonlu kişilerin çocuklarında da normal tansiyonlu
kişilerin çocuklarına göre daha fazladır. Bu bulgu strese yanıtta ailesel bir yatkınlığın ol-
duğunu düşündürmektedir. Hayvan deneylerinde de uzamış stres durumlarının devamlı
bir kan basıncı yüksekliğine neden olduğu gösterilmiştir.
Hipertansiyon gelişiminde stresin etkisi; stresörün özelliklerine, stres yaratan duru-
mun kişi tarafından nasıl algılandığına, kişinin fizyolojik yatkınlığına bağlıdır. İnsanlar
daha fazla stres altında olduğu için değil strese değişik ölçüde yanıt verdikleri için “hiper-
tansif ” olurlar görüşü de bulunmaktadır.
Hastanede ilk ölçülen kan basınçları her zaman daha sonra ölçülenlerden yüksektir.
Kan basıncı ölçümü stres reaksiyonunu başlatabilmekte ve reaksiyon çoğu kişide geçici ve
daha uzun süre kan basıncı yüksekliğine neden olmaktadır. Bu stres reaksiyonu çevreye
ya da ölçümü yapan kişiye bağlı olabilmektedir.
Stres altında kalan her kişide bedensel hastalıklar görülmez. Stres altındayken bile sağlıklı
2 kalabilen kişilerin kişilik özellikleri hakkında ne biliyorsunuz?
Ateroskleroz (Damar Sertliği)

Ateroskleroz (damar sertliği) kalp krizi, inme (felç), periferik arter hastalığı gibi pek çok
hastalığın oluşumunda önemlidir. Yağ maddelerinin (kolesterol) kan damar duvarların-
da birikmeye başlaması ve damarların daralıp tıkanması ateroskleroz olarak adlandırılır.
Kolesterol aslında vücut için yararlı bir maddedir. Dokuların su geçirmezliğini sağlayarak
damarda kanın rahatça dolaşmasını sağlar. Ancak fazla miktarda olduğunda damarları tı-
kayabilir. Vücudun kolesterol düzeyi bir takım enzimlerle düzenlenir. Bu enzimler damar
içinde dolaşırken kolesterolü parçalayıp daha ince düzeyde kalmasını sağlarlar. Bu enzim-
lerin azalması kolesterol düzeylerinin artmasına neden olmaktadır. Kolesterol ile kaplan-
mış bir damar, elastikliğini kaybeder, sertleşir ve kan basıncı artar. Dolayısıyla hipertan-
siyon ve kalp hastalığına yol açar. Bazen kan damarları içinde biriken yağ plakları kopup
bedenin herhangi bir bölgesinde kılcal damarları tıkar. Bu da kalp krizi, felç gibi durum-
lara yol açar. Bazen damar kalınlaşır ancak tam tıkanmamıştır. Bununla birlikte normal
bir damarı tıkamayacak büyüklükte bir pıhtı gelir bu daralmış damar kısmında takılıp o
damar kısmının beslediği organda beslenme yetersizliği ve hücre ölümüne neden olur. Bu
hücre ölümünün olduğu kısım kalpte ise bu kalp krizi, beyinde ise felç ile sonuçlanabilir.
Stres pek çok yönüyle damar sertliğini hızlandırır. Stres ile sempatik sistem kontro-
lünde ki hipotalamus-hipofiz-adrenel bezden oluşan sistem “savaş ya da kaç” tepkisini
oluşturmak üzere harekete geçer. Stres hormonları salgılanması artar. Aynı anda kalp atış-
ları hızlanır, tansiyon yükselir, yüzeydeki kaslara giden kanı ulaştırmak üzere kan hacmi
artar, solunum hızlanır. Bu durum uzun süre böyle gittiği takdirde damarlara olan basınç
artacağından bir süre sonra damar zedelenmeleri artar ve bu zedelenen damarların tamiri
için daha fazla yağ plakları üretilmeye başlanır.
Ateroskleroz ve hipertansiyona yol açan risk faktörleri; kolesterol ve doymuş yağ asit-
leri içeren gıdaları fazla tüketme, hareketsizlik, sigara içme, obezite, erkek cinsiyet, yaş,
kalıtım, stres dir.
Tıp öğrencilerinin sınav dönemlerinde, askerlerin silahlı eğitim dönemlerinde has-
taların cerrahiye hazırlık dönemlerinde, stresli bir iş görüşmesi sırasında kan kolesterol
seviyesinin yükselebildiği bildirilmektedir.
İskemi
Kalp krizi kalbin belirli bölgesine gitmesi gereken kanın akışının bir nedenle engellen-
mesi olarak tanımlanır. Kalp krizi, kalbin oksijen ihtiyacının artması veya kanlanmanın
azalması nedeni ile oluşur. Kalp kasları sürekli çalıştığı için sürekli beslenmesi ve oksijen-
lenmesi gerekir. Kan akışında herhangi bir engellenme oradaki kas hücrelerinin ölümüne
neden olur. Kas hücreleri ölünce, o bölgede kalp kasılması olamaz ve bu kalbin pompa-
lamasını etkiler. Kalp kapasitesi üzerinde çalışmaya başlar ve bir müddet sonra çalışmayı
sürdüremez ve kalp krizi yaşanır. Koroner arterlerdeki aterosklerotik daralmalar, tombüs
(pıhtı) ya da vazospazm (damarların daralması) stres reaksiyonu ile oluşabilir ve kalp ka-
sının kanlanmasını engelleyebilir. Strese bağlı kalp hızının artması ve toplam sistemik da-
mar direncinin artması da kalbin oksijen ihtiyacını arttırarak iskemiye katkıda bulunur.
Kalp hastalarında fiziksel stres kadar zihinsel stres de tehlikelidir. Araştırmalarda kalp
damar hastalıkları için akut-kronik stres, saldırgan davranışlara eğilim, depresyon, sosyal
destek azlığı, sosyoekonomik durum, önemli psiko sosyal risk faktörleri olarak belirlen-
miştir. Ayrıca kalp damar hastalıkları ile olumsuz duygular, aile ve sosyal ilişkilerde güçlük
arasında anlamlı ilişki olduğu bildirilmiştir.
Ani Ölüm
Ventiküler fibrilasyon, karıncığın farklı bölgelerinden dakikada 350-450 gibi yüksek mik-
tarda kalp atım sinyali çıkmasına bağlı kalbin yetersiz ve düzensiz kasılmasıdır. Ani ölüme
yol açar. Ventriküler fibrilasyon beyin hasarı, koroner vazospazm (kalp damarlarının da-
ralması) veya trombüse (pıhtı) bağlı miyokard iskemisi veya kalpteki ileti bozuklukları ile
tetiklenir. Hayvanların kızdırıldığında fibrilasyona eğilimlerinin arttığı saptanmıştır. Tüm
kültürlerde ani duygusal sıkıntıyla ilişkili ani kardiyak ölüm örnekleri bildirilmektedir.
Anksiyete belirtilerinin yüksek olması ani kardiyak ölüm riskini 3 kat arttırır.
Kaç çeşit kolesterol vardır?

3
BAŞ AĞRILARI
En sık rastlanan şikayetlerden olmakla birlikte baş ağrılarının %80 inde organik bir neden
bulunmaz. Ayrıca anksiyete ve depresyon dahil pek çok ruhsal hastalıkta baş ağrısı görül-
mektedir. Baş ağrısı yakınması ile doktora giden hasta pek çok incelemeden geçtikten son-
ra bir neden bulunamadığından psikiyatriste yönlendirilir. Ruhsal sorunlar, baş ağrısının
nedeni ister fiziksel olsun ister ruhsal, ağrıları şiddetlendirir.
Migren
Migren, beyin içindeki ve çevresindeki kan damarlarının daralmasıyla ortaya çıkar. Kafa-
tası içinde basınç artar ve bu basınç ağrı yapar. Kalbin her atışı ile basınç artar ve düşer. Bu
nedenle zonklama duyulur. Migrenin, stres sırasında salgılanan noradrenalinin, damarla-
rı kasması nedeni ile olduğu düşünülmektedir.
Psikolojik stres baş ağrılarına en fazla katkıda bulunan faktörlerdir. Stresin rolü, baş
ağrısı için bir yatkınlık sağlayıcı olmasıdır. Baş ağrısını sürdürebilir, şiddetlendirebilir,
kronik hale getirebilir, baş ağrısı dönemlerinin ortaya çıkmasını tetikleyebilir. Yaşam kali-
tesini ve baş ağrısını kötüleştirebilir. Baş ağrısına tekrarlayan, tek taraflı görme bozukluk-
ları ve sindirim sistemi yakınmaları (bulantı, kusma, ışık, ses hassasiyeti) eşlik eder. Ka-
dınlarda daha sıktır. Bunda östrojenin rolü olduğu düşünülmektedir. Migreni olan çoğu
kişi aşırı kontrollü, mükemmeliyetçi ve öfke kontrolü güçlüğü olan kişilerdir.
Küme Baş Ağrıları

Tek taraflı, günde ortalama sekiz kez görülebilen, göz kapağı düşüklüğü, göz bebeklerinde
küçülme ve terlemenin eşlik ettiği baş ağrısı türüdür.
Gerilim Baş Ağrıları

Duygusal stresin, baş ve boyun kaslarının sıklıkla birkaç saat içinde, kan damarlarını
daraltıp iskemiye neden olabilecek şiddette baş ve boyun kaslarının kasılması ile ilişkisi
vardır. Sıklıkla ağrı kafanın arka alt bölgesinde tek düze, bant varmış duygusu yaşatan ve
daha sonra tüm kafaya yayılabilen bir ağrıdır. Kafa dokunmaya hassastır ve ağrı sıklıkla iki
taraflıdır. Bulantı, kusma görülmez ve %80 duygusal stres yaşanan dönemde ortaya çıkar.
Gergin ve rekabetçi kişiler bu hastalığa yatkındır.
SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI

Sindirim sistemi, yiyeceklerin alınması, parçalanması, peristaltizm denen kas hareketleri
ile barsaklardan geçirilmesi ve bu esnada alınan besinin kan şekeri (glukoz), yağ asidi
(gliserid), aminoasit (protein) haline getirilmesi ile bunun için gerekli enzimlerin salgı-
lanmasından sorumludur. Oluşturulan basit yapıtaşları (glukoz, yağ asidi, aminoasit) kan
ile ihtiyacı olan hücrelere ulaştırılır. Bu hücreler görevleri esnasında ihtiyaç duydukları
protein, karbonhidrat, yağı bu şekilde karşılarlar.
Midenin duyusal tepki sisteminin bir parçası olduğu bilinmektedir. İştahsızlık, bulan-
tı, kusma, kaygının fiziksel belirtileri olarak kendini gösterir. Duyguların mideye giden
yemek borusu kaslarını istemsiz olarak kasması yutma zorluğuna neden olabilir.
Stres sırasında sempatik sistem mide ve ince barsak faaliyetlerini durdurur, kalın bar-
sakdaki hareketleri hızlandırır. Sık tekrarlanan stres durumlarında ince ve kalın barsağın
birbiri ile düzenli çalışma sistemi bozulur ve barsak sorunlarına neden olur.
Reflü
Reflünün önde gelen belirtisi kusma olmaksızın yenilen yiyecek ve içilen içeceklerin ağıza
geri gelmesi ve ağrının eşlik ettiği mide ekşimesidir. Genellikle reflüsü olan hastaların %80
inde hiatal fıtık (mide fıtığı) vardır. Bu hastalığa yatkınlığı olanlarda stres, heyecanlanma,
aile tartışmaları ve depresyon reflünün şiddetini arttırır.
Mide Ülseri
Mide çizgisiz kas dokusundan yapılmıştır ve istemsiz olarak çalışır. İçine gelen besinleri
sindirmek için asit salgılar ancak kendi dokusunu asitten korumak için de mukus sıvısı ile
kaplıdır. Mukus salgısının kalınlığı yeterli olmaz ise ya da asit miktarı fazla olursa ülserler
meydana gelebilir. Mide ya da mideyi çevreleyen organlardaki ülserlere peptik ülser adı
verilir. Sıklıkla midenin son kısmında yerleşmiş olan ülserler gastrik ülser, 12 parmak bar-
sağının başlangıç kısmındaki mukozada yara (ülser) olması duodenal ülser, midenin biraz
üstü yemek borusunun alt kısmında ülser olması özafagial ülser adını alır.
Yemeklerden 1-3 saat sonra ortaya çıkan yemek ya da antiasit ile rahatlayan kemirici-
yanıcı bir ağrı mide ülserinin en önemli belirtisidir. Bulantı, kusma, hazımsızlık, yemek
ya da dışkı ile kan gelmesi olabilir. Mide asidinin fazla salgılanması ve helikobakter pylori
adlı mikroorganizmanın enfeksiyonuna bağlı meydana gelebilir. Bu bakteri aside dirençli
olduğu için mide ortamında yaşayabilir. Bununla birlikte her ülser olan kişide bu bakteri
olmadığı gibi bu bakterinin olduğu her kişide de ülser meydana gelmeyebilir. Stres, mide
asidi üretimi ve salınımını arttırarak ülsere neden olur. Şiddetli ruhsal stres durumlarının
yanında ciddi enfeksiyon, önemli bir kazadan sonra ya da cerrahi bir durumdan sonra
çok hızlı birkaç günde gelişen ülser tipi vardır ki bunlara stres ülserleri adı verilir. Korku
depresyon, halsizlik gibi durumlarda ise mide duvarları normalden az çalışıp midenin
kendini koruyacak mukus azalması ile midenin asitlere karşı doğal savunması azalır ve
ülsere zemin oluşur.
Ülseratif Kolit
Kalın barsağı etkileyen ve nedeni bilinmeyen bir iltihabi hastalıktır. Kanlı ishal önde gelen
belirtidir. Stres hastalığın alevlenmesini arttırmaktadır. Ayrıca bu hastalar temiz, düzenli,
dakik, öfkesini ifade etme güçlüğü çeken kişilerdir. Hastalığın şiddetli olduğu durumlarda
çok sulu dışkılama ve buna bağlı su kaybı anemiye yol açabilir. Ülseratif kolit kalın barsak
kanseri riskini arttırmaktadır. Kalın barsağın hasta kısmının alınması ile iyileşebilir.
Chron Hastalığı
İnce ve kalın barsak dahil tüm sindirim sistemi kanalını etkiler. İshal, karın ağrısı, kilo
kaybı sık görülen belirtilerdendir. Hastalık alevlenme ve iyileşme dönemleri ile kendini
gösterir. Hasta, hastalığın ne zaman geleceği ve ne kadar süreceği belirsiz ve rahatsız edici
alevlenme dönemlerinden rahatsızdır. Bu nedenle depresyon bu grup hastada ülseratif
kolite göre daha sık görülmektedir. Stres hastalığın alevlenmesine ve hastalık belirtilerinin
şiddetlenmesine neden olabilir.
İrritabl Barsak Sendromu

Nedeni bilinmeyen ve sindirim sistemi şikayetlerinin yaklaşık yarısını oluşturan bir has-
talıktır. İshal, kabızlık ve karın ağrısı gibi belirtiler görülür. Bazılarında ishal bazılarında
kabızlık ön planda iken bazılarında her ikiside vardır. Bulgular normal insanların barsak
alışkanlıklarına çok benzer. Bu hastalar kendi dışkılama sorunları ile uğraşmaktadırlar ve
bunun tedavisini ararlar. Bu hastalıkta psikolojik ve fizyolojik faktörlerin bir kombinasyo-
nu rol oynar. Bu hastalarda anksiyete ve depresyon ülseratif kolit ve chron hastalığına göre
daha sıktır. Ancak ruhsal sorunlar barsak hastalığının bir sonucu değildir barsak hastalığı
ile beraber görülür.
STRES VE BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ

Beden kendini dışarıdan gelen zararlı etkilere karşı (mikrop, kir, zehir) bağışıklık sistemi
ile korumaktadır. Bağışıklık sisteminin hücreleri kan içinde, lenf içinde organlarda dola-
şır. Bağışıklık sisteminin hücreleri antijen dediğimiz vücut dışı maddelere karşı antikor
üreterek ya da mikroorganizmaları doğrudan öldüren hücreler yolu ile yabancı yapıları
tanıyıp yok eder.
Kronik stres, bağışıklık sistemini olumsuz yönde etkilemektedir. Bağışıklık sistemi,
yoğun ve uzun süren stres yaşantısı sonunda zayıflar ve çöker. Yabancı ve zararlı maddeler
kolayca vücuda girebilir, vücutta olanlar güçlenebilir. Bağışıklık sistemi bazen çok fazla
çalışıp kontrolünü kaybeder ve vücudun kendi hücrelerini bile yabancı madde olarak algı-
layıp onu yok etmeye yönelik önlemler alarak, kendisi hastalık oluşturabilir.
Bağışıklık sistemi hücreleri lenfosit ve monositler (akyuvarlar) olarak adlandırılır-
lar. Lenfositler de T lenfositler ve B lenfositler olmak üzere 2 çeşittir. T lenfositler timüs
bezinde üretilir ve doğrudan yabancı organizmaları baskılayıp öldürme görevi görür. T
hücreleri hücresel bağışıklık yaparlar. Bakterilere, virüslere, mantar hücrelerine, kanser
hücrelerine saldıran hücreler T hücreleridir. B lenfositler ise antikon üretip antijen de-
diğimiz vücut dışı maddeleri nötralize ederler (hümoral bağışıklık). Ayrıca bu antikorlar
vücutta uzun süre bulunurlar ve aynı madde tekrar vücuda girdiğinde daha hızlı bir şekil-
de savunmaya geçmeyi sağlayan silah görevi görürler. T hücre aracılığı ile olan bağışıklık
strese daha duyarlıdır.
Bir saldırgan ajan vücuda girdiğinde makrofaj denilen hücre onu tanır ve T hücresine
tanıtır. T hücreleri çoğalmaya başlar ve diğer yandan da B hücrelerini uyarıp onlarında
çoğalmasını sağlar. T hücre çoğalması ile öldürücü hücreler harekete geçip çoğalır, yaban-
cı madde ya da mikroorganizmalara saldırıp onları yok eder. Üretilen antikor saldırgan
ajana tutunur ve etki göstermesini engeller.
Stres, bağışıklık sistemi üzerinde çeşitli etkilerde bulunur. Yeni akyuvar yapılması ve
kana gönderilmesi engellenir, akyuvarların kanda kalma süresi azalır, antikor üretimi en-
gellenir, akyuvarlar denilen çeşitli hücreler arasındaki iletişim bozulur, glukokortikoidler
nedeniyle timus bezinden lenfosit yapımı durdurulur. Ayrıca akyuvarlar stres nedeni ile
enfeksiyon alarmına daha geç ve yavaş tepki gösterir.
Stresin yaşanmaya başlandığı ilk yarım saatte; glukokortikoidler ve sempatik sistem
yoluyla bağışıklık sistemi güçlendirilir. Yaklaşık bir saat sonra ise bu etki tersine döner.
Çünkü fazla güçlenmiş bağışıklık sistemi insanın kendi vücut hücrelerini tanıyamayıp ona
da yabancı bir madde gibi kabul edip zarar verebilir. Önce güçlenmiş olan bağışıklık siste-
minin sonra baskılanması ile denge sağlanmaya çalışılır.
EKLEM ROMATİZMASI (ROMATOİD ARTRİT)

Eklemlerin, işlevlerini yerine getirememesine neden olacak şiddette iltihaplanmasıdır.
Hastalık kalıtımsal, alerjik, immünolojik ve psikolojik nedenlidir. Eklemlerde ağrı, şişlik,
özellikle sabahları olan hareket kısıtlılığı ve yorgunluk en sık belirtileridir. Genellikle 40-
60 yaş arasında görülür ve kadınlarda erkeklere oranla daha sıktır. Hastalık kroniktir yani
ömür boyu sürer. Uzun dönemde eklemlerde şekil bozukluğu gelişir. Stres immün sistemi
(bağışıklık sistemini) baskılayarak kişiyi eklem romatizması ve diğer romatizmal hastalık-
lara duyarlı hale getirir. Hastaların %20 sinde depresyon görülür. Depresyon olduğunda
yaşam kalitesindeki bozulma daha da artar. Ayrıca ağrıya bağlı uykusuzluk da bu grup
hastalarda sıklıkla karşılaşılan sorunlardandır.
SİSTEMİK LUPUS ERİTAMATOZUS

Cilt, eklemler, böbrekler, kan damarları ve merkezi sinir sistemi dahil çeşitli organların
tekrarlayıcı ve hasar bırakıcı iltihabi ataklarının olduğu, etiyolojisi tam olarak bilinmeyen
bir hastalıktır. Stresin hastalığın başlangıç, alevlenme ve gidişinde önemli etkileri bulun-
maktadır. Bağışıklık sistemindeki sorunlar nedeni ile bağışıklık sistemi hücreleri kendi
vücut hücrelerini tanıyamaz ve onlara vücut dışından gelen mikroorganizma ya da ya-
bancı madde muamelesi yapar. Geliştirdikleri otoantikorlar ile kendi vücut hücrelerine
zarar verir. Hastalık alevlenme ve iyileşme dönemleri ile gider. Hastalığın alevli olduğu
dönemde halsizlik, iştahsızlık, kilo kaybı, ateş, kas-eklem ağrıları, ellerde sabah tutuklu-
ğu, yüzde yanaklar üzerinde kızarıklık ve saç dökülmesi olabilir. Bunun dışında, özellikle
tedavi edilmeyen olgularda ve hastalığın ileri dönemlerinde, kansızlık, böbrek yetmezliği,
solunum ve kalp yetmezliği, damar sertliği gibi bulgular da ortaya çıkabilir. Daha çok do-
ğurganlık çağındaki kadınlarda görülür.
KANSER
Vücuttaki çeşitli dokulardan herhangi birine ait bir hücrenin normal özellikleri dışında
değişim göstererek kontrolünü yitirmesi ve çoğalması sonucunda oluşan kitle; tümör ola-
rak adlandırılmaktadır. Ancak tümörlerden bir kısmı iyi huylu olup sadece büyüyerek
etrafındaki diğer dokulara baskı yapıp ya da onların beslenmesini kısmi olarak etkileyip
daha az zararlı olabilirken, bazı tümörler kötü huylu (malign) olup bir taraftan etrafında-
ki dokulara zarar verirken diğer yandan kan yoluyla vücudun pek çok bölgesine yayılıp,
çoğalıp onların gelişmesini etkilemekte ve vücudu tüketmektedir. Bu kötü huylu tümörler
kanser adını almaktadır. Aslında kanser hücreleri daha zayıf hücrelerdir ve kendi besinle-
rini yapamazlar ancak sağlıklı hücrelerin besinlerini tüketirler. Çok fazla çoğaldıkları için
diğer hücrelerin aleyhine olacak şekilde sayılarında artış olur.
İnsanlar için virüsler, genetik faktörler, çevresel kanserojen maddelere maruz kalma kan-
ser gelişiminde önemlidir. Stresin etkisi üzerine de çalışmalar yapılmaktadır. Stresin kan-
ser üzerine etkisi aslında stresin bağışıklık sistemi üzerine etkisinden kaynaklanmaktadır.
Çünkü kanserli hücre geliştiğinde bağışıklık sistemi onu farkedip yok eder. Ancak bağışıklık
sistemi herhangi bir nedenle baskılanmış ise bu görevi yerine getiremez ve kanserli hüc-
re çoğalmaya ve yayılmaya başlar. Kanser ile stres arasında tam bir nedensel ilişki kurmak
mümkün olmasa da, stresin kanserin daha hızlı gelişimine zemin hazırladığı düşünülebilir.
Kanser hastalarında intihara sık rastlanır mı?

4
DERİ HASTALIKLARI
Deri hastalıkları arasında da stresle ilişkili olanlar iltihabi durumlar ve bağışıklık sistemi-
nin hastalığın oluşumunda önemli olduğu hastalıklardır.
Sedef (Psöriazis)
Sedef hastalığı toplumun %1-2 sini etkiler. Genellikle otuzlu yaşlarda başlar. Hastalığın
karakteristik lezyonları parlak, yaygın kızarık zeminde gümüş renkli pullarla karakterize-
dir. Oluşumunda iltihabi ve immünolojik düzenekler sorumlu tutulmaktadır. Hastaların
%40-80’i, stresi, hastalığı ortaya çıkaran en önemli etken olarak göstermektedir. Daha çok
aile içi ilişki sorunları, iş, okul sorunları ve daha kronik stres etkenleri suçlanmaktadır.
Sedef ile stres arası ilişkide stres yaratan yaşam olaylarının doğası ve şiddetinden çok bi-
reysel özellikler ve başa çıkma becerilerinin rol oynadığı düşünülmektedir. Bu hastalar-
da depresyon, düşük benlik algısı oldukça sıktır. Sedef hastalarının sağlıklı bireylere göre
stres karşısında daha pasif başa çıkma yöntemlerini kullandıkları (alkol-ilaç kullanımı,
dine yönelme, yadsıma) bildirilmektedir. Sedef hastalarında, depresyon geliştiğinde, ka-
şıntı artmaktadır. Sedef hastalığının sebep olduğu stres ise hastalığın daha da alevlenme-
sine neden olabilir.
Atopik Dermatit (Egzema)

Atopik dermatitde (atopik egzema, nörodermatit de denir) sıklıkla görülen şiddetli ka-
şıntı, uykusuzluğa, konsantrasyon bozukluğuna, okul-iş performansında bozulmaya ve
öğrenme güçlüğüne neden olmaktadır. Hastalığın stresle alevlendiği, ayrıca kendisinin
de ciddi bir strese yol açtığı bildirilmektedir. Çocuklarda neden olduğu ruhsal sorunlar,
lösemili çocuklardakine eş değer bulunmuştur. Davranış sorunları olan çocukların hasta-
lığı daha şiddetlidir. Anne babaların çocuğun bağımsızlığını destekleyen tutumları, has-
talarda belirti şiddetinin daha az olmasına neden olurken, aşırı kollayıcı anne babaların
çocuklarında kaşıntı daha şiddetlidir.
Psikojenik Kaşıntı
Herhangi bir deri duyumlarına bağlı kazıma, koparma ya da akne (sivilce) gibi önceden
var olan bir deri lezyonuna bağlı düzensizliği ortadan kaldırma ihtiyacı ile oluşturulan lez-
yonlardır. Hastanın kolay erişebileceği yerlerde olur (yüz, üst sırt, kol ve bacaklar). Birkaç
milimetre, sulu, kabuklu, renk değişikliği olan yara izleri şeklindedir. Duygusal gerginliği
azaltıcı etkisi nedeniyle stresin yoğun olduğu durumlarda görülür.
Hiperhidroz (Aşırı Terleme)

Korku, öfke ve gerilim durumlarında avuçiçi, ayak tabanı, koltukaltında ter salgılanma-
sında ki artışa verilen isimdir. Duygusal stresli durumlarda aşırı terleme deri değişiklikle-
rine, isiliklere, enfeksiyonlara neden olabilir.
Deri Hastalıklarından Sonra Gelişen Ruhsal Hastalıklar

Deri, dış ve iç ortamları ayırırken bir yandan da bu ortamlar arasındaki ilişkiyi düzenler.
Bu durum birçok bedensel ya da ruhsal hastalığın, farklı deri bulgularına neden olma-
sına, psikosomatik hastalıkların önemli bir kısmını dermatoloji (cildiye) hastalıklarının
oluşturmasına neden olur. Bununla birlikte deri hastalıkları görünüm bozukluğuna neden
oldukları için kişileri farklı şekillerde etkilemektedir. Bazı kişiler zor fark edilen bir lez-
yondan şiddetli bir şekilde etkilenirken bazıları çok şiddetli lezyonlardan rahatsızlık duy-
mayabilmektedir. Kişilik özellikleri, yaş, cinsiyet, değer yargıları, kişinin sosyal ilişkileri,
toplumun ve yakın çevrenin hastalığa bakışı verilen tepkileri etkilemektedir.
Genellikle erken çocukluk ya da ergenlik döneminde yaşanan deri hastalıklarının ruh-
sal etkileri daha fazla olmaktadır. Çünkü çocuğun beden imajını etkilemektedir. Özellikle
ergenlikte bireyin ruhsal, bedensel ve cinsel kimliği şekillendiği için, olumlu bir beden
imajı ile uyuşmayan deri lezyonlarının ergen üzerindeki etkisi önemlidir. Ayrıca ailenin
hastalığı algılama tarzı ve çocuk ile iletişimi de önemlidir. Atopik dermatiti olan çocuk
aile tarafından bir sorun olarak görüldüğünde ve bu durum çocuk tarafından farkedil-
diğinde, bu durumun yarattığı stres çocuğun atopik dermatitini daha da alevlendirebilir.
Diğer aileler çocuğun hastalığını bulaşıcı olarak düşünüp çocuklarından uzaklaştırır, deri
lezyonları nedeni ile arkadaşları tarafından alaya, dışlanmaya maruz kalabilir, bu durum
çocukta anksiyete, depresyon, okul başarısızlığı, okulu terk etme, soyutlanmışlık, yalnızlık
duyguları meydana getirebilir.
Yetişkinlik dönemindeki deri hastalıklarında genç yaş, kadın cinsiyet, lezyonun genital
(cinsel) bölgede olması, bulaşıcı olması, lezyonların görülmesi, tedavi edilemez olması,
başarısız tedavi girişimleri, çevreden olumsuz tepkiler alınması,kişinin süreklilezyonları
(yaraları) konusunda sorgulanması duygusal stresi arttırarak ruhsal hastalık geliştirme
riskini arttırmaktadır.
AKCİĞER HASTALIKLARI
Astım
Astım, soluk borusu ve bronşların ileri derecede daralması sonucu ortaya çıkan kronik
bir hastalıktır. Öksürme, hırıltılı solunum, göğüste sıkışma hissi, nefes darlığı astımın be-
lirtileridir. Belirtiler ve hastalığın alevlenmesi daha sıklıkla gece olur. Astım hastalarının
yaklaşık üçte birinde panik bozukluk vardır. Nefes darlığı korkusu doğrudan astım atakla-
rını tetikleyebilir. Yüksek düzeyde anksiyete, hastaneye sık yatma ve astıma bağlı ölümlere
neden olur.
Hiperventilasyon Sendromu
Bu hastalar sıklıkla yaptıklarının farkında olmadan birkaç dakika hızlı ve derin soluk alıp
verirler. Kısa süre içinde boğuluyormuş duygusu, anksiyete, baş dönmesi ve sersemlik ge-
lişir. Bayılma ortaya çıkabilir. Atak kese kağıdına solumak ya da soluğunu tutmakla son-
landırılabilir.
DİYABETES MELLİTUS (ŞEKER HASTALIĞI)

İnsülin pankreastaki beta hücrelerinden salgılanan bir hormondur. Kan şekeri seviyeleri-
ne göre salgılanır. Gıda alınınca ve kanda şeker artınca, dakikalar içinde salgılanır. Yenilen
yemek, barsaklarda parçalanarak gıda yapıtaşlarına dönüştürülür. Daha sonra buradan
kan ile vücuda dağılır. Bu yapıtaşları arasında glukoz (karbondihrat yapıtaşı) hücreler ta-
rafından enerji kaynağı olarak kullanılır. Kanda glukoz arttığında, insülin bunların hücre-
ye geçmesini sağlar. Bozulmuş insülin salınımı ya da işlevi nedeni ile insülin bu görevini
yapamadığında, kandaki şeker miktarı artar ve şeker hastalığı gelişir. Hücreler de enerji
ihtiyacını başka yollardan karşılamaya çalışır.
Hastalığın başlamasında kalıtım ve aile hikayesi önemlidir. İki tip diyabetten özellikle
tip 1 diyabet denilen insüline bağımlı diyabet, daha çok çocuk ve genç erişkinde görülür.
Bağışıklık sistemi pankreasta insülin salgılayan hücreleri yabancı madde olarak algılar ve
onlara saldırıp tahrip eder. Bu durumda insülin salgılanamaz ya da çok az salgılanabilir.
Bu hastalar ömür boyu dışarıdan insülin almak zorundadırlar. İkinci tip insüline dirençli
diyabette ise insülin salgısı vardır ancak dokulardaki insülin reseptörlerindeki direnç ne-
deniyle görevini yerine getiremez. Erişkinlerde ve şişman kişilerde görülür. Birinci tipe
göre daha geç yaşlarda ortaya çıkar. Diyet, ilaç, dışarıdan verilen ilave insülin ile tedavi
edilirler. Uzun süre, kanda biriken glukoz ve yağ asidi böbreklerde, gözde, sinir hücrele-
rinde hasar oluşturur.
Stres sırasında ACTH ve diğer hormonlar enerji oluşturabilmek için kan içine daha
fazla glukoz ve yağ asidi gönderilmesine neden olur. Böylece her iki şeker hastalığında da
kan şekeri yükselir ve bu durum uzun sürerse damarlarda plak oluşup hasarlar meyda-
na gelir. Stres sırasında ayrıca glukokortikoidler, adrenalin, noradrenalin hücrelere gön-
derdikleri mesajla, bu hücrelerin insüline karşı duyarlılıklarını azaltıp insüline direnci de
arttırırlar. Özellikle hastalığın ani başlangıcı stresle ilişkilidir. Çatışma, yalnızlık, üzüntü
duyguları gibi psikolojik etmenler önemlidir. Hastalar diyetlerine dikkat etmek zorunda
olmalarına rağmen depresif ya da üzüntülü olduklarında yemek ve sıvıyı fazla tüketirler
hastalığın kontrolünü kaybederler.
İNFERTİLİTE (KISIRLIK)
Son 30 yıldır yapılan çalışmalar duygusal stres ve infertilite arasında bir etkileşim olduğu-
nu, infertilitenin strese neden olduğunu ancak stresin mutlaka infertiliteye neden olma-
dığını göstermiştir.
Hem kadın hem erkek infertil bireyler, çocuğu olan bireylere göre daha fazla ruhsal
sorun yaşamaktadır. İnfertil kadın, infertil erkeğe göre daha streslidir. Bazı çalışmalarda
infertil kadınlar ve erkekler arasında ruhsal sorun açısından fark olmadığı da bildiril-
mektedir. İnfertilite çiftin evlilik ilişkisi, cinsel hayatı üzerine olumlu ya da olumsuz etki
gösterebilir.
Uzamış stres durumlarında kortizol sekresyonu gonadotropin salınımında inhibisyo-
na neden olabilir. Bu da kadınlardaki yumurtlama sürecini etkiler ve yumurtlamaya en-
gel olabilir. Ayrıca kadın üreme sistemi katekolamin reseptörleri içerir. Bu durumda stres
durumlarında salınan adrenalin uterus üzerinde etki gösterir ve uterin kan akımı değişir.
Böylece döllenmiş olsa bile yumurtanın rahime yerleşmesi engellenir. Yüksek anksiyete
ve kortizol düzeylerinin tedavi ile gebe kalma oranlarında da düşüklüğe neden olduğu
bildirilmektedir.
Yine stres nedeni ile hipofiz bezinden prolaktin salgılanmasındaki artış, adet düzen-
sizliği, depresyon, cinsel isteksizlik, empotans (iktidarsızlık, sertleşme güçlüğü), anorgaz-
mi ve dolayısı ile infertiliteye yol açabilir.
Özet
Uzun süren herhangi bir stres, fiziksel hastalığa neden ola- lerini durdurur, kalın barsakdaki hareketleri hızlandırır. Sık
bilecek bir takım fizyolojik değişikliklerin meydana gelme- tekrarlanan stres durumlarında ince ve kalın barsağın birbiri
sini sağlar. Her insanın genetik olarak stresten etkilenmeye ile düzenli çalışma sistemi bozulur ve barsak sorunlarına ne-
yatkın bir organı vardır. Kimi için bu organ mideyken, kimi den olur.
için kalp, kimi içinse deri olabilir. Sürekli tedirgin ve çökkün Kronik stres bağışıklık sistemini olumsuz yönde etkilemekte-
kişiler fiziksel ve psikosomatik hastalıklar için daha büyük dir. Bağışıklık sistemi yoğun ve uzun süren stres yaşantısı so-
risk altındadır. nunda zayıflar ve çöker. Yabancı ve zararlı maddeler kolayca
Stres çeşitli yollar ile hastalıklara neden olur. vücuda girebilir, vücutta olanlar güçlenebilir. Bazen çok fazla
1. Stres, hastalığın gelişmesine neden olan fizyolojik ve psi- çalışıp kontrolünü kaybeder ve vücudun kendi hücrelerini
kolojik değişiklikleri üretebilir. bile yabancı madde olarak algılayıp onu yok etmeye yönelik
2. Stres, daha önceden duyarlılığı olan kişilerde hastalığa önlemler alarak kendisi hastalık oluşturabilir.
neden olur Deri, dış ve iç ortamları ayırırken bir yandan da bu ortam-
3. Stres, sağlık alışkanlıklarını ve sağlık davranış örüntüleri- lar arasındaki ilişkiyi düzenler. Bu durum birçok bedensel
ni değiştirerek hastalığa neden olur. ya da ruhsal hastalığın farklı deri bulgularına neden olması,
4. Stres, hastalık davranışını pekiştirir. Kaygı, terleme, uy- psikosomatik hastalıkların önemli bir kısmının dermatoloji
kusuzluk gibi belirtiler hastalık belirtisi olarak algılana- (cildiye) hastalıkları olması bu durumla ilişkili olabilir. Bu-
rak hastanelere başvurulur. Hastanede gördüğü ilgi, sem- nunla birlikte deri hastalıkları görünüm bozukluğuna neden
pati nedeni ile ya da sorumluluklarından kaçınmasına oldukları için kişileri farklı şekillerde etkilemektedir. Bazı ki-
izin verildiği için hastalık rolüne devam edilir. şiler zor fark edilen bir lezyondan şiddetli bir şekilde etkile-
Bedendeki fiziksel etkiler ve hastalıklar da zihinsel geri bil- nirken bazıları çok şiddetli lezyonlardan rahatsızlık duyma-
dirimler yoluyla bir stresör olarak etki gösterebilir. Örneğin yabilmektedir. Kişilik özellikleri, yaş, cinsiyet, değer yargıları,
kanser olduğunu öğrenen kişi, bu bilgi ile fazla stres yaşama- kişinin sosyal ilişkileri, toplumun ve yakın çevrenin hastalığa
ya başlar, bu durum olumsuz fiziksel ve psikolojik değişiklik- bakışı verilen tepkileri etkilemektedir.
lerin yaşanmasına neden olur. Son 30 yıldır yapılan çalışmalar stres ve infertilite arasında
Stres karşısında sistemdeki ilk değişiklik kalbin daha hızlı ve bir etkileşim olduğunu, infertilitenin strese neden olduğu-
kuvvetli atmasıdır. Kalp hızı ve kuvvetindeki artışla birlikte, nu ancak stresin mutlaka infertiliteye neden olmadığını
kan daha hızlı ve daha güçlü hareket eder. Kalp, sağ ve sol ku- göstermiştir.
lakçık ile karıncıklardan oluşan dört odacıktan oluşur. Kalp
kasılırken bu odacıklar küçülür ve içindeki basınç artar. Kan,
üstteki kulakçıklardan karıncıklara basınç artışı ile açılan ka-
paklar yoluyla gelir ve karıncıklardan damarlara pompalanır.
Karıncık içindeki basınç, damar basıncından büyük olunca
kan, damarlara pompalanır. Kan damarları da kasılarak ka-
nın bütün sistem boyunca hareketine yardım eder. Kan, hüc-
relerin yaşaması için gerekli enerji ve oksijeni taşımaktadır.
Kalbin atış hızının bir ritmi vardır. Bu ritim, merkezi sinir
sisteminden etkilenir. Sinir sistemi hiçbir ek motor hareket
talep etmese bile ruhsal durumlar, düşünceler, duygular kalp
atışını hızlandırabilir.
En sık rastlanan şikayetlerden olmakla birlikte baş ağrıları-
nın %80 inde organik bir neden bulunmaz. Ayrıca anksiyete
ve depresyon dahil pek çok ruhsal hastalıkta baş ağrısı görül-
mektedir. Baş ağrısı yakınması ile doktora giden hasta pek
çok incelemeden geçtikten sonra bir neden bulunamadığın-
dan psikiyatriste yönlendirilir. Ruhsal sorunlar, baş ağrısının
nedeni ister fiziksel olsun ister ruhsal, ağrıları şiddetlendirir.
Stres sırasında sempatik sistem mide ve ince barsak faaliyet-
1. Aşağıdakilerden hangisi ruh ve beden ilişkisi açısından 6. Vücuttaki herhangi bir dokunun bir hücresinin değişim
doğru bir ifade değildir? göstererek kontrolünü yitirmesi ve çoğalması aşağıdakiler-
a. Ruh ve beden arasında bir etkileşim vardır. den hangisine neden olur?
b. Hastalıklar beden sıvılarındaki bozukluklardan ileri a. Kanser
gelir. b. Sistemik LupusEritematosus
c. Pek çok fiziksel hastalığın nedeni stres, çatışma ve c. RomatoidArtrit
anksiyetedir. d. Migren
d. Hastalıkların ortaya çıkması, sürmesi, alevlenmesin- e. Damar sertliği
de psikolojik ve biyolojik faktörler birbiri ile ilişkili
olarak rol oynar. 7. Deri hastalıklarına bağlı olarak bir ruhsal hastalık geli-
e. Bazı hastalar ve hastalıklar ruhsal faktörlerden daha şiminde aşağıdaki risk faktörlerinden hangisinin etkisi en
fazla etkilenir. azdır?
a. Genç yaş
2. Aşağıdakilerden hangisi stresin neden olduğu fizyolojik b. Erkek cinsiyet
değişiklikler arasında sayılmaz? c. Sosyal ilişkiler
a. “Savaş ya da kaç” yanıtını ortaya çıkarır. d. Yakın çevrenin hastalığa bakışı
b. Sempatik sistemi uyarır. e. Lezyonun cinsel organlar çevresinde olması
c. Hipertansiyona neden olur.
d. Kalp atımlarında yavaşlamaya neden olur. 8. Şeker hastalığı (Diyabetes Mellitus) ile ilgili olarak aşağı-
e. Solunumun hızlanmasına neden olur. daki cümlelerden hangisi doğru bir ifade değildir?
a. Stres Tip 1 diyabete neden olurken Tip 2 diyabet ge-
3. Aşağıdakilerden hangisi A tipi kişilik özelliklerindendir? lişiminde etkisi yoktur.
a. Sabırlılık b. İnsülin hormonu pankreastan salgılanır.
b. Rekabet edicilik c. İnsülin yetersizliği şeker hastalığına neden olur.
c. Yüksek düzey öfke kontrolü d. İnsüline karşı direnç şeker hastalığına neden olur.
d. Tartışma eğiliminde olmamak e. İnsülin kan şekeri seviyelerine göre salgılanır.
e. Yavaşlık
9. Aşağıdakilerden hangisi Hipertansiyonun risk faktörü
4. Aşağıdakilerden hangisi baş ağrıları için doğrudur? olduğu durumlardan biri değildir?
a. Baş ağrılarının %80’inde organik bir neden vardır. a. İnme
b. Stres, baş ağrılarını arttırsa da yaşam kalitesini etki- b. Kalp krizi
lemez. c. Ateroskleroz(damar sertleşmesi)
c. Baş ağrıları erkeklerde daha sıktır. d. Özafasus ülseri
d. Migren için stres yatkınlık sağlar, ağrıyı sürdürür, e. Böbrek hastalıkları
şiddetlendirir.
e. Günde 8 kez olabilen, göz kapaklığı düşüklüğü ve ter- 10. Neden olduğu ruhsal sorunlar açısından lösemili çocuk-
lemenin eşlik ettiği baş ağrısı türü gerilim baş ağrısıdır. lar ile karşılaştırılan, stresle ilişkili cilt hastalığı aşağıdakiler-
den hangisidir?
5. Aşağıdakilerden hangisi bağışıklık sistemi hücrelerinden a. Sedef
biri değildir? b. Atopik dermatit
a. T lenfosit c. Psikojenik kaşıntı
b. B lenfosit d. Aşırı terleme (hiperhidroz)
c. Makrofaj e. Akne (sivilce)
d. Antikor
e. Akyuvar
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Stres Teorisi” başlıklı konuyu yerine bir mücadele fırsatı olarak görebilen kişiler başlarına
yeniden gözden geçiriniz. gelen olayları kendi avantajlarına dönüştürebilmekte ve böy-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Stres Teorisi” başlıklı konuyu lelikle stres düzeylerini azaltabilmektedir.
yeniden gözden geçiriniz.
3. b Yanıtınız yanlış ise “Kalp Damar Hastalıkları” baş- Sıra Sizde 3
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Total kolesterol, HDL, VDL, LDL, IDL olmak üzere 5 çeşit
4. d Yanıtınız yanlış ise “Baş Ağrıları” başlıklı konuyu ye- kolesterol vardır. Bu isimler kolesterolün yoğunluğunu tarif
niden gözden geçiriniz. eden İngilizce kelimelerin ilk harflerine göre isimlendirilmiştir.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Stres ve Bağışıklık Sistemi” baş- HDL kolesterolün yüksek olması kalp sağlığı için olumludur.
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Bu nedenle «iyi kolesterol» olarak bilinir. Kötü kolesterol olarak
6. a Yanıtınız yanlış ise “Kanser” başlıklı konuyu yeniden bilinen ise «LDL»’dir. Total kolesterolün 200’ün altında, total
gözden geçiriniz. kolesterol/HDL’nin ise 4-5’in altında olması sağlık için iyidir.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Deri Hastalıkları” başlıklı konu-
yu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
8. a Yanıtınız yanlış ise “Diyabetes Mellitus (Şeker Has- Çalışmalar sonucunda kanser hastalarının az bir bölümünün
talığı)” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. intihar girişiminde bulunduğunu ancak yinede bu oranın
9. b Yanıtınız yanlış ise “Kalp ve Damar Hastalıkları” topluma göre sık olduğunu bildirmektedir. İntihar riskini
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. arttıran faktörler; hastalığın ileri basamakta olması, gidişinin
10. b Yanıtınız yanlış ise “Deri Hastalıkları” başlıklı konu- kötü olması, yeterince Kontrol altına alınmamış ağrı, depres-
yu yeniden gözden geçiriniz. yon, önceden var olan ruhsal hastalık, fiziksel ve duygusal
tükenmişlik, toplumdan uzaklaşma olarak belirlenmiştir.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Yararlanılan Kaynaklar
Stresli durumlarla ortaya çıktığı anda başa çıkmaya çalışıp Çelik, C. ve Özdemir, B. (2010). Esansiyel Hipertansiyonda
daha stres öncesi düzeye geri dönebilindiğinde beden ciddi Psikolojik Etmenler. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar,
bir zarar görmez. Ancak stres göz ardı edilip ya da işe yarar (1) :52-65.
tekniklerle baş edilemezse ve stres uzun sürerse bedenin za- Çevik, A. İzmir, M. Kuzugüdenlioğlu, D. Oğuz, TF. Özden,
rar görmesi kaçınılmazdır. Bununla birlikte çözülebilir tür- A. Yalnız, Ö. (1996). Psikosomatik Bozukluklar. Anka-
den streslerde çok sayıda olduklarında uzun süreli streslere ra: Hekimler Yayın Birliği.
neden olabilirler. Çünkü her stres kaynağı tek başına bedenin Dinçel, E.. (2004) Stresin Psikobiyolojisi ve Strese Bağlı Be-
tepki göstermesine neden olur.Daha ilk stres kaynağı ile başa densel Hastalıklar. Ankara: Türk Psikoloji Bülteni; 10,
çıkamadan ikincisi sonra üçüncüsü ard arda geldiğinde ha- sayı34-35.
zırlıksız yakalanılır ve başa çıkma olanağı bulunamaz ve stres Eren, N. (2001). MSS ve Kardiyovasküler Sistem. İstanbul:
öncesi düzeye dönülemeyebilir. Okuyan Us yayınları.
Ergun, T. (2001). MSS ve Dermatoloji. İstanbul: Okuyan Us
Sıra Sizde 2 Yayınları
Stres altındayken bile sağlıklı kalmayı sağlayan kişilik özel- Karadağ, F., Oğuzhanoğlu, NK., Özdel, O., Ergin, Ş., Kaçar, N.
liklerine araştırmacılar Suzanne C. Kobasa ve Salvatore R. (2010). Psöriyazis Hastalarında Psikodrama: Stres ve
Maddi “ psikolojik sağlamlık” adını vermiştir. Strese dirençli Stresle Baş Etme. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 11:220-227.
kişilerin yaşam karşısında bazı tipik durumlarını tanımla- Kutlu, A., Yaluğ, İ., Mülayim, S., Obuz, ÖT., Selekler, M.
mışlardır. Bu kişiler “değişmeye açıktırlar, “yaptıkları iş her (2010). Migrende Tetikleyici Faktörler. Nöropsikiyatri
ne ise kendilerini o işe verebilirler”, “olayların kontrolünün Arşivi, 47: 58-63.
kendi ellerinde olduğuna inanırlar”. Hastalıklara karşı en ko- Sadock, BJ. ve Sadock, V. (2009). Klinik Psikiyatri El Kitabı.
ruyucu özelliğin ise bu kişilerin “stresi bir tehdit olarak al- Bozkurt A (çeviri editörü). Ankara: Güneş Kitabevi.
gılamak yerine, yetenek ve becerilerinin sınandığı bir fırsat Şahin, NH. (1998). Stresle Başa Çıkma-Olumlu Bir Yakla-
olarak algılama” olduğu bildirilmiştir. Stresli olayları tehdit şım. Ankara:Türk Psikologlar Derneği Yayınları.
4
Amaçlarımız
 Yoğun stres yaşantılarının tetiklediği ruhsal bozuklukları tanımlayabilecek,
 Bir stres etkeni olarak hastalığın aile üzerindeki ruhsal etkilerini aktarabilecek,
 Çalışma hayatında tükenmişlik sendromunu anlatabilecek,
 İşyerinde psikolojik tacizin mağdur üzerindeki ruhsal etkilerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Depresyon • Öfke
• Bunaltı (Kaygı) Bozukluğu • Strese Dayanıklı Ailenin

• Panik Bozukluk Özellikleri
• Travma Sonrası Stres Bozukluğu • Tükenmişlik Sendromu
• Uyku Bozukluğu • İşyerinde Psikolojik Taciz
• Alkol Bağımlılığı (Mobbing)
İçindekiler
• GİRİŞ
• STRES VE RUHSAL BOZUKLUKLAR
Çatışma ve Stres Yönetimi II Stres ve Ruhsal Etkileri • STRES VE DAVRANIŞSAL SORUNLAR
• STRES VE AİLE
• ÇALIŞMA HAYATI VE STRES
Stres ve Ruhsal Etkileri
GİRİŞ
Stres, bireyin tehlike algısına karşı verdiği bedensel ve ruhsal tepkilerden oluşur. Araştır-
macı Hans Selye, stres etkenine organizmanın gösterdiği yanıtı “genel adaptasyon sendro-
mu” olarak tanımlamıştır. Önce alarm ve ani şok dönemi olur. Sonrasında vücut duruma
direnerek denge sağlamaya çalışır. Bedensel ve ruhsal sistemler şok karşıtı uyum süreç-
lerini başlatır. “Savaş ya da kaç” tepkisi ile stres etkenini ortadan kaldırma ya da kaçma
davranışı ile denge durumuna dönülmeye çalışılır. Ancak stres etkeni tekrarlı, yoğun ve
uzun süreçte devam ederse organizma için tükenme dönemi başlar; kişi bedensel ve ruh-
sal hastalıklara yatkın hale gelir.
İnsanların yaşadığı stresin yoğunluğu, onların olaylara verdikleri anlamla ilişkilidir.
Yunanlı filozof Epictetus’un dediği gibi “kişileri yaşananlar değil, o yaşananlara bakış
açıları rahatsız eder”. Ruhsal bozuklukların gelişmesinde yaşam olayları kadar kişinin o
yaşam olayına bakış açısı, geçmiş deneyimleri, baş etme becerileri, kişilik özellikleri ve
biyolojik yatkınlığın da önemli olduğu vurgulanmaktadır.
Stres, aile ve iş yaşamının da bir parçasıdır. Aileler için beklenen yaşam stresleri ol-
duğu gibi beklenmeksizin gelen stres etkenleri de vardır. Beklenmeksizin gelen stres
etkenleri(örn. aile üyelerinden birinin hastalanması) aniden ortaya çıkar ve ailenin ruhsal
sağlığını etkiler. Sağlıklı aileler, streslere daha hazırlıklı olduğundan bunlarla daha kolay
başederler. İş yaşamını etkileyen stres yaşantıları ise bireysel, durumsal, örgütsel ve top-
lumsal boyutlardaki sebep ve sonuçları ile bireyin ruh sağlığını etkileyerek kimi zaman
tükenmişliğe yol açarlar. Bu ünitede; stres ile ilişkili ruhsal bozuklukların yanı sıra ailede
stres etkenleri ve strese dayanıklı ailelerin özellikleri aktarılmaktadır. Ayrıca çalışma or-
tamında yaşanan stresin etkileri bireysel boyutu ile ele alınarak tükenmişlik sendromu ve
işyerinde psikolojik taciz(mobbing) hakkında bilgi verilmektedir.
STRES VE RUHSAL BOZUKLUKLAR
Depresyon
Depresyonun gelişmesinde rol oynayan birçok stres etkeni vardır. Önemli ekonomik so-
runlar, iş yaşamındaki çatışmalar, emeklilik, iş kaybı, beden sağlığının bozulması, sevdiği
birinin kaybı, benliği örseleyen onur kırıcı durumlarla karşılaşmak, evlilik ve aile sorunla-
rı ve daha nice psikososyal stres etkeni depresyonun başlamasında ve süreklilik kazanma-
sında etkili olmaktadır. Ayrıca çocukluğun erken dönemlerinde yaşadığı anne kaybının ya
da anne ve/veya babadan uzun süreli ayrılıkların depresyona yatkınlık açısından önem-
li etkenler olduğu kabul edilir. Depresyon; üzüntü, keder, elem, hayattan zevk alamama
gibi duyguların yanı sıra karamsarlık, ümitsizlik, kendine güvenin azalması, değersizlik
düşünceleri ile seyreden ruhsal bir hastalıktır. Herkeste zaman zaman üzüntü hali ola-
bilir. Ancak depresyonu olan bir kişide bu belirtiler haftalarca hemen hemen her gün ve
gün boyunca devam eder. Kişinin günlük hayatını, iş ya da okul hayatını etkiler. Kendine
bakımı bozulur, aşırı sıkıntılı ve tedirgin bir görünümü vardır. Enerji azlığı, isteksizlik,
içe kapanma, hareketlerde yavaşlama, dikkati toplamada ve karar vermede güçlük olur.
Düşünceleri; geçmiş pişmanlıklar, acı veren anılarla doludur. Ağır depresyonu olanlarda;
kendini suçlama, değersizlik ve işe yaramazlık düşüncelerinin yanı sıra ölüm düşünce-
leri ve intihar isteği gelişebilir. Cinsel istekte azalma olur. İştah ve uyku düzeni bozulur.
Depresyon toplumda sık görülen bir hastalıktır. Yaşam boyu hastalanma riski erkeklerde
%8-12, kadınlarda %20-26’dır. Yani her beş kadından biri yaşamının bir döneminde dep-
resyon geçirir. Depresyon kadınlarda erkeklerden iki kat fazla görülür. Depresyonun iyi-
leşmesinde hekimlerin önerilerinin yanı sıra ailenin ilgi ve desteği de önemli olmaktadır.
Depresyonla başaçıkma yöntemleri: Depresyonun gelişmesinde olayları değerlendir-
me ve yorumlama biçimi çok önemlidir. Depresyon hastası; üzüntü, keder, elem gibi ka-
ramsar duygulardan yakınmakla birlikte, bu olumsuz duygulara neden olan onun olum-
suz düşünceleridir. Depresyondaki insanlar kendine, geleceğe ve tüm yaşama karamsar
bir biçimde bakarlar. “Ben yetersiz bir kişiyim”, “her şey daha kötüye gidecek” ya da “ha-
yatın ne anlamı var” gibi düşünceler depresyonu artırdığı gibi sorunla baş etme gücünü
azaltır. Bu düşüncelerden kurtulmak için bunları fark edip yeni olumlu düşüncelerle yer
değiştirmek gerekir. Bu olaylara farklı bakış açısıyla bakabilmek demektir. Depresyonun
en önemli belirtilerinden biride enerji azlığı, isteksizlik, içe kapanmadır. Her şey gözünde
büyür. Ufak etkinlikler için bile büyük gayret serf etmesi gerekir. Ancak içe kapandık-
ça mutsuzluğu artar. Mutsuzluğu arttıkça içe kapanır. Bunu değiştirmenin yolu öncelikli
görülen işleri sıraya koyarak adım adım ilerlemektir. Kişi aktif oldukça güzel duygular
arkadan gelecektir.
Depresyon hastalığı yaşayan kişilere ailenin yapabileceği yardımlar nelerdir?

1
Bunaltı (Kaygı) Bozukluğu
Bunaltı bozukluğu, birçok yaşam olayı ya da durum hakkında aşırı stres, endişe(evham)
duyma ile karakterize bir ruhsal rahatsızlıktır. Her insan zaman zaman kaygı ve endişe ya-
şar. Ancak bunaltı bozukluğu olan kişiler kaygı ve endişelerini kontrol etmekte zorlanırlar.
Sürekli endişe içindedirler. Her an kötü bir şey olacak korkusu yaşarlar ve bir türlü rahat-
layamadıklarını belirtirler. Kendisi ya da ailesinin sağlığı, iş hayatı, maddi durumu gibi ko-
nularda ya da bu konuların olumsuz olabilecek sonuçları hakkında yoğun endişe ve kaygı
yaşarlar. Bazen de belirli bir sebep olmaksızın kişi kendini gün boyu gergin, sıkıntılı ve
endişeli hisseder. Huzursuzluk, aşırı heyecan duyma, dikkatini verememe, konsantrasyon
güçlüğü, kolay yorulma, kas gerginliği, uyku bozukluğunun yanı sıra nefes daralması, aşırı
terleme, çarpıntı, titreme, baş ağrısı ve bulantı görülür. Bozukluk, kişinin günlük hayatını,
mesleki faaliyetlerini ve okul başarısını olumsuz etkiler.Yapılan çalışmalar, nörotransmit-
ter denen beyin kimyası ile ilgili düzensizliklerin bozukluğun gelişmesinde etkili olduğu-
nu düşündürmektedir. Ayrıca aşırı kaygı ve endişenin gelişmesinde öğrenilmiş düşünce
ve davranış kalıplarının etkili olduğu da öne sürülmektedir. Çevresindeki “olumsuz ay-
rıntılara” daha fazla dikkat ederek, algıladıkları tehlikeyi olduğundan daha fazla büyütür-
ler. Ayrıca tehlike olarak algılanan durumla başetmede kendi becerilerini de olduğundan
daha yetersiz görürler. Bunaltı bozukluğunun gelişmesinde çocuklukta bireyin kendisine
bakım veren anne ve/veya babasına güvensiz bağlanmasıyla ilgili olduğu düşünülmek-
4. Ünite - Stres ve Ruhsal Etkileri 59
tedir. Güvensiz bağlanmada bakım veren ve bakım alan arasında roller değişir. Böylece
çocuk hem kendisi hem de anne-babası için kaygılanmaya başlar. Dünyanın tehlikeli bir
yer olduğu düşüncesiyle endişe bir başa çıkma yolu olarak öğrenilir. Çocuklukta yaşanılan
travmatik yaşantılar, cinsel ve fiziksel kötü davranışlara uğrama, anne-babadan ayrılma,
sosyal iletişim olanaklarının olmaması ve bunaltı bozukluğu olan bir yakınını örnek alma
bu rahatsızlığın gelişmesinde etkili diğer etkenlerdir. Aslında çocuklukta yaşanan travma-
tik olaylar ve kötü davranışlara uğrama her türlü ruhsal hastalık için risk oluşturmaktadır.
Bunaltı bozukluğunun yaşam boyu görülme oranı %4-7’dir. Yani yaklaşık olarak her yirmi
kişiden biri yaşamının bir döneminde bu rahatsızlığı geçirir. Bunaltı bozukluğu hemen
her yaşta gelişebilmekle birlikte daha çok 20’li yaşlarda başlar. Kadınlarda görülme sıklığı
erkeklere göre iki kat fazladır. Bir kişide bunaltı bozukluğu olduğunu düşünmeden önce,
yakınmalarına neden olabilecek bedensel bir hastalığın( kalp-damar hastalığı, nörolojik
hastalık, solunum sistemi hastalığı, hormonal hastalık, şeker hastalığı, hipertansiyon, kan-
sızlık gibi) olup olmadığı araştırılmalıdır. Bunaltı bozukluğu tedavi edilebilir bir rahatsız-
lıktır. Bunaltı bozukluğu olan kişiler, alkollü içeceklerden uzak durmalıdırlar. Bunaltıyı
yatıştırmak için alkol almak, bağımlılığa yol açabilir. Çay, kahve ya da kolalı içecekler
gibi uyarıcı maddelerin aşırı tüketiminden kaçınılmalıdır. Ayrıca düzenli yapılan fiziksel
egzersizler hem bedensel hem de ruhsal gerginliği azaltacaktır.
Sınav kaygısının nedenleri nelerdir?

2
Panik Bozukluğu
Panik bozukluğu, kendiliğinden ve ani olarak başlayan panik ataklarla seyreden bir ruhsal
rahatsızlıktır. Panik atak, stres altındaki bireylerde daha çok görülür. Yakın birisinin has-
talığı ya da kaybı, boşanma, ekonomik sorunlar gibi durumlar panik atağın başlamasında
etkili olabilmektedir. Panik atak sırasında hastalar genellikle; çarpıntı, terleme, titreme,
nefes darlığı, göğüste sıkıntı hissi, bulantı veya karın ağrısı, baş dönmesi yakınmalarının
yanı sıra ölmek üzere oldukları, çıldıracakları veya bayılacakları korkusuna da kapılırlar.
Ataklar genellikle 10 dakika kadar sürer. Panik bozuklukta hasta, yeni bir atak geleceği
korkusu içinde yaşar. Kişi ilk panik atağı geçirdiği ortama bir daha girmemeye çalışır.
Böylesi ortamların yeni atakların oluşmasına neden olabileceğini düşünür. “Sokağa çık-
tığımda ya panik gelirse, ya bayılır kalırsam”, “kontrolümü kaybedersem”, “otobüste ra-
hatsızlanırsam ne yaparım” gibi düşünceler sonucunda yalnız başına sokağa çıkamamaya
ve yardım gelemeyeceğini düşündüğü otobüs, süpermarket gibi ortamlara girememeye
başlar. Bazı hastalarda panik atak geceleri gelir ve kişiyi uykudan uyandırır. Kişi adeta
uykuya dalmaktan korkar hale gelir. Zamanla uyku düzeni bozulur. Kafeinli içeceklerin
(kola, nescafe, kahve gibi) aşırı tüketilmesi panik atakların başlamasını tetikleyebilir. An-
cak panik atak çoğunlukla beklenmeksizin gelir. Panik bozukluğun yaşam boyu görülme
oranı %1,5-2’dir. Yani her 50 kişiden biri yaşamının bir döneminde panik bozukluğu ge-
çirir. Panik bozukluğu, kadınlarda erkeklere göre 2-3 kat daha fazla görülür. Hastalığın
ortalama başlangıç yaşı 20’li yıllardır. Bir kişide panik bozukluğu olduğunu düşünmeden
önce, yakınmalarına neden olabilecek bedensel bir hastalığın(kalp hastalığı, akciğer has-
talığı gibi) olup olmadığı araştırılmalıdır.
Sosyal Fobi
Sosyal fobi; kişinin sosyal ortamlarda utanacağı ya da küçük duruma düşeceği korkusunu
yaşadığı bir ruhsal rahatsızlıktır. Önceden tanımadığı insanlarla karşılaştığı ya da başka-
larının gözü üzerinde olacağı bir ya da birden fazla sosyal eylemden belirgin ve sürekli
korkma söz konusudur. Kişi toplantılara katılmak, topluluk karşısında konuşmak ya da
yeni insanlarla tanışmaktan korkabileceği gibi birisiyle yemek yemek, karşılıklı ya da te-
lefonda konuşmak, alış-veriş yapmak türünden sıradan aktivitelerde de sorun yaşayabilir.
Sosyal fobisi olan kişi, diğerleri tarafından olumsuz değerlendirileceği kaygıları ile kendi-
sini gözlemeye ve değerlendirmeye odaklanır. “Yüzüm kızardı, herkes bana bakıyor” ya da
“Sesim titriyor, beni dinlemekten sıkılacaklar” gibi düşüncelerle kendine aşırı odaklanma,
korkulan kaygı tepkilerinin aşırı farkına varmaya ve diğer insanların davranışlarını doğru
değerlendirememeye neden olur. Daha sonra kişi, tehlikeye maruz kaldığını düşündüğü
ortamlardan kaçınır(örneğin çarşı, pazar gibi kalabalık yerlere gitmez veya iş ya da sosyal
amaçlı toplantılarından uzak durur). Bu da sorunun sürmesine ve yoğunlaşmasına yol
açar. Sosyal fobisi olan kişilerde ağız kuruluğu, terleme, çarpıntı, nefes daralması, el ve
ayaklarda titreme, bulantı, sık idrara çıkma, ishal ya da kabızlık, konuşmada duraksama
ya da hızlı konuşma, dikkat ve konsantrasyon güçlüğü gibi belirtiler görülür. Sosyal fobide
basit bir utangaçlıktan farklı olarak çok daha ciddi bir korku söz konusudur. Çevresi ile
olan ilişkilerini, iş ve eğitim hayatını olumsuz etkiler. Sosyal fobinin nedenin ne oldu-
ğu ile ilgili henüz kesin bilgi bulunmamaktadır. Aile yakınlarında sosyal fobi rahatsızlığı
olanlar, çocukluk döneminde aşırı korunmuş ya da aşırı eleştirilmiş olanlar, kendi davra-
nışları ile ilgili mükemmeliyetçi beklentileri olanlar sosyal fobi gelişmesi açısından risk ta-
şımaktadır. Sosyal fobi toplumda yaygın olarak görülmektedir. Sosyal fobinin yaşam boyu
görülme oranının yaklaşık %10 olduğu bildirilmiştir. Yani her 10 kişiden biri yaşamının
bir döneminde sosyal fobi rahatsızlığını geçirir. Sosyal fobi çoğunlukla ergenlik yılların-
da başlar. Kadın ve erkeklerde eşit oranda görülür. Sosyal ortamlardan kaçınma sorunun
sürmesine ve yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Bu nedenle en kolay yapılabileceklerden
başlamak üzere sosyal ortamlara girmeye çalışılmalıdır.
Travma Sonrası Stres Bozukluğu

Travma sonrası stres bozukluğu; savaşlar, terör, işkence, tecavüz, aile içi şiddet, trafik ka-
zası ya da doğal afetler gibi travmatik olayları yaşayan ya da bunlara tanık olan kişilerde
görülen aşırı korku, çaresizlik ve dehşete kapılma ile karakterizedir. Bozukluk, genellikle
travmatik yaşantıdan sonraki ilk üç ayda ortaya çıkmaktadır. Kişi olayı tekrar tekrar anım-
sar ya da sıkıntı veren bir biçimde rüyalarında görür. Travmayı hatırlatan uyaranlardan
kaçınma ve ani irkilmeler gözlenir. Rahatsızlık, kişinin toplumsal ilişkilerinde, iş ve mesle-
ki hayatında ya da günlük işlerinde bozulmaya neden olur. Travma sonrası stres bozuklu-
ğu olan kişiler; hayata karşı ilgi ve istekte azalma, insanlardan uzaklaşma ile yabancılaşma
duyguları yaşarlar. Duygularında donukluk söz konusudur. Uykuya dalmakta ve uykuyu
sürdürmekte güçlük çekerler. Gerginlik, sinirlilik ve öfke patlamaları gözlenir. Hafıza ve
dikkat bozukluklarının yanı sıra ağlama nöbetleri, suçluluk ya da intihar düşünceleri ola-
bilir. Zaman zaman çarpıntı, terleme, sık nefes alma gibi belirtilerde görülebilir. Daha
önce travma yaşamış olanlar, travma öncesi başkaca ruhsal rahatsızlığı bulunanlar ile
travma sonrası sosyal desteği zayıf olanlar, travmada yakınlarını kaybedenler ve bedensel
sağlığı bozulanlar travma sonrası stres bozukluğu gelişmesi açısından risk taşımaktadır.
Travma sonrası stres bozukluğunun yaşam boyu görülme oranı yaklaşık %5’dir. Yani her
20 kişiden biri yaşamının bir döneminde bu rahatsızlığı geçirir. Bozukluk hemen her yaşta
gelişebilmektedir. Kadınlarda görülme sıklığı erkeklere göre iki kat fazladır. Travma son-
rası stres bozukluğu tedavi edilebilir bir rahatsızlıktır. Erken müdahale ile hastalığın ileri
aşamalara gelmesi önlenir. Neler olduğunu anlamak ve onunla yaşamayı öğrenmek için
kişi kendine zaman tanımalıdır. Çay, kahve ya da kolalı içecekler gibi uyarıcı maddelerin
aşırı tüketiminden kaçınılmalı, alkollü içeceklerden uzak durulmalıdır. Stresi yatıştırmak
için alkol almak, bağımlılığa yol açabilir. Olanlarla ilgili duyguları kişi kendi içinde yaşa-
mamalı, yakınları ile paylaşmalı, konuşmalıdır. Travma yaşantısından sonra insanların
kaza yapma riski artmaktadır. Böylesi dönemlerde daha dikkatli araç kullanılmalıdır. Kişi
çalışmaya devam ediyorsa işyerinde ve evinde kazalara karşı daha dikkatli olmalıdır. Ge-
rektiğinde ruh sağlığı uzmanlarından yardım istemekten çekinilmemelidir.
Bedenselleştirme (Somatizasyon) Bozukluğu

Özellikle sıkıntılarını dile getiremeyen içine atan kişilerde sorunlar bedenselleştirilerek
dışa vurulur. Yani sorunlar söze dökülmeyince vücut konuşmaya başlar. Bedenselleştirme
bozukluğu, genç yaşta başlayan ve yıllarca devam eden değişik bedensel belirtilerle sey-
reden bir ruhsal rahatsızlıktır. Bedensel belirtiler arasında vücudun çeşitli bölgelerinde
ağrılar(baş ağrısı, sırt ağrısı gibi), bulantı, kusma, geğirme, el ayakta uyuşma, ses kısılması,
adet düzensizliği görülebilir. Bu belirtiler tıbbi bir hastalık olmaksızın ruhsal nedenlerle
olmaktadır. Ruhsal yapı ile beden karşılıklı etkileşim içindedir. Nasıl ki tıbbi hastalık ge-
çiren birisinin ruhsal hayatı etkilenip morali bozuluyorsa ya da ruhsal korkular zaman
zaman bulantı, terleme, çarpıntı gibi bedensel şikayetlere yol açıyorsa, işte ruhsal sıkıntı-
larda bedenselleştirme bozukluğuna neden olabilmektedir. Bedenselleştirme sorunu yaşa-
yan bireylerin ailelerinde de benzer özellikler taşıyan bireyler olduğu gözlenir. Bu durum
bedenselleştirmenin ev içinde bir dil olarak öğrenildiğini düşündürmektedir. Kültürel alt
yapıda bedenselleştirmede etkili olmaktadır. Kültürümüzde ruhsal sıkıntılarını dile geti-
ren “ruh hastası” yerine başı ağrıyan birisi daha kolay kabul görebilmektedir. Bedenselleş-
tirme genellikle 30 yaşından önce başlar. Kadınlarda daha sık görülür. Bazı kişilerde rahat-
sızlığın uzun süredir devam etmesi bir yaşam biçimine dönüştüğünü düşündürür. Doktor
doktor dolaştıkları, sürekli tahliller yaptırdıkları, hastane yatışlarının sık olduğu gözlenir.
Uyku Bozuklukları
Uyku süresi, genetik ve sosyokültürel etkenlerle kişiden kişiye 4-11 saat arasında değişir.
Ülkemizde yetişkin yaş grubunda çoğunlukla 7-8 saat uyuma alışkanlığı vardır. Yaşlı kişi-
lerin sabah erken uyanarak kısalttıkları uyku sürelerini, gündüz uykuları ile telafi ettikleri
gözlenir. Uykuda beynin aktif olarak çalıştığı, fizyolojik bir toparlanma ve onarım yapıldı-
ğı, uyanıkken öğrenilenleri ayıklama ve depolama, beynin uyanıklık için etkin hazırlanma
süreçlerinde olduğu belirtilmektedir.
Yoğun stres yaşayan bireylerde uyku bozuklukları görülmektedir. Stres, aşırı uyarıl-
mışlık hali yaratarak uykuya dalmakta ve uykunun devamlılığında sorunlara neden olur.
Ayrıca stres uyku kalitesini bozar. Uykusuzluk yaşayan kişiler; değişen düzeylerde yor-
gunluktan, sinirlilikten, çevresindeki kişilere karşı kırıcı olmaktan, hafıza ve konsantras-
yon bozukluğundan yakınır. Uykusuzluk; iş yaşamında ciddi verim düşüklüğünün nedeni
olur, başta trafik kazaları olmak üzere değişik türden kazalara zemin hazırlar. Sağlıklı bir
uyku için alışkın olunan uyku saatlerinde yatılması ve kalkılmasına dikkat edilmelidir.
Akşam saatlerinde yenilen ağır yemeklerden, uyarıcı özellikleri olan kahve, çay, kola gibi
içeceklerin aşırı tüketiminden kaçınılmalıdır. Yatmadan önce alınan alkol uykuyu olum-
suz yönde etkiler. Alkol başlangıçta uykuya dalmayı kolaylaştırsa da gece içinde sık sık
uyanmalarla bölünmüş, yüzeysel bir uyku sağladığından, gecenin büyük bir bölümünü
huzursuz geçirmeye ve sabah dinlenmemiş olarak ve zor uyanmaya neden olur. Yatak
odasının fiziksel şartlarına da dikkat edilmelidir. Odanın ısısı, ses yalıtımı, ışık düzeyi
kişisel ihtiyaçlara göre düzenlenmelidir.
Vardiyalı çalışma düzeninde gelişen uyku sorunları nelerdir? Ne gibi önlemler alınmalıdır?
3
Alkol Bağımlılığı
Alkolizm hastalığının gelişmesinde çeşitli etkenler rol oynamaktadır. Aşırı stres, bunal-
tı ya da karamsarlık yaşayanlar bazen alkolü yatıştırıcı, rahatlatıcı olarak “ilaç niyetine”
kullanmaktadır. Ancak bu tutum alkol bağımlılığın gelişmesine yol açmaktadır. Alkol
bağımlılığı; beden ve ruh sağlığını aile, sosyal ve iş uyumunu bozacak derecede fazla ve
tekrarlayıcı biçimde alkollü içki içme, alkol alma isteğini kontrol edememe ve alkol al-
mayı durduramama ile belirli bir bozukluktur. Alkol bağımlısı kişilerde çeşitli bedensel
hastalıklar görülmektedir. Karaciğer hasarı, mide-barsak ve pankreasta ağır bozulmalar,
tansiyonda yükselme, kalp kasında rahatsızlık, beyin ve beyincik hasarı bunlardan bazıla-
rıdır. Ruhsal sağlığı olumsuz etkileyerek alkol yoksunluk krizleri, bunama, hayal görmeler,
aşırı şüphecilik, sinirlilik, uykusuzluk ve cinsel işlev bozukları görülebilmektedir. Alkol
bağımlılığı, sıklıkla 22-35 yaşları arasında daha çok erkeklerde görülen bir rahatsızlıktır.
Alkolizmin birey ve aile üzerindeki etkilerini ayrıntılı olarak inceleyebilmek için İlkay
Kasatura’nın Sistem Yayıncılıktan basılmış olan “Alkol ve Arkadaşları” (1995) adlı kitabını
okuyabilirsiniz.
Sigara Bağımlılığı
Yoğun stres yaşantıları ile başetmede kullanılan olumsuz yöntemlerden biride bağımlı-
lık yaratan sigara kullanımıdır. Araştırmalar sigaraya başlamadaya da bırakmış olanların
tekrar başlamasında ve tüketilen sigara miktarının artmasında stresin önemli etkisi ol-
duğunu vurgulamaktadır. Sigara bağımlılığı, en az bir aylık bir süre içinde düzenli sigara
kullanma, sigarayı bırakınca yoksunluk belirtileri yaşama, zararlarını görmeye rağmen
bırakamama ve başarısız sigara bırakma girişimlerinin olması şeklinde tanımlanmaktadır.
Sigara içimiyle vücuda alınan katran, nikotin, karbon monoksit gibi maddeler nedeniyle
ciddi bedensel ve ruhsal sorunlara neden olur. Sigara, bağımlılık dışında kalp ve solunum
sistemi hastalıklarına, kanser riskinde artışa ve gebelikte sağlık problemlerine(erken do-
ğum, düşük doğum ağırlığına ve bebek ölümlerine) neden olabilmektedir. Sigara, genel-
likle ergenlik döneminde kullanılmaya başlanmaktadır. Bu dönemde sigaraya başlamayı
etkileyen nedenler arasında; merak, özenti, arkadaş baskısının yanı sıra sorunların üste-
sinden gelme becerisinin yetersizliği, yeterli sosyal ilişkiler kuramama, kişilik bozuklukla-
rı, ruhsal sorunlar ve aile ile problem yaşanmasının etkili olduğu bildirilmektedir.
Burada belirtilen ruhsal bozukluklar birer tıbbi tanıdır. Yani bu bozuklukların tanısı, bir
tıp doktoru özelde ise bir psikiyatri uzmanı tarafından konulur ve tedavisi yapılır. Tıp eği-
timi almamış kişilerin bu tür bozukluklarla ilgili çeşitli kaynaklardan edindikleri bilgilerle
kendileri ya da çevrelerindeki kişilere bu tür tanılar koymaları ve tedavi uygulamaları ol-
dukça önemli sorunlar doğurabilir. Ancak kişilerin sağlık sorunlarını fark edip ilgili uzman
hekime başvurmaları için bu bozukluklar hakkında bilgi sahibi olmalarında yarar vardır.
STRES VE DAVRANIŞSAL SORUNLAR
Öfke
Yoğun stres kişilerde sinirlilik, öfke ve saldırgan davranışlara neden olabilir. Öfke, uygun
ifade edildiğinde doğal bir duygudur. Ancak öfke patlamalarına ve saldırgan davranışlara
dönüştüğünde son derece yıkıcı olabilir. Öfkeli kişiler kolay incinir ve çok çabuk hakare-
te uğradıkları kanısına kapılırlar. Açık ve net konuşamadıkları, duygularını paylaşmayı
bilmedikleri, istek ve ihtiyaçlarını dile getiremedikleri ve iletişim becerileri zayıf olduğu
için kolayca öfkeli davranışlar gösterirler. Öfkeli kişiler; endişe, üzüntü, utanç ve suçluluk,
sevgi ve yakınlık duyma arzusu gibi duygulardan korkarlar ve bu duygularını göstermek
yerine öfkeyi öne çıkarırlar. Öfkeli kişiler genellikle öfkeli ailelerden gelir. Böyle ailelerde
gereğinden fazla öfke normal ve beklenen bir tepki olarak görülür. Öfkeli aileler sorunları
öfke yoluyla çözmeye çalışırlar. Öfkeli davranışlarda kişilerin bir rol model olarak anne ve
babalarından öğrendikleri tutum ve davranışlar önemli olmaktadır. Saldırgan davranışla-
rın kontrolünde, kişi öncelikle öfke davranışının erken sinyallerini(ani terleme, yüzünün
kızarması, elinin titremesi, yumruğunu sıkma, sesinin yükselmesi gibi) tanımalı ve ken-
dini frenlemelidir. Bunu yapamadığı durumda kendisine zaman tanımalı öfkesi yatışana
kadar ortamdan uzaklaşmalıdır. İletişim becerilerini geliştirerek sakin bir şekilde konuşup
karşısındakine neden rahatsız olduğunu iletmeli, açık net ve kibar olmalıdır.
STRES VE AİLE
Ailenin Yaşadığı Stres Etkenleri

Stres, her ailenin yaşamının bir parçasıdır. Bireyler gibi ailelerde stres yaratan durumları
engellemek isterler. Sağlıklı aileler, streslere daha hazırlıklı olduğundan başedebilirler. An-
cak beklenen yaşam stresleri olduğu gibi beklenmeksizin gelen stres etkenleri de vardır.
Beklenen yaşam stresleri, gelişimsel(örn.bireyin yaşı ya da ailenin yaşam evresi ile ilgili)
ve durumsal(eş ve çocuklarla yeterli vakit ayıramama) nitelikte olabilir. Beklenmeksizin
gelen stres etkenleri(örn. aile üyelerinden birinin hastalanması) ise aniden ortaya çıkar ve
ailenin mutluluğunu etkileyebilir. Stres yaşantısının özellikle beklenmeksizin gelen stres-
lerin ailenin ya da bireyin hangi dönemine rast geldiği çok önemlidir. Diğer bir önemli
değişken ise çevresel şartlardır. Bazı çevresel şartlar(örn.barınma koşulları) stresli durum-
larla baş etmede aileye yardımcı olurken bazı çevresel şartlar sıkıntıları artırır.
Gelişimsel Stres Etkenleri: Aile bireylerinin ruhsal ve sosyal gelişiminde yaşanan
streslerdir. Örn. ailenin gelişim evresine göre; yeni bir aile kurması, anne ve/veya baba
olması, çocuklarını büyütüp yuvadan uçurması, emekliliğe uyum göstermesi gibi. Geli-
şimsel stres etkenleri aynı zamanda aile bireylerinin kendini tanımaları, değişmeleri ve
olgunlaşmaları için olanaklar da sunar. İnsanların ve diğer canlı sistemlerin olduğu gibi
ailenin de bir yaşam döngüsü vardır. Aileler ve kültürler arasında büyük farklılıklar ol-
makla birlikte yaşam döngüsü, ailenin zaman içinde gelişimini betimler. Ailenin yaşam
döngüsü evreleri; bekar genç erişkin, evli çiftler, çocuklu çiftler, okul öncesi çocukları olan
aileler, ergenlik öncesi çocukları olan aileler, ergen çocukları olan aileler, çocukları genç
yetişkin olan aileler, ebeveynlik sonrası çiftler, yaşlı çiftler olarak tanımlanmaktadır. İş-
lev bozukluğu olan aileler bu evreleri geçerken sorunlar yaşamakta ve yeni evreye uyum
sağlamakta zorlanmaktadırlar. Gelişimsel görevleri başaramayan aileler genellikle uzun
sürede aile sorunları ile karşı karşıya kalma riski taşırlar.
Durumsal Stres Etkenleri: Genellikle beklenmeksizin olan hastalık, bir yakınının
ölümü, kaza, iş kaybı, ekonomik sorunlar, doğal afetler gibi ailenin bütünlüğüne yönelik
tehditlerin yarattığı krizlerdir. Başlangıçları genellikle ani olur. Yani bireylerin bu duruma
hazırlanma fırsatı olmaz.
Bir Stres Etkeni Olarak Hastalık ve Aile

Bir stres etkeni olarak hastalık kişide birçok psikolojik tepkilereneden olur. Özellikle ciddi
rahatsızlıklarda hastaların verdiği ruhsal tepkiler benzer özellikler gösterir. İlk aşamada
en yaygın tepki şok olma ve inanmamadır. Tetkiklerin yanlış olduğuna inanır. Başka baş-
ka doktorlara gitmek ister. Gerçeğin inkarı, katlanılması çok güç bazıları için imkansız
hastalık gerçeğinin yarattığı kaygı, panik ve çaresizlik duygularına karşı bir savunmadır.
“Hayır bu bana olamaz, bu doğru değil” diyerek, bir anlamda gerçeği reddederek, olma-
mış kabul ederek hasta kendini dayanılmaz kaygıdan korur. Hastalığın inkarı, özellikle
hastayı tanımayan biri tarafından gerçeğin çok erken veya aniden söylenmesi ya da has-
tanın hazır olup olmadığı dikkate alınmadan “söyleyeyim de kurtuluyum” yaklaşımı ile
hareket edilmesi durumlarında ortaya çıkması daha sık olur. İkinci aşama öfke, kızgınlık
dönemidir. “Niye ben?” türü öfke ve isyan duyguları görülür. Bu hastaların kaygı, tepki
ve kızgınlıklarını ailelerine bazen de tedavi ekibine yansıtabileceklerinin bilincinde olun-
malıdır. Bu öfkenin kökeninde hedef aldığı kişilerden çok çaresizliğe olan öfkedir. Aile
üyeleri öfkeyi kişisel olarak algılarsa onların da tepkileri giderek öfkeli hale gelir. Saygı
duyulan ve anlaşılan, ilgi gösterilen ve zaman ayrılan hasta, kısa sürede sesini alçaltacak
ve öfke tepkilerini azaltacaktır. Üçüncü aşama pazarlık aşamasıdır. Ölümcül hasta biraz
daha yaşamaya karşılık vaatlerde bulunur. Örneğin “Kızının düğününü görmeyi istediği,
başka bir şey istemeyeceği” gibi pazarlık gerçekte bir erteleme çabasıdır. Vaatler, sessiz bir
suçluluk duygusuyla ilişkili olabilir. Dördüncü aşama depresyon aşamasıdır. Bu dönemde
yaklaşan kayıpların verdiği endişe nedeniyle karamsarlık ortaya çıkar. Bu kaybın birçok
yönü olabilir. Kimi hastalar örn. meme kanseri olan hasta vücut güzelliğinin kaybına tepki
verir. Ya da rahim kanseri olan kadın ameliyat sonrası artık bir kadın olmadığı hissine ka-
pılır. Tekrarlı hastane yatışları ekonomik kayıpları da getirecektir. Hastaya üzülmemesinin
söylenmesi yerine üzüntüsünü ifade etmesine izin verilmesi yaşadıklarını kabullenmesini
kolaylaştıracaktır. Son aşama kabullenme aşamasıdır. Hasta gerçeği kabul edip, hastalığı
ile birlikte yaşamayı öğrendiği dönemdir. Tedavi seçeneklerinin belirtilmesi ve bir tedavi
proğramının sunulması kabullenişi kolaylaştırır. Bu aşama ile birlikte kişi yaşamını, geç-
mişini, geleceğini, varoluşunu yeniden yorumlamaya başlar.
Aile üyesinin hastalanması, bütün aile üzerinde psikososyal etkilere yol açar. Hasta-
lığın ani ya da sinsi başlaması, hastalığın seyri(ilerleyici ya da dalgalı seyir), hastalığın
sonlanımı(ölümcül olması ya da olmaması gibi) ve neden olduğu yeti kaybının(örn. zihin-
sel, duyusal, fiziksel kayıplar gibi) yanı sıra ailenin kültürel özelliği, değerler sistemi, geli-
şim evresi ve hasta bireyin ailedeki rolü bu etkilenmeyi belirleyen başlıca faktörlerdir. Bazı
aileler hastalık için fazla çaba harcar, en basit sağlık sorunlarına bile büyük duygusal önem
verirken bazı aileler ise ağır sağlık sorunlarında dahi fazla efor harcamaz, ihmal eder ya da
yavaş davranabilirler. Çocuklar genellikle sağlık konularında kendi ailelerinin algılarını
edinirler ve bunları yetişkinliğe taşıyarak duygusal ve davranışsal tepkiler gösterirler.
Hastalık, çiftlerin ilişkisini de etkiler. Çiftin ilişkisini etkilemesinde; hastalığın ne ol-
duğu ve şiddetinin boyutu önemlidir. Ayrıca hastaya ait özellikler; yaşı, cinsi, baş etme
becerileri, kültürel özellikleri ve önceki hastalık deneyimleri de önemlidir. Çiftin birbiri
ile ilişkisinde hastalığın oynadığı rol, hastalığa ve hasta olmaya verilen anlam ve kişinin
kendi bedeni ile eşinin bedenine ilişkin kafasında oluşan düşünce ve imgeler hastalığın
eşler arasındaki ilişkiyi nasıl etkileyeceğini belirleyen diğer etkenlerdir. Çiftler hastalığın
olumsuz etkilerinin üstesinden gelmede sorunu, “senin” ya da “benim problemim” yerine
“bizim problemimiz” diye görmelidirler. Üstesinden gelmede el ele vermelidirler. Ayrıca
hastalığın konuşulmadığı saatler yaratılmalı ve olabildiği oranda eskiden yapılan bazı aile
aktivitelerinin devamlılığı sağlanmalıdır. Bazı çiftler hastalığın yarattığı zorlukların üste-
sinden gelerek daha güçlü, güvenli ve doyum hissettikleri bir ilişkiyi geliştirebilmektedir.
Strese Dayanıklı Ailelerin Özellikleri

Strese dayanıklı “sağlıklı” bir ailenin özellikleri konusunda ortak bir görüş oluşturmada
kimi zorluklar olmakla birlikte strese dayanıklı aileleri işlevsel olmayan ailelerden ayıran
bazı özellikler aşağıda sunulmuştur.
• Bağlılık: Güçlü ailelerde aile bireyleri enerji ve zamanlarını aile ile ilgili aktivitelere
ayırırlar. Bağlılık, hem güzel hem de sıkıntılı zamanlarda aileye sadık kalabilmektir.
• Takdir etme: Strese dayanıklı sağlıklı ailelerde bireyler birbirlerine değer verir,
takdir ederler. Aile üyeleri takdirlerini gerek sözleri gerek yaptıkları ile belirtirler-
se bağlılıkları daha da güçlenecektir. Takdir etme, aile bireylerinin özgüvenlerini
artıracaktır.
• Birlikte zaman geçirmeye istekli olma: Sağlıklı aileler nicelik ve nitelik olarak
birlikte kaliteli zaman geçirirler. Kimse tartışmaların olduğu ağız dalaşmaların,
kavgaların olduğu zamanları yaşamak istemez. Aile piknikleri, oyunlar, sohbetle-
rin yanı sıra doğum günleri, evlilik yıldönümleri, cenaze törenleri gibi etkinlikler
birlik içinde olma duygusunu verir.
• Etkili iletişim: Strese dayanıklı ailelerde iletiler duyarlı bir şekilde verilir ve alınır.
Bu ailelerde destek, anlayış ve empati vardır. Birbirleri ile konuşacak çok şeyleri
vardır. Bir çatışma olduğunda sessiz kalmak yerine konuşarak çözümlemeyi tercih
ederler.
• Krizlerle başedebilmek: Aileleri etkileyen birçok yaşam olayı vardır. Krize neden
olan olaylardan bazıları beklenmedik olaylardır. Sağlıklı aileler krizlerle başeder-
ken; daha deneyimli kişilerden öneri alma, uzlaşma, mizahı kullanma ve duygula-
rını dışa vurma gibi yöntemleri kullanırlar.
• Bireylerin desteklenmesi: Aile sistemi en zayıf üyesinin güçlü olduğu kadar güç-
lüdür. Bu nedenle her bir aile üyesinin yetenek ve becerilerini geliştirmesine destek
olunmalıdır. Destek konusunda en hassas olunması gereken dönemler; okul döne-
mi, fiziksel değişimlerin yaşandığı ergenlik dönemi ve genç yetişkin olarak bireyin
yuvadan uçmaya hazırlandığı dönemlerdir.
• Ailede rollerin belirli olması: Sağlıklı ailelerde roller açık, belirgin, uygun şekilde
düzenlenmiş ve birbirini tamamlayan özelliktedir. Aile üyesinin yaşına, cinsiyetine,
kültürel değerlere ve beklentilere göre roller düzenlenmiştir. Sağlıklı ailelerde gerek-
tiğinde rollerin yer değiştirebildiği ve esnek olabildiği de gözlenir. Eğer bir aile üyesi
geçici olarak rolünü yerine getiremez ise diğer üyeler onu rolünü üstlenirler.
ÇALIŞMA HAYATI VE STRES
Tükenmişlik Sendromu
İş ortamında yaşanan yoğun ve uzun süreli stres tükenmişliğe neden olabilmektedir. Mas-
lach ve arkadaşları(2001), tükenmişliği, meslekten kişilerin mesleğin özgün anlamı ve
amacından kopması ve hizmet götürdüğü insanlarla artık gerçekten ilgilenemiyor oluşu
olarak tanımlamaktadır. Tükenmişlik sendromu beş evreden oluşur:
• Aşırı enerji ve coşku evresi: Kişide aşırı enerji, umut ve gerçekçi olmayan beklen-
tiler vardır. Bu beklentiler, mesleğin kişi için hemen her şey olduğu bir doyuma
yatırım yapılmasına, böylece uzun ve yorucu çalışma saatlerine, gereksiz yüklere,
uykusuzluğa ve gergin çalışma ortamına, kendine ve yaşamının diğer yönlerine
gereken zamanı ve enerjiyi ayıramamasına yol açar.
• Durağanlaşma evresi: Başlangıçtaki istek ve umut kalmamıştır. Enerji azalmış,
daha önce yaptığı birçok aktiviteyi yapamamaya başlamıştır. Daha önce işi ile ilgili
umursanmayan ya da inkar edilen sorunlar rahatsızlık vermeye başlar. İşinin ne-
den beklediği gibi çıkmadığının şaşkınlığını yaşamaktadır. Uykuları bozulmuştur.
Bu evrede henüz tükenme duygusu başlamamıştır.
• Fiziksel ve ruhsal rahatsızlıkların görüldüğü evre: Kişi tükendiğini hisseder. Baş
ağrısı, sırt ağrısı, bulantı gibi fiziksel rahatsızlıklar görülür. Uykudan erken uyandığını
ve yorgun hissettiğini belirtir. Biriken öfke gibi olumsuz duygular, başlangıçta iş orta-
mından ziyade aile ilişkilerine ve yakın ilişkilerine(daha güvenli olduğu için) yansır.
• Kriz evresi: Fiziksel ve ruhsal sıkıntıları daha kritik düzeye çıkar. Zihni sürekli iş
problemleri ile meşgul olur. İş ortamından, çevresinden kaçıp uzaklaşma düşünce-
leri olur.
• Duygusal kopma ve umutsuzluk evresi: Bir şeyleri değiştirmek için artık çok geç
olduğunu düşünür, hiç umudu yoktur. Kendi sağlıkları ile ilgilenmezler. Depres-
yon, alkol ya da sigara kullanımı ile ilgili sorunlar yaşarlar.
İş hayatında yaşanan tükenmişlik sendromunun birçok nedeni vardır. Bireyin kişilik
özelliklerinin yanı sıra iş ortamından kaynaklanan etkenler söz konusudur. Mükemme-
liyetçi eğilimi olan, hiçbir şeyin yeterince iyi yapılmadığının düşünen, her şeyi kontrol
etme ihtiyacı duyan ve yüksek başarı beklentisi olan bireyler tükenme sendromu için risk
taşırlar. Ayrıca kendisine ve dünyaya daha karamsar bakan kişiler de bu anlamda riskli
kişilerdir. Yaşamını iş merkezli planlayan, uykuya, dinlenmeye vakit ayırmayan, yakın in-
san ilişkilerinden uzak duran, başkalarından yardım istemeyip çok fazla sorumluluk alan
kişiler tükenmişlik sendromuna yatkın bireylerdir. Çalışma düzeninin karışık, sınırların
ve sorumlulukların net olmadığı, çalışanların fikirlerinin alınmadığı ve monoton işleyişin
sürdüğü işyerlerinde tükenmişlik sendromu daha kolay gelişmektedir.
Tükenmişlik sendromu birden ortaya çıkmaz. Belirtilerin uzun süreçte yavaş yavaş ve
giderek artması söz konusudur. Erken dönemde önleyici girişimlerde bulunulmalıdır. Kişi
uykusuna dikkat etmeli, dinlenme saatlerini iyi planlamalıdır. Kahve, çay, kola gibi uyarıcı
özellikteki içeceklerin aşırı tüketiminden kaçınılmalıdır. Kişi sınırlarını oluşturarak ge-
rektiğinde “hayır” demesini öğrenmelidir. İş dışındaki zamanlarda keyif alınan uğraşılara
vakit ayrılmalıdır. Stres ile baş etme becerileri geliştirilmelidir. Tükenme sürecindeki bi-
reyler içine kapanma eğiliminde olurlar. Bu kişiyi yalnızlığa iterek sorunların çözümünü
zorlaştırır. Tükenmişlik sendromu yaşayan bireyler sıkıntılarını sevdiği, kendisine destek
veren yakınları ile paylaşmalıdır.
Tükenmişlik sendromu gelişmemesi için çalışma ortamında ne gibi düzenlemeler yapılmalıdır?

4
İşyerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)
İşyerinde psikolojik taciz (mobbing); işyerinde amirler veya diğer çalışanlar tarafından
tekrarlanan saldırılar şeklinde uygulanan bir çeşit psikolojik terördür. Kavram; çalışanlara
üstleri, astları veya eşit düzeydeki çalışanlar tarafından sistematik biçimde uygulanan her
tür kötü muamele, tehdit, şiddet, aşağılama gibi davranışları ifade eden anlamlar içer-
mektedir. Mobbing, bir işyeri problemi olarak ele alınmalıdır. İşyerinde psikolojik tacizde,
bireysel boyutun yanı sıra durumsal, örgütsel ve toplumsal boyutların varlığı söz konusu-
dur. İşyerinde psikolojik tacizin; durumsal, örgütsel ve toplumsal nedenleri, sonuçları ve
yönetimi konularında daha geniş açıklamalar kitabın ilgili bölümlerinde ele alınacaktır.
Bu bölümde özellikle işyerinde psikolojik taciz(mobbing) mağdurlarının yaşadığı ruhsal
sorunlar üzerinde durulacaktır.
Mobbing bir hastalık değildir. Birey travmatik iş ortamında hastalanmıştır. Yani mağ-
durun yaşadığı ruhsal sorunlar, işyerinde uygulanan psikolojik tacizin sonucudur. Mob-
bing süreci; işyerinde çatışmanın arttığı gerginçalışma ortamı ile başlar. Çatışma giderek
“olgunlaşır”. Saldırılar, sürekli ve sistematik bir hal alır. Giderek durumun sorumlusu ola-
rak görülen tacize maruz kalan kişiyle ilgili hatalar aranır, kişiyi damgalamaya yönelik
açıklamalar üretilir. Mağdurun ruhsal sorunları için sağlık merkezlerine başvuruları,
kimi yöneticilerce kişinin aleyhinde kullanılır. Giderek birey çalışma yaşamından uzak-
laşır. Başka bir kısıma atanır, istifa eder ya da erken emeklilik söz konusu olur. Bu evrede
mağdurda tıbbi hastalıkların yanı sıra depresyon, bunaltı bozukluğu, travma sonrası stres
bozukluğu, alkol ya da madde bağımlılığı gibi ruhsal bozukluklar görülebilir. Mobbing
sürecinde mağdurun aile ilişkileri de etkilenir. Önceleri destek olan aile bireyleri giderek
mağdurdan uzaklaşmaya ve sonrasında tüm olan bitenin sorumlusu olarak onu görmeye
başlar. Aile içinde sorumluluklarını yerine getirememe, evlilik-eş problemleri, boşanma
gibi sorunlar yaşanabilir. Mağdurun benlik saygısı azalır, sosyal ilişkilerden uzaklaşmaya
arkadaş ilişkileri zayıflamaya başlar.
Çalışan bireylerin işyerinde psikolojik tacizden korunmak için alabileceği bazı önlem-
ler vardır. Kendi içine kapanıp bir kenara çekilmemeli, mobbing konusunu iyi bilen uz-
manlara başvurmalıdır. Çok gerekmedikçe hastalık raporu alıp işe gelmemezlik yapılma-
malıdır. Hedef olunan tacizin başkaları tarafındanda fark edilmesi sağlanmalı, inandırıcı
tanıklar bulunmalıdır. Kendisine sözlü verilen emirleri yazılı olarak istemeli; böylece işye-
rinde psikolojik tacizin belgelendirilmiş olma ilkesi yerine getirilmelidir.Yasal korunmaya
yönelik başvurular yapılmalıdır.
İşyerinde psikolojik tacizle ilgili olarak daha ayrıntılı bilgi için www.mobbing.org.tr adre-
sini ziyaret edebilirsiniz.
İşyerinde psikolojik taciz konusunu ayrıntılı olarak inceleyebilmek için Sistem Yayıncılıktan
basılmış olan Neo Davenport ve arkadaşları tarafından yazılan Osman Cem Önertoy’un çe-
virdiği “Mobbing İşyerinde Duygusal Taciz” (2008) adlı kitabı okuyabilirsiniz.
Özet
Stres, bireyin tehlike algısına karşı verdiği bedensel ve ruhsal niyetine” kullanmaktadır. Ancak bu tutum alkol bağımlılığın
tepkilerden oluşur. Ruhsal bozuklukların gelişmesinde ya- gelişmesine yol açmaktadır.Yoğun stres yaşantıları ile başet-
şam olayları kadar kişinin o yaşam olayına bakış açısı, geçmiş mede kullanılan olumsuz yöntemlerden biri de bağımlılık
deneyimleri, baş etme becerileri, kişilik özellikleri ve biyolo- yaratan sigara kullanımıdır. Araştırmalar sigaraya başlamada
jik yatkınlığın da önemli olduğu vurgulanmaktadır. ya da bırakmış olanların tekrar başlamasında ve tüketilen si-
Stres ile ilişkili ruhsal bozuklukları; depresyon, bunaltı(kaygı) gara miktarının artmasında stresin önemli etkisi olduğunu
bozukluğu, panik bozukluğu, sosyal fobi, travma sonrası stres vurgulamaktadır.
bozukluğu, bedenselleştirme bozukluğu, uyku bozuklukları, Stres, her ailenin yaşamının bir parçasıdır. Bireyler gibi ai-
alkol ve sigara bağımlığı olarak sayabiliriz. Depresyonun lelerde stres yaratan durumları engellemek isterler. Sağlıklı
gelişmesinde rol oynayan birçok stres etkeni vardır. Önem- aileler, streslere daha hazırlıklı olduğundan başedebilirler.
li ekonomik sorunlar, iş yaşamındaki çatışmalar, emeklilik, Ancak beklenen yaşam stresleri olduğu gibi beklenmeksi-
iş kaybı, beden sağlığının bozulması, sevdiği birinin kaybı, zin gelen stres etkenleri de vardır. Beklenen yaşam stresleri,
benliği örseleyen onur kırıcı durumlarla karşılaşmak, evlilik gelişimsel(örn.bireyin yaşı ya da ailenin yaşam evresi ile ilgi-
ve aile sorunları ve daha nice psikososyal stres etkeni dep- li) ve durumsal(eş ve çocuklarla yeterli vakit ayıramama) ni-
resyonun başlamasında ve süreklilik kazanmasında etkili telikte olabilir. Beklenmeksizin gelen stres etkenleri(örn. aile
olmaktadır. Bunaltı bozukluğu, birçok yaşam olayı ya da du- üyelerinden birinin hastalanması) ise aniden ortaya çıkar ve
rum hakkında aşırı stres, endişe(evham) duyma ile karakte- ailenin mutluluğunu etkileyebilir.
rize bir ruhsal rahatsızlıktır. Her insan zaman zaman kaygı ve İş ortamında yaşanan yoğun ve uzun süreli stres tükenmiş-
endişe yaşar. Ancak bunaltı bozukluğu olan kişiler kaygı ve liğe neden olabilmektedir. İş hayatında yaşanan tükenmişlik
endişelerini kontrol etmekte zorlanırlar. Sürekli endişe için- sendromunun birçok nedeni vardır. Bireyin kişilik özellik-
dedirler. Her an kötü bir şey olacak korkusu yaşarlar ve bir lerinin yanı sıra iş ortamından kaynaklanan etkenler söz
türlü rahatlayamadıklarını belirtirler. Panik bozukluğu, ken- konusudur.
diliğinden ve ani olarak başlayan panik ataklarla seyreden İşyerinde psikolojik taciz(mobbing); işyerinde amirler veya
bir ruhsal rahatsızlıktır. Panik atak, stres altındaki bireylerde diğer çalışanlar tarafından tekrarlanan saldırılar şeklinde uy-
daha çok görülür. Sosyal fobi; kişinin sosyal ortamlarda uta- gulanan bir çeşit psikolojik terördür. Kavram; çalışanlara üst-
nacağı ya da küçük duruma düşeceği korkusunu yaşadığı bir leri, astları veya eşit düzeydeki çalışanlar tarafından sistema-
ruhsal rahatsızlıktır. Önceden tanımadığı insanlarla karşılaş- tik biçimde uygulanan her tür kötü muamele, tehdit, şiddet,
tığı ya da başkalarının gözü üzerinde olacağı bir ya da birden aşağılama gibi davranışları ifade eden anlamlar içermektedir.
fazla sosyal eylemden belirgin ve sürekli korkma söz konusu- Mobbing, bir işyeri problemi olarak ele alınmalıdır.
dur.Travma sonrası stres bozukluğu; savaşlar, terör, işkence,
tecavüz, aile içi şiddet, trafik kazası ya da doğal afetler gibi
travmatik olayları yaşayan ya da bunlara tanık olan kişilerde
görülen aşırı korku, çaresizlik ve dehşete kapılma ile karak-
terizedir. Bedenselleştirme bozukluğu, genç yaşta başlayan
ve yıllarca devam eden değişik bedensel belirtilerle seyreden
bir ruhsal rahatsızlıktır. Bedensel belirtiler tıbbi bir hastalık
olmaksızın ruhsal nedenlerle olmaktadır.Yoğun stres yaşayan
bireylerde uyku bozuklukları görülmektedir.
Stres, aşırı uyarılmışlık hali yaratarak uykuya dalmakta ve
uykunun devamlılığında sorunlara neden olur. Ayrıca stres
uyku kalitesini bozar. Alkol bağımlılığı; beden ve ruh sağ-
lığını aile, sosyal ve iş uyumunu bozacak derecede fazla ve
tekrarlayıcı biçimde alkollü içki içme, alkol alma isteğini
kontrol edememe ve alkol almayı durduramama ile belirli bir
bozukluktur. Alkolizm hastalığının gelişmesinde çeşitli et-
kenler rol oynamaktadır. Aşırı stres, bunaltı ya da karamsar-
lık yaşayanlar bazen alkolü yatıştırıcı, rahatlatıcı olarak “ilaç
1. Depresyon ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 6. Aşağıdaki ruhsal bozukluklardan hangisi erkeklerde daha
a. Karamsarlık, ümitsizlik olur. sık görülür?
b. Enerji azlığı, isteksizlik vardır. a. Depresyon
c. İştah ve uyku düzeni bozulur. b. Bunaltı (kaygı) bozukluğu
d. Kişinin günlük hayatını, iş ya da okul hayatını etkiler. c. Alkol bağımlılığı
e. Erkeklerde daha sık görülür. d. Panik bozukluğu
e. Travma sonrası stres bozukluğu
2. Bunaltı (kaygı) bozukluğu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır? 7. Aşağıdakilerden hangisi ailedeki gelişimsel stres etkenle-
a. Birçok yaşam olayı ya da durum hakkında aşırı stres, rinden değildir?
endişe(evham) duyma ile karakterize bir ruhsal ra- a. Hastalık
hatsızlıktır. b. Yeni bir aile kurması
b. Çocuklukta yaşanılan travmatik yaşantılar bozuklu- c. Anne-baba olması
ğun gelişmesindeki etkenlerden biridir. d. Çocuklarını büyütüp yuvadan uçurması
c. Kadınlarda görülme sıklığı erkeklere göre iki kat e. Emekliliğe uyum göstermesi
fazladır.
d. Bunaltı bozukluğunun yaşam boyu görülme oranı 8. Aşağıdakilerden hangisi strese dayanıklı ailenin özelliği
%50’dir. değildir?
e. Çay, kahve ya da kolalı içecekler gibi uyarıcı madde- a. Bağlılık
lerin aşırı tüketiminden kaçınılmalıdır. b. Takdir etme
c. Çatışma olduğunda sessiz kalmak
3. Kişinin sosyal ortamlarda utanacağı ya da küçük duruma d. Birlikte zaman geçirmeye istekli olma
düşeceği korkusunu yaşadığı ruhsal rahatsızlığa ne ad verilir? e. Bireylerin desteklenmesi
a. Depresyon
b. Bunaltı (kaygı) bozukluğu 9. Aşağıdaki kişilik özelliklerinden hangisi tükenmişlik
c. Sosyal fobi sendromunda risk etkeni değildir?
d. Panik bozukluğu a. Mükemmeliyetçi eğilimi olan
e. Travma sonrası stres bozukluğu b. Hiçbir şeyin yeterince iyi yapılmadığının düşünen
c. Her şeyi kontrol etme ihtiyacı duyan
4. Savaşlar, terör, işkence, tecavüz, aile içi şiddet, trafik kazası d. Yüksek başarı beklentisi olan
ya da doğal afetler gibi travmatik olayları yaşayan ya da bunla- e. Yakın insan ilişkileri kuran
ra tanık olan kişilerde görülen aşırı korku, çaresizlik ve dehşete
kapılma ile karakterize ruhsal bozukluğa ne ad verilir? 10. Aşağıdakilerden hangisi mobbing’i tanımlar?
a. Depresyon a. Ailedeki cinsel taciz
b. Bunaltı(kaygı) bozukluğu b. Ailedeki fiziksel şiddet
c. Sosyal fobi c. İşyerinde cinsel taciz
d. Panik bozukluğu d. İşyerinde psikolojik taciz
e. Travma sonrası stres bozukluğu e. İşyerinde fiziksel şiddet
5. Uyku bozukluğu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi

yanlıştır?
a. Stres, uykuya dalmakta güçlüğe neden olur.
b. Stres, uykunun devamlılığında sorunlara neden olur.
c. Stres uyku kalitesini bozar.
d. Uykusuzluk yaşayan kişiler; değişen düzeylerde hafı-
za ve konsantrasyon bozukluğundan yakınır.
e. Uyku bozukluğunda alkol kullanılması faydalı olur.

1. e Yanıtınız yanlış ise “Depresyon” başlıklı konuyu ye- Sıra Sizde 1
niden gözden geçiriniz. Ailenin ilgi ve desteği hastanın iyileşmesini kolaylaştırır. Aile
2. d Yanıtınız yanlış ise “Bunaltı (Kaygı) Bozukluğu” baş- bireyleri ne kendilerini ne hastayı hastalıktan dolayı suçla-
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. mamalıdırlar. Ölüm ve intahar düşüncelerine karşı uyanık
3. c Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Fobi” başlıklı konuyu ye- olmalı ve bunları ciddiye alarak hekimlerden yardım isteme-
niden gözden geçiriniz. lidirler. Aile; hastanın ilaçlarını düzenli kullanmasında, dok-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Travma Sonrası Stres Bozuklu- torun verdiği randevulara zamanında gitmesinde yardımcı
ğu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. ve destek olmalıdır.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Uyku Bozukluğu” başlıklı konu-
yu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
6. c Yanıtınız yanlış ise “Stres ve Ruhsal Bozukluklar” Sınav kaygısı; kişinin sınav sonucunda elde edeceği akade-
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. mik başarısızlığı genelleyerek bunu kişiliğinin başarısızlığı
7. a Yanıtınız yanlış ise “Stres ve Aile” başlıklı konuyu ye- olarak algılamasından kaynaklanan yoğun kaygıdır. Kaygı,
niden gözden geçiriniz. bilginin sınav sırasında etkili biçimde kullanılmasına engel
8. c Yanıtınız yanlış ise “Stres ve Aile” başlıklı konuyu ye- olur ve başarının düşmesine yol açar. Sınav kaygısının ne-
niden gözden geçiriniz. denlerinin; mükemmeliyetçi tutumlar, beklenti düzeyi, za-
9. e Yanıtınız yanlış ise “Çalışma Hayatı ve Stres” başlıklı manı iyi kullanamamak, başarısızlık korkusu, düşük özgüven
konuyu yeniden gözden geçiriniz. ve çaresizlik hissi olduğu belirtilmektedir.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Çalışma Hayatı ve Stres” başlıklı
Vardiyalı çalışma düzeninde karşılaşılan uyku sorunları; uy-
ku-uyanıklık ritminin bozulması ve yeterli uykunun uyun-
mamasına bağlı uyku yoksunluğudur. Vardiyalı çalışan kişi-
lerin uyku sorunlarını ortadan kalkmasında biyolojik saatin
ritmine ve uyumuna dikkat edilmelidir. Bu anlamda vardiya
süreleri bir haftayı geçmemeli, 4-5 günlük çalışma 1-2 gün-
lük istirahat olmalıdır. Vardiya değişim yönü saat yönünde
olmalı, gündüz çalışanlar akşama, akşam çalışanlar gece var-
diyasına kaydırılmalıdır.
Sıra Sizde 4
İş yükünün kabul edilebilir sınırlarda olduğu, zaman baskı-
sının azaltıldığı, ödül kaynaklarının çoğaltıldığı ve ekip anla-
yışının pekiştirildiği bir iş ortamında tükenmişlik sendromu
daha az olacaktır. Çalışma ortamında rol çatışmaları ve rol
belirsizlikleri ortadan kaldırılmalı, çalışma ortamında yaşa-
nangüçlüklerin paylaşılması teşvik edilmeli, yardım isteme
ve alma becerileri desteklenmelidir. Çalışma ortamı; geri bil-
dirimlere açık, ilişkiler ağı olabildiğince demokrat, sorum-
luluk ve yetkileri paylaştıran, her bir üyeyi nesnel bir şekilde
takdir edebilen ve üyelerine işlerinde kontrol duygusu vere-
bilen tarzda düzenlenmelidir.
Yararlanılan Kaynaklar Yararlanılan İnternet Kaynakları

Baltaş, A. ve Baltaş, Z. (1998). Stres ve Başaçıkma Yolları. http://www.leymann.se/
İstanbul: Remzi Kitabevi.
Everly, GS. ve Lating, JM. (2002). Clinical Guide to theTre-
atment of the Human Stress Response. New York: Klu-
wer Academic Publishers.
Kaynak, H. (2003). Uyku. İstanbul: Doğan Kitapçılık.
Kırel, Ç. (2008). Örgütlerde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve
Yönetimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Maslach, C., Schaufeli, WB., Leiter, MP. (2001). Job Burnout.
Annu Rev Psychol. 52:397-422.
Öztürk, MO. ve Uluşahin, A. (2008). Ruh Sağlığı ve Bozuk-
lukları. Ankara: Nobel Tıp Kitapevleri.
Potter-Efron, R. (1997). Her An Öfkeli misiniz? Çev:S. Eren.
İstanbul: Hyb Yayıncılık.
Rout, UR. ve Rout, JK. (2002). Stress Management for Pri-
mary Health Care Professionals. New York: Kluwer
Academic Publishers.
Şahin, NH.(1998). Stresle Başa Çıkma. Ankara: Türk Psiko-
loglar Derneği Yayınları.
Tınaz, P., Bayram, F., Ergin, H. (2008). Çalışma Psikolojisi ve
Hukuki Boyutlarıyla İşyerinde Psikolojik Taciz (Mob-
bing). İstanbul: Beta Yayıncılık.
5
Amaçlarımız
 Örgütsel stres kavramını anlatabilecek,
 Örgütsel stres kaynaklarını tanımlayabilecek,
 Örgütsel stresin sonuçlarını değerlendirebilecek,
 Örgüt içinde stresi yönetebilecek
Anahtar Kavramlar
• Örgüt • Psikosomatik Hastalıklar
• Örgütsel Stres • Tükenme Sendromu
• Örgütsel Stresin Bireysel • Örgüte Yabancılaşma
Sonuçları • İşe Devamsızlık
• Örgütsel Sonuçlar • Personel Devri
İçindekiler
• GİRİŞ
• ÖRGÜTSEL YAŞAMDA STRES
Çatışma ve Stres Yönetimi II Örgütsel Stresin Sonuçları
• ÖRGÜTSEL STRESİN SONUÇLARI
• ÖRGÜTSEL SONUÇLAR
Örgütsel Stresin Sonuçları
GİRİŞ
Yirminci yüzyılın hastalığı olarak nitelendirilen stres; kısaca her hangi bir içsel ya da dışsal
etkene karşı verdiğimiz tepki olarak tanımlanmaktadır. Örgüt ise Türk Dil Kurumu söz-
lüğünde “ortak bir amacı veya işi gerçekleştirmek için bir araya gelmiş kurumların veya
kişilerin oluşturduğu birlik” olarak açıklanmaktadır. Örgütsel stres; çalışma hayatımızda
belirlenmiş ya da belirlenmemiş rol ve görevleri yerine getirirken ortaya çıkan durumların
yarattığı stres faktörleri olarak tanımlanmaktadır. Ortaya çıkan bu faktörler, stresörler, bir
taraftan çalışanları ve yöneticileri etkilerken, diğer taraftan da işin yürütülmesini etkile-
mektedir. Örgütlere olan etkisi ve sonuçları itibariyle örgütsel stres, üzerinde durulması
gereken bir konudur.
Günümüzün çalışanları, rekabetçi, yenilikçi ve teknolojinin her türünün kullanıldı-
ğı, ister kamusal ister özel, tüm işletmelerde, bir taraftan küresel piyasaların baskısı, bir
taraftan değişime ayak uydurmak zorunda olunması ve uyum güçlükleri, bir taraftan da
performans değerlendirmeleri nedeniyle yoğun bir iş stresine girebilmektedirler. Sonuçla-
rı itibariyle çalışanların yaşamakta oldukları bu stresli durumlar örgütleri de etkisi altına
almaktadır. Örgütte verim ve performans düşmesinin yanı sıra, çalıanların işe devamsız-
lığı, personel devir hızının artması, örgütten soğuması, örgüt aleyhine çalışması, stres-
li, dalgın, konsantrasyonunu yitirmiş çalışanın iş kazalarına meyilli olması örgüt içinde
maliyetlerin de artmasına neden olmaktadır. Kısaca, örgütsel stresin bireysel ve örgütsel
sonuçları ortaya çıkmaktadır.
Çalışma yaşamı içinde bulunan birey, iş ve hizmet üretimi gerçekleştirirken, örgüt
içindeki diğer bireylerle olan iletişimini de sağlıklı yürütmek zorundadır. Kendini ör-
gütün bir parçası olarak konumlandırır. Bu da bireyin daha güçlü olmasına ve kendini
daha güvende hissetmesine neden olur. Çalışma hayatı, çalışanın hem verimli bir şekilde
üretken olması, işini yapması, hem de örgütün diğer üyeleri ile ahenkli bir uyum içinde
çalışmasını sağlamaya yönelik çaba içinde olmasını gerektirmektedir. Bu durum, Çatulay
(2011) ve arkadaşlarının da tanımladığı gibi, “iş hayatı içinde iş stresi veya mesleki stres”
olarak adlandırılmaktadır.
İş yaşamı ile ilgili yürütülen pek çok çalışmada, iş yaşamındaki stres yoğunluğu ile
çalışanların verimliliği arasında yakın bir ilişki olduğu ortaya konulmakta ve çalışanla-
rın mutluluğunun örgütün verimliliğini artırdığı belirtilmektedir. Diğer taraftan pek çok
yazar, örgütsel stresin, çalışanların ve örgütlerin varlığını ve performansını ciddi biçimde
tehdit ettiğini belirtmektedir.
Bu yüzden çalışma hayatında, hem işin daha kaliteli olması, hem de çalışanların daha
üretken olmalarının sağlanması için örgütsel stres yönetimi üzerinde önemle durulması
gerekir. Soysal’ın (2009) belirttiği gibi stres yaratan faktörler dikkatli bir şekilde izlenmeli,
çalışanların ruh ve beden sağlıkları korunarak, iş ve iş dışı yaşamlarında kaliteli ve verimli
bir yaşam sürdürmeleri sağlanmalıdır.
Örgütsel stres kaynakları bu kitabın önceki bölümlerinde ele alındığı için bu ünitede ayrıca
anlatılmayacaktır.
Örgütsel strese neden olan faktörleri gözden geçiriniz.

1
ÖRGÜTSEL YAŞAMDA STRES
Günümüz çalışma yaşamında, ekonomik koşulların ağırlaşması, rekabetin artması, ça-
lışanların performansının değerlendirilmesi ve performansla ilgili beklentilerin artma-
sından dolayı iş ortamı strese her zaman elverişlidir. Yeri gelmişken, stresin her zaman
kişiye zarar veren, kişinin kaçınması gereken bir durumu yansıtmadığını unutmamalıyız.
Başarıya zemin hazırlayan etkenlerden kaynaklanan stres olumlu olarak nitelendirilirken,
çalışanın güçlerini tüketen, sıkıntıya, mutsuzluğa neden olan olaylardan kaynaklanan
stres olumsuz olarak tanımlanmaktadır. Örgütsel ve bireysel anlamda stresin belli bir dü-
zeyinin korunması gerektiği ve stresin aynı zamanda bireyi ve örgütü harekete geçirme
açısından pozitif yönlerinin de olduğu bilinen bir gerçektir.
Ancak stres bireyden bireye de farklılıklar gösterebilir. Aynı çalışma ortamında, aynı
işi yürüten kişilerin olaylar karşısında verdiği tepkiler de farklı olabilir. Bunun yanı sıra,
farklı çalışanlar aynı işi yürütürken, yüksek başarı amacı taşıyan biri için işle ilgili gerilim-
ler onun başarı isteğini kamçılarken, bir başkası bu durumla başa çıkabilme yetersizliğin-
den stres duyabilir. Bir başka deyişle, Özcan’ın (2008) belirttiği gibi, işi gerçekleştirmede
ve mesleki başarı kapsamında yeteneksel düzey, kişilerin daha az ya da daha çok stres
duymalarına neden olabilir. Çok yetenekli kişiler az yetenekli kişilere göre işlerini daha
kolay yaptıkları için daha az stres yaşarlar. Hatta stres tepkisi, kişinin olaya verdiği tepkiye
bağlı olarak ortaya çıkar ki, aynı olay farklı kişilerde, hatta bazen aynı insanda farklı za-
manlarda farklı tepkilerin ortaya çıkmasına neden olabilir. Kısaca, stres duymada kişisel
farklılıkların önemi büyüktür.
Özcan (2008) çalışmasında, iş hayatında strese neden olan faktörleri strese neden
olma derecesine göre içten dışa doğru sıralandığında, bireysel stres kaynaklarının doğru-
dan çalışma hayatını etkilediğini vurgulamaktadır.
5. Ünite - Örgütsel Stresin Sonuçları 75
Şekil 5.1
İş Stresine Etki Eden
Stres Kaynaklarının
Sıralanışı
Kaynak: Özcan Ş.
(2008) İş başarımını
etkileyen örgütsel stres
faktörleri ve mülki
idare amirleri üzerine
bir araştırma. İnönü
Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü
İşletme Anabilim
Dalı Yönetim
Organizasyon Bilim
Dalı Yüksek Lisans
tezi. Malatya. http://
www.belgeler.
com/blg/1gcs/
is-basarimini-
etkileyen-orgutsel-
stres-faktorleri-ve-
mulki-idare-amirleri-
uzerine-bir-arastirma.
Erişim: 27.07.2012.
Bireysel stres kaynaklarını gözden geçiriniz

2
Bireysel stress faktörlerinin üzerine çalışma hayatında karşılaşılan diğer stres kaynak-
larının da etki etmesi sonucunda kişinin örgüt içinde yaşayacağı stres ortaya çıkmaktadır.
Ancak, Gümüştekin ve Gültekin’in (2010) belirttiği gibi, örgütlerde stres tek bir bireyi
ilgilendiren, kişisel bir sorun değildir. Stresle ilgili olarak gerekli önlemler alınmadığı ve
mücadele edilmediği takdirde, stres örgütteki diğer çalışanlar üzerinde de negatif etkilerin
ortaya çıkmasına neden olacaktır.
Pehlivanoğlu (2005) iş yoğunluğunun fazla olduğu, buna karşın iş yapma serbestisinin
düşük olduğu ortamlarda çalışanlarda ve aşırı efor gerektiren ancak karşılığında moral, eko-
nomik, kariyer veya sosyal güvenlik yönünden yeterli destek alamayan çalışanların yoğun iş
stresi yaşadıklarının ortaya konduğunu belirtmektedir. Örgüt içinde ister yönetici, ister yö-
netilen olsun, tüm kademelerde çalışanların yoğun ve sürekli strese maruz kalmaları, örgüt-
te üretim, verimlilik ve üretilen mal ve hizmetlerin kalitesi ile ilgili sorunlara yol açacaktır.
Bireysel özelliklerin yanı sıra, Luthans (1992) örgütsel stres nedenlerini dört ana grup-
ta ele almaktadır. Örgütsel politikalar; örgütün yapısal özellikleri; fiziksel koşullar; örgüt-
sel süreçler.
ÖRGÜTSEL STRESİN SONUÇLARI

Yukarıda belirtildiği gibi, çalışma yaşamındaki stres bireyleri etkilediği kadar örgütü de
etkilemektedir. Başka bir ifade ile örgütsel stres bireysel ve örgütsel sonuçlara yol açmak-
tadır. Stresin çalışanların verimlilik ve performansları üzerinde etkili olabilecek, fiziksel
ve ruhsal sağlıklarında ortaya çıkarabileceği olumsuzlukların yanı sıra, örgütsel düzeyde
verimlilik ve performansı etkileyebilecek olumsuz etkileri olduğu vurgulanmaktadır. Bu
nedenle, stresin ortaya çıkaracağı örgüt açısından sorunlar bireysel, psikolojik, davranış-
sal ve sosyal sonuçları ayrı ayrı ele alınmaktadır.
Örgütsel Stresin Bireysel Sonuçları

Örgütsel stresin bireyler üzerinde yaratacağı olumsuzlukları, bireylerin biyolojik ve fiz-
yolojik yapıları, duyguları, davranışları ve sosyal tavırları üzerindeki etkiler olarak başlıca
dört başlık altında inceleyebiliriz.
Stresin Biyolojik ve Fizyolojik sonuçları
Kısa Dönem Etkileri – İlk Tepkiler
Uzun Dönem Etkileri- Psikosomatik Hastalıklar
Kalp – Damar hastalıkları
Solunum sistemi hastalıkları
Sindirim sistemi hastalıkları
Eklem ve kas hastalıkları
Genital ve idrar yolları hastalıkları
Cilt hastalıkları
Sinir sistemi bozuklukları
Kanserler
Stresin Psikolojik Sonuçları
Depresyon
Kaygı
Uykusuzluk
Tükenme sendromu
Stresin Davranışsal Sonuçları
Stresin Sosyal Sonuçları
Sınav dönemlerinde yaşadığınız stresin sizde yaptığı değişiklikleri değerlendiriniz.

3
Örgütsel Stresin Biyolojik ve Fizyolojik Sonuçları
Stres, her hangi bir içsel ya da dışsal etkene karşı verilen tepki olduğuna göre, bu tepkinin
ilk belirtileri öncelikle fizyolojik sistemlerimizde oluşacaktır. Çeşitli nedenlerle bozulan
denge, savunma mekanizmalarının devreye girmesi ile tekrar eski haline dönecektir. Bu
dengeleme olmadığı takdirde, başka bir anlatımla stres uzun sürüp, kronikleştiğinde biyo-
lojik ve fizyolojik sistemlerdeki bozulma ve hasar uzun süreli olmakta, dahası kalıcı hale
gelerek psikosomatik hastalıklar olarak da adlandırılan bazı hastalıklara neden olmaktadır.
Bu nedenle, stresin biyolojik ve fizyolojik sonuçları ilk tepkiler, kısa dönem etkileri, ve
uzun süreli etkiler- psikosomatik hastalıklar olarak iki başlıkta ele alınması uygun olur.
Örgütsel Stresin Kısa Dönem Etkileri-İlk Tepkiler

Stres sonucunda ortaya çıkan ilk belirtiler, kısa dönem etkileri, beyinden gelen emirler
yoluyla stres hormonlarının salınması sonucunda ortaya çıkar. Vücudumuzdaki şeker ve
yağlar, hızlı enerji sağlamak için, kana karışır. Kana karışan şekeri enerjiye dönüştürmek
ve gerekli oksijeni sağlamak üzere solunum hızlanır. Gerekli organlara kan göndermek
üzere kalp atışları hızlanır ve kan basıncı artar. Kaslar gerginleşir. Sindirim hızı yavaşlar.
Terleme artarak, vücudun aşırı ısınması önlenir. Bunlar ve bunlara benzer mekanizmalar
sonucunda başlıcaları aşağıda listelenmiş olan belirtiler ortaya çıkabilir.
Çarpıntı Kalp atım sayısının artması
Nefes darlığı Solunum sayısının artması
Göğüste ağrı Tansiyon yükselmesi
Baş dönmesi Baş ağrısı
Boğazda takılma Boğaz ağrısı
Sıcak basması Titreme
Karın ağrısı Kas ağrıları
Mide krampları Hazımsızlık
Gerginlik Yorgunluk
Kaşıntı Cilt döküntüsü
İshal Kabızlık
Uykusuzluk Aşırı uyku hali
Yemeğe karşı ilgisizlik Aşırı yemek yeme
Ağlayamama Çok ağlama
Cinsel isteksizlik İçe kapanma
Kekemelik Konuşma bozukluğu
Tuvalete gitme ihtiyacının artması
Kan şekerinin yükselmesi
Stres faktörlerinin ortadan kalkmasıyla, ya da kişinin stresini başarılı bir şekilde yöne-
tebilmesiyle, çalışmaya başlayan bu mekanizmalar duracak, organizmada denge yeniden
kurularak yukarıda sıralanan belirtiler yavaş yavaş ortadan kalkacaktır. Ancak, stres ile
baş edilemediği takdirde ya da tekrarlayan yoğun ve uzun süreli stresin getirdiği tükenme
ile beraber bir takım hastalıklar görülmeye başlayacak veya var olan hastalıklar ağırlaşa-
caktır.
Ciddi ve yaralanmalı iş kazası geçirmiş bazı kişiler kaza anını hatırlamazlar. Bunun neden-
lerini araştırınız. 4
Örgütsel Stresin Uzun Dönem Etkileri-Psikosomatik Hastalıklar

İnsanların emosyonel durumlarının beden sağlıklarını etkileyebilecekleri uzun süreden
beri bilinen bir gerçektir. Günlük konuşmalar içinde sık duyduğumuz kalp hastalıkları,
ülser, migren veya dinlenme ile geçmeyen yorgunluk stres kaynaklı olabilmektedir. Son
yıllarda yapılan çalışmalar, stres ile kanser arasında da bir ilişkinin olabileceği yönündedir.
Yoğun ve uzun süreli stresin etkilerinin sonucunda ortaya çıkan bu hastalıkları ifade
etmek için psikosomatik hastalıklar ifadesi kullanılmaktadır. Uzun süreli stresin neden ol-
duğu bu grup hastalıkların sıklığı günümüzde oldukça artış göstermiştir. Bu hastalıklar-
dan en sık görülenlerini aşağıdaki gibi gruplayabiliriz.
Kalp – Damar hastalıkları: Son zamanlarda yayınlanan bilimsel araştırmalar, iş ye-
rinde yaşanan stresin sadece dikkati ve motivasyonu olumsuz etkilemekle kalmayıp, uzun
vadede kalp hastalıklarından inmelere birçok ölümcül hastalığa zemin hazırladığını gös-
termektedir. Kronik stresin, damar tıkanmalarını hızlandırdığı bildirilmektedir. Stres ile
hem genel iş performansı düşmekte, sağlık sorunları nedeniyle işe devamsızlık artmakta,
hem de uzun vadede kalp krizi, inme gibi hastalıkların ortaya çıkma olasılığı artmaktadır.
Bu grup hastalıklar arasında nedeni bulunamamış yüksek tansiyon, damar spazmı sayı-
labilir. Kronik strese maruz kalan bir çalışan akut stres ile karşılaştığında kalp hastalığı
gelişim riski artmaktadır.
Migrenin nedeni stres olmamakla beraber, stres migrene bağlı ağrıları başlatan faktör-
lerden biri olarak belirtilmektedir.
Solunum sistemi hastalıkları: Stresin astımın oluşumuna yol açtığına dair yeterli ka-
nıt bulunmamakla birlikte, astımın kontrolünü zorlaştırdığı, atakları kolaylaştırdığı bildi-
rilmektedir.
Sindirim sistemi hastalıkları: Stresin vücutta en fazla etkilediği sistemlerden biri sin-
dirim sistemidir. Uzun süreli stres ile birlikte sindirim sistemi bozuklukları, kalın bağır-
sak uyarısı nedeni ile ishal, kabızlık, kramp ağrıları, şişkinlik görülebilir. Sindirimde rol
oynayan asit üretimi nedeniyle ağrılı yanma şikâyetleri görülebilir. Stresin ülsere zemin
hazırlayan bir neden veya var olan ülserin sürekliliğinde rol oynadığı düşünülmektedir.
Nonülser Dispepsi olarak adlandırılan rahatsızlık, şişkinlik, yanma, ağrı, bulantı, geğirme
hissi ve benzeri şikâyetleri içermektedir. Stres bu durumun hem tetikleyicisi hem de tab-
lonun ağırlaşmasına neden olan faktörlerden biridir.
Uzun süreli stres, sindirim sistemi üzerindeki etkilerine bağlı olarak yeme bozukluk-
larına ve ilişkili olarak aşırı kilo alımı ya da aşırı zayıflamaya neden olabilir. Vural (eri-
şim: 01.08.2012), İrritabl Bağırsak Sendromu (spastik kolon) ve stres arasında kuvvetli
bir ilişkinin varlığından bahsetmektedir. Bu hastalıkta, kalın bağırsaklar ve kısmen ince
bağırsaklar stres ile uyarılır ve bağırsak kaslarında düzensiz kasılmalara neden olur. Has-
talarda şişkinlikle beraber kramp tarzında karın ağrıları ve ishal ve kabızlık görülebilir.
Ayrıca, strese bağlı uyku bozuklukları da irritabl bağırsak sendromu şikâyetlerini arttıra-
bilir. Uzun ve yoğun süren stres iltihaplı barsak hastalığının alevlenmesine neden olabilir.
Eklem ve kas hastalıkları: Pek çok nedene bağlı olarak ortaya çıkabilen eklem ağrıla-
rının bir nedeni de stresdir. Stres anında beyinden gelen emirler ile salgılanan adrenalin
ve noradrenalin doğrudan veya dolaylı olarak kasların gerginliğini artırır. Böylece ağrı
gerginliğe, gerginlik endişeye, endişe de ağrıların şiddetlenmesine yol açabilir. Karadede
(erişim:01.08.2012), bireyin hayatında ağır stres yaratan dönemlerde eklem şikâyetlerinin
arttığını, bu tarz gerilimlerin çene eklemindeki diski çevreleyen ve son derece güçlü olan
çiğneme kaslarında normal sınırlar ötesinde bir kasılmaya sebep olarak, eklem diskini
normal yerinden uzaklaştırdığını ve eklem ağrılarına sebep olduğunu bildirmektedir. Yıl-
maz ve Ekici (2003), romatizmal artritin pek çok nedeninin yanı sıra, stresin de romatiz-
mal artritin ortaya çıkmasında ve gelişiminde etkili bir faktör olduğunu belirtmektedir.
Genital ve idrar yolları hastalıkları: Kronik stres, erkeklerde sperm ve testosteron
düzeyini azaltabilir, iktidarsızlık yaratabilir. Kadınlarda ise adet düzeni bozulur, kimi za-
man tamamen kesilir ya da sancılı adetlere ve tekrar eden vajinal enfeksiyonlara neden
olabilir.
Cilt hastalıkları: Cilt stresten ciddi bir şekilde etkilenen organların içinde yer almak-
tadır. Stres altında salgılanması artan kortizon hormonları, sivilce oluşumunda artışa se-
bep olurken, alopezi veya vitiligo gibi hastalıkların tetikleyicisi de stres olarak bildirilmek-
tedir. Sedef hastalığının başlangıcında ve alevlenmelerinde stresin çok önemli rolü vardır.
Tüm deri problemlerinin en az üçte birinden, kozmetik problemlerin çoğundan stres ya
da ilişkili faktörler sorumlu tutulmaktadır. Stresin cilt üzerindeki etkilerinden bazıları
aşağıdaki şekilde listelenebilir.
Yağ dengesinin bozulması Akne oluşumu,
Seboreik dermatit Allerjik reaksiyonlar
Egzema Psöriasis
Aşırı terleme Zona
Rosacea Uçuk
Ürtiker Saçlarda kepeklenme
Cilt kanseri Saçların dökülmesi ( alopezi ) ya da beyazlaşması
Yüz cildinde kırışma
Sinir sistemi bozuklukları: Uzun süreli stres, baş ağrısı, kişilik değişimleri, alınganlık,
endişe ve depresyon gibi problemleri tetikleyebilir. Uykuya dalmada güçlük ve uykunun
derinleşmesinde meydana gelen düzensizlikler nedeniyle uyku bozukluklarına neden ola-
bilir. Adrenal bezlerden salınan glukokortikoid düzeylerinin uzun süren stres sonucunda
yükselmesi ile limbik sistemin bir bölümü olan hipokampus zarar görürür ve yeni anıların
oluşturulması ya da eski anıların hatırlanması gibi hafıza fonksiyonlarının bozulmasına
neden olabilir.
Kanserler: Stres kanser sebebi değildir fakat uzun ve yoğun süren stresin vücudun ba-
ğışıklığını bozarak kanserin oluşmasını kolay hale getirebileceği ve ya hızını arttırabileceği
bildirilmektedir. Arıkan (2005) stres ve kanser ilişkisinin iki açıdan ele alındığını bildirmek-
tedir. Bunlardan birincisi nedensel faktör olarak stresdir. Kanser genetik zemin üzerinde
yaşam tarzına bağlı olarak ortaya çıkmakta, ancak stres ikincil bir etken olarak rol oyna-
maktadır. İkincisi ise ortalama yaşam süresinin kısalmasına yol açan faktör olarak stresdir.
Yapılan çalışmalar, yoğun ve uzun süren stresin bu döngüdeki rolünü ortaya koymaktadır.
Örgütsel Stresin Psikolojik Sonuçları

Stresörlere karşı verilen psikolojik cevaplara “hostilite” denmektedir. Uğur (2005) hostilite
durumlarının özelliklerini aşağıdaki şekilde sıralamaktadır:
Şüphecilik,
Küskünlük,
Sık öfke,
Diğerlerine güvenmeme hali.
Uzamış ve yoğun stres altında çalışan kişiler kendilerini zayıf, güçsüz, her an bir ba-
şarısızlıkla karşılaşacakmış, her an bir terslik olacakmış gibi hissedebilirler. Bu kişiler, yu-
karıda da bahsedildiği gibi, yoğun endişe taşırlar, uykusuzluk çekerler, kendilerini sürekli
yorgun hissederler. Hafıza sorunları yaşayabilirler.
Çalışma hayatında stresin en sık görülen psikolojik sonuçları arasında, depresyon,
kaygı, uykusuzluk ve tükenme sendromu sayılabilir..
Depresyon: Depresyon yalın bir tanım ile, keder hali, ruhsal çöküntü ile birlikte düşünme
süreçlerini etkileyen sosyal işlevlerde bozukluğa neden olan duygu durum bozukluğu olarak
ifade edilebilir. Uzun süreli ve aşırı stres altında çalışma, çalışanın emeğinin sonucuna ilgisiz
kalınması, işini kaybetme korkusu, kariyer umutlarının boşa çıkması, psikolojik taciz ve yeter-
siz ücretlendirme örgütsel yaşamdaki önemli depresyon nedenleri arasında sayılabilir.
Kaygı: Kaygı, kişinin bir uyaranla karşı karşıya kaldığında yaşadığı, bedensel, duygu-
sal ve zihinsel değişimlerle kendini gösteren bir uyarılmışlık durumu olarak tanımlan-
maktadır. Yaşanan kaygı çok yoğun ise, kişinin, enerjisini verimli bir biçimde kullanması,
dikkatini ve gücünü yapacağı işe yönlendirmesini engeller. Kişi potansiyelini tümüyle kul-
lanamaz ve istenen performansa erişemez.
Uykusuzluk: Uyku tüm canlılarda en doğal dinlenme biçimidir. Uyku genel uyarıl-
mışlık halinin çok düşük olduğu bir dönemdir. Strese maruz kalan kişide genel uyarılmış-
lık hali oldukça yüksektir. Bu yüzden stres altında olan kişilerde uyuma zorlaşır ve uyku
bozuklukları yaşanır. Yeterli uyku alınmaması unutkanlık, asabiyet, dikkat dağınıklığı gibi
sorunlara neden olabilir ki bu durumlar çalışma hayatını ve iş performansını etkiler.
Resim 5.2
Kaynak: http://
www.hemensaglik.
com/adan-zye-
saglik/ruh-sagligi
(erişim:10.08.2012)
Tükenme sendromu (Burnout Sendromu): Tükenmişlik hem birey hem de örgütler

açısından çalışma yaşamını tehdit eden önemli bir sorundur. Mesleki tükenmişlik olarak
da ifade edilen tükenmişlik, bireysel stres faktörlerine ilaveten örgüt içinde strese neden
olan gerek işe ilişkin, gerekse örgütsel yönetim ve işleyişe ilişkin stres faktörlerinin uzun
süren etkisi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Çalışanların iş amaçlarından uzaklaşması,
diğer çalışanlarla ilişkilerinin azalması, nihayet kendini işinden geri çekmesi ile sonuç-
lanan bir durumdur. Arı ve Bal’a (2008) göre tükenmişliğe neden olan stres kaynaklarını
diğerlerinden ayıran temel unsur, bireyin çalışma ortamındaki etkileşimlerinin bir sonu-
cu olmasıdır. Örgütsel strese maruz kalmış olan bir çalışan, stres ile mücadele ederek iş
ortamına uyum sağlayabilir. Ancak mücadele yetersiz kalırsa, ya da örgütsel stres yoğun
ve uzun süreli ise, tükenme dönemi başlar. Bu dönemdeki stresle başa çıkma başarısızlığı
“Tükenme Sendromu”nu ortaya çıkarır.
Budak ve Sürgevil (2005) ise tükenmişliği “Ruhsal ve fiziksel açıdan enerjinin tükenişi”
olarak tanımlamaktadır. Tükenmişlik sendromunun ortaya çıkış nedeni tek başına iş ye-
rindeki koşullar değildir. İş yeri koşullarının yanı sıra çalışanların bireysel özellikleri, yük-
sek beklentiler, kişisel direncin azalması da tükenmişlik sendromunun ortaya çıkmasında
etkili olan faktörler arasındadır. Ayrıca, iş dışı yaşam koşulları tükenmişlik oluşumunda
rol oynayabilir. Tükenmişlik sendromu yaşayan kişide işine, çevresine karşı yabancılaşma
duygusu ve olumsuz düşüncelerde artma, işinin anlamını yitirmesi sonucunda iş verimi-
nin düşmesi gözlenir. Kendini çalıştığı iş yerinin bir parçası olarak görmemeye başlar.
Aytaç’a (2009) göre mesleki tükenmişlik sendromu, işine yeni başladığında heyecanlı
ve istekli olan çalışanlarda daha fazla görülebilir. Bu tip çalışanlar genellikle kısa zamanda
çok büyük başarı kazanacaklarına inanırlar. Amaçlarına ulaşamayan kişilerin hayal kı-
rıklığına uğradıkları için zamanla işe karşı istekleri ve heyecanları söner. Sonuç olarak
kişiler gerçeği kabullenmek ve hedeflerini düşürmek yerine hayal kırıklığına sürüklenir.
Mesleki tükenmişlik yaşayanlar işe gitmek istemezler ya da kendilerini konularında tü-
kenmiş hissederler. Mesleki Tükenmişlik Sendromu yaşayan kişilerde örgüte ve çalışma
yaşamına karşı gelişen olumsuz düşüncelerin yanı sıra, kendisini desteksiz ve güvensiz
hissetme, güçsüzlük, ümitsizlik, kırgınlık, kızgınlık, huzursuzluk gibi psikolojik etkiler de
görülebilir. Bunların yanı sıra bu kişilerde kronik yorgunluk, yıpranma, hastalıklara yat-
kınlık, bel-baş ağrıları, bulantı, kas krampları, uyku bozuklukları gibi fiziksel sorunlar ve
yakınmalar da görülebilir.
Arı ve Bal (2008) tükenmişlik kavramının; duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişi-
sel başarıda düşme hissi olarak üç alt boyutta incelenebileceğini bildirmektedirler. Duy-
gusal boyutta, çalışan kişide kronik yorgunluk, duygusal yönden bir yıpranmışlık hissi
hâkimdir. Duyarsızlaşma boyutunda kişi alaycı, küçümseyen, kayıtsız bir davranış biçimi
sergiler. Kişisel başarıda düşme hissi boyutunda ise çalışan kendisini yetersiz, başarısız
hisseder ve isteklenmesinde azalma yaşar.
Tükenmişliğe neden olan faktörler yukarıda da belirtildiği gibi, bireysel faktörler, işle
ilgili faktörler ve örgütsel yönetim ve işleyiş ile ilgili faktörler olarak üç başlık altında in-
celenebilir.
Tükenme sendromuna yol açan bireysel özellikler arasında yaş, cinsiyet, öğrenim dü-
zeyi, medeni durum, kişilik özellikleri, çalışma hayatında geçen süre, çalıştığı iş kolunda
geçirdiği süre ve işiyle ilgili beklentileri sayılabilir. Gençlerde, çalışma yaşamının başında
olanlarda, öğrenim ve eğitim düzeyi yükseldikçe tükenme sendromu görülme olasılığı
artmaktadır. Yapılan çalışmalarda, kadınların erkeklere nazaran daha fazla duygusal tü-
kenmişlik yaşadığı, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşme hissinin ise erkeklerde daha
fazla görüldüğü bildirilmektedir.
Çalışanlarda tükenmişliğe yol açan işle ilgili faktörler arasında iş yükü, iş akışı, çalışa-
nın kendisini geliştirme olanağı bulamaması, iş-yetenek uyuşmazlığı sayılmaktadır.
Örgütsel yönetim ve işleyiş ile ilgili faktörler arasında ise çalışanların bir birleri ve yö-
neticelerle olan iletişim, liyakata bağlı olmayan yükselme olanakları, esnek olmayan katı
bir yönetim anlayışı, yönetimin yetersizliği, işletmelerde adalet ve hakkaniyet kavramları-
na önem verilmeyişi sayılabilir.
Örgütsel stres kontrol edilemediği ya da baş edilemediği takdirde tükenmişliğe neden
olacak, ortaya çıkan tükenme sendromu çalışanlarda örgüte karşı soğuma, işle ilgili bek-
lentilerinden uzaklaşma, kendini işinden geri çekmesine neden olacaktır. Hatta bunun
sonucunda, işe geç gelme, devamsızlık ve personel devir hızında artma ortaya çıkacaktır.
Örgütsel Stresin Davranışsal Sonuçları

Çalışma hayatında karşılaşılan stresin birey üzerinde oluşturduğu etkilerden biri de ki-
şinin davranışlarında meydana gelen değişikliklerdir. Bunların başında konuşmada bo-
zulma, konuşmada zorlanma ve kekemelik gelmektedir. Stres altında kalan kişiler sert ve
sinirli bir ses tonu ile konuşurlar.
Stres kişide düşünme yetisinin azalmasına ya da kaybına neden olur. Bu da kişinin
düşünmeden hareket etmesine, konsantrasyon bozukluğuna, yanlış kararlar vermesine,
sakarlığa ve iş kazalarının artmasına neden olabilir.
Yoğun ve uzamış stres durumlarında kişilerin yeme alışkanlıklarında değişiklikler
olabilir ki, bu da beslenme bozukluklarına neden olur. Aşırı beslenme ya da yetersiz bes-
lenme, zaten stres altında bulunan vücudun daha fazla stresle yüklenmesine neden olur.
Örgütsel stresin davranışsal yansımalarından birisi de stresi bastırmak adı altında si-
gara, alkol, ilaç ve uyuşturucu madde kullanımıdır. Bu maddelerin kullanımı endişe ve
stres düzeyini başlangıçta düşürüyor gibi görünse de, etkileri geçtiği zaman gerçeklerle
yüzleşmek stres kat sayısını artıracaktır. Ayrıca bu maddelerin zaman içinde vücutta mey-
dana getireceği tahribat da başlı başına bir stres kaynağı olacaktır.
Resim 5.3
Kaynak: http://www.
loadtr.com Erişim:
10.08.2012
Uğur (2005) kronik stres durumunda, çalışanların başlangıçtaki fizyolojik ve davra-

nış belirtilerinin işlerine olan ilgisini azaltacağını, iş arkadaşlarına, yönetime, örgüte ve
kendine olan güvende ileri derecede azalmalar yaşayacağına, tehlikeli davranışlara düşün-
meden girme eğilimlerinin artacağına ve mizaçlarında ani ve kontrolsuz dalgalanmaların
ortaya çıkacağına dikkat çekmektedir. Sonuçta kişi daha az üretken hale gelecektir.
Stresin davranışsal sonuçları açısından ele alınacak bir başlık da, aşırı düzeyde örgütsel
strese maruz kalmış kişiler de ortaya çıkacak olan işten kaçma duygusudur. Bu da; işe geç
gelme, işten erken ayrılma ve nihayet işe hiç gelmeme davranışlarını ortaya çıkaracaktır.
İşe geç gelme, işe devamsızlık konuları “Örgütsel Stres” başlığı altında irdelenecektir
Örgütsel Stresin Sosyal Sonuçları

Uzun ve yoğun süren stres sonucunda çalışanlar hem örgüt içinde hem de aile ve sosyal
çevrede diğer bireyler ile kurulan ilişkilerde ve iletişimlerde azalma yaşarlar. Her türlü ile-
tişimdeki azalma, aile ve toplum içi rollerin yürütülmesinde sorunların ortaya çıkmasına
neden olur. Zaman içinde bu sorunlar hem bireyin stresinin artırmasına ve bir kısır dön-
günün ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilirken, hem de kişinin sosyal yalıtımına neden
olabilir.
ÖRGÜTSEL SONUÇLAR
Her örgüt, örgüt içinde yapılan işe, örgüt ortamının koşulları ve iklimine, örgüt içinde
çalışanların eğitim, tecrübe, beklentileri ve iletişimlerine bağlı olarak belli bir düzeyde
stres üretir. Üretilen bu stres başarılı bir şekilde yönetilemediği takdirde bir taraftan yu-
karıda sayılan çalışanlar düzeyindeki sonuçlar ortaya çıkarken, bir taraftan da çalışanların
etkilenimine bağlı olarak örgütsel düzeyde çıktılar kendini gösterir. Böylece örgüt içinde
iyi yönetilemeyen ve kontrol edilemeyen stres, örgütlerin etkinliklerini ve verimliliklerini
azaltarak önemli performans ve maddi kayıplara neden olabilir. Stres örgüt içinde, işe
devamsızlık, iş gücü devrinin yükselmesi, mal ve hizmetlerin kalitesinin azalması, iş kaza-
larının artması, sağlık giderlerinin artması gibi pek çok olguya zemin hazırlayabilir. Stre-
sin örgüt içinde ortaya çıkmasına zemin hazırlayacağı pek çok sonuç Yılmaz ve Ekici’nin
(2003) düzenlemesiyle aşağıda verilmiştir.
Şekil 5.2
Stresin Örgütler
Üzerindeki Etkisi
(Yılmaz ve Ekici,
2003)
Kaynak: Yılmaz
A, Ekici S (2003).
Örgütsel Yaşamda
Stresin Kamu
Çalışanlarının
Performansına
Etkileri Üzerine Bir
Araştırma. Yönetim ve
Ekonomi 10:2;1-19.
Gündoğdu (2009) stresin örgüt üzerinde iki boyutta olumsuz etkisi bulunduğunu
belirtmektedir. Bunlardan birincisi örgütün temel amacı ile ilgili faktörlerden biri olan
verimlilik ve performans düşüklüğü iken, ikincisi örgütte verimliliği, etkinliği ve perfor-
mansı ortaya çıkaracak olan insan faktörünün yaşadığı yabancılaşma duygusudur.
Verimliliğin azalması: Çalışılan ortamların rahat, motive edici, güvenlikli ve ergo-
nomik olmaması, ücret düşüklüğü, iletişim problemlerinin yaşanması gibi faktörler ça-
lışanlarda bir taraftan stres yaratırken, diğer taraftan verimliliğin azalmasına neden olur.
Verimliliğin düştüğü işletmeler günümüz rekabet ortamında faaliyetlerine devam etmede
zorluk yaşarlar.
Performans düşüklüğü: Stres kaynakları ünitesinde bahsedildiği gibi, belirli bir dü-
zeyde olan örgütsel stresin çalışanları motive eden, enerji veren, amaç ve hedef duygusu
sağlayan (olumlu stres) etkisinin olduğu akıldan çıkarılmamalıdır. Eğer örgütsel stres bu
düzeyin altında kalırsa çalışanlarda heyecansızlık ve ilgisizlik nedeniyle performansla-
rında azalma meydana gelecektir. Benzer şekilde yoğun ve uzun süren mesleki stres ise
çalışanlarda ortaya çıkacak olumsuzluklara bağlı olarak performansın azalmasına neden
olacaktır. Şu da akıldan çıkarılmamalıdır ki, yukarıdaki tabloda belirtilen faktörlerin pek
çoğu sonuçta performans düşmesine neden olacaktır.
Yabancılaşma: Şimşek ve arkadaşları (2006) örgütlerde yabancılaşma kavramını, “ge-
nel düzeyde bireylerin var olan örgütsel yapılara bağlı beklentiler, değerler, kurallar ve
ilişkilerden uzaklaşması hali” olarak tanımlamakta ve yabancılaşmaya yol açan örgütsel
etmenleri aşağıdaki şekilde vermektedirler.
1. Yönetim tarzı.
2. Geçmiş olaylar ve deneyimler.
3. Örgüt büyüklüğü (-denetim alanı, -yetki devri, -uzman personel, -merkezleşme
veya merkezleşmeme).
4. Bilgi akışı.
5. Grup özellikleri (grupların toplumsal yapıları, gruplarda rol yapıları, grup normu,
grup içi dayanışma, gruplarda önderlik).
6. Modüler ilişkiler (örgüt bağı vb. nedenlerle kurulan yapmacık, geçici ve yüzeysel
ilişkiler).
7. Üretim biçimi (birim imalat, seri imalat, aralıksız imalat,siparişe dayalı imalat).
8. İşbölümü.
9. Çalışma koşulları (gürültü, yüksek çalışma temposu ve yorgunluk, can sıkıntısı
ve monotonluk, izole edilme, çalışma saatleri, sabit bir yerde çalışmak, katılım ve
insan ilişkileri).
10. İnanç ve tutumlar.
Yabancılaşma ile çalışanlar kendilerini örgütün parçası olarak görmez, dışlandığını
düşünmeye başlar. Örgütten uzaklaşmak veya örgüte zarar vermek düşünceleri oluşmaya
başlayabilir.
İşe Devamsızlık: İşe devamsızlık çalışanın herhangi bir mazereti olmaksızın, işverene
veya yöneticiye bilgi vermeden, çalışma programı veya planına göre çalışması gereken
zamanlarda işine gelmemesidir. İşe devamsızlık nedenleri arasında düşük iş tatmini, stan-
dart olmayan çalışma şartları, yöneticilerin çalışanlara karşı adil olmayan davranışları,
işin çok fazla ya da çok az olması, çalışanların güvenliksiz iş koşulları sayılmaktadır. İş
yerinde oluşan yoğun stres, kayıp çalışma günlerinin yaklaşık yarısından sorumlu tutul-
maktadır. İşe devamsızlık, örgütsel stresden kaçınmak amacıyla olduğu kadar, çalışanın
örgüte bir reaksiyonu da olabilir.
Aytaç, (2009, alıntı: Sabuncuoğlu, Z. 2005, İnsan Kaynakları Yönetimi, 2.b., Furkan
Ofset, Bursa 2005) genç elemanların yaşlılara ve erkeklerin kadınlara göre işlerine daha
bağımlı olduklarını, evli işgücünün bekâr işgücüne oranla daha fazla devamsızlık yap-
tığını, personelin öğrenim düzeyi yükseldikçe devamsızlığın azaldığını belirtmektedir.
Düşük öğrenim düzeyindeki kişilerin, basit, rutin ve ağır işlerde çalıştırılır olmalarının,
bıkkınlığa yol açarak, strese girmelerine neden olduğu ve iş ortamından uzaklaşma eği-
limlerinin arttığı öne sürülmektedir.
İşe geç gelme ve işe devamsızlık, gerek diğer çalışanların huzursuzlaşmasına neden ol-
ması, gerekse işletmede verimin düşmesine neden olacağından, örgüt bu olgudan çok zarar
görür. Bunun yanı sıra örgütsel stres nedeniyle ortaya çıkan sağlık problemleri nedeni ile işe
gelmeyenler de hesaba katıldığında, işe devamsızlık, örgütler için sağlık hizmetleri maliyet-
lerinin finansmanı ve yedek çalışan bulmanın getireceği maliyetler bakımından, işe bağlı
stresin yol açtığı en önemli örgütsel sonuçlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Resim 5.4
Kaynak: http://
fotogaleri.haberler.
com/akildan-
gecenleri-ogrenmek-
mumkun-mu/resim-7/
Erişim: 10.08.2012.
İş Kazaları: İş kazası kavramının pek çok tanımı yapılmaktadır. Dünya Sağlık Örgü-
tü iş kazasını “önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makina ve techizatın
zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay” olarak, Uluslararası
Çalışma Örgütü (ILO) ise iş kazasını “belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önce-
den planlanmamış beklenmedik bir olay” şeklinde tanımlamaktadır. İş kazaların oluşma-
sına neden olan etkenler “iş yerlerindeki güvenliksiz durumlar” ile “çalışanların yaptığı
güvensiz davranışlar” olarak iki grupta ele alınabilir. Güvensiz davranışlar arasında, işin
bilinçsiz olarak yapılması, dalgınlık ve dikkatsizlik, iş disiplinine uyulmaması sayılabilir.
Örgütlerde örgütsel stres, iş kazalarıyla ilişkili tek faktör olmamakla birlikte, çalışanlar
üzerinde yaptığı etkiler düşünülecek olursa, iş kazaları ile örgütsel stres arasındaki ilişki-
nin varlığı ortaya çıkacaktır.
Çalışanların yoğun stress altında bulunmaları calışma hızı ve kapasitesilerinin düşme-
sine, dolayısıyla iş kazalarının meydana gelmesine neden olmaktadır
Yapılan pek çok çalışmada, iş kazalarının meydana gelmesinde insan faktörünün ilk
sırayı aldığı bildirilmektedir. Çalışanın eğitimsizliği, bilgisizliği gibi faktörlerin yanı sıra,
çalışanın güvensiz davranışları iş kazalarının meydana gelişindeki insan faktörünü oluş-
turmaktadır. Ozellikle makine ve techizatın arızası sonucu meydana gelen kazaların, calı-
şan hatalarından oluşan kazalardan daha az olduğu bildirilmektedir.
İş kazalarının bir başka boyutu da, kazaya uğrayan personelin tedavi ve tazminat mas-
rafları, üretime ara verilmesi ve diğer çalışanlarda ortaya çıkan moral bozukluğunun ne-
den olduğu uretim kaybı, makine ve teçhizatta ortaya çıkan tamirat gereksinimlerinin
maliyetleri, yeni personelin işe alınması, eğitimi ve uyum sağlamasına yonelik calışmalar,
ile örgüt imajının bozulmasıdır.
İş kazalarına bağlı ortaya çıkan sonuçlar açısından üçüncü boyut ise iş kazasına ma-
ruz kalan personelin kendisi ve ailesinde ortaya çıkacak olan huzursuzluk ve ekonomik
sıkıntılardır.
Personel Devri: Personel devri, işe devamsızlıkta olduğu gibi, sadece örgüt içi strese
bağlı değildir. Örgütsel stres personel devri nedenlerinin yaklaşık üçte birinden sorumlu
tutulmaktadır. Ancak konumuz stres olduğu için bu başlık altında sadece stresin neden
olduğu personel devrinden bahsetmek uygun olur. Örgüt içinde ortaya çıkan uzun süreli
yoğun stres çalışanların örgüt ile bütünleşmesini, iş doyumunu engeller. Yabancılaşmaya
neden olabilir. Bu durum ise çalışanların kendilerini daha mutlu hissedecekleri, daha iyi
çalışma şartlarını sağlayabilecekleri yeni iş ortamları aramalarına neden olur. Çalışanla-
rın yeteneklerini kullanamadıkları, kendilerini geliştiremedikleri, çalışanların kendi ara-
larında ve yöneticilerle olan iletişimin bozuk olduğu, ücretlerin düşük olduğu, olumsuz
ve güvenliksiz çalışma koşulları, kısaca örgütsel stres faktörlerin yüksek düzeyde olduğu
işletmelerde, personel devri, diğer bir ifade ile iş gören devir hızı, yüksek olacaktır. Çalışa-
nın işten ayrılması ve yerine alınacak yeni personelin seçimi, eğitimi, işe alışıncaya kadar
geçen zamanının maliyetleri örgüte fazladan yük getirecektir.
Ekonomik Kayıplar: Örgüt içinde çalışanlarda ortaya çıkabilecek performans ve ve-
rim düşüklüğü işletmelerin karlılığını azaltırken, meydana gelen iş kazaları ve tazminatlar
da maliyetlerin artmasına neden olmaktadır.
İşletmelerin tıbbi giderleri: Çalışanların hastalıklarının büyük kısmının iş yerlerinde
iyi yönetilemeyen stres nedeniyle olduğu ortaya konulmuştur. Gerek tıbbi masraflar, gerek
se tıbbi nedenli işe devamsızlıklar da işletmelerin maliyetlerini artırmaktadır. Bir de buna
hastalanan çalışanın yapacağı işin başka bir çalışana yüklenmesi olasılığının diğer çalışan-
lar üzerinde yaratacağı stresin ortaya çıkaracağı yeni hastalar ve hastalıklar da eklenecek
olursa, bu durum örgütte maliyetlerin katlanmasına neden olacaktır.
Özet
Yirminci yüzyılın hastalığı olarak nitelendiri- şiklik, sigara, alkol, ilaç ve uyuşturucu madde kullanımı gel-
len stres; kısaca her hangi bir içsel ya da dışsal etke- mektedir.
ne karşı verdiğimiz tepki olarak tanımlanmaktadır. Uzun ve yoğun süren stres sonuçlarından biri de hem örgüt
İş hayatı içinde iş stresi veya mesleki stres” ise çalışma haya- içinde, hem de aile ve sosyal çevrede diğer bireyler ile ku-
tında, çalışanın hem verimli bir şekilde üretken olması, işini rulan ilişkilerdeki azalmaya bağlı olarak ortaya çıkabilecek
yapması, hem de örgütün diğer üyeleri ile ahenkli bir uyum sosyal yalıtımdır.
içinde çalışmasını sağlamaya yönelik sarf ettiği çabaların so- Stres örgüt içinde, işe devamsızlık, iş gücü devrinin yüksel-
nucunda ortaya çıkan strestir. mesi, mal ve hizmet kalitesinin azalması, iş kazalarının art-
Aynı çalışma ortamında, aynı işi yürüten kişilerin olaylar ması, sağlık giderlerinin artması gibi pek çok olguya zemin
karşısında verdiği tepkiler farklı olabilir. Aynı olayla karşıla- hazırlayabilir.
şıldığında bazı kişiler aşırı stres ile yüklenirken, bazı kişiler Çalışılan ortamların rahat, isteklendirici, güvenlikli ve ergo-
için bu olay isteklendirici nitelikte olabilir. Bireysel stress fak- nomik olmaması, ücret düşüklüğü, iletişim problemlerinin
törlerinin üzerine çalışma hayatında karşılaşılan diğer stres yaşanması gibi faktörler verimliliğin azalmasına neden olur
kaynaklarının da etki etmesi sonucunda kişinin örgüt içinde Stresin isteklendiriciliği sağlayan düzeyinin üzerinde ya da
yaşayacağı stres ortaya çıkmaktadır. altında olması çalışanların performansının düşmesine neden
Çalışma yaşamındaki stres bireyleri etkilediği kadar örgütü olur.
de etkilemektedir. Bu nedenle, stresin ortaya çıkaracağı so- Çalışanların örgütsel yapılara bağlı beklentiler, değerler, ku-
runlar bireyler ve örgüt açısından ayrı ayrı ele alınır. rallar ve ilişkilerden uzaklaşması haline yabancılaşma denil-
Örgütsel stresin bireyler üzerinde yaratacağı olumsuzluklar mekte ve bireylerin kendilerini örgütün parçası olarak gör-
bireylerin biyolojik ve fizyolojik yapıları, duyguları, davranış- memesine, dışlandığı düşüncesine kapılmasına neden olur.
ları ve sosyal tavırları üzerindeki etkiler olarak başlıca dört Yabancılaşmanın yanı sıra düşük iş tatmini, standart olma-
başlık altında incelenebilir. yan çalışma şartları, yöneticilerin çalışanlara karşı adil olma-
Stres anında tepkinin ilk belirtileri öncelikle fizyolojik sis- yan davranışları, işin çok fazla ya da çok az olması, güvenlik-
temlerimizde oluşacaktır. Bunların arasında çarpıntı, solu- siz iş koşulları çalışanların işe geç gelmesi ya da devamsızlık
numun hızlanması, kalp atışlarının hızlanması, kan basın- yapmasına neden olur.
cının artması, terlemenin artması, titreme sayılabilir. Stresin Çalışanlarda strese bağlı olarak ortaya çıkan dalgınlık, dik-
azalması, ortadan kalkması ya da baş etme mekanizmaları- katsizlik ya da iş disiplinine uymamaları iş kazalarına neden
nın devreye girmesi ile bozulan denge tekrar eski haline dö- olabilir.
necektir. Eğer denge oluşmaz ise, tekrarlayan yoğun ve uzun Çalışanların yeteneklerini kullanamadıkları, kendilerini ge-
süreli stresin getirdiği tükenme ile beraber psikosomatik has- liştiremedikleri, çalışanların kendi aralarında ve yöneticilerle
talıklar denilen bir takım hastalıklar görülmeye başlayacak olan iletişimlerinin bozuk olduğu, ücretlerin düşük olduğu,
veya var olan hastalıklar ağırlaşacaktır. Bunlar arasında bazı olumsuz ve güvenliksiz çalışma koşulları personel devir hızı-
kalp-damar hastalıkları, solunum sistemi bozuklukları, sin- nın yükselmesine neden olur.
dirim sistemi hastalıkları, eklem ve kas ağrıları, ciltte bozul-
malar ve cilt hastalıkları, sinir sistemi hastalıkları, uyku ve
hafıza bozuklukları hatta bazı kanserler sayılabilir.
Çalışma hayatında ortaya çıkan stresin psikolojik sonuçları;
depresyon, kaygı, uykusuzluk ve tükenme sendromu olarak
gruplandırılabilir. Stresin neden olacağı psikolojik sonuçlar
arasında, kişilerin kendilerini zayıf, güçsüz, sürekli yorgun,
her an bir başarısızlıkla karşılaşacakmış, her an bir terslik
olacakmış durumda hissetmeleri sayılabilir.
Çalışma hayatında karşılaşılan stresin birey üzerinde oluş-
turduğu etkilerden biri de kişinin davranışlarında meydana
gelen değişikliklerdir. Bunların başında konuşmada bozul-
ma, konuşmada zorlanma ve kekemelik, kişide düşünme
yetisinin azalması ya da kaybı, yeme alışkanlıklarında deği-
1. Örgütsel stres açısından aşağıdakilerden hangisi doğ- 6. Aşağıdakilerden hangisi stresin psikolojik sonuçları ara-
rudur? sında yer almaz?
a. Optimal düzeydeki örgütsel stres performansı artırır a. Kaygı
b Bireysel stres her zaman verimliliği azaltır b. Depresyon
c. Yüksek verimle çalışan örgütler hiçbir zaman stresin c. Tükenme sendromu
görülmediği örgütlerdir d. Uykusuzluk
d. Stres her zaman çalışan kişiye zarar verir e. İnme
e. Çalışanlarda ortaya çıkan olumsuz stres örgüt verim-
liliğinin artmasına neden olur 7. Aşağıdakilerden hangisi stresin davranışsal sonuçlarından
değildir?
2. Aşağıdakilerden hangisi, örgütsel stresin bireyler üzerin- a. Sosyal yalıtım
de, kısa dönem içinde yaratacağı etkiler açısından, yanlıştır? b. Yeme bozuklukları
a. Fizyolojik sistemler etkilenir c. İş kazaları
b. Çarpıntı görülür d. Konuşma bozuklukları
c. Solunum sayısı artar e. İşe geç gelme
d. Terleme azalır
e. Gerginlik ortaya çıkar 8. Stresin örgütsel sonuçları açısından aşağıdakilerden han-
gisi yanlıştır?
3. Aşağıdakilerden hangisi, örgütsel strese bağlı olarak ça- a. Örgüte bağlılığın azalması
lışanların fizyolojik sistemlerinde ortaya çıkacak ilk tepkiler b. Verimliliğin azalması
açısından, yanlıştır? c. İş kazaları
a. Uykuya meyil d. İşe devamsızlıkta artış
b. Tuvalete gitme ihtiyacının artması e. İş yerinde güvenliksiz durumların artması
c. Kan şekerinin azalması
d. Aşırı yemek yeme 9. Aşağıdakilerden hangisi örgütsel stresin sonuçlarından
e. Sıcak basması biri olan yabacılaşmaya neden olan faktörlerden değildir?
a. Yönetim tarzı
4. Aşağıdakilerden hangisi örgütsel strese bağlı olarak çalı- b. Geçmiş olaylar ve deneyimler
şanlarda ortaya çıkacak ilk belirtilerdendir? c. Çalışma koşulları
a. İnme d. Güvenliksiz davranışlar
b. Kalp krizi e. İnaç ve tutumlar
c. Aşırı kilo alımı
d. Çene ekleminde ağrı 10. Aşağıdakilerden hangisi « personel devri » nedenlerin-
e. Sıcak basması den biri değildir?
a. Çalışanların yeteneklerini kullanamaması
5. Aşağıdakilerden hangisi, stres nedenli ciltte meydana ge- b. Çalışanların kendilerini geliştirememesi
len değişiklikler açısından, yanlıştır? c. Güvenliksiz davranışlar
a. Alerjik reaksiyonlar d. Güvenliksiz çalışma koşulları
b. Cildin morarması e. Ücretlerin düşüklüğü
c. Saçların beyazlaması
d. Yüz cildinde kırışma
e. Uçuk çıkması

1. a Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Yaşamda Stres” başlıklı Sıra Sizde 1
konuyu yeniden gözden geçiriniz. Örgüt içinde sık olarak karşılaşılabilecek potansiyel stres
2. d Yanıtınız yanlış ise “Stresin Biyolojik ve Fizyolojik kaynakları arasında, çalışma ortamı ve koşulları, işin sıkıcı
Sonuçları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. olması, çok fazla ya da az iş olması, düşük ve adil olmayan üc-
3. c Yanıtınız yanlış ise “Kısa Dönem Etkiler-İlk Tepki- ret, iş tanımının tam olarak yapılmamış olması, sorumluluk,
ler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. terfi edememe, performansın değerlendirilmesi sayılabilir.
4. e Yanıtınız yanlış ise “Uzun Dönem Etkileri- Psikosomatik
Hastalıklar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
5. b Yanıtınız yanlış ise “Uzun Dönem Etkileri- Psikoso- İlgili ünitede bahsedildiği gibi, bireysel stres kaynakları; ki-
matik Hastalıklar, Cilt Hastalıkları” başlıklı konuyu şilerin hayalleri, istekleri, ihtiyaçlarının yanı sıra yetenekleri,
yeniden gözden geçiriniz. karakterleri, mizaçları ve kişiliklerinden oluşmaktadır. Kişi-
6. e Yanıtınız yanlış ise “Stresin Psikolojik Sonuçları” leri etkileyen olaylar değil, olaylara verdikleri anlamlardır.
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Stresin Davranışsal Sonuçları” Sıra Sizde 3
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Çalışma yaşamında olduğu gibi, öğrencilik döneminde de,
8. e Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Sonuçlar” başlıklı ko- kişiler stres ile karşılaştıklarında öncelikle çarpıntı, kalp atım
nuyu yeniden gözden geçiriniz. sayısının artması, nefes almada zorluk hissi, baş dönmesi, baş
9. d Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Sonuçlar-Yabancılaş- ağrısı, sıcak basması, titreme, mide krampları, uykusuzluk
ma” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. gibi vücudumuzda meydana gelen bir takım tepkileri hisse-
10. c Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Sonuçlar-Personel der. Eğer stress yoğunlaşır ve uzun surer ise bu belirtiler hem
Devri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. artar, çeşitlenir hem de ağırlaşarak psikosomatik hastalıkla-
rın ortaya çıkmasına neden olabilir.
Sıra Sizde 4
İş kazası, çalışan kişilerde yoğun bir stress oluşmasına ne-
den olur. Özellikle ciddi, yaralanmalara neden olan kazalar-
da glukokortikoid düzeylerinin ani olarak ve aşırı düzeyde
yükselmesi limbik sistemin bir bölümü olan hipokampusun
zarar görmesine neden olur. Bu durum da yeni anıların oluş-
turulması ya da eski anıların hatırlanması gibi hafıza fonksi-
yonlarının bozulmasına neden olabilir.
Arı, GS. ve Bal, EÇ. (2008). Tükenmişlik Kavramı: Birey ve Okutan, M. ve Tengilimoğlu, D. (2002). İş Ortamında Stres
Örgütler Açısından Önemi. Yönetim ve Ekonomi, 15(1). ve Stresle Başa Çıkma Yöntemleri: Bir Alan Uygulama-
131-148. sı. G.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, 4:3, 15-42
Arıkan, MK. (2005). Stres ve Kanser. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Örücü, E., Kılıç, R., Ergül, A. (2011). Çalışma Yaşamında
Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri: Medikal Açı- Stresin Bireysel Performans Üzerindeki Etkileri: Eği-
dan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi, Yayın No: 47, tim ve Sağlık Çalışanlarına Yönelik Bir Araştırma.
199-200. Akademik Bakış Dergisi, 26.
Aydemir E.H. (2005). Stres ve Deri Hastalıkları. İ.Ü. Cer- Pehlivanoğlu, S. (2005). Psikososyal Stresin Kardiyovas-
rahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Me- küler Etkileri. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp
dikal Açıdan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi Yayın Eğitimi Etkinlikleri. Medikal Açıdan Stres ve Çareleri.
No: 47, 145-157. Sempozyum Dizisi, Yayın No: 47, 163-169.
Bacak B, Yiğit Y.(2010). İşe Devamsızlığın Nedenleri, Eko- Selye, H. (1976). The Stress of Life. New York: McGraw-Hill.
nomik Sonuçları ve Azaltılması İçin Alınması Gereken Soysal, A. (2009). Farklı Sektörlerde Çalısan İşgörenler-
Önlemler. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, 5: 1, 29-44. de Örgütsel Stres Kaynakları: Kahramanmaraş ve
Bertan, M ve Çakır, B. (1997). Halk Sağlığı Yönünden Kaza- Gaziantep’te Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniver-
lar. Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Ankara: Guneş Kitabevi. sitesi. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14;.2,
Budak, G. ve Sürgevil, O. (2005). Tükenmişlik ve Tüken- .333-359.
mişliği Etkileyen Örgütsel Faktörlerin Analizine Soysal, A. (2009). İş Yaşamında Stres. CEİS, 3(23), 17-40
İlişkin Akademik Personel Üzerinde Bir Uygulama. Soysal, AŞ., Handan, CH., Kılıç, MK. (2009). Üniversite Öğ-
D.E.Ü.İİ.B.F. Dergisi, 20:2,95-108. rencilerinde A Tipi Davranış Örüntüsü ile Öfke ifadesi
Ceylan, H. (2011). Türkiye’deki İş Kazalarının Genel Görü- Arasındaki ilişkinin Analizi ve Cinsiyetler Açısından kar-
nümü Ve Gelişmiş Ülkelerle Kıyaslanması. Internatio- şılaştırılması. Klinik Psikiyatri Dergisi, 12(2): 61-67
nal Journal of Engineering Research and Development, Sukan, M. ve Maner, F. (2006). Stres Yaratan Yaşam Olay-
3:2 June, 18-24. larının Vitiligo ve Kronik Ürtiker Hastalarına Etkisi.
Çatulay, Ü., Baz, M., Kaya, S., Savaş, K. (2011). Örgüt İçi Klinik Psikiyatri, 9(1):17-26
Stres. Uluslararası Hakemli Akademik Sosyal Bilimler Şimşek, MŞ., Çelik, A., Akgemci, T., Fettahlıoğlu,T. (2006).
Dergisi, 1(1). 5-14. Örgütlerde Yabancılaşmanın Yönetimi Araştırması.
Demir, T. (2005). Stres ve Astım. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakül- Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
tesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. Medikal Açıdan Stres Sayı 15, 569-587.
ve Çareleri. Sempozyum Dizisi, Yayın No: 47, 44-50. Uğur, M. (2005). Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar.
Gümüştekin, GE ve Gültekin, F. (2010). Stres Kaynakları İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkin-
İle Kariyer Yönetimi Etkileşimi: Borsa Aracı Kurum likleri. Medikal Açıdan Stres ve Çareleri. Sempozyum
Çalışanları Üzerinde Bir Uygulama. Akademik Bakış Dizisi, Yayın No: 47, 13-33.
Dergisi, 20. Vries, MW. ve Wilkerson, B. (2003). Stress, Work and Men-
Kaçmaz, N. (2005). Tükenmişlik (Burnout) Sendromu. İs- tal Health: a Global Perspective. Acta Neuropsych, 15,
tanbul Tıp Fakültesi Dergisi, 68: 29-32 44-53.
Karakurt, U., Satar, S., Bilen, A., Acıkalın, A., Gulen, M. Yılmaz, A. ve Ekici, S. (2003). Örgütsel Yaşamda Stresin
(2012). Occupational Accidents and Emergency Medi- Kamu Çalışanlarının Performansına Etkileri Üzerine Bir
cine. Journal of Academic Emergency Medicine. Article Araştırma. Yönetim ve Ekonomi, 10:2;1-19.
in Press doi:10.5152/jaem.2012.037 Yılmaz, G. (2009). İş Kazalarının Nedenleri ve Maliyeti.
Kaya, MD. ve Keskin, G. (2008). Yöneticilerin Yönetsel Stres Mühendis ve Makine, 50:592, 27-32.
Kaynakları ve Strese Yatkınlık Düzeyleri: Erzurum’da Zeytin, M. ve Gökgöz, A. (2011). Muhasebe Meslek Men-
Bir Araştırma. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- suplarında Strese Neden Olan Faktörlerin İncelenme-
titüsü Dergisi, 11(1), 371-388. si: Yalova ve Bilecik İlleri Örneği. Gümüşhane Üniversi-
Luthans, F. (1992). Organizational Behaviour. New York: tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(3), 99-118
Sixth Edition, McGraw-Hill Inc.
Yararlanılan İnternet Kaynakları

Aytaç, S. (2009). “İş Stresi Yönetimi El Kitabı. İş Stresi:
Oluşumu, Nedenleri, Başa Çıkma Yolları, Yönetimi”. Türk-İş-
ÇASGEM, Çalışma Hayatında Stres Semineri, 15-17 Aralık 2009,
http://www.turkis.org.tr/source.cms.docs/turkis.org.
tr.ce/docs/file/ec109.pdf: erişim:29.05.2012
Gündoğdu, R. (2009). Çatışma ve Stres Yönetimi. Merke-
zi ve Mahalli Görevde Yükselme Eğitimi Ders Notları.
http://hedb.meb.gov.tr/net/_ dersnotlari/GY_Ders_Not-
lari_2009.pdf Erişim:18.05.2012.
İş Sağlığı ve Güvenliği, Yönetim Sistemleri ve Risk Değer-
lendirme Metodolojileri. Tisk yayınları http://www.tisk.
org.tr/ yayinlar. asp?Sbj=ic&id=1395. Erişim: 10.08.2012
Karadede, İ. (2012). Yaşam, Stres Ve Çene Eklemi Ağrıla-
rı. http://www.doktorsitesi.com/yazi/yasam --stres-ve-
cene-eklemi-agrilari/9315 Erişim: 01.08.2012
Özcan, Ş. (2008). İş Başarımını Etkileyen Örgütsel Stres
Faktörleri ve Mülki İdare Amirleri Üzerine Bir Araştır-
ma. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İişletme
Anabilim Dalı Yönetim Organizasyon Bilim Dalı Yüksek
Lisans tezi. Malatya. http://www.belgeler.com/blg/1gcs/
is-basarimini-etkileyen-orgutsel-stres-faktorleri-ve-
mulki-idare-amirleri-uzerine-bir-arastirma. Erişim:
27.07.2012.
Selçuk Üniversitesi Öğrenci Psikolojik Danışma Merkezi.
Kaygı nedir?. http://www.opdm.selcuk.edu.tr /konulard.
htm. Erişim:30.07.2012
Stres ve Cilt. http://www.kozmodermo. com/ Default.
aspx?pageID=1564. Erişim: 31.07.2012.
Stres: Nedir, Stres Testi, Stres Anında Vücuttaki Değişik-
likler, Yol Açtığı Sorunlar ve Stresle Başa Çıkma Yolla-
rı. http://www.sağlık.net/stres.html. Erişim: 30.07.2012.
Vural, S.(2012). Stres Belirtileri ve Yol Açtığı Hastalıklar.
http://www.sadivural.com/stres.html. Erişim:01.08.2012
6
Amaçlarımız
 Kişilik konusunu tanımlayabilecek,
 Stres ve kişilik arasındaki ilişkiyi betimleyebilecek,
 A, B, C tip davranışları ifade edebilecek,
 A, B, C Kümesi Kişilik Özellikleri ve Kişilik bozukluklarını detaylı açıklayabilecek,
 Kişilik Tipi, Kişilik Özellikleri ve Kişilik Bozukluğu ile stres ilişkisini karşılaş-
tırabilecek,
 Kişilik tipi ve kişilik özelliklerine bağlı ortaya çıkabilecek stresle başa çıkmayı
tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Stres • Kişilik Tipi
• Kişilik Özellikleri • Kişilik
• Davranış • Başa Çıkma
İçindekiler
• GİRİŞ
• KİŞİLİK
• KİŞİLİK VE STRES İLİŞKİSİ
Çatışma ve Stres Yönetimi II Kişilik ve Stres • KİŞİLİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
• A, B, C TİPİ DAVRANIŞ BİÇİMİ
• KİŞİLİK ÖZELLİĞİ VE KİŞİLİK
BOZUKLUKLARI
Kişilik ve Stres
GİRİŞ
Günümüzde stres ile ilgili cevabı aranan önemli sorulardan bazıları şunlardır; başarıya
da yol açması nedeniyle stres günümüz yaşamının insanlara bir armağanımıdır? Yoksa
bedensel ve ruhsal sağlık sorunlarının en büyük nedenlerinden birimidir? Öncelikle stres
bir hastalık değil, herkesin yaşamında ortaya çıkan bir durumdur. Yani stres, insan orga-
nizmasının doğal bir tepkisidir. Gerilim, zorlanma, rahatsızlık, sıkıntı, kaygı, engellenme
kelimeleri sıklıkla stres kelimesiyle karışmaktadır. İnsanlar bu durumları da stresle açık-
lamaktadır.
Stres tanımları 1.Ünitede verilmiştir. Streste, bir tehlike söz konusudur ve önemi kişi
tarafından tehlikenin olarak algılanmasıdır. Stres, organizmanın sadece bir bölümünü de-
ğil tümünü etkiler. Ayrıca stres, kontrol edilebilir bir tepki değildir. Genel anlamda stres,
kişinin biyolojik ve psikolojik dengesinin bozulmasına gösterdiği tepkidir. Psikolojide
kullanılan stres ise, kişinin stres kaynaklarını nasıl algıladığı ve yorumladığına ilişkin bir
tanımlamadır.
İyi (yapıcı) stres ve kötü (yıkıcı) stres nedir?

1
Stres yaşamanın öyküsü insanlık tarihiyle beraber başlar. Stres, ilk çağlarda bir rakiple
çatışmak, vahşi hayvanlarla mücadele etmek ve doğal afetlerden kaçmak gibi zorlu yaşam
koşullarına bağlı olarak ortaya çıkmakta ve hayatta kalmak için fırsat sunmaktaydı. Gü-
nümüzde ise stres nedenleri günlük stresler, gelişimsel stresler ve yaşam krizleri olarak
üçe ayrılmaktadır.
1. Günlük stresler; trafik sorunları, ev yaşamındaki sıkıntılar, cüzdanın kaybolması,
iş yerinde çatışmalar, aniden davetsiz misafir gelmesi, lastik patlaması, sabah işe
geç kalma gibi durumlara bağlıdır.
2. Gelişimsel stresler (kişinin yaşıyla bağlantılı); ergenlik, orta yaş krizleri, menopoz
dönemi krizleri.
3. Yaşam krizleri; ölümler, kazalar, boşanmalar, ayrılıklar ve hastalıklar gibi insan ya-
şamını etkileyebilecek olaylarda ortaya çıkar.
Stres ile ilgili olarak daha ayrıntılı bilgi için http://www.turkpsikolojidergisi.com/PDF/

TPB/3435.pdf adresini ziyaret edebilirsiniz
İki kişinin aynı stresi yaşamasına rağmen birisinin daha çok etkilenmesinin nedeni nedir?
2
KİŞİLİK
Bizi çok yakından tanıyan birisi, bir sorun olduğunda nasıl tepki göstereceğimizi az çok
tahmin edebilir. Bunun nedeni kişilik özelliğimizi iyi bilmesidir. Kişilik özelliği, kişinin
kendisini ve çevresini algıladığı, alışılmış tarz ve davranış, tepki gösterme biçimleriyle
belirginlik kazanırlar. Bunlar çoğunlukla şu sıfatlarla tanımlanırlar; “Utangaç, çekingen,
kaçınan, sosyal, asosyal, kuralcı, gururlu, kaprisli, mızmız, kibirli, vicdansız, kıskanç, sa-
vurgan, boyun eğen, hükmeden, fırsatçı, kırılgan, kuşkulu, pratik, hayalci, açık sözlü, içten
pazarlıklı, otoriter, tutucu, bağımlı, kontrolsüz, kendine güvenen, gergin, alıngan, işkolik,
ihtiyatlı, coşkulu, ayran gönüllü, zorba, saplantılı, takıntılı, somurtkan, bencil, dengesiz,
korkak, sabırsız, aceleci, ayartıcı, kavgacı, yalancı, uyumsuz, heyecanlı, ağırkanlı, soğuk-
kanlı, kaygılı, hantal, yavaş, soğuk, hırçın, kızgın, melankolik ”. Yukardaki sözcüklere gün-
delik yaşamımızda çok sık karşılaşırız. Bu sözcükler birisinin kişiliği hakkında önemli
ipuçları verir. O halde kişilik nedir?
Kişilik: Bireyin kendine özgü olan ve başkalarından ayırt ettiren uyum özelliklerini
içerir. “Kişilik”, günlük dilde sıklıkla yanlış olarak “karakter” olarak da adlandırılmaktadır.
Günümüzde kabul gören görüşe göre kişiliğin, karakter ve mizaç ( huy) olmak üzere iki
bileşeni vardır. Karakter; kişinin dünyayı görüş, algılama ve yaşamla başa çıkma biçimi
olarak tanımlanırken, mizaç ise doğuştan gelen daha biyolojik temeli olan yatkınlıklara
bağlı davranış eğilimleridir.
Kişilik, genellikle bir kişinin objektif (nesnel) olarak gözlemlenebilen davranışlarıyla
onun bildirdiği subjektif (öznel) iç yaşantılarından oluşmaktadır. Objektif yanlar, çevre-
mizdeki insanların bize bakınca görebildikleri kişilik özelliklerimizi kapsar. İnsanın baş-
kaları açısından kişiliği, onun toplum içinde belirli özelliklere ve rollere sahip olmasıdır.
Subjektif özelliklerimiz ise insanın kendi kişiliğini nasıl algıladığı ile ilişkilidir. Bireyin
kendisi açısından, fizyolojik, zihinsel ve ruhsal özellikleri hakkındaki bilgisidir.
Bir insanın kişiliğini 4 alanda incelemek gerekir.
1. Bilişsel (düşünce tarzı) alan: İnsanın kendisini, başka insanları, olayları algılama ve
yorumlama yollarını değerlendirir.
2. Duygusal alan: Duygusal tepkilerin görülme sıklığı, yoğunluğu, değişkenliği ve
duruma uygun olup olmadığını değerlendirir.
3. Dürtü kontrolü alanı: Dürtülerini, isteklerini, içinden gelen zorlamaları nasıl kont-
rol ettiğini gösterir.
4. Kişiler arası ilişki alanı: Dürtü kontrolü, duygularını ortaya koyma biçimi ile dü-
şünce tarzının kişiler arası alana, insan ilişkilerine nasıl yansıdığı kişiliği değerlen-
dirmede önemlidir.
3. ve 4. alanlar birlikte “Davranışsal alan” olarak da adlandırılabilir.
Kişilikle ilgili kullanılan pek çok atasözü ve deyim vardır. En sık kullanılanlar hangileridir?
3
Kişiliği Oluşturan Temel Faktörler
Kişiliğin oluşumunda bedensel (biyolojik) faktörler, kültürel faktörler, aile faktörü, sos-
yalleşme faktörü, durumsallık faktörü ve kitle iletişimi ile ilgili faktörler etkili olmaktadır.
Bedensel (Biyolojik) Faktörler

Bireyin cinsiyeti, yaşı, bedensel yapısı ile kişiliği arasında ilişki olduğu ileri sürülmektedir.
Bireylerin cinsiyetlerine göre yapabilecekleri ya da yapamayacakları davranışlar, kişiliğin
oluşmasında etkili olabilecektir.
6. Ünite - Kişilik ve Stres 95
Kültürel Faktörler
Kültürel yapı tarafından şekillendirilen idealler ve ilgiler kişiliğin oluşumunda önemlidir.
Bazı davranışsal özellikler ise kültürel yapıyla birlikte değişir ve gelişir. Kişiliğin oluşu-
munda öğrenme ve kültürel faktörlerin biyolojik faktörlerden daha önemli olduğunu ka-
bul edenlerde vardır.
Aile ve Kalıtım Faktörü

Bireyin yetiştiği aile ortamı, aile bireyleri ile olan ilişkileri kişiliğin oluşmasında çok
önemli bir role sahiptir. Aile bireyleri, çocuğa çeşitli yollarla deneyimlerini aktardıkların-
dan dolayı ailenin yetiştirme biçimi de kişiliği belirleyici bir unsurdur.
Sosyalleşme Faktörü
Kültür ve aile kişiliğin sosyalleşme sürecinde çok önemlidir. Bireyin çevresindeki kişi-
ler, gruplar ve özellikle organizasyonlar kişiliğin oluşumunda büyük etkiye sahiptirler. Bu
tüm yaşamı içine alan bir süreci kapsar.
Durumsallık Faktörü
Bazı durumlar çalışanların kişilik ve davranışlarını etkilemektedir. Örneğin yetki ve başarı
ihtiyacında olan ve bu şekilde yönlendirilen bir kişi yoğun bir iş ortamına getirilirse hayal
kırıklığına uğrar, kişi işe karşı ilgisiz kalır ve agresif olur. Tembel ve sorunlu biri olarak
görülebilir.
Kitle İletişimi İle İlgili Faktörler

Kişiliğin oluşumunda kitle ile ilişkili yayın organları, kitaplar, dergiler, genel anlamda
medyanın giderek önemi artmaktadır.
KİŞİLİK VE STRES İLİŞKİSİ

Günlük yaşamda bireysel (kendinden kaynaklanan), çevresinden (yaşadığı ortamdan kay-
naklanan) ve örgütsel (çalıştığı ortamdan kaynaklanan) stres kaynakları vardır. Bireyin
kendisinden kaynaklanan stres nedenleri arasında genetik özellikler, bazı kalıtımsal ve
edinsel bedensel bozukluklar, cinsiyet rolleri kıskançlık, farklı değer yargıları yanında ki-
şiliközellikleri önemli bir yer tutar.
İnsanlarda herhangi bir olayı nasıl algılayacağını ve değerlendireceğini, yaşadığı olaya
nasıl bir tepki göstereceğini ve yaşanan stres ile nasıl baş edileceğini belirleyen en önemli
etmenlerden birisi de kişilik özelliğidir (yapısıdır). Kişilik özelliğini bilen bir kişi yaşadı-
ğı olayların hangisinin kendisinde stres yaratacağını tahmin edebilmektedir. Ayrıca, bir
insan kişilik özelliğini ne kadar iyi biliyorsa, yaşadığı stresle baş etme gücü de o oranda
artmaktadır. Bazı kişilik özelliklerinin çoğu zaman kişiyi stresin olumsuz etkilerine yakın-
laştırabileceği bildirilmektedir. Örneğin mükemmeliyetçi kişilik özelliği ele alındığında,
her zaman kendisi için mükemmel beceri ve sonuçlar bekleyen bir insan, olumsuzluklar
yaşadığında bazı tepkiler gösterebilmektedir.
Kişilik özellikleri ya da kişilik bozukluklarında değişmeler mümkünmüdür?

4
Stres ve başaçıkma yolları ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Prof.Dr. Z.Baltaş ve Prof.Dr.
A.Baltaş’ın Remzi Kitabevi Yayınları içinde yer alan “Stres ve Başaçıkma Yolları “(2011)
isimli kitabı okuyabilirsiniz.
KİŞİLİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
İnsanları sınıflandırma isteği M. Ö. IV yüzyıla ve Hipokrat’a kadar uzanır. Hipokrat, kişi-
lik yapısının beden salgılarının aşırı salgılanması ile ilişkili olduğunu ileri sürerek “iyim-
ser / kanlı”, “sinirli / sarı safralı”, “melankolik / kara safralı” ve “soğukkanlı / balgamlı”
olmak üzere dört kişilik yapısı tanımlamıştır. Bugün bile bir kişi hakkında “kanlı canlı” ya
da “soğukkanlı” deyimi kullanılmaktadır.
Burada kişiliklerle ilgili araştırmalarda en sık kullanılan A, B,C tip davranışlar ve A,
B, C kümesi kişilik özellikleri ile ilgili bilgilere yer verilecektir. Ayrıca bu kişilik tiplerine
bağlı davranışlar ve kişilik özelliklerinin stresle ilişkileri ve başaçıkma yolları ile ilgili öne-
rilerde bulunulacaktır.”Stres Yönetimi” ile ilgili “bireysel” ve “örgütsel” stratejiler 7.ve 8.
Ünitelerde açıklanmıştır.
Burada kişilikler kategorik olarak sınıflandırılacaktır. Bu sınıflandırmalar, karşılaşıldı-
ğında tanıyabileceğiniz insan tiplerini yeterli derecede aklınızda canlandıran tanımlama-
lara ulaşabilmeyi sağlayacaktır.
1. A, B, C (Tipi ) Davranış Biçimi: 1970’lî yılların sonunda ABD’de Tubey, “Zorlan-
maya (strese) yatkınlık” la ilgili araştırma ve çalışmaları gözden geçirerek, insanla-
rın A,B,C olarak üç ayrı tip davranış biçimi geliştirdikleri bildirmiştir.
2. Psikiyatri ders kitaplarında ve psikiyatrik sınınıflandırma sistemlerinde belirtilen
A (paranoid, şizoid, şizotipal), B (antisosyal, sınırda (borderline, histriyonik, nar-
sisistik), C ( çekingen, bağımlı, obsesif kompulsif kişilik) kümesi kişilik özellikleri
Ancak bu sınıflandırmaların sakıncaları da vardır. Çünki bu sınıflandırma sistemleri
insanların tüm özelliklerini belirtmede yetersizdir. Bu yüzden bazı araştırmacılar ise kişi-
likleri, kategorilere göre değil, boyutlara göre sınıflandırmayı düşünmüşlerdir.
A, B, C Tipi Davranış Biçimi

Tubey, A tipinin zorlanmaya çok yatkın olduğunu, C tipinin zorlanmaya yatkınlık göste-
rebileceğini belirtmiş, B tipinin zorlanmadan en az etkilendiğini ileri sürmüştür. Bu dav-
ranış biçimleri onların başkalarıyla, nesnelerle, olaylarla bağlantısını, ilişkisini saptar. Bazı
araştırıcılar ise; “A tipi insan” diye bir kimsenin olmadığını, “A tipi”nin bir davranış biçimi
olduğunu ve her insanın A tipi veya B tipi davranış biçiminin bazı özelliklerine sahip ola-
bileceğini bildirmektedir.
A Tipi Davranış Biçimi

Bu kişiler, yoğun dürtüleri olan, saldırgan, ihtiraslı, rekabetçi ve zamana karşı yarışan
insanlardır Kendisi ve başkalarıyla sürekli bir yarış içindedir. Yemeleri, hareketleri, ko-
nuşmaları, araba kullanmaları bile bir yere yetişecekmiş gibi çabuktur. Tüm çabalarına
rağmen, düşmanlık, öfke duygu ve davranışları kolayca ortaya çıkabilir. A tipinde olan in-
sanlar başkalarıyla, nesnelerle, olaylarla kendi saplantı ve takıntıları doğrultusunda ilişki
kurarlar. Bu kimseler mümkün olan en kısa zamanda çevrelerinden çoğunlukla sınırları
çok iyi belirlenmemiş, en fazla sayıda şeyi elde etmek isterler. “Benmerkezci” iletişim bi-
çimleri kişiliklerinin temelini oluşturur. Bu kimseler genellikle hobi ve ailelerini ihmal
edecek ölçüde kendilerini işlerine vermişlerdir yani işkoliktirler. Bu kimseler bir arkadaş-
larını ziyarete veya dişçiye gittikleri zaman bile telefonla iş görüşmesi yaparlar. Kendileri-
ne, sağlıklarına ve tatile çok az zaman ayırırlar. Mümkünse tatil ve işi birleştirir, tatilden
hiçbir zaman geç dönmezler. Bir konuyu, sorunu başkalarına danışmaktan, onlarla konu-
şup tartışmaktan hoşlanmazlar. Kendileri ve başkaları için yüksek bir beklenti düzeyleri
ortaya koyar ve bunun gerçekleşmemesi durumunda şiddetli bir rahatsızlık duyarlar. Bu
nedenle, başkalarıyla içinde bulundukları çevreyle, ortamla kolay ve rahat iletişim kurup
sürdüremezler. Duygularını, düşüncelerini açıklamaktan kaçınırlar. Yaptıkları işi ciddiye
alırlar. Başladıkları işi sonlandırmaya çalışırlar. Esnek ve hoşgörülü değildirler. Kişilera-
rası ilişkilerinde, kendi koydukları ilke ve kurallara sıkı sıkıya bağlı davranış ve tutumu
benimsemişlerdir. Ancak aynı anda birçok işe birden giriştiklerinden, çalışma güçleri,
çabaları dağılır. Bu kimseler devamlı olarak daralan bir zamanda, her an daha fazlasına
ulaşmanın gayreti içindedirler. Başta çalışma ve iş olmak üzere her alanda, her konuda
ayrıntılı düşünüp eksiksiz, hatasız davranmak isterler. Bu yüzden kimi kez ana konuyu
kaybedip, ayrıntılar üzerinde boş yere çaba ve zaman harcarlar, verdikleri sözü tutmaya
çalışırlar. Ama kimi kez aynı anda birkaç işi birden yapmak istediklerinden, bunu başa-
ramazlar. Başkalarını bekletir, kendileri beklemekten hoşlanmazlar. Bu kişilerin kesin bir
konuşma biçimi vardır. Coşkulu, jestli, mimikli ve çok konuşurlar. Her zaman aceleci dav-
ranırlar. Sorumluluklarının sınırlarını belirleyemezler. Yaptıkları her işte, hatta eğlencede,
gezmede, onları geçmek, üstünlüklerini kanıtlamak isterler. Başarılarını sayısal, somut ka-
zançlarla değerlendirirler. Yaptıkları işlerden başkalarından övgü beklerler. Bulundukları
çevreye ortama zor uyum sağlarlar. Eğlencede, evde, işde, kendi koydukları, sıkı sıkıya
bağlı oldukları ilkelerle ve kurallarla çatışan durumlardan çabuk ve kolay etkilenir, kaygı-
ya düşerler. En belirgin özelliklerden biri, kafalarında hep sayıların olmasıdır.
A tipi davranış biçimine sahip birinin işten ayrılmaları, başarısızlık sebebiyle olmayıp,
arkadaşları veya amirlerle olan kişilik çatışması sebebiyledir. Günler içinde alınması gere-
ken kararları çok hızla almaları ve buna bağlı iş konusunda ciddi hataların ortaya çıkması
nedeniyle üst düzeydeki yöneticilik pozisyonları için yapılan mücadelelerde, çok kere B’
lere yenilirler. A Tipinin sloganları “bütün olayları kontrol etmeliyim, aldığım her işi ba-
şarmalıyım” olabilir.
Bu kimseler doktora çok seyrek olarak giderler, doktora götüren en önemli hastalık
mide ülseridir. Bir ruh sağlığı uzmanına hemen hiç gitmezler. A Tiplerinin anjin ve kalp
krizi gibi koroner problemleri B tiplerinin iki katı görülür. A grubunda ikinci bir kalp
krizine, B grubuna kıyasla 5 kere daha sık rastlanmıştır. Buna rağmen A tiplerinin bir kalp
krizi sırasında bile yardım istemeyi reddettikleri için ölüm oranları oldukça yüksektir.
A Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişilerin Stres Yaşama Ne-

denleri
Rekabetçi, hırslı, sabırsız, telaşlı, tez canlı, yerinde duramayan, gergin, sıkıntılı, saldırgan,
iş düşkünü ve zamanla yarışan tutumları nedeniyle A tipi olarak tanımlanan bireylerin,
sıradan olayları bile stres verici olarak algılayabildikleri ve sıradan bir insandan daha fazla
stres yaşamaya eğilimli oldukları ileri sürülmektedir. Bu özelliklere sahip kişilerin nor-
mal durumlarda bile stres içerisinde olabildikleri belirtilmektedir. Yapılan araştırmalar
yüklenme ve zorlanmaya yatkın insanların çoğunlukla saplantılı, takınaklı düşünceleri
(obsessif-kompulsif kişilik özellikler) olanlar arasında bulunduğunu göstermiştir.
B Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişiler

Sakin, hoşgörülü, dingin, sabırlı, ağırdan alan, rahat ve kimseyle yarışmayan ve zaman
baskısını hissetmeyen insanlardır. Başkalarıyla kolay iletişim kurarak onları dinlemeye,
anlamaya çalışırlar. Duygularını düşüncelerini açık seçik ortaya koyarlar. Planlı, prog-
ramlı çalışırlar. Başladıkları işi sonlandırmadan başka işe girişmezler. Her alanda başarılı
ve becerikli olmadıklarını kabul ederler. Konuşurken sakindirler, sözcükleri ve cümleleri
özenle seçerler. Yavaş ve ölçülü hareket ederler. Yarışmaktan, üstün yanlarını belirtmek-
ten hoşlanmazlar. Yaptıkları işte önce kendileri mutlu olmak ister. Başarılarının da hem
kendilerine, hem yakınlarına huzur ve mutluluk vermesini isterler. Zamanı iyi kullanırlar.
Sorumluluklarının sınırlarını iyi çizerler.
C Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişiler

A ve B tipleri arasında yer alır. Bu iki tipe ilişkin özellikleri birarda bulundururlar.
A tipi davranış biçimi olan kişilerde hangi bedensel hastalıklar daha sıktır?
5
KİŞİLİK ÖZELLİĞİ VE KİŞİLİK BOZUKLUKLARI
Herkesin bir bedeni olduğu gibi kendine özgü bir kişiliği vardır. Bu kişilik sayesinde ruh-
sal yapı korunur, toplumla uyumlu olunur ya da tam tersi toplumla uyumda sorunlar
çıkabilir.
Kişilik denildiğinde ilk akla gelen o kişinin davranış biçimi ve davranış kalıplarıdır.
Kişilikle ilgili olarak zaman zaman kişilik özellikleri, kişilik yapısı ve kişilik bozukluğu gibi
kavramların kullanıldığı görülmektedir. Bazı benzer kişilik yapılarına sahip özelliklerin
bir kalıp oluşturmasına “kişilik özelliği” diyoruz. İçe kapanık, az konuşan, toplumsal açı-
dan çekinik az arkadaşı olan, daha çok laboratuvarında çalışan bir bilim adamı için şizoid
kişilik özellikleri gösterdiği söylenebilir. Fakat bu özellikler şizoid kişilik bozukluğu tanısı
için yeterli olmayabilir.
Her hangi bir insanın kişilik özellikleri konusunda fikir yürütebilmek için o kişiyi iyi tanı-
mak gerekmektedir. Bir insanın her hangi bir özelliğinin kişilik yapısının bir parçası sayıla-
bilmesi için o özelliğin tekrar tekrar gözlenmesi, zaman ve mekana göre pek büyük bir deği-
şiklik göstermeden ortaya çıkması gerekmektedir. İlk kez ya da nadir görüşülen bir kişinin
kişilik yapısı konusunda kesin yargılarda bulunmaktan kaçınılmalıdır.
Kişilik Bozuklukları, çocukluk döneminde başlayan, zamanla sabitleşen, mutsuzluğa

veya bozulmaya yol açan, katı ve yaygın nitelikteki öznel yaşantılar veya kültürel norm-
lardan sapma olarak tanımlanmaktadır. Kişilik özelliği ile kişilik bozukluğu arasındaki en
önemli farklar; mesleki alanda işlevsellikte, toplumsal uyumunda ve insan ilişkilerinde bir
bozulma, sorunların farkında olmama ve insanları kendi istekleri doğrultusunda değiştir-
meye kalkmasıdır. Esneklik gösterebilmede kişilik özelliği ile kişilik bozukluğu arasındaki
önemli bir farktır. Esneklik, sahip olduğu kişilik yapısına karşın, farklı değerlendirebilme-
yi ve davranabilmeyi ifade eden bir kavramdır.
Bir insanın kişilik yapısını sahip olduğu biyolojik donanım kadar içinde yetiştiği çevre de
belirler. Kişilik yapısı büyük oranda çocukluk yıllarında şekillenmekte ve ergenlik yıllarında
oturmaktadır. Bu nedenle her hangi bir tutum ve davranışın kişilik özelliği sayılabilmesi
için çocukluktan beri gözleniyor olması gerekmektedir.
Kişilik özelliği (bozuklukları), her kişiliğin kendine özel belirtiler göstermesi yanında
bazı belirtilerinde ortak olması nedeniyle 3 kümeye ayrılmaktadır.
A Kümesi Kişilik Özelliği (Yapıları): Paranoid, şizoid, şizotipal kişilik özelliği
B Kümesi Kişilik Özelliği (Yapıları): Antisosyal, borderline (sınır), histriyonik, nar-
sistik, çekingen kişilik özelliği
C Kümesi Kişilik Özelliği (Yapıları): Çekingen, bağımlı, obsesif kompulsif kişilik
özelliği
Kişilik Özelliği ve Kişilik Bozuklukları hakkında daha ayrıntılı bilgi için Erol Göka ve Murat
Beyazyüz’ün Timaş Yayınevinden basılan “Kişilikleri Tanıma ve Geçinmeyi Kolaylaştırma
Kitabı:Geçimsizler “ (2011) isimli kitabı okuyabilirsiniz.
A Kümesi Kişilikler (Garip ya da Ekzantirik Kişilikler)

Paranoid, şizoid ve şizotipal kişilikleri içerir. Bu kümelerdeki kişiler sıklıkla şüpheci, içe
çekilmiş, garip ve tuhaf kişilerdir.
Paranoid Kişilik Özelliği (Şüpheciler)

Alıngan, kuruntulu, kıskanç, önyargılı, tartışmacı/ kavgacı, insanlarla ilişkilerinde mesafeli,
ciddi ve soğuk, şaka kaldırmayan kişilerdir. Başkalarının davranışlarını kötü niyetli olarak
yorumladığından sürekli insanlara güvensizlik ve kuşkuculuk gösterme eğilimindedirler.
Diğer insanlara karşı temkinli ve aşırı dikkatlidirler. Kendilerine yakın ve sıcak davranıl-
dığında bile bir art niyet ararlar. Açıkça kanıtlar gösterilse bile çoğu zaman kuşkularının
abartılı ve anlamsız olduğunu göremezler. Sözlerden veya olaylardan aşağılandığı ya da
gözdağı verildiği şeklinde anlamlar çıkartır. Kendisine karşı kullanılabileceğini düşünerek
kişisel bilgilerini, yaşadıklarını, duygularını ve düşüncelerini kimseyle paylaşmazlar, işbirli-
ğine ve ekip çalışmasına girmezler. Kişilik özellikleri nedeniyle çoğu zaman çevrelerindeki
insanların tepkilerini çeker ve çeşitli çatışmalar yaşanmasına neden olurlar; bu da kuşku-
larını pekiştirir. Söylenenlerden ve bakışlardan kolayca kendisinin küçük düşürülmeye ve
aşağılanmaya çalışıldığı şeklinde yorumlar çıkarırlar. Alınganlıkları nedeniyle pireyi deve
yapma huyları vardır. Eleştirilmeye duyarlıdırlar. Kendileri ise sürekli başkalarını eleştirir ve
yakınmacı bir tutum gösterirler. Kendilerinin her zaman haklı olduklarını düşünür, hiçbir
zaman özür dilemezler. Kincidirler, bağışlayıcı değillerdir ve haksızlık yapanı affetmezler.
Sık sık eşinin sadık olmadığı ve aldatıldığı ile ilgili şüphelere kapılır.
Paranoid Kişilik Özelliğinin Olumlu Özelliği: Paranoid kişilik özellikleri, kişiye ola-
sı tehlikeleri ve karşılaşılabilecek olumsuzlukları önceden sezebilme ve olası tehlikeler ko-
nusunda önceden önlem almaya olanak sağlamaları nedeniyle ekip içinde olması gereken
insanlardır.
Paranoid Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Nedenleri: Bu insanlar için en stres yaratıcı
durumlar; belirsizlik durumları ve güven sorunu yaşanan ortamlardır. Bu durumlarda
kuşkuculukları ve güvensizlikleri artar. İş arkadaşları ya da yakınlarının kendilerine bilgi
vermeden onu etkileyebilecek bir iş yapmaları, arkalarından dolap çevrildiği ve kendile-
rine bir kötülük yapılacağı düşüncelerinin uyanmasına neden olur. Bu kişilerin kuşkucu,
kimseye güvenmeyen, sürekli haksızlığa uğradığını düşünen ve kavgacı tutumları, kendi-
sinden yersiz yere kuşkulanan ve sözleriyle ya da beden dili ile kendisine güvenmediğini
belli eden bir insan ile karşı karşıya kalma bir çok kişide stres yaratır.
Paranoid Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Ona karşı her zaman açık ve dürüst olun. Onunla sabit ve düzenli bir ilişki sürdürün.
• İlişkilerinizde onu ilgilendiren konular söz konusu olduğunda, mümkün olduğun-
ca onu bilgilendirin.
• Belirsizlik onlar için çok rahatsız edici bir durum olduğundan kurallara büyük bir
titizlikle uyun.
• Tutum ve davranışları karşısındaki insanı öfkelendirdiğinden, öfkeyle başa çıkma-
yı öğrenin.
• Onun yalnız size değil herkese aynı kuşkuyla yaklaştığını unutmayın.
• Gereğinde yasaları ve yönetmelikleri hatırlatın.
Yapılmayacaklar:
• Sizi rahatsız edecek düzeyde ne yaptığınızı merak ediyor ve izliyorsa, hemen tepki
göstermeyin.
• Kuşkusunu ve güvensizliğini arttıracak davranışlardan kaçının. Arkasından dedi-
kodu yapmayın.
• Sizi suçlamaya başladığında, aşırı savunmacı ve öfkeli bir tutum göstermekten ka-
çının.
• Politika tartışmayın. Tartışmalı bir konu olduğunda tartışmayı uzatmayın.
• Kuşkularının yersiz olduğunu kanıtlamaya çalışmayın.
• Yanlış anlamaları düzeltmekten kaçınmayın.
Siz paranoid kişilik özelliğine sahipseniz neler yapmalısınız?
• Başkalarının size düşmanca davrandığını düşünmenizin yapınızdan kaynaklana-
bileğini düşünün.
• Hep haklı çıkma isteğinde olma nedeninin nasıl bir gereksinimden kaynaklandığı-
nı anlamaya çalışın.
• İnsanlarla sık sık yaşadığınız çatışmalarda sizden kaynaklanan nedenleri de gör-
meye çalışın.
• Diğer insanları her hangi bir konuda suçlamadan önce konuyu yeniden değerlen-
dirin.
• Haklılığınızı kanıtlamak için bitmez tükenmez bir çaba içine girmekten uzak durun.
• Başkalarının sizi kavgacı, burnu büyük, ketum bir insan olarak gördüğünü bilin.
• Sık sık kendi duygularınızı ve düşüncelerinizi gözden geçirin.
• En çok güvendiğiniz insanlarla ilişkilerinizi geliştirin.
Şizoid Kişilik Özelliği (İçe Çekilmişler)

Kişinin yaşamı boyunca sosyal ilişkilerinde, duyguların ve düşüncelerin ifadesinde sürekli
bir kısıtlılık vardır. Sevinç, heyecan, öfke, korku gibi duyguları dışarıdan kolay anlaşılmaz.
Arkadaşlıklara ve diğer insanlarla ilişkiler kurmaya karşı ilgisiz ve kayıtsızdırlar. Yakın
ailesi dışında hemen hiç yakın arkadaşları yoktur. Kendisine yakın, sıcak ve sevecen dav-
ranan bir kişiye karşı da sıcak ve sevecen yaklaşamazlar. Yalnız kalmayı yeğleyen, müm-
kün olduğu kadar az ve öz konuşan, çoğu zaman kendi iç dünyasında yaşayan içe dönük
insanlardır. Eninde sonunda kendisini bırakacağı, terk edeceğini düşünerek insanlarla ya-
kın ilişki içine girmekten uzak dururlar. Kendilerine sorulan sorulara çoğu zaman evet ya
da hayır diyerek yanıt verirler. Öğrencilik yıllarında kütüphane gibi yalnız kalabilecekleri
ortamlara daha sık giderler. İş yaşamında da yalnız başına yapılan işleri tercih ederler ve
insanlarla ilişki kurmayı gerektirmeyen işlerde daha başarılı olurlar. Cinselliğe ilgileri olsa
bile çok azdır. Başkalarının eleştirilerine karşı ilgisizdirler. Sıklıkla uzak, kopuk ve soğuk
görünmekle birlikte bazıları orijinal yaratıcı fikirler geliştirebilir.
Şizoid Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Nedenleri: Şizoid kişilik özellikleri olan insanlar
için en stres yaratıcı durum, insanlarla ilişki kurmak zorunda kalacağı durumlardır. Diğer
insanları kendisinin her türlü yaşam alanına müdahale eden ya da edebilecek insanlar
olarak görürler. Birçok insan için stres yaratmayacak diğer insanlarla ilişki kurmayı ge-
rektiren bir görev kendilerine verildiğinde çok zorlanırlar. Çevresindeki insanlara karşı
ilgisiz ve tepkisiz tutumu, sorulara mümkün olduğunca az ve öz yanıt vermesi şizoid kişi-
lik yapısına sahip bir kişi ile ilişki kurmak zorunda kalan insanları çok zorlar. Bir çok soru
sorulmuş olmasına karşın çok az bilgi vermiş olmaları bir çok insanı öfkelendirir. Sosyal
ortamlara davet edilseler de katılmak istemezler, davete bir şekilde katıldıklarında da gru-
bun dışında kalırlar. Bu durum ortamdaki diğer insanları olumsuz etkiler, diğerlerini de
huzursuz eder.
Şizoid Kişilik Özelliğinin Olumlu Özelliği: Şizoid kişilik özellikleri belli bir düzeyde
kalıyorsa bir çok insan için sıkıcı gelebilecek ve diğer insanlarla ilişkileri en aza indiren
işlerde son derece başarılı olurlar.
Şizoid Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Yalnız kalmakla mutlu olabildiklerini, sosyal olmamalarının onları mutsuz etme-
diğini aklınızda tutun.
• Mesafe isteğine saygı göstererek, ara sıra onu görmeye gidin, davetlere ve toplantı-
lara götürün.
• Sessiz kalmasından dolayı onu takdir edin. Konuşmadan birlikte olmaya alışın.
• Ona kendi özelliklerine uygun işler önerin.
• İç dünyası ile ilgilenin.
Yapılmayacaklar:
• Bir gruba katıldığında onu konuşmaya ve diğer insanlar kadar grup içi iletişime
katılmaya zorlamayın.
• Tümüyle iç dünyasına kapanmasına, insanlardan kendisini tamamen dışlamasına
izin vermeyin.
• Sürekli aşırı konuşarak onu bunaltmayın. Onunda mutlaka konuşması gerektiğini
düşünmeyin.
• Duygu ve düşüncelerini sizinle paylaşmıyor olmasını soğukluk olarak değerlendir-
meyin.
• Aramak için ya da ilişkiyi sürdürmek için onun sizi aramasını beklemeyin.
• Yoğun heyecanlarını dışa vurmasını istemeyin.
Siz şizoid kişilik özelliğine sahipseniz neler yapmalısınız?
• Çevrenizdeki insanların birlikte olma istekleri karşısında sizin de yalnız kalma is-
teğinizi onlara bildirin.
• Bu yapınızın insanlarla ilişkiyi kurmayı gerektirmeyen işlerde bir avantaj olabilece-
ğini unutmayın.
• Kendinizi daha rahat hissettiğiniz insanlarla daha çok bir arada olmak için kendi-
nizi zorlayın.
• İçinizden gelmese de, size zor gelse de zaman zaman yakınlarınızla birlikte olmaya
çalışın.
• İnsanlarla ilişki kurmayı gerektirmeyen işlerde daha başarılı olduğunuzu bilerek
hareket edin.
• Tutum ve davranışlarınızın karşınızdaki insanları nasıl etkilediğini anlamaya çalışın.
• Sosyal ortamlarda daha çok konuşmak için sıranın size gelmesini beklemeyin.
• Zaman zaman iç dünyanıza bakarak duygularınızı bir deftere yazın.
• Yalnız kalmaktan hoşlandığınız için kendinizi suçlamayın.
Şizotipal Kişilik Özelliği (Acayipler)

Bu kişiler düşünceleriyle, yorumlarıyla, konuşmalarıyla, davranışlarıyla ve görünümleri
ile tuhaf, garip ve ekzantrik kişilerdir. İnsanlarla ilişki kurmakta zorlanırlar. Telepati, al-
tıncı his ve gelecekten haber vermeye inanma gibi tuhaf inanışlar ya da büyüsel düşünce-
leri vardır. Yaşamlarını bu inanış ve düşüncelerine göre düzenlerler. Büyü, fal ve astroloji
gibi konulara herkesin gösterdiğinden daha farklı ve aşırı bir ilgi gösterirler. “Uzaylıları
algılama”, “yapılan büyüyü sezme” ve “ruhu hissetme” gibi gerçekdışı garip algılamaları
olur. Konuşmaları çoğu zaman belirsiz, ayrıntıcı, dolaylı ve mecazidir. Uygunsuz ya da
kısıtlı duygulanımları vardır. Birinci derece akrabalar dışında hemen hiç yakın arkadaşları
yoktur.
Şizotipal Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Nedenleri:
Kendilerini sezgileri güçlü ve diğer insanlardan farklı bir insan olarak görürler. Diğer
insanlar tarafından sömürüleceklerini ve dışlanacaklarını düşünürler. Alışılmadık dere-
cede tuhaf ve garip düşünce, inanç, tutum, yorum ve davranışları nedeniyle tedirginlik
yaratan ve uzak durulması gereken insanlar olarak görünürler.
Şizotipal Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar ve Yapılmayacaklar:
• Mümkün olduğunca bir arada olmaya çalışın.
• Sosyal ortamlara katılabilmesi için uygun koşullar yaratın.
• İletişim, ilişki kurma ve diğer sosyal becerilerini geliştirmesi için yardımcı olun.
• Zaman zaman neyin gerçek neyin gerçekdışı olduğunu ayırt etmede zorluklar ya-
şadıklarını unutmayın
Siz şizotipal kişilik yapısına sahipseniz neler yapmalısınız?
• İletişim, ilişki kurma ve diğer sosyal becerilerinizi geliştirmeye çalışın. Çeşitli
gruplara katılın.
• Sizin düşüncelerinizin ve inançlarınızın insanlara garip ve inanılmaz geldiğini
unutmayın.
• Giyim ile ilgili tercihlerinizde dikkatli olun ve çok dikkat çekici tarzdan kaçının.
Kişilik özellikleri ve stresin etkileşimi sonucu ortaya çıkan sorunlarla başa çıkma ile ilgili
daha ayrıntılı bilgi için Prof.Dr. Erol Özmen’in Turkuaz Yayınları içinde yer alan “Geçinil-
mesi Zor İnsanlarla Geçinme Sanatı” (2011) isimli kitabı oluyabilirsiniz
B Kümesi Kişilikler (Dramatik, Coşkulu Kişilikler)

Antisosyal, borderline (sınır), histrionik ve narsistik kişilikleri içerir. Bu yapıları olan kişi-
ler sıklıkla heyecanlı, duygusal ve kararsız olarak görünürler.
Antisosyal Kişilik Özelliği (Psikopatlar, Sosyopatlar)

Bu kişiler yasalar gibi yazılı ya da ahlak kuralları, gelenekler gibi yazılı olmayan toplumsal
kurallara uygun davranışlar göstermezler. Sık sık yasal sorun yaşamalarına karşın bunlar-
dan ders almazlar. Suç işleyenlerin %75’inden fazlasında bu kişilik bozukluğu vardır. Bu
kişilerin daha ilkokul çağlarında evden ve okuldan kaçtıkları, hayvanlara eziyet ettikle-
ri, arkadaşlarına ve mala zarar verdikleri, yalan söyledikleri, dolandırıcılık ve sahtekarlık
yaptıkları görülür. Öfkelendiklerinde kendilerine ve başkalarına zarar verici davranışta
bulunurlar. Eylemlerinin sonuçlarını hiç düşünmezler. Başkalarının haklarını önemse-
mezler. Dünyayı güçsüzlerin her zaman ezilmeye mahkum oldukları bir yer olarak görür-
ler. Kendilerinin her şeyi yapma hakları olduğunu düşünürler. Herkesin çıkar için birbiri-
ni kullanabileceğini düşünürler. Eşduyum kurma becerileri gelişmemiştir. Kişisel çıkarları
veya zevkleri için başkalarını kandırma temel özelliklerindendir. Dürtüsellik, sinirlilik,
saldırganlık gösterirler. Kendisinin ya da başkasının güvenliği konusunda umursamaz ve
sorumsuzdurlar. Suçluluk ve pişmanlık duymazlar. Yaptığı kötü davranışlara karşı kendin-
ce mantıklı açıklamalar getirirler ve akla yatkın açıklamalar ile insanları etkileyebilirler.
İlk anda bir çok insana yardımsever, ilgili, cana yakın ve cömert görünürler. “Vicdan’ları
hiç gelişmemiştir. Bencildirler. Kendilerinin anlık istek ve gereksinimlerini her şeyin üs-
tünde tutarlar. Harcamalarını karşılayabilmek için eşini, çocuklarını ve yakınlarını sömü-
rürler ya da yasa dışı yollardan para kazanmanın yollarını bulurlar. Alkol ve haz veren çe-
şitli maddelere düşkündürler ve sık kullanırlar. Can sıkıntısına katlanamazlar. Görevlerini
çoğu zaman tam olarak yerine getirmez, zorlu işlere gelemezler. Bu nedenle çoğu zaman
belli bir işte uzun süre çalışamazlar.
Antisosyal Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Nedenleri: Bu özelikleri olanlar için en stres
yaratıcı durum, denetimli ve disiplinli bir ortamda kalmaktır. Keyif ve eğlenceden yoksun
kalmasına yol açacak her şey onları zorlar. Başkalarının ne hissedeceğini, işin zamanında
ve düzgün yapılıp yapılmamasını hiç dert etmemeleri nedeniyle yetiştirilemeyen bir iş
birçok insanda stres yaratırken, bunu hiç umursamazlar. Verdikleri sözü tutmamaları, ko-
layca yalan söylemeleri, kendi çıkarından ve alacağı hazdan başka bir şey düşünmemeleri,
diğer insanların istek ve gereksinimlerini hiçe saymaları, umursamaz, acımasız ve kavgacı
tutumları kişiler arası ilişkilerde strese yol açar.
Antisosyal Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Size yanlış gelse bile, başkalarının onun hakkında anlattıklarını ciddiye alın ve dik-
katli olun.
• Maddi ve manevi her türlü ilişkide temkinli davranın ve önlemlerinizi önceden
alın.
• En yakınınız bile olsa size her zaman bir zarar verebileceğini unutmayın.
• Kesin kurallar koyarak, bunları tavizsiz uygulamaya çalışın.
• Söylediklerine değil, yaptıklarına ve eylemlerine bakın.
Yapılmayacaklar:
• Onları değiştirmeye çalışmayın, üzerlerine düşen görevleri yerine getirmeleri için
çaba harcayın.
• Bu kişilerin tutum ve davranışlarını maskeleyen sosyal görünümlerine aldanmayın.
• Yaşananlardan ya da onun yaptıklarından dolayı kendinizi suçlamayın.
• Yaşadıklarından ders çıkaracaklarını düşünmeyin.
• Onlarla gereksiz bir güç savaşına girmeyin.
Siz antisosyal kişilik yapısına sahipseniz neler yapmalısınız?
• Sık sık sevdiğiniz insanları, onların nasıl olduğunu, neler yaşadığını, neler hissetti-
ğini düşünün.
• Bu davranışlarınızın sevdiğiniz insanlara zarar vereceğini sürekli kendinize hatır-
latın.
• Olumsuz davranışlarınızı sürdürmenize neden olacağından sürekli bahane aramayın.
• Öfkenizin artacağını hissettiğiniz anlarda o ortamdan uzaklaşarak öfkenizi yatıştırın.
• Arkadaş çevrenizi gözden geçirin, gerekirse değiştirmeyi deneyin.
• Ailenizle daha çok zaman geçirmek için kendinizi zorlayın.
Borderline Kişilik Özelliği (Sınırda Olanlar ya da Dengesizler)

Bu kişilik özelliği duygulanımda kararsızlıklar, davranış ve ilişkilerinde tutarsızlıklar ve
dürtüsellikle karakterizedir. Bağlandığı kişiye yapışan ve ondan ne olursa olsun kopama-
yan, terk edilmeye katlanamayan, kızgınlık ve öfkesini denetleyemeyen insanlardır. Yal-
nızlığa katlanamadıklarından sürekli yakın ilişki kuracakları insan arayışı içindedirler.
Diğer yandan çoğu zaman var olan bir ilişkiyi bitirmede çok zorlanırlar ve var olan bir
ilişkinin sürmesi için zor kullanmak dahil her türlü yolu denerler. Öfkelendiklerinde hem
kendilerine, hem başkalarına, hem çevredeki eşyalara zarar verebilirler.
İç dünyalarındaki tutarsızlık, kararsızlık ve değişkenlikler nedeniyle çok sık kimlik so-
runları yaşarlar. Kimlik sorunları nedeniyle cinsel kimlik, mesleki kimlik, toplumsal rol-
ler, değerler, idealler, gelecekle ilgili beklentiler ve mesleki beklentiler konusunda tutarlılık
göstermezler. Fırtınalı bir yaşam biçimleri vardır. İşten atılma ya da iş değiştirme, evlilik
sorunları yaşama, sık boşanma, okul sorunları çok sık görülür. Sık sık arkadaş ve ilişki bi-
çimi değiştirirler. Madde kötüye kullanımı, karmaşık bir cinsel yaşam, aşırı para harcama,
tehlikeli araba kullanma gibi dürtüsel davranışlar gösterirler. Kendini sürekli boşlukta ve
hayatı anlamsız hissetme duyguları yaşarlar. Can sıkıntısı ve çaresizlik duyguları ile baş
etmekte güçlük yaşarlar. İster rahatsız edici, ister keyif verici duygular olsun yaşadıkları
duyguları çok yoğun olarak yaşarlar. Ayrılma isteklerine öfkelenir, kendisine ve çevresine
zarar verebilir, intihar tehdidinde bulunabilirler. Tekrarlayan intihar davranışları bazen

bir yardım çağrısı, bazen de karşıdakini yönlendirme amacı güdebilir.
İnsanları “iyiler” (melekler) ve “kötüler”(şeytanlar) olarak kategorilere ayırırlar ona
göre davranırlar. Tümüyle iyi ya da tümüyle kötü görme tarzındaki yaklaşımları aynı insan
için de değişik zamanlarda farklılıklar gösterebilir. Bir dönem “göklere çıkardığı” bir kişiyi
başka bir dönem “yerin dibine sokabilir”. Çok sevdiği bir insandan hiç beklenmedik anda
nefret ederken, bir başka anda yine çok sevebilirler.
Sınırda kişilik yapısı olan kişiler ile onların olumlu duygular yaşadığı dönemde kurulan ilişki-
ler çok doyumlu ve aranan ilişkiler olabilir. Fakat karşısındakine denetimsiz biçimde acıma-
sızca tepki gösterdiği olumsuz duygular yaşadığı dönemler ise tam tersine yıpratıcı ve yıkıcıdır.
Borderline Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Nedenleri: En stres yaratıcı durum, tu-
tarsız davranışlarını çekemeyen ve onların çelişkili davranışlarına tepki gösteren insan-
larla bir arada olmaktır. Kendilerinin gösterdiğine benzer bir tepki gösterildiğinde insan
ilişkilerinde ciddi çatışmalar yaşayabilmektedirler. Bu kişilerin bir günlerinin diğer günle-
rine uymaması, her türlü duyguyu yoğun yaşamaları ve bunların davranışlarını etkilemesi
nedeniyle ilişki sürdürmek ciddi sorunlar yaratır. Bu kişilik yapısındaki kişinin duygula-
rındaki gelgitlerin ve öfke patlamalarının ilişkileri her an bozabileceği unutulmamalıdır.
Borderline Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Baş edilmesi ve ilişki kurulması zor bir insanla karşı karşıya olduğunuzu hiçbir
zaman unutmayın.
• İnişli çıkışlı bir ilişki olabileceğini bilerek, sakin kalmaya ve tutarlı davranmaya
çalışın.
• İkiden çok ayrılma ve barışma ile karşılaştıysanız,bu durumun tekrarlanabileceği-
ni bilin.
• Her intihar tehdidini ciddiye alın. Gerektiğinde diğer yakınlarını bilgilendirin.
• Kendinizi tükenmiş gibi hissettiğinizde ilişkiye bir süre ara verin.
• Onu değiştirmeye çalışmayın, olduğu gibi kabul edin.
Yapılmayacaklar:
• Kendinizi öfkeli, çaresiz ve değersiz hissettiğiniz zamanlarda abartılı bir tepki gös-
termekten kaçının.
• Öfkeli olduğu bir zamanda, haklı olduğunuzu göstermek için kanıtlar ileri sürme-
ye çalışmayın.
• Onunla ilişkinizde iki uç arasında gidip geleceğini unutmayın ve duygularınıza
kapılmayın.
• Zaman zaman ilişkiniz iyi olsada bu duruma bakıp da değiştiği yanılgısına düşmeyin.
• Cinsel bir yaklaşım için onun davet edici tutumuna uymayın.
Siz sınırda kişilik yapısına sahipseniz neler yapmalısınız?
• Karmaşık ilişkilerin olduğu sosyal gruplar yerine kuralları net olan ve disiplinli
gruplara katılın.
• Kendinizi çok çaresiz hissettiğinizde, geçmişte bunları bir şekilde atlatabildiğinizi
düşünün.
• Mümkünse öfkelendiğiniz ortamlardan ve ilişkilerden uzak durun.
• Duygularınızı tanımaya ve sizi nasıl etkilediğini anlamaya çalışın.
• İlişkilerinizde ciddi sorunlar yaşıyorsanız ruhsal destek alın.
• (Kadın iseniz) Gebe kalma olasılığınızı düşünerek güvenli doğum kontrol yöntem-
leri kullanın.
Histriyonik Kişilik Özelliği (Oyuncular)

Bu kişilerin duyguları hızlı değişim gösterir ve duygularını abartılı bir şekilde ifade eder-
ler. Konuşma biçimleri başkalarını etkilemeye yöneliktir. Her ortamda dikkatleri kendi
üzerine çekmek için her olanağı kullanırlar. İlgi çekebilmek için yaşadıklarını dramatize
eder, yaşadıklarını daha ilgi çekici hale getirmek için gerçekte yaşanmayan olaylarla süs-
lerler. Telkine yatkındırlar, kolay etkilenirler. Sansasyonel olaylar gösterebilirler ve bu yüz-
den yasalarla başları derde girebilir. Aşırı duygusallık ve sürekli kendisi ile ilgilenilmeyi
isterler. Gösterişli ve çekici olmaya çalışırlar. Güzel görünmek için çok çaba harcarlar. İlgi
odağı olmadığı durumlarda rahatsız olurlar.
Hareketli, canlı ve konuşkan olmaları nedeniyle arkadaş gruplarında aranan birisi ola-
bilir. Tutum ve davranışları, duyguları abartılıdır. Bu davranışlarının da esas amacı ilgi
odağı olma ve dikkat çekme isteğidir. Olup bitenlerden, insanlardan ve konuşmalardan
çabuk etkilenirler ve telkine yatkındırlar. Çok sıcak davrandığı ve yeni tanıştığı bir kişiyi
başka bir ortamda hiç tanımayabilirler. Geçmişte yaşadığı bir olayı arılatırken olayı aynı
canlılığı ile yeniden yaşıyormuş izlenimi verirler. Basit bir olayı bir komedi ya da trajedi
haline getirerek anlatabilirler. Gerçekleşmesi mümkün olmayan romantik hayalleri vardır.
Bu kişilerin ayartıcı ve cinsel davet içeren tutum ve davranışları, gerçek cinselliği içer-
meyen, ilgi odağı olmak ve dikkat çekmeyi amaçlayan tutum ve davranışlardır. Bu kişilik
özelliklerini taşıyan insanların bir kısmı cinsel açıdan soğukturlar.
Histriyonik Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Nedenleri: Bu kişiler için en stres yaratıcı
durum, dikkat çekme ve ilgi odağı olma çabalarına karşın çevrelerindeki insanların ken-
dilerine bekledikleri ilgiyi göstermemeleridir. İnsanları etkileyemezlerse mutlu olamaya-
caklarına inanırlar. Bu özellikleri nedeniyle, bulundukları ortamda kendi cinsiyetlerinden
kişilerde rekabet etme duygusu yaratırlar.
Fakat grup içinde sürekli ön planda olma istekleri, çoğu geçici olan heveslerinin yeri-
ne getirilmesi için çevresindeki insanları zorlamaları, isteklerinin anında gerçekleşmesini
beklemeleri, çocuksu tepkileri, yalnız kendilerini düşünen yaklaşımları, baştan çıkarıcı
davranışları diğer insanlarda sıkıntı yaratırlar.
Histriyonik Kişilik Özelliğine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Her türlü dışlanmaya çok duyarlı olduklarını ve zaman zaman üzülen bir kişi oldu-
ğunu unutmayın.
• İstediği gerçekleşmediğinde gösterdiği abartılı tepkilerin onun yapısının bir sonu-
cu olduğunu bilin.
• Disiplinli çalışmayı gerektiren ve süreklilik gösteren işlerde başarılı olmalarını
beklemeyin.
• Bir işe başladıklarında heyecanını kaybetmemesi için çaba harcayın.
• Dramatik durum ve aşırılıklara hazırlıklı olun.
• Kişilik yapısına uygun görevler verin.
Yapılmayacaklar:
Çoğunlukla davetkar ve ayartıcı görünüm ve davranışları karşısında aldanmayın ve
heyecana kapılmayın.
• Onun duygusal tepkileri karşısında kararlı olun ve geri adım atmayın.
• “Net” olun, sınırlamalar getirin ve ödün vermeyin.
• Tutum ve davranışları ile alay etmeyin.
• Çok yumuşak olmayın.
Siz histriyonik kişilik özelliğine sahipseniz neler yapmalısınız?

• Olayları dramatize eden davranışlarınızın ve konuşmalarınızın insanları sinirlen-
dirdiğini bilin.
• İnsanlar sizi sık sık ayartıcı buluyorsa kendi tutum ve davranışlarınızı da gözden
geçirin.
• Tutum davranışlarınızın bazı kişilerde rekabet duygusunu kışkırttığını bilin.
• Başlamak kadar, bitirmenin de önemli olduğunu unutmayın.
• Herkesle yakın olmak zorunda olmadığınızı bilin.
Narsistik Kişilik Özelliği (Kendini Beğenmişler)

“Herkesten farklı”, “olağanüstü”, “üstün” ve “çok özel” bir kişi olduklarını düşünen kişi-
lerdir. Kendilerini çok beğenirler ve kendilerine hayrandırlar. Kendilerini olduğundan
daha akıllı, zeki, yetenekli, yakışıklı ve güzel olarak görürler. Kendilerine herkes gibi dav-
ranılmasından rahatsız olurlar. Övünmeyi ve övülmeyi çok seven, ayrıcalıklı bir kişi ol-
duğuna inanırlar. Sıradan insanlar ile arkadaşlık etmek istemezler. Kendisini başkasının
yerine koyup onu anlama (eşduyum kurma) yetenekleri gelişmemiştir. Kendileri ile ilgili
olumsuz bir şey söylenmesine katlanamazlar. Kolayca kırılırlar, eleştirilmeye çok duyar-
lıdırlar. Özellikle önemsedikleri insanlar tarafından eleştirilmeye katlanamazlar. Kişiler
arası ilişkilerinde bencildirler. Kıskandığı kişileri başkasının gözünde değersizleştirmek
için ellerinden geleni yaparlar. Güzellik, gençlik gibi niteliklere aşırı değer verdiklerinden
yaşlanmayı kaldıramazlar. Kendi büyüklüklerine sarsılmaz inançları nedeniyle başarısız
olabileceklerini düşünemezler; bu nedenle kolayca her türlü riski alabilirler. Başarısız
olurlarsa başkalarını suçlarlar. Amacına ulaşmak için başkalarını kullanmaktan ve işi bi-
tince onu bir kenara atmaktan çekinmezler. Bir ekibin her türlü başarısını sahiplenir ve
kendi çıkarı için kullanırlar.
Narsistik Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Nedenleri: Bu özellikleri olan insanlar için
en stres yaratıcı durum, büyüklüklerini tehdit eden ortamlardır. Yaptıkları işler nedeniyle
bir eleştiri aldıklarında ya da kendilerini öven insanlar bulunmadığında çok zorlanırlar.
Özellikle önemsedikleri ve yönetici konumundaki insanlar tarafından eleştirilmek bu in-
sanlar için yıkıcı bir durumdur.
Kendini aşırı beğenen, üstünlük taslayan, diğer insanları aşağılayan, kibirli, bencil,
kendisinden başka kimseyi düşünmeyen, başkasının haklan ve gereksinimleri olabileceği-
ni düşünemeyen tutum ve davranışları karşısındaki insanlarda sıkıntı yaratırlar.
Olumlu yanlar: Kişinin sahip olduğu narsistik kişilik özellikleri kişilik bozukluğu de-
ğişmedikçe her türlü topluluk içinde lider olabilen insanlardır. Her türlü riski göze alarak
başarılı olduklarında onları gözde insanlar haline getirebilir.
Narsistik Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Sizin düşüncelerinizin, istek ve gereksinimlerinizin farkında bile olmayabileceğini
unutmayın.
• Samimi olduğu her durumda ve hak ettiğini düşündüğünüzde onu takdir ettiğinizi
gösterin.
• Onu eleştirirken çok dikkatli olun. Sadece zorunlu eleştirileri yapın ve çok açık
olun.
• Başkalarının tepkilerini ona izah edin.
• Sizi kullanmasına karşı dikkatli olun.
• Abartılı övgülerden kaçının.
Yapılmayacaklar:
• Ona bir iyilik yaptığınızda hak ettiği bir şey olarak algıladığından ondan minnet-
tarlık beklemeyin.
• Onunla didişen, ona meydan okuyan ve onu önemsemeyen bir insanmış izlenimi
yaratmayın.
• Farklı düşündüğünüzde haklı olduğunuzu kanıtlamak için aşırı bir uğraş içine gir-
meyin.
• Her hangi bir çıkarı olmadığında başkasını düşünmesini, iyilik yapmasını bekle-
meyin.
• Onu kıskandırabilecek şeyleri mümkün olduğu kadar onun yanında anlatmayın.
• Sizi öfkelendirdiği durumlarda öfkenizin sizi yönlendirmesine izin vermeyin.
• Zorunlu kalmadıkça ya da belli bir güven oluşmadıkça eleştirmeyin.
• Yinelemek istemediğiniz iyilikleri hiçbir zaman yapmayın.
• Sizi ve duygularınızı anlamasını beklemeyin.
Siz narsistik kişilik özelliklerine sahipseniz neler yapmalısınız?
• Tutum ve davranışlarınızla insanları küçük düşürme uğraşısı içinde olup olmadı-
ğınızı gözden geçirin.
• Başkalarının görüşlerini ifade etmesine fırsat tanıyın ve onların görüşlerine önem
verdiğinizi gösterin.
• Her türlü eleştiriyi sizi aşağılamaya ya da küçümsemeye yönelik bir saldırı gibi
görmeyin.
• Başkalarının görüş ve düşüncelerinin bazen doğru olabileceğini kendinize hatırlatın.
• Başkalarını anlamak, onların istek ve gereksinimlerini görmek için özel çaba har-
cayın.
• Çevrenizdeki insanlarında ilgi, anlayış ve onay gereksinimleri olduğunu unutmayın.
• Dikkatli bir biçimde dinleyin, söylediklerini küçümsemekten kaçının.
• Kendinize çok güvenmeniz nedeniyle çabuk karar vermekten kaçının.
• Herkesin kendine göre istek ve gereksiniminin olabileceğini dikkate alın.
• Yanlış yaptığınızı fark ettiğinizde size ne kadar zor gelirse gelsin özür dileyin.
• Her şeyi bilen halinizin başkalarını çok rahatsız ettiğini bilin.
• Başkalarının başarılarını takdir etmeye çalışın.
C Kümesi Kişilikler (Korkulu, Bunaltılı Kişilikler)

Kaçınan (avoidant, çekingen, sakınan), bağımlı, obsesif-kompulsif (saplantılı, takıntılı)
kişilik özellikleri olan kişiler sıklıkla anksiyeteli, bunaltılı ve korkulu görünürler.
Çekingen (Kaçınan, Sakınan, Avoidant) Kişilik Özellikleri

(Çekingenler, Utangaçlar)
Bu kişiler çekingen, kaçıngan, kırılgandır. Bu kişilerin özgüveni düşük, topluluk içinde
pek konuşmayan ve utangaç olmaları nedeniyle toplumsal ilişkileri kısıtlıdır. Bu neden-
le yarışmayı gerektiren ve rekabet etmeyi gerektiren durumlardan, çatışmalardan uzak
kalmaya çalışırlar. İçlerinden beğenmiyor, farklı düşünüyor bile olsalar; düşündüklerini,
isteklerini söylemezler ve karşıdakini onaylarlar. “Hayır” diyemezler. Başarılarını ve yete-
neklerini küçümserken başarısızlık olarak gördükleri her şeyi abartırlar. Çok iyi bildikleri
bir konuda bile düşüncelerini pek açıklamak istemezler. Sosyal ortamlarda alay edileceği
kaygısıyla yakın ilişkiler kurmaktan ve eleştirilmekten korkarlar ve istemeseler de toplum
içinde yalnız kalırlar. Dışlanmaya, kabul edilmemeye ve onaylanmamaya aşırı duyarlı-
dırlar. Sevilip sayıldığına ve kabul gördüğüne inanmadıkça diğer insanlarla ilişki kurmak
istemezler. Güvendikleri insanlarla ilişki kurmayı yeğlerler. En ufak eleştiriyi istenmeme
ve onaylanmama olarak algılarlar. Topluluk içine girmek ve bir şeyler yapmak zorunda
kaldıklarında çok sıkıntı yaşarlar. Düşüncelerini ve duygularını sözel olarak ifade etmede
çok zorlanırlar. Gülünç duruma düşeceklerini ve çevresindeki insanların kendisiyle alay
edeceklerini düşüncesi onlarda katlanılması zor bir sıkıntı yaratır. Heyecanlandıklarında
da yüzleri kızarır, elleri titrer, sesleri çatallaşır ya da çıkmaz.
İnsanlarla arkadaşlık kurmak istemelerine karşın pek başarılı olamazlar. Çoğunun az
sayıda arkadaşı vardır. Yakın çevrelerinde görece daha rahattırlar. Başkalarının kendileri
hakkında ne düşündüğünü merak ederler, olumsuz biçimde değerlendirilmekten, anlam-
sız ve çirkin görünmekten korkarlar. İnsanlarla ilişkilerinde sürekli kendilerini gözler, na-
sıl göründüklerini merak ederler.
Çekingen Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Nedenleri: Bu özellikleri olan insanlar
için en stres yaratıcı durum, kendilerini göstermesini, insanlarla ilişki kurmasını ve ka-
rar vermesini gerektiren ortamlarda bulunmaktır. Topluluk önünde konuşmak, bir davete
katılmak, amir konumundaki insanlarla görüşme yapmak bu insanlarda stres yaratır. Ge-
rektiği yerlerde girişkenlik gösterememeleri, insan ilişkilerine girmede çok zorlanmaları,
başkalarından çok kolay etkilenmeleri, kırılgan olmaları, aşırı ürkek halleri bu insanlarla
ilişkilerde sorun yaratır. Hızlı hareket etmeyi ve çabuk karar vermeyi gerektiren işler söz
konusu olduğunda çekingen kişilerin şaşkın, ürkek, tedirgin, ne dediğini bilmeyen, dü-
şüncelerini ve görüşlerini açıklamayan halleri pek çok insanı sinirlendirebilir.
Çekingen Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Eleştirecekseniz önce genel bir övgü ile başlayın, sonra davranışları üstüne oldukça
kesin konuşun.
• Çok zorlanacağı bir şey yapması gerektiğinde yaşanacak olayı oyunlaştırarak pro-
vasını yapın.
• “Çok nazik” olmasının büyük oranda hayır diyememekten kaynaklandığını unut-
mayın.
• Aşırıya kaçmadan sosyal ilişkiler kurması için toplantılara ve davetlere onu da ça-
ğırın.
• Her hangi bir konuda görüşünü söylediğinde, onun söylediklerini önemsediğinizi
gösterin.
• Yapmaktan çekindiği şeylerde, konuyla aşamalı olarak yüzleşmesini destekleyin.
• Kendilerini rahat hissedecekleri bir ortam oluşturun.
• Görüşünün sizin için taşıdığı önemi açıklayın.
• Olumlu yönlerini ve başarılarını sık sık hatırlatın.
• Yardım almasını teşvik edin.
Yapılmayacaklar:
• Tedirgin, ürkek ve korkak hali sizde bir gerginlik yaratsa bile onunla görüşmekten
kaçmayın.
• Onu, onun için baş edilmesi çok güç bir durumla baş başa bırakmayın, yakın des-
tek sağlayın.
• Ondan diğer insanlarla ilişki kurmayı ve girişken olmayı gerektiren bir şey bekle-
meyin.
• “Hayır” diyemedikleri için her türlü angarya onlara kalabilmektedir, buna izin ver-
meyin.
• Onunla alay etmeyin, dalga geçmeyin. Başkalarının da onunla alay etmesini önleyin.
Siz çekingen kişilik yapısına sahipseniz neler yapmalısınız?
Sizi korkutan şeylerle baş etmede, kaçındığınız şeyleri aşamalı gerçekleştirmek için
kendinizi zorlayın.
• İşte üst konuma geçmeniz söz konusuysa yaşayacaklarınızla baş edip edemeyeceği-
nizi düşünün.
• Herkesin ilgisini çeken ve insanlar arasında konuşma konusu olan konularla özel
olarak ilgilenin.
• Herkes gibi sizin de hata yapabileceğinizi unutmayın, kendinize yanlış yapma hak-
kı tanıyın.
• Kendinizi acımasızca eleştirmeyi bırakın, yanlış bir şey yaptığınızda bunu genelle-
meyin.
• Olumlu yönlerinizi ve başarılarınızı bir kağıda yazarak sık sık kendinize hatırlatın.
• Hayır diyememekten dolayı her türlü angaryanın size kaldığını görün.
• Her hangi bir şey başardığınız zaman bunu önemseyin.
Bağımlı Kişilik Özellikleri (Bağımlılar)

Basit konularda bile tek başına karar veremeyen, sorumluluk almayan, harekete geçeme-
yen ve sürekli olarak başkalarının öğüt ve desteğine gereksinim duyan kişilerdir. Karar
almayı gerektiren ortamlarda çoğu zaman kendi düşüncelerini söylemezler.
Yalnız kaldıklarında kendilerini rahatsız ve çaresiz hissederler, iş yapamazlar. Yaygın
olarak bağımlı ve itaatkar davranışlarla karakterizedir. Kendi istek, gereksinim ve beklen-
tileri karşılanmıyor olsa bile, başkalarından aldıkları desteği kaybetmemek için her şeyi
yapmaya razı olurlar. Yakın bir ilişki sonlandığında, bakım ve destek kaynağı olarak derhal
başka bir ilişki arayışına girerler. Otoriter, kendinden emin, güçlü ve onu seven insanların
yanında kendilerini daha rahat hissederler. Kendilerine destek olacak bir kişi olmadığında
ya da yalnız kaldıklarını düşündüklerinde çok sıkıntı yaşar, kendilerini çaresiz, güvensiz
ve tedirgin hissederler. Sürekli olarak birilerine yapışarak yaşamlarım sürdürürler. İsteyici
ve alıcı insanlardır. Boyun eğici, aşırı uyumlu ve kabullenicidirler. Her hangi bir şekilde
ilişkileri bittiğinde benzer yeni ilişki arayışına girerler.
Bağımlı Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Nedenleri: Bu özellikleri olan insanlar için
en stres yaratıcı durum, kendi başlarına karar vermeyi gerektiren bir durumla karşı karşı-
ya kalmalarıdır. Sıradan işlerde bile kendi adına karar veren kişinin kendisinden uzaklaşa-
cağı olasılığını düşünmek bu insanları çok zorlar. Bağımlı kişilik yapısı özellikle bağımsız
olmayı, risk almayı, girişimlerde bulunmayı, sorumluluk almayı gerektiren durumlarda
ve ortamlarda sorun yaratmaktadır. Her türlü sorumluluktan kaçması, aşırı düzeyde ba-
ğımlı olmaları, bir şey yapmak gerektiğinde başkasından destek alma gereksinimi içinde
olmaları, özellikle karar almayı ve ortaklaşa iş yapmayı gerektiren durumlarda sorunlar
yaratmaktadır.
Bağımlı Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Onu etkinliklerini artırma, daha fazla sayıda insanla tanışması ve ilişki kurması
için teşvik edin.
• Onsuz da bazı şeyler yapabileceğinizi, bunun, onu terk etmek anlamına gelmediği-
ni açıklayın.
• Sizi ilgilendiren konularda onunda görüşünü alın, söylediklerini önemsediğinizi
gösterin.
• Eğer sizden bir tavsiye isterse, cevap vermeden önce onun kişisel düşüncesini öğ-
renin.
• Kendi başına bir girişimde bulunduğunda, sorumluluk aldığında bunu takdir edin.
• İşyerinde her türlü sorumluluğu size bırakıyorsa ona sorumluluklarını hatırlatın.
• Başarısız olduğunda bunu büyütmesini önleyin.
Yapılmayacaklar:
• Sizin için yaptıklarından dolayı yaşadığınız suçluluk duygusunun sizi yönlendir-
mesine izin vermeyin.
• Sizden rica etse bile, onun yerine karar almayın, darda kaldığı her durumda yardı-
mına koşmayın.
• Sürekli onun adına karar vermekten bıkmış bile olsanız onu yalnız bırakmakla teh-
dit etmeyin.
• Görüş söylemekte zorlandığında ya da ilgisiz şeyler söylediğinde onunla dalga geç-
meyin
• Eğer yöneticiyseniz onlara sorumluluk kullanmayı gerektiren işler vermeyin.
• Kendi başına yaşamasını öğrenmesi için, onu tümüyle terk etmeyin.
• Size hediyeler sunarak bağımlılığı satın almasına izin vermeyin.
• Onun sürekli olarak “gölgenizde” yaşamasını kabul etmeyin.
• Başarısız olsalar bile, girişimlerini eleştirmeyin.
Siz bağımlı kişilik özelliklerine sahipseniz neler yapmalısınız?
• Başkasının ilişkisini kaybetmemek için her türlü angaryaya katlanıp katlanmadığı-
nızı gözden geçirin.
• Kendiniz hakkındaki her türlü kararı başkasına bırakmanın diğer insanları kızdır-
dığını bilin.
• Tanıdığınız ve destek aldığınız insan sayısını mümkün olduğu kadar arttırın.
• Size destek olan kişilerin sizin dışınızda da bir dünyaları olduğunu unutmayın.
• Kendi başınıza yapabildiklerinizi sürekli olarak kendinize anımsatın.
• Başkalarının da zayıf yönlerinin olduğunu görmeye çalışın.
Obsesif Kompulsif Kişilik Özellikleri (Saplantılılar,

Mükemmelliyetçiler, Takıntılılar)
Bu kişilik yapısının temel özelliği titizlik, katılık, düzenlilik, ısrarcılık, tutumluluk, inat-
çılık, kararsızlık, mükemmeliyetçilik ve esnek olamamadır. Ayrıntıcı, kuralcı, inatçı, iş
düşkünü, duygusal olmayı zayıflık olarak gören, mantığı ön planda tutan, düzen ve te-
mizlik düşkünü, şaka yapmaktan ve kendisine şaka yapılmasından hoşlanmayan, kolay
karar veremeyen ve para harcama konusunda tutumlu kişilerdir. Sorumluluk duygusu
aşırı gelişmiştir. Kendilerinin benimsediği kurallara herkesin tam olarak uymasını bek-
lerler, esneklik ve hoşgörü gösteremezler. Bu kişilerin bir yandan da kusur, eksiklik ya da
yanlışlık bulmada usta olmaları, insanların yaşam doyumunu etkiler. Kişiler çoğunlukla
sıkı bir disiplinle büyütülme hikayesine sahiptir. Ahlak, doğruluk ya da prensipler gibi ko-
nularda vicdanlarının sesini aşırı şekilde dinlerler. İşkolik denebilecek düzeyde iş düşkünü
ve hayatlarını işe adamış insanlardır. İş nedeniyle ailelerini, arkadaşlarını ve kendilerini
ihmal ederler. Onlar için insan ve iş ilişkilerinde mantık her zaman duygudan önce gelir.
Bu yaklaşımları gönül ilişkilerinde bile kendini gösterir; partnerinin ne tür özelliklere sa-
hip olması gerektiğini ayrıntılı olarak düşünür ve ilişkiyi belirlenen ölçütlerde yaşamaya
çalışırlar.
Üretken ve verimli bir ayrıntıcılık, her hangi bir işin mümkün olduğunca eksiksiz ya-
pılması gibi bir yarar sağlar. Yapılacak işe ya da etkinliğe bütün olarak bakmak yerine
kurallar, hangi işin hangi sırayla yapılacağı ve yapılacak hazırlıklar ile uğraşırlar. Liste dü-
zenlemek ve plan yapmak için uğraşırken ana amaç geri planda kalabilir ve çoğu zaman
işleri zamanında bitiremezler. Yalnız kendi davranışlarını değil, çevrelerinde olup biteni
de denetim altında tutmak isterler ve bu yönde çaba harcarlar.
Tüm eşyalarını belli bir düzen içinde yerleştirirler. Listeler yaşamlarının önemli bir
parçasıdır. Eğlenceyi boşa harcanan zaman olarak düşünürler ve eğlenmek yerine çalış-
mayı yeğlerler. Hiç bir esneklik tanımayan inatçılıkları nedeniyle başkalarının gördükleri
kendi yanlışlarını göremezler.
Basit günlük konularda bile ince eleyip sık dokuma istekleri nedeniyle karar veremez
ve konuyu karmaşıklaştırırlar. Olayların olumlu ve olumsuz yönlerini sürekli tartma, her
türlü olasılığı gözden geçirme eğilimleri ve mükemmele ulaşılamadığı düşünceleri nede-
niyle karar vermekte çok zorlanırlar.
Sahip oldukları ahlaki değerler, doğruluk ve dürüstlük konusunda ödün vermezler.
Aşırı gelişmiş vicdani duygulara sahiptirler, değerler konusunda son derece katı olmaları
nedeniyle değişime yatkın değildirler.
Yöneticilik yaptıklarında başkalarının kendisi gibi iyi yapamayacağını düşündükleri
için, yetki devri ya da görev paylaşımı yapmazlar. Ayrıntıcı, kurala, inatçı ve kendi belirle-
diği ölçüt ve kurallara uyulması beklentileri nedeniyle ekip çalışmasına yatkın değildirler.
Gelecekte ortaya çıkabilecek olumsuz durumlar için para biriktirirler ve işe yarayabi-
leceği düşüncesiyle maddi ya da manevi bir değeri olmasa bile eskimiş eşyaları atamazlar.
Obsesif Kompulsif Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Nedenleri: Bu özellikleri olan
insanlar için en önemli stres kaynağı, kontrolü kaybedecekleri bir durumla karşı karşıya
kalmaktır. Bazı şeyleri tasarladığı gibi yapamayacağını düşünmek en büyük korkularıdır.
İş yerinde ya da evde düzenin istedikleri gibi işlememesi, günlük programlarını bozacak
ek işlerin çıkması bu kişilerde stres yaratır.
Obsesif kompulsif kişilerin en büyük korkuları ele geçirilmedir. Başkalarının kendisini
denetlemesinden ve ona hükmetmesinden nefret ederler. Hem kendi ve içinde bulun-
dukları yaşamı hem de ilişki içinde olduğu insanları denetim altında tutmak isterler. Mü-
kemmeliyetçi, ayrıntıcı, inatçı, her şeye müdahale eden ve her şeyin kendi istediği şekilde
kontrol altında olmasını isteyen özellikleri insanlarla ilişkilerinde sıkıntı yaratır. En büyük
korkuları arasında istemsiz ya da kontrolsüz davranmak ve birilerine muhtaç olacakları
korkusu bulunmaktadır.
Her türlü belirsizlik onlar için çok rahatsız edici bir durumdur. Bu nedenle yaşamla-
rının her anını planlı ve programlı bir şekilde yaşarlar. Her şeyin belli bir düzen içinde
olması yanında derli toplu ve temiz olması için çaba harcarlar. Temizlik düşkünlüklerinin
aşırı olduğunu genellikle kabul etmezler.
Olumlu yanları: Bu kişilik özellikleri kişilik bozukluğuna dönmemişse, sorumluluk
sahibi ve güvenilir insanlar olmaları nedeniyle ortak iş yürütmek için ya da ekip içinde
olması istenen insanlardır.
Obsesif Kompulsif Kişilik Özelliklerine Bağlı Stres Yaşayanlara Nasıl Davranmalıdır?
Yapılacaklar:
• Çok ileri gittiğinde, somut ve kesin kanıtlara dayanan eleştirilerde bulunun.
• Ayrıntıların önemli olduğu, düzenli olmayı gerektiren ve denetimle ilgili işlerde
görevlendirin.
• En iyisini yapma uğraşlarını ve mükemmele varma isteğini takdir ettiğinizi söyleyin.
• Düzenli olma isteklerini anlayışla karşılayın.
• Güvenilir ve olduğu gibi görünen birisi olun.
• Ona gevşemenin sevincini yaşatın.
Yapılmayacaklar:
• Fazla sevgi göstermeyin, onu takdir ve hediyelerle boğmayın.
• Düşünce sisteminin içine sürüklenmekten sakının.
• Garip takıntılarıyla alay etmeyin.
Sizde obsesif-kompulsif özellikler varsa neler yapmalısınız?

• Belirlediğiniz kurallara uymanın başkaları için bir sıkıntı kaynağı olduğunu ve
boğduğunu unutmayın.
• Doğal ve duygulu yaşamanın, kurallı ve denetimli yaşamaktan daha doyumlu ol-
duğunu unutmayın.
• Kendinize hatalı davranma, yanlış yapma hakkı tanıyın. Her insan gibi sizinde hata
yapma hakkınız.
• Ayrıntıcılığınızın yararları yanında abartıldığında üretkenliğinizi etkileyip etkile-
mediğini sorgulayın.
• İnsanlardan hatasız ve kusursuz iş beklerken onları hareket edemez hale getirdiği-
nizi unutmayın.
• Gereksiniminiz olduğunda başkasından size gelen yardım tekliflerini ret etmemeyi
öğrenin.
• Mizah yönünüzün geliştirilmesi için çaba harcayın. Düzenli olarak mizah dergileri
okuyun.
• Başkalarının da en az sizin kadar doğruları görebileceğini, işi doğru yapabileceğini
unutmayın.
• Mükemmele ulaşmaya çalışarak bir işi bitirememektense en az kusurluya ulaşmaya
çalışın.
• Yeni ya da farklı düşüncelere, yeniliklere ve değişimlere hemen karşı çıkmamayı
öğrenin.
• Eleştirilerinizin başkaları tarafından çoğu zaman yersiz ve aşırı bulunduğunu bilin.
• Hem kendinizin hem başkalarının duygularını ihmal ettiğinizi unutmayın.
• Kararsız ve ikircikli tutumunuzun başkalarını çok öfkelendirdiğini unutmayın.
• Paranın biriktirmek için değil harcamak için kazanıldığını unutmayın.
• Kurallarınızın başkalarının hayatını zehir edebileceğini unutmayın.
• Hayatın tümüyle denetlenmesinin mümkün olmadığını unutmayın.
• Bir çok kişiye yaşamınızın renksiz ve sıkıcı göründüğünü unutmayın.
• İş düşkünlüğünüzün ailenizi ihmal etmeye yol açtığını görün.
• İnsanların kendi işlerini yapmalarına fırsat tanıyın, her işi üstünüze almayın
• Ara sıra kendinize tembellik yapma, işten kaytarma hakkı verin.
• Ne olursa olsun tatil hakkınızı kullanın ve işle ilgili konuları işyerinde bırakın.
• Çevrenizdeki insanlara ilgi gösterin; doğum günü ve özel günlerini unutmayın.
• Her anın verimli bir şekilde geçmesi gerektiği saplantısını bırakın.
• Konuların parçalarını değil de bütününü görmeye çalışın.
Kişilik özellikleri (bozuklukları), her kişiliğin kendine özel belirtiler göstermesi yanında
6 bazı belirtilerinde ortak olması nedeniyle 3 kümeye ayrılmaktadır. Bunları alt gruplarıyla
açıklayınız?
Kişilik özellikleri ve stresin etkileşimi sonucu ortaya çıkan sorunlarla başa çıkma ile ilgi-
li daha ayrıntılı bilgi için F.Lelord ve C.Andre tarafından yazılan ve R.Madenci tarafından
Türkçeye çevrilen İletişim Yayınları içinde yer alan “Zor Kişilikler’’le Yaşamak “(2010) isimli
kitabı (19.Baskı) okuyabilirsiniz.
Özet
Herkesin yaşamında ortaya çıkan bir durum olan stres, in- 2. Psikiyatri ders kitaplarında ve psikiyatrik sınınıflandırma
san organizmasının doğal bir tepkisidir. Gerilim, zorlanma, sistemlerinde belirtilen A (paranoid, şizoid, şizotipal), B
rahatsızlık, sıkıntı, kaygı, engellenme kelimeleri sıklıkla stres (antisosyal, borderline, histriyonik, narsisistik), C ( çe-
kelimesiyle karışmaktadır. kingen, bağımlı, obsesif kompulsif kişilik) kümesi kişilik
Günlük yaşamda bireysel (kendinden kaynaklanan), çevre- özellikleri bildirimektedir.
sinden ( yaşadığı ortamdan kaynaklanan) ve örgütsel (çalış- Ancak bu sınıflandırmaların sakıncaları da vardır. Çünki bu
tığı ortamadan kaynaklanan) stres kaynakları vardır. Bireyin sınıflandırma sistemleri insanların tüm özelliklerini belirt-
kendisinden kaynaklanan stres nedenleri arasında genetik mede yetersizdir. Bu yüzden bazı araştırmacılar ise kişilik-
özellikler, bazı kalıtımsal ve edinsel bedensel bozukluklar, leri, kategorilere göre değil, boyutlara göre sınıflandırmayı
cinsiyet rolleri, kıskançlık, farklı değer yargıları yanında ki- düşünmüşlerdir.
şilik özellikleri önemli bir yer tutar. A tipi davranış biçiminin zorlanmaya çok yatkın olduğunu,
Kişilik;Bireyin kendine özgü olan ve başkalarından ayırt et- C tipi davranış biçiminin zorlanmaya yatkınlık gösterebilece-
tiren uyum özelliklerini içerir. “Kişilik”, günlük dilde sıklıkla ğini belirtilmiş, B tipi davranış biçiminin zorlanmadan en az
yanlış olarak “karakter” olarak da adlandırılmaktadır. Günü- etkilendiği ileri sürülmüştür. Bu davranış biçimleri onların
müzde kabul gören görüşe göre kişiliğin, karakter ve mizaç ( başkalarıyla, nesnelerle, olaylarla bağlantısını, ilişkisini sap-
huy) olmak üzere iki bileşeni vardır. Karakter; kişinin dün- tar.
yayı görüş, algılama ve yaşamla başa çıkma biçimi olarak ta- Kişilik özellikleri, her kişiliğin kendine özel belirtiler gös-
nımlanırken, mizaç ise doğuştan gelen daha biyolojik temeli termesi yanında bazı belirtilerinde ortak olması nedeniyle 3
olan yatkınlıklara bağlı davranış eğilimleridir. kümeye ayrılmaktadır. 1-A kümesi kişilik özellikleri: Parano-
Kişiliği oluşumu ile bedensel (biyolojik), kültürel, aile, sos- id, şizoid ve şizotipal kişilik özellikleridir. Bu bozukluğu olan
yalleşme, durumsallık ve kitle iletişimi ile ilgili faktörler etkili kişiler sıklıkla şüpheci, içe çekilmiş, garip ve tuhaf kişilerdir.
olmaktadır. 2-B kümesi kişilik özellikleri: Antisosyal, borderline, histrio-
Herkesin bir bedeni olduğu gibi bir kişiliği vardır ve herkes nik ve narsistik kişilik özellikleridir. Bu bozukluğu olan kişi-
kendine özgü bir kişilik özelliğine sahiptir. Bu kişilik sayesin- ler sıklıkla heyecanlı, duygusal ve kararsız olarak görünürler.
de ruhsal yapı korunur, toplumla uyumlu olunur yada tam 3-C kümesi kişilik özellikleri: Kaçınan, bağımlı, obsesif-
tersi ruhsal yapıda ve toplumla uyumda sorunlar çıkabilir. kompulsif kişilik özellikleri olan kişiler sıklıkla anksiyeteli,
Bazı benzer kişilik yapılarına sahip özelliklerin bir kalıp oluş- bunaltılı ve korkulu görünürler.
turmasına “kişilik özelliği” denmektedir. Kişilik özelliği ile
kişilik bozukluğu arasındaki en büyük farklar; mesleki alan-
da işlevsellikte ve insan ilişkilerinde bir bozulma, sorunların
farkında olmama ve insanları kendi istekleri doğrultusunda
değiştirmeye kalkmadır.
Bu ünitede araştırmalarda en sık kullanılan A, B,C tip dav-
ranışlar ve A, B, C kümesi kişilik özellikleri ile ilgili bilgilere
yer verilmiştir. Ayrıca bu kişilik tiplerine bağlı davranışlar ve
kişilik özelliklerinin stresle ilişkileri ve başaçıkma yolları ile
ilgili önerilerde bulunulmuştur. Burada kişilikler kategorik
olarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmalar, karşılaşıldı-
ğında tanıyabileceğiniz insan tiplerini yeterli derecede aklı-
nızda canlandıran tanımlamalara ulaşabilmeyi sağlayacaktır.
1. A, B, C (Tipi ) Davranış Biçimi: 1970’lî yılların sonunda
ABD’de Tubey, “Zorlanmaya (strese) yatkınlık”’la ilgi-
li araştırma ve çalışmaları gözden geçirerek, insanların
A,B,C olarak üç ayrı tip davranış biçimi geliştirdikleri bil-
dirmiştir.
1. Stres ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 6. Aşağıdakilerden hangisi “A Tipi Davranış Tipi” için yan-
a. Stres, organizmanın sadece bir bölümünü etkiler lıştır?
b. Stres, kontrol edilebilir bir tepki değildir. a. Kendisi ve başkalarıyla zamana karşı sürekli bir yarış
c. Stres, kişinin biyolojik dengesinin bozulmasına gös- içindedir.
terdiği tepkidir. b. Her durumda hobi ve ailelerine zaman ayırırlar.
d. Stres, kişinin psikolojik dengesinin bozulmasına gös- c. Kendileri ve başkaları için yüksek bir beklenti düzey-
terdiği tepkidir. leri ortaya koyarlar.
e. Bir miktar stres hayatta kalmak ve büyümek için d. Duygularını, düşüncelerini açıklamaktan kaçınırlar.
mutlaka gereklidir. e. Esnek ve hoşgörülü değildirler.
2. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 7. İnsanları “iyiler” (melekler) ve “kötüler” (şeytanlar) ola-

a. Karakter, doğuştan gelen daha biyolojik temeli olan rak kategorilere ayırma hangi kişilik bozukluğunu tanımlar?
yatkınlıklara bağlı davranış eğilimleridir. a. Paranoid kişilik özelliği
b. Mizaç(Huy); kişinin dünyayı görüş, algılama ve ya- b. Antisosyal kişilik özelliği
şamla başa çıkma biçimi olarak tanımlanır. c. Borderline kişilik özelliği
c. “Kişilik”, günlük dilde sıklıkla “karakter” olarak da d. Histrionik kişilik özelliği
adlandırılmaktadır. e. Narsistik kişilik özelliği
d. Kişiliğimizin subjektif (öznel) yanları, çevremizdeki
insanların bize bakınca görebildikleri kişilik özellik- 8. Aşağıdakilerden hangisi “B Kümesi Kişilik Özellikleri”
lerimizi kapsar. arasında yer almaz?
e. Kişilik, genellikle bir kişinin objektif (nesnel) dav- a. Paranoid kişilik özelliği
ranışlarıyla subjektif (öznel) iç yaşantılarından oluş- b. Antisosyal kişilik özelliği
maktadır c. Borderline kişilik özelliği
d. Histrionik kişilik özelliği
3. Kişiliğin oluşumu ile hangi faktör en az ilişkilidir? e. Narsistik kişilik özelliği
a. Bedensel faktörler
b. Kültürel faktörler 9. Aşağıdaki özellikler hangi “Kişilik Özelliği” ile ilişkilidir?
c. Aile faktörü “Bu bozukluğu olan kişiler sosyal ortamlarda alay edileceği
d. Sosyalleşme faktörü kaygısıyla yakın ilişkiler kurmaktan ve eleştirilmekten kor-
e. Ekonomi faktörü karlar. İnsanlarla birlikte olmak için büyük bir istek duyarlar.
Ancak eleştirilmeden kabullenilmek için güçlü şekilde ga-
4. Aşağıdakilerden hangisi A Tipi Davranış ile ilişkili en ya- ranti aramaları nedeniyle istemedikleri halde yalnız kalırlar”
kın kişilik özelliğidir? a. Narsistik kişilik özelliği
a. Paranoid kişilik özelliği b. Paranoid kişilik özelliği
b. Obsesif Kompulsif kişilik özelliği c. Şizoid kişilik özelliği
c. Borderline kişilik özelliği d. Şizotipal kişilik özelliği
d. Histrionik kişilik özelliği e. Çekingen kişilik özelliği
e. Narsistik kişilik özelliği
10. En önemli stres kaynakları, kontrolü kaybedecekleri bir
5. “A Tipi Davranış Biçimi” olanlarda kalp ağrısı ve kalp durumla karşı karşıya kalma ve en büyük korkuları ele geçi-
krizi gibi koroner problemleri “B Tipi Davranış Biçimi” olan- rilme hangi kişilik özelliği ile ilgilidir?
ların kaç katı görülür? a. Paranoid kişilik özelliği
a. 2 b. Obsesif Kompulsif kişilik özelliği
b. 3 c. Borderline kişilik özelliği
c. 4 d. Histrionik kişilik özelliği
d. 5 e. Narsistik kişilik özelliği
e. 10

1. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Bir miktar stres hayatta kalmak ve büyümek için mutlaka ge-
2. e Yanıtınız yanlış ise “Kişilik” başlıklı konuyu yeniden reklidir. Stres denince akla daha çok olumsuz olarak (kötü)
gözden geçiriniz. stres gelmektedir. Stres bedenin aşınması olarak tanımlanırsa
3. e Yanıtınız yanlış ise “Kişiliği Oluşturan Temel Faktör- bu olumsuz strestir. İyi stres (olumlu stres) ise büyümek ve
ler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. hayatta kalmak için gereklidir. Örneğin, ders çalışmak için
4. b Yanıtınız yanlış ise “A,B,C Davranış Biçimi” başlıklı belli miktardaki stres başarıyı arttırırken, o düzeyden sonrası
konuyu yeniden gözden geçiriniz. başarıyı olumsuz yönde etkiler.
5. a Yanıtınız yanlış ise “A,B,C Davranış Biçimi” başlıklı
6. b Yanıtınız yanlış ise “A,B,C Davranış Biçimi” başlıklı Aynı stresi yaşıyan biri strese dayanıklı iken bir başkası stres-
konuyu yeniden gözden geçiriniz. ten çok etkilenebilir. Çünkü herkesin zorlanmalara dayanma
7. c Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Özellikleri ve Kişilik Bo- gücü birbirinden farklıdır. Burada; kişilik özellikleri, sosyal
zuklukları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. desteğin olup-olmaması, ekonomik durum ve geçmiş yaşan-
8. a Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Özellikleri ve Kişilik Bo- tıların büyük önemi vardır.
zuklukları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Özellikleri ve Kişilik Bo- Sıra Sizde 3
zuklukları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Kişilikle ilgili pek çok atasözü ve deyim vardır. En sık kul-
10. b Yanıtınız yanlış ise “Kişilik Özellikleri ve Kişilik Bo- lanılanlardan bazıları; “Havadaki buluttan nem kapmak”,
zuklukları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. “Pireyi deve yapmak”, “Dağ dağa küsmüş, dağın haberi olma-
mış”, “İnsan çeşit çeşit yer damar damar”, “Ayıpsız dost iste-
yen dostsuz kalır”, “Her yiğidin bir yoğurt yiyişi vardır”, “Bir
insanı tanımak için ya alış veriş etmeli ya yola gitmeli”, “Ars-
lan yattığı yerden belli olur”, “At, adımına göre değil adamı-
na göre yürür”, “Kişi arkadaşından bellidir”, “Kimse ayranım
ekşi demez”, “Vur patlasın çal oynasın “, “Atın ölümü arpadan
olsun “, “Acı patlıcanı kırağı çalmaz”, “Minareyi çalan kılıfını
hazırlar”, “Lafla peynir gemisi yürümez”, “Ne yapacağı belli
olmaz”, “Günü gününe uymaz”, “Deveden büyük fil var”, “El
elden üstündür”, “Hatasız kul olmaz”, “Tavşan dağa küsmüş,
dağın haberi olmamış”,”Ağlamayan çocuğa meme vermez-
ler”, İnce eleyip sık dokuma”, “Kılı kırk yarma”, “Ağaç ne ka-
dar uzasa göğe ermez”, “Üzümün çöpü armudun sapı”, “Eğri
ağaçsız orman olmaz”’dır.
Sıra Sizde 4
Herkes kişilik özelliklerine göre farklı nedenlerle değişen ni-
celik ve nitelikte stres yaşayabilmektedir. Herkesin bir kişilik
örüntüsü ve dünyaya bakış tarzı bulunmaktadır. Oldukça
kemikleşmiş gibi görünmesine rağmen kişi isterse bu yapı
üzerinde değişiklikler yapmanın mümkün olduğu belirtil-
mektedir.
Sıra Sizde 5 Baltaş,Z ve Baltaş, A. (2011). Stres ve Başaçıkma Yolları. İs-
Bu kimseler doktora çok seyrek olarak giderler. Doktora gö- tanbul: 27. Baskı. Remzi Kitabevi.
türen en önemli hastalık mide ülseridir. Bir ruh sağlığı uz- Göka, E. ve Beyazyüz, M. (2011). Kişilikleri Tanıma ve Ge-
manına hemen hiç gitmezler. A tiplerinin anjin ve kalp krizi çinmeyi Kolaylaştırma Kitabı: Geçimsizler. İstanbul:
gibi koroner problemleri B tiplerinin iki katı görülür. A gru- Timaş Yayınevi.
bunda ikinci bir kalp krizine, B grubuna kıyasla 5 kere daha Özkalp, E, Kırel, AÇ. ve Özdemir AÖ. (2010). Çatışma ve
sık rastlanmıştır. Ayrıca 40-60 yaş dilimleri arasında yer alan Stres Yönetimi. Eds: AÇ Kırel. Eskişehir: Anadolu Üni-
kişilerde, kan basıncı yüksekliği, kalbi besleyen damarların versitesi Açıköğretim Yayınları.
daralması ve tıkanmasına bağlı hastalık tanısı konulanların Lelord, F ve Andre, C. (2010). “Zor Kişilikler’’le Yaşamak”.
% 70’inde, daha önce A tipi davranış biçimi olduğu görül- Çev: R.Madenci. İstanbul: 19.Baskı. İletişim Yayınları
müştür. Öztürk, O ve Uluşahin A. (2008). Ruh Sağlığı ve Bozukluka-
rı. Ankara: 11.Baskı. Tuna Matbaacılık.
Sıra Sizde 6 Özmen, E. (2011). Geçinilmesi Zor İnsanlarla Geçinme Sa-
Kişilik özellikleri (bozuklukları) 3 kümeye ayrılır. natı. İzmir:2. Baskı. Turkuaz Yayıncılık
1- A kümesi kişilik özellikleri: Sıklıkla şüpheci, içe çekilmiş, Yavuz, R. (2005). Medikal Açıdan Stres ve Çareleri. İstan-
garip ve tuhaf kişilerdir. Bunlar paranoid, şizoid ve şizoti- bul: Sempozyum Dizisi No: 47 s.39-43
pal kişilik özellikleri (bozuklukları) ’dir.
2- B kümesi kişilik özellikleri: Sıklıkla heyecanlı, duygusal
ve kararsız görünen kişilerdir. Dramatik ve coşkusal dav-
ranış gösterirler. Bunlar; antisosyal, borderline, histrio- Yararlanılan İnternet Kaynakları
nik, narsistik kişilik özellikleri (bozuklukları) ’dir.. http://www.turkpsikolojidergisi.com/PDF/TPB/3435.pdf
3- C kümesi kişilik özellikleri: Sklıkla anksiyeteli, bunaltılı
ve korkulu görünürler. Bunlar; Çekingen, bağımlı ve ob-
sesif-kompulsif kişilik özellikleri (bozuklukları) ’dir.
7
Amaçlarımız
 Stresi olumsuz etkileyen düşünce kalıplarının yeniden yapılandırılmasını açık-
layabilecek,
 Stres durumunda uygulanan davranışsal düzenlemeleri ve gevşeme egzersizle-
rini aktarabilecek,
 Problem çözme ve zaman yönetimini tanımlayabilecek,
 İletişim becerilerini özetleyebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• Stres • Problem Çözme
• Olumsuz Düşünce Kalıpları • Etkin Dinleme
• Maruz Bırakma • Sözel ve Sözel Olmayan İletişim
• Kas Gevşeme Egzersizi • Tartışma Becerileri
• Zaman Yönetimi
İçindekiler
• GİRİŞ
• OLUMSUZ DÜŞÜNCELERİN YENİDEN
YAPILANDIRILMASI
• DAVRANIŞSAL DÜZENLEMELER VE
Stres Yönetiminde Bireysel GEVŞEME EGZERSİZLERİ
Çatışma ve Stres Yönetimi II
Stratejiler • ZAMAN YÖNETİMİ
• PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ
• İLETİŞİM BECERİLERİ
• BESLENME VE SAĞLIKLI YAŞAM
Stres Yönetiminde
Bireysel Stratejiler
GİRİŞ
Çağdaş yaşamda birçok etkenin neden olduğu yoğun stres, bireylerin işlevselliğini boz-
makta ve yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Stresle başetmede kullanılan yöntem-
lerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları stresli bir yaşamdan
korunmada kişiye yardımcı olurken bazıları da stresin ruhsal ve fiziksel belirtilerinin
giderilmesinde etkili olmaktadır. Bu ünitede stres yönetiminde kullanılan bireysel strate-
jilerden; stres yaratan olumsuz düşüncelerin yeniden yapılandırılması, davranışsal düzen-
lemeler, gevşeme egzersizleri, zaman yönetimi, problem çözme becerileri, iletişim beceri-
leri, beslenme ve sağlıklı yaşam konuları ele alınacaktır.
OLUMSUZ DÜŞÜNCELERİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI

Stres yönetiminde; kişinin kendisine, olaylara ve geleceğe bakış açısı önemli olmaktadır.
Olumsuz düşünceler, değerlendirmeler ve atıflar aynı zamanda olumsuz duygulara ve
uyum bozucu davranışlara yol açar. Örneğin aldığı iş projesini yetiştiremeyeceğini düşü-
nen ve kendisi ile ilgili olumsuz değerlendirmeleri olan kişide olumsuz duygular gelişe-
cektir. Bu da kişide uyum bozucu davranışlara yol açarak proje üzerinde ve düşünsel de-
ğerlendirme üzerinde olumsuz etkileri olarak kısır döngüye yol açacaktır (Bkz. Şekil 7.1)
Şekil 7.1
Olumsuz düşünce-
duygu-davranış ilişkisi
Olumsuz düşünceleri yeniden yapılandırırken öncelikle böylesi olumsuz düşüncelerin

fark edilmesi önemlidir. Daha sonra da bu düşüncelerle mücadele edip, akılcı düşüncelerle
değiştirilmesi hedeflenir. Olumsuz düşünceleri ortaya çıkarmak için stresin başlaması ya
da sürmesinde etkili olan düşüncelere odaklanılmalıdır. Örneğin ”O sırada zihnimden ne
geçiyordu?” Kimi zaman bu düşünceleri yakalamak zor olduğundan duyguların (üzüntü,
sıkıntı, öfke gibi) yoğunlaştığı durumlardan yola çıkarak o sırada zihinden geçen düşün-
celer gözden geçirilir. Örneğin ”Sıkıntı bastığında zihnimden ne geçiyordu?”. Bazen de
sakin bir zamanda stres yaşantısı zihinde canlandırılarak o sırada akıldan geçen olumsuz
düşünceler hatırlanmaya çalışılır. Stres yaşantılarında kişilerin kullandığı olumsuz düşün-
celerin bazı ortak özellikleri vardır. Aşağıda sık kullanılan olumsuz düşünce kalıpları ve
ilişkili örnekler sunulmaktadır:
Seçici Soyutlama (Delilleri yok sayma ya da zihinsel filtreleme olarak adlandırılır.):
Eldeki bilginin sadece küçük bir kısmına bakarak yargıya varılır. Deliller yok sayılarak
veya ihmal edilerek duruma bakışta kişinin yanlılığı pekişir.
Örnek: “Bütün arkadaşlarımı kaybediyorum, hiç kimse artık beni umursamıyor”
Keyfi Çıkarsama: Herhangi bir kanıt olmaksızın ya da aksi yönde kanıta rağmen yo-
ruma varılır.
Örnek: “Bu işe alınmayacağım”
“Annemler bu hafta telefon etmediler. Her halde evde bir aksilik var”
Aşırı Genelleştirme: Bir ya da birkaç ipucundan hareketle daha genel yorumlara ulaşılır.
Örnek: “Bu dersle başım belada, hayatımın her alanında yetersizim, hiçbir şeyi doğru
dürüst yapamıyorum”
Abartma ve Küçültme: Bir nitelik, olay ya da duyumun önemini ya aşırı abartır ya da

küçümser.
Örnek: “Sözünü kesmem saygısızlıktı, yaptığım affedilmez bir hataydı”
Kişiselleştirme: Herhangi bir temeli olmamasına ya da çok küçük bir bağıntı olması-
na rağmen çevresel olayları kendisiyle ilişkilendirir. Olayların olumsuzluğundan kendisi-
ni sorumlu tutar ve suçlar.
Örnek: “Arkadaşım selam vermediğine göre beni sevmiyor”
“Belki ben olmasam işler daha hızlı yürüyecek”

İkili (hep ya da hiç biçiminde) düşünme: Kişinin kendisi, kişisel deneyimleri ve diğer
kişiler hakkında yargıları iki kategoriden (hep iyi veya hep kötü, bütünüyle yetersiz ya da
bütünüyle başarılı, kusurlu ya da mükemmel gibi) birinde yer alır. Olayları “siyah ya da
beyaz” şeklinde değerlendirir.
Örnek: “İnsan bir işi en iyi şekilde yapmayacaksa hiç başlamasın daha iyi”
Olumsuz düşünceleri saptadıktan sonra bunlarla mücadele edip akılcı düşünceler ge-
liştirmede bazı sorular kişilere yardımcı olacaktır. Örneğin ”Bu durumun başka açıklama-
sı var mı?”, “Bu düşüncemi destekleyen ve desteklemeyen kanıtlar nelerdir? ”Ayrıca kişinin
konu hakkında değer verdiği insanlardan fikir alması, “stressiz döneminde olsaydı aynı
durum için ne düşünebileceğini” gözden geçirmesi akılcı düşünceler geliştirmede yar-
dımcı olabilecek diğer adımlardır. Olumsuz düşünceleri değiştirirken kişi gerçekçi olmalı,
varolan sorunların üzerini örtmemelidir. Akılcı düşünceler; objektif gerçeklere dayanır,
7. Ünite - Stres Yönetiminde Bireysel Stratejiler 121
kişiye ve problemi çözmeye yardımcı olur, kişinin diğer insanlarla çatışma ve sürtüşmele-
rini azaltır, kişinin kısa ve uzun dönemli amaçlarına katkıda bulunur, duygusal bir çatışma
ve gerginliğe sürüklemez. Geliştirilen akılcı düşüncelerin bir kağıda yazılarak cüzdanda
saklanması ya da cep telefonunda mesaj olarak kaydedilmesi, olası stresli durumlarda kişi-
nin bu düşüncelere kolayca ulaşmasını sağlayacaktır.Olumsuz düşüncelerin akılcı düşün-
celere değiştirilmesine yönelik bazı örnekler Tablo 7.1’de sunulmaktadır.
Olumsuz düşünce Akılcı Düşünce Tablo 7.1

Olumsuz düşüncelerin
“Bütün arkadaşlarımı kaybediyorum, hiç “Yoğun çalışıyor olabilirler, kaldı ki iki gün akılcı düşüncelere
kimse artık beni umursamıyor” önce beni telefonla aramışlardı” değiştirilmesi
“Annemler bu hafta telefon etmediler. Her “İşin doğrusunu öğrenmeden gereksiz
halde evde bir aksilik var” endişeye kapılmamalıyım”
“Bu dersle başım belada, hayatımın her “Ders için elimden geleni yapıyorum, her
alanında yetersizim, hiçbir şeyi doğru dürüst şeyde ders demek değil”
yapamıyorum”
“Sözünü kesmem saygısızlıktı, yaptığım “Sözünü kesmeseydim iyi olurdu. Herhalde
affedilmez bir hataydı” ilginç olduğunu düşündüğüm fikrimi bir an
önce söylemek istedim”
“Arkadaşım selam vermediğine göre beni “Belki de farketmedi, bu günlerde bazı
sevmiyor” sıkıntıları olabilir”
“İnsan bir işi en iyi şekilde yapmayacaksa hiç “İşin iyi sonuçlanmasını ben de isterim ama
başlamasın daha iyi” yanlış giden şeyler olursa da düzeltmeye
gayret ederim”
Yoğun stres yaşantısında ortaya çıkan olumsuz düşünceleriniz nelerdir? Olumsuz düşünce-
lerin ortak özelliklerini tanımlayınız. 1
DAVRANIŞSAL DÜZENLEMELER VE GEVŞEME EGZERSİZLERİ
Maruz Bırakma (Exposure)

Maruz bırakma yönteminde kişi stres etkeniyle karşı karşıya kalacak provalar yapar. En
hafif durumdan giderek artan şiddette stres etkenine maruz kalır. Her maruz kalış kişinin
strese verdiği psikofizyolojik cevabı ve kaçma davranışını azaltır, uyumunu artırır. Bunu
soğuk suyun olduğu havuza girildiğinde bir süre sonra soğuğa alışmaya ya da karanlık
bir sinema salonunda karanlığa alışmaya benzetebiliriz. Maruz bırakma, imgesel ve ger-
çek yaşamda olmak üzere iki çeşittir. İmgesel maruz bırakmada giderek artan şiddet ve
süreyle imgesel olarak stres etkenine maruz kalır. Gerçek yaşamda maruz bırakma ise
kişinin stres ortaya çıkaran uyaranla doğrudan karşılaşarak yüzleşmesidir. Kişiler maruz
bırakma uygulamalarını, kapasitelerinin ötesinde bir değişime itmeyecek şekilde, ancak
kaçma davranışlarını kıracak ve korkularını yenecek tarzda yerinde zorlamalar kullana-
rak ayarlamalıdır. Örneğin topluma karşı konuşma korkusu olan bir kişi maruz bırakma
aşamalarını şöyle yapabilir; aile çevresinden oluşan topluluk önünde konuşma-samimi
arkadaşlarının olduğu toplulukta söz alıp soru sorma, konuşma- samimi arkadaşlarının
olduğu toplulukta bir fikrini dile getirme-toplulukta söz alıp soru sorma- topluluk karşı-
sında bir fikrini dile getirme- topluluk karşısında hazırladığı uzun bir konuşmayı yapma.
Maruz kalma hedeflerini gerçekleştirmede aile bireyleri veya yakın arkadaşlarının kişiyi
övmesi ya da küçük ödüllendirmelerde bulunması süreci olumlu etkileyecektir.
Duyarsızlaştırma (Desensitization)
Maruz bırakma yöntemine benzer bir yöntemdir. Ancak alıştırmalarda gevşeme egzer-
sizleri kullanılır. Duyarsızlaştırmada kişiler öncelikle nasıl gevşeyeceklerini öğrenmelidir
(Bkz. gevşeme egzersizleri). Duyarsızlaştırma, diğer stres yönetim tekniklerinin uygulan-
masını zorlaştıran başlangıç anksiyetesinin yoğun olduğu durumlarda özellikle faydalı ol-
maktadır. Gevşeme sağlandıktan sonra stres etkeni imajiner ya da gerçek yaşamda maruz
bırakılır. Stres yaratan durum ya da uyaranla ilişkili en kolaydan en zora doğru hiyerarşi
oluşturulur. Maruz bırakmada olduğu gibi bir önceki evrede sıkıntı duymadan başa çıka-
bildiğinde bir sonraki aşamaya geçilir.
Stres Aşılama (Stress Inoculation)

Stres ile başetmede kullanılan yöntemlerden bir diğeri de stres aşılama yaklaşımıdır. Stres
aşılama yönteminin anlaşılmasını kolaylaştırmak için tıp alanında yapılan aşı uygulama-
larını örnek verebiliriz. Aşı uygulamalarında düşük dozda ve gücü zayıflatılmış virüs vü-
cuda verilerek kişinin direnci artırılır. Stres aşılama yönteminde de kişi stresli durumun
daha zararsız biçimine maruz bırakılarak başetme becerileri geliştirilir. Kişi daha stresli
durumlarla karşılaştığında geliştirdiği becerileri kullanır. Deneyimli terapistlerin deneti-
minde uygulanan stres aşılama yönteminde, gevşeme egzersizleri ve başetme becerilerini
destekleyen akılcı düşünme yöntemleri de kullanılır.
Stresin yoğun sorunlara neden olduğu durumlarda, bireyler bazen kendi çabaları ile üste-
sinden gelirken bazen de ruh sağlığı çalışanlarından yardım almaları gerekebilir.
Gevşeme Egzersizleri
Gevşeme egzersizleri, stresin neden olduğu aşırı fizyolojik uyarılmayı ve psikolojik etkile-
ri azaltarak rahatlama sağlar. Aşırı stres tepkisi olarak gelişen kan basıncı artışı, sık nefes
alıp verme, kalp atım sayısında artış gevşeme egzersizi ile normale döner. Başarılı bir
gevşeme egzersizi ile kişi kendini daha iyi hisseder, gerginlik ve anksiyete duygusu azalır,
kontrol duygusu artar. Kişi kendini daha huzurlu hisseder. Gevşeme egzersizi öğrenilebi-
len bir yöntemdir. Kişinin bu anlamda istekli olması ve yeterli çabayı göstermesi gerekir.
Sık kullanılan gevşeme egzersizleri; kas gevşeme egzersizi, nefes egzersizi ve imajiner gev-
şeme yöntemleridir.
Kas gevşeme egzersizi: Bu yöntemde belirli bir sistem içinde önce kasların kasılması
sonra gevşemesi söz konusudur. Böylece kaslardaki gerginlik ve gevşeme arasındaki fark-
lılığın anlaşılması hedeflenir. Genellikle 15-20 dakika süren egzersizler, günde 2 kez sessiz
ve rahat bir ortamda yapılır. Uygulama rahat bir koltuk ya da sandalyeye oturarak yapılır.
Sabah yataktan kalktıktan sonra ve gece yatmadan önce uygulanabilir. Etkinliği, düzenli
ve sistemik bir şekilde uygulanması sonucu zamanla gözlenir. Her kişi kendisini rahat-
latan egzersiz sayısını ve saatlerini bir süre sonra geliştirebilmektedir. Ağır yemeklerin
yendiği bir öğünden sonra yapılması önerilmez. Bir kas gevşeme egzersizi örneği aşağıda
sunulmuştur.
“Öncelikle sessiz bir mekanda rahat edeceğiniz şekilde bir sandalyeye oturun. Gözlerinizi
kapatın. Birkaç defa yavaş, sessiz, derin soluk alıp verin. Düşünce ve endişelerinizden uzak-
laşmaya çalışın. Bütün dikkatinizi bedeninize verin. Önce ayaklarınızdaki ve bacaklarınızdaki
kasları germeye başlayın. Bunun için ayak parmaklarınızı yere doğru kıvırın. İyice gerildiğini
hissedin. Şimdi gevşeyin. Kaslarınızdaki gerginlik ve gevşeklik arasındaki farkı hissedin. Derin
bir nefes alarak rahatlayın. Bacak kaslarınızı germek için bacaklarınızı hafifçe yukarı kaldı-
rın ve ayak parmaklarını öne doğru gerin. Baldır ve uyluk kaslarınızın gerildiğini hissedin.
Şimdi gevşeyin. Kaslarınızdaki gerginlik ve gevşeklik arasındaki farkı hissedin. Derin bir nefes
alarak rahatlayın…Şimdi kalça ve karın kaslarınızı gerin. Önce kalça kaslarınızı gerin. Bir
kaç saniye öyle kalın. Sonra gevşeyin. Kaslarınızdaki gerginlik ve gevşeklik arasındaki farkı
hissedin. Derin bir nefes alarak rahatlayın. Karın kaslarınız için karnınızı iyice içinize çekin
ve karın kaslarınızı gerin. Bir kaç saniye öyle kalın. Sonra gevşeyin. Kaslarınızdaki gerginlik
ve gevşeklik arasındaki farkı hissedin. Derin bir nefes alarak rahatlayın. Nefes alışınızın nasıl
yavaş ve ritmik olduğunu fark edin…Şimdi sıra el ve kol kaslarınızda, ellerinizi yumruk ya-
pın, dirseklerinizden bükerek parmaklarınızdan omuz kaslarına kadar bütün kaslarınızı ge-
rin. Bir kaç saniye öyle kalın. Sonra gevşeyin. Kaslarınızdaki gerginlik ve gevşeklik arasındaki
farkı hissedin.Derin bir nefes alarak rahatlayın. Gerginliğin parmak uçlarınızdan akıp gitti-
ğini, vücudunuzun rahatladığını hissedin…Şimdi dikkatinizi omuz ve sırt kaslarına yönel-
tin. Omuzlarınızı yukarı kaldırın. Gerginliği hissedin. Sonra omuzlarınızı arkaya doğru geri
çekerek birbirine yaklaştırın ve sırt kaslarınızın gerildiğini hissedin. Bir kaç saniye öyle kalın.
Sonra omuzlarınızı aşağı doğru sarkıtarak kaslarınızın gevşetin. Kaslarınızdaki gerginlik ve
gevşeklik arasındaki farkı hissedin. Derin bir nefes alarak rahatlayın. Vücudunuzun giderek
gevşediğini, sakinleştiğinizi hissedin. Sırtınızı sandalyeyedayayarak dik oturduğunuzdan emin
olun…Son olarak yüz kaslarınıza odaklanın. Yüz kaslarını germek için yüzünüzü buruşturun,
kaşlarınızı çatıp, dudaklarınızı büzün, dişlerinizi kenetleyip gerin. Bir kaç saniye öyle kalın.
Sonra gevşeyin. Gevşerken yüzünüzün yumuşadığını hissedin. Kaslarınızdaki gerginlik ve gev-
şeklik arasındaki farka dikkat edin. Yavaş ve derin nefes almaya devam edin. Tüm bedeninizin
rahat ve gevşek olduğunu hissedin. Bir kaç dakika boyunca bu gevşeklik ve rahatlığı sürdürün.
Gözlerinizi açmaya hazırlanın ve yavaşça gözlerinizi açın. Şimdi kendinizi daha canlı ve güne
devam etmeye hazır hissedeceksiniz.”
Nefes egzersizi: Nefes alıp verme otomatik olarak yapılan bir işlevdir. Aynı zamanda
stresin yarattığı aşırı uyarılma durumundan etkilenir, sık sık ve düzensiz nefes alınır. Stre-
sin aşırı uyarılma etkilerini kontrol etmede doğru ve derin nefes almayı öğrenmek önem-
lidir. Solunum bir yönüyle istenildiği zaman nefesin alındığı ve istenildiği zaman nefesin
tutulduğu iradeyle yönlendirilen bir işlevdir. Doğru nefes burundan ağır, sessiz ve derin
alınır. Göğüs kafesi solunumu yerine diyafram solunumu(karın solunumu) yapılmalıdır.
Bu şekilde akciğerlerin vakum etkisiyle genişlemesi mümkün olur. Böylece bedenin yeter-
li oksijen alması ve biriken karbondioksitin atılması sağlanır.
İmajiner gevşeme: Bazı gevşeme yöntemlerinde kişinin gözlerini kapatarak kendisini
huzurlu hissettiği bir mekanda hayal etmesi istenir. Örn. Sahilde uzanırken ya da bir or-
manda ağaç altında serin bir yerde olduğunu hayal eder. İmajiner gevşeme, kas gevşeme
egzersizi ve nefes egzersizi ile birlikte uygulanabilir. İmajiner gevşemede, hayal kurmaya
devam ettikçe vücudun sanki o mekanda bulunuyormuş gibi tepki verdiği, zihnin rahat-
ladığı hissedilir. Gevşemeyi kolaylaştırmak için kişi; hayal edilen mekanın sıcaklığını,
duyduğu sesleri, ortamdaki hareketi, ortamın renklerini, kimlerle birlikte olduğunu ve
yaşadığı hisleri zihninde canlandırır.
ZAMAN YÖNETİMİ
Zamanın etkili biçimde kullanılması stresi daha kolay yönetmeyi sağlar. Kimi durumlar-
da ise zaman kendi başına stres nedeni olabilmektedir. Yetiştirilemeyen işler ya da boşa
geçen zamanlar kişiyi mutsuz, kaygılı yapabilir. Bu durum ise üretkenliği azaltarak, enerji-
yi tüketir. Daha uzun süreler harcayarak daha az şey yapılır. Zamanın etkili kullanımı aynı
zamanda daha çok şey başarılmasını sağlar. İyi bir zaman yönetimi elde edebilmek için
atılması gereken adımlar şunlardır;
Zaman çizelgesi yapmak: İyi bir zaman yönetimi için öncelikle kişinin halen kullan-
dığı zamanın değerlendirmesi yapılmalıdır. Gün yarım saatlik ya da bir saatlik dilimlere
bölünerek neler yaptığının kaydı tutulur. Hangi etkinliklerin ne kadar zaman aldığı de-
ğerlendirilerek, gereksiz şekilde çok vakit alan etkinlikler ya da daha çok vakit ayrılması
gereken etkinlikler belirlenir. Ve hedeflenen değişiklikler yaşama geçirilir.
Hedefler oluşturmak: Zamanın etkili kullanılmasında önemli bir konuda hedefler
oluşturmaktır. Bu hedefleri; günlük, haftalık, aylık ve uzun sureli hedefler şeklinde plan-
lanmalıdır.
Öncelik sırası belirlemek: Birbiri ile ilişkili olan hedefleri belirleyerek kendi içinde
öncelik sırasına göre gruplanmalıdır. Önemli olanlar, daha az önemli olanlar ve en az
önemli olanlar listesi yapılarak hangi etkinliklere daha çok ya da daha az vakit ayrılması
gerektiği belirlenir.
Plan yapmak: Öncelikler belirledikten sonra plan yapılır. Ne kadar zaman alacağı,
olası engellerin neler olabileceği tahmin edilir.
“Hayır” diyebilmek: Stresi yönetebilmek ve yaşamda dengeyi kurabilmek için kişisel
önceliklerin iyi tanımlanması gerekir. İş ve ev yaşamında gerekli dengeyi kurabilmek için
kişi ne zaman “evet” ne zaman “hayır” diyeceğini bilmelidir. “Hayır” demekte zorlanan
kişiler bunun nedenlerini anlamaya çalışmalıdır. Kişinin sevilme beklentisi, beceriksiz
olduğu düşünüleceği kaygısı ve “hayır” dediğinde yaşanan suçluluk hisleri “hayır “ diye
bilmeyi zorlaştırır.
İşbirliği yapmak: Uygun düştükçe iş ve sorumlulukların iş arkadaşları ile paylaşılması
iyi bir zaman yönetimi için gereklidir. Ayrıca amir durumunda olan kişilerin emrinde
çalışanların ne zaman kendi başlarına karar verecekleri ne zaman danışmaları gerektiğini
açıkça belirlemesi gerekir.
İşleri ertelememek: Kişilerin işi erteleme davranışı göstermelerinde çeşitli nedenler
söz konusudur. Bu nedenler arasında; işin belirsizliği ve iş hakkında gerekli bilgiye sahip
olmamak, işin yeterince anlamlı gelmemesi, yetersiz olacağı ve eleştirileceği düşünceleri,
pasif bir şekilde öfkesini yansıtmak ya da birşeylerin acısını çıkarmak ve aşırı mükem-
meliyetçi beklentiler sayılabilir. İş erteleme davranışlarını önlemede; işe küçük adımlarla
başlanması, kişinin kendisinden beklentilerinin gerçekçi olması, olumsuz düşüncelerin
olumlu düşünceye çevrilmesi ve başarılan işlerde kişinin kendini ödüllendirmesi önemli
olmaktadır.
Düzenli olmak: Düzenli bir ortamda çalışmak kişiye zaman kazandırır ve çalışma
isteğini artırır.
Gereksiz meşgul eden şeyleri kontrol etmek: Planlanan bir çalışmayı araya giren ge-
reksiz şeyler engeller, zaman kaybına neden olur. Günlük yaşam içinde bunları bütünüyle
ortadan kaldırmak mümkün olmamakla birlikte en aza indirilmeye çalışılmalıdır. Telefon
bağlatmamak, oda kapısına rahatsız edilmemek için uyarı yazısı asmak ya da ziyaret eden-
lerin görevlilerce bu konuda uyarılmalarını sağlamak alınacak önlemlerden bazılarıdır.
Gözden geçirmek: Belli sürelerle planların gözden geçirilmesi önemlidir. Planlanan
işlerin ne kadarının yapıldığı, daha iyi olması için neler yapılması gerektiği saptanmalıdır.
Böylece eksikler ve başarılı olunan yönler tespit edilir.
PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ

Kişiler gerek iş gerek özel hayatlarında birçok problemle karşılaşırlar. Problemlerin doğası
ve yapısının yanı sıra kişinin problemle nasıl başa çıktığı önemlidir. Kişiler sorunların
üstesinden geldikçe sorunlar karşısında daha dayanıklı olur ve başetme becerileri artar.
Problemler çözülmediğinde ise kişi yoğun stres yaşar. Problem çözme sürecinde beş temel
basamak vardır:
I. Probleme yaklaşım: Problemlerin çözümünde birinci adım, kişinin probleme
yaklaşımı ve probleme bakış açısıdır. Problemlere yaklaşımda olumlu ya da olum-
suz bakış açıları ve tutumlar söz konusu olabilmektedir. Olumsuz tutum; sorunları
birer tehdit olarak algılar, sorunlar ortaya çıktığında onları görmezden gelme eği-
limindedir. Bu sorunların birikmesine ve kişinin yaşamını olumsuz etkilemesine
yol açar. Problemlerin nedenleri konusunda bütünüyle kendisini ya da başkalarını
suçlayarak çözüme katkısı olacak bir yaklaşım geliştirilmez. Olumsuz tutuma sahip
olan kişiler bir taraftan problemlerin çözümünün çok zor olduğunu düşünürken
diğer taraftan da problemlerin üstesinden gelmede yeteneklerinin yetersiz olduğu
kanısındadırlar. Olumlu tutuma sahip kişiler ise; problemleri yaşamın bir parçası
olarak görür ve kendilerinin gelişimine katkıda bulunacak bir fırsat olarak algılar-
lar. Onları gözardı etmezler. Problemleri ortaya çıkaran nedenleri doğru anlayıp,
bu nedenlerin hangi unsurlardan kaynaklandığını doğru bir şekilde değerlendirir-
ler. Problemlerin çözülebilir olduğuna inanırlar. Kendi becerilerinin problemlerin
çözümünde yeterli olduğuna inanırlar. Çözümün zaman ve çaba gerektiğinin bi-
lincindedirler.
II. Problemin tanımlanması:Problem doğru tanımlandığında çözümün yarısı ta-
mamlanmış demektir. Problemleri doğru tanımlamada birinci adım, gerçeklerin
ortaya konmasıdır. Bunlar bir gazetecinin yaptığı gibi 5N1K(Ne, Nerede, Ne za-
man, Nasıl, Niçin, Kim) soruları ile ortaya konur. Ne oldu(oluyor), nerede oldu,
problem ne zaman ve ne sıklıkta oldu, niçin oldu(sebepleri), problemin etkisi nasıl
oldu(yaşattığı duygu, davranış ve düşünceler) ve problem kimlerle ilgilidir belir-
lenmeye çalışılır. Problemin tanımlanmasında ikinci adım, problemin açık ve net
cümlelerle ifade edilmesidir. Kişiler problemlerini ilk fark ettiklerinde genellikle
belirsiz ve genelleştirerek tanımlama eğilimindedirler. Örn.”Moralim çok bozuk.
Herşey çok kötü gidiyor”. Problemin çözümü için daha net ve somut cümlelerle
tanımlanması önemlidir. Problemin tanımlanmasında üçüncü adım, varsayımlar
ile gerçeklerin ayırımının iyi yapılmasıdır. Gerçekler, birçok kişinin aynı görüşte
olduğu düşüncelerdir. Varsayımlar ise, kişinin subjektif değerlendirme ve yorum-
larıdır. Kişi özellikle morali bozuk ve duygusal yönden gergin olduğunda varsa-
yımları öne çıkar. Problemi tanımlarken atılacak dördüncü adım, gerçekçi hedef-
lerin ortaya konması ve bu hedeflere ulaşmada ortaya çıkabilecek engellerin iyi
belirlenmesidir.
III. Seçeneklerin oluşturulması: Problemi saptayıp hedefler iyi belirlendikten sonra-
ki basamak, olabildiğince çok seçenek üretmektir. Stres altındaki kişiler genellikle
çözümün olmadığından yakınır ya da akıllarına ilk gelen çözümü uygularlar. Oysa
tüm seçeneklerin gözden geçirilerek bir liste oluşturulması iyi bir çözümün gelişti-
rilmesine katkıda bulunur.
IV. Uygun çözümün seçilmesi: Bu aşamada oluşturulan çözüm seçeneklerinden en
uygun olanı belirlenir. Uygun çözüme karar vermede ilk adım, listedeki uygunsuz
seçeneklerin elenmesidir. Sonrasında her bir seçeneğin avantajları ve dezavantaj-
ları ele alınır. Çözüm seçenekleri birbiri ile karşılaştırılır. Her çözüm seçeneğinin
pratikte uygulanıp uygulanamayacağı gözden geçirilir. Uygun çözüm seçeneği,
hem sorunu çözmeli hem de belirlenen hedefi gerçekleştirmelidir.
V. Çözümün uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesi: Çözümün uygulanma
aşamasında kişinin harekete geçmeye hazır olması önemlidir. Başka bir ifade ile
kişinin değişime hazır olması gerekir. Değişim kaygı ve korkulara neden olabilir.
Uygulama sürecinde olası risk algısı ve korkular ele alınabilir. Belirlenen çözümün
uygulanmasında motivasyon çok önemlidir. Çözümün kısa ve uzun dönemde geti-
receği olumlu ve olumsuz sonuçları gözden geçirilir. Ayrıca problemin çözümünde

gösterilen çabalar için kişinin kendini ödüllendirmesi motivasyonu artıran önemli
bir unsurdur. Belirli bir süre sonra seçilen çözümün iyi işleyip işlemediği değer-
lendirilmelidir. Problem bütünüyle ortadan kalkmamış olabilir. Ancak yaşanan
sıkıntıda olumlu bir değişiklik olup olmadığı gözden geçirilir. Sonuç olumlu ise
aynı yolda ilerlemeye devam edilebilir. Sonuç olumsuz olarak değerlendirilir ise
denenmeyen çözüm seçenekleri gözden geçirilir ya da geriye dönüp problemin
doğru tanımlanıp tanımlanmadığına bakılabilir.
Son günlerde yaşadığınız bir problemde tutumunuz nasıl oldu? Problem çözme sürecinin
2 basamakları nelerdir?
İLETİŞİM BECERİLERİ
Kişilerarası iletişim sorunları stres nedeni olabilmektedir. Sorunları doğru anlamak, doğ-
ru şekilde ifade edebilmek ve karşıdaki kişilerle yapıcı bir şekilde çözmek iletişim beceri-
leri ile mümkündür.
Etkili Dinleme
Dinlemek, yeni ilişkiler kurmak ve var olan ilişkileri sürdürmek için gerekli bir beceridir. İyi
bir dinleyiciyseniz, başkalarının size yakınlaştığını fark edeceksiniz. Dinlemeyen kişiler sıkıcı-
dırlar. Kendileri dışında kimseye karşı ilgili görünmezler. Onlar konuşmak için eğlenceli kişiler
değillerdir, çünkü diğer kişi hiçbir zaman anlaşıldığına ilişkin bir doyum hissetmez. Dinleme-
yen kişiler önemli bilgileri kaçırır ve gelecek sorunları göremezler. Dinlemek bir sorumluluk
ve saygı belirtisidir. Diğer kişilerin nasıl hissettiğini ve dünyayı nasıl gördüğünü anlama so-
rumluluğudur. Onlara ne olduğunu umursadığını, hayatını ve yaşantısını önemsediğini gös-
terir. İnsanlar, dinlerken gösterilen saygıya genellikle sizi severek ve size değer vererek karşılık
verirler. Etkili dinleme; birini anlamak ya da bir şey öğrenmek, birine “duygularını ifade etme-
sinde yardımcı olmak” niyetine dayanır. Verimsiz dinlemede asıl amaç dinlemek değil başka
gereksinimleri karşılamaktır. Herkesin dinlemesi zaman zaman verimsiz olur. Etkili dinleme,
verimsiz dinlemeden çok daha az olduğunda sorunlar başlar. Etkili dinleme ne kadar çok olur-
sa ilişkiler o kadar iyi olur. Etkili dinlemenin dört önemli özelliği vardır:
1. Etkin dinleme: Dinlemek kişinin katılımını gerektiren etkin bir süreçtir. Etkin bir
şekilde dinlemenin yolları şunlardır:
a. Açımlama: Birinin söylediklerinden ne anladığını kişinin kendi sözcükleriyle
ifade etmesidir.
“Anladığıma göre şunu hissettin”,”Bunu mu demek istiyorsun?”
b. Açıklık getirme: Genellikle açımlama ile birlikte gider. Kısacası konuyu kavra-
yana kadar sorular sormak anlamına gelir.
c. Geribildirim: Söylenenlere açıklık getirildikten sonra kişi geri bildirim vererek
ne düşündüğünü, ne hissettiğini ve ne duyumsadığını yargılayıcı olmayan bir
biçimde paylaşabilir. Geribildirim; anında, dürüstçe ve destekleyici olmalıdır.
“Duygularını anlamak istiyorum, hissettiğin [kendi açıklamanızı yaparak] bu mu?”
2. Empati kurarak dinleme: Empatik dinleme, karşı tarafın yerine kişi kendini ko-
yarak söylenenlerin duygusal bileşenlerini anlamaya çalışmaktır. Empatik dinle-
me, özellikle çalışma ortamında ve aile ilişkilerinde çok önemlidir. Empatik dinle-
mede kullanılan bazı empatik yanıtlar şunlardır:
“Bunun seni neden üzdüğünü anlayabiliyorum”
“Bu sizin için zor olmalı”
“Endişeli görünüyorsun”
3. Açıklıkla dinleme: Karşı tarafın hatasını bulmaya çalışırken ya da yargılarken
dinlemek zorlaşır. Bu kimi zaman kişinin kendisi ile ilgili belli gerçeklerle yüzleş-
mek istememesinden kaynaklanır. Ya da sevmediği bir kişinin düşünmeye değer
bir şey söylemiş olduğuna inanmak istemez. Haksız olma korkusu da dinlemeyi
zorlaştırır. Söylediklerinde haksız olmak; aptal, kötü ya da değersiz olmakla bir tu-
tulur. Oysa düşünceleri, değişebilen geçici varsayımlar olarak görebiliriz. Açıklıkla
dinlemenin en önemli kuralı, yargılamadan önce sözün ve konuşmanın tamamını
duymaktır. Bilginin tamamına henüz ulaşmadan yapılan değerlendirme olgun ol-
mayacaktır.
4. Farkında olarak dinleme: Karşı tarafın söyledikleri dinleyenin kendi bilgileriyle
karşılaştırarak ve söylenenlerin kişinin ses tonu, vurgusu, yüz ifadesi ve duruşu ile
uygunluğunu gözlemleyerek yapılır.
Sözel ve Sözel Olmayan İletişim

Kişilerarası iletişimin sözel ve sözel olmayan öğeleri vardır. Sözel iletişim derken, konuşa-
rak ve yazarak iletişim kurduğumuz dilimizden söz edilmektedir. Sözel olmayan iletişim
ise, beden dili, konuşmanın sözel olmayan öğeleri ve iletişim alanı gibi özellikleri içerir.
Sözel İletişim
İfade etmek: Kişiler önemli durumlarda ve kendileri için önemli kişilere gözlem, duygu,
düşünce ve gereksinimlerini açık ve eksiksiz bir şekilde ifade etmek isterler. Bu anlamda
etkili ifade; iletilerin dolaysız, açık, zamanında, dürüst ve destekleyici olmasıyla müm-
kündür. Dolaylı iletide kişi, ne düşündüğünü ne istediğini başkalarının bildiğini varsayar.
İpuçları vererek ya da üçüncü şahıslara anlatmayı deneyerek iletişime geçer. İletiler açık
olmalıdır. Üstü kapalı ve belirsiz konuşmalar içermemelidir. Birbiri ile çelişen ifadeler
aynı anda söylenmemelidir. Etkili bir ifade neyin ne zaman söyleneceğini bilmekle müm-
kün olur. Dürüst ileti; söylenen ile gerçek amacın aynı olduğu iletilerdir. Gizli gündem
ve niyetler yakınlığı engeller. Destekleyici iletişim, karşıdaki kişiyi savunmaya itmeden
birbirini anlamayı ve yakınlığı getirir.
“Ben” cümleleri kullanmak: İletişimde “sen” cümleleri kişiyi savunmaya iter ve olum-
suz tepkilere neden olur. Örneğin “yeterince açık konuşmuyorsun”. “Ben” cümleleri ise so-
rumluluğu kendi üzerinde tutar. Örneğin ”söylediklerini yeterince iyi anlayamadım” gibi.
Karşıdaki kişinin duygularını daha açıkça ortaya koymasına yardım eder.
Sözel Olmayan İletişim

Beden dili: Kişiler, hiçbir söz söylemeden de duygularını ve tutumlarını açığa vururlar.
Yüz ifadeleri, el-kol hareketleri ve duruşları duygu ve düşüncelerini yansıtır. Beden dili;
beden duruşu, yüz ifadesi, göz teması, jestler, giyim, kendine bakım gibi ögelerden oluşur.
Beden dilini anlamak önemlidir. Çünkü bir iletinin etkisinin %50’sinden fazlası beden
dilinden gelir. İnsanların yüz yüze kurdukları ilişkide algılanan anlamın; %7’si sözel ileti-
şimden, %38’i konuşmanın sözel olmayan öğelerinden (sesin perdesi,temposu) ve %55’i
beden dilinden (çoğunlukla yüz ifadesinden) anlaşılmaktadır. Sözel iletişimle beden di-
linin uyumu önemlidir. Ayrıca sözel olmayan iletişimin diğer öğeleri ile beden dilinin
uyumu da etkili iletişim için gereklidir. Kişinin yüz ifadesi, söyledikleri ve işittikleriyle
uyumlu olmalıdır. Beden duruşu, oturma pozisyonu beden dilinin önemli parçasını oluş-
turur. Görüşülen kişiye doğru dönüldüğünde ve hafifçe öne eğildiğinde, kendisi ile daha
yakından ilgilenildiği, daha dikkatli dinlenildiği yönünde olumlu ileti verilir. Olumlu izle-
nim yaratacak beden dili özelliklerini şöyle özetleyebiliriz;
• İletişimde rahatsız etmeyecek ölçüde, sık sık göz teması kurulmalıdır.

• Mümkün olduğunca aynı göz hizasında kalmaya çalışılmalıdır.
• Mümkün olduğunca sıcak ve dostça tebessüm edilmelidir.
• Donuk ve ifadesiz gözükmekten kaçınılmalıdır.
• Karşıdaki kişiye anlaşıldığı ve dinlendiği hissettirilmelidir.
• Başka bir işle ilgilenilmemelidir.
• Elleri cepte tutmaktan ve kolları kavuşturmaktan, ellerle ağzı örtmekten kaçınıl-
malıdır.
Konuşmanın sözel olmayan öğeleri; sesin perdesi, tınlaması, boğumlanması, tem-
posu ve ritmidir. Farkında olmadan duygu durumumuz ve düşüncelerimizi ele verir. Ne
söylediğinizden bağımsız olarak, onu nasıl söylediğiniz sizin ne demek istediğiniz ve neler
hissettiğiniz hakkında çok fazla şey ortaya çıkarır.
İletişim alanları; özel, kişisel, sosyal ve toplumsal alanlardan oluşur. Özel alan beden-
den 0-45cm uzaklıktaki mesafeyi içerir. Bu alan eş, sevgili, anne-baba ve çocuklar içindir.
Kişisel alan (45-120cm arası) birisiyle konuşmak için kullanılan bir alandır. Sosyal alan
(120-360cm arası) iş görüşmeleri ve sosyal iletişim için kullanılır. Toplumsal alan (360-
600cm ve üstü) ise; toplantı, grup çalışmaları gibi ortamlarda konuşmacının kullandığı
mesafelerdir. İletişim alanları, kültürden kültüre değişiklik gösterebilir. Bazen aynı kültür-
de de kişiden kişiye değişebilen farklılıklar görülür.
Tartışma Becerileri
Kendini ortaya koyabilme; kişilerarası iletişimde pasif ya da saldırganca tutumlar ye-
rine kişinin kendisini açık bir biçimde ortaya koyabilmesidir. Pasif tutumda kişi duygu,
düşünce ve isteklerini doğrudan ifade etmez. Kendini küserek, ağlayarak dolaylı yollardan
ifade etmeye çalışır. Saldırgan tutumda kişi kendi duygu, düşünce ve isteklerini ifade eder-
ken başkalarının hakları ve duygularını dikkate almaz. Saldırgan davranışlar, iğneleme ve
küçük düşürme eğilimindedir. Açık tutumda ise; kişi sorunlarını ve haklarını tartışırken
kibar bir tavır takınır. Başkalarının haklarına saygı gösterirken kendi haklarını da savu-
nur. Eleştiriyle, sinirlenmeden ya da savunmaya geçmeden başaçıkabilir. Tartışmalarda
açık tutumu benimseyen kişiler yapıcı bir eleştiri ya da haklı bir uyarıya karşı eleştiren
kişinin haklı olduğunu kabul eder. Ancak kimi zaman yapıcı olmayan yönlendirici eleştiri
ile karşı karşıya kalınır. Böylesi durumlarda eleştirinin haklı bulunan bir kısmı varsa onu
öne çıkartarak ya da eleştirinin ilkesel olarak haklı yönleri varsa onları belirterek tepki
verilebilir. Tartışmalarda, asıl konuşulan konudan uzaklaşıldığı düşünüldüğünde sürece
vurgu yapılmalıdır. Yani kişilerarasında o esnada ne olup bittiğine dikkat çekilebilir. Ör-
neğin ” şimdiki sorunu bırakıp eski defterleri karıştırmaya başladık.” Anında tepkiye zor-
lanıldığı durumlarda kişi sonradan pişman olacağı şeyler söyler ya da yapabilir. Böylesi
durumlarda bir anlık zaman kazanmak önemlidir. Örneğin ”söylediklerini anlamadım,
lütfen tekrar edermisin?” Tartışmanın çıkmaza girdiği, etkileşimin çok saldırgan ya da
pasif olduğu zamanda konuşmayı başka bir zamana ertelemek uygun olacaktır.
Adil tartışma: Farklılıkların içten ve açık bir biçimde, bağırmadan ve şiddete başvur-
madan tartışılmasıdır. Adil tartışmada üç önemli görüş öne çıkarılır: 1)Tartışma kötü bir
şey değildir, bireylerin farklı görüşleri olması doğaldır, 2)İki tarafın da gereksinimleri eşit
derecede önemlidir, 3)İki taraf da kazanabilir.
Adil tartışmada uygun bir zaman belirlemek önemlidir. Karşı tarafın acelesi varken ya
da yorgun, morali bozuk, açken konuyu tartışmak uygun olmayabilir. Bir kerede sadece
bir konu ele alınmalıdır. Karşıdaki kişinin ne yapması ya da ne yapmaması istendiği basit
ve açık ifadelerle belirtilmelidir. Gerginlik yaşandığında mola almak ya da tekrar konuş-
mak için yakın gelecekte bir zaman belirlemek uygun olacaktır.
Stresle başetmede sosyal desteğin önemi nedir?

3
BESLENME VE SAĞLIKLI YAŞAM
Bazı besinler stres tepkilerini doğrudan uyararak ya da yorgunluğu, uykusuzluğu ve sinir-
sel duyarlılığı artırarak stres oluşturmaya katkıda bulunur. Aşırı ve dengesiz beslenme de
strese yatkınlığı artırır. Örneğin aşırı şeker tüketimi vücutta vitamin ve mineral eksikliği-
ne yol açabilir. Özellikle B vitamin eksikliği, sinirlilik ve gerginliğe neden olabilmektedir.
Çok miktarda tüketilen kahve, çay yada kolalı içecekler ile enerji içecekleri, içerdiği kafein
gibi maddeler nedeniyle stres, kaygı halini artırır. Bu nedenle kaygı, stres yaşayan bireyler
bu içeceklerin tüketiminden uzak durmalıdırlar. Bazı insanlar stresi gidermeye yardımcı
olduğunu düşündükleri için alkollü içki kullanırlar. Alkol almak bir süre için yatıştırıcı
etkisi olsa da alkolün etkisi geçtiğinde stres yaratan etkenler ortadan kalkmadığı için stres
yoğun olarak yaşanmaya devam eder. Alkol tüketiminin bağımlılık oluşturma tehlikesi de
vardır. Sigara günlük sıkıntılardan kaçmanın bir başka yoludur. Sigaranın içinde bulunan
nikotin yine bağımlılık yapan bir maddedir.
Düzenli yapılan fiziksel egzersiz kişinin bedensel ve ruhsal sağlığını olumlu etkileye-
rek stres karşısında direncini artırır. Fiziksel egzersiz, stres yaratan olaylara karşı gösteri-
len fizyolojik tepkileri düzenler daha sakin kalmayı sağlar. Ancak kişinin yaşına, kilosuna
ve mevcut sağlık durumuna en uygun fiziksel egzersize doktorlara danışarak karar ve-
rilmelidir. Sağlıklı beslenme ve düzenli fiziksel egzersizin yanı sıra düzenli bir uyku alış-
kanlığı, dengeli bir yaşam, dostluklara ve özel ilgilere(hobilere) yeterince zaman ayırma
stresle başetmede kişiye yardımcı olan diğer unsurlardır.
Günlük yaşamda strese yol açan kötü alışkanlıklarla nasıl başedilir?

4
Stresle başaçıkma stratejilerini ayrıntılı olarak inceleyebilmek için Acar Baltaş ve Zuhal
Baltaş’ın Remzi Kitabevi’nden basılmış olan “Stres ve Başaçıkma Yolları” (2011) adlı kita-
bını okuyabilirsiniz.
Özet
Stres yönetiminde bireysel stratejiler; olumsuz düşüncelerin problemle nasıl başa çıktığı önemlidir. Kişiler sorunların üs-
yeniden yapılandırılması, davranışsal düzenlemeler, gevşeme tesinden geldikçe sorunlar karşısında daha dayanıklı olur ve
egzersizleri, zaman yönetimi, problem çözme becerileri, ile- başetme becerileri artar. Problemler çözülmediğinde ise kişi
tişim becerileri, beslenme ve sağlıklı yaşam olarak sayılabilir. yoğun stres yaşar. Problem çözme sürecinde beş temel basa-
Olumsuz düşünceleri yeniden yapılandırırken öncelikle böy- mak; probleme yaklaşım, problemin tanımlanması, seçenek-
lesi olumsuz düşüncelerin tespit edilmesi gerekir. Daha sonra lerin oluşturulması, uygun çözümün seçilmesi, çözümün uy-
da bu düşüncelerle mücadele edip, akılcı düşüncelerle değiş- gulanması ve sonuçların değerlendirilmesi olarak tanımlanır.
tirilmesi hedeflenir. Stres yaşantılarında kişilerin kullandığı Kişilerarası iletişim sorunları stres nedeni olabilmektedir.
olumsuz düşüncelerin bazı ortak özellikleri vardır. Sık kul- Sorunları doğru anlamak, doğru şekilde ifade edebilmek ve
lanılan olumsuz düşünce kalıpları; seçici soyutlama, keyfi karşıdaki kişilerle yapıcı bir şekilde çözmek iletişim beceri-
çıkarsama, aşırı genelleştirme, abartma/küçültme, kişiselleş- leri ile mümkündür. Dinlemek, diğer kişilerin nasıl hisset-
tirme ve hep ya da hiç tarzı düşüncelerdir. Olumsuz düşün- tiğini ve dünyayı nasıl gördüğünü anlama sorumluluğudur.
celeri değiştirirken kişi gerçekçi olmalı, varolan sorunların Onlara ne olduğunu umursadığını, hayatını ve yaşantısını
üzerini örtmemelidir. Akılcı düşünceler; objektif gerçeklere önemsediğini gösterir. Dinlemeyen kişiler önemli bilgileri
dayanır, kişiye ve problemi çözmeye yardımcı olur, kişinin kaçırır ve gelecek sorunları göremezler. Etkili dinlemenin
diğer insanlarla çatışma ve sürtüşmelerini azaltır, kişinin kısa temel özellikleri; dinleme esnasında etkin olma, empati ku-
ve uzun dönemli amaçlarına katkıda bulunur, duygusal bir rabilme, açık ve farkında olarak dinleme olarak tanımlanır.
çatışma ve gerginliğe sürüklemez. Kişilerarası iletişimin sözel ve sözel olmayan öğeleri vardır.
Davranışsal stratejiler; maruz bırakma, duyarsızlaştırma, Sözel iletişim derken, konuşarak ve yazarak iletişim kurdu-
stres aşılama ve gevşeme egzersizleridir. Maruz bırakma yön- ğumuz dilimizden söz edilmektedir. Sözel olmayan iletişim
teminde kişi stres etkeniyle karşı karşıya kalacak provalar ya- ise, beden dili, konuşmanın sözel olmayan öğeleri ve iletişim
par. En hafif durumdan giderek artan şiddette stres etkenine alanı gibi özellikleri içerir. Ayrıca kişilerarası iletişimde pasif
maruz kalır. Her maruz kalış kişinin strese verdiği psikofiz- ya da saldırganca tutumlar yerine kişinin kendisini açık bir
yolojik cevabı ve kaçma davranışını azaltır, uyumunu artırır. biçimde ortaya koyabilmesi ve farklılıkların içten ve açık bir
Duyarsızlaştırma, maruz bırakma yöntemine benzer bir yön- biçimde, bağırmadan ve şiddete başvurmadan tartışılması da
temdir. Ancak alıştırmalarda gevşeme egzersizleri kullanılır. önemlidir.
Stres ile başetmede kullanılan yöntemlerden bir diğeri de Bazı besinler stres tepkilerini doğrudan uyararak ya da yor-
stres aşılama yaklaşımıdır. Stres aşılama yönteminde de kişi gunluğu, uykusuzluğu ve sinirsel duyarlılığı artırarak stres
stresli durumun daha zararsız biçimine maruz bırakılarak oluşturmaya katkıda bulunur. Düzenli yapılan fiziksel eg-
başetme becerileri geliştirilir. Gevşeme egzersizleri, stresin zersiz kişinin bedensel ve ruhsal sağlığını olumlu etkileyerek
neden olduğu aşırı fizyolojik uyarılmayı ve psikolojik etkileri stres karşısında direncini artırır.
azaltarak rahatlama sağlar. Sık kullanılan gevşeme egzersizle-
ri; kas gevşeme egzersizi, nefes egzersizi ve imajiner gevşeme
yöntemleridir.
Zamanın etkili biçimde kullanılması stresi daha kolay yö-
netmeyi sağlar. Kimi durumlarda ise zaman kendi başına
stres nedeni olabilmektedir. Yetiştirilemeyen işler ya da boşa
geçen zamanlar kişiyi mutsuz, kaygılı yapabilir. Bu durum
ise üretkenliği azaltarak, enerjiyi tüketir. Daha uzun süreler
harcayarak daha az şey yapılır. İyi bir zaman yönetimi elde
edebilmek için atılması gereken adımları; zaman çizelgesi
yapmak, hedefler oluşturmak, öncelik sırası belirlemek, plan
yapmak, “hayır” diye bilmek, işbirliği yapmak, işleri ertele-
memek, düzenli olmak, gereksiz meşgul eden şeyleri kontrol
etmek ve yapılanları gözden geçirmek olarak sıralanabilir.
Kişiler gerek iş gerek özel hayatlarında birçok problemle kar-
şılaşırlar. Problemlerin doğası ve yapısının yanı sıra kişinin
1. Aşağıdaki olumsuz düşünce kalıplarından hangisinde 5. Aşağıdakilerden hangisi sözel iletişimin ögesidir?
herhangi bir kanıt olmaksızın ya da aksi yönde kanıta rağ- a. Beden duruşu
men yoruma varılır? b. Yüz ifadesi
a. Seçici soyutlama c. Konuşulan dil
b. Keyfi çıkarsama d. Jestler
c. Aşırı genelleştirme e. Sesin ritmi
d. Kişiselleştirme
e. İkili düşünme 6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi tartışma becerileri ile ilgili
açık tutumun özelliği değildir?
2. Nefes egzersizi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi a. Sorunlarını ve haklarını tartışırken kibar bir tavır ta-
yanlıştır? kınır.
a. Stresin aşırı uyarılma etkilerini kontrol etmede doğ- b. Başkalarının haklarına saygı gösterirken kendi hak-
ru ve derin nefes almayı öğrenmek önemlidir. larını da savunur.
b. Doğru nefes burundan ağır, sessiz ve derin alınır. c. Yapıcı bir eleştiri ya da haklı bir uyarıya karşı eleşti-
c. Diyafram solunumu(karın solunumu) yerine göğüs ren kişinin haklı olduğunu kabul eder.
kafesi solunumu yapılmalıdır. d. Eleştiriyle, sinirlenmeden ya da savunmaya geçme-
d. Kas gevşeme egzersizleri ile birlikte kullanılabilir. den başaçıkabilir.
e. Bedenin yeterli oksijen alması ve biriken karbondi- e. Duygu, düşünce ve isteklerini doğrudan ifade etmez.
oksitin atılması sağlanır.
7. Beden dili ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi iletişimi
3. Aşağıdaki tutum ve davranışlardan hangisi problem çöz- olumsuz etkiler?
me sürecini olumsuz etkiler? a. İletişimde rahatsız etmeyecek ölçüde, sık sık göz te-
a. Problemlerin nedenleri konusunda kişinin bütünüy- ması kurulmalıdır.
le kendisini ya da başkalarını suçlaması b. Mümkün olduğunca aynı göz hizasında kalmaya ça-
b. Problemin tanımlanarak açık ve net cümlelerle ifade lışılmalıdır.
edilmesi c. Donuk ve ifadesiz gözükmeye çalışılmalıdır.
c. Problemlerin çözümünde seçeneklerin üretilmesi d. Karşıdaki kişiye anlaşıldığı ve dinlendiği hissettiril-
d. Çözüm seçeneklerinin birbiri ile karşılaştırılması melidir.
e. Belirlenen çözümün uygulanması ve sonuçların de- e. Başka bir işle ilgilenilmemelidir.
ğerlendirilmesi
8. İnsanların yüz yüze kurdukları ilişkide algılanan anlam-
4. Etkili dinleme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi da en fazla etkisi olan aşağıdakilerden hangisidir?
yanlıştır? a. Sözel iletişim
a. Dinlemek kişinin katılımını gerektiren etkin bir sü- b. Beden dili
reçtir. c. Sesin perdesi
b. Kişi geri bildirim vererek ne düşündüğünü paylaş- d. Sesin temposu
malıdır. e. Sesin ritmi
c. Empati kurarak dinlemelidir.
d. Dinlerken karşı tarafın hatasını bulmaya odaklanıl- 9. Adil tartışma ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan-
malıdır. lıştır?
e. Yargılamadan önce sözün ve konuşmanın tamamı a. Farklılıklar içten ve açık bir biçimde tartışılır.
duyulmalıdır. b. Bağırma ve şiddete başvurulmaz.
c. İki tarafın da gereksinimleri eşit derecede önemli ol-
duğu düşünülür.
d. Tartışmadan iki tarafın da kazançlı çıkabileceği dü-
şünülür.
e. Tartışma kötü bir şey olarak değerlendirilir.

10. Aşağıdakilerden hangisi stresli insanların beslenme reji- 1. b Yanıtınız yanlış ise “Olumsuz Düşüncelerin Yeniden
minde yer almamalıdır? Yapılandırılması” başlıklı konuyu yeniden gözden
a. Vitamin geçiriniz.
b. Mineral 2. c Yanıtınız yanlış ise “Gevşeme Egzersizleri” başlıklı
c. Kafein konuyu yeniden gözden geçiriniz.
d. Karbonhidrat 3. a Yanıtınız yanlış ise “Problem Çözme Becerileri” baş-
e. Protein lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Etkili Dinleme” başlıklı konuyu
yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Sözel ve Sözel Olmayan İletişim”
6. e Yanıtınız yanlış ise “Tartışma Becerileri” başlıklı ko-
nuyu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Sözel ve Sözel Olmayan İletişim”
8. b Yanıtınız yanlış ise “Sözel ve Sözel Olmayan İletişim”
9. e Yanıtınız yanlış ise “Tartışma Becerileri” başlıklı ko-
nuyu yeniden gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Beslenme ve Sağlıklı Yaşam”

Sıra Sizde 1
Yoğun stres yaşantısında kişilerin geçmiş deneyimleri ve
öğrendikleri çerçevesinde olumsuz düşünce kalıpları ortaya
çıkabilmektedir. Uzmanlar, altı temel olumsuz düşünce ka-
tegorisi tanımladılar. Bunlar; seçici soyutlama, keyfi çıkarsa-
ma, aşırı genelleştirme, abartma-küçümseme, kişiselleştirme
ve hep ya da hiç düşünme olarak adlandırılabilir. Olumsuz
düşünceler stresi artırıp kişinin başetme gücünü zayıflatır.
Otomatiktirler, farkına varmadan ısrarlı bir şekilde kişinin
aklına gelirler. Gerçekleri tam olarak yansıtmazlar. Sorgulan-
madan kabul edilirler.
Sıra Sizde 2
Problemlere yaklaşımda olumlu ya da olumsuz bakış açıları
ve tutumlar söz konusu olabilmektedir. Olumsuz tutum; so-
runları birer tehdit olarak algılar, sorunlar ortaya çıktığında
onları görmezden gelme eğilimindedir. Bu sorunların birik-
mesine ve kişinin yaşamını olumsuz etkilemesine yol açar.
Problemlerin nedenleri konusunda bütünüyle kendisini ya
da başkalarını suçlayarak çözüme katkısı olacak bir yaklaşım
geliştirilmez. Problemlerin çözümünün çok zor olduğu düşü-
nülür ve bunların üstesinden gelmede kendi yeteneklerinin
yetersiz olduğu kanısı hakimdir. Olumlu tutuma sahip kişiler Adamson, E. (2005). Stres Yönetimi (Çev:Ümit Şensoy), İs-
ise; problemleri yaşamın bir parçası olarak görür ve kendile- tanbul: Morpa Kültür Yayınları.
rinin gelişimine katkıda bulunacak bir fırsat olarak algılarlar. Baltaş, A. ve Baltaş, Z. (1998). Stres ve Başaçıkma Yolları.
Problem çözme sürecinde beş temel basamak; probleme yak- İstanbul: Remzi Kitabevi.
laşım, problemin tanımlanması, seçeneklerin oluşturulması, Eskin, M. (2009). Sorun Çözme Terapisi. Ankara: Hyb Ya-
uygun çözümün seçilmesi, çözümün uygulanması ve sonuç- yıncılık.
ların değerlendirilmesi olarak tanımlanır. Nezu, AM., Nezu CM., D’Zurilla, TJ. (2006). Solving Life’s
Problems : A 5-Step Guide to Enhanced Well-Being.
Sıra Sizde 3 New York: Springer Publishing
Stres yönetiminde aile bireyleri, yakın arkadaş ve dostların Smith, JC. (2002). Stress Management: A Comprehensive
verdiği yardım ve destek önemli olmaktadır. Stres konusun- Handbook of Techniques and Strategies, New York:
da yapılan araştırmalarda sosyal desteği olan kişilerin stresin Springer Publishing.
neden olduğu fiziksel ve ruhsal rahatsızlıkları daha az yaşa- Şahin, NH. (1998). Stresle Başa Çıkma: Olumlu Bir Yakla-
dıkları saptanmıştır. Üzüntüler ve sıkıntılar hakkında konuş- şım. Ankara, Türk Psikologlar Derneği Yayınları.
mak onlarla ilgili duyulan acıları hafifletir, çözüm bulmayı
kolaylaştırır. Üzüntü anında destek olacak birilerinin oldu-
ğunu bilmek kişiyi rahatlatır. Bazı kişiler için yardım iste-
mek, işlerini kendi başına yapamadığı ya da başkalarına yük
olduğu düşünceleri ile zayıflık ve suçluluk duygularına yol
açabilir. Bazı kişiler ise kendileri yerine destek veren kişilerin
sorunu çözmelerini beklerler. Sosyal destek veren kişilerin;
yargılamadan dinlemesi, istenmedikçe öğüt vermemesi, ya-
şanan duygular ne olursa olsun kabul edebilmesi ve karşısın-
dakine bir insan olarak değer vermesi, her zaman doğruyu
söylemesi ve kendisine ihtiyaç olduğunda kişinin yanında
olabilmesi önemlidir.
Sıra Sizde 4
Aşırı yemek yeme, aşırı kahve ve çay tüketimi, gereksiz alış-
veriş yapmak, alkol ve sigara alışkanlığı, bilgisayar bağımlılı-
ğı, televizyon başında uzun zaman geçirme gibi alışkanlıklar
stres yönetimini olumsuz etkileyen alışkanlıklardır. Alışkan-
lığı yaparken kişi kendini o an mutlu ya da geçici olarak ra-
hatlamış hissetse bile sonrasında suçluluk, pişmanlık hatta
kendine kızgınlık duyabilir. Kötü alışkanlıklarla başetmede
ilk adım alışkanlığın tanınması ve ruhsal nedenlerinin an-
laşılmasıdır. Alışkanlığı tetikleyen şeylerin evde bulundurul-
maması önemlidir. Örneğin çikolata aşırı yeme davranışını
tetikliyorsa evde çikolata bulundurmaması ya da alış-verişe
giderken yanına kredi kartı yerine nakit para alması gibi.
Stresi bastırmak için kötü alışkanlığını kullanıyorsa (örneğin
sigara içmek, internette uzun süre kalmak gibi) kendisine iyi
gelebilecek başka bir aktiviteyi o mekanda devamlı hazır ve el
altında tutmalıdır. Örneğin hemen bilgisayarı açmak yerine
sevdiği müziği dinleyebilmesi gibi.
8
Amaçlarımız
 Stresin yönetilebilecek kavram olduğunu ifade edebilecek,
 Stresi yönetirken hangi örgütsel tedbirler alınabileceğini anlatabilecek,
 Stres yönetiminin bireyler üzerindeki etkilerini tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Duygusal Destek • Katılımlı Yönetim
• Stres Yönetimi • Rol Analizi
• Zaman Yönetimi
İçindekiler
Stres Yönetiminde Örgütsel • GİRİŞ

Çatışma ve Stres Yönetimi II • STRES YÖNETİMİ
Stratejiler
• ÖRGÜTSEL STRES YÖNETİMİ
Stres Yönetiminde
Örgütsel Stratejiler
GİRİŞ
Örgütlerde yaşanan hızlı rekabet, değişen çalışma koşulu teknolojinin yanlış kullanımı iş
dışında yaşanan toplumsal veya bireysel olaylar bireylerde yoğun stresler oluşturmaktadır.
Bireyler ve örgütler bu değişimlere uyum sürecinde bu zorluklarla ya mücadele edecekler
ya da direnemeyerek boyun eğeceklerdir.
Stres eğitimi ile uğraşan bilim insanları hayatın her aşamasında kişinin karşısına çıka-
bilen streslere karşı pek çok yöntemler önermektedir. Bu yöntemler bazen bireylerin ken-
di çabaları ile çözümlenebilirken bazen de, yardım alınarak çözümlenebilirler. Örgütlerde
meydana gelen streslere yönelik pek çok teknikler kullanılmaktadır. Bu bölümde de bu
tekniklerden bazıları verilmeye çalışılacaktır.
Bireyleri stresten uzak tutmaya yarayacak tedbirler olduğunu söylemek oldukça güç-
tür. Ancak alınan tedbirler bireyin stresle baş edebilmesine psikolojik ve fizyolojik sağlık-
larının korunmasına yol açacaktır. İşyerinde daha sağlıklı, motivasyonlu ve başarılı üret-
ken çalışmalarına destek olacaktır.
STRES YÖNETİMİ
Yaşanılan her dönemde, bireyler hem toplumsal yaşamda, hem de örgütsel yaşamda dü-
zenlerini bozan, rahatsızlık veren ortamlarla karşılaşmışlardır.
Stresle ilgili yapılan açıklamalar göstermiştir ki ortaya üç sonuç çıkmıştır. Birincisi
stres vardır, var olmaya devam edecektir ve iş ortamı özel stres kaynaklarının toplandığı
bir sosyo-teknik sistemdir. İkincisi, stresin her türlüsü zararlı değildir, üçüncüsü ise zararlı
olan stresi yaratan faktörleri kontrol altına almak gerektiğidir. İşte stres yönetimi, stresin
olumlu etkilerini bir bakıma desteklemek, olumsuz olan etkilerini ise kontrol altına al-
maktır (Erdoğan, 1999, s.313).
Örgütsel stres yönetimi ile ilgili olarak pek çok strateji geliştirilmektedir. Sistematik
bir çaba olarak bilinen stres programları stresin bireyler üzerindeki etkilerini çalışanlara
yönelik uygulanan eğitim teknikleri olarak adlandırmaktadır (Greenberg, 2005, s.128).
Ancak örgütsel stresi önleme teknikleri sadece eğitim programları değil, yöneticilerinde
uygulayabilecekleri pek çok yöntemleri kapsamaktadır. Stres yönetim programları bugün
pek çok büyük örgütlerde kullanılmaktadır. Çalışanları rahatlatmak, eğitmek ve baş etmek
için duygusal destek amaçlı programlar uygulanmaktadır.
ÖRGÜTSEL STRES YÖNETİMİ

Çalışanlar açısından istenmeyen stresi örgütsel yapınında yarattığını, özellikle örgütlerde
iyi yürümeyen insan ilişkileri sisteminin, hatalı kariyer geliştirme çalışmalarının, yetersiz
fiziki çevrenin önemli bir stres kaynağı olduğu söylenebilir.
Stresin düşükten orta düzeye kadar olan şiddeti fonksiyonel olması ve yüksek perfor-
mansa yol açması nedeniyle, yöneticiler, çalışanların stres yaşamasından kaygılanmayabi-
lirler. Ancak, çalışanlar, düşük seviyedeki stresi bile istenilmeyen bir durum olarak algıla-
yabilirler. Bu nedenle, çalışanlar ve yöneticiler için işteki stresin kabul edilebilir düzeyini
neyin oluşturduğu konusunda farklı düşüncelerin olması şaşırtıcı değildir. Yönetimin
“adrenalini devamlı kılan bir pozitif uyarıcı” olarak gördüğünü, çalışanlar büyük olasılıkla
“aşırı baskı” olarak görür. Bu baskıyı stres yönetimine yönelik bireysel ve örgütsel yakla-
şımları incelerken göz önünde tutmak gerekir (Robbins ve Judge, 2012; 614).
Çalışanların bedensel ve düşünsel yapısını olumsuz etkileyen, başarı ve mutluluklarını
engelleyen iş stresinin yönetimi açısından örgütü yönetenlere de düşen görevler vardır.
Yönetim bir dizi örgütsel düzenleme çalışmaları yaparak gerçekçi politikaları geliştirerek
stres yönetimindeki sorumluluğunu yerine getirmelidir (Erdoğan, 1999,;325).
Yöneticiler stres belirtilerini azaltmak için örgütlerinde yönetsel değişiklikler yapma-
lıdırlar. Aksi takdirde iş gücü devir hızı işe gelmeme çalışanla arasında artabilecektir. Stres
önleme programları örgütün yapısına ve örgütte belirlenebilecek stres konularına göre
uygulanabilir. Programlar üç amaçtan yola çıkılarak belirlenebilir.
1. İş stres faktörlerini teşhis etme ve belirleme
2. Stresin çalışanlar üzerindeki etkilerini belirleme
3. Stresin negatif etkileri ile başa çıkmada çalışanları desteklemektir.
Hızlı değişen iş çevresinde stresle başa çıkma yöntemlerini uygulamak çok zordur. Bu
bağlamda eğitim ve bilgili iş gücü ile stresin nasıl yönetilebileceği konusunda yönetime
yardımcı olmak gerekir. Amaçlara göre genel anlamda programlar aşağıdaki başlıklar al-
tında toplanabilir. Bunlar;
• İşlerin yeniden tasarımı
• Çalışma şartlarının iyileştirilmesi
• Sağlık programları
• Örgütsel yapıya ilişkin düzenlemeler
• Zaman yönetimi
• Sosyal destek
• Amaç belirleme faaliyetleri
• Rol analizleri ve sınıflandırılması
• Stres yönetimi eğitimi
• Çatışmayı azaltma
• Fiziksel çalışma koşullarının iyileştirilmesi
• İş zenginleştirme programları
• Katılımlı yönetim
• Duygusal iklimi kontrol
Örgütsel stres yönetiminin amacı nedir?

1
İşlerin Yeniden Tasarımı
Çalışanlara daha fazla sorumluluk, daha anlamlı iş, daha çok özerklik ve daha çok geri bil-
dirim sağlamak için işlerin yeniden tasarlanması stresi azaltabilir, çünkü bu faktörler çalı-
şanlara iş ile ilgili eylemler üzerinde daha çok kontrol verirken, diğerlerine olan bağımlılı-
ğı azaltır. Gelişme ihtiyacı düşük olan bireyler için en doğru iş tasarımı, az sorumluluk ve
8. Ünite - Stres Yönetiminde Örgütsel Stratejiler 137
ileri uzmanlaşmadır. Eğer bireyler yapıyı ve rutini tercih ediyorlarsa yetenek çeşitliliğini
azaltmak belirsizlikleri ve stres düzeyini azaltacaktır (Robbins ve Judge, 2012; 616).
Çalışma Şartlarının İyileştirilmesi

Çalışan kimselerin fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozan çeşitli stres sebeplerinden
önemli bir kısmı iş hayatındaki ilişkilerden ve iş yerindeki çevre şartlarından kaynaklan-
maktadır. Stres yönetimi bakımından, örgütler ve işletme yöneticileri tarafından alınacak
bazı tedbirler, işgörenlerin şikayetlerinin nispeten azalmasına ortam hazırlayabilir. Bu ko-
nuda yöneticilerin temel yaklaşımı, öncelikle çalışanların en fazla şikayetçi oldukları ve
tatminsizlik duydukları hususları tespit etmek olmalıdır. Çalışanlar tarafından belirtiler
şikayet ve hoşnutsuzluklar, şiddet ve önem derecesine göre sıralanarak, bunlar içersinde
çözümlenmesi mümkün olanlar belirli bir çözüme kavuşturulmalıdır. Bu bakımdan şika-
yetlere önem verilmesi, bunların ortaya çıkarılarak belirli bir sonuca ulaştırılması, işyerin-
deki gerginlikleri azaltma yönünde önemli bir adımdır (Eroğlu, 2009; 513).
Sağlık Programları
Örgütsel önerilerden biri sağlık programları ile stresi önlemektir. Bu uygulamalar insan-
lara sigarayı bırakmada, kontrollü alkol kullanımında kilo vermede, düzenli beslenme ve
egzersiz programı geliştirmede yardımcı olacak çalıştaylar sunarlar; bunlar çalışanların
toplam fiziksel ve zihni durumlarına odaklanır. Bazıları çalışanların psikolojik sağlıkları-
nı düzeltmeye de yardımcı olur. Stresi azaltmak için tasarlanan programlar, bu müdaha-
lelerin çalışanların stresli durumlara farklı açılardan bakmasına yardım ettiğini ve stres
düzeylerinde kayda değer düşüşler yaratan aktif mücadele stratejilerini kullandığını gös-
termiştir (Robbins ve Judge, 2012;616).
Diğer bir sağlık ile ilgili alınabilecek önlem çalışanların sağlık profillerinin çıkarılma-
sıdır. Örgütlerde, stresin yol açtığı bazı hastalıkların meydana gelmesini önceden önleme-
ye çalışmak ve çeşitli stres belirtilerini doğru bir şekilde teşhis etmek için kullanılan yak-
laşıma sağlık profili adı verilmektedir (Eroğlu, 2009; 514). Sağlık profili birinci aşamada,
çalışanın kişisel alışkanlıklarını, ailesinin tıbbi geçmişini, kan basıncı ve kolestrol seviyesi
gibi çeşitli bilgileri sorgulayan bir ankete dayanılarak yapılmaya başlanır. İkinci aşamada
ise, ilgili kişi iyi bir fiziki muayeneye tabi tutularak elde edilen bilgi ve bulgular, bu profile
kayıt edilir (Eroğlu, 2009; 514, Ivancevich, 2002; 596-517). Her bir çalışanın genel sağlık
durumunun kurum doktorları tarafından titizlik ve özenle izlenmesi personelin moralini
yükseltme yanında ileride doğabilecek muhtemel bir hastalığa karşı da önceden tedbir
alınma imkanını hızlandırmaktadır.
Stresi önlemede sağlık profili nasıl kullanılır?

2
Örgütsel Yapıya İlişkin Düzenlemeler
Bireylerin karar verme yetki ve sorumluluk dağılımında dengesizlik, yöneticilerin lider-
lik ve yönetim tarzları, yeterli araç ve gereçlerinin olmaması, performans değerlendirme
sistemlerinde adaletsizlikler vb. örgütsel yapıya ilişkin stres unsurlarının ortadan kaldırıl-
ması örgütsel stresi önleme programları açısından çok önemlidir.
Günümüzün büyük profesyonel örgütleri bürokrasinin baskın olduğu ve biçimsel yapıya
aşırı bir zorlayıcı prosedürlerin getirilmesi konusunu önemsemek durumunda kalmakta-
dırlar. Aşırı formal ve bürokratik yapı kişilerarası etkileşimi azaltmaktadır. Bireyleri örgüt
içerisinde yabancılaşmaya yöneltmektedir. Bu bağlamda yöneticiler örgütsel işleyişi planlar-
ken yapıyı merkeziyetten uzak katılımı destekleyici, ortak karar vermeyi özendirici, ast üst
arası iletişim engellerini yok edici bir örgüt yapısı geliştirilirse, yalnızlık, desteksizlik ve aşırı
işbölümünün yarattığı olumsuz stres engellenebilecektir (Erdoğan, 1999, s.355).
Zaman Yönetimi
Çoğu mesleklerde zaman en büyük stres unsurlarından biridir. Zamanında bitirilmesi ge-
reken işler olması ve zaman kısıtlılığı bireylerde ciddi stresler yaratırlar. Zaman yönetimi
amaçlara ve hedeflere ulaşmada önemli bir kaynak olan zamanı kullanma çabasıdır. Za-
manın tamamına yakınını çalışarak geçirmek zamanı yönetmek değildir. Ancak sosyolo-
jik ve psikolojik ihtiyaçlarımızın karşılanması için de zamana ihtiyacımız vardır. Zamanı
etkili yöneterek kendimize zaman ayırabilecek, böylece stresle de başa çıkılabilenecektir.
Zaman baskısından kaynaklanan stresi önlemek için çeşitli zaman yönetim teknikleri ge-
liştirilmiştir. Alan Lakein (1973) ne yapılacağına ve yapılacak işlerin daha kısa sürede nasıl
yapılacağına ilişkin sistematik bir yöntem geliştirmiştir. Bu sistemde temel öge yapılacak
işlerin yazılmasıdır. Listeye göre işler önem sırasına göre dizilecek ve öncelikle işe zor
olandan başlanacaktır (Albercht, 1979;248). Lakein listede her bir maddenin önemli, orta
derecede önemli ve önemsiz anlamına gelecek bir simge ile işaretlenmesini önceliğin ve
zamanın büyük kısmının önemli olarak işaretlenmiş maddelere verilmesini önermektedir.
Bu tür bir zaman yönetimi genellikle stresi azaltmada üst düzey çalışanlara önerilmekle
birlikte, her düzeyde çalışan birey için geçerli olabilir. Yönetici ve stres konusunda yapılan
çalışmalara göre çeşitli kişilik yapıları içinde zaman baskısını en fazla hisseden yöneticiler
A tipi yöneticilerdir. Friedman ve diğer uzmanlar A tipi yöneticiler için zaman baskılarını
azaltmaya yönelik önerilerde bulunmuşlardır. Bu öneriler büyük ölçüde bireyseldir ve ki-
şiden kişiye farklılık gösterirler (Şencan, 1986; 278).
Başlıcaları şu şekilde sıralanabilir:
• Her gün belirli süreleri boş olarak geçirmeyi planlama,
• İş ve iş dışı faaliyetleri ayırma,
• Tatil ve boş zamanları saate göre planlama,
• Bir zamanda bir işle ilgilenme,
• Başkalarının zamanını çalmasına izin vermemek.
Bu tedbirler bireyleri rahatlatacak gerginliği azaltacak ve bireylerin kendileri ile ilgili
bir şeyler yapmalarına olanak sağlayacaktır.
Zaman yönetimi ençok hangi mesleklerde kullanılabilir?

3
Sosyal Destek
İş yerlerinde bugün ekonomik araçların sağlamış oldukları motivasyonun tek başına ye-
terli olmadığı söylenebilir. Psiko-sosyal araçlarda artık motivasyon için önemlidir. Sosyal
destekte, motivasyon arttırıcı dolayısı ile stresi azaltıcı psiko sosyal araçlar arasında yer al-
maktadır. İşyerlerinde kurulan yakın arkadaş ilişkileri, aile toplantıları, belirli derneklere
olan üyelikler, komşuluk ilişkileri sosyal destek sağlamaktadır.
Bu tür sosyal ihtiyaçların giderilmesi çalışanların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını olum-
lu ölçüde etkileyen anahtar bir faktör olmaktadır. Sosyal destek stres üzerinde direk bir
etki yapmasa da iş ve stres arasında tampon görevi yapmaktadır (Özkalp ve Kırel, 2011;
394). Orta yönetim üzerinde yapılan araştırmalar sosyal desteğin olmadığı ortamlarda
çalışanların daha çok sigara içtikleri saptanmıştır. Ayrıca bu grubun endişeleri ve fiziksel
şikâyetleri olduğu iş tatminsizlikleri oluştuğu ortaya çıkmıştır.
Yöneticilerle olumsuz ilişkileri olan çalışanlarda, rol belirsizliği ile kalp hastalıkları
arasında pozitif bir ilişki bulunmuştur. Diğer bir sosyal destek sağlayıcı grup, aileler ve
arkadaş gruplarıdır. Aileler ve arkadaşlarla olan olumlu ilişkiler, bir arada bulunma, iş
sonrası birbirlerine vakit ayırma, sosyalleşme ile stres azalmaktadır. Sosyal desteğin stre-
sin ortaya çıkmasını ve etkilerini çeşitli şekilde azalttığı aşağıdaki başlıklar altında özetle-
nebilir (Şencan, 1986; 289).
• Eğer stresli olaylar olursa sosyal destek bireyin olayı algılama biçimini değiştirecek
ve algılama şiddetini hafifletecektir.
• Stres düzeyinin şiddeti potansiyel gerilim olayının bireyin rolünü değiştirme de-
recesine bağlıdır. Sosyal destek rol gerginliği ile gerilim yaratan olay arasındaki
ilişkiyi değiştirebilir.
• Sosyal desteklerin bireyin uyum düzeyi üzerinde doğrudan bir etkisi olabilir.
Örgütlerde en çok sosyal destek sağlayan birim neresi olabilir?

4
Amaç Belirleme Faaliyetleri
Amaç belirleme programları örgüt taleplerini ve onların bireyler üzerindeki etkilerini
olumlu hale getirmeyi amaçlayan diğer bir stresi önleyici programdır. Amaç belirleme
programlarının stresi olumlu etkileme süreci oldukça fazladır. Amaç belirleme program-
ları performansı arttırmaktadır. Amaçların kullanılması ve alınan geri bildirimler moti-
vasyonuda arttıracaktır. Belirsizliklerin azalması stresi azaltacaktır.
İş yerinde stresi azaltmada kullanılan amaç belirleme programları iki aşamada uy-
gulanır (Quick ve Quick, 1984; 26). Bunlardan birincisi amaçların belirlenmesidir. Ör-
güt talepleri olarak belirli yöneticiler için amaçların belirlenmeside stres yaratabilecektir.
Özellikle yöneticilerin amaçları ile örtüşmediğinde daha çok stres yaratabilir. Öncelikle
belirlenecek amaçlar açık ve tutarlı olmalıdır. Amaçlar belirlenirken yapılan hatalar daha
çok çatışma ve tutarsızlık yaratabilir. İşletme politikalarındaki açıklık ve doğru yönetim
stresi minimum düzeyde tutabilecektir. İkinci aşama ise, performansı inceleme ve geri bil-
dirimden yararlanmadır. Performanslarının değerlendirilmesi kendilerini iyi hissetmele-
rine, yaptıkları işlerin değerinin algılandığını görmelerine yardımcı olur. Böylece olumlu
davranışlarının pekiştirildiği ve motivasyonlarının da arttığı gözlenir.
Amaç belirleme programı kapsamında yapılan toplantılar ile çalışanlara gerekli bilgi
ve sosyal destek de verilmektedir. Bu destekde stresi yönetmede önemli bir adımdır.
Rol Analizleri ve Sınıflandırılması

Örgütlerde stres yaratan unsurlardan birisi de bireylerin kişilikleri ile uygun mesleklerde
çalışmamalarıdır. Örneğin spora yatkın olmayan bireyin sporun herhangi bir alanında ça-
lışması ya da özel becerileri olmayan birinin halkla ilişkilerde çalışması gibi. Bu bağlamda
iş yerlerinde kişilerin zihinsel ve fiziksel yeteneklerine göre yerleştirmek stresi azaltmada
etkili olabilecektir.
İş yerlerinde rollerden kaynaklanan stres yaygın ise buna uygun çözümler bulmak yö-
neticilerin görevidir. Kişisel rollerin yeniden tanımlanması görevlerin yeniden belirlen-
mesi gerekir. Hem kişi rol çatışmalarını ortadan kaldırmak hem de çok fazla rolü olanların
üzerinden bazı görevleri almak stresi azaltmada etkili bir yöntem olacaktır. Stresle başa
çıkabilmede bireyleri stresli ortamlardan uzaklaştırmak önemlidir. İş rotasyonları birçok
çalışanı bu anlamda rahatlatır. Bir işten başka bir işe geçmek motivasyonu arttırarak bi-
reyleri monotonluktan kurtarır (Wagner ve Hollenbeck, 2005; 154).
Araştırmalar rol belirsizliği ve rol çatışmalarının da kayıtsızlık, öfkelenme, tatminsiz-
lik, sorumluluğu başkalarına yükleme gibi bazı problemlere yol açtığını göstermiştir. Bu
gibi olumsuz sonuçların önlenebilmesi için çalışanların rolünü açık bir şekilde tanım-
laması gerekmektedir, rol belirsizliğinin kaygı uyandıran diğer bir yönü de yönetimden
yeterince destek alınamamasıdır .
Rol çatışmaları ise, üstlerden gelebilecek değişik taleplerin insanlarla iyi geçinmek
zorunda olmanın yarattığı baskıların, üst ile farklı yarattığı baskıların yönetici ile farklı
görüşte olmanın bir sonucudur. Rol sorunlarının yarattığı gerilimle başa çıkabilmek için
örgütte çok yönlü bir değişikliğe gitmek gerekli olabilir. Örgütsel yapının yeniden düzen-
lenmesi, çalışanların ve diğer yöneticilerin davranış tutum ve değerlerinin değiştirilmesi,
yönetim tarzının otokratik yönetimden, katılmalı yönetime doğru geliştirilmesi düşünü-
lecek önlemler arasındadır.
Rol çatışması ve kişi rol çatışması ne demektir?

5
Stres Yönetimi Eğitimi
Son yıllarda stresin önünde önemle durulan bir konu olması araştırmacıları stresin olum-
suz etkilerini azaltma yollarını aramaya itmiştir. Bu araştırmalardan biri de örgütsel stres-
le iki şekilde baş edebileceğini öne sürmüştür. Bunlardan birincisi, örgütte stres faktörle-
rini ortadan kaldırmak veya azaltmaktır. İkincisi ise, bireylere stresle başa çıkma yollarını
öğretmektir.
Stres yönetimi eğitimi bireylerin stresle başa çıkma yollarını öğretme eğitimidir. Bu
eğitimde çalışanlardan bir gruba onların yaptıkları işin içeriğine bağlı olarak yaygın ve
kapsamlı bir eğitim programı verilir. Ayrıca bireylere stresin psikolojik ve fizyolojik so-
nuçlarını nasıl azaltacakları öğretilir. Bunlar daha çok rahatlama egzersizleri biyolojik geri
besleme (biofeed-back) yöntemi, nefes alma egzersizleridir.
Mesleksel stresi azaltmada en popüler yaklaşımlardan biri çok yoğun baskı altında
olan çalışanlara yapılan psikoterapi veya bireysel rehberlik hizmetleridir (Reynolds ve
Sharpo, 1991).
Stres yönetim eğitimi ve çalışanlara verilen rehberlik hizmetleri örgütsel strese çözü-
mün en iyi örnekleridir. Burada kullanılan stratejiler ve eğitimler çalışanların örgütsel
stresten daha az etkilenmelerine ve bireylerin stresle daha kolay başa çıkmalarına yardım
eder.
En çok hangi mesleklerde stres yönetimi eğitimi uygulanmalıdır?

6
Çatışmayı Azaltma
Dinamik ve rekabetçi bir ortam yaşayan örgütlerde farklı bilgi, kültür, tecrübesi olan bi-
reyler arasında çatışmaların olması kaçınılmazdır. Özellikle örgütlerde kişiler ve gruplar
arasındaki fikir ve değer farklılıklarından kaynaklanan çatışmalar sağlıklı örgütlerde do-
ğal sonuçlardır. Ancak işlevsel olmayan çatışmalar stres yaratmaktadır. Rol çatışmaları, rol
belirsizlikleri çatışmalar yarattığı gibi, ast-üst ilişkilerinden kaynaklanan problemler, aşırı
rekabet, iş arkadaşlarının birbirlerine düşmanca tavırları alması beklenen ödül ve kariyer
gelişim fırsatlarının adaletli olmaması çatışmalar ve buna bağlı stresler yaratır. Bu neden-
lerle çatışmaları önlemek mümkün olmasa da işlevsel hale getirerek yönetmek mümkün-
dür. Öncelikle rol belirsizliği ve rol çatışmalarının neden olduğu stres faktörlerini ortadan
kaldırmak gerekir. Stresin bu sebebini yok etmek veya olumsuz etkilerini azaltmak için
çatışmaları olabildiğince önlemek ve örgütsel rolleri belirginleştirmek gerekir. İyi bir or-
ganizasyon, yeterli iş başı eğitimi, kişilerin ne yapacaklarını gösteren görev tarifleri ve ça-
lışanlardan zamansız bilgi istemeyi engellemeye yönelik düzenlemeler rol belirsizliğini ve
kişilerarası çatışmayı önemli ölçüde azaltır. Çatışmayı önleyici düzenlemeler işin yapısına,
işgören ve yöneticinin beklentilerine uygun olmalıdır (Erdoğan, 1999; 326).
İşin yapılış şeklinden kaynaklanan çatışma yaratan stres unsurlarını ortadan kaldır-
mak amacıyla pek çok örgütsel tedbirlerde alınabilir. Bunları da aşağıdaki başlıklar altında
toplamak mümkündür (Güney, 2011; 308).
• Yetki ve otorite kullanarak çatışmayı bastırma yöntemi
• Uzlaşma Yöntemi
• Kaçınma ve Bağlanma Yöntemi
• Sorun Çözme Yöntemi
• Taviz Verme Yöntemi
• Yumuşatma Yöntemi
• Önemli Amaç ve Hedefleri Belirleme Yöntemi
• Çatışma Kaynağını Yok Etme
• Çatışmaya Taraf Olanları Değiştirme
• Kaynakları Arttırma Yöntemi
• Ortak Düşman Yaratma Yöntemi
• Hakeme Gitme Yöntemi
• Cezalandırma Yöntemi
• Örgütsel İlişkileri Değiştirme Yöntemi
• Oylama Yöntemi
• Yalnız Bırakma Yöntemi
• Kura Çekme Yöntemi
• Çekilme Yöntemi
Çatışma yönetiminde en çok görev kimlere düşmektedir?

7
Fiziksel Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi
Gürültü, sıcaklık, nem, ışıklandırma gibi fiziksel çalışma koşullarından kaynaklanan un-
surlarında stres yaratıcı etkisi bulunmaktadır. Bu tür olumsuz fiziksel çalışma koşulları
hem ruh sağlığı hem de fiziksel sağlık üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır.
Aydınlatma ve renk düzeni açısından doğal güneş ışığı en sağlıklı olduğundan müm-
kün olduğunca gün ışığından faydalanmak gerekmektedir. Yapay olarak ışıklandırılan
yerlerde ise gün ışığına benzeyen tayflı lambalar kullanılmaktadır (Sabuncuoğlu ve Tüz,
2001;249).
Gürültü ise hem sağlık üzerinde olumsuz etkiler yapmakta hem de frekans ve şiddet
bakımından aşırı olan gürültüler bedensel direnci düşürerek kronik rahatsızlıklar yarat-
maktadır (Eren, 2000; 272). Bu nedenle gürültünün çalışanları olumsuz yönde etkileme-
sini önlemek için gereken tedbirler mevcuttur. Gürültüyü azaltma yönünde uygulanabile-
cek mühendislik yöntemlerinin kullanılması şarttır. Duvar ekranlarının örülmesi gürültü
kaynaklarının arasına küçük levhalar ya da kalın keçe konularak titreşimin sınırlandırıla-
ması gibi önlemlerin olumsuz etkileri azaltalacağı açıktır. Kulak koruyucularının ve tam-
ponların kullanılması da iş yerindeki aşırı gürültüden çalışanı koruma yöntemlerinden
birisidir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 2001; 248).
Bir diğer önemli konu da hava koşullarıyla ilgilidir. Hava ısısı, nem oranı ve basınç çalı-
şanlar üzerinde önemli etkilere sahiptir. Gerek aşırı soğuk, gerekse aşırı sıcak bir ortamda
çalışan bireylerin organizmalarını etkileyecek ve gerilimine neden olacaktır. Yine basınçlı
bir ortamda çalışmanın bireyin organizması ve psikolojik işlevleri üzerindeki olumsuz
etkileri bilinmektedir. Bunlara ek olarak havalandırma sisteminden yoksun işletmelerde
yapılan anketler, önemsenmeyen ısı değişikliklerinde bile çalışanlar açısından katlanıl-
mayacak durumların ortaya çıktığı ve iş kazalarının arttığını göstermektedir. Havadaki
nem oranı ise ısının olduğundan daha soğuk veya sıcak hissedilmesine ve solunumun zor
yapılmasına neden olmaktadır. Bazı durumlarda ise havaya karışan çeşitli koku ve gazlar
zehirlenmelere, baş ağrılarına hatta ölüme kadar götüren veya bazı organların görevini
yerine getirmesini engelleyecek kadar etkiledikleri görülmektedir (Eren, 2000; 265-270).
İş yerinin fiziksel koşulları ile ilgili bir diğer konu da ergonomi ile ilgilidir. Ergono-
mi, iş makine teçhizatının insan bedenine uyumlu bir şekilde dizayn bilimidir. Bu bilim,
endüstri mühendisliğini ve bu araçları kullanan kişilerin limitleri ile fiziksel ve psikolojik
ihtiyaçlarını buluşturan bir alandır. Örneğin, yeni keşfedilen koltuk dizaynlarını çalışan-
ların stres altına girmeden çok daha uzun saatler oturarak çalışmalarını sağlamaktadır.
Renkli ekran koruyucuları ise, bilgisayar monitörleri karşısında çalışmayı kolaylaştırmak-
tadır. Bu nedenle de, işletmenin işgörenlerin ergonomik koşullardan kaynaklanan her tür-
lü stres ve gerginliklerini ortadan kaldırmak için işyerlerindeki ergonomik iyileştirmeleri
yapmaları gerekmektedir (Aydın, 2004; 49-73).
Fiziksel çevre stresi ençok hangi mesleklerde görülebilir?

8
İş Zenginleştirme Programları
Sözlük anlamı olarak iş zenginleştirme sorumluluk alma, fark edilme, takdir görme, iti-
bar kazanma, kişisel gelişim ve büyüme, öğrenme ve başarma duyguları gibi yüksek dü-
zeyde motivasyon sağlayan faktörleri işin yapısı içinde bir araya getirmeyi amaçlayan iş
tasarım sürecidir. İş zenginleştirme hem işin içerdiği etmenlerin (sorumluluk, tanınma,
başarı fırsatı gibi) hem de işin özüne ilişkin niteliklerin (farklı beceriler, görevin kimliği,
görevin anlamlılığı, özerklik gibi) geliştirilmesini içerir. Zenginleştirilmiş işler daha ru-
tin ve yapılandırılmış işlere göre stres kaynaklarının azaltılmasını sağlayacaktır. Ancak
bazı bireyler için zenginleştirilmiş işlerin daha çok stres yarattığı da unutulmamalıdır.
Örneğin, gelişme gereksinimi düşük olan bireylerde zenginleştirilmiş bir işte başarı veya
başarısızlık düşüncesi daha fazla stres yaratmaktadır. Buna karşın dikkatle yapılmış mo-
notonluğu azaltmaya yönelik düzenlemeler iş stresi ile başa çıkmada etkili olacaktır (Lut-
hans, 1989; 211).
İş ve çalışma zenginleştirmenin amacı aşağıdaki unsurları kapsamaktadır (Kahmi,
1997; 95).
• Çalışanların iş tatminini arttırmak,
• Monoton işlerden kurtulma için yeni olanaklar sağlamak,
• Performansı iş tatmini ile beraber arttırmak,
• İnsan ilişkilerini geliştirmek,
• Yüksek standartlarda hizmet sağlamak,
• Katılımlı yönetimi destekleyerek yaratıcılığı arttırmadır.
Çalışanlara sorumluluk yüklenmesi bireylerin motivasyonlarını arttırarak stresle başa
çıkmalarına yardımcı olacaktır. Özellikle eğitimli, dışa dönük, zeka düzeyi yüksek birey-
lerde uygulanan iş zenginleştirme programları monotonluğu ortadan kaldırarak stresi yö-
netmelerini sağlayacaktır.
Katılımlı Yönetim
Katılımlı yönetim, bir işletmede çalışanların doğrudan ya da temsilciler aracılığı ile özel-
likle kendilerini ilgilendiren alanlarda kararlarda söz ya da oy hakkı ile katılmalarıdır.
Bu sistemin uygulanmasında güdülen amaç, bir yandan işletmelerin etkinlik düzeyini
yükseltmek, öte yandan çalışanları sosyo-psikolojik doyuma yöneltmektir. Katılımlı yö-
netimle çalışanlar bazı stratejik kararlarda kendilerine danışılmanın verdiği özgürlüğü ya-
şayacaklardır. Katılım değişik şekillerde uygulanabilir. Çalışanların bazıları tecrübesizdir
veya bağımlı bir kişiliğe sahiptir. Böyle bir durumda onlara yetki vermek onları daha çok
strese sokabilir. Bu nedenle katılımın derecesi bireylerin ihtiyaç ve yeteneklerine göre dü-
zenlenmelidir. Bunun anlamı çalışanları yeteneklerini kullanabilecekleri maksimum bir
özgürlük vermektir. Katılımlı yönetimin stresi önleyici etkisinin olması yanında iş perfor-
mansını ve motivasyonunu da arttırdığı bir gerçektir. Böylece toplantılarda çalışanların
beklentileri belirlenecek ve bu doğrultuda önlemler alınacaktır. Katılımlı yönetim, birey-
lerin toleranslarını arttırarak değişikliklere direnci ve iş stresini azaltacaktır (Özkalp ve
Kırel, 2011; 391).
Katılımlı yönetimin stresi önlemede en önemli etkisi ne olabilir tartışınız?

9
Duygusal İklim Kontrolü
Modern örgütsel yaşamın stresörlerinden biri de değişimdir. Örgütler çalışanların bu
değişme uyumlarını kolaylaştırmak için yeterli desteği vermek zorundadırlar. Bu destek
örgüt yapısında ne yaptıkları işlerde değişiklikleri benimsemesine ve iş değişikliklerini
kabul etmelerine yol açar. Bu durumda beklenilmeyen ve aniden meydana gelen değişik-
liklerin strese yol açmasını önleyecektir (Cooper ve Smith, 1985; 65).
Bu tür bir stresi önleme örgütte yöneticiler ile çalışanlar arasındaki etkileşime bağlı-
dır. Duygusal açıdan aralarında bir iletişim kurulması yapılacak değişikliklerin çalışanlara
doğru ve açık bir şekilde yansıtılması örgütlerde önemlidir. Çalışanların değişikliklere ka-
tılması, fikirlerinin dikkate alınması sağlanmalıdır. Böylece stres önlenebildiği gibi, deği-
şikliği benimseme ve başarıya ulaşma da kolaylaşacaktır.
Özet
Stresin yönetilebilecek bir kavram olduğunu ifade edebile-
cek. Örgütlerde çalışan her yönetici ya da her bireyin stres
faktörü ile karşılaşması kaçınılmazdır. Örgütte karşılaşılan
tüm stres faktörleri olumsuz olarak nitelendirilemez. Çünkü
stresin bazı durumlarda motive edici etkisinin de olduğu bir
gerçektir. Ancak yanlış yönetilmiş bir stresin hem bireysel
hem de örgütsel maliyeti oldukça fazladır. Bu bağlamda stre-
sin uygun yöntemlerle yönetilmesi gerekir.
Stresi yönetirken uygun örgütsel tedbirleri belirleyebilmek;
Hızlı değişen iş çevresinde stresle başa çıkma yöntemlerini
uygulamak çok zordur. Bu bağlamda eğitim ve bilgili iş gücü
ile stresin nasıl yönetilebileceği konusunda yönetime yar-
dımcı olmak gerekir. Amaçlara göre genel anlamda örgütsel
tedbirler aşağıdaki başlıklar altında incelenebilecektir. Bun-
lar; işlerin yeniden tasarımı, çalışma şartlarının iyileştirilme-
si, sağlık programları oluşturmak, örgütsel yapıya ilişkin dü-
zenlemeler, zaman yönetimi, sosyal destek, amaç belirleme
faaliyetleri, rol analizleri ve sınıflandırılması, stres yönetimi
ve eğitimi, çatışmayı azaltma, fiziksel çalışma koşullarının
iyileştirilmesi, iş zenginleştirme programları, katılımlı yöne-
tim, duygusal iklimi kontrol.
Stres yönetimini bireyler üzerindeki etkilerini görebilmek;
Stresi yönetmek bireylerin motivasyonlarını, iş ve meslek
bağlılıklarını arttırır. İşe devamsızlık, iş devir hızı, işten kay-
tarma gibi örgüte maliyet yükleyebilecek unsurları ortadan
kaldırarak, çalışma mutluluğu sağlar.
1. Aşağıdakilerden hangisi stres ile ilgili ortaya çıkan so- 6. Aşağıdakilerden hangisi örgütsel yapıya ilişkin düzenle-
nuçlardan biri değildir? melerden biri değildir?
a. Stres vardır a. Karar verme tekniklerini geliştirme
b. Stres yaşam boyu var olacaktır b. Yetki ve sorumluluk dengesi kuramı
c. Stres ve endişe aynı kavramlardır c. Yeterli araç ve gereçlerin alınması
d. Stresin her türlüsü zararlı değildir d. Etik davranışları kontrol etme
e. Zararlı stres unsurunu kontrol gereklidir e. Performans değerlendirme sistemleri oluşturma
2. Stres ile ilgili programlar uygulanırken aşağıdaki yollar- 7. Aşağıdakilerden hangisi zaman yönetimi ile ilgili öneri-
dan hangisi gerekli değildir? lerden biri değildir?
a. Stres ve kişilik ilişkisini belirlemek a. Hergün belirli süreleri boş olarak geçirme
b. Stresi belirlemek ve teşhis etmek b. İş ve iş dışı faaliyetleri ayırma
c. Stresin çalışanlar üzerindeki etkilerini belirleme c. Bir zaman diliminde bir işle ilgilenme
d. Stresin negatif etkileri ile çalışanların başa çıkmaları- d. Başkalarının zamanını çalmasına izin vermeme
nı sağlamak e. Sürekli işle ilgili süreçleri planlama
e. Örgütlerdeki strese neden olan durumsal faktörleri
incelemek 8. Aşağıdakilerden hangisi motivasyonu arttırmada kulla-
nılan psiko sosyal araçlardandır?
3. Çalışanlara daha fazla sorumluluk daha anlamlı iş, daha a. İş zenginleştirme
çok özerklik ve daha çok gerilim sağlamak için aşağıda örgüt- b. Zaman yönetimi
sel yönetim modellerinden hangisini içermektedir? c. Sosyal destek
a. Sosyal destek d. Amaç belirleme faaliyetleri
b. Zaman yönetimi e. Rol belirleme analizi
c. Çatışmayı azaltma
d. İşlerin yeniden tasarımı 9. Konuşma özürlü olan bir bireyin halkla ilişkilerde çalış-
e. Duygusal iklimi kontrol ması hangisine örnektir?
a. Rol belirsizliği
4. Aşağıdakilerden hangisi stresi önlemede kullanılan sağ- b. Kişi – rol çatışması
lık programlarında yer almaz? c. Göndericilerarası çatışma
a. Sigarayı bırakmak d. Rol göndericiden kaynaklanan çatışma
b. Alkol kullanımını azaltmak e. Rol baskısı
c. Kilo verme programları
d. Düzenli tatil alışkanlığı kazandırma 10. Aşağıdakilerden hangisi çatışmayı önleme tekniklerin-
e. Düzenli beslenme ve egzersiz eğitimi den biri değildir?
a. Uzlaşma yöntemi
5. Örgütlerde stresin yol açtığı bazı hastalıkların meydana b. Etkileşim yöntemi
gelmesini önceden önlemeye çalışan ve çeşitli stres belirtile- c. Sorun çözme yöntemi
rini doğru bir şekilde teşhis etmek için kullanılan yaklaşıma d. Taviz verme yöntemi
ne ad verilir? e. Yumuşatma yöntemi
a. Sosyal destek yaklaşımı
b. Derin gevşeme tekniği
c. Sağlık profili
d. Diyetetik program
e. Zaman yönetimi

1. c Yanıtınız yanlış ise “Stres Yönetimi” başlıklı konuyu Sıra Sizde 4
yeniden gözden geçiriniz. Sosyal destek sağlayıcı gruplar olarak aileler ve arkadaş grup-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Stres Yönetimi” başlıklı konuyu larını görüyoruz. Sosyal hayatta destek sağlayan bu grupların
yeniden gözden geçiriniz. muhakkak örgütsel yapıya da etkisi bulunmaktadır. Ancak
3. d Yanıtınız yanlış ise “İşlerin Yeniden Tasarımı” baş- örgütlerde yöneticilerde motivasyonu sağlamak, örgüt bağlı-
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. lığı yaratarak stresi önlemede sosyal destek sağlayıcı gruplar
4. d Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Programları Oluşturma” arasında yer almaktadırlar.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Programları Oluşturma” Sıra Sizde 5
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Rol çatışmaları kişinin yerine getirmesi beklenen iki ya da
6. d Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Yapıya İlişkin Düzenle- daha fazla rolün, birbirleriyle çelişki yaratması sonucu ortaya
meler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. çıkan çatışma türüdür. Kişi-rol çatışması ise bireyden istenen
7. e Yanıtınız yanlış ise “Zaman Yönetimi” başlıklı konu- rol beklentilerinin kişinin tutum değer ve davranışlarıyla ör-
yu yeniden gözden geçiriniz. tüşmemesi sonucu ortaya çıkan çatışmadır.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Destek” başlıklı konuyu
yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 6
9. b Yanıtınız yanlış ise “Rol Analizi Yöntemi” başlıklı Stres yönetimi eğitimi bireylerin stresle başa çıkma yolla-
konuyu yeniden gözden geçiriniz. rını öğretme eğitimidir. Stresin yoğun olduğu her meslekte
10. b Yanıtınız yanlış ise “Çatışmayı Önleme Yöntemi” gereklidir. Tehlikeli işlerin yapıldığı, rol baskısının olduğu
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. olumsuz çalışma koşullarının örneğin uzun mesai saatleri
gibi olduğu her türlü meslek grubunda stres eğitimi verilme-
lidir. Polisler, yöneticiler, hava trafik kontrolleri, maden işçi-
leri, bankacılar stresli meslek grubunda yer alırlar.
Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 7
Örgütsel stres yönetiminin amacı stresin olumlu motive edici Çatışma yönetiminde çözüm yolları arama ve uygun strateji-
etkilerini azaltmak veya ortadan kaldırmaya çalışmaktır. ler geliştirme görevi en çok yöneticilere düşmektedir.
Sıra Sizde 2 Sıra Sizde 8

Stresi önlemede kullanılan sağlık profili stresin yol açtığı Fiziksel çevre stresleri daha çok mavi yakalıların çalıştığı
bazı hastalıkların meydana gelmesini önceden önlemeye ça- mesleklerde problem olarak görüldüğü için mavi yakalıların
lışmaktır. Öncelikle bireylerin kişisel alışkanlıkları aile sağlık stresörleri olarak bilinmektedir. İşin, fiziksel çevre şartlarını
geçmişi saptanır, daha sonra kişi fiziki muayeneye alınır ve oluşturan hava koşulları, aydınlatma, gürültü gibi unsurlar
elde edilen bilgilere göre tedbirler alınır. bedenen çalışanların sağlıklarını tehdit etmektedir. Maden
işçileri, inşaat işçileri, fabrika işçileri bunlara örnektir.
Sıra Sizde 3
Zaman yönetmi belirli zaman diliminde belirtilmesi gereken Sıra Sizde 9
işlerin olduğu mesleklerde stresi azaltma açısından önemli- Katılımlı yönetimin amacı işletmelerin etkinlik düzeyini
dir. Zaman yönetimi amaçlara ve hedeflere ulaşmada önemli yükseltmek ve çalışanlarda sosyo-psikolojik doyuma yö-
bir kaynak olan zamanı kullanma çabasıdır. Yöneticiler de, neltmektedir. Katılımlı yönetimle çalışanlar bazı kararlarda
doktorlarda, gazetecilerde zamanı yönetmek stresi engelleme kendilerine danışılmasının verdiği doyumu ve önemsenmeyi
ve de bireylerin kendilerine vakit ayırmalarında önemli bir yaşayacaklardır.
süreçtir.
Baltaş,Z ve Baltaş, A. (2011). Stres ve Başaçıkma Yolları. Luthans, F. (1989). Organizational Behaviour. New York:
İstanbul: 27. Baskı. Remzi Kitabevi. Mc Graw Hill Book Comp.
Albert, K. (1979). Stress and Management. New Jersey: Eng- Özkalp, E. ve Kırel, Ç.(2011). Örgütsel Davranış. Bursa: Ekin
lewood Prentice Hall. Basım Yayın Dağıtım.
Aydın, Ş. (2004). “Örgütsel Stres Yönetimi”, İzmir: Dokuz Ey- Quick, J. ve Quick, JD. (1984). “Preventive Stres Manage-
lül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 6, ment at the Organizational Level”. Washington, D.C:
Sayı:3 American Psychological Association.
Cooper, GL. ve Smith, MJ. (1985). Job Stress and Blue Collar Reynolds, S. ve Sharp, A. (1991). “Stress Reduction in Tran-
Worker. New York: John Wiley and Sons. sition: Conceptual Problems in the Design, Implemen-
Cunningham, JB. (2000). The Stress Management Source- tation and Evolution of Worksite Stress Management
book. Los Angeles: Second Edition. Lwell House. Intervenitions”. Human Relations, Vol. 44, No.7
Cynthing, D., Lyle, FS. Shaw JB. (1993). Human Resources Robbins, S. ve Judge, AT. (2012). Örgütsel Davranış. Çev: İnci
Management, New York: Second Edition. Houghton Miff- Erdem. İstanbul: Nobel Yayın.
lin Company. Sabuncuoğlu, Z. ve Tüz, M.(2001). Örgütsel Psikoloji. Bursa:
Edgar, FH. (1982). Management. New York: 2B, West Pub- Aktüel Yayınları.
lishing Comp. Şencan, H.(1986). Yönetici Geriliminde Kişilik Başaçıkma
Erdoğan, İ. (1999). İşletme Yönetiminde Örgütsel Davranış. Süreçleri İlişkisi ve Metal Sanayinde Uygulamalı Bir
İstanbul: İşletme Fakültesi Yayınları. Araştırma. İstanbul.
Eren, E.(2000). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi. İs- Wagner III, JA. ve Hollenbeck, JR. (2005). Organizational
tanbul: 6. Baskı. Beta Basın Yayın Dağıtım A.Ş. Behaviour. Thomas United States South Western.
Eroğlu, F.(2009). Davranış Bilimleri. İstanbul: Beta Yayım.
Greenberg, J.(2005). Managing Behaviour in Organizati-
ons. New Jersey: Pearson Prentice Hall.
Güney, S.(2011). Örgütsel Davranış. Ankara: Nobel Basın Ya-
yın Dağıtım.
Ivanrevich, J. ve Matteson M.(2002). Organizational Beha-
vior and Management. New York: Mc Graw Hill Irwin.
Kahmi, B. (1997). İşletmelerde İş Dizaynının İş Zenginleş-
tirme ve Ergonomi ile İlişkisi ve Önemi. İstanbul: Mar-
mara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Ana-
bilim Dalı Yönetim ve Organizasyon Bilim Dalı, Yüksek
Lisans Tezi.

Çatışma Ve Stres Yönetimi II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çatışma Ve Stres Yönetimi II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2758

ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II

Copyright © 2013 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Çatışma ve Stres Yönetimi II

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Stresin Tanımı ve Doğası......................................................................2 1. ÜNİTE

Stres Kaynakları ve Özel Stresli Durumlar................................... 24 2. ÜNİTE

Stres ve Bedensel Hastalıklar....................................................... 40 3. ÜNİTE

SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI ..................................................................... 46

4. ÜNİTE Stres ve Ruhsal Etkileri.................................................................. 56

Örgütsel Stresin Sonuçları........................................................... 72 5. ÜNİTE

Kişilik ve Stres................................................................................ 92 6. ÜNİTE

7. ÜNİTE Stres Yönetiminde Bireysel Stratejiler......................................... 118

8. ÜNİTE Stres Yönetiminde Örgütsel Stratejiler........................................ 134

Stresin Tanımı ve Doğası

Tanımının yapılması açısından stres kavramı önemli güçlükler barındırmaktadır. Bu

Stres kavramı ilk olarak kim tarafından ve ne şekilde tanımlanmıştır?

Günlük dilde stres birçok anlamda kullanılabilmektedir. Aşağıda bu kullanımlara ör-

Stres kavramının yapılmış tanımları hangi ortak özellikleri barındırır?

Stres etmenleri temel olarak hangi başlıklar altında sınıflandırılır?

Stresin günümüzde daha çok kullanılan sınıflandırması hangisidir?

Özellikle yukarıdaki 2., 3. ve 4. maddelerdeki özellikler, organizma ve çevre ile ilgili

Hangi içsel faktörler strese verilen yanıtın özelliklerini belirler?

3. Psişik faktörler: Organizmanın ruhsal yapısı ile ilgilidir.

Oraganizmanın strese verdiği yanıtın farklılaşmasında rol oynayan faktörler hangileridir?

Genel adaptasyon sendromu hangi konularda ve ne gibi eleştiriler almıştır?

Genel adaptasyon sendromu hangi varsayımlara dayanır?

Alarm evresinde salgılanan hormonlar bedendeki dokuların daha doğrusu protein,

Strese Karşı Yanıtta Hormonlar

Hipofizden adrenokortikotrpin hormon salgılanması ile bu hormon kana karışır ve

Hipofizden adrenokortikotropin hormon salgılanması ile böbrek üstü bezlerinden

STRESE YANITIN DOĞASI

Savaş ya da Kaç Tepkisi

Organizmanın olumlu duyguları hissetmemesi ile olumsuz duyguları hissetmemesi arasın-

Sonuç olarak; olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu duygulardan

Organizma kendisini tehditlere karşı savunma durumundadır. Çünkü yaşamda kal-

4. Göz bebeklerinde genişleme: Göz bebeklerinde genişleme özellikle adrenalinin et-

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Günlük yaşantınızda olumlu ya da olumsuz stres yaratan durumları gözden geçiriniz.

Bireysel Stres Kaynakları

Çevresel Stres Kaynakları

Sağlık açısından bakıldığında çevre kaç grupta incelenebilir?

Çevrenin sağlık üzerindeki etkilerini araştırınız.

Hangi mesleklerde stres daha yüksektir?

ÖZEL STRESLİ DURUMLAR

Hamilelik Döneminde Stres

Çalışan Kadınlarda Stres

Psikolojik Şiddet (Mobbing)

1. Kişinin uygun iletişimde bulunması üzerinde etkili faktörler

Ailede Özel Gereksinimli Birey Olması

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan İnternet Kaynakları

Kısa süreli ve uzun süreli stresin sağlığa etkileri farklı mıdır?

KALP VE DAMAR HASTALIKLARI

Ateroskleroz (Damar Sertliği)

Kaç çeşit kolesterol vardır?

Küme Baş Ağrıları

Gerilim Baş Ağrıları

SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI

İrritabl Barsak Sendromu