Kamalayang Panlipunan 8

Kamalayang Panlipunan 8
Kasaysayan
ng Daigdig
SAMPLE COPY ONLY. NOT FOR DISTRIBUTION.
Virzon L. Sarao
Neil Alvin E. Nicerio
Angelica T. Alcazar
Mga Awtor
Rodrigo G. Langit Jr.

Awtor- Koordineytor
PUBLISHER • BOOKSELLER
Since 1936
Main Visayas Mindanao

Abiva Bldg., 851 G. Araneta Ave. 2/F Cebu Holdings Center Abiva Bldg., 127 MacArthur Highway
1113 Quezon City Cebu Business Park, 6000 Cebu City Matina, 8000 Davao City
( (632) 8712-0245 to 49 • 8740-6603 ( (032) 231-5145 • 231-5197 ( (082) 297-2275 • 297-2263
6 (632) 8712-0486 6 (032) 231-5118 6 (082) 297-1291
* wecare@abiva.com.ph * wecare@abiva.com.ph * wecare@abiva.com.ph
i
Karapatang-ari © 2021
ng Abiva Publishing House, Inc.
Abiva Bldg., 851 G. Araneta Ave., 1113 Quezon City
Reserbado ang Lahat ng Karapatan

Ang aklat na ito, o anumang bahagi nito, ay hindi maaaring

ilimbag ninuman sa ano mang anyo at paraan, para
ipamahagi o ipagbili, nang walang nakasulat na pahintulot
mula sa tagapaglathala.
Inilimbag sa Pilipinas
ISBN 978-621-405-484-8
ii
Mga Nilalaman
Panimula, vii
Pasasalamat, ix
BAHAGI 1 Ang Heograpiya ng Daigdig, 1

aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina, 2

Ano ang Heograpiya?, 3
Pagtukoy ng Lokasyon ng Lugar, 7
Ang Daigdig, Katangi-tanging Planeta, 10
Ang Pagbuo ng Daigdig, 12
aralin 2 Mga Katangian ng Pisikal na Daigdig, 25

Kahulugan ng Topograpiya, 25
Mga Halaman at mga Hayop, 34
Panahon at Klima ng Daigdig, 37
aralin 3 Ang Heograpiyang Pantao, 54

Ang Heograpiyang Pantao, 55
Mga Lahi ng Tao, 60
Mga Pangkat-Etnolinggwistika, 63
Iba’t Ibang Relihiyon, 68
aralin 4 Ang Pag-aaral ng Kasaysayan, 75

Mga Tala ng Sinaunang Panahon, 75
Mga Unang Pagtatala ng Kasaysayan, 77
Konsepto at Kahalagahan ng Kasaysayan, 81
Ang Pagpapanahon sa Kasaysayan, 83
Mga Teorya Tungkol sa Pinagmulan ng Daigdig, 87
Ang mga Dibisyon ng Panahong Heolohiko, 90
Ang Quaternary—ang Kasalukuyang Panahong Heolohiko, 99
aralin 5 Ang Pinagmulan at Pag-unlad ng Tao, 109

Pag-aaral sa Buhay at Kultura ng Sinaunang Tao, 110
Ang Pinagmulan ng Tao, 110
Ang Panahon ng Bato, 117
Ang Panahon ng Metal, 126
iii
Ang Daigdig sa Panahon ng Klasikong
BAHAGI 2
Kabihasnan at Transisyonal na Panahon, 141
aralin 6 Ang Pagsisimula ng Kabihasnan sa Asya, 142
Ang Konsepto at mga Batayan ng Kabihasnan, 143
Ang Kabihasnan sa Mesopotamia, 144
Ang Kabihasnan sa India, 151
Ang Kabihasnan sa Tsina, 157

Kabihasnang Pasipiko, 162
aralin 7 Ang Pagsisimula ng Kabihasnan sa Aprika at Amerika, 169

Kabihasnang Ehipto, 169
Kahariang Kush, 174
Kahariang Axum, 176
Kahariang Ghana, 177
Kahariang Mali, 179
Kahariang Songhai, 180
Kabihasnang Mesoamerika, 182
Kahariang Olmec, 182
Kahariang Maya, 185
Kabihasnang Toltec, 187
Kabihasnang Aztec, 189
Kabihasnang Inca, 192
aralin 8 Ang Pag-usbong ng Kabihasnan sa Europa, 199

Ang Kabihasnang Minoan, 200
Ang Kabihasnang Mycenaean, 202
Ang Pag-usbong ng Kabihasnang Hellenic, 205
Kontribusyon sa Daigdig ng Kahariang Hellenic, 211
Ang Panahong Hellenistic, 213
aralin 9 Ang Kabihasnang Romano, 222

Mga Alamat ng Pagkakatatag ng Roma, 223
Ang Pagsisimula ng Kabihasnan at Pagsibol ng mga Unang Pamayanan
sa Roma, 224
Ang Pagtatatag ng Republikang Romano, 229
Ang Pagbuo ng Imperyong Romano, 232
Ang Pagwawakas ng Republikang Romano, 234
Ang Pagsibol ng Kristiyanismo, 237
Pananakop at Migrasyon ng mga Pangkat, 239
iv
Ang Paghina ng Imperyong Romano, 242
Mga Kontribusyon sa Daigdig ng Republikang Romano, 245
aralin 10 Ang Pagsisimula ng Edad Medya sa Europa, 254

Ang Pagpapatatag sa Simbahang Kristiyano, 255
Pagsibol at Pag-unlad ng Imperyong Byzantino, 258
Ang Pag-usbong ng mga Unang Kahariang Europeo, 261
Ang Banal na Imperyong Romano (751–924), 262
Ang Pamumuhay sa Simula ng Edad Medya, 265
aralin 11 Mga Pangyayari sa Huling Bahagi ng Edad Medya, 275

Ang Simula ng Islam, 276
Ang mga Krusada, 288
Ang Paglakas ng mga Bayan at Lungsod, 290
Ang Makabagong Daigdig at ang

BAHAGI 3 Transpormasyon Tungo sa Pagbuo
ng Pandaigdigang Kamalayan, 301
aralin 12 Ang Panahon ng Transpormasyon sa Europa, 302

Mga Pangyayaring Pampolitika, 303
Mga Pangyayaring Panrelihiyon, 308
Ang Renaissance, 312
aralin 13 Ang Paglakas ng Kolonyalismong Europeo, 322

Ang Kolonyalismo at Estratehiya sa Pananakop ng mga Europeo, 323
Ang Panahon ng Eksplorasyon, 330
aralin 14 Ang Europa Tungo sa Makabagong Panahon, 341

Ang Rebolusyong Siyentipiko, 342
Panahon ng Kaliwanagan, 344
Ang Rebolusyong Industriyal, 346
Ang Rebolusyong Politikal, 351
aralin 15 Mga Rebolusyon sa Ibang Bahagi ng Daigdig, 365

Ang Rebolusyong Amerikano (1765–1783), 366
Ang mga Rebolusyon sa Latin America, 372
Ang Rebolusyong Tsino (1911–1912), 377
Ang Rebolusyong Russo (1917), 379
Ang Rebolusyong Ehipto (1919–1922), 381
v
Mga Suliranin at Hamon Tungo
sa Pandaigdigang Kapayapaan,
BAHAGI 4
Pagkakaisa, Pagtutulungan, at Kaunlaran
sa Kontemporaryong Daigdig, 393
aralin 16 Ang mga Digmaang Pandaigdig at mga Kasunod

na Hamon, 394
Ang Europa Bago ang Unang Digmaang Pandaigdig, 395
Mga Salik sa Pagsisimula ng Unang Digmaang Pandaigdig, 396
Ang Unang Digmaang Pandaigdig, 401
Mga Salik sa Pagsiklab ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, 407
Ang mga Hamon sa Kapayapaan at Kaunlaran, 418
aralin 17 Mga Pandaigdigang Organisasyon, Pangkat, at Alyansa, 430

United Nations (UN), 431
European Union (EU), 435
Organization of American States (OAS), 440
Organisation of Islamic Cooperation (OIC), 442
Association of Southeast Asian Nations (ASEAN), 444
African Union (AU), 447
League of Arab States (LAS), 450
Southeast Asian Association for Regional Cooperation (SAARC), 454
aralin 18 Ang mga Organisasyong Pang-ekonomiya at Trading Blocs, 465

World Trade Organization (WTO), 466
International Monetary Fund (IMF), 469
World Bank Group (WBG), 471
Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC), 472
ASEAN Economic Community (AEC), 474
North American Free Trade Agreement (NAFTA), 476
Organization of Petroleum Exporting Countries (OPEC), 477
Talahuluganan, 487
Bibliograpiya, 493
Talatuntunan, 497
Mga Awtor, 502
vi
Panimula
Mga minamahal na estudyante,
Ang kasaysayan ng daigdig ay tungkol sa patuloy na pag-unlad ng kabihasnan

ng tao. Inilalarawan nito ang pagtuklas ng tao sa kaniyang sarili at kaniyang mga
nakalipas na karanasan bilang mamamayan ng daigdig. Ang pagkaunawang ito sa
pagtuklas ng tao ay makatutulong upang ikaw ay maging mapanuri, mapagnilay,
produktibo, at responsableng mamamayan na nangangalaga at nagpapahalaga
sa kasaysayan. Repleksiyon ito ng iyong pagtanggap bilang ikaw ay mamamayan ng
daigdig.
Ang Kamalayang Panlipunan 8: Kasaysayan ng Daigdig ay bahagi ng serye ng
teksbuk sa Araling Panlipunan na iniaalay sa iyo ng mga awtor at ng Abiva Publishing
House, Inc. (APHI). Ito ay isinulat upang matugunan ang pagkatuto na iyong inaasahang
matatamo sa pag-aaral ng kasaysayan ng daigdig. Ginamit na gabay sa paghahanda
ng teksbuk na ito ang Gabay sa Kurikulum ng K to 12 sa Araling Panlipunan at
isinaalang-alang ang lahat ng mga paksaing itinakda rito. Ang mga aralin ay inilahad
sa pamamaraang naratibo na gamit ang mga salitang madali mong maunawaan
upang makatulong sa iyong pagkatuto sa mga paksang tinalakay sa bawat aralin.
Ang mga gawaing akademiko sa bawat aralin ay isinaayos upang maisakatuparan
ang mga paraan ng pagtataya na inilahad ng Kagawaran ng Edukasyon para sa antas
sekundarya. Ang mga pagtataya sa aklat na ito ay nakabatay sa mga aspekto ng Formative
at Summative Assessment. Ang mga isahan at pangkatang gawain ay isinama rin upang
malinang at mapalakas ang mga kaalaman at kasanayang maututuhan mo sa pag-aaral
ng kasaysayan ng sangkatauhan.
Ang mga komponent ng aklat na ito ay ang sumusunod:

• Alamin—Mga tanong na kaugnay ng aralin na hahamon sa mapanuring kaisipan
• Tuklasin—Paunang pagsusulit na hahamon sa kaalaman ukol sa mga paksa
• Basahin—Mga tekstong babasahin ukol sa mga paksa ng bawat aralin
• Sagutin—Mga tanong na sasagutin upang mapayabong ang pag-unawa sa mga
paksa ng bawat aralin
• Alalahanin—Malinaw na buod ng mga paksa sa aralin
• Subukin—Mga pagsusulit na susubok sa kaalaman na natutuhan sa bawat aralin
vii
• Pag-ugnayin—Mga gawain na gumagamit ng grapikong pantulong na hahamon
sa pagsusuri at pagbibigay ng interpretasyon sa mga isyung kaug-
nay ng aralin
• Suriin—Mga gawain na hahamon sa kasanayan na magsuri ng
➢ Primarya o sekundaryang sanggunian na kaugnay ng aralin
➢ Larawan na kaugnay ng aralin
• Sanayin—Gawaing pangkasanayan na magpapatibay sa pagkaunawa na natutuhan
sa aralin. Isinaayos ito sa anyong GRASPS upang maging makabuluhan sa iyong
pagsasakatuparan ng gawain.
Inaasahan ng mga may-akda na ang aklat na ito ay makatutulong sa iyo upang

lubos mong makilala, mahalin, at maipagmalaki mo bilang mamamayan ng daigdig ang
kasaysayan ng sangkatauhan.
viii
Pasasalamat
Ipinaaabot ng mga awtor at ng tagapaglathala ang taos-pusong pasasalamat sa mga su-

musunod sa pagbibigay ng kanilang ambag at pahintulot sa paggamit ng mga larawan at teksto
para sa Kamalayang Panlipunan 8: Kasaysayan ng Daigdig:
1. Alvarado, Leo para sa guhit ng klasipikasyon ng mga lahi ng sangkatauhan ayon kay
Blumenbach sa pahina 60 at guhit ng mga taga-Sparta sa pahina 208 (una, pangalawa, at

huling guhit)
2. Borrero, Ciro B. para sa mga larawan ng Gitnang Cordillera, Bulkang Pinatubo, kapatagan
sa Gitnang Luzon, at mga pangil ng sinaunang baboy na nakadispley sa Pambansang
Museo sa mga pahina 26–28
3. Borrero, Susie para sa mga salin sa Filipino, lalo na sa mga teksto sa Suriin
4. Bunbury, Edward Herbert para sa teksto mula sa bahagi ng “Kabanata XVI: Eratosthenes
(Part 1 and 2)” ng A History of Ancient Geography Among the Greeks and Romans from the
Earlier Ages till the Fall of the Roman Empire (pp. 615–616. 1879) na isinalin sa Filipino ni
Virzon L. Sarao sa mga pahina 21–22
5. Churchill, Spencer at Winston Leonard para sa teksto mula sa “We Shall Fight on the
Beaches” na isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao sa pahina 427
6. de las Casas, Bartolome para sa teksto mula sa “The Cruelties of the Spaniards Committed
in America” ng A Short Account of the Destruction of the Indies na isinalin sa Filipino ni
Neil Alvin E. Nicerio sa mga pahina 337–338
7. Herodotus para sa teksto mula sa bahagi ng ika-apat na aklat ng The History of Herodotus
na isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao sa mga pahina 105–106
8. Harper, Robert Francis para sa teksto mula sa bahagi ng Code of Hammurabi na isinalin sa
Filipino ni Virzon L. Sarao o Neil Alvin E. Nicerio sa mga pahina 166–167
9. Lubock, John (Rt. Hon. Lord Averbury) para sa teksto mula sa bahagi ng Pre-historic Times
as Illustrated and the Manners and Customs of Modern Savages sa pahina 137–138
10. Machiavelli, Niccolò para sa teksto mula sa “How Flatterers Be Avoided” ng The Prince na
isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao sa pahina 319
11. Quimbo, Josephine para sa karagdagang teksto sa mga aralin
12. Semple, Ellen Churchill para sa teksto mula sa bahagi ng “The Operation of Geographic
Factors in History” (New York: Henry Holt and Company; London: Constable and
Company. 1911) na isinalin sa Filipino ni Rodrigo G. Langit, Jr. sa mga pahina 50–51
13. Unibersidad ng Manchester/Unibersidad ng Ghana para sa larawan ng maliit na estatwa sa
pahina 178.
ix
Bukod sa mga nabanggit sa itaas, lubos din ang pasasalamat ng mga awtor at tagapaglat-
hala sa commons.wikimedia.org at Shutterstock.com sa mga larawang nasa public domain at
lisensiyado sa ilalim ng Creative Commons licenses at Shutterstock standard license.
Maliban pa rito, sinikap din ng mga awtor at ng tagapaglathala na hingin ang pahintulot
ng mga may-ari ng iba pang larawan at sangguniang teksto na ginamit sa aklat na ito. Kung
sakaling mayroon mang nakaligtaan o pagkukulang sa pasasalamat at pagkilala sa mga larawan
at mga sangguniang teksto, humihingi kami ng paumanhin at mangyaring makipag-ugnayan
sa tanggapan ng tagapaglathala upang maisagawa ang kaukulang pagtutuwid. Sa katulad na
paraan, anumang pagkakamali sa paglalagay ng mga sanggunian o reperensiya na nagawa

namin sa aklat na ito ay hindi sinasadya at aming iwawasto sa susunod na edisyon.
x
Bahagi 1
Ang
Heograpiya
ng Daigdig
Michał Strzelecki/CC BY-SA 4.0
M
ahalaga ang kapaligiran sa sangkatauhan dahil ito ang kanilang tirahan at dito
nagmumula ang lahat ng mga bagay na kanilang ikinabubuhay. Ito rin ang
humuhubog sa kanilang gawi, kaisipan, kultura, at kasaysayan. Ipinapaalala
ng kasaysayan ng daigdig na sa sinaunang panahon, ang pamumuhay ng mga unang tao ay
nakadepende sa kapaligiran. Ang kondisyon ng kapaligiran sa sinaunang panahon ay nag-
silbing hamon sa mga unang tao. Ang naitatag na mga unang pamayanan at kabihasnan
ang patunay sa pananagumpay ng mga sinaunang tao sa mga hamon na ito. Mahala-
gang maunawaan na ang pamumuhay ng mga tao sa kasalukuyang panahon ay patuloy na
hinahamon ng kapaligiran.
Aralin 1 Alamin
Heograpiya Bilang • Bakit mahalagang

pag-aralan ang
heograpiya?
Isang Disiplina • Paano nagkakaugnay

ang heograpiya at ang
pamumuhay ng tao?
Tuklasin
Isulat sa palibot ng semantic web ang mga salitang maiisip kapag nabasa ang
salitang heograpiya.
Heograpiya
Basahin
Ano ang unang pumapasok sa iyong isip kapag nabasa o narinig mo ang salitang
heograpiya? Maaaring maisip mo ang pisikal na anyo ng lugar. Maaaring sabihin mong
iba’t ibang anyong lupa o anyong tubig, klima at panahon, paninirahan ng tao, o mapa
ng isang lugar. Higit pa sa mga ito ang saklaw ng heograpiya.
Kailangan malaman mo bilang estudyante ang kahulugan ng heograpiya. Gayundin,
kailangan mong maunawaan ang interaksiyon ng mga lugar, tao, at kapaligiran sa
pagbuo sa kung ano ang anyo at kalagayan ng mga ito sa kasalukuyan.
2 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

Ano ang Heograpiya?
Ang heograpiya ay pag-aaral sa daigdig at kung paano namumuhay ang mga tao rito.
Mahalagang pag-aaral ito dahil ang Daigdig—bagaman napakaliit, sa katunaya’y “isang
maputlang asul na tuldok” sa kalawakan—ang tahanan ng mga tao.
Ang heograpiya ay mula sa mga salitang Griyego na gē para sa “Daigdig” at graphia para
sa “paglalarawan.” Ito ay nilikha ni Eratosthenes (276–195 BKP*), isang Griyegong iskolar,
astronomo, at matematiko. Itinuturing siyang “Ama ng Heograpiya” dahil sa mahahala-

gang kontribusyon niya sa pag-aaral nito. Noong ikatlong siglo, inilathala ang kaniyang
aklat na Geōgraphika. Inilarawan dito sa unang pagkakataon ng heograpiya ng daigdig na
nagtatampok ng grid ng mga guhit na parallel at meridian para maitasa ang layo sa pagitan
ng iba’t ibang lokasyon.
Kapanabayan ng panahong iyon, maraming matandang kabihasnan sa Tsina,
katimugang Asya, Polynesia, at Tangway ng Arabia ang pinag-aaralan ang heograpiya kung
kaya nakagawa na sila ng mga mapang naglalarawan sa daigdig nang ayon sa kani-kanilang
pananaw.
* Bago ang kasalukuyang panahon
Sa kaniyang aklat, isinama at pinag-ugnay-ugnay ni Eratosthenes ang iba’t ibang lugar sa

daigdig gamit ang isang grid. Hinati rin niya ang Daigdig sa limang sona batay sa uri ng
klima. Eratosthenes teaching in Alexandria (s. 1635), larawang ipininta ni Bernardo Strozzi
(1581–1644), Italyanong pintor.
Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 3

Mga Aspekto ng Pag-Aaral ng Heograpiya Ang pag-aaral ng heograpiya
ay hindi limitado sa paglalarawan ng mundo. Pinagtutuunan din ng pansin sa pag-aaral
nito ang sumusunod na mga aspekto:
1. Pagtataguyod ng pangangalaga Pagpapahalaga sa pagkakaroon ng mabuting relasyon
sa kalikasan ng tao sa kalikasan at ang mga yamang likas na
nararapat pangalagaan
2. Pag-aaral sa kultura ng mga Pagpapaigting sa kaalaman sa wika, panitikan,

lugar sining, arkitektura, ritwal, tradisyon, paniniwala,
at mga katulad na bagay na nagpapakita ng mga
pagkakakilanlan ng pinag-aaralang lugar
3. Pag-aaral ng mundo sa Paglalarawan ng heograpiya sa pamamagitan ng

siyentipikong paraan siyentipikong pagpapaliwanag ng mga kaalaman
tungkol sa anyong lupa, anyong tubig, atmospera, tao,
hayop, halaman, at iba’t ibang penomena
4. Pagtukoy sa mga lugar na Pagsusuri sa tiyak na lokasyon at ang kinalaman nito

madalas na nakararanas ng sa pagkakaroon ng mga kalamidad—likas man o gawa
kalamidad ng tao
Limang Tema ng Heograpiya May limang tema sa pag-aaral ng heograpiya.

Tumutulong ang mga ito para higit nating maunawaan ang pagkakaugnay-ugnay ng mga
tao at mga lugar. Ang mga temang ito ay lokasyon, lugar, rehiyon, pagkilos, at inter-
aksiyong pantao-pangkapaligiran.
1. Lokasyon. Sinasabi rito kung nasaan ang isang tao o lugar batay sa tiyak o relatibong
lokasyon nito.
Sa tiyak na lokasyon, tinutukoy ang interaksiyon ng mga linya ng latitud at
longhitud. Hindi naman eksakto ang sinasabi sa relatibong lokasyon dahil ipinakikita
lamang dito kung makikita ang isang lugar sa pamamagitan ng paglalarawan sa mga
lugar na malapit dito.

Mga halimbawa:
Lokasyon ng Lokasyon ng Pilipinas
Metro Manila
Tiyak na lokasyon 14.5995° hilagang latitud 14° 35’ 58.2432’’ hilagang
at 120.9842° silangang latitud at 120° 59’ 3.1992’’
longhitud silangang longhitud
Relatibong lokasyon Malapit sa Look ng Maynila nasa itaas na hating-globo

at napalilibutan ng Lungsod (hemisphere)

ng Quezon, San Juan, at
Lungsod ng Mandaluyong
2. Lugar. Inilalarawan dito ang mga Mga halimbawa:

katangiang pisikal ng kapaligiran na • Sa maraming isla sa Timog-
iniuugnay sa isang lokasyon. Ito ang Silangang Asya, pangingisda ang
mga anyong lupa, anyong tubig, mga pangunahing gawaing pang-
naganap at nagaganap na mga likas na ekonomiya.
penomena, mga halaman at hayop, at • Ang mga wika sa Timog-Silangang
mga estrukturang gawa ng tao. Asya, gaya ng Filipino, Fijian,
Mga halimbawa: Malay, Javanese, Sundanese, at
• Nagkakaroon ng pagbabago sa Madurese, ay kabilang sa pamilya
isang lugar dahil sa likas na kalami- ng mga wikang Austronesian.
dad. Lumubog ang maraming lugar
4. Pagkilos. Ito ang proseso ng pagkilos
sa Pampanga matapos matabu-
ng tao, pati na ang kaniyang mga ideya,
nan ng lahar mula sa pagsabog ng
kaalaman, kaugalian, at paniniwala.
Bulkang Pinatubo.
Ang pagkilos ay pagbabago. Maaaring
• Maaaring gawang-tao ang sanhi
sa ikabubuti ito ng mas nakararami;
ng pagbabago. Ang Palm Jumeirah
maaari ding di mabuti ang dulot nito.
ay hugis-palmerang isla sa United
Mga halimbawa:
Arab Emirates. Nilikha ito sa pama-
• Sa pamamagitan ng pagluwas at
magitan ng reklamasyon ng lupa sa
pag-angkat, ang mga produkto at
Golpo ng Persia.
serbisyo ay kumikilos.
3. Rehiyon. Tinutukoy dito ang mga lu- • Dahil sa pandarayuhan ng mga tao,
gar na may magkakatulad na pisikal na nagkaroon ng palitan ng ideya, kaa-
katangian. Kasama rin dito ang pag- laman, kaugalian, at paniniwala.
kakahawig sa wika, sining, pagkain,
5. Interaksiyon ng Tao at Kapaligiran.
pananamit, tradisyon, at relihiyon ng
Binibigyang-pansin dito ang kaug-
mga taong naninirahan.
nayan ng tao sa kaniyang kapaligiran at

ang epekto ng kapaligiran sa pamumu- • lithosphere—rabaw (surface)
hay ng tao. Ipinakikita rito ang paki- • atmosphere—hangin
kiayon at pag-angkop ng pamumuhay • hydrosphere—tubig
ng tao sa kaniyang kapaligiran nang sa • biosphere—mga buhay na organismo
gayon ay maprotektahan at mapanga- Sinusuri sa pisikal na heograpiya ang
lagaan niya ang kaniyang tirahan at mga pagkakabuo ng mga pisikal na katangian ng
pinagmumulan ng kaniyang mga pa- mga anyong lupa at anyong tubig, gayun-
ngunahing pangangailangan sa buhay. din ng mga pisikal na sistema sa likas na
Mga halimbawa:
daigdig, at proseso ng distribusyon at pag-

• Nabubuhay ang tao ayon sa kani- kilos ng mga hayop at halaman.
yang kapaligiran. Sa mga lugar na Kasama sa mga sangay ng heograpiyang
tuyot, nagtatayo ng mga dam nang pisikal ang mga sumusunod:
may mapag-imbakan ng tubig. Sa • Geomorphology. Ito ang pag-aaral sa
bulubunduking lugar, gumawa ng mga pisikal na katangian ng rabaw ng
hagdan-hagdang palayan para may mundo at sa relasyon ng mga ito sa
mataniman. mga heograpikal na estruktura. Sinusu-
• Sa isang banda, ang mga pagbaba- ri dito ang mga dahilan ng pagkakabuo
gong gawa ng tao ay maaaring ng iba’t ibang hugis ng mga anyong
magbunga ng mga suliranin. Ang lupa, likas o gawa ng tao, sa pagdaan
walang habas na pagputol ng mga ng mga panahon.
puno sa kagubatan ay sanhi ng pag- • Hydrology. Ito ang pag-aaral ukol sa
kaguho ng lupa sa dalisdis. Nagi- pag-ikot ng tubig sa ibabaw at ilalim
ging sanhi rin ito ng biglaang pag- ng lupa, pati na sa distribusyon ng
baha sa katapagan. malinis na tubig na maaaring inumin.
Sa pamamagitan ng pag-aaral sa mga Kasama rito ang mga pagtataguyod sa
temang ito, nagiging mas makahulugan mga pagsisikap at pangangalaga sa mga
ang pagyabong ng kasaysayan ng mga tao pinagkukunan ng tubig para sa mga
sa iba’t ibang panig ng daigdig sapagkat ito susunod na panahon.
ay iniuugnay sa kapaligiran na humuhubog • Biogeography. Ito ang pag-aaral sa dis-
sa kasaysayan ng sangkatuhan. tribusyon ng mga espesye (species) ng
mga hayop, halaman, tao, at mga bu-
Dalawang Sangay ng Heogra- hay na organismo at mga ecosystem sa
piya Ang pag-aaral ng heograpiya ay suma- iba’t ibang panig ng mundo. Pinag-
saklaw sa lahat ng bagay na nagpapaliwanag aaralan din dito ang distribusyon ng
tungkol sa mundo. Ito ay isang disiplina na mga organismo sa iba’t ibang panahon.
tulay sa mga likas at panlipunang agham. Sa • Climatology. Ito ang pag-aaral sa klima
gayon, may dalawang pangunahing sangay ng mundo. Sinusuri rito ang mga epek-
ang heograpiya: pisikal at pantao. to ng iba’t ibang pandaigdigang peno-
Pisikal na Heograpiya. Ito ay pag- mena, gaya ng El Niño at La Niña.
aaral sa likas na penomena na bumubuo sa Heograpiyang Pantao. Ito ang pag-
kapaligiran. Nakapokus ito sa apat na pisi- aaral sa relasyon ng tao sa kaniyang kapaligi-
kal na bahagi ng daigdig: ran at ang pook o rehiyon na kaniyang

kinabibilangan. Pinag-aaralan dito ang lugar. Sinusuri dito ang pang-ekonomi-
populasyon, relihiyon, wika, etnisidad, ya, pampolitika, at panlipunang epekto
at iba pang sangkap na humuhubog sa ng pag-unlad.
pag-unlad ng tao at kaniyang lipunan. • Historical geography. Ito ang pag-aaral
Kasama sa mga sangay ng heograpi- sa mga pinagdaanang pagbabago ng
yang pantao ang mga sumusunod: isang lugar o rehiyon. Sinusuri dito ang
• Cultural geography. Ito ang pag-aaral sa mga impluwensiya ng kalikasan sa mga
kultura; kasama rito ang wika, pana- gawaing pampolitika, pangkultura, at
nampalataya, pamahalaan, hanapbu- pang-ekonomiya sa isang lipunan.
hay, at pamilya; gayundin, ang naidu- • Population geography. Ito ang pag-aaral
dulot nito sa isang lipunan. Inaalam sa dami o distribusyon ng mga tao
dito ang papel na ginagampanan ng sa isang partikular na lugar. Sinusuri
mga ito sa pagpapanatili o pagbabago dito ang mga datos tungkol sa kapa-
ng kultura sa isang lipunan. nganakan at kamatayan, kasarian, edu-
• Development geography. Ito ang pag- kasyon, uri ng hanapbuhay, at iba pang
aaral sa uri at kalidad ng pamumuhay datos tungkol sa mga tao mula sa iba’t
ng mga tao sa pagbabago ng kultura ng ibang panig ng mundo.
Sagutin
1. Ano ang heograpiya? Bakit mahalagang pag-aralan ang heograpiya?
2. Ano ang mga aspekto ng pag-aaral ng heograpiya?
3. Paano nakaaapekto ang heograpiya ng isang lugar sa pamumuhay ng mga taong
naninirahan dito?
Pagtukoy ng Lokasyon ng Lugar

Paano ang pagtukoy ng lokasyon ng presentasiyon nito. Ang eksperto sa paggawa
isang lugar? Ano ang mga bagay na maaa- ng mga mapa ay tinatawag na kartograpo.
ring gamitin upang matukoy ang lokasyon Ang mga lokasyon sa mundo ay nai-
ng isang lugar? ayos ng mga heograpo at kartograpo sa
Tiyak o relatibo, malaki ang maitutu- pamamagitan ng mga likhang guhit—mga
long ng globo at mapa—mga instrumento linyang di talagang nakikita—na nakapa-
sa pag-aaral ng heograpiya. libot sa daigdig. Ang dalawang panguna-
hing likhang-guhit ay ekwador at Punong
Ang Globo at ang Mapa Mala-
Meridian. Mula sa mga guhit na ito ay na-
king tulong ang paggamit ng globo at mapa
buo ang mga sistema ng longhitud at lati-
sa pag-aaral ng heograpiya. Ang globo ay
tud na nakatutulong sa pagtukoy ng lugar sa
grapikong paglalarawan ng daigdig, saman-
daigdig.
talang ang mapa naman ang patag na re-

Pigura 1.1 Mga Linya sa Globo
International Date Line (IDL) Longhitud

Likhang guhit sa rabaw ng daigdig na tumatakbo mula hilaga pa-timog sa Karagatang Mga linyang
Pasipiko. Ang sasakyang pandagat at panghimpapawid na tatawid sa IDL mula sa silangan patayo na tumutu-
pa-kanluran ay kailangang magdagdag ng isang araw, habang ang maglalakbay mula sa koy sa distansiyang
kanluran pa-silangan ay kailangang magbawas ng isang araw mula sa opisyal na petsa ng nakaanggulo sa sila-
paglalakbay. ngan o kanluran mula
sa Punong Meridian.
Mga Hating-globo (Hemisphere)

Bilog ng Arktiko Hinahati ng ekwador ang mundo sa Latitud
Linya ng latitud na mga dalawa: ang Hilagang Hating-globo ay Mga linyang pa-
66.5° hilaga ng ekwador at nasa pagitan ng ekwador at Hilagang halang na nakaang-
pinakamalayong maabot ng Polo; Timog Hating-globo, sa pagitan ng gulo sa kanluran o
pahilis na sinag ng araw sa ekwador at Timog Hating-globo. Maaari silangang meridian ng
Hilagang Hating-globo. ring hatiin sa Silangang Hating-globo na ekwador. Ang latitud
nasa silangan ng Punong Meridian at Kan- ng ekwador ay 0° at
lurang Hating-globo na nasa kanluran ng ang mga polo ay nasa
Punong Meridian. 90° timog at hilaga.
Tropiko ng Kanser
Ang tropiko ay alinman
sa magkaparalel na guhit ng
latitud sa palibot ng mundo
na nasa 23.50° hilaga (H) at
23.50° timog (T) ng ekwador.
Makikita ang Tropiko ng Kanser
sa H—23° 26’ 21’’ H.
Ekwador
Linyang nasa 0° latitud
naghahati sa Daigdig sa
Hilaga at Timog Hating-
globo
Tropiko ng Kaprikorn
Ang Tropiko ng Kapri-
korn ay nasa 23° 26’ 21’’ T.
Bilog ng Antarktiko
Paralel ng latitud na
nasa 66° 33´ 39” timog ng
ekwador at pinakamalay- Strebe/CC BY-SA 3.0
ong maabot ng pahilis na
sinag ng araw sa timog
hating-globo.
Mga Parallel
Punong Meridian (Prime
Mga Meridian Mga linya mula sa
Meridian)
Mga linya mula hilaga pa-timog, mula hilagang silangan pa-kanluran.
Linya ng 0° longhitud,
polo hanggang timog polo. Ipinahahayag ang mga May dalawang linyang
na pinagmumulan o starting
meridian sa mga digri ng longhitud, o kung gaano paralel—ang longhitud at
point ng pagsukat ng distan-
kalayo ang lugar sa Punong Meridian. latitud. Ang longhitud ay
siya kaliwa o kanan palibot
ginagamit nang kasama
sa daigdig. Tumatagos ang
ang latitud para bumuo
linyang ito sa Greenwich,
ng grid para matukoy ang
England kaya tinatawag ding
anomang lokasyon sa
Greenwich Meridian.
mundo.

Ang mapa at globo ay imbensiyon ng mga matandang kabihasnan. Ang pinakamatan-
dang mapang natuklasan ay yaong sa Babylonian. Tinatayang ginawa ito ng mga kar-
tograpong Babylonian noong 700–500 BKP. Ito ay luwad na tableta na nagpapakita sa
Babylon na nasa gitna. Makikita rin dito ang Assyria, Elam, at iba pang lugar na ang mga
ngalan ay isinulat sa matandang sistema ng cuneiform.
Osama Shukir Muhammed Amin FRCP
Martin Behaim, Alexander Franke

(Ossiostborn)/CC BY-SA 2.0 DE
(Glasg)/CC BY-SA 4.0
Makikita sa pinakamatandang mapang natuklasan ang Babylon na anyong tatsulok sa git-

nang itaas ng bilog. Samantalang makikita naman ang hugis ng Europa sa Erdapfel na
pinakamatandang globo sa daigdig.
Ang pinakamatandang globong inii-

ngatan ay tinatawag na Erdapfel. (Ang
literal na kahulugan nito ay “daigdig na
mansanas,” na marahil ay paglalarawan sa
hugis nito.) Ginawa ito ni Martin Behaim
(1459–1507), kartograpong Aleman, noong
1492. Makikita ito sa Germanisches Na-
tional Museum sa Nuremburg, Alemanya.
Ito ay gawa sa papier mache na tinakpan ng
vellum (balat ng hayop na kapag pinatuyo
ay maaaring gamitin na sulatan).
Ang mapa at globo ay ginagamit din sa
Sa mitolohiyang Griyego, si Atlas ay diyos pag-aaral ng kasaysayan. Sa pamamagitan
na Titan na pinarusahan ni Zeus, ng mga ito, madaling makikita ang mga
pinakamataas na diyos, sa pamamagi- pook na pinangyarihan ng isang makasay-
tan ng pagpasan sa daigdig na hugis- sayang pangyayari. Makatutulong din ang
espera. Ito ang unang banggit ng repre-
sentasyon sa mundo bilang globo. Ang
mapa at globo upang masuri nang mabu-
marmol na estatwa ni Atlas, na makiki- ti ang kinalalagyan ng iba’t ibang bansa na
ta sa Museo Archeologico Nazionale di ang distansiya sa isa’t isa ay nakaaapekto sa
Napoli sa Italy, ay bersiyong Romano na relasyon ng mga ito.
tinatayang nilikha noong ika-2 hanggang
ika-4 na dantaong BKP.

Sagutin
1. Ano ang mapa? Ang globo?
2. Ano ang mga likhang-guhit sa mapa at globo?
3. Bakit may mga likhang-guhit sa mapa at globo?
Ang Daigdig ay tahanan ng tao. Dito nagmumula ang mga pangunahing panga-
ngailangan natin. Mahalagang maunawaan natin kung ano ang mga katangian ng Daig-
dig at kung paano ito makatutulong sa kaniya. Kailangan nating malaman kung paano
mapangangalagaan at masisinop ang mga yamang likas nito. Marapat na ito ay gawin dahil
ang Daigdig ay ipamamana pa natin sa mga susunod na salinlahi.
Ang Daigdig, Katangi-tanging Planeta

Hindi mawawari ng tao kung gaano
kalaki ang sansinukob (universe). Ang alam
lamang niya ay binubuo ito ng angaw-
angaw na galaxy.
Ang galaxy ay magkakahiwalay na so-
lar system, na pangkat ng mga lawas pang-
kalawakan na pinagsama-sama ng gravity
(balani). Milky Way ang tawag sa galaxy na
kinabibilangan ng ating solar system, na
binubuo naman ng walong planeta at ang
mga buwan nito, kasama ang maliliit na la-
was gaya ng asteroid, meteorite, at kometa.
Lahat ng ito ay umiikot sa araw.
KAYANG MAGSUHAY NG BUHAY
Ang Daigdig ay isang planeta—at katangi-
Buwan—1
tangi ito! Sa solar system, ang Daigdig la- Mass—5.97 x 10^24 kg
mang ang lugar na may buhay at kayang Dayametro—12 742 km
magsuhay (sustain) ng iba’t ibang anyong Temperatura—51.67° -+54.45°Celsius
buhay dahil sa mga sumusunod: Distansiya mula araw—pangatlong
planeta, 149.6 milyong kilometro
• Malaking bahagi ng Daigdig ay
nababalutan ng tubig. Ito lamang ang
planetang may tubig sa rabaw na nasa • Ang distansiya ng Daigdig mula sa araw
likidong anyo. ay di kalapitan para maging napakainit
• Malaking porsiyento ng atmospera ng ng temperatura rito at di kalayuan para
Daigdig ay nitrogen at oksiheno. magyelo dahil sa matinding lamig.

• Ang araw ang nagbibigay ng enerhiya ang mga mabatong materyal sa Daigdig at
sa mga halaman na pinagkukunan ng umangat ang mga ito sa rabaw. Lumamig
pagkain ng tao at hayop. ang mga ito at nabuo ang crust. Ang mas
• Ang hila ng gravity ng buwan ay mabibigat na materyal ay lumubog sa ilalim
nakatutulong para hindi magkaroon ng ng lupa. Sa ganitong paraan, nabuo ang
drastikong paggalaw ang mga polo ng apat na suson (layer) ng Daigdig.
mundo. Sa gayon, hindi nagkakaroon Crust. Ito ang rabaw, ang pinakamani-
ng malaki at biglaang pagbabago sa pis na suson ng Daigdig. Dito naninirahan
klima ng Daigdig. ang tao. Nandito ang mga anyong lupa at
• May tamang laki ang Daigdig. Kung anyong tubig, pati ang mga halaman, ha-
naging napakaliit nito, hindi maka- yop, ibon, at isda.
ngangapit ang atmospera; kung napa- Mantle. Mas makapal ito kaysa crust.
kalaki, maaari itong maging planetang Dito matatagpuan ang convection current, o
gas, gaya ng planetang Jupiter, at hindi ang puwersa na sinasabing nagpapagalaw sa
angkop sa pagsuhay ng buhay. malalaking tipak na lupa na tinatawag na
tectonic plate.
KOMPOSISYON NG DAIGDIG Ang
Outer Core. Gawa ito sa mga metal na
teorya ay isang palagay o sistema ng mga
napakainit (4 000–5 000°C) kaya nasa liki-
ideyang nagpapaliwanag sa ilang bagay.
dong anyo. Ang outer core ay lumilikha ng
May isang teorya na nagsasabing nabuo ang
magnetic field na tumatagos hanggang kala-
Daigdig mula sa napakalaking alimpuyo ng
wakan. Ito ang nagsisilbing proteksiyon ng
alabok at gas. Tinatayang naganap ito 4.6
Daigdig sa mapaminsalang solar wind.
bilyong taon nang nakaraan. Dahil sa pa-
Inner Core. Para itong iron ball ngunit
tuloy na pagsalpukan ng mga debris mula
kahit napakainit (5 000–7 000°C) ay solido
sa kalawakan at hila ng gravity, ang interyor
ito dahil sa matinding presyur ng mga na-
ng Daigdig ay nag-init. Sa pag-init, nalusaw
kapaibabaw na suson.
crust
mantle
outer core
inner core
Ang Daigdig ay binubuo ng apat na bahagi na kinabibilangan ng crust, mantle, outer core, at
inner core. Sa ibabaw ng crust naninirahan ang mga tao.

Sagutin
1. Ano ang apat na suson ng Daigdig?
2. Paano nagkakaiba ang katangian ng apat na suson ng Daigdig?
3. Bakit katangi-tanging planeta ang Daigdig?
Ang Pagbuo ng Daigdig

Ang taong unang bumanggit ng sali-

tang kontinente ay ang manunulat na Eng-
lish na si Peter Heylin (1599–1622).
Sa kaniyang aklat na Cosmographie na
nailathala noong 1657, tinawag ni Heylin
na kontinente ang malawak na lupaing hin-
di naihihiwalay ng karagatan sa iba pang
bahagi ng daigdig. May pitong kontinente
sa Daigdig: Asya, Aprika, Hilagang
Amerika, Timog Amerika, Antarktika,
Europa, at Oceania. Ang mga kontinente
ay nalilibutan ng dalawa o higit pang
karagatan. Halimbawa, ang mga karaga-
tang Arktik, Pasipiko, at Indian ay mga
hangganan ng Asya, na pinakamalaki sa
mga kontinente.
Sa pagtukoy sa kontinente, isinasama
Buzzzsherman/CC BY-SA 3.0
ang pangunahing tipak ng lupain—karani-

wa’y malaki at malawak—at mga karatig isla
nito. Halimbawa, ang Oceania ay binubuo
ng Australia, New Zealand, at mga isla sa
katimugan sa Karagatang Pasipiko.
Kapag pinagsama-sama, ang kabuuang Ipinakikita sa mapa ang tulay na lupa ng
sukat ng mga kontinente ay humigit- Bering na unti-unting lumubog dahil sa
kumulang sa 148 milyong kilometro pagtaas ng tubig sa karagatan. Pinanini-
walaang unang lumitaw ang tulay na
kuwadrado. lupang Bering 35 000 taon na ang naka-
Maraming teorya tungkol sa pagkaka- lilipas at nagsimula itong matabunan ng
buo ng mga kontinente. Pinakatampok sa tubig nito lamang 15 000 taon na ang
mga ito ang mga teoryang lupaing tulay, nakalilipas.
continental drift, at tectonic plate.

Mga Lupaing Tulay Ang teoryang Aprika sa pamamagitan ng lupaing tulay ng
lupaing tulay ay nakatuon sa Panahon ng Suez sa Ehipto (Egypt). Naging konektado
Yelo (2.6 milyong taon hanggang 11 000 ang Europa, Asya, at Hilagang Amerika
libong taon na ang nakararaan). Naging na- dahil sa lupaing tulay ng Bering sa Rusya.
pakahirap ng buhay noon dahil natatakpan Ang Hilagang Amerika at Timog Amerika
ng makapal na niyebe ang malaking ba- ay pinagdurugtong ng lupaing tulay ng
hagi ng kalupaan. Sa pamamagitan ng mga Panama. Gayundin, ang mga pulo sa
lupaing tulay (land bridges), nakapaglakbay Oceania tulad ng Papua New Guinea,
ang mga sinaunang tao at hayop sa pagha- Melanesia, at Australia ay pinag-uugnay ng
hanap ng pagkain at matitirhan. mga lupaing tulay. Nang matunaw ang mga
Noong 1590 ay unang binanggit bundok ng yelo sa karagatan sa pagitan ng
ni Padre Jose de Acosta (1540–1600), 19 000 at 8 000 taon nang nakararaan, isa-
heswitang Espanyol, ang lupaing tulay sa isang lumubog ang mga lupaing tulay sa
Historia natural y moral de las Indias (1590). Timog-Silangang Asya.
Sa aklat na ito, ipinanukala niya na nakarating Ang paglalakbay ng mga tao sa iba’t
ang mga sinaunang tao sa Hilagang Amerika ibang panig ng kalupaan ang nagbunsod
sa pamamagitan ng mga lupaing tulay. ng migrasyon. Katibayan diumano ng teo-
Naging matibay ang teoryang ito ryang ito ang pagkakaroon ng halos magka-
noong ika-19 na siglo. Ipinaliwanag ni Jules katulad na uri ng halaman at hayop sa iba’t
Marcou (1824–1898), heologong Pranses, ibang magkakahiwalay na lugar sa kasalu-
na lahat ng kontinente ay magkakakabit da- kuyan. Nang umangat ang lebel ng tubig
hil sa mga lupaing tulay na lumantad noong sa karagatan bunga ng pagtaas ng pandaig-
bumaba ang lebel ng dagat noong Panahon digang temperatura, muling lumubog ang
ng Yelo. Dagdag pa niya, nang panahong mga lupaing tulay at tuluyang nahiwalay
iyon, nakadugtong ang Europa at Asya sa ang mga kontinente sa mundo.
Sagutin
1. Ano ang teorya ng lupaing tulay?
2. Ano ang mga binanggit na katibayan upang suportahan ang teorya ng lupaing tulay?
3. Sa iyong opinyon, sapat ba ang mga binanggit na katibayan upang patotohanan ang
teoryang ito?
Continental Drift Dalawa hang- Aleman na geophysicist at meteorologo.

gang tatlong daang milyong taon na ang Ipinanukala niya ito sa kaniyang aklat na
nakararaan, diumano’y mayroon lamang The Origin of Continents and Oceans (1915).
isang kontinente—supercontinent ang Ang supercontinent ay tinawag niyang
taguri dito dahil sa laki at lawak nito. Ang Pangaea, salitang Griyego na “lahat ay
paniniwalang ito ay sunod sa teoryang lupain” (all lands) ang ibig sabihin. Ang
continental drift (paggalaw ng kontinente) nalalabing bahagi ng daigdig ay binubuo
ni Alfred Lothar Wegener (1880–1930), naman ng isang napakalaking karagatan

Noong 1910, habang pinag-aaralan ang mapa ng mundo, napansin ni Wegener na ang mga
baybayin ng Timog-Silangang Amerika at Kanlurang Aprika ay parang dalawang piraso ng
jigsaw puzzle na akma sa isa’t isa.
na tinatawag na Panthalassa, na sa wikang espesye (species) na nakita sa kanlurang

Griyego ay nangangahulugang “lahat ay Aprika at Timog Amerika. Ang katulad ni-
karagatan”(all ocean). tong espesye ay natagpuan sa Antarktika,
Ang mga kontinente ay tila mga piye- India, at Gitnang Aprika. Ang paliwanag na
sang bumubuo sa isang jigsaw puzzle, na ito ni Wegener ukol sa proseso ng pagkaka-
ang kabuuan ay ang supercontinent. Ayon likha ng mga kontinente ay tinawag niyang
sa teorya ni Wegener, nabuwag ang malak- Kontinentalverschiebung o continental drift.
ing tipak ng lupaing ito at nagkahiwa-hiwa- Marami ang hindi sang-ayon sa teorya
lay ang mga piyesa dahil sa paggalaw ng lupa ni Wegener. Para maipaliwanag ang
sa ilalim ng supercontinent. Ipinanukala rin di-pangkaraniwang distribusyon ng mga
niya na nabuo ang mga bundok nang bu- fossil sa katimugang hating-globo, sinabi
munggo ang gilid ng gumagalaw na konti- ng mga kritiko na may kinalaman dito ang
nente kung kaya ang lupain ay parang na- network ng lupaing tulay na nagdurugtong
lamukot at natiklop. Inihalimbawa niya ang sa mga kontinente. Ang warm current o
bulubunduking Himalayas na nabuo nang tubig sa karagatan na dumadaloy pakan-
sumalpok ang India sa kalakhang Asya. luran sa ekwador ang maaaring dahilan ng
Bilang patunay sa kaniyang teorya, pagkakaroon sa Arktik ng mga fossil mula
sinabi ni Wegener na may mga nakitang sa mga rehiyong mainit.
depositong coal sa Hilagang Polo gayong Naging batikos din sa teorya ni Wegener
karaniwang makikita ang mga ito sa mga ang kawalan ng paliwanag kung bakit gu-
lugar na may tropikong klima. Inihalim- malaw ang lupa. Sa bahaging ito, malaki ang
bawa rin niya ang mga fossil ng sinaunang naitulong ni Alexander Logie du Toit (1878–

Ipinakikita sa mapa ang pagkakahiwa-hiwalay ng Pangaea mula sa isang malaking lupain

patungo sa kasalukuyang mga kontinente. Ang nakapalibot naman sa Pangaea ay ang Pan-
thalassa.
1948), heologo mula sa Timog Aprika. (1927). Sa aklat na Our Wandering Conti-
Aniya, nagkaroon ng paggalaw sa lupa bun- nents (1937), sinabi niya ang mga pagkaka-
sod ng paglabas ng magma o malagkit na tulad ng mga kontinente at ipinanukala niya
materyal sa ilalim ng lupa na bumubuo na ang Pangaea ay nahati sa dalawang mala-
sa lava at igneous rock. Ang kaniyang mga king kontinente. Ang hilagang bahagi, na
pag-aaral ay inilathala sa A Geological Com- tinawag niyang Laurasia, diumano ngayo’y
parison of South America with South Africa ang bumubuo sa Baltic, Hilagang Amerika,

Kazakhstan, Siberia, hilaga at silangang
bahagi ng Tsina. Samantala, ang katimugang
bahagi—ang Gondwana—ang bumubuo
sa Antarktika, Aprika, Arabia, Australia,
India, Madagascar, at Timog Amerika.
Si Arthur Holmes (1890–1965) ay
British na heologo. Sa kaniyang aklat na
Principles of Physical Geology (1944), ipina-
nukala niya na ang convection current ang
nagpagalaw sa mga kontinente. Aniya, ang

mga kontinente ay parang mga balsa na Ang mga pulang palaso ay kumakatawan
inaalon-alon sa ibabaw ng rumaragasang sa convection current. Isang proseso
na kung saan ang maiinit na materyales
magma na nagmula sa pinakamalalim na mula sa mantle ay umaangat patungo sa
parte ng mantle. ibabaw ng Daigdig habang ang malala-
Sa pangkalahatan, inilalarawan ng teor- mig na materyales naman ay bumaba-
yang continental drift ang mga paggalaw ng ba patungo sa mas malalim na parte ng
mantle. Ang pag-angat at pagbaba na ito
mga lupain sa loob ng maraming panahon.
ay ang puwersa na sinasabing nagdudu-
Ang teoryang ito ang nagbunsod sa pag- lot sa mga plate na gumalaw palayo, pa-
bubuo ng isa pang teorya ukol sa pagkaka- punta, o sa tabi ng bawat isa.
buo ng mga kontinente.
Sagutin
1. Ano ang teorya ng continental drift?
2. Ayon sa teorya ng continental drift, bakit gumalaw ang mga kontinente?
3. Ano ang mga binanggit na katibayan upang suportahan ang teorya ng continental
drift?
Tectonic Plate Ang mga tecto- Sina Patrick Maynard S. Blackett

nic plate ay malalaki at maliliit na bitak (1897–1974), Stanley Keith Runcorn
sa crust at ibabaw na parte ng mantle na (1922–1995), at Edward A. Irving (1927–
unti-unting gumagalaw patungo sa iba’t 2014) ay mga siyentistang British na taga-
ibang direksiyon. Ang bahagi kung saan pagtaguyod ng teoryang tectonic plate.
nagtatagpo ang mga plate ay tinatawag na Isang geophysicist si Blackett kaya na-
plate boundary. Kapag gumalaw ang mga ging pokus niya ang paleomagnetism o pag-
plate, maaaring magkabungguan, maghi- aaral ng magnetismo sa mga batong inia-
walay, o magkiskisan ang mga hangganan ngat ng magnetic field ng Daigdig noong
nito na maaaring magbunsod ng paglindol. panahon ng pormasyon nito. Pinag-aralan
May 15 tectonic plate: Hilagang Amerika, niya ang mga mekanismong pinagbaba-
Caribbean, Timog Amerika, Scotia, tayan ng mga lakas magnetiko at paggalaw
Antarktika, Eurasian, Arabian, Aprika, ng mga kontinente. Para sa pag-aaral niya
Indiya, Pilipinas, Awstralya, Pacific, Juan de rito, nagdisenyo siya ng magnetometer,
Fuca, Cocos, at Nazca. instrumento na kayang makaramdam ng
napakaliliit na magnetic field.

paghihilahan ng lakas ng mga gravity ng
araw at buwan ang dahilan kung kaya pati
ang lupa sa ilalim ng karagatan ay gumalaw.
Isa pang paliwanag dito ang pagkakalantad
ng Daigdig sa mga elemento tulad ng sikat
ng araw, pagbuhos ng ulan, o pagbagsak ng
yelo. Tumitigas, nalulusaw, lumalambot,
at lumalamig ang lupa bilang reaksiyon ng
mantle ng mundo. Bunga nito ay napalapit
o napalayo sa isa’t isa ang mga lupain.

Makikita sa mapa ang malalaki at mali-
lit na tectonic plate ng mundo na sinimu- Sinasabi ring nagkaroon din ng mga
lang pag-aralan at isinamapa noong mga pagbabago dahil sa paglindol, pagsabog ng
dekada 1950 at 1960. bulkan, pagbuo ng bundok, at pagbaba ng
lupa sa ilalim ng karagatan sa pagitan ng
Ipinanukala naman ni Runcorn na ang mga tectonic plate. Gayunman, sinasala ito
mga bato sa lithosphere ay maaaring sumu- ng mga kritiko ng teoryang tectonic plate.
bo dahil sa mataas na presyur at tempera- Anila, maraming plate ang nakaugat nang
tura. Ang lithosphere ay matigas na inter- malalim sa mundo kaya’t mahirap itong
yor na binubuo ng crust at itaas na bahagi gumalaw sa iba’t ibang direksiyon kahit pa
ng mantle. Ayon kay Runcorn, ang puw- magkaroon ng mga lindol. Ayon naman sa
ersang nagpapagalaw sa mga kontinente ay ibang siyentista, nagbabago ang kinalalag-
mga convection current sa Daigdig na lumi- yan ng kalupaan hindi dahil sa paggalaw ng
likha ng matinding init at presyur. Sinabi mga kontinente kundi sa paglawak o expan-
rin niya na dahil sa contintental drift, nag- sion ng Daigdig.
karoon ng polar wandering (paggalaw ng Wala pang kongkretong paliwanag sa
mga polo). kung ano ang malakas na puwersang naging
Pinag-aralan ni Irving ang mga kata- dahilan ng paggalaw ng lupa. Subalit ayon
ngian ng mga batong may magnetikong sa mga pag-aaral, taon-taon ay lumalayo
bakas para makita kung paano gumalaw nang 2.5 sentimetro pa-hilaga ang Hilagang
ang mga kontinente. Aniya, may mga bato Amerika, Europa, at Asya. Sa kabuuan, sa
sa India na nagpapakita na ang lupain ay bawat milyong taon, lumalayo na nang 20–
gumalaw pa-hilaga at sumalpok sa Asya. 90 kilometro pahilaga ang mga nabanggit na
May iba’t ibang paliwanag tungkol sa lupain. Kung magpapatuloy ito, maaaring
paggalaw ng mga tectonic plate. Ayon sa magbago na naman ang pisikal na anyo ng
isang pag-aaral, ang gravitational force o mundo sa susunod na isang milyong taon.
Sagutin
1. Ano ang teorya ng tectonic plate?
2. Bakit gumagalaw ang mga tectonic plate?
3. Ano ang mga binanggit na katibayan upang suportahan ang teorya ng tectonic
plate?

Alalahanin
• Ang heograpiya ay isang disiplina na tulay sa mga likas at panlipunang
agham. Sa gayon, may dalawang pangunahing sangay ang heograpiya:
pisikal at pantao.
• May limang tema sa pag-aaral ng heograpiya: lokasyon, lugar, rehiyon,
pagkilos, at interaksiyon ng tao at kapaligiran.
• Ang globo at mapa ay mahahalagang instrumento sa pagtukoy ng lokasyon
ng isang lugar.
• May mga likhang guhit sa globo at mapa na nagpapakita ng lokasyon ng
mga lugar.
• Ang Daigdig ay isang planeta—at katangi-tangi ito. Sa ating solar system, ang
Daigdig lamang ang lugar na alam natin na may buhay at kayang magsuhay
ng iba’t ibang anyong buhay.
• May mga teorya tungkol sa pagbuo ng mga kontinente. Pangunahin sa mga
ito ang mga teoryang lupaing tulay, continental drift, at tectonic plate.
Subukin
A.1. Hanapin sa kahon ang tamang sagot sa mga inilalarawan sa ibaba. Isulat ang
tamang sagot sa nakalaang patlang bago ang bawat bilang.
Bilog ng Arktiko International Date Line hating-globo
meridian paralel punong meridian
1. Ang linya sa 66.5° timog ng ekwador at pinakamalayong

maaabot ng pahilis na sinag ng araw sa timog.
2. Linya ng 0° longhitud, na pinagmumulan o starting point ng
pagsukat ng distansiya kaliwa o kanan palibot sa daigdig.
3. Mga linya sa mapa o globo na mula silangan pakanluran.
4. Likhang guhit sa rabaw ng daigdig na tumatakbo mula
hilaga pa-timog sa Karagatang Pasipiko.
5. Mga linya mula hilaga pa-timog, mula hilagang polo
hanggang timog polo. Ipinahahayag ang mga meridian sa
mga digri ng longhitud, o kung gaano kalayo ang lugar sa
Punong Meridian.

A.2. Pag-aralan ang mapa at sagutin ang mga tanong sa ibaba nito.
1. Sa plate na ito matatagpuan ang Australia.

2. Ito ang plate na kinalalagyan ng malaking bahagi ng
kontinente ng Asya.
3. Ito ang pinakamaliit na plate.
4. Ito ang plate na nasa pagitan ng Eurasian at African plate.
5. Ito ang pinakamalaking plate at dito matatagpuan ang
malaking bahagi ng Pacific Ring of Fire.
B. Sagutin ang sumusunod na mga tanong.
1. Bakit mahalaga na pag-aralan ang heograpiya?

2. Bakit may limang tema ang heograpiya?

3. Paano nagkaiba ang dalawang sangay ng heograpiya?

4. Paano nagkaiba at nagkapareho ang globo at mapa?

5. Bakit may likhang-guhit sa mapa at globo?


Pag-ugnayin
A. Maghanap ng tig-iisang larawan na halimbawa ng limang tema ng heograpiya
mula sa diyaryo, magasin, atbp. Gupitin ang larawan at idikit ito sa loob ng bilog.
Isulat sa ilalim ng bawat bilog ang tema ng heograpiya na ipinakikita ng larawan at
ipaliwanag kung bakit ito nauuri sa naturang tema.

B. Isulat sa loob ng kahon ang mga hinihinging impormasyon ukol sa mga sangay
ng heograpiya. Pagkatapos ay isulat naman sa linya ang sarili mong pagbubuod
batay sa mga impormasyong ito.
Sangay ng Heograpiya Pisikal na Heograpiya Heograpiyang Pantao

Mga pokus ng pag-aaral
Mga kaunay na sangay
Sariling Pagbubuod

Suriin
A. Basahin ang sipi ng Kabanata XVI na pinamagatang “Erathosthenes” at sagutin
ang mga gabay na tanong. Isulat sa patlang ang iyong kasagutan.
Kabanata XVI
Eratosthenes
Nakarating na tayo ngayon sa panahon na ang heograpiya ay
nagsisimula ng maging maayos at sistematiko; hindi man perpekto, ngunit
nakabatay na sa matatag na mga siyentipikong simulain. Utang natin sa
paaralang Alexandrian ang mga unang hakbang sa direksiyong ito; at si
Eratosthenes, na nangunguna sa nabanggit na paaralan sa loob ng mahigit
apatnapung taon1 ang maaaring ituring na ama ng siyentipikong heograpiya...
Naging malawak ang kaalaman niya tungkol sa astronomiya ng kanyang
panahon...hindi mapasusubalian na ang daan ay inihanda na ng mga pang-
astronomiyang pananaliksik ng mga nauna [sa kaniya].
Upang maging pantas ng heograpiya, naging lubhang katanggap-tang-
gap ang kalagayan ni Eratosthenes. Isinilang siya sa Cyrene [kasalukuyang
Libya] noong 276 BKP, sinimulan niya nang maaga ang pag-aaral ng pi-
losopiya at iba pang kaalaman, gumugol ng panahon [upang mag-aral] sa
Athens, at mula doon ay naanyayahan siya ni Ptolemy Euergetes [hari ng
Ehipto mula 246–222 BKP] upang tumungo sa Alexandria, na nagtalaga sa

kaniya upang maging pinuno ng Aklatan doon, isang posisyong may mataas
na pagkilala, na nagbigay sa kaniya ng kapangyarihan na pamahalaan ang la-
hat ng mga natipong kaalaman mula sa tatlong henerasyon ng mga maaalam
na monarka ng Ehipto. Patuloy na hinawakan ni Eratosthenes ang mahala-
gang posisyong ito hanggang sa kaniyang kamatayan na tinatayang naganap
noong 196 BKP. Iniwan niya ang maraming akda, ang iba ay siyentipiko, ang
iba naman ay pawang panliteratura. Sa kasamaang-palad, nawala na ang ha-
los lahat ng ito. Ang ilang naipreserbang sulating heograpikal niya ay [naga-
gamit] upang maayos nating mapagpasyahan at makabuo ng maliwanag na

konsepto tungkol sa kaniyang sistema. Subalit habang lumalalim ang ating
pag-aaral ay nakatutuklas tayo ng mga dahilan upang magduda ukol dito.2
Ngunit sa kakarampot na kaalaman natin sa heograpiya bago ang masid-
hing pag-aaral ni Eratosthenes, hindi makatarungang maipalalagay kung
hanggang saan ang nararapat na iugnay na karangalan sa kaniya.
1
Ayon kay Clinton (F.H. tomo iii, p. 37), humalili siya kay Zenodoclotus bilang librarian ng Alexandria, noong mga 240 BKP, at
nanatili sa posisyong ito hanggang sa mamatay noong 196 BKP.
2
Ang mga pira-pirasong akda ni Eratosthenes ay unang kinalap at pinamatnugutan ni Seidel (Eratosthenis Geographicorvm
Fragmenta, Svo Goettingae 1789); at higit na isinaayos kasama ang iba niyang akda, ni Bernhardy, (Eratosthenica, Berlin,
1822).
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa bahagi ng Kabanata XVI ng A History of Ancient Geography (Among the
Greeks and Romans from the Earliest Ages till the Fall of the Roman Empire) ni E. H. Bunbury (London, 1879).
Mga Tanong
1. Ano ang paksa ng binasang bahagi ng kabanata?

2. Bakit naging mahalaga ang ambag ni Eratosthenes sa heograpiya?

3. Paano nakatulong ang katungkulan ni Eratosthenes upang makapagsaliksik
siya tungkol sa heograpiya?

4. Bakit naging limitado na lamang ang mga kaalaman tungkol sa mga isinulat ni
Eratosthenes sa ngayon?

5. Bakit hindi tinatanggap nang buo ng kasalukuyang mga eksperto sa
heograpiya ang lahat ng mga kaalamang naipreserba mula sa mga isinulat ni
Eratosthenes?


B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga gabay na tanong. Isulat sa patlang
ang iyong kasagutan.
davered1101/CC BY-SA 3.0 Unported
1. Anong tema ng heograpiya ang ipinakikita sa larawan?

2. Bakit nangyari ang sitwasyong ipinapakita sa larawan?

3. Maituturing ba na wasto ang ipinakita sa larawan na pakikiangkop ng tao sa
kapaligiran? Pangatwiranan ang sagot.

4. Paano makatutulong ang kaalaman sa heograpiya upang maunawaan ang
sitwasyong ipinapakita sa larawan?

5. Kung ikaw ang pinuno ng lugar na nasa larawan, papayagan o ipagbabawal
mo ba ang ganitong sitwasyon? Pangatwiranan ang sagot.


Sanayin
Basahin at gawin ang isinasaad sa Performance Task Blueprint.
GOAL LAYUNIN—Ang layunin mo ay maipakilala sa isang grupo ng bisitang mula ibang

bansa ang mga pangunahing anyong lupa at anyong tubig sa inyong rehiyon.
ROLE GAMPANIN—Ikaw ay isang Tourism graduate na aplikante sa Regional Tourism
Office.
AUDIENCE MADLA—Ang audience mo ay sampung German national na gustong pasyalan

ang rehiyon ninyo.
SITUATION SITWASYON—Ikaw ay inatasan na makabuo ng isang proposal ng packaged tour
na naglalaman ng mga particular upang maayos na malibot ng mga bisita ang
rehiyon sa loob ng pitong araw.
PRODUCT PRODUKTO—Ikaw ay bubuo ng isang nakasulat na proposal na naglalaman ng
itineraryo ng mga piling lugar at paliwanag bakit isinama ang mga ito; badyet
para sa maayos na pamamasyal ng mga bisita, at iba pa.
STANDARD PAMANTAYAN—Ang iyong proposal ay kinakailangang naglalaman ng:
listahan ng mga lugar na pupuntahan, mapa kung paano ang mga ito mabilis,
maayos, at ligtas na mapupuntahan, at petsa/oras ng pag-alis at pagdating sa
isang lugar; badyet para sa transportasyon, tirahan, pagkain, insurance, bayad
sa tour coordinator/guide at interpreter, entrance fee, at iba pang gastusin; mga
sulat bilang abiso sa mga puno ng opisina ng mga lugar na bibisitahin pati sa
mga lokal na opisyal; at iba pang particulars.

Aralin 2 Alamin
Mga Katangian ng • Bakit mahalagang

pag-aralan ang Daigdig
at ang mga katangian
Pisikal na Daigdig nito?

• Paano naaapektuhan
ng mga katangiang
pisikal ng Daigdig ang

pang-araw-araw na
pamumuhay ng mga
tao?
Tuklasin
Isulat ang T kung tama ang pahayag at M naman kung mali. Isulat ang sagot sa
patlang bago ang bilang.
1. Umiikot ang araw sa mga lawas pangkalawakan ng ating galaxy.
2. May pitong kontinente sa Daigdig—Asya, Aprika, Hilagang Amerika, Timog
Amerika, Antarktika, at Arktik.
3. Ang Daigdig ay nababalutan ng mas maraming lupa kaysa tubig.
4. Naitatakda ng klima at panahon ang pamumuhay ng mga mamamayan.
5. Maaaring mabago ang pisikal na anyo ng Daigdig sa darating na panahon.
Basahin
Iba’t iba ang mga pisikal na katangian ng Daigdig. Ito ang mga anyong lupa at
anyong tubig na nabuo at nahubog sa pagdaan ng maraming panahon. Kasama
sa mga katangian nito ang panahon at klima, na nakaaapekto sa Daigdig at mga
naninirahan dito. Tinutukoy din ang mga pisikal na katangian ng mga halaman at
hayop na nananahanan sa Daigdig.
Ano ang Heograpiya?

Ang topograpiya ay ang pag-aaral ng hugis at mga katangian ng rabaw ng lupa, ma-
ging likas o artipisyal ito. Inilalarawan dito ang mga pisikal na katangian ng isang par-
tikular na lugar. Ito ang mga anyong lupa at anyong tubig. Kasama rin dito ang mga
gawang-tao, gaya ng mga kalsada, tulay, at dam. Ipinakikita rin sa mapa ang mga kalsada,
kilalang gusali, sakahan, taniman, at mga hangganan ng iba’t ibang bayan o lungsod.
Aralin 2 Mga Katangian ng Pisikal na Daigdig | 25

Sa pagtalakay ng topograpiya, mahalagang mailarawan ang mga anyong lupa at
anyong tubig ng mundo.
Mga Anyong Lupa Nasasakupan ng lupa ang humigit-kumulang sa 30% ng rabaw
ng Daigdig. Ang anyong lupa ay katangian sa rabaw ng Daigdig na bahagi ng tereno
(terrain). Mailalarawan ang mga ito ayon sa elebasyon at relief nito. Ang mga pangunahing
uri nito ay ang sumusunod:
Bundok Ito ay mataas na anyong lupa na hindi bababa sa 298.704 metro at may
lawak na hindi kukulangin sa pitong kilometro.
Ang magkakawing na bundok ay tinatawag na bulubundukin.

babasteve/ CC BY 2.0
Sa taas na 8 845 metro mula rabaw ng Ang Gitnang Cordillera ay bulubundukin sa

dagat, ang Everest ang pinakamataas Hilagang Luzon sa Pilipinas. Ang pinaka-
na bundok sa mundo. Bahagi ito ng mataas na tuktok nito ay ang Bundok
bulubunduking Himalayas, na buma- Pulag (2 922 metro). May kabuuang sukat na
bagtas sa mga bansang India, Pakistan, 17 500 kilometro kuwadrado. Ang Gitnang
Afghanistan, Tsina, Bhutan, at Nepal. Cordillera ang pinakamataas at pinakama-
laking bulubundukin sa kapuluan.
Bulkan Nahahawig ito sa bundok ngunit may butas (crater) sa tuktok nito na kung
saan lumalabas ang lava kapag pumuputok ito.
Charmaine Tham/CC BY 2.0
Ang Bulkang Pinatubo sa Gitnang Luzon Ang Bundok Yasur sa Vanuatu ang
ay naging dormant sa loob ng 400 taon pinakaaktibong bulkan dahil sa dalas ng
bago ito pumutok noong 1991. Bunga pagputok nito. Ang nagbabagang tuktok
ng pagsabog, nalikha ang crater lake na nito ang nakatawag-pansin sa explorer
may diyametrong 2.5 kilometro. na si James Cook noong 1774.

Burol Ito ay mas mababa kaysa bundok at karaniwang pabilog ang tuktok.
Anthony Mjanlahti/ CC BY-SA 2.0
Nabuo ang matatandang pamayanan sa

Roma, Italya, sa palibot ng mga burol ng
Aventine, Caelian, Capitoline, Esquiline, Kapag tag-araw, animo’y tumpok
Palatine (nakalarawan), Quirinal, at Viminal, ng mga tsokolate ang Chocolate
na tinaguriang Sette colli di Roma (Pitong Hills sa Bohol sa Visayas.
Burol ng Roma).
Kapatagan Ito ay patag, mahaba, at malawak na anyong lupa. Karaniwang malusog

ang lupa kaya naman pinagtataniman ito ng iba’t ibang pananim tulad ng palay, gulay,
at bungang-kahoy.
Andrew Filer from Seattle (ex-Minneapolis),/CC BY-SA 2.0
Sa Pilipinas, ang Gitnang Luzon ang may

Bumabagtas mula Canada hanggang Esta- pinakamalaking kapatagan at tinatamnan
dos Unidos, ang Great Plains (nakalarawan ito ng palay (nakalarawan ang mga pa-
ang bahaging nasa Hilagang Dakota) ang layan sa San Fernando, Pampanga). Ito
isa sa pinakamalawak na kapatagan sa ang dahilan kaya tinawag ito na “Kamalig
buong mundo. ng Bigas” ng bansa.

Talampas Ito ay mataas na pook na patag sa ibabaw. Malimit na nahahanggahan ng
matarik na bangin dahil nakaluklok sa burol o bundok.
Reyrefran/CC BY-SA 3.0
Ang Himalayan Plateau ay binansagang Ang Session Road ay sentrong pang-

“Bubong ng Daigdig” dahil ito ang pinaka- komersiyo sa Lungsod ng Baguio,
mataas na talampas at bumabagtas ito pamayanang itinatag sa talampas sa
mula Tibet hanggang kanlurang Tsina at bunduking lalawigan ng Benguet sa Git-
India. nang Cordillera.
Lambak Ito ay mababang kapatagang nasa pagitan ng matataas na pook o mga

bundok.
May kabuuang sukat na 6 000 kilometro, Natuklasan sa Lambak ng Cagayan ang

ang Great Rift Valley, ang pinamahabang mga labi ng mga sinaunang hayop sa
lambak sa Daigdig. Nagmumula ito Pilipinas, gaya ng Sus philippinensis. (Na-
sa hilagang Syria hanggang Gitnang kalarawan ang mga pangil ng sinaunang
Mozambique. Nakalarawan ang baha- baboy na nakadispley sa Pambansang
ging nasa Ethiopia. Museo.)

Pulo Ito ay lupa na napaliligiran ng
tubig. Tinatawag din itong isla.
Ang pangkat ng mga pulo ay tina-
tawag na kapuluan.
Ang kontinente ay napakalaking pulo
o malaking tipak ng lupain.
Doug Knuth from Woodstock, IL/CC BY-SA 2.0
May kahabaan na mahigit 5 kilometro

at taas na mahigit 500 metro, ang Sơn
Đoong ay maaari maglaman ng isang
buong lungsod. Ang edad ng kuweba ay ti-
Ang Borneo ang pinakamalaking isla sa natayang nasa 2–5 milyong taong gulang.
kontinenteng Asya. Ang Pilipinas ay nasa
Timog-Silangang Asya.
• istmus o dalahikan—makipot at pa-
habang anyong lupa na nagdurugtong
Ang iba pang anyong lupa ay ang mga sa dalawang higit na malaking anyong
sumusunod: lupa. Halimbawa, Istmo de Panama at
• tangway o peninsula—isang bahagi ng Dalahikan ng Tayabas
malawak na lupa na napalilibutan ng • kuweba—malaking butas na karani-
tubig at nakadugtong sa higit na ma- wang matatagpuan sa mga mabatong
laking lupa. Halimbawa, Tangway ng bahagi ng bundok. Halimbawa, Sơn
Arabia (timog-kanlurang panulukan Đoòng (Vietnam) at Kuweba ng Callao
ng Asya) at Tangway ng Bicol (Cagayan)
• tangos—piraso ng lupa na nakaungos • disyerto—tigang na lupa dahil bihirang-
sa isang anyong tubig. Halimbawa, bihirang makaranas ng presipitasyon.
Cape of Good Hope (Timog Aprika) Halimbawa, Sahara, Antarktika, at
at Cabo Bojeador (Ilocos Norte) Arktik

Nasa dulong hilagang-kanluran ng Luzon ang Cabo Bojeador. Tampok dito ang parola (na-
kalarawan) na ipinatayo at natapos noong 1892.
Stephen Hudson/CC BY-SA 3.0
Lydia0730/CC BY-SA 4.0
Ang tatlong pinakamalalaking disyerto ay Antarktika (nakalarawan sa kaliwa), at Sahara

(nakalarawan sa kanan). Ang kabuuang Antarktika (13.8 milyong kilometro kuwadrado) at
Arktik (13.7 milyong kilometro kuwadrado) ay malalamig na disyerto. Ang Sahara (9.4 mil-
yong kilometro kuwadrado) ang pinakamalaking mainit na disyerto.

Sagutin
1. Ano ang anyong lupa?
2. Magbigay ng limang uri nito at magbigay ng dalawang (2) halimbawa sa bawat uri.
3. Paano naapektuhan ng pisikal na anyo ng isang lugar ang pamumuhay ng mga
taong nakatira rito?
Mga Anyong Tubig Ang mundo ay nababalutan ng tinatayang 71% ng tubig.

Tinatayang 97.5% nito ay tubig-alat at 2.5% naman ang sariwa o tabang. Matatagpuan
din sa mga anyong tubig ang iba’t ibang isda, kabibe, korales, at halamang tubig na bahagi
ng yaman ng mundo na pinagsasaluhan ng sangkatauhan.
Ang mga pangunahing anyong tubig na matatagpuan sa Daigdig ay ang mga sumusunod:
Karagatan Ito ay malawak na tubig Dagat Ito ay malawak na anyong tubig

na bumabalot sa malaking bahagi ng ngunit mas maliit kaysa karagatan.
rabaw ng mundo. Pumapalibot ito sa
maraming anyong lupa.
May sukat na 161.8 milyong kilometro

kuwadrado ang Karagatang Pasipiko, ang
pinakamalaking karagatan sa mundo.
Nakalulungkot na dito rin matatagpuan
ang pinakamalaking basurahan. Tinawag
ito na Great Pacific Garbage Patch. Ito ay
dalawang tumpok ng basura na kapag
pinagsama ay may sukat na 1.6 milyong Ang Dagat Pilipinas ay may sukat na 5
kilometro kuwadrado. Makikita ito sa milyong kilometro kuwadrado. Ang Pili-
hilagang bahagi ng Karagatang Pasipiko. pinas ay nasa kanluran ng dagat na ito.

Ilog Ito ay mahabang anyong tubig na umaagos patungong dagat. Ito rin ang likas
na kanal ng Daigdig na dinaraanan ng mga tubig-baha matapos ang malakas na
pag-ulan.
Rod Waddington/CC BY-SA 2.0
Ramon FVelasquez/CC BY-SA 3.0

Taon-taon ay umaapaw ang Ilog Nile at nag-
iiwan ito ng silt na nagpapataba sa Ang Ilog Cagayan ang pinakamahabang
mga sakahan sa karatig na lugar. Bu- ilog sa bansa. Dumadaloy ito sa mga
kod dito, sa ilog nagmumula ang lalawigan ng Nueva Vizcaya, Quirino (na-
tubig para sa irigasyon. Ang mga am- kalarawan ang bahaging nasa Dupax del
bag nito sa agrikultura ang pinangga- Norte), Isabela, at Cagayan.
lingan ng taguring “Biyaya ng Nile.”
Lawa Ito ay malawak na tubigan na nakukulong ng lupa.

Timo Saarinen/CC BY-SA 4.0
Pinakamalaki sa Mindanao, ang Lawa ng

Ang Saimaa ang pinakamalaking lawa Lanao na tahanan ng mga pangkating
sa Finland. Isa lamang ito sa 187 888 Maranaw. Ang lawa ay naiproklamang
na lawa sa bansa. Sa dami ng mga lawa, isang nakareserbang saluhang-ulan (wa-
ang Finland ay binansagang “Lupain ng tershed). Tinatawag din itong Lawa ng
Libo-libong Lawa.” Ranaw.

Ang mga sumusunod ay ilan pang pasukan o nilalabasan ng tubig mula sa
anyong tubig: kanugnog na karagatan; nagsisilbing
• bukal—tubig na sumusulpot mula daungan ng barko at ibang sasakyang
sa mga siwang ng bato; karaniwang pandagat. Halimbawa, Look ng Bengal
matatagpuan sa mga dalisdis ng bun- (Karagatang Indian) at Look ng
dok o sa mga pook na may bulkan; Maynila (Dagat Timog Tsina)
maaaring malamig o mainit ang tubig • golpo—bahagi ng mas malaking an-
nito. Halimbawa, Big Spring (Ameri- yong tubig na naliligiran ng lupa ngunit
ka) at maiinit na bukal sa Laguna may isang makitid na bukana. Halim-
• batis—daloy ng tubig na nangga- bawa, Golpo ng Mexico (Karagatang

galing sa bukal; maaari ding munting Atlantiko at Dagat Caribbean) at
ilog na nabuo sa ganitong paraan. Ang Golpo ng Leyte (Dagat ng Pilipinas)
tubig ng batis (stream) ay mula sa bu- • bay—tubig na bahagyang naliligiran ng
kal; ang sapa (creek) ay mas maliit at lupa. Bahagi ito ng karagatan o dagat
mas mababaw na batis. Halimbawa, na umaabot sa lupa. Halimbawa, Baia
Portsbridge Creek (Inglatera) at Ma- de Guanabara (Timog Karagatang
ningning Creek (Taytay, Rizal) Atlantiko) at Sarangani Bay (Dagat ng
• talon—tubig na bumubulusok o Celebes)
nalalaglag mula sa mataas na anyong • kipot—makitid na lagusan ng tubig na
lupa. Halimbawa, Niagara Falls (sa nag-uugnay sa dalawang dagat o mala-
pagitan ng Estados Unidos at Canada) king anyong tubig. Halimbawa, Selat
at Maria Cristina Falls (Lanao del Norte) Malaka (mga karagatang Pasipiko at
• look—tubig na hindi ganap na napali- Atlantiko at Kipot ng San Bernardino
ligiran ng lupa at may bungad na pina- (Golpo ng Ragay at Dagat ng Samar)
Michael E. Peligro/CC BY-SA 4.0
Ang Sarangani Bay ay idineklarang protektadong tanawing-dagat dahil sa mga pambihirang

yamang likas na matatagpuan dito, gaya ng pawikan.

Sagutin
1. Ano ang anyong tubig?
2. Magbigay ng limang uri nito at magbigay ng dalawang (2) halimbawa sa bawat uri.
3. Alin sa mga tinukoy na uri ng anyong tubig ang malapit sa inyong pamayanan?
Bakit kayo nagpasiyang manirahan malapit sa anyong tubig na ito?
Mga Halaman at mga Hayop

Kasama sa paglalarawan ng mga an-

yong lupa at tubig ang mga halaman at mga
hayop na matatagpuan sa mga ito.
Vegetation ang tawag sa lahat ng hala-
man sa isang pook. May mga halaman na
karaniwang matatagpuan sa maraming
pook, gaya ng damo. Alam n’yo ba na kabi-
lang sa pamilya ng mga damo ang palay at
trigo na pinagmumulan ng pangunahing
pagkain ng tao? Sa damong tubo naman
nagmumula ang asukal. Javanese edelweiss
May mga halamang endemiko o
tumutubo lamang sa isang pook. Ang
Javanese edelweiss (Anaphalis Javanica) Gisok-gisok
ay matatagpuan lamang sa kabundukan
ng Indonesia. Ang Rafflesia panchoana
ay tumutubo sa Bundok Makiling sa
Pilipinas.
Ang Gracilaria skottsbergii ay pulang Rafflesia panchoana
algae na tumutubo sa Galapagos Islands.
Natuklasan noong 1934 ang halamang
ito na tumutubo sa ilalim ng karagatan at
nanganganib na maubos. Matatagpuan
Emoody26/CC BY-SA 3.0
sa mga kagubatan sa Timog Katagalugan,

Bicol, Samar, Leyte, Negros Occidental,
at Zamboanga, ang puno ng gisok-gisok
(Hopea philippinensis) na nanganganib na
ring maubos. Gracilaria skottsbergii

Ang mga hayop ay mga mammal, rep- (Puerto Rico), tamaraw (Pilipinas), Bengal
tilya, amphibian, ibon, arthropod (insekto, tiger (India), flightless cormorant (Galapagos
arachnid, crustacean, at myriapod), mollusk Islands), at looper moth (Canada).
(suso, pusit, oktopus, chiton, at bivalve), Maraming endemikong hayop ay en-
annelid (bulate at linta), at cnidarian (hy- dangered dahil iilan na lamang ang mga
dra, jellyfish, sea anemone, at korales). ito. Nanganganib na maubos ang mga ito
May mga hayop na matatagpuan la- dahil sa walang habas na pagsira sa mga
mang sa isang lugar. Endemiko sa Gala- tahanan nito sa gubat at karagatan. Pa-
pagos Islands ang Darwin’s finch, flightless ngunahing dahilan din ang walang awang
cormorant, fur seal, at painted locust. Ende- pangangaso sa mga ito. Labinwalong hayop
miko sa Kenya ang mga antelope na hiro- ang nasa talaan ng mga espesyeng critically
la at bongo. Ilan pang endemikong hayop endangered dahil nanganganib na maging
ang red kangaroo (Australia), yellow tree boa extinct sa ilahas (wild).
Patrick Coin/CC BY-SA 2.5
Fir0002/Flagstaffotos
bongo red kangaroo yellow tree boa

Charles J Sharp/ CC BY-SA 4.0
Gregg Yan/CC BY-SA 3.0
tamaraw Bengal tiger

putneymark/CC BY-SA 2.0
flightless cormorant looper moth

Talahanayan 1. Mga espesyeng critically endangered
Ngalan ng Hayop Siyentipikong Saan Populasyon
Ngalan Matatagpuan
Amur leopard (tinatawag Panthera pardus Dulong Silangang 84
ding Far Eastern leopard, orientalis Russia
Manchurian leopard, o
Korean leopard)
Black rhinoceros Diceros bicornis Aprika 5 000–5 400
Bornean orangutan Pongo pygmaeus Borneo Humigit-kumulang sa

104 700
Cross River gorilla Gorilla gorilla diehli Cameroon at Nigeria 200–300
Green sea turtle Chelonia mydas Atlantiko at Silangan Di natitiyak ang bilang
Pasipiko
Eastern lowland gorilla Gorilla beringei Congo Di natitiyak ang bilang
(tinawag ding Grauer’s gorilla) graueri
Hawksbill sea turtle Eretmochelys Karagatang Indian, 20 000–23 000 nesting
imbricata Pasipiko, at Atlantiko na babae
Javan rhinoceros Rhinoceros Ujung Kulon National 58–68
sondaicus Park sa Java,
Indonesia
Malayan tiger Panthera tigris Tangway ng Malay at 250–340
jacksoni dulong katimugan ng
Thailand
Saola (tinawag ding Asian Pseudoryx Bulubunduking 100–750; wala pang 100
unicorn o Vu Quang bovid). nghetinhensis Annamite sa Vietnam ang nasa protected area
at Laos
South China tiger Panthera tigris Timog-Silangang Tinaguriang “functionally
amoyensis Tsina extinct” dahil wala nang
nakikita sa ilahas nitong
nakaraang 25 taon
Sumatran orangutan Pongo abelii Borneo at Sumatra 14 613
Vaquita Phocoena sinus Hilagang Golpo ng 30
California
Western lowland gorilla Gorilla gorilla Cameroon, Congo, Tinatayang tumaas sa
gorilla Equatorial Guinea, at 100 000 ang bilang
Gabon
Yangtze finless porpoise Neophocaena Ilog Yangtze 1 000–1 800
asiaeorientalis ssp.
Asiaeorientalis
Sanggunian: Mga datos mula sa International Union for Conservation of Nature (IUCN) at World Wildlife Fund (WWF)

Sagutin
1. Ano ang ibig sabihin ng endemiko? Magbigay ng halimbawa ng mga endemikong
halaman at hayop.
2. Ano ang mga hayop na nanganganib na mawala?
3. Paano iniuugnay sa gawain ng mga tao ang pagiging endangered ng ilang espesye
ng mga hayop?
Panahon at Klima ng Daigdig

Apektado ng panahon at klima ang Pagkakaiba ng Panahon sa
lahat ng gawain, mula sa mga simple at Klima Ang panahon (weather) ay pang-
pang-araw-araw hanggang sa mga pamban- araw-araw na kalagayan ng atmospera
sa at pandaigdigang pagsisikap. Malaki ang sa isang lugar. Maaaring magkaroon ng
kinalaman ng panahon at klima sa kung mainit o malamig, maulan o maaraw, at
paano natin gagamitin ang mga biyaya ng makulimlim o maaliwalas na panahon ba-
kalikasan. Ang kaalaman dito ay bahagi ng tay sa hangin sa papawirin at ang dami ng
pagpapasya ng tao para sa kaniyang mga ga- tubig na nasa anyong gas sa atmospera. Ang
wain sa araw-araw at sa hinaharap. lagay ng panahon ngayong araw ay maa-
Magdadala ka ng payong sa pagpasok aring maging pareho o kaya’y magbago sa
sa paaralan dahil tinatayang magiging mau- susunod na araw. Maaari ring magbago ang
lan ang araw na ito. Magdadala ang nanay panahon sa isang araw nang di inaasahan.
mo ng makakapal na damit sa pagpunta Halimbawa, tinatayang magiging maulan
niya sa ibang bansa na may klimang tagla- buong araw pero saglit na umulan nang
mig. Sa tag-araw, tatapalan ang mga butas bandang hapon.
sa bubong ng inyong bahay bilang pagha-
IBA’T IBANG PANAHON Panahon din
handa sa tag-ulan.
ang tawag sa mga yugto ng isang taon na
Mahalaga sa mga magsasaka na mala-
may mga natatanging lagay o kondisyon sa
man ang lagay ng panahon para sa kaniyang
klima. Sa Ingles, ang tawag dito ay season.
mga pananim. Nagbibigay ng babala ang
May apat na panahon—taglamig, tag-
Kagawaran ng Kalusugan upang makaiwas
sibol, tag-araw, at taglagas—at magkakasu-
ang mga tao sa mga sakit na nakukuha sa
nod na nararanasan ang mga ito. Nangya-
baha.
yari ito dahil ang Daigdig ay nakahilig sa
Binabantayan ng mga siyentista ang
aksis nito.
pagtaas ng temperatura dahil kapag natu-
Ang aksis ay likhang guhit na mula
naw ang yelo sa Hilaga at Timog Polo, tata-
Timog Polo papuntang Hilagang Polo.
as ang tubig ng mga dagat. Sa ibang lugar,
Ang Daigdig ay umiinog sa aksis nito. Ibig
pagbaha ang kahihitnan nito; sa iba naman,
sabihin, gumagalaw ito sa paraang pabilog
pagkatuyot. Pagharap sa mga hamong ito
sa paligid ng aksis. Ito ang tinatawag na
ang pinagtutuunan ng mga pagsisikap ng
rotation.
mga siyentista.

Samantala, nakahilig ang Daigdig
nang 23.5° sa aksis nito. Ang hilagang ba-
hagi ng aksis ay nakaturo sa iisang direk-
siyon. Ngunit nagbabago ang oryentasyon
ng Daigdig habang umiikot ito sa araw.
Ang pag-ikot sa araw, na tinatawag ding
revolution, ay umaabot ng 365.256 na
araw, na katumbas ay isang taon. Sa kala-
hati ng taon, ang Hilagang Hating-globo ay
nakahilig nang paharap sa araw sa kalahati

ng taon habang ang Timog Hating-globo
ay nakahilig palayo sa araw. Sa susunod
na kalahating taon, ang Hilagang Hating-
globo ay nakahilig nang palayo sa araw at
ang Timog Hating-globo ay nakaharap sa
Makikita sa larawan ang pag-ikot ng Daig- araw.
dig sa araw sa loob ng isang taon. Ang
kaalaman hinggil dito ay ipinanukala ng
Ang mga lugar na nasa bandang gitna
astronomong Griyego na si Aristarchus ng ekwador at Hilagang Polo sa Hilagang
(310–230 BKP) ng Samos noong ikatlong Hating-globo at yaong nasa bandang gitna
siglo BKP. ng ekwador at Timog Polo sa Timog Hating-
globo ay karaniwang may apat na panahon.
Taglamig. Sa panahong ito, ang Daigdig ay nakahilig nang palayo sa araw. Ang sinag
ng araw ay naglalakbay nang mas malayo sa atmospera bago ito dumating sa Daigdig.
Dahil dito, mas mahaba ang gabi kaysa araw. Mas mababa ang temperatura kaya mas
malamig at may mga lugar na nakararanas ng pag-ulan ng niyebe.
Taglamig
Mula Hanggang
Hilagang Hating-globo Disyembre Pebrero
Timog Hating-globo Hunyo Agosto
Tagsibol. Sa unang araw ng tagsibol, ang pagsikat at paglubog ng araw ay 12 oras ang
pagitan sa lahat ng lupalop ng mundo. Sa mga susunod na araw, humahaba ang araw dahil
ang aksis ng Daigdig ay nakahilig nang paharap sa araw. Nagiging sapat ang sinag ng araw
kaya sumisibol ang maraming bulaklak at tumutubo at namumunga ang mga halaman.
Tagsibol
Mula Hanggang
Hilagang Hating-globo Marso Mayo
Timog Hating-globo Setyembre Nobyembre

Tag-init. Nagkakaroon ng tag-init dahil lumalapit ang isang bahagi ng Daigdig sa
araw. Sa panahong ito, mas humahaba ang umaga o araw kaysa gabi na kabaliktaran
naman kung taglamig.
Tag-araw
Mula Hanggang
Hilagang Hating-globo Hunyo Agosto
Timog Hating-globo Disyembre Pebrero
Taglagas. Unti-unti nang lumalayo ang Daigdig sa araw na nagiging dahilan ng pagba-
ba ng temperatura. Ito ay transisyon mula sa tag-init patungo sa tag-lamig. Unti-unti ring
nalalagas ang mga dahon sa mga puno at halaman.
Taglagas
Mula Hanggang
Hilagang Hating-globo Setyembre Nobyembre
Timog Hating-globo Marso Mayo
Ang mga lugar na nasa o malapit sa ekwador ay nakararanas ng basa (wet) at tuyong
(dry) panahon. Ang ibang bahagi ay maaaring basa sa halos buong taon.
Sagutin
1. Ano ang mapa? Ang globo?
2. Ano ang mga likhang-guhit sa mapa at globo?
3. Paano nakatutulong ang mapa at globo sa pag-aaral ng heograpiya?
Ang Klima Ang klima ay ang kalaga- klima ang kabuuang kondisyon ng pana-
yan ng panahon sa isang lugar na maaaring hon sa isang rehiyon sa loob ng maraming
umiral sa loob ng isang taon o sa mas mara- taon o mahabang panahon (time).
mi pang taon. Ang lokasyon, mga anyong-
Mga Klasipikasyon ng Klima
lupa, anyong-tubig at taas ng lokasyong
Si Wladimir Peter Köppen (1846–1940) ay
kinalalagyan ng isang lugar ang nakaaa-
Rusong-Aleman na heograpo, meteorolo-
pekto sa klima sa isang lugar. Inilalarawan
go, botanist, at climatologist. Noong 1900,
ng klima (climate) ang pattern ng panahon
nakapagdebelop ng pag-uuri ng mga klima
na umiiral sa maraming taon. Halimbawa,
sa mundo gamit ang taunan at panahunang
ang Pilipinas ay may klimang tropikal. Ang
pattern ng temperatura at presipitasyon pati
klimang ito ay may panahong tag-ulan at
na ang iba’t ibang uri ng vegetation. Ito ang
tag-araw. Ang panahon ng tag-ulan ay mula
Köppen Climate Classification.
Hunyo hanggang Oktubre. Sa mga buwan
Kalaunan, nakatrabaho ni Köppen
na ito, karaniwan na ang pagbuhos ng ulan
si Rudolf Geiger (1894–1981), Aleman
saanmang panig ng bansa. Sa gayon, ang
na meterologo at climatologist para isulat

ang limang-tomong aklat na pinamagatang Handbuch der Klimatologie (Handbook of
Climatology). Tatlong tomo lamang ang natapos ni Köppen nang mamatay siya noong 1940.
Samantala, ipinagpatuloy ni Geiger ang kanilang pag-aaral sa mga kondisyong
pangklima. Noong 1954, inilarawan niya ang mga uri ng klima gamit ang mapa ng Daig-
dig. Nakilala ito sa tawag na Köppen-Geiger Climate Classification. May lima itong klasipi-
kasyon—tropikal, tuyot, katamtaman, kontinental, at polar.
Köppen-Geiger Climate Classification

Beck, H.E., Zimmermann, N. E., McVicar, T. R., Vergopolan, N.,

Berg, A., & Wood, E. F./CC BY-SA 4.0
Noong 1966, gumawa ng rebisyon sa mapa ang Amerikanong heograpo na si Glenn

T. Trewartha (1896–1984). Idinagdag niya ang klimang highland.
Ang anim na klasipikasyon ng klima ay ang mga sumusunod:
1. Klimang Tropikal. Nararanasan ito sa mga rehiyong malapit sa ekwador na tuwirang
tinatamaan ng sinag ng araw. Sa lahat ng buwan, ang temperatura rito ay hindi bababa
sa 18°C. May dalawang panahon dito: tag-ulan at tag-init.
KlimangTropikal Rainforest
• Matatagpuan sa mga lugar na nasa ekwador at nasa 25° ng ekwador.
Malaking bahagi nito ay nasa Brazil, Democratic Republic of the Congo,
Indonesia, at Pilipinas.
• Ang uri ng tropikal na klima na ito ay bunga ng palagiang pag-ulan
at direktang sinag ng araw. Natatakpan ang rabaw ng Daigdig ng 6%
ng mga rainforest, subalit dito naipoprodyus ang 40% ng oksiheno at
sinusuportahan nito ang halos kalahati ng lahat ng mga espesye ng mga
halaman at hayop sa mundo.
• Marami ang naglalakihan at nagtataasan na puno sa tuktok na suson
(canopy) kaya di tumatagos ang sinag ng araw sa sahig ng kagubatan.

• Ang temperatura ay mula 20°–23°C sa madaling-araw hanggang 30°–33°C
sa hapon.
• Ilan sa mga hayop na makikita rito ang ibong macaw, giant thorny phasmid,
at blue jeans dart frog.

Jorge.kike.medina/CC BY-SA 3.0
Ang Kagubatan ng Amazon sa Timog Amerika ang itinuturing na pinaka-

malaking tropical rainforest sa buong daigdig. Dito matatagpuan din ang
pinakamaraming uri ng halaman at hayop na tumutubo at nananahan
dito.
Klimang Tropikal Savanna

• Matatagpuan ito malapit sa ekwador; kadalasa’y nasa gilid ng tinatawag na
Tropical Wet, na ang malalaking bahagi ay nasa Aprika, Brazil, at India.
• May tatlong panahon (season) dito: malamig-lamig at tuyo; mainit at tuyo;
at mainit at basa.
• Mga damo at mga palumpong at kalat-kalat na mga puno ang vegetation
sa savanna. Tinatawag na savanna ang malaki at malawak na lugar na
tinatamnan ng mga nabanggit na halaman.
• Ilan sa mga hayop dito ang wildebeest, hayena, leon, cheetah, gazelle, zebra,
elepante, at giraffe.
2. Tuyot. Hindi sapat ang presipitasyon sa buong taon. Umiiral ang klima sa loob ng mga
kontinente o yaong naliligiran ng kalupaan. Dahil dito, suliranin ang suplay ng tubig.
May dalawang uri ang klimang ito.

Tuyot (arid) na Klima
• Halos 33% ng lupa sa Daigdig ay may klimang tuyot. Kapag ganito ang
klima, ang lugar ay isang disyerto. Karamihan sa mga disyerto ay nasa 30°
latitud hilaga at timog ng ekwador.
• Marami sa mga tuyot na lugar ang walang regular na panahon. Ang Disyerto
ng Sahara ay laging mainit at tuyot. Hindi na halos umuulan sa malawak at
mabuhanging kapatagan ng hilagang Aprika (Mali at Nigeria). Gayunman,
may ilang lugar na may tag-araw at taglamig, depende sa latitud na
kinaroroonan at mga nakapalibot na klima.

• Ang mga pinakamaiinit na lugar sa Daigdig ay matatagpuan dito. Noong
Setyembre 13, 1922, ang temperatura sa El Aziza, Libya ay umabot sa 58°C.
Ito ang naitalang pinakamataas na temperatura sa Daigdig.
• May ilang lugar na tuyot na tuyot, gaya ng Disyerto ng Atacama sa Chile,
kung kaya walang halaman na tumutubo rito. Sa ibang lugar, tumutubo ang
mga damo at palumpong na mahahaba ang ugat para makapag-imbak ng
makukuhang tubig sa ilalim ng lupa. Tumutubo rin dito ang cactus, gaya ng
saguaro, prickly pear cactus, at aloe vera.
• Ilan sa mga hayop na kayang mabuhay sa ganitong klima ay camel, soro
(fox), jackal, alakdan, at ahas, gaya ng sidewinder.
Di-gaanong Tuyot (Semi-arid) na Klima
• Matatagpuan ang ganitong uri na klima sa gilid ng mga lugar na may
klimang tuyot, gaya ng kanlurang Aprika.
• Ang pagbabago ng panahon ay depende sa latitud ng lugar, ngunit maraming
lugar ang may tag-araw at taglamig. Kadalasang umuulan sa taglamig.
• Tuyot ang lugar kaya ang mga halaman ay tulad ng mga matatagpuan sa
klimang arid.
• Sa mga madamong lupain, dito ay nanginginain ang mga hayop, gaya ng
wildebeest, zebra, giraffe, gazelle, usa, at bison. Gayunman, nandadarayuhan
ang mga ito kapag naging mas tuyot pa ang klima. Makakikita rin dito ng
coyote, jackal, hayena, leon, at lobo.
3. Katamtaman (mild o temperate). Sa mga rehiyong ito ay nakararanas ng direktang

hangin mula sa mga karagatan dahil sa lapit nito sa mga baybayin. May tatlong uri ang
katamtamang klima:
Klimang Mediterranean
• Ang malaking bahagi na may ganitong uri ng klima ay matatagpuan sa
kanlurang baybayin ng mga kontinente na nasa pagitan ng 30° at 45° latitud.

• May dalawang panahon dito. Ang tag-araw ay mas mahaba kaysa
taglamig. Kapag tag-araw, maaliwalas ang langit, malamig-lamig ang
gabi, at may kaunting pag-ulan. May ilang lugar na nakararanas ng niyebe.
• Kasama sa vegetation nito ang mga puno ng pino at cypress, ilang fruit
tree at vine, gaya ng ubas, fig, oliba, at citrus. Makikita rito ang mga kuneho,
lynx, at jackal.
Klimang Mahalumigmig na Subtropikal (Humid Subtropical)
• Ang uri ng klima na ito ay matatagpuan sa silangang baybayin ng mga
kontinente na nasa 20° at 40° hilaga at timog ng ekwador. Kasama rito

ang timog-silangang bahagi ng Estados Unidos.
• Ang tag-araw ay mainit at maalinsangan.
• Karaniwang nakararanas dito ng hurricane at ibang malakas na bagyo.
• Ang vegetation dito ay mga evergreen tree, palma, at pako. Sa Estados
Unidos, makikita ang mga buwaya (alligator), usa, at panther. Nasa
subtropikong bahagi ng Brazil ang capybara, ang pinakamalaking rodent
sa mundo.
Klimang Marine West Coast
• Karaniwang nararanasan ang uri ng katamtamang klimang ito sa kanlurang
baybayin ng kontinenteng mid-latitude, yaong nasa pagitan ng tropiko at
kabilugan ng Arktika at Antarktika.
• Kasama sa vegetation dito ang mga conifer, gaya ng spruce, cedar, pino,
at redwood. Ang pulang punong sequoia ay matatagpuan sa Hilagang
Amerika. Ang malagong vegetation dito ay mainam na tirahan ng mga
agila. Makakikita rin ng mga penguin sa New Zealand.
4. Kontinental. Ang klimang ito ay may mas malamig na taglamig, mas matagal ang
pagniyebe, at mas maikli ang panahon ng pagtatanim. Ito ang mga transition zone
sa pagitan ng mga temperate at polar. Sa taglagas, matingkad ang mga kulay ng mga
dahon ng puno sa kagubatan bago malagas sa taglamig. Namumuo ang mga bagyo at
buhawi sa klimang kontinental. May dalawang uri ang klimang kontinental:
Klimang Mahalumigmig na Kontinental (Humid Continental)

• Ang uri ng klima na ito ay matatagpuan sa Hilagang Hating-globo, sa
interyor ng mga kontinente sa pagitan ng 30° at 60° latitud.
• May apat na panahon: mainit at mahalumigmig na tag-araw, malamig-
lamig at tuyong taglagas, malamig at marahas na taglamig, at mainit at
tuyong tagsibol.

• Maraming punong conifer sa hilaga. May ilang bahagi na natatakpan ng
mga damo kung kaya tinatawag ding temperate grassland ang lugar.
• Maraming hayop ang makikita rito, gaya ng oso, lobo, coyote, at usa.
Klimang Subarktik
• Matatagpuan ito sa Hilagang Hating-globo, sa interyor ng mga kontinente
na nasa pagitan ng 50° at 70° latitud.
• Ang temperatura ay umaabot sa -40° sa taglamig at tumataas hanggang
85° sa tag-araw.
• Natatakpan ang taiga o kalat na kagubatan ng mga punong conifer.
Malaking bahagi ng Rusya at Canada ay mga taiga.
• Dito matatagpuan ang black bear, grizzly bear, bald eagle, lobo (wolf), at
bobcat. May mga caribou at moose rito.
5. Polar. Ito ang tawag sa klima sa Bilog ng Arktika at Antarktik malapit sa Hilaga at
Timog Polo. Ang mga lugar na ito ay di nakararanas ng sinag ng araw sa kalupaan
kaya matindi ang lamig dito. Dito nararanasan ang anim na buwang gabi at anim na
buwang araw. Ang kapaligiran ay nagyeyelo sa tuwina. Napakaikli ng tag-init dito.
May dalawang uri ang klimang polar:
Klimang Tundra
• Karaniwang matatagpuan sa baybayin ng Karagatang Arktik, sa mga
lugar na nasa pagitan ng 60° at 75° latitud.
• Marahas ang taglamig dito ngunit malamig-lamig ang tag-araw. Sa tag-
araw, nalulusaw ang niyebe at yelo at mamumuo ang mga latian at lusak
(bog).
• Ang tundra o malawak, patag, at walang punong permafrost (nagyelong
lupa) dito ay natatakpan ng iba’t ibang uri ng moss, lichen, at algae.
• Ilan sa mga hayop dito ang polar bear, musk ox, Arctic fox, snow owl,
reindeer, at lemming.
Klimang Ice Cap
• Matatagpuan sa Antarktika at sa lupain sa paligid ng Karagatang Arktik,
gaya ng Greenland.
• Natatakpan ng yelo ang halos 50 libong kilometro kuwadradong
kabundukan at lambak dito. Ang tuktok ng mga bundok ay karaniwang
may ice cap o natatakluban ng yelo.
• Sa tag-araw, halos 24 na oras ang liwanag dahil ang polo ay nakaharap
sa araw. Sa taglamig, halos 24 oras ang dilim dahil papalayo ang polo sa
araw.
• Higit pa sa freezing point ang temperatura rito kahit tag-araw.

• Sa mga lugar na hindi natatakpan ng glacier, tumutubo ang moss at
lichen.
• Makikita ang mga penguin sa Timog Polo at polar bear sa Hilagang Polo.
Nagpupunta rito ang ilang ibon, gaya ng albatross.
Kjetil Kjernsmo/ CC BY-SA 3.0
Ang Dovrefjell o Bundok Dovre sa Norway ay halimbawa ng ice cap. Hindi

nawawala ang yelo sa tuktok ng bundok kahit sa tag-araw.
6. Highland. Kailangan ng sariling kategorya para sa mga lugar na may mataas na ele-
basyon dahil nag-iiba ang klima habang papataas sa bundok. Sa paanan ng bundok ay
maaaring maaraw. Bumababa naman ang temperatura habang papataas ng bundok,
at may bahagi rito na nagiging maulan. Sa tuktok ay napakalamig dahil nagyeyelo o
natatakpan ng niyebe. Sa katunayan, ang temperatura ay bumababa ng 3° sa bawat
305 kilometro ng elebasyon. Sa gayon, ang mga temperatura sa upland ay depende sa
elebasyon.
Klimang Highland
• Ang uri ng klima na ito ay matatagpuan lamang sa mga solong bundok,
gaya ng Bundok Kilimanjaro sa Tanzania. Makikita rin ito sa malalawak
na lugar na mataas ang elebasyon, gaya ng Talampas ng Tibet.
• Ang uri ng vegetation dito ay depende sa elebasyon. Sa ibaba ng bundok,
ang mga halaman ay katulad ng sa klimang nakapaligid dito. Maaaring
mga halamang rainforest ang narito kung klimang rainforest ang nasa
ibaba ng bundok.
• Pati ang mga hayop dito ay nag-iba-iba depende sa elebasyon. Gayunman,
karaniwang makakikita dito ng mga kambing at tupa. Ang mountain
goat ay naninirahan sa Rocky Mountains sa Estados Unidos. Ang snow
leopard ay matatagpuan sa Himalayas.

Sagutin
1. Ano ang ipinagkaiba ng panahon sa klima?
2. Ano ang mga uri ng klima sa mundo?
3. Ano ang mga katangian ng bawat klima at saang mga lugar sa mundo nararanasan
ang mga ito?
Alalahanin
• Ang pisikal na katangian ng Daigdig ay mailalarawan sa mga anyong lupa at

anyong tubig, mga halaman at hayop, at panahon at klima.
• Vegetation ang tawag sa lahat ng halaman sa isang pook.
• Maraming espesye ng mga hayop ang nanganganib na maubos.
• Ang panahon ay pang-araw-araw na kalagayan ng atmospera sa isang lugar.
Inilalarawan ng klima ang pattern ng panahon na umiiral sa maraming taon.
• May anim na klasipikasyon ng klima: tropikal, tuyot, katamtaman, kontinental,
polar, at highland.
Subukin
A.1. Tukuyin ang klasipikasyon ng klima na inilalarawan sa bawat bilang at isulat
ang sagot sa patlang. Piliin ang sagot sa pagpipilian.
katamtaman kontinental highland
polar tropikal tuyot
1. Klimang may di sapat na presipitasyon sa buong taon

2. Klimang may mas malamig na taglamig, mas matagal ang
pagniyebe, at mas maikli ang panahon ng pagtatanim
3. Klimang may nararanasang direktang hangin mula sa mga
karagatan dahil sa lapit nito sa mga baybayin
4. Klimang umiiral sa Bilog ng Arktik at Antarktik malapit sa
Hilaga at Timog Polo.
5. Klimang nararanasan ito sa mga rehiyong malapit sa
ekwador na tuwirang tinatamaan ng sinag ng araw

A.2. Isulat sa patlang ang kahulugan ng sumusunod na mga salita.
1. bulkan

2. bundok

3. kapatagan

4. batis

5. golpo

B. Isulat sa patlang ang sagot sa sumusunod na tanong.
1. Bakit mahalaga na pag-aralan ang topograpiya ng Daigdig?

2. Bakit may mga hayop at halaman na itinuturing na endangered?

3. Bakit may iba’t ibang panahon na umiiral sa Daigdig?

4. Bakit magkakaiba ang klima sa iba’t ibang panig ng Daigdig?

5. Paano nagkakaiba ang panahon at klima?


Pag-ugnayin
A. Magsaliksik ng iba pang halimbawa ng mga sumusunod na anyong lupa at anyong
tubig mula sa iba’t ibang kontinente. Gumuhit o gumupit ng mga larawan nito.
Ilagay ang mga ito sa mga sumusunod na kahon.
Asya Bulkan
Pangalan:
Bansa:
Paglalarawan:
Hilagang Amerika Tangway
Pangalan:
Bansa:
Paglalarawan:
Mahalaga ang mga anyong lupa dahil

Europa Ilog
Pangalan:
Bansa:
Paglalarawan:
Timog Amerika Talon
Pangalan:
Bansa:
Paglalarawan:
Mahalaga ang mga anyong tubig dahil

B. Isulat sa talahanayan ang mga impormasyon ukol sa mga teorya na may kinalaman
sa pagbuo ng daigdig.
Teorya Paglalarawan ng Mga Dahilan Ebidensiya

Kalupaan ng Pagkawala/
Paggalaw
tulay na lupa
continental drift
tectonic plate
Suriin
A. Basahin ang sumusunod na sipi mula sa isang aklat at sagutin ang mga gabay na
tanong. Isulat sa patlang ang iyong kasagutan.
Ang tao ay produkto ng rabaw ng daigdig. Ibig sabihin, siya ay hindi la-
mang anak ng Daigdig o alikabok ng kaniyang alikabok. Ang Daigdig ang
nagsilbing ina ng tao, ang nagbigay sa kaniya ng pagkain, nagtakda ng kani-
yang mga gawain, pumukaw sa kaniyang isipan, nagkaloob ng mga pagsubok
na nagpatatag sa kaniyang katawan at nagpatalas ng kaniyang isipan. Ang
Daigdig rin ang nagbigay sa tao ng suliranin sa paglalakbay at pagsasaka,
ngunit nagkaloob din ng mga solusyon sa mga ito. Ang Daigdig ay naging ba-
hagi ng buto at laman ng tao, ng kaniyang kaluluwa at isipan. Sa kabundukan
ay Daigdig rin ang nagkaloob sa kaniya ng bakal na kalamnan upang umak-
yat sa mga dalisdis; sa mga baybayin ay iniwan siyang mahina at malamya,
ngunit binigyan siya ng matipunong mga kamay at dibdib upang hawakan ang
sagwan at timon. Sa mga lambakin ay Daigdig rin ang nagbigay ng matata-
bang lupain, sumakop sa kaniyang kaisipan at ambisyon sa pamamagitan ng
paulit-ulit at mahirap na mga tungkulin….

Ang siyentipikong pag-aaral sa tao ay hindi maihihiwalay sa lupang kani-
yang sinasaka, sa mga lupaing kaniyang nilakbay, o sa mga dagat na pinag-
mulan ng kaniyang kabuhayan. Katulad ito ng pag-unawa sa oso o sa kaktus
at sa kanilang mga panirahan. Ang kaugnayan ng tao sa kaniyang kapaligiran
ay napakarami at komplikado kaysa sa anumang hayop o halaman. Lubhang
masalimuot ang tao na karapat-dapat na pag-ukulan ng kakaibang pagsusuri.
Ang pagsusuri na iniuukol ng tao sa antropolohiya, etnolohiya, sosyolohiya,
at kasaysayan ay maliit na bahagi lamang. Ang mga pag-aaral na ito ay limi-
tado sa lahi, pagyabong ng kultura, mahahalagang pangyayari, bansa o iba’t
ibang mga kondisyong pangkapaligiran. Kaya nga ang mga agham na ito,
kasama ng kasaysayan na nagpapaliwanag sa mga sanhi ng mga pangya-
yari, ay kapos sa paglalahad ng kapani-paniwalang solusyon. Ito ay dahil sa
pagsasawalang-bahala na suriin ang salik ng heograpiya na kanilang kinapa-
palooban. Lubhang ipinagmamalaki ng tao ang paraan ng kaniyang pagsakop
sa kalikasan bagama’t napakatahimik ng kalikasan sa kaniyang lubos na im-
pluwensiya sa pamumuhay ng tao.
Isinalin sa Filipino ni Rodrigo G. Langit, Jr. mula sa bahagi ng Influences of Geographic Environment on the Basis Of Ratzel’s
System of Anthropo-Geography ni Ellen Churchill Semple (1911).
Pinagmulan: www.gutenberg.org
Mga Tanong
1. Anong mga anyong lupa at anyong tubig ang binanggit sa akda?

2. Paano naging bahagi ng kapaligiran ang tao?

3. Anong mga ebidensiya ang ibinahagi ng awtor upang patunayan na ang tao ay
bahagi ng kaniyang kapaligiran?

4. Ipaliwanag ang pahayag ng awtor na “Lubhang ipinagmamalaki ng tao ang
paraan ng kaniyang pagsakop sa kalikasan bagama’t napakatahimik ng
kalikasan sa kaniyang lubos na impluwensiya sa pamumuhay ng tao.”

5. Sang-ayon ka ba sa pahayag na ito ng awtor? Bigyang katuwiran ang iyong
sagot.


A. Pag-aralan ang larawan at sagutin ang mga tanong tungkol dito. Isulat sa patlang
1. Ano ang mga bagay ang makikita sa karikatura?

2. Paano naipakita ng karikatura ang suliranin ng mundo sa kasalukuyan?

3. Ayon sa karikatura, sino ang may kagagawan ng suliranin ng Daigdig?
Ipaliwanag ang sagot.

4. Paano mabibigyan ng konkretong solusyon ang suliraning ipinakikita sa
larawan?

5. Bakit mahalaga ang magiging gampanin ng mga tao upang solusyunan ang
suliranin ng Daigdig?


Sanayin
G LAYUNIN—Nais mong turuan ang iba’t ibang komunidad upang epektibong maitaya ang
panahon.
R GAMPANIN—Bilang isang kilalang weather specialist,
A MADLA—minabuti mong simulan ang iyong proyekto sa sarili mong barangay.

S SITWASYON— Marami ang nagiging problema sa madalas na pagbabago-bago ng
panahon, halimbawa maaraw ngunit bumuhos ang malakas na ulan na nagdudulot ng
pagbaha. Hindi ito napaghahandaan ng mga taong nasa mabababang lugar.
P PRODUKTO—Dahil dito, bumuo ka ng improvised na mga instrumento sa pagsukat ng
panahon tulad ng wind vane at rain gauge na iyong ginawaan ng demonstration video.
S PAMANTAYAN— Upang madaling maunawaan, kinakailangang may (1) malinaw
na hakbang sa paggawa ng instrumento, (2) maayos na hakbang sa paggamit ng
instrumento, (3) wastong paggamit ng wika sa video, at (4) tatagal lamang ng 10
hanggang 12 minuto ang video.

Aralin 3 Alamin
Ang Heograpiyang • Paano mapahaha-

lagahan ang kontri-
busyong kultural ng
Pantao mga tao?

• Bakit kailangang
igalang ang mama-
mayan ng ibang
lahi at pangkat?
Tuklasin
Isulat sa patlang ang wastong salitang bubuo sa pangungusap. Piliin ang sagot sa
kahon ng pagpipilian.
1. Pinag-aaralan sa ang kaugnayan ng tao sa kaniyang
kapaligiran.
heograpiyang pantao pisikal na heograpiya kasaysayan ng heograpiya
2. Ang ang kabuuang bilang ng mga taong naninirahan sa

isang lugar.
mamamayan pamayanan populasyon
3. Ang wika ay integral na bahagi ng .

pagkakakilanlan paninirahan populasyon
4. Ang ay sistema ng pananampalataya o pagsamba.

simbahan unaffiliated relihiyon
5. Maraming pananaliksik tungkol sa genes ang nagbibigay ng ebidensiya na lahat
ng tao ay mababakas na nagmula sa .
Aprika Asya Europa
Basahin
Hindi maaaring mangyayari ang pag-aaral ng heograpiya nang walang kinalaman
ang tao. Ang tao at ang kaniyang kapaligiran ay may kaugnayan sa isa’t isa. Ang mga
gawain ng tao ay may epekto sa heograpiyang pisikal; halimbawa, sa mga anyong lupa
at tubig, sa mga halaman at hayop, at sa panahon at klima. Ang mga epektong ito ay
kailangang harapin ng tao. Ito ang pokus sa heograpiyang pantao.

Ang Heograpiyang Pantao
Ang heograpiyang pantao ay sangay ng Malaki ang maitutulong ng pag-aaral
heograpiya na sumusuri sa kaugnayan ng sa populasyon para maunawaan ang pagka-
tao sa kaniyang kapaligiran. Pinag-aaralan katulad at pagkakaiba ng mga tao, gayun-
dito kung paano iniaangkop ng tao ang din, ang kanilang gampanin bilang bahagi
kaniyang buhay sa kapaligiran, pati na sa ng yamang-likas.
ibang tao. Tinatalakay dito ang distribus-

yon ng mga tao sa mundo, kasama rito ang Ang Populasyon ng Daigdig
mga aspetong pangkultura, panlipunan, at Ang populasyon ang kabuuang bilang ng
pang-ekonomiya. mga taong naninirahan sa isang lugar. Ang
Pinag-aaralan sa heograpiyang pantao populasyon bago ang kasalukuyang pana-
ang yamang tao. Dahil sa yamang tao, ang hon ay mga pagtataya na ibinatay sa mga
yamang likas ay nagkakaroon ng higit na labi ng panahong iyon. Sinimulan ang datos
kahulugan at kabuluhan. Ang tao ang gu- sa 5 000 BKP dahil ito ang panahon na nag-
magamit, naglilinang, at nangangalaga sa sisimula nang mamuhay nang sama-sama
mga biyaya ng kalikasan. ang mga sinaunang tao. Noong mga unang
Tulad ng ibang yamang-likas, ang dantaon ng Kasalukuyang Panahon, ang
yamang-tao ay iba-iba. Nauuri ito sa tira- pagtataya sa populasyon ng mundo ay
han, kasarian, edad, paniniwala, at tradis- batay sa mga rehistro ng mga pamilya sa
yong pangkultura. matandang Tsina, tala ng matatandang
Talahanayan 1: Populasyon ng Daigdig
Taon Popu- Taon Popu- Taon Popu-

lasyon lasyon lasyon
(milyon) (milyon) (milyon)
2019 7 714 1900 1 600 700 210
2015 7 383 1850 1 200 600 200
2010 6 958 1804 1 000 KP 200 190
2005 6 542 1700 610 BKP 200 150
2000 6 145 1600 500 500 100
1990 5 330 1500 450 1 000 50
1980 4 458 1400 350 2 000 27
1970 3 700 1200 360 3 000 14
1960 3 033 1100 320 4 000 7
1951 2 583 800 220 5 000 5
1927 2 000
Sanggunian: www.worldometers.info, www.un.org
Aralin 3 Ang Heograpiyang Pantao | 55

imperyo, gaya ng Incan, at senso na isinaga- Hinati ng UN sa anim na rehiyon ang
wa ng Imperyong Romano. Hanggang hu- mundo. Ito ang Asya, Aprika, Europa, Latin
ling bahagi ng ika-18 dantaon, ilang bansa Amerika at Caribbean, Hilagang Amerika,
lamang ang nagsagawa ng maayos na senso. at Oceania.
Ang unang senso sa Pilipinas ay isinaga- Lokasyon ang isang pangunahing salik
wa noong Disyembre 1877 at ang popu- sa distribusyon ng populasyon sa mun-
lasyon ay 5 567 685; gayunman, maraming do. Mapapansin sa talahanayan na mas
naninirahan sa malalayong lugar ang hindi maraming tao ang naninirahan sa hila-
naisama sa bilang. Nagkaroon lamang ng ga ng ekwador at silangan ng Punong
maayos at maaasahang datos ukol sa po- Meridian. Hindi naman kataka-taka ito da-
pulasyon ng mundo nitong huling dala- hil mas malaki ang lupain sa bahaging ito
wang dantaon. Makikita sa talahanayan 1 ng mundo.
ang unang mga pagtataya sa populasyon sa Halos kalahati (59.7%) ng mga tao
daigdig hanggang sa kasalukuyang panahon sa mundo ay naninirahan sa Asya. Sunod
na batay sa pandaigdigang senso. ang Aprika na kumakatawan sa 16.64%
Batay sa datos mula sa talahanayan ay ng populasyon. Samantala, nasa Europa
mapapansin ang unti-unting paglaki ng ang 9.83% ng mga tao sa daigdig. Ang
populasyon mula 500 BKP. Sa pagsapit mga bansa sa Timog Amerika, Gitnang
ng taon 1960 ay kapansin-pansin sa bawat Amerika, at Caribbean ay tinatawag na
dekada ang paglaki ng populasyon sa daig- Latin Amerika at ang mga naninirahan
dig. Sa kasalukuyan, ayon sa pag-aaral ng dito ang bumubuo sa 8.55%. Ang 4.75%
United Nations (UN) na nailathala sa World ay nasa Timog Amerika samantalang wala
Population Prospects: The 2017 Revision, ang pang isang porsiyento ang populasyon ang
populasyon ng mundo ay halos 7.6 bilyon. Oceania, na binubuo ng Australia, New
Zealand, at mga islang-nasyon sa Karaga-
Talahanayan 2: Populasyon ng mga rehiyon
tang Pasipiko.
sa Daigdig
Nasa Asya at Aprika ang mga tina-
Rehiyon Populasyon tawag na LDC (least developed countries).
(milyon) Ito ang mga bansang mababa ang kita at
Asya 4 504 humaharap sa mga matinding hadlang sa
sustainable development. Ang sustainable
Aprika 1 256 development ay kaunlarang pang-ekonomiya
na may kakayahang pangangasiwaan nang
Europa 742 masinop ang sariling yamang likas nang sa
gayo’y di maubos para sa mga susunod na
Latin Amerika at 464
henerasyon. Sa mga LDCs, nakalantad ang
Caribbean
mga mamamayan sa maraming suliraning
Hilagang Amerika 361
pang-ekonomiya at pangkapaligiran. Maba-
Oceania 41
ba ang mga lebel ng human assets (kalaga-
yang pangkalusugan at pang-edukasyon).
Pinagmulan: www.un.org

Apatnapu’t pito ang mga LDCs (ting- ang mga tagarito. Kapos ang sistema rito
nan ang talahanayan 3). Mahigit kalahati para mabigyan ang mga mamamayan ng
rito ay nasa Aprika. Gawing halimbawa maayos na pangangalagang pangkalusugan.
ang Angola, isang bansa sa katimugang Dahil dito, kasama ang Angola sa mga ban-
Aprika. May humigit-kumulang sa 28 mil- sang may pinakamababang life expectancy at
yong tao rito. Sa dami ng tao, napabilang pinakamataas na death rate. Sa nakaraang
ang Angola sa 20 bansa sa mundo na may dalawang dekada, dumaranas ang bansa ng
pinakamalaking populasyon. Naghihikahos gutom at malnutrisyon.
Talahanayan 3: Mga bansang tinaguriang least developed countries

APRIKA
Angola Benin Burkina Faso
Burundi Central African Republic Chad
Comoros Democratic of the Congo Djibouti
Eritrea Ethiopia Gambia
Guinea Guinea-Bissau Lesotho
Liberia Madagascar Malawi
Mali Mauritania Mozambique
Nigeria Rwanda São Tomé and Principe
Senegal Sierra Leone Somalia
South Sudan Sudan Tanzania
Togo Uganda Zambia
ASYA
Afghanistan Bangladesh Bhutan
Cambodia East Timor Laos
Myanmar Nepal Yemen
OCEANIA
Kiribati Solomon Islands
Tuvalu Vanuatu
LATIN AMERIKA AT CARIBBEAN
Haiti
Pinagmulan: United Nations Committee for Development Policy List of Least Developed Countries
(Disyembre 2018)

Samantala, karamihan sa mga deve- noong 1814. Ang bansa ay pangatlo sa
loped countries (DCs) ay nasa Europa (ting- pinakamalaking eksporter ng natural gas sa
nan ang talahanayan 4). Ang mga ito ay mundo. Malusog ang ekonomiya nito kaya
bansang industriyalisado, malusog ang may maayos na mga pasilidad ng bansa sa
ekonomiya, at mataas ang mga lebel ng hu- pangangalaga ng kalusugan. Ang sanggol
man assets. Dati’y tinatawag ang mga ito na na isinilang ngayong araw dito ay maaa-
advanced countries, industrialized countries, ring umabot sa edad na 80 samantalang
o First World. Paano mailalarawan ang isang ang sanggol sa Nigeria ay maaaring mabu-
developed country? hay nang hanggang 60 taong gulang. May
Isang magandang halimbawa ang katatagang pampolitika kung kaya mara-

Norway. Isa ito sa mga pinakamayamang ming namumuhunan sa bansa. Masasasa-
bansa sa Europa. Nagsimulang maging ma- bing ligtas dito dahil ang Norway ay isa sa
lakas ang ekonomiya nito noong 1843, ilang mga may pinakamababang antas ng krimen
taon matapos makamit ang awtonomiya sa mundo.
Talahanayan 4. Mga bansang tinaguriang developed countries
EUROPA
Andorra Australia Belhika (Belgium)
Bulgaria Croatia Cyprus
Czech Republic Denmark Estonia
Faeroe Islands Finland Pransya (France)
Alemanya (Germany) Gibraltar Gresya (Greece)
Greenland Holy See (Vatican) Hungary
Iceland Ireland Italya (Italy)
Latvia Lithuania Luxembourg
Malta Netherlands Norway
Poland Portugal Romania
San Marino Slovakia Slovenia
Espanya (Spain) Sweden
Switzerland United Kingdom of Great
Britain and Northen Ireland
HILAGANG AMERIKA
Canada Estados Unidos Saint Pierre and Miquelon
OCEANIA
Australia New Zealand
ASIA
Israel Hapon (Japan)
LATIN AMERICA AT CARIBBEAN
Bermuda
Pinagmulan: United Nations Conference on Trade and Development

Ang Tsina at India ang dalawa sa may malaking populasyon, mas marami ang
pinakamaraming tao (tingnan ang talaha- kailangang pakainin. Sa kabila ng mga pag-
nayan 5). Ang mga ito rin ang may pinaka- sisikap na mapataas ang produksiyon sa
malaking batang populasyon. Sa India, hu- agrikultura, hindi ito makaagapay sa mabi-
migit-kumulang sa 356 milyon ang mga lis na paglaki ng populasyon.
nasa edad 15 pababa. Ang Tsina ay may Ang kakulangan sa pagkain ay nagiging
269 milyong kabataan. Mahalagang sa- hamon pangkalusugan. Ayon sa datos ng
lik ang batang populasyon sa pambansang UN noong 2018, ang bilang ng mga mal-
pamumuhay dahil kailangang matugunan nourished na batang limang taong gulang at
ang mga pangangailangan ng mga ito, lalo pababa ay 149 milyon. Ang batang malnou-
na ang pangkalusugan at pang-edukasyon. rished ay kulang sa nutrisyon o sustansiya
ang katawan kaya lumalaking di malusog
Talahanayan 5: Mga bansang may pinaka-
ang katawan at isip. Sa matatanda, ang ka-
malaking populasyon
kulangan sa pagkain ay dahilan ng pagbaba
Bansa Populasyon ng pagiging produktibo ng mga manggaga-
(milyon) wa. Sa sektor na nasa agrikultura, huma-
hantong ito sa pagbaba ng produksiyon
Tsina 1 390
ng pagkain. Dahil dito, kailangang mag-
India 1 311 angkat ang pamahalaan ng bigas, halimba-
wa, na magiging pabigat sa foreign reserves.
Estados Unidos 332 Dahil din sa mabilis na paglaki ng popu-
lasyon, nagiging suliranin din ang kawalan
Indonesia 265 ng trabaho (unemployment). Hindi maka-
paglikha ang pamahalaan ng sapat na dami
Pakistan 211
ng trabaho kung kaya dumarami ang mga
Brazil 210 nangingibang-bansa upang makapagtra-
baho at mabigyan ng panustos sa mga
Nigeria 209 pangunahing pangangailangan ng pamil-
ya. Ngunit sa kabilang banda, ang pangi-
Bangladesh 161
ngibang-bansa ng mga magulang ay may
Rusya 142 kaakibat na suliraning panlipunan, gaya ng
pagkakawatak ng pamilya.
Mehiko 127 Marami pang hamon ang hinaharap ng
mabilis na paglaki ng populasyon. Kaila-
Sangguanian: www.census.gov
ngan itong bigyan ng kaukulang atensiyon
Malaking hamon sa isang bansa ang at pagkilos ng pamahalaan. Hindi lumalaki
malaking populasyon, lalo pa’t LDC ito at ang Daigdig. Huwag nang hintayin na duma-
mabilis ang paglaki. Isang matinding suli- ting ang panahon na hindi na magkasya
ranin ay may kaugnayan sa pagkain. Mas ang mga tao sa kanilang tahanang-mundo.

Sagutin
1. Ano ang heograpiyang pantao?
2. Ano ang ugnayan ng dami ng populasyon sa pag-unlad o hindi pag-unlad ng isang
bansa at mga tao nito?
3. Paano nagiging hamon sa kaunlaran ang paglaki ng populasyon? Paano naman
naging sangkap sa pag-unlad ang paglaki ng populasyon?
Mga Lahi ng Tao

Kayumanggi. Puti. Itim. Dilaw. Pula. • Caucasian. Maputi ang balat. Mga
Ito ang mga kulay na inuugnay sa balat ng naninirahan sa Europa at karatig na
tao. May tumatawag dito na “lahi” at ito ay lugar sa Asya at Aprika.
naging isang batayan ng pag-uuri ng sang- • Mongolian. Manilaw-nilaw ang balat.
katauhan. Nakararaming tao sa Asya, kasama ang
Si Johann Friedrich Blumenbach Tsina at Hapon.
(1752–1840) ay isang Aleman na antro- • Ethiopian. Maitim ang balat. Mas naka-
pologo, pisyologo, at anatomista. Higit sa raraming tao sa Aprika.
lahat, tinawag siyang “Ama ng Pisikal na • American. Mamula-mula ang balat.
Antropolohiya” dahil sa ipinanukala niyang Mga katutubo ng New World, na taguri
klasipikasyon ng mga lahi ng sangkatauhan. noon sa kanlurang Hating-globo, lalo
Sa pag-aaral niya ng taxonomy (agham ng na ang Amerika at mga karatig isla sa
pag-uuri, lalo na ng buhay at patay na mga Caribbean.
organismo) noong 1795, inuri niya ang mga • Malayan. Kayumanggi ang balat. Mga
tao ayon sa heograpiya at anyo. Ayon kay Polynesian at Melanesian ng Pasipiko
Blumenbach, may limang klasipikasyon: at mga aborigine ng Awstralia.
Caucasian Mongolian Ethiopian American Malayan

Sa naunang pag-aaral noong 1775, ang unang apat na uri lamang ang nauri ni
Blumenbach. Ang mga Malayan at Mongolian ay magkasama sa isang klasipikasyon.
Noong huling bahagi ng ika-19 na siglo, inilathala ng Mayers Lexicon, isang ensik-
lopedya sa wikang Aleman, ang tatlong dibisyon ng mga lahi na batay sa pinagmulang
rehiyon (tingnan ang talahanayan 6).
Talahanayan 6. Tatlong dibisyon ng mga lahi batay sa pinagmulang rehiyon
Caucasian Mongolian Ethiopian
Sinaunang Caucasoid Mongoloid Negroid (mula sa
tawag salitang Kastila na

negro para sa “itim”)
Pinangga- Isinunod sa Caucasus, Ipinangalan sa mga Isinunod sa ngalan
lingang lugar isang rehiyon sa Mongol, isang pangkat ng bahagi ng Aprika
pagitan ng Asya at ng mga tao mula sa na kinaroroonan ng
Europa Gitnang Asya kasalukuyang Ethiopia
Pisikal na Maputi ang balat; Manilaw-nilaw ang Matingkad na
paglalarawan matangos na ilong; balat; kaunting balahibo kayumanggi o kaya’y
maninipis na labi; sa katawan; singkiting itim ang balat; malaki
buhok ay maaaring mata; maliit na ilong; at sapad ang ilong;
madilaw, mamula-mula, mapanga; mataas ang makakapal na labi;
o itimang-kayumanggi mga buto sa pisngi; karaniwang itim at
itim na buhok kulot ang buhok
Kasalukuyang Pangunahing lahi ng Pangunahing lahi Pangunahing lahi
lugar ng mga taong naninirahan ng mga taong ng mga taong ma-
kanilang lahi sa Europa, Kanlurang matatagpuan sa tatagpuan sa Sub-
Asya, Gitnang Asya, Hilagang Aprika, Saharang Aprika (timog
Timog Asya, Hilagang Timog Aprika, Asya, ng disyerto ng Sahara),
Aprika, at Horn at maraming isla sa ilang lugar sa Timog at
of Africa (Hilaga- Karagatang Pasipiko Timog-Silangang Asya,
Silangang Aprika) kasama ang mga Aeta
sa Pilipinas, Papuan
at Melanesian ng mga
isla sa Pasipiko, at mga
Aborigine ng Awstralya
Si Samuel Morton (1799–1851) ay Amerikanong manggagamot. Pinag-aralan niya
ang sukat ng mga bungo at iniugnay niya ito sa laki ng utak. Sabi niya, ang laki ng utak ay
may kinalaman sa talino. Kaya ang mga Caucasian na may pinakamalaking bungo kaya,
aniya, sila ang pinakamatalino. Sunod ang mga Mongoloid, katutubong Amerikano, at
ang may pinakamaliit na bungo ay ang mga Ethiopian. Ang paniniwala ni Morton ay isa
sa mga naging batayan ng superyor na pagtingin sa mga Caucasian.

Hinamon naman ni Franz Boas (1858– orihinal na pinagmulan sa Aprika. Sa ga-
1942), antropologong Aleman-Amerikano, yon, hinamon niya ang palagay na pisikal
ang umiiral na pag-uuri ng mga lahi. Nag- na katangian, gaya ng kulay ng balat, ang
lathala siya ng mga pag-aaral na nagpapaki- batayan ng pagkakaiba ng mga lahi.
ta na ang mga hugis o estruktura ng bungo Nitong mga nakaraang dekada, nagsaga-
ay nagbabago sa mga henerasyon, lalo pa’t wa ang mga siyentista ng mga pananaliksik
ang bungo ay may pagkamalambot at naa- tungkol sa mga genes. Isa na rito ang Geno-
pektuhan ng ibang salik, gaya ng kalusugan graphic Project ng National Geographic,
at nutrisyon. Sinabi niya na ang pagkakaiba pandaigdigang organisasyong gumagawa
ng mga tao ay hindi lamang bunga ng mga ng mga pag-aaral sa heograpiya at kar-
katangiang pisikal. Nagkakaroon ng pagka- tograpiya. Ang mga pananaliksik ay nag-
kaiba dahil sa kani-kanilang kultura. bigay ng ebidensiya na lahat ng tao—mula
Sinusugan ito ni Ashley Montagu noon hanggang ngayon—ay mababakas
(1905–1999), antropologong British- ang pinagmulan sa iisang ninuno na nani-
Amerikano. Ipinanukala niya na mas ang- rahan sa Aprika nang humigit-kumulang
kop gamitin ang terminong pangkat etniko na 60 000 taon nang nakararaan.
upang tukuyin ang iba’t ibang pangkat ng Dahil sa panukalang nagmula sa
tao. Sabi niya, ang “lahi” ay imbensiyon ng iisang ninuno ang mga tao, hindi na pisi-
lipunan na wala namang biyolohikong bakal na katangian ang puwedeng batayan
tayan. Sa gayon, hinikayat niya ang pagka- ng pagkakaiba-iba ng mga lahi. Ngunit sa
karoon ng pantay na pagtingin para sa mga maraming lugar ay nananaig pa rin ang di
pangkat etniko. pagkapantay-pantay na pagtingin sa mga
Itinuring si Luigi Luca Cavalli-Sforza tao dahil sa lahi na inuri batay sa kulay.
(1922–2018) na tagapagtatag ng pag- Sa ganitong sitwasyon, nagiging puspusan
aaral ng genetic geography. Sa tulong ang pagkilos ng mga pandaigdigang organi-
ng mga disiplina ng genetika, arkeolo- sasyon, gaya ng UN, sa pagtataguyod ng
hiya, lingguwistika, antropolohiya, at mga karapatang pantao. Bawat tao ay may
estadistika, binakas ni Cavalli-Sforza karapatang mabuhay, matuto, at magtamo
ang migrasyon ng mga tao sa loob ng kasiguraduhang pangkabuhayan. Lahat
ng mga panahon. Ipinaliwanag niya ng tao—anuman ang edad, kasarian, ka-
kung paano kumalat ang mga tao sa tayuan sa buhay, at higit sa lahat, lahi—ay
iba’t ibang lupalop ng mundo mula sa pantay-pantay.
Sagutin
1. Ano ang mga naging batayan ng pag-uuri ng mga lahi ng tao?
2. Bakit hindi naging makatuwiran ang pag-uuri ng tao ayon sa kaniyang mga pisikal
na katangian?
3. Magbigay ng mga pagsisikap tungo sa pagkakaroon ng pantay-pantay na pagtingin
sa mga tao.

Mga Pangkat-Etnolinggwistika
Matatagpuan sa iba’t ibang panig ng kilanlan. Dahil sa kanilang wika, ang
daigdig ang mga pangkat-etniko o pangkat mga pangkat-etniko ay tinatawag din na
ng tao na namumuhay sa magkaparehong pangkat-etnolingguwistika (etno = ka-
kaligirang kultural katulad ng pinagmulang tutubo, lingguwistika = wika). Nahahati
lahi, wika, kaugalian, paniniwala, at tradis- sa dalawang pangkat ang mga pangkat-
yon. Ang kaligirang kultural ng mga etnolinggiwistiko. Ang una ay ang mayor-
pangkat-etniko ang naghihiwalay sa kanila ya na bumubuo sa malaking bahagi ng
sa karaniwang umiiral na paraan ng pamu- populasyon at ang ikalawa ay ang minor-
muhay sa mga pamayanan sa isang ban- ya na bumubuo sa maliit na porsiyento ng
sa. Ito rin ang nagbibigkis at nagsisilbing populasyon.
kanilang sariling pagkakakilanlan. Makikita sa talahanayan ang ilan sa mga
Pangunahin sa mga kaligirang kultu- mayoryang pangkat-etniko sa iba’t ibang
ral na ito ang wikang ginagamit ng bawat kontinente sa buong daigdig. Inayos ang
pangkat-etniko na nagsisibling panguna- mga pangkat-etniko ayon sa laki ng kanilang
hing ebidensiya ng kanilang pagkaka- bilang (tingnan ang talahanayan 7).
miguel sanchez/CC BY 2.0
Ang etnolingguwistikang pangkat na Fijian habang isinasagawa ang kanilang tradisyonal

na pagdiriwang. Ang mga Fijian ay isa lamang sa libo-libong pangkat na naninirahan sa iba’t
ibang lupalop ng daigdig.

Talahanayan 7. Mga pangkat-etniko
Lupalop na Pangkat-etno- Lugar na Panahanan Populasyon
kinabibilangan linggwistiko
Timog Amerika Aprikano- Amerikano Timog (Estados 46.7 milyon
Amerikano Unidos)
Apro-Brazilenyo Brazil 14.5 14.5 milyon
Apro-Jamaikano Haiti 2.8 milyon
Aymara Bolivia, Peru, Chile 2 milyon
Guatemalteko Guatemala 15 milyon

Hilagang Amerika Navajo Nasyong Navajo (Estados 300 000
Unidos)
Mazatec Oaxaca (Mehiko) 305 000
Nasyong Cherokee Estados Unidos 317 000
Ehipto
Apache Apacheria (Estados Unidos) 111 000
Mazahua Estado ng Mehiko (Mehiko) 116 000
Aprika Ehipto Ehipto 100 milyon
Berber Algeria, Morocco, Tunisia, Libya 32 milyon
Hausa Niger, Nigeria 46 milyon
Fula /Fulani Guinea, Senegal, Mali, Nigeria, 20 milyon
Cameroon, Niger, Burkina Faso,
Benin, Chad
Oromo Ethiopia, Kenya 17 milyon
Asya Han China 1.6 milyon
Arabe Yemen, Oman, Qatar, Bahrain, 450 milyon
Kuwait, Saudi Arabia, United Arab
Emirates
Bengali Bangladesh, India 178 milyon
Hapon Hapon 126 milyon
Malay Pilipinas, Indonesia, Malaysia, 24 milyon
Singapore
Europa Espanyol Espanya 48 milyon
Portuges Portugal 120 milyon
German Alemanya, Suisa, Liechtenstein 80 milyon
English United Kingdom 37 milyon
Ruso Russia 142 milyon

Lupalop na Pangkat-etno- Lugar na Panahanan Populasyon
kinabibilangan linggwistiko
Oceania Polynesyano Pranses Polynesya, Samoa, 1.2 milyon
Tonga, Tuvalu, Australia,
New Zealand
Fijian Fiji, Australia, New Zealand 895 800
Ni-Vanuatu Vanuatu, Bagong Caledonia, 270 000
New Zealand, Awstralya
Euronesya Pranses Polynesya, Bagong 125 000

(Nagmula sa Caledonia, Samoa, Mga Isla ng
angkang Europeo at Solomon, Fiji, Papua New Guinea,
Polynesiyano American Samoa,
Tonga, Kiribati, Cook Islands, Isla
ng Norfolk, Isla ng Pitcairn, New
Zealand, Australia
Austronesyano Papua New Guinea, Silangang 5.3 milyon
Timor, Mga Isla ng Solomon,
Fiji, Samoa, Guam, Tonga, Hawaii,
Mga Isla ng Hilagang Mariana,
New Zealand, Awstralya,
Sanggunian: www.friendlyborders.org
Ang mga minoryang pangkat-etniko (UN) ang Declaration on the Rights of

ay kasamang namumuhay ng mga mayor- Persons Belonging to National or Ethnic,
yang pangkat. Hindi maiiwasan ang mga Religious, and Linguistic Minorities. Na-
pagkakataon na nagiging biktima ng kara- kasaad sa deklarasyong ito na karapatan
hasan ang mga minoryang pangkat. Isa sa ng mga minoryang pangkat na malayang
mga halimbawa nito ay ang Kurd sa Iraq maisabuhay ng mga minoryang pangkat
na pinagmalupitan ng mga nakalipas na ang kanilang, wika, relihiyon, at kultura.
pinuno ng naturang bansa. Sanhi ito nang Mahalaga sa pag-aaral ng kasaysayan
matagal ng kahilingan ng mga Kurd na na balikan ang nakalipas na karanasan ng
pagkalooban sila ng kanilang sariling esta- mga pangkat-etniko dahil naging baha-
do sa bahagi ng Iraq, Iran, at Turkey upang gi sila ng mga pagbabagong naganap sa
maprotektahan ang kanilang pagkaka- ating daigdig sa nakalipas na panahon.
kilanlang pangkultural. Sa kabila ng mga pagbabagong ito, pina-
Sa kasalukuyan ay naninirahan ang natili ng mga pangkat-etniko ang paraan
mga Kurd sa Iraqi Kurdistan. Bunga ng ng pamumuhay, partikular ang kanilang
ganitong karanasan, noong Disyembre 18, wika, na nakagisnan nila noon pa man.
1992 ay inaprubahan ng United Nations

Sagutin
1. Anong mga pangkat-etniko ang may malalaking populasyon sa iba’t ibang panig
ng daigdig?
2. Maliban sa mga Kurd, anong mga minoryang pangkat-etniko ang nakararanas ng
karahasan? Sa paanong paraan sila nakararanas ng karahasan?
3. Sa iyong opinyon, paano mapangangalagaan ng pamahalaan ang mga karapatan
ng minoryang pangkat-etniko?
Magkakaibang Wika Ang wika ay May tinatawag na pangunahing wikang

integral na bahagi ng pagkakakilanlan da- pandaigdig. Ibig sabihin, sinasalita ito di
hil sa pamamagitan nito ay naipahahayag lamang sa mismong bansang pinagmulan
ng mga tao ang kanilang mga kaugalian, nito. Sinasalita rin ito ng di-kukulangin na
panitikan, at paniniwala. Taglay ng wika 50 milyong tao mula sa iba’t ibang lupalop
ang kanilang mga kaalaman sa heograpiya, ng mundo. Para maituring na pangunahing
zoolohiya, botaniko, matematika, wikang pandaigdig, naging batayan ang
astronomiya, medisina, at iba pang agham mga sumusunod:
larangan. Naimbento ng mga tao ang wika • Ang wika ay opisyal o pambansang
dahil sa kanilang pangangailangang ilara- wika sa maraming bansa.
wan ang mga bagay sa kanilang kapaligiran • Ito ay lingua franca sa maraming bansa.
at ang damdaming kanilang nararanasan. Lingua franca ang tawag sa wikang si-
Sa gayon, ang wika ay buhay na katibayan nasalita at nauunawaan ng mas naka-
ng mayamang kultura. raraming tao.
Ang Ethnologue ay isang sangguniang • Ito ay sinasalita sa mga pandaigdigang
nagkakatalogo sa mga wika. Mula sa pag- pagpupulong at kalakalan.
aaral nito, mayroong mahigit 7 000 wika • Ito ay itinuturo bilang dayuhang wika.
ang sinasalita sa mundo. Marami sa mga • Ito ay may mayamang koleksiyon ng
wika ang magkakahawig dahil nabibilang sa iba’t ibang anyo ng panitikan.
isang pamilya. Halimbawa, ang mga wika sa
Sa kabuuang populasyon ng mundo,
Timog-Silangang Asya, Madagascar, at mga
halos dalawa-sangkatlo (2/3) ang nagsasa-
isla ng Karagatang Pasipiko ay kabilang sa
lita ng alinman sa 10 wika sa talaan bilang
pamilya ng wikang Austronesian. May 1 257
pangunahing wika (tingnan ang talaha-
wika ito at kasama rito ang Filipino.
nayan 8).

Talahanayan 8: Mga wika sa mundo batay sa dami ng nagsasalita nito
bilang pangunahing wika
Wika Bansang pinagmulan Kabuuang bilang Kabuuang bilang
ng mga bansang ng mga taong
nagsasalita nagsasalita
(milyon)
Wikang Tsino Tsina at Republika ng Tsina 39 1 311
(Taiwan)
Espanyol Espanya 31 460

Wikang Ingles United Kingdom 137 379
Hindi India 4 341
Wikang Arabe Saudi Arabia 59 319
Bengali Bangladesh 4 226
Portuguese Portugal 15 221
Wikang Ruso Russian Federation 19 154
Nihongo Hapon 2 128
Lahnda Pakistan 6 119
Sanggunian: www.ethnologue.com
Tsino ang tawag sa wika at tao. Ang kalahati ng nagsasalita ng wikang Ingles.
wika ay binubuo ng iba’t ibang wikang sina- Gayunman, mas maraming bansa ang
salita ng iba’t ibang pangkating Tsino. Ingles ang pangalawang wika.
Pangunahin dito ang Mandarin na sinasa- Sa kabuuang bilang ng mga wika sa
lita ng 918 milyon sa 13 bansa. Ibig sabihin, mundo, dalawang libo ang sinasalita ng
tatlo-sangkapat (3/4) ng kabuuang bilang wala pang sanlibong katao. Ayon sa pag-
ng mga nagsasalita ng wikang Tsino ay Man- aaral ng UNESCO (United Nations Edu-
darin ang gamit. Dahil dito, ang Manda- cational, Scientific, and Cultural Organiza-
rin, na tinatawag ding standard Chinese, ay tion), may 576 na wika ang nanganganib
lingua franca ng mga Tsino. na maging extinct. Ilan dito ang Cherokee
Marami ang nagsasalita ng wikang sa Hilagang Amerika, Ainu sa Hapon,
Espanyol dahil sa kasaysayan ng Espanya Yagan sa Chile, at Kiyansi sa Congo. Sa Pil-
bilang mananakop. Mahigit 30 ang mga ipinas, iniulat ng Pambansang Museo na 50
bansang nasakop nito noon. Sa mga bansa sa mahigit sandaang wikang Filipino ang
sa Gitnang Amerika at kalahati ng Timog may katulad na kapalaran.
Amerika, wikang Kastila ang pangunahing Kalunos-lunos ang kapalarang ito. Ang
wika. wika ay nagbibigay ng kabatiran sa mga
Kung ihahambing sa bilang ng nag- kapabilidad ng mga pangkat ng tao bilang
sasalita ng wikang Tsino, wala pa ito sa bahagi ng lipunan at mundo.

Sagutin
1. Anong wika ang ginagamit ng nakararaming tao sa daigdig? Ang ginagamit sa na-
kararaming bansa sa daigdig?
2. Bakit naimbento ng tao ang kanilang wika?
3. Ano ang maaaring dahilan upang tuluyang mawala ang isang wika? Ano ang
epekto nito?
Iba’t ibang Relihiyon

Ang relihiyon (mula sa salitang Latin lugar na pinag-uukulan ng mataas na pag-
na re ligare o “pag-ugnayin muli”) ay siste- galang at pagsamba. Dahil dito, nakita ng
ma ng pananampalataya o pagsamba. Ito tao na mahalaga ang gampanin ng relihi-
ay paniniwala sa sobrenatural na kapang- yon upang makipag-ugnayan sa Dakilang
yarihang kumokontrol sa tao at mga bagay- Lumikha.
bagay sa mundo. Sa konsepto ng relihi- Ayon sa opisyal na bilang na inilathala
yon, ang tao ay muling maiuugnay sa isang ng Pew Research Center noong 2015, ang
Diyos sa pamamagitan ng sistematikong Kristiyanismo ang nananatiling pinaka-
pagsasagawa ng mga gawaing may kinala- malaking relihiyon batay sa dami ng
man sa pananampalataya. Ang mga ga- mga mananampalataya rito, na humigit-
waing ito ang nagsisilbing pamantayang kumulang ay 2.3 bilyon. Kasama sa mga
moral ng mga tao sa lipunan. Sa paman- Kristiyano ang mga Romano Katoliko,
tayang ito, ang wasto o maling gawi ay na- Protestant Eastern Orthodox, Pentecos-
kabatay sa mga katanggap-tanggap na gawi, tal, Anglican, Latter-day Saints, Episco-
kilos at aksiyon ng isang lipunan. Mula rin palian, Baptist, Methodist, Adventist,
sa relihiyon lumilitaw ang konsepto ng ka- Evangelical, at marami pa (tingnan ang
banalan o mga kilos, gawi, bagay, ideya, at pigura 1 ).
Pigura 1. Bilang ng mga tagasunod ng mga relihiyon, 2015
Kristiyanismo 2.3B
Islam 1.8
Unaffiliated 1.2
Hinduismo 1.1
Buddismo 0.5
Mga Katutubong Relihiyon 0.4
Ibang Relihiyon 0.1
Judaismo 0.01
Sanggunian: Pew Research Center

Pangalawa sa mga pangunahing relihi- Pang-apat ang Hinduismo na may 1.1
yon ang Islam. May humigit-kumulang na tagasunod at panlima ang Buddhismo na
1.8 bilyong tagasunod ito, na tinatawag na 0.5 bilyon na ang populasyon.
Muslim. Nahahati sa dalawang pangkat ang Ang mga nananampalataya sa ibang re-
mga Muslim. Ang mga Sunni ay higit na lihiyon (Sikhismo, Taoismo, atbp.) at mga
nakararami sa mga Shia. katutubong relihiyon ay aabot sa 0.5 bil-
May 1.2 bilyon ang mga tinaguriang yon ang dami samantalang maliit na bilang
unaffiliated. Wala silang kinabibilangang (0.01 bilyon) ang tagasunod ng Judaismo sa
relihiyon bagaman naniniwala sila sa Diyos. buong daigdig.
Sagutin
1. Ano ang relihiyon? Ano ang pangunahing relihiyon sa daigdig batay sa populasyon?
2. Bakit mahalaga ang relihiyon sa pamumuhay ng tao?
3. Bilang mag-aaral, paano mo maipakikita ang paggalang sa ibang relihiyon?
Alalahanin
• Ang heograpiyang pantao ang sangay ng heograpiya na sumusuri sa
relasyon ng tao sa kaniyang kaligiran.
• Ang populasyon ang kabuuang bilang ng mga taong naninirahan sa isang
lugar.
• Ang wika ay integral na bahagi ng pagkakakilanlan dahil sa pamamagitan
nito ay naipahahayag ng mga tao ang kanilang mga kaugalian, panitikan, at
paniniwala nila.
• Ang relihiyon ay sistema ng pananampalataya o pagsamba. Ito ay paniniwala
sa sobrenatural na kapangyarihang kumokontrol sa tao at mga bagay-bagay
sa mundo.
• Hindi na pisikal na katangian ang maaaring batayan ng pagkakaiba-iba ng
mga lahi.
Subukin
A. Isulat sa patlang ang tinutukoy sa bawat bilang.
1. Ang ay tumutukoy sa kalagayang pangkalusugan at
pang-edukasyon ng mga tao.
human assets pang-ekonomiyang kalagayan
2. Marami ang nagsasalita ng wikang Kastila dahil sa kasaysayan ng Espanya

bilang .
mananakop developed country

3. Ang ang nananatiling pinakamalaking relihiyon
batay sa dami ng mga mananampalataya rito.
Kristiyanismo Romano Katoliko
4. Naniniwala si na nagkakaiba-iba ang mga tao dahil
sa kani-kanilang kultura.
Franz Boaz Johann Friedrich Blumenbach
5. Anuman ang edad, kasarian, katayuan sa buhay, at higit sa lahat, lahi, ang lahat
ng tao ay .
pantay-pantay magkakaugali
6. Sa aspekto ng relihiyon, ang ay mga taong walang
kinabibilangang relihiyon, ngunit naniniwala sa Diyos.
atheist unaffiliated
7. Ang mga bansang kabilang sa ay industriyalisado,
malusog ang ekonomiya, at mataas ang mga lebel ng human assets.
developed countries developed countries
8. Ang mga bansang kabilang sa ay may mababang
kita at humaharap sa mga matinding hadlang sa sustainable development.
developed countries least developed countries
9. Ang isang wika ay maituturing na wikang pandaigdig kung ito ay sinasalita
ng di-kukulangin sa mula sa iba’t ibang lupalop ng
daigdig.
10 milyon 50 milyon
10. Ang mga binubuo ng pangkat ng mayorya at
minorya.
pangkat-etniko wika
B. Sumulat ng maikling talata para ipaliwanag ang iyong sagot.

1. Ano ang kinalaman ng lokasyon sa liit o laki ng populasyon?

2. Ilarawan ang isang least developed country. Ilarawan ang isang developed
country.

3. Bakit mahalagang ingatan ang mga katutubong wika?


4. Ano ang kinalaman ng isang sobrenatural sa pagbuo ng mga tao ng kani-
kanilang relihiyon?

5. Makatuwiran ba na maging batayan ang kulay ng balat sa pag-uuri ng mga tao
sa mundo?

Pag-ugnayin
A. Isulat sa loob ng kahon ng 321 Chart ang mga hinihinging impormasyon ukol sa
lahi, pangkat-etnolinggwistiko, at relihiyon sa daigdig.
3 bagong kaalaman na natutuhan mo ukol sa mga lahi ng tao sa daigdig

•
•
•
2 impormasyon na nakatawag ng iyong pansin ukol sa mga pangkat-
etnolingguwistiko sa daigdig
•
•
1 tanong na nais mong sagutin ukol sa mga umiiral na relihiyon sa daigdig
•
B. Isulat sa patlang ang sagot sa mga tanong at pagkatapos ay bumuo ng sariling
opinyon ukol sa paksa.
Paksa: Ang kontribusyon ng lahing sa pandaigdig

na kultura (pangalan ng lahi)
Ano ang dati kong Ano ang bago Anong tanong
nalalaman ukol sa kong natutuhan ukol sa ukol sa kultural na
kultural na kontribusyon kultural na kontribusyon kontribusyon ng lahing
ng lahing ito? ng lahing ito? ito ang masasagot ko?
Sa aking opinyon, ang kultural na kontribusyon ng lahing ito ay

Suriin
A. Basahin ang sipi ng bahagi ng Universal Declaration of Human Rights (UDHR) at
sagutin ang mga gabay na tanong. Isulat sa patlang ang iyong kasagutan.
Artikulo 1. Lahat ng tao ay isinilang nang malaya at pantay-pan-

tay sa dignidad at mga karapatan. Pinagkalooban sila ng katuwiran
at budhi at nararapat na kumilos nang naaayon sa diwa ng kapatiran.
Artikulo 2. Bawat isa ay may mga karapatan at kalayaan na itinakda

ng Deklarasyong ito, nang walang anumang pagtatangi sa lahi, kulay,
kasarian, wika, relihiyon, politika o ibang opinyon, Pambansa o panli-
punang pinagmulan, pag-aari, kapanganakan, o ibang katayuan. Higit
pa rito, walang pagtatanging mangyayari nang dahil sa pampolitika,
pananaklaw, o pandaigdigang katayuan ng bansa o teritoryong kina-
bibilangan ng isang tao, maging independiyente, pinapangasiwaan,
walang awtonomiyang pansarili, o nasa ilalim ng anomang limitasyon
ng soberanya.
Artikulo 3. Bawat isa ay may karapatan sa buhay, kasarinlan, at
seguridad.
Mga Tanong
1. Anong mga karapatan ang tinukoy sa siping bahagi ng UDHR?

2. Paano makatutulong ang mga karapatang ito upang pangalagaan ng bawat
pamahalaan ang kapakanan ng mga mamamayan nito?

3. Ipaliwanag ang iyong pagkakaunawa sa pahayag na “Lahat ng tao ay
isinilang nang malaya at pantay-pantay sa dignidad at mga karapatan.”

4. Sa iyong opinyon, alin sa mga karapatang binanggit sa sipi ng UDHR ang
lubos na natatamo ng mga Pilipino? Pangatwiranan ang sagot.

5. Kung ikaw ay magiging pangulo ng bansa, paano mo titiyakin na magkakaroon
ng pantay na karapatan ang bawat Pilipino? Ipaliwanag ang sagot.


B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga gabay na tanong. Isulat sa patlang
Pinta ni Norman Rockwell
1. Anong gawain ang ipinapakita sa larawan?

2. Bakit mahalaga ang gawaing ito bilang bahagi ng relihiyon?

3. Paano ipinapakita sa gawaing ito ang pagkakapareho ng relihiyon?


4. Paano makatutulong ang salitang nasa larawan upang igalang ang relihiyon
ng ibang tao?

5. Sa iyong opinyon, maaari ba na umiral ang relihiyon kahit na hindi isagawa ng
mga mananampalataya ang gawaing ipinapakita sa larawan? Pangatwiranan
ang sagot.

Sanayin
G LAYUNIN—Layunin mo na mabigyan ng kaalaman ang mga mag-aaral ukol sa katangi-

tanging kultura ng mga mamamayan ng partikular na bansa sa daigdig.
R GAMPANIN—Magagawa mo ito dahil ikaw ay isang print advertiser ng isang kilalang
advertising company sa bansa.
A MADLA—Ang inaasahan mong makikinabang sa iyong binabalak na gawain ay ang mga
ikawalong baitang na mag-aaral sa pribado at pampublikong paaralan sa Pilipinas.
S SITWASYON—Gagawin mo ito dahil nais mong imulat ang isipan ng mga mag-aaral sa
ikawalong baitang sa mga kontribusyon ng iba’t ibang lahi sa pagyabong ng kultura sa
daigdig.
P PRODUKTO—Upang maisagawa mo ang iyong plano ay mag-iimprenta ka ng isang
brochure na nagbibigay-pansin sa pangkulturang kontribusyon ng isang pangkat-
etnolingguwistiko sa kultura ng bansang kinabibilangan nito.
S PAMANTAYAN—Marami ang tatangkilik sa iyong gagawin dahil ang iyong gagawin ay
magtataglay ng
• maayos na disenyo
• makatotohanang impormasyon
• wastong paggamit ng wika
• nakaaakit na larawan

Aralin 4 Alamin
Ang Pag-aaral • Bakit mahalagang pag-

aralan ang kasaysayan?
• Paano nakatutulong
ng Kasaysayan ang kondisyong

heograpikal sa pamu-
muhay ng tao at iba
pang nilalang sa daig-
dig?
Tuklasin
Isulat ang T kung tama ang pahayag at M naman kung mali. Isulat ang sagot sa
patlang bago ang bilang.
1. Ang kasaysayan ay pag-aaral ng mga pangyayaring may halaga at walang
halaga.
2. Ang milenyo ay nangangahulugang isang libong taon.
3. Nagkakaroon ng pagbabago sa anyo ng mga lupa dahil sa mga paglindol o
pagputok ng bulkan.
4. Sa mga Griyego at Tsino nagmula ang mga unang historyador.
5. Ang geologic time scale (GTS) ay sistema na tumutukoy sa kronolohikal na
nakaraan ng mundo.
Basahin
Ang kuweba, o yungib, ay likas na hukay sa ilalim ng lupa, maaaring sa gilid ng
bundok. Kapag may kalakihan, may silid o mga silid ito na maaaring pansamantalang
tuluyan ng mga hayop o tao—maaari ngang gawin nila itong tahanan. Ganito ang
nangyari libo-libong taon nang nakalilipas.
Mga Tala ng Sinaunang Panahon

Site ang tawag sa lugar kung saan may natagpuan ng mga arkeologo rito. (Ang
ebidensiya ng pamumuhay ng tao. Ang arkeologo ay siyentistang nagsasagawa ng
kuweba ay isang site na nagtataglay ng si- sistematikong pag-aaral sa sinaunang buhay
naunang pamumuhay dahil sa mga labing at kultura.)
Aralin 4 Ang Pag-aaral ng Kasaysayan | 75

Nakatuklas sa maraming kuweba ng
labi ng sinaunang tao, gaya ng kasang-
kapang ginawa at ginamit niya. Ang mga
ito ay nagsisilbing tala. Sa pamamagitan ng
mga dating techniques, gaya ng Carbon-14
at tree-ring, nalalaman ang edad ng mga labi
at malaki ang naitutulong nito sa pagbakas
ng sinaunang pamumuhay.
Mga Kuwento ng Kasaysayan

Mula sa mga Kuweba Ang cave
art ay ang mga pinta o ukit ng pigura ng
hayop, tao, o bagay na ginawa ng mga si-
naunang tao. Ang cave art ang maituturing
na unang tala ng kasaysayan ng sangkatau-
han. Una itong ginawa sa mga kuwebang ti- Gabinete de Prensa del Gobierno de Cantabria/ CC BY-3.0 ES
nirhan ng sinaunang tao noong mga 35 000

BKP (Bago Kasalukuyang Panahon). Ang
pinakamatandang cave art ay natukla-
san sa kuweba ng Lubang Jeriji Saléh sa
Silangang Kalimantan sa Borneo, Indonesia.
Ang mga ito ay larawan ng mga hayop na
animo’y baka. Tinatayang ang mga ito ay
mahigit 40 000 taong gulang. Mas matanda
ang mga ito sa mga larawan ng babirusa o
“baboy-usa” at dwarf buffalo na natuklasan
sa Sulawesi, sa Indonesia rin.
Tinatayang ginawa noong 39 000 BKP
ang mga pigura ng hayop na iniukit sa mga
dingding ng Cueva de El Castillo sa Espan-
ya, at siyang itinuturing na pinakamatan-
dang cave art na natuklasan sa Europa.
Ang pinakakilalang larawang-ukit sa
mga kuweba ay yaong mga natuklasan sa
kuweba ng Lascaux sa rehiyong Dordogne
ng Pransiya. Tinatayang 20 000 taong
gulang ang mga ito, na karamiha’y sa malala-
king hayop, gaya ng bison, na nabuhay Ang mga hayop na matatagpuan sa mga
nang panahong iyon. Noong 1979, ang lugar na pinaninirahan ng mga sinaunang
tao ang karaniwang tampok na imahen sa
cave art ng Lascaux ay idineklarang UNES-
mga cave art.
CO World Heritage Site.

daliri o mga kamay. Gayunman, kapuna-
puna na ang karaniwang likhang pigura ng
cave art ay malalaking hayop—mga bison,
kabayo, usa, elepante, baboy, at auroch (si-
naunang baka) na nabuhay noon.
Sa iba’t ibang lupalop ng daigdig ay
may matatagpuan ding mga larawang-guhit
LFIntalan/CC BY-SA 3.0
sa mga dingding ng mga kuweba. Sa naka-

lipas na mahigit 30 dantaon, ang mga ito
ay naging bahagi ng mahahalagang tala ng

sinaunang pamumuhay ng tao. Ngunit da-
hil mga drowing, mahihinuha lamang natin
Noong 1966 ay natagpuan sa Pilipinas ang
cave art sa gilid ng bundok sa Binangonan ang nais ipahiwatig nito. Halimbawa, ang
at Angono sa Rizal. Ang cave art na ito ay iginuhit na bison ay maaaring nahuli ng
binubuo ng 127 sinaunang pigura ng tao at mga mangangaso at pinagsaluhan ng mga
hayop at tinatayang iniukit ito noong bago naninirahan sa kuweba. Maaari ding pahi-
2 000 BKP.
watig ito ng pagpapahalaga ng sinaunang
tao sa sariling kakayahan dahil nagapi niya
May mga abstract na pigura, marahil ng ang isang hayop na mas malaki at mas mala-
mga bagay na gamit ng sinaunang tao, ang kas sa kaniya. Ang hand print naman ay
makikita sa cave art. May mga finger fluting katumbas ng pirma ng isang artista sa kani-
at hand print, mga bakas ng kanilang mga yang larawang-guhit.
Sagutin
1. Ano ang cave art? Bakit may cave art?
2. Paano nakatutulong ang cave art sa pag-aaral ng kasaysayan?
3. Sa iyong opinyon, anong epektibong paraan ang magagamit mo upang itala ang
mga pangyayari sa kasaysayan ng ating daigdig? Ipaliwanag ang sagot.
Mga Unang Pagtatala ng Kasaysayan

Ang pagsusulat ay natatanging ka- hanggang Honduras), may mga simbolo at
kayahan ng tao para magtipon, magta- karakter na ginamit sa sibilisasyong Olmec
go, mangalaga, magpahayag, at magkalat (s. 600–500 BKP), na lumitaw sa sining
ng impormasyon. Batay sa mga pag-aaral, ng sibilisasyong Maya (250–900 KP), at
ang sistema ng pagsusulat ay maaaring maging sa ibang kultura sa rehiyong ito. Sa
naimbento sa tatlong bahagi ng mundo. Tsina, may mga natuklasang buto ng mga
Sa Mesoamerika (mula hilagang Mexico hayop sa Yinxu (ngayo’y Anyang). Ang mga

ito ay inukitan ng orakulo, na sa paniniwa-
la ng mga Tsino ay gabay nila para sa hi-
naharap. Ang naturang butong orakulo ay
tinatayang ginawa noong ikalawang milen-
yo BKP. Ngunit sa Kanlurang Asya, ang
naimbentong sistema ng pagsulat sa Meso-
potamia (ngayo’y katimugang Iraq) ang na-
tatangi dahil nagpakita ito ng pag-unlad sa
loob ng 10 000 taon.
Matandang Sistema ng Pag-

susulat Ang cuneiform ay salitang
Griyego na “hugis-kunyas” o wedge-shaped
Bahagi ng luwad na tableta na naglala-
ang ibig sabihin. Ganito ang hugis ng mga man ng inskripsiyon ni Urukagina sa cu-
karakter at simbolo ng matandang sistema neiform
ng pagsulat ng mga Sumerian.
Maraming arkeologo at mananaliksik
ang nagkakasundo sa pagsabi na ang cu-
neiform ay nagsimula bilang unang paraan
ng pagsulat (proto-writing) bago nadebelop
sa isang sistema ng pagsulat. Gumagamit
ito ng mga payak na larawan o pictogram.
Halimbawa, ang drowing ng ulo ng tao ay
nangangahulugan ng “ulo.” Sa paglipas ng
mga panahon, uunlad ito at magkakaroon
na rin ng katumbas na karakter ang mga Halimbawa ng hieroglyphic sa puntod ni
bagay na di nakikita, gaya ng tunog. Ka- Seti I na namuno sa Ehipto noong 1290–
1279 BKP
launan, nakadebelop ang mga Sumerian ng
simbolo para sa mga salita. mapabuti niya ang kalagayan ng kaniyang
Ang mga talang nakasulat sa cuneiform nasasakupan.
ay mahalagang batayan ng pagbuo ng ka- Ang sistema ng panulat ng mga Ehipto
saysayan ng sibilisasyon ng Mesopotamia. ay nadebelop noong mga 3 200 BKP. Tina-
Marami-raming labi ng cuneiform ang tawag na hieroglyphic, ito ay binubuo rin ng
natuklasan. Lahat ay nakatulong sa pag- mga karakter. May mga natuklasang lu-
unawa sa buhay noon. Isang halimbawa wad na banga at garing (ivory) na plake sa
nito ang “Mga Batas ni Urukagina” na na- libingan na pinaniniwalaang kay Seti I (sir-
kasulat sa cuneiform at nakaukit sa luwad ka una hanggang kalahating bahagi ng ika-
na kono. Tinatayang isinulat noong 2500– 32 dantaon BKP), isa sa mga unang pinu-
2400 BKP, ang mga ito ang pinakamatan- no ng Matandang Ehipto. Ang mga ito ay
dang kalipunan ng mga batas na nagmula nagtataglay ng hieroglyphic. Sinasabing ang
sa mga Sumerian. Si Urukagina ay haring mga garing ay ginamit na sulatan ng impor-
Sumerian na nagtatag ng mga karapatang masyon sa palitan ng mga produkto, gaya
legal ng mga mamamayan nang sa gayon ay ng mga butil (grains) at tela.

Hinihinuhang naimbento ng mga Ang estilo ng pagsusulat ni Herodotus
Ehipto ang sistemang hieroglyphic para ay pagpapaliwanag. Sinikap niyang talaka-
maitala ng mga mangangalakal ang kani- yin ang mga dahilan o sanhi ng mga pang-
lang mga paninda at benta. Kalaunan, ang yayari. Ang kaniyang mga akda ang naging
puntod ng mga maharlikang tao ay inu- batayan ng iba pang aklat ng mga kasay-
ukitan ng maikling tala ng kanilang buhay. sayan na naisulat sa mga panahong iyon.
Paglipas ng mga panahon, ang mga talam- Maituturing na siyentipiko ang paraan ng
buhay, pasalaysay na tula, at awit ay naisulat pagsusulat ni Herodotus para sa kaniyang
na sa hieroglyphic. panahon.
Mga Unang Historyador ng

Kasaysayan Umunlad ang sistema
ng pagsusulat. Nagkaroon ng mga pangu-
ngusap na bubuo sa diwa ng mga kuwento.
Nagkaroon ng mas malinaw na pagsasalay-
say ng mga pangyayari.
Sa iba’t ibang lupalop ng mundo ay
sumibol ang mga unang historyador. Ti-
natawag din silang mananalaysay. Isinulat
nila ang kasaysayan ng kani-kanilang mga
lugar. Sina Herodutus, Thucydides, at Zuo
Quiming ang tatlo sa mga tampok sa kanila.
Herodotus.
Siya ang itinuturing na ”Ama ng Ka-
saysayan.” Isinulat niya ang mahaba at
detalyadong pagsasalaysay ng kasaysayan
ng daigdig, na naglalarawan sa iba’t ibang
tao, kani-kanilang kultura at kasaysay-
an. Ang kaniyang mga impormasyon
ay kinalap niya mula sa kaniyang pagla-
lakbay at pakikipanayam sa mga taong
nakasalamuha niya, gaya ng mga manlalak-
bay at mangangalakal.
Isinulat ni Herodotus ang The Histories
(s. 440 BKP), na naging tala ng matatan-
dang tradisyon, politika, at heograpiya
ng Kanlurang Asya, Hilagang Aprika, at Herodotus
Gresya ng panahong iyon. Nasa mga ak- (484–420 BKP)
lat ang pagsasalaysay ng mga digmaang Griyegong Historyador
Greco-Persian (499–449 BKP), kasama rito
ang Digmaang Trojan.

Thucydides
Awtor ng History of the Peloponnesian War,
na nagsasalaysay ng tunggalian ng Athens at
Sparta, dalawang malaking estadong-lungsod
sa matandang Gresya, noong ika-5 dantaon
BKP. Ang kaniyang akda ang unang naitalang
pagsusuring pampolitika ng mga pakatarang
pandigma ng isang bansa. Naniniwala siya
na ang pagtatala ng kasaysayan ay nararapat
na maging bunga ng masusing pag-aaral ng

mga pangyayari at pagsisiyasat na di naiimplu-
wensiyahan ng sariling pag-iisip ukol sa mga
shakko/CC BY-SA 3.0

bagay-bagay.
Ang mga akda niya ay maikli ngunit
maliwanag ang pagkakasulat kaya madaling
basahin. Ipinaliwanag niya ang mga masali-
muot na pangyayari ng mga digmaan ayon sa
Thucydides
kaniyang obserbasyon, lalo pa’t siya ay isang (s.460 BKP–s.400 BKP)
heneral na Athenian noon. Gayunman, hindi Griyegong Historyador
makikita sa mga pagsasalaysay niya na may ki-
nikilingan siya.
Zuo Quiming
Isa siyang manunulat mula sa Lu na ba-
hagi ng Matandang Tsina noong pamumu-
no ng Dinastiyang Zhou (1046–256 BKP).
Bilang opisyal na manunulat ng kaharian,
maingat niyang inilarawan ang mga pangya-
yaring pampolitika, pandiplomatiko, at pang-
militar noong Panahon ng Tagsibol at Taglagas
na tinatayang naganap noong 722–468 BKP.
Ang estilo niya ay tuwirang pagtukoy
sa isang personalidad na paksa ng salaysay.
Sa Ingles, ito ang tinatawag na third-person
narration. Ang kaniyang estilo ay naging
huwaran ng iba pang Tsinong mananalaysay.
Bagaman magkakaiba ang estilo sa pagsu-
sulat ng mga unang historyador, ang kanilang
mga naitalang kasaysayan ang naging pun-
dasyon ng pag-aaral ng kasaysayan sa ngayon. Zuo Quiming
(556–451 BKP)
Ang kanilang mga naisulat ay naging matibay Tsinong Historyador
na katibayan ng kanilang pag-iral bilang isang
sibilisasyon.

Sagutin
1. Saan-saang bahagi ng mundo unang naimbento ang sistema ng pagsusulat?
2. Bakit ang cuneiform ang itinuturing na pinakamatandang sistema ng pagsusulat?
3. Paano nakapag-ambag sa pagtatala ng kasaysayan sina Herodotus, Thucydides,
at Zuo Quiming?
Konsepto at Kahalagahan
ng Kasaysayan
Ang salitang history ay mula sa Latin opisyal at nang maghangad na magbalik ay
na historia na halaw sa salitang Griyego na naging masigasig ang taumbayan sa panga-
nangangahulugang “kaalamang natamo sa ngampanya laban dito. Ang kaniyang na-
pamamagitan ng pagsisiyasat.” Sa madaling karaan ay marapat na maging batayan sa
salita, ang pag-aaral ng kasaysayan ay hindi muling paghalal sa kaniya. Sa pagsusuri sa
lamang pagkukuwento kundi pagsisiyasat pattern ng mga nakaraan at kasalukuyan,
din sa katotohanan sa likod ng mga kuwen- mahinuha natin ang maaaring maging
to. Ang history ay “kasaysayan” sa wikang kahihinatnan ng mga pangyayari.
Filipino. Ibig sabihin, pag-aaral ng mga Mahalaga rin ang kasaysayan upang
bagay at pangyayari na mahalaga o may maunawaan kung paano umusbong at
saysay hindi lamang para sa isang tao kun- kumalat ang mga tao sa daigdig. Bahagi
di maging sa buong pamayanan. Ang pag- ng kasaysayan ang pagdebelop at pagtuk-
aaral ng nakaraang pangyayari ang payak na las ng tao ng mga mga bagay at paraan
kahulugan ng kasaysayan. para mapabilis, mapabuti, at mapadali
Ayon sa mga historyador, hindi lamang ang kaniyang mga gawain. Ang pag-unlad
ang lumipas na panahon ang mauunawaan ng mga kagamitan at kasangkapan ng tao
sa pag-aaral nito. Magiging maliwanag sa ang nagbigay-daan sa pagyabong ng mga
atin ang mga pangyayari sa kasalukuyan kabihasnan gaya ng Sumerian, Ehipto, at
sapagkat magagamit na sanggunian ang Griyego, na makaraang maabot ang rurok
kasaysayan sa paggawa ng mahahalagang ng kaluwalhatian ay bumagsak makalipas
desisyon sa araw-araw. Kung alam ng tao ang ilang panahon. Gayunman, may mga
ang nangyari noong nakaraan sa parehong sumibol na sibilisasyon tulad ng Imper-
sitwasyon sa kasalukuyan, hindi na niya uu- yong Romano, na makaraang yumabong
litin pa ang dating pagkakamali. Halimba- ay unti-unti nabuwag at nagbigay-daan sa
wa, pinatalsik ng taumbayan ang tiwaling pag-usbong ng maliliit na kaharian sa Europa.

Mga Perspektibo sa Pag-aaral ng Kasaysayan May iba’t ibang
paraan ng pananaw at pagsusuri sa kasaysayan ang ginagamit ng mga historyador. Na-
kaaapekto ang mga ito sa pagbibigay ng kahulugan sa mga pangyayari sa kasaysayan. Mula
nang magkaroon ng maayos na pagtatala sa kasaysayan, nagkaroon ng iba’t ibang paraan
ng pananaw at pagsusuri ang mga historyador.
Ito ang iba’t ibang perspektibo sa pagsusuri ng isang makasaysayang pangyayari:
Perspektibo Paglalarawan
Heograpikal Tuwirang iniuugnay dito ang kapaligiran ng tao bilang natatanging
paraan upang mapag-aralan ang mga institusyong panlipunan tulad

ng pamilya, relihiyon, pamahalaan, at edukasyon. Itinuturing nito ang
iba’t ibang panahon, klima, anyong lupa, at anyong tubig bilang mga
pangunahing salik sa pagbuo ng katangian ng tao na humuhubog sa
kasaysayan. Samakatuwid, pinaniniwalaan ng perspektibong ito na
produkto ng kapaligiran ang mga institusyong panlipunan. Binibigyan
nito ng kahulugan ang kasaysayan bilang mga pangyayaring hinubog
ng kapaligiran at panahon.
Pilosopikal Ang turing nito sa kasaysayan ay isang patuloy na daloy ng
pangyayari. Ginamit nitong halimbawa ang iba’t ibang kabihasnang
umusbong, umunlad, at bumagsak. Nahahati ito sa dalawang uri: (1)
pananaw na linear na naniniwalang ang lahat ng kabihasnan, mula
noon hanggang sa kasalukuyan, ay nakatadhanang humantong sa
wakas, at (2) pananaw na cyclical na tinitingnan ang kabihasnan
bilang umuunlad na pamayanan na nagsisimula sa mababang antas
patungo sa pinakamataas na antas ng lipunan, na sa pagdaan ng
panahon ay babagsak at mula doon ay muling may sisibol na bagong
sibilisasyon na magdadaan din sa proseso ng pag-unlad hanggang
sa tuluyan itong bumagsak. Sa madaling salita, ang kasaysayan sa
pilosopikal na perspektibo ay rekord ng tagumpay at pagbagsak ng
mga kabihasnan.
Politikal Dito, ginagamit na sukatan ang mabuti at ang masama
upang maunawaan ang kahalagahan ng isang pangyayaring
pangkasaysayan. Tinitingnan sa perspektibong ito ang kasaysayan
bilang payak na pagpapalit-palit lamang ng mga nasa katungkulan at
mga magkakatunggaling pangkat, kaakibat ng pagbabago-bago ng
mga batas at kautusan. Sa huli, huhusgahan dito ang isang pinuno
bilang malakas o mahina; ang mga patakaran niya’y bilang mabuti
o masama, at ang mga digmaan bilang matagumpay o hindi. Ang
kasaysayan, sa pananaw na ito, ay pagpapalitan lamang ng may
hawak ng kapangyarihan at pamamahala.

Perspektibo Paglalarawan
Moralistiko Tinitingnan nito ang kasaysayan na tunggalian ng mabuti at masama,
pati na ang konsepto bilang tama at mali. Naniniwala ito na hindi
tuwirang nakikisangkot ang Diyos sa paghubog ng kasaysayan ngunit
ang ipinalalagay na uri ng relasyong mayroon ang tao sa Diyos ang
humuhubog sa kasaysayan. Kung hindi mabuti ang relasyon ng tao
sa Diyos, labag sa kautusan ng Diyos ang kaniyang mga gagawin.
Kung mabuti ang kaniyang relasyon sa Diyos, ipinalalagay na pawang
kabutihan din ang kaniyang gagawin. Hindi ito usapin ng pagiging

likas na mabuti o masama ng tao, bagkus ay relasyon ito ng tao sa
Dakilang Lumikha na humihikayat sa kaniya na gumawa ng kabutihan
at nagbabawal sa kaniyang gumawa ng masama. Sa perspektibong
ito, ang kasaysayan ay talâ ng mga tunggalian ng tao upang matamo
ang kabutihan at kadakilaang kaniyang pinapangarap.
Dakilang Itinuturing ng perspektibong ito na ang mga dakilang personalidad
Personalidad ng kasaysayan ang tunay na humuhubog sa mga pangyayaring
pangkasaysayan. Samakatuwid, ang tao mismo ang humuhubog sa
kasaysayan. Ang kasaysayan ay itinuturing na mga pangyayaring
hinubog ng mga dakilang tao sa lipunan.
Ang iba’t ibang perspektibo at pagsusuri sa kasaysayan ay nakabatay sa kung paano nais
tingnan ng historyador ang isang makasaysayang pangyayari. Maaari niyang tingnan ito
sa pamamagitan ng pagbibigay ng pansin sa pinangyarihang lugar, mga pinagdaan ng mga
naunang sibilisasyon, uri ng pamahalaan, relasyon ng tao sa Diyos, o batay sa personalidad
ng mga lider nito. Maaari ring isa, dalawa, o higit pang pagtingin ang gamitin ng isang
historyador upang mas maging epektibo ang kaniyang gagawing pagtatala ng kasaysayan.
Sagutin
1. Ano ang kasaysayan?
2. Paano naging mahalaga ang kasaysayan sa sangkatauhan?
3. Paano nagkakaiba ang ilang perspektibo sa pag-aaral at pagsusuri ng kasaysayan?
Ang Pagpapanahon sa Kasaysayan

Magiging buo ang kasaysayan kapag babanggitin ang panahon, taon, buwan, o
maging ang araw na naganap ang isang makasaysayang pangyayari. Kadalasang petsa ang
pangunahing naitatala ng historyador bago pa niya idetalye ang isang pangyayari. Tina-
tawag itong pagpapanahon (periodization).

Ang pagpapanahon ay sistematikong Maging sa panahong may naitala ng ka-
pagsasasaayos ng makasaysayang pangya- saysayan, mahalaga pa rin ang pagsisiyasat
yari sa pamamagitan ng pagbabahagi ng sa mga labi at guho na iniwan ng nakaraan
panahon sa isang tiyak na batayan, gaya ng upang siguruhin ang katotohanan ng nai-
kalendaryo, panahong heolohiko, uri ng talang kasaysayan, gayundi’y para magsil-
teknolohiya, at sibilisasyon. bing pisikal na ebidensiya ng nakaraan.
Mahalaga ang pagpapanahon sapagkat
Batay sa Kalendaryo Mahalagang
hindi lamang ang makasaysayang pangya-
imbensiyon ng tao ang kalendaryo. Gina-
yari ang maaaring maiugnay rito ng naka-
gamit niya ito upang bigyan ng nakikitang

basa o nakarinig. Maiisip at naiiuugnay rin
pananda ang darating at nakalipas na pana-
niya ang pamumuhay ng lipunan noong
hon. Ang umiiral na kalendaryo sa halos
panahong iyon.
lahat ng bansa sa daigdig ay tinatawag na
Batay sa Sistema ng Pagsulat kalendaryong Gregorian.
Ang kasaysayan ay nahahati sa dalawang Bago nito, ang kalendaryong Julian
panahon—yaong di naitalang kasaysayan ang ginagamit na kalendaryo sa kalakhang
(prehistoric period) at ang mga naitalang ka- Europa at mga pamayanang sakop ng Im-
saysayan (historic period). peryong Romano sa iba’t ibang bahagi ng
mundo. Ang tawag dito ay isinunod kay
Di Naitalang Naitalang
Emperador Julius Caesar (100 BKP–44
Kasaysayan Kasaysayan
BKP). Sinimulan itong gamitin noong
(Prehistoric (Historic
Enero 1, 45 BKP. Mayroon itong 365 araw
Period) Period)
sa isang taon. Pagkalipas ng tatlong taon,
Ito ang mga Ito ang panahong nagkakaroon ng leap year na may 366 na
pangyayaring naganap nagkaroon na araw. Sa gayon, ang isang taon sa kalendar-
noong hindi pa ng mga sistema yong Julian ay may 365.25 araw. Sa bawat
naiimbento ng tao ang ng pagsulat tatlong dantaon, nagkakaroon ng labis ng
sistema ng pagsulat. tungkol sa mga tatlong araw sa kalendaryong ito.
Ang kaalaman natin sa pangyayari na Isinaayos ito ng kalendaryong
kasaysayan ay nakabatay naglalarawan sa Gregorian, na isinunod sa ngalan ng Papa
sa mga labi at guhong mga obserbasyon Gregorio XIII (1502–1585), na pinuno
natatagpuan ng mga ng tao sa mga ng Simbahang Katolika mula 1572 hang-
arkeologo o eksperto mahahalagang gang 1585. Ipinatupad niya noong 1582
sa pag-aaral ng mga pangyayari sa bisa ng Papal Bull Inter Gravissimas. Sa
sinaunang sibilisasayon sa kaniyang kautusang iyon, isinasaad na pagkatapos ng
sa pamamagitan ng kapaligiran. Oktubre 4 ng taong iyon, ang susunod na
pagsusuri sa mga araw ay itatakdang Oktubre 15. Sa kalen-
natatagpuan nilang mga daryong Gregorian, mayroong 365 araw, 5
materyal na labi nito. oras, 49 minuto, at 12 segundo ang isang
taon.

Bukod sa bawat pagpapalit ng taon, binigyan din ng pananda ang 10, 100, at 1 000
taon tulad ng nasa ibaba:
Isang Libong Taon Milenyo Halimbawa: 1001-2000
Isang Daan Taon Dantaon Halimbawa: 1901-2000

Sampung Taon Dekada Halimbawa: 1991-2000
Laganap ang Kristiyanismo kung kaya ang pagpapanahon ay iniayon sa pananam-

palatayang ito. Ayon sa Bibliya, na banal na kasulatan ng Kristiyanismo, si Hesukristo
ay Anak ng Diyos na nagkatawang-tao upang iligtas ang daigdig sa mga kasalanan. Dahil
sa mahalagang katayuan Niya sa Kristiyanismo, ang pagsilang Niya ay naging tanda ng
paghahati ng panahon. Ang konseptong ito ay ipinakilala ni Dionysius Exiguus (s. 470–s.
554 KP) monghe ng Dobruja (ngayo’y nasa kasalukuyang Bulgaria at Romania) noong
ika-6 na dantaon. Ang tanda ng panahon ay tinawag niyang BC (Before Christ) at AD
(anno Domini o sa taon ng Panginoon).
Noong ika-17 dantaon, sinimulang gamitin ang BCE o BKP (Before Current Era o
Bago Kasalukyang Panahon) at CE o KP (Current Era o Kasalukuyang Panahon) sa pagtu-
koy ng hati ng pagpapanahon. Ginawa ito para ipakita ang pagsasaalang-alang at pag-
galang para sa iba’t ibang pananampalataya. Gayunman, ang tanda ng pagkahati-hati ay
ang pagsilang ni Hesukristo kaya walang ipinagkaiba na sabihing isinilang si Julius Caesar
noong 100 BK o 100 BKP.
Nasa ibaba ang tradisyonal at alternatibong paraan ng pagpapanahon:
Tradisyonal na Kahulugan Alternatibong Kahulugan
Daglat Daglat
AD Anno Domini Nostri CE Common Era
Iesu Christi (Taon (Kasalukuyang
ng ating Panginoong Panahon o KP)
Hesukristo)
BC Before Christ (Bago BCE Before Common
kay Kristo) Era (Bago ang
Kasalukuyang
Panahon o BKP)

Batay sa Panahong Heolohikal Ang panahong heolohikal o geologic time
scale (GTS) ay sistema na tumutukoy sa kronolohikal na nakaraan ng mundo, gaya ng
ipinakikita sa ibaba:
Era
Cenozoic
(66 MT–
Mesozoic Kasalukuyan)
(252 MT–66 MT) Period

Paleozoic
Pleistocene
Holocene
(542 milyong
Quaternary
taon–252 MT)
Cretaceous
Jurassic
Carboniferous
Triassic
Permian
Epoch
Devonian
Ordovican
Silurian
Cambrian
Ginagamit ang panahong heoloho sa pagtukoy ng bilyon, milyon, at libo-libong taon

na pinagdaanan ng sinaunang kasaysayan ng mundo hanggang kasalukuyan.
Batay sa Uri ng Teknolohiya Mayroon ding pagpapanahon batay sa uri ng
teknolohiya na ginamit sa pagbuo ng kagamitan.
Panahon Paglalarawan
Panahon ng Bato Yugto ng kasaysayan na ang pangunahing
gamit ng tao ay bato. Pinakikinis, pinatutulis,
at pinatatalim ang bato para maging
kagamitan, gaya ng kutsilyo, sibat, at
sandata.
Panahon ng Metal Sa panahong ito, natutunan ng tao na
gumawa ng metal, gaya ng tanso at bakal, sa
paggawa ng kagamitan at sandata.

Batay sa Sibilisasyon Mayroon ding pagpapanahon na ibinatay sa pagsibol,
pag-unlad, at pagbagsak ng isang sibilisasyon. Sa paraang ito, ginagamit ang isang mahala-
gang pangyayari bilang tanda ng pagsisimula o pagwawakas ng isang panahon na kinabi-
bilangan ng sinauna, gitna, moderno, at post-modernong panahon tulad ng nasa ibaba:
Sinaunang simula Pagsisimula ng Naitalang Kasaysayan ng mga Griyego

Panahon
wakas
Pagbagsak ng Imperyo Romano
Panggitnang simula
Panahon wakas
Pamamayagpag ng Renasimyento (Kilusang Kultura)
sa Europa
Modernong simula
Panahon wakas
Panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig
simula
Post modernong
Panahon Kasalukuyan o Kontemporaryong Panahon
Sagutin
1. Ano ang kaibahan ng panahong prehistoriko sa panahong historiko?
2. Bakit naging mahalagang imbensiyon ng tao ang kalendaryo?
3. Paano nagkaiba ang moderno at post-modernong panahon?
Ang tao ay nilalang na nakapag-iisip kaya sinisikap niyang malaman kung ano ang
kaniyang pinagmulan, pati na ang pinagmulan ng kaniyang daigdig. Maraming kaisipan
tungkol sa mga ito ang kaniyang nadebelop. Mayroong pananampalataya ang pinagbaba-
tayan kaya di niya kailangang hanapan ng patunay. Mayroon nakakiling sa agham at mara-
mi sa mga kaisipang ito ay kailangan pang mapatunayan.
Mga Teorya Tungkol sa Pinagmulan

ng Daigdig
Ang sansinukob ay lahat ng umiiral na bagay, kabilang na ang mundo, mga nilalang
dito, at mga lawas pangkalawakan. Tinatawag din itong santinakpan, sanlibutan, o universe.

Sa mula’t mula pa, naging palaisipan na ng Diyos ay umaaligid sa mukha ng mga
sa tao ang pinagmulan ng sansinukob. Paa- tubig.” Karugtong ng kuwento ang mag-
no ito nabuo? Mayroon bang bumuo nito? kasunod-sunod na paglilikha sa loob ng
May dalawang kaisipan na nagtang- anim na araw.
kang nagbibigay ng paliwanag dito. Isa ay Enûma Eliš. Isa sa mga unang sibili-
nasa panig ng relihiyon o pananampalataya; sasyon sa mundo ang Mesopotamia. Noong
ang pangalawa’y nauukol sa agham. 1849, may natuklasang pitong luwad na
Creationism: Ang Paglikha ng tableta sa mga guhong matandang lung-
sod ng Nineveh (kasalukuyang Mosul,
Makapangyarihang Nilalang
Creatio ex nihilo. Ito ay Latin para sa “pag- Iraq). Ang mga tableta ay tinatayang gina-
likha mula sa wala.” Sa ganitong paraan wa noong 1100 BKP, sa huling bahagi ng
inilalarawan ng creationism ang paglikha sa unang dinastiyang Babylon.
sansinukob—at lahat ng naririto—ng isang Tinawag na Enûma Eliš ito dahil sa
Makapangyarihang Nilalang. Ang panini- panimulang salita sa tableta na ang ibig
walang ito ay maraming libong taon nang sabihi’y “Nang sa Itaas.” Ang nilalaman
itinataguyod ng iba’t ibang relihiyon at kulay alamat ng pagkakalikha at ito ay isa sa
tura. Pangunahin na rito ang Kristiyanis- mga pinakamatandang alamat sa mundo.
mo, na ang pinagbabatayan ng pagkalikha Ayon dito, noong simula ay mayroon la-
ay mababasa sa Genesis 1:1-28 ng Bibliya. mang nag-aalimpuyong tubig. Mula rito,
Ipinahahayag dito: “Sa simula, nilikha ng nahati ang tubig: ang sariwa at matamis na
Diyos ang langit at lupa. Walang hugis ang tubig ay ang diyos na si Apsu; ang maalat
lupa, at walang laman; at ang dilim ay pu- at mapait na tubig, ang diyosang si Tiamat.
maibabaw sa kalaliman. At ang Espiritu Mula sa kanila ay isinilang ang iba pang
mga diyos at diyosa.
Sa isang alamat, ikinuwento si Mar-
duk, ang pinakamakapangyarihang diyos.
Nilikha niya ang langit at lupa mula sa
labanan nila ni Tiamat, diyosa ng karaga-
tan. Nais ni Marduk na ipaghiganti ang
pagkakapaslang sa kaniyang asawa. Hinati
ni Marduk si Tiamat kaya nabuo ang mga
ilog ng Euphrates at Tigris. Nalikha rin ang
Mesopotamia, ang lupa sa pagitan ng mga
ilog.
TEORYANG NEBULAR AT BIG BANG
Sinisikap ng agham na maipaliwanag kung
paano nabuo ang sansinukob. Maraming
Ang Paglikha ng Liwanag, guhit ni Gustave teorya ukol dito, ngunit dalawa ang popu-
Doré (1832–883), Pranses na ilustrador lar dahil ang ipinanunukula ng mga ito ay
at eskultor
maaaring naganap.

ang pag-inog-inog nito, at nagiging sapad sa
mga polo. Sabi niya, ang kombinasyon ng
centrifugal force mula sa pag-inog ng nebula
at puwersa ng grabedad mula sa nebula ay
lumikha ng mga singsing ng gas na naiwan
nang lumiliit ang nebula. (Ang centrifugal
force ay paghila o pagtulak sa isang bagay
mula sa interaksiyon nito sa ibang bagay.)
Ang mga singsing ay naging planeta at mga
satelayt nito, at ang natirang bahagi ng ne-

bula ang naging araw.
Teoryang Big Bang. Humigit-kumulang
na 13.8 bilyong taong nakaraaan nang
isinilang ang sansinukob mula sa napakala-
king pagsabog. Tinawag na Big Bang, ni-
Makikita sa larawan ang pagbuo ng mga likha ito ng matter at energy. Ang sansi-
bulto ng ulap ng gas na sumabog ayon sa- nukob ay nabuo sa napakaliit na fraction
Teoryang Nebular.
ng isang segundo. Sa puntong ito, naging
napakakapal at napakainit nito. Lumaki
Teoriyang Nebular. Noong 1734, ipina- at lumamig ang sansinukob, at pagkaraa’y
nukala ni Emanuel Swedenborg (1688– nabuo ang mga bituin at mga galaxy. Ito
1772) Swiss na siyentista, na nabuo ang ang teorya ni Georges Henri Lemaître
mga planeta mula sa matigas na paligid (1894–1966), Belhikong astronomo at cos-
(crust) ng nebula o ulap na tumatabing sa mologist.
araw na nagkapira-piraso. Noong 1775,
sinabi ni Immanuel Kant (1724–1804),
Aleman na pilosopo, na ang isang nebula
na mabagal ang pag-inog ay unti-unting
hinihila ng sarili nitong grabidad at dahil
dito, ito ay naging sapad (flat) na umiikot
na disk. Ito ang pinagmulan ng araw at mga
planeta.
Si Pierre Simon de Laplace (1749–
1827), Pranses na mathematician, astrono-
mo, at physicist, ang nagpanukala noong
1795 na ang mga materyal na pinagmu-
lan ng solar system ay isang umiinog na Makikita sa larawan ang paglawak ng ka-
nebulang napakainit na gas. Kapag luma- lawakan mula sa siksik at mainit na ka-
mig ito, lumiliit ang umiinog na nebula. lagayan hanggang sa patuloy na paglaki
nito sa kasalukuyan.
Habang lumiliit, nagiging mas bumibilis

Sinasabing ang kalawakan ay patuloy pinagmulan ng kalawakan at mundo. Ang
pa ring lumalawak ngayon at muling mara- agham ay bukas pa rin sa mas malalim na
ranasan ang pagsabog nito na magiging paghahanap ng ebidensiya at pagsisiyasat.
wakas ng kasalukuyang kalawakan at pagsi- Hindi pa rin nito nasasagot kung ano ang
simula naman ng bagong kalawakan. kalagayan ng kalawakan bago ang malaking
Hanggang ngayon, marami pa rin ang pagsabog dito o kung saan nagmula ang
hindi kayang sagutin ng agham hinggil sa nebula.
Sagutin
1. Ano-ano ang mga teorya ukol sa pagkakalikha sa Daigdig?

2. Paano nagkakapareho ang salaysay ng pagkakalikha ng daigdig batay sa iba’t
ibang teorya?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga teoryang ito ang pinaniniwalaan mo? Pangatuwiranan
ang sagot.
Ang Panahong Heolohiko Kailan nabuo ang mga dagat at lupa? Kailan sumibol
ang mga unang buhay? Kailan lumitaw ang mga dinosaur? Kailan nag-evolve ang mga tao?
Kailan natakpan ng yelo ang buong mundo?
Para masagot ang mga tanong na iyan, kailangang malaman ang edad ng Daigdig.
Alam ba ninyo kung ilang taon na ang ating planeta?
Tinatayang 4.6 bilyong taong gulang! Sa haba ng panahong ito, hindi magiging mada-
li ang magbakas sa mahahalagang pangyayari sa kasaysayang heolohiko ng Daigdig. Dahil
dito, nakapagdebelop ang mga siyentista ng mga dibisyon sa panahong heolohiko.
Ang mga Dibisyon

ng Panahong Heolohiko
Ang time scale ay isang paraan para Gumagamit din ang mga dating
masukat ang nakalipas na mahabang pana- technique upang matiyak ang edad ng isang
hon. Sa kasaysayan ng buhay sa Daigdig, organikong bagay sa daigdig. Ang ilan sa
ang time scale ay sumusukat sa maraming mga dating technique ay ang sumusunod:
milyong taon. Ito ang tinatawag na geologic
Carbon-14 dating Ang paraang ito
time scale (GTS). Itinatampok dito ang ma-
ay nadebelop noong huling bahagi ng deka-
hahalagang pagbabago sa klima, heograpi-
da 1940 ni Willard Frank Libby (1908–
ya, atmospera, at buhay. Ginagamit nitong
1980), Amerikanong kimiko. Ginagamit
batayan ang mga suson ng mga bato at pag-
ito para malaman ang edad ng mga labi ng
kakaugnay-ugnay ng mga sapin-sapin na
organikong bagay, gaya ng halaman, hayop,
bato mula iba’t ibang lupalop ng Daigdig.
at tao.

Ang mga organikong bagay ay may car-
bon. Ito ay isang di-metalikong elemento na
may iba’t ibang isotope na karamihan na hin-
di radioactive. (Ang isotope ay isa sa dalawa
o higit pang mga anyo ng magkatulad na
elemento na may magkatumbas na bilang ng
mga proton, ngunit magkakaiba ang bilang
ng mga neutron sa mga nukleo, at nanganga-
hulugan na magkaiba ang relatibong atomic
mass ngunit hindi ang kemikal na katangian.)

Pero ang Carbon-14 (14C) ay radioactive.
Kapag namatay ang organikong bagay,
nawawala ang 14C sa mga labi nito. Kapag
may natagpuang labi, sinusukat ng mga
tree rings
siyentista kung ilang 14C ang naiwan dito.
Sa ganitong paraan nila nalalaman ang edad
nito. Nasusukat ng Carbon-14 dating ang
edad ng mga organikong espesimen na
500–50 000 taong gulang.
Tree-ring dating Ang paraang ito
ay para sa mga artifact na gawa sa kahoy.
Ang tree ring o growth ring ay mga bilog na
katawan ng kahoy. Ang isang tree ring ay
katumbas ng isang taon. Binibilang ng mga
siyentista ang mga tree ring para malaman
ang edad ng puno. Maaari ding malaman
ang edad ng artifact kapag inalam nila
ang edad ng mga puno sa lugar kung saan Makikita sa Canadian Shield, na kilala rin
natagpuan ang artifact. Pinag-aaralan din sa tawag na Laurentian Plateau, ang su-
nila ang anyo ng tree rings. Kapag maulan son ng mga bato mula Precambrian.
ang pangkalahatang klima sa buong taon,
ang tree ring ay makapal. Ang GTS ay nahahati sa mga tinatawag
Halos tumpak ang edad ang naibibigay na geochronologic unit. Sa mga yunit na ito,
ng tree-ring dating para sa mga artifact na pinakamalaki ang eon at may apat na eon
gawa sa kahoy. Gayunman, hindi nito maang panahong geologic. Ang eon ay nahaha-
susukat ang edad ng mga kahoy na bagay na ti sa mga era; ang era, sa mga period; ang pe-
lampas 8 000 taon. riod, sa mga epoch; at ang epoch, sa mga age.

Sagutin
1. Ano ang geologic time scale?
2. Bakit mahalaga ang geologic time scale sa pag-aaral at pagtatala ng kasaysayan?
3. Paano nakatutulong ang dating technique sa pag-aaral ng kasaysayan?
Ang Kondisyong Heograpikal ng Sinaunang Daigdig Tinatayang

higit limang bilyong taong gulang na ang mundo. Upang maging madali ang pag-aaral
sa nakaraang pinagdaanan nito, gumamit ang mga geologist ng sistema upang tukuyin
ang kronolohikal na nakaraan ng mundo na tinatawag na Geologic Time Scale (GTS) na
nahahati sa sumusunod na mga panahon:
Eon—kapanahunan na tinatayang 1 bilyong taon

ang nasasaklaw. Halimbawa: Phanerozoic
Era—panahon na bahagi ng isang Eon na

may natatanging pagkakakilanlan o kalidad.
Halimbawa: Cenozoic—Panahon ng Mammal
Period—bahagi ng isang Era na kumakatawan

sa isang yugto o siklo ng panahon. Halimbawa:
Quaternary—Panahon ng Pagyeyelo at
Pagkatunaw nito
Epoch—bahagi ng isang Period na siyang

palatandaan ng pagsisimula ng isang panahon.
Halimbawa: Halocene—Pagdami at Pag-unlad
ng Sangkatauhan
Nahahati sa apat na eon ang daigdig:

(1) Hadean, (2) Archean, (3) Proterozoic,
at (4) Phanerozoic. Ang unang tatlong
kapanahunan ay tinatawag na Precambrian
upang ilarawan ang panahon bago ang
Tim Bertelink/CC BY-SA 4.0
kasalukuyan na nagsimula mahigit 60 mil-

yong taon na ang nakararaan. Halaw ang
pangalan nito sa Cambria, ang lumang pa-
ngalan ng Wales sa Britanya na pinag-aralan
ng mga geologist upang alamin ang pinag-
daanang panahon ng mundo. Nasa talaha- Paglalarawan sa Daigdig noong pana-
nayan ang paglalarawan sa mundo noong hong Archean
kapanahunang Precambrian.

Talahanayan 1. Kapanahunang Precambrian
Eon Era Paglalarawan
Hadean wala • Napakatindi ng init sa Daigdig dahil
(4 600–4 000 milyong sa banggaan (impact) ng mga lawas
taon, MT) pangkalawakan. Sa sobrang init,
Mula sa mitolohiyang ang mga bato sa crust ng Daigdig ay
Griyego na Hades nagbabaga at di mabuo-buo.
(diyos ng ilalim ng • Malimit ang pag-ulan ng mga
mundo) bulalakaw (meteor) mula sa

kalawakan.
Archean Nahahati ito sa apat • Lumitaw ang unang buhay. Ang
(4000–2500 MT) na era: pinakamatandang fossil na natagpuan
Mula sa sinaunang Eoarchean ay mula sa panahong ito at ito ay
salitang Greek na arkhē (3800–3600 MT) bacteria microfossil.
(simula o pinagmulan) Paleoarchean • Ang tubig sa atmospera ay
(3600–3200 MT) bumabagsak sa lupa sa anyong ulan at
Mesoarchean natakpan ang Daigdig ng tinatawag na
(3200–2800 MT) global ocean.
Neoarchean • Sa pagtatapos ng Archean, ang sahig
(2800–2500 MT) ng dagat ay natatakpan ng buhay na
banig ng bacterial life.
Proterozoic Nahahati ito sa tatlong • Sa atmospera, nagkaroon ng free
(2500–542 MT) era: oxygen (oxygen mula sa paghinga ng
(Mula sa mga salitang Paleoproterozoic mga organismo) dahil sa paglitaw ng
Greek na protero (mas (2500–1600 MT) mga unang buhay.
nauna/maaga) at zoe Mesoproterozoic • Lumitaw ang mga eukaryote, mga
(buhay) (1600–1000 MT) organismong mayroong malinaw na
Neoproterozoic nukleo. (Ang nukleo ay esperikong
(1000–542 MT) mass ng protoplasma na binubuo ng
mahahalagang saligan ng buhay ng
mga hayop at halaman.)
• Lumitaw ang matatatag na kontinente
at nagsimulang mabuo at lumaki,
prosesong inabot ng bilyong taon.
Kalaunan, nabuo ang napakalaking
kontinente na tinawag na Rodinia.
• Lumitaw ang mga unang hayop na
multicellular. Ang mga fossil nito ay
natagpuan sa mga burol ng Ediacara
sa katimugang Australia.

Kapansin-pansin ang unti-unting pag-
babago na naganap sa mundo sa Precam-
brian. Ang mga pagbabagong ito ay nag-
Ryan Somma/CC BY-SA 2.0

bubunsod ng pag-usbong ng maliliit na
buhay na magiging daan sa paghubog ng
mas malalaki at malalakas na organismo.
Kabilang sa mga ito ang mga halaman,
hayop, at maging ng tao. Hinihinuhang sa
pagwawakas ng Precambrian ay nagkaroon
ng mahabang global ice age na naging san- Ang Ediacaran Biota ay halimbawa ng
organismong multicellular na nabuhay
hi ng malawakang extinction ng buhay sa
noong panahong Neoproterozoic.
daigdig.
Sagutin
1. Kailan nagsimula ang kasaysayan ng buhay sa Daigdig?
2. Paano nakatulong sa pagsisimula ng buhay sa Daigdig ang unti-unting paglamig
ng kapaligiran mula sa napakainit na kondisyon nito?
3. Paano nagkaiba ang kondisyong heograpikal sa Hadean, Archean, at Proterozoic
Eon?
Ang Kondisyong Heograpikal sa Pag-usbong ng mga Unang

Tao Naging mas angkop na ang kapaligiran ng Daigdig upang dumami ang mga hala-
man at hayop na mas malalaki kaysa mga organismong umusbong noong Precambrian.
Ang pagkamatay ng malalaking hayop tulad ng dinosaur ang nagbunsod ng pag-usbong
ng mga mga bagong halaman, hayop, at kalaunan, ang paglitaw ng tao.
Nasa talahanayan 2 ang paglalarawan sa Phanerozoic Eon.
Dwergenpaartje/CC BY-SA 3.0
Lumitaw ang mga trilobite noong Cambrian. Mahigit

17 000 espesye nito ang nabuhay hanggang naging
extinct sa pagtatapos ng Permian period.

Talahanayan 2. Paglalarawan sa Phanerozoic Eon
Phanerozoic (542 Nahahati ito sa tatlong Panahon ng pagdami ng mga halaman at
MT–Kasalukuyan) era hayop sa kapaligiran.
Mula sa salitang
Greek na phaneros
(nalalantad o
nakikita) at zoe
(buhay)
Paleozoic • Nagkaroon ng anim na malaking
(542–251 MT) kontinente at bawat isa ay magiging
Mula sa salitang bahagi ng mga kasalukuyang
Griyego na palaios kontinente.
(matanda) at zoa • Naganap ang tinaguriang “Cambrian
(hayop). Explosion,” panahon ng paglitaw ng
Nahahati ito sa anim mahigit sa 35 bagong phylum ng mga
na period: Permian, hayop sa Daigdig, gaya ng mga chordate
Carboniferous, at vertebrate. Ang trilobite (sinaunang
Devonian, Silurian, arthropod) ang pinakalaganap na hayop
Ordovician, at sa dagat kaya’t tinawag ang panahong
Cambrian. ito bilang “Age of the Trilobites.”
• Sa pagtatapos ng Ordovician,
nagsimulang tumubo ang mga halaman
sa lupa. Noong Silurian, nanirahan sa
lupa ang mga invertebrate na mala-
gagamba at mala-alupihan.
• Noong huling bahagi ng Carboniferous,
lumitaw ang mga unang reptilya.
• Noong Devonian, tumubo ang mga
gubat ng progymnosperms. Sa
pagtatapos ng Paleozoic era, kumalat
ang mga halamang cycad, glossopterid,
conifer, and pako (fern).
• Noong huling bahagi ng Ordovician ay
nagkaroon ng Ice Age ngunit nagbalik
sa dating taas nito ang rabaw ng dagat
noong Silurian at Devonian. Nagkaroon
ng mass extinction na kumitil sa buhay
ng 90% ng mga espesyeng pandagat at
70% ng mga hayop sa lupa.

Mesozoic • Mainit na mainit at tuyo ang
(251–65.5 MT) pangkalahatang klima at may kaunting
Mula sa salitang Greek pagkakaiba sa temperatura sa mga
na mesos (gitna). pagitan ng mga latitud mula ekwador at
Nahahati ito sa tatlong mga polo. Mataas ang rabaw ng dagat
period: Cretaceous, at walang yelo sa mga polo.
Jurassic, at Triassic. • Ang lupain ay nagsama-sama at nabuo
ang isang napakalaking kontinente na

magkakabitak-bitak sa kalagitnaan ng
era.
• Lumitaw ang mga mammal. Ang mga
ito ay endothermic. Ibig sabihin, nare-
regulate ng katawan ng mga ito ang
temperatura.
• Dumami ang mga organismo, gaya ng
ammonite, mollusc, at sea urchin, na
nakalampas sa tinaguring “The Great
Dying” noong Proterozoic Eon.
• May mga bagong buhay na lumitaw,
gaya ng Eozostrodon na isa sa mga
unang mammal.
• Tinawag na “Age of the Dinosaur”
dahil sa loob ng 180 milyong taon
nito, nabuhay ang mahigit sanlibong
espesye ng mga dinosaur. Lumitaw ang
mga unang dinosaur noong Triassic at
darami ang mga uri sa Jurassic era.
• Ang mga palaka, salamander, buwaya,
pagong, at ahas ay namahay sa mga
baybayin ng mga lawa at ilog.
• Dumami ang mga gagamba, alakdan, at
alupihan. Lumitaw ang mga tipaklong.
• Ang dagat ay napuno ng mga
phytoplankton, mga halamang makikita
lamang sa tulong ng mikroskopyo.
Umusbong din ang mga gubat ng
conifer, gingko, at cycad. Sa sahig nito,
tumubo ang mga lumot, liverwort, at
pako.
• Nabuhay ang unang ibon, ang
archaeopteryx.

• Sa tulong ng mga insekto, dumami ang
mga namumulaklak na halaman, gaya
ng magnolia, ficus, at sassafras.
• Magwawakas ang Mesozoic era sa
naganap na malaking mass extinction
noong Creataceous period. Maraming
buhay ang nawala, pangunahin na ang
mga dinosaur.
Cenozoic • Bawat hati ng Cenozoic ay nakaranas
(65.5 MT–Kasalukuyan) ng iba’t ibang klima. Sa Paleogene,
Mula sa salitang Greek tropikal ang pangkalahatang klima.
na kainos na binaybay Noong Neogene, nagkaroon ng marahas
sa Latin bilang cænus na paglamig na nagpatuloy hanggang
(sariwa) sa Pleistocene Epoch ng sumunod na
Nahahati ito sa tatlong Quaternary Period. Ito ay nakilala rin sa
period: Paleogene, tawag na Panahon ng Yelo at binalot
Neogene, at Quaternary ng mga glacier ang malaking bahagi ng
Daigdig.
• Ang mga kontinente ay nasa
kasalukuyang posisyon nito at nabuo rin
ang mga bulubundukin, kasama na ang
Alps, Himalayas, at Rocky Mountains.
• Sa simula ng Paleogene Period,
lumitaw ang iba pang mammal, gaya
ng Hyracotherium (maliit na kabayo),
rinosero, at elepante. Sa pagtatapos
ng panahong ito, nagkaroon ng mga
aso, pusa, at baboy. Noong Neogene,
lumitaw ang mga unang primate,
kasama ang mga hominin. Nagkaroon
din ng mga baka, kambing, antelope, at
gazelle.
• Sa mga dagat, nagkaroon ng mga pating
at balyena. Halos lahat ng espesye ng
halaman, lalo na ang namumulaklak at
nakakain, na mayroon tayo ngayon ay
sumibol sa Cenozoic era.

Sa Phanerozoic eon ay lumitaw ang napakaraming espesye ng hayop at halaman na
naninirahan sa lupa at katubigan. Kapansin-pansin ang naglalakihang hayop at nagtata-
asang mga puno na nabuhay sa panahong ito. Sa kabila nito, naging madalas din ang mass
extinction sanhi ng mga likas na pangyayari sa daigdig na nagpabago sa klima nito.
Gerhard Boeggermann/CC BY-SA 2.5
Mga dinosaur noong Mesozoic era na naging tampok na hayop sa panahong Jurassic ay
pinaniniwalaang naging extinct sanhi ng pagbabago sa klima ng daigdig.
Sagutin
1. Ano ang Phanerozoic eon?
2. Paano nagkaiba ang klima sa mga panahon ng Phanerozoic eon?
3. Bakit tinawag na Age of Trilobites ang Paleozoic era? Age of the Dinosaur ang
Mesozoic era?

Ang Quaternary—ang Kasalukuyang
Panahong Heolohiko
Era Period Epoch
Cenozoic Quaternary Holocene
Neogene Pleistocene
Paleogene Pliocene
Miocene
Oligocene
Eocene
Pleocene
Mesozoic Cretaceous
Jurassic
Triassic
Paleozoic Permian
Carboniferous Pennsylvanian
Mississippian
Devonian
Silurian
Ordovician
Cambrian
Tayo ay nasa Quaternary Period, na

saklaw ng Cenozoic Era. Nagsimula ang
Quaternary Period mga 2.6 milyon taon
na ang nakararaan. Ito ay nahahati sa dala-
wang epoch: Pleistocene at Holocene.
Ang Pleistocene Nagmula ang
“pleistocene”sa mga salitang Griyego na
pleistos at kainos na ang ibig sabihin ay
“pinakabago.” Ang Pleistocene ay epoch
sa kasaysayan na nagsimula noong mga 2.6
Ittiz/CC BY-SA 3.0
milyong taong nakaraan. Sa panahong ito,

ang mga kontinente ay halos nasa kasalu-
kuyang posisyon na.
Nagkaroon ng pattern ng mga pagye- Sa panahon ng The Great Ice Age ay
yelo na karaniwang tumatagal ng 100 000 lubhang naging napakalamig ng klima da-
taon at kasunod ay 10 000–15 000 taon na hil sa natatakpan ng makapal na yelo ang
mainit na klima. (Gayunman, nagkaroon malaking bahagi ng daigdig.

maiikling panahon ng yelo noong 1 200 at na nagsimula pagkaraan ng huling pana-
1 700 KP o Kasalukuyang Panahon.) Ang hong yelo na nagtapos 10 000 taon nang
huling pagyeyelo sa Pleistoceneay tinaguri- nakaraan. Sa epoch na ito ay mas naging
ang “The Great Ice Age” dahil ang Daigdig angkop ang klima ng maraming bahagi ng
ay natakpan ng mga masa ng yelo (glacier) Daigdig para sa mga halaman, hayop, at
at malalaking pilas ng yelo (ice sheet). Sa tao. Sa pagsisimula ng panahong ito hang-
gayon, bumaba ang rabaw ng dagat. Bunga gang sa ngayon, walang pinagkaiba ang
nito, nagkaroon ng malaking pagbabago sa mga halaman at hayop.
rabaw ng Daigdig—nabuo ang mga lawa, Ngunit ilang hayop na kalahi ng ele-
nagbago ang takbo ng mga ilog, dumaus- pante tulad ng mammoth at mastodon
dos ang lupa, nagkaroon ng buhangin, gra- ang naglaho, gayundin ang mga kalahi ng
ba, at mga bato ang dinaanan ng mga tipak pusa tulad ng smilodon at homotherium.
ng yelo, at lumitaw ang mga lupaing tulay Ipinalalagay na ang pagbabago ng klima at
(land bridges). ang pagkawala ng kanilang mga dating tini-
Sa panahong ito, nabuhay ang mga tirhan ang dahilan ng kanilang pagkaubos.
mammal, gaya ng cave lion, saber-toothed Ang tao ang pinakatampok na buhay
cat, higanteng usa, mabalahibong rinosero, sa Quaternary Period. Malaki ang naging
higanteng ground sloth, at mabalahibong impluwensiya niya sa pagbabago at pag-
mammoth. Kasabayan ng mga ito ang unlad ng kapaligiran mula nang mag-evolve
Homo sapien na nagsimula nang kumalat sa noong Pleistocene at lalong-lalo na nitong
iba’t ibang lupalop ng mundo at maghahari mga nakaraang libo-libong taon. Ang hi-
sa mga susunod na panahon. naharap ng Daigdig ay nakasalalay sa
pag-iingat at pag-aalaga ng tao sa kaniyang
Ang Holocene Ang sunod na epoch
kapaligiran.
ng Quaternary period ay ang Holocene
Sagutin
1. Ano ang kondisyong pangheograpikal sa Quaternary period?
2. Paano nakaapekto ang “The Great Ice Age” sa pisikal na kapaligiran ng daigdig?
Ilarawan ang panahong ito.
3. Sa iyong opinyon, bakit sa Quaternary Period nagsimulang kumalat sa iba’t ibang
panig ng daigdig ang mga Homo sapien?
Alalahanin
• Ang perspektibong heograpikal, pilosopikal, politikal, moralistiko, at dakilang
personalidad ang ilan sa mga paraan ng pagsusuri sa kasaysayan na
gumagabay sa mga historyador sa pagsulat ng kasaysayan.

• Ang pagpapanahon sa kasaysayan ay sistematikong pagsasasaayos ng
makasaysayang pangyayari sa pamamagitan ng pagbabahagi ng panahon
sa isang espesipikong batayan tulad ng pagpapanahong batay sa sistema
ng pagsulat, kalendaryo, panahong heolohiko, uri ng teknolohiya, at
sibilisasyon.
• Ang geologic time scale (GTS) na nahahati sa eon, era, period, epoch, at age
ay paraan para sukatin ang kasaysayan ng buhay sa Daigdig.
• Ang Precambrian na hinahati sa tatlong eon, ang itinawag sa yugto ng
kasaysayan na nauukol sa simula ng Daigdig.

• Ang Phanerozoic ang kasalukuyang eon sa panahong heolohiko ay
sumasaklaw sa mga era ng Paleozoic, Mesozoic, at Cenozoic.
• Sa Cenozoic era, bagamat may ilang reptilyang nakaligtas noong Ice Age,
ang mga mammal ang nangibabaw na nilalang sa mundo
• Ang Quaternary period ay nahahati sa mga epoch na Pleistocene at
Holocene. Sa panahong ito nagsimulang kumalat sa iba’t ibang lupalop ng
daigdig ang Homo sapiens.
Subukin
A. 1. Hanapin sa hanay B ang pangalan ng historyador na inilalarawan sa hanay A.
Isulat ang letra ng tamang sagot sa patlang bago ang bawat bilang.
A B
1. Siya ang itinuturing na a. Dionysius
Ama ng Kasaysayan. b. Gregorio XIII
2. Siya ang nagpasimula ng c. Herodotus
paggamit ng AD at BC sa d. Julian
pagpapanahon ng kasay- e. Jules Marcou
sayan. f. Thucydides
3. Sa kaniya ipinangalan ang g. Zuo Qiuming
kasalukuyang kalendaryo
na ginagamit ng maraming
bansa.
4. Siya ang nagtala ng kasay-
sayan ng Lu sa Tsina.
5. Siya ang nagtala ng mga
pangyayari noong Dig-
maang Pelopponesian.

A. 2. Isulat ang HE kung heograpikal, PI kung pilosopikal, PO kung politikal, MO kung
Moralistiko, at DP kung dakilang personalidad ang tinutukoy na perspektibo ng
mga sumusunod na pahayag. Isulat ang tamang sagot ang isulat sa patlang
bago ang bawat bilang.
1. Ang kasaysayan ay mga pangyayaring hinubog ng mga kilalang tao
sa lipunan.
2. Ang kasaysayan ay simpleng pagpapalit-palit lamang ng mga nasa
katungkulan at ng mga nagtutunggaliang pangkat.
3. Ang ipinalalagay na uri ng relasyon mayroon ang tao sa Diyos ang

humuhubog sa kasaysayan.
4. Ang kabihasnan ay palitan lamang ng mga pamayanang umuunlad
at bumabagsak.
5. Ang kasaysayan ay pagtutunggalian sa pagitan ng mabuti at
masama, ng tama at mali.
B. Isulat sa patlang ang kahulugan ng mga sumusunod:

1. pagpapanahon

2. geologic time scale

3. di-naitalang kasaysayan

4. Ice Age

5. Quaternary Period


Pag-ugnayin
A. Iguhit sa story board notes ang iyong sariling paglalarawan ukol sa sumusunod
na mga era. Pagkatapos ay isulat sa patlang sa ilalim ng story board notes ang
maikling paliwanag ukol sa iyong iginuhit.
Paleozoic Era

Mesozoic Era

Cenozoic Era

B. Isulat sa talahanayan ang hinihinging impormasyon ukol sa Quaternary Period.
Gawing gabay ang mga isinulat na impormasyong upang makabuo ng sariling
pagsusuri.
Epoch Ano ang kondisyong Paano nakatulong
heograpikal sa sa paghubog ng
panahong ito? pamumuhay ng mga
Homo sapien?
Pleistocene 1. 1.
2. 2.
3.

Holocene 1. 1.
2. 2.
3. 3.
Sariling Pagsusuri:

Suriin
A. Basahin ang sumusunod na sipi at sagutin ang bawat gabay na tanong.
Pagkaraang malupig ang Babylon, pinamunuan ni Daruis ang ekspedisyon

sa Scythia. May malaking hukbo at nag-uumapaw na yaman, ginapi siya ng
paghahangad na makapaghiganti sa mga Scyth, na sumalakay sa Media, tu-
malo sa mga nakaengkuwentro nila, at kung kaya ay nagsimula ang sagupaan.
Sa loob ng walo-at-dalawampung taon, gaya nang nabanggit ko, nagpatuloy
ang mga Scyth sa paghahari sa buong itaas na bahagi ng Asia. Pinasok nila
ang Asia dahil sa pagtugis sa mga Cimmerian, at naigupo nila ang imperyo ng
mga Mede, na mga naghahari hanggang sa sila ay dumating. Sa pagbabalik sa
kanilang mga tahanan pagkaraan ng mahabang pagkawala ng 28 taon, naghi-
hintay sa kanila ang gawain, na kung ihahambing sa mga pakikipaghamok nila
sa mga Mede. Dinatnan nila ay isang hukbo na di kaliitan at handang harangin
ang pagpasok nila. Para sa kababaihang Scyth, nang mapagtanto ang pagli-
pas ng panahon, at di na bumalik ang kanilang mga asawa, ay nakapangasawa
ng kanilang mga alipin. …

… Kaya ang mga supling ng mga alipin at kababaihang Scyth, mula nang
ipinanganak, nagpasya silang labanan ang hukbo na magbabalik mula Me-
dia. At, una sa lahat, inihiwalay nila ang bahagi ng bayan mula sa kalakhang
Scythia sa pamamagitan ng paghuhukay ng dike mula kabundukang Tauric
hanggang sa malawak na lawa ng Maeotis. Pagkaraan, nang puwersahin na
pumasok ang mga Scyth, nagmartsa sila at nakipagsagupaan. Maraming la-
banan ang naganap, at hindi nagwagi ang mga Scyth, hanggang sa wakas
ay isa sa kanila ang nagpahayag ng paalala: “Ano ang ating ginagawa, mga
Scyth? Nilalabanan natin ang ating mga alipin, binabawasan ang ating bilang
kapag tayo ay nagagapi, at bilang ng mga kakampi natin kapag sila ay ating
nagagapi. Dinggin ninyo ang aking payo—ilapag ang sibat at pana, at hayaang
bawat lalaki ay humawak ng latigo, at matapang na harapin sila. Hangga’t
nakikita nila na may hawak tayong sandata, iisipin nila ang kanilang sarili na
kapantay natin sila sa kapanganakan at katapangan; ngunit hayaan silang
makita nila tayo na walang anomang armas liban sa latigo, mararamdaman
nila na sila ay ating mga alipin, at lalayuan nila tayo.”
Sinunod ng mga Scyth ang payo, at labis na napatda ang mga alipin, na
nalimutan nila ang pakikipaglaban, at dagling nagsipagtakbuhan palayo. Ito ang
paraan kung kaya ang mga Scyth, na pagkaraang maging mga panginoon ng
Asia, at pinuwersang bumitiw ng mga Mede, ay nagbalik sa kanilang bansa at
doon na nanirahan. Ang panlulupig na ito ang nais na ipaghiganti ni Darius, at
ito ang dahilan kung kaya binubuo niya ang isang hukbo na sasalakay sa kanila.
Mula sa bahagi ng ika-apat na aklat ng The History of Herodotus (440 BCE) na salin sa Ingles ni George Rawlinson (1858).
Salin ni Virzon L. Sarao.
Sanggunian: www.mit.edu
Mga Tanong
1. Ano ang paksa ng binasang bahagi ng aklat ni Herodotus?

2. Anong pangkat ng tao ang tinukoy sa binasang bahagi ng aklat? Bakit tinukoy
ang mga nasabing pangkat?

3. Anong mga detalyeng pangkasaysayan ang tinukoy sa binasang bahagi ng
aklat? Paano makatutulong ang mga detalyeng ito sa pag-unawa ng kasaysayan
ng mga binanggit na pangkat ng tao? Ipaliwanag ang sagot.


4. Anong uri ng sanggunian ang binasang sipi? Bakit mo nasabi ito?

5. Batay sa iyong nabasa, anong isyung panlipunan sa kasalukuyan ang maikokonekta
mo rito? Ipaliwanag ang iyong sagot.

B. Pag-aralan ang larawan at sagutin sa klase ang mga tanong tungkol dito.
1. Ano ang mga bagay na makikita sa larawan at ang simbolo nito?

2. Paano naging positibo ang konseptong ipinahihiwatig ng nasa larawan?
3. Bakit kailangang ibigay ng kamay sa kanan ang isang bagay sa kamay na nasa
kaliwa?
4. Bakit mahalagang tanggapin ng kamay na nasa kanan ang inihahandog sa
kaniya?
5. Paano mo maiuugnay ang pagtanggap na ito sa kasaysayan ng daigdig?

Sanayin
G LAYUNIN—Layunin ng inyong pangkat na tinawag ninyong National Association of

Local Historians na ibahagi sa inyong mga kababayan ang iba’t ibang paraan upang
mapahalagahan ang kasaysayan ng inyong pamayanan.
R GAMPANIN—Epektibo ninyo itong magagawa bilang mga historyador at
pinagkakatiwalaang kolektor ng mga bagay na may kaugnayan sa kasaysayan.
A MADLA—Ang mga nakalap niyang bagay na pangkasaysayan ay inyong ibabahagi sa

mga estudyante at guro sa paaralang malapit sa inyo upang ipaalam at ipakita sa kanila
na ang mga makasaysayang bagay na ito ay maituturing na kayamanan ng inyong
makasaysayang bayan.
S SITWASYON—Marami na sa kanila ang hindi na nakaaalam na ang inyong pamayanan,
katulad ng iba pang pamayanan, ay naging mahalagang bahagi ng pag-unlad ng ating
bansa.
P PRODUKTO—Upang mas maraming tao sa inyong pamayanan ang makakita ng inyong
koleksiyon, nagplano kayo na ilagay sa isang eksibit ang inyong mga koleksiyon.
S PAMANTAYAN—Upang madaling maunawaan at makalugdan ng mga bibisita sa inyong
eksibit, nagpasya kayong hatiin ang iba’t ibang gampanin upang matugunan ang iba’t
ibang pangangailangan ng ekshibit tulad ng:
• Pagkakaroon ng maikli ngunit malinaw na paglalarawan na wasto ang gamit ng wika
at gramatika
• Malikhain at maayos na pagkakahanay/pagkakalagay sa mga larawan
• Taong magpapaliwanag ukol sa mga bagay na makikita sa eksibit gamit ang iba’t
ibang perspektibo sa pagsusuri ng kasaysayan.

Aralin 5 Alamin
Ang Pinagmulan • Paano nakaaapekto sa

kasalukuyang paraan ng
pamumuhay sa daigdig ang
at Pag-unlad kulturang yumabong sa

panahong prehistoriko?
ng Tao
• Paano umunlad ang pamu-
muhay ng mga unang tao

sa Daigdig?
Tuklasin
Isulat ang nawawalang letra para mabuo ang salitang tinutukoy ng bawat pahayag.
1. Ito ang sistematikong pag-aaral ng sinaunang buhay at kultura.
a k o o i a
2. Siya ang modernong tao, ang taong nag-iisip, at ang tanging hominin na nabubu-
hay hanggang ngayon.
h m s p n
3. Tribu ng mga hominid na nakagagawa at gumagamit ng kasangkapan at kagami-

tan maliban pa sa kakayahang maglakad gamit ang dalawang paa (bipedal).
h m n n
4. Ang Panahon ng Tanso, Panahon ng Bronse, at Panahon ng Iron ang tatlong bahagi
ng panahong ito.
m l
5. Ito ang pinakamahalagang tuklas ng sinaunang tao.

a y
Basahin
Sa Quaternary Period lumitaw ang espesye na pinagmulan ng modernong tao
(Homo sapien) at mga pinakamalapit nating ninuno. Mula nang lumitaw may humigit-
kumulang na dalawang milyong taong nakaraan (MTN), malaki ang inunlad ng
kanilang buhay. Mula sa pangangalap at pangangaso para sa kanilang pagkain, natuto
silang maging prodyuser ng kanilang pagkain. Nakagawa sila ng mga kasangkapan
at kagamitan na tutulong sa kanila. Nakapagdebelop sila ng mga teknolohiya para
mapadali at mapabilis ang kanilang mga araw-araw na gawain. Ang mga sinaunang
tao at ang kanilang kultura sa panahong ito ang tampok na paksa sa araling ito.
Aralin 5 Ang Pinagmulan at Pag-unlad ng Tao | 109

Pag-aaral sa Buhay at Kultura
ng Sinaunang Tao
Ang arkeolohiya, paleontology, at antro- pinagmulan ng mga ito. Sa sinaunang pana-
polohiya ay mga disiplinang nakatutulong hon, maaari itong batong pinakinis para
sa pag-alam at pag-unawa sa buhay noong ipanghiwa sa karne ng hayop, talukab ng
sinaunang panahon. kabibe na ginawang palamuti sa katawan, o
Ang arkeolohiya ay sistematikong pag- luwad na tapayang pinaglagyan ng yumao.

aaral ng sinaunang buhay at kultura; ang Ang mga fossil at artifact ay mga
paleontology, ang pag-aaral ng mga pre- ebidensiya ng kung paano ginawa ng mga
historiking buhay; at ang antropolohiya ay sinaunang tao ang kanilang mga kasang-
tungkol sa pinagmulan at mga pagkakaiba- kapan at kagamitan, paano sila namuhay,
iba ng kaunlaran at paniniwala ng sang- ano ang naging ugnayan nila sa kapaligiran,
katauhan. kailan sila nagsimulang maglagalag mula
Malaking bahagi ng sinaunang pana- Aprika at manirahan sa iba’t ibang lupalop
hon ay walang naiwang nakasulat na tala. ng daigdig, at paano sila nag-evolve sa pag-
Gayunman, marami na tayong alam—at daan ng mga panahon. Sa pamamagitan ng
malalaman pa—dahil sa pag-aaral ng mga mga ito, naibabakas ng mga arkeologo ang
arkeologo, paleontogo, at antropologo. Sila mahahalagang pangyayari sa buhay ng mga
ang mga eksperto sa tatlong disiplina. sinaunang tao. Naibabalangkas nila ang
Arkeologo ang tawag sa eksperto ng pag-unlad mula sinaunang panahon hang-
arkeolohiya. Para siyang imbestigador. gang sa pag-usbong ng mga sibilisasyon.
Iniimbestigahan niya ang mga bagay na Sa pangkalahatan, ang antropolohiya ay
ginawa, ginamit, at naiwan ng tao. Nagha- pag-aaral ng sangkatauhan. Nakapokus ang
hanap siya ng clues sa fossils at artifacts para antropologo sa pag-unawa sa kung ano ang
maunawaan kung ano ang buhay at pamu- kahulugan ng pagiging tao. Pinag-aaralan
muhay ng tao noon. niya ang mga pangkat at kultura ng mga
Ang fossil ay labi o bakas ng halaman tao mula prehistorikong panahon hang-
at hayop na nabuhay noong unang pana- gang sa kasalukuyan. Sa gayon, mas nagka-
hon. Dahil dito, mahalaga rin ang mga ito karoon tayo ng higit na kaalaman tungkol
sa paleontologo. Ang artifact ay mga bagay sa sangkatauhan bilang pangkat-pangkat o
na may tampok na katangian ng panahong kabuuan.
Ang Pinagmulan ng Tao

Hindi pa buo—at marahil ay mahi- paglipas ng panahon ay may mga natutuk-
hirapan tayong buuin—ang kuwento ng lasan pa ring fossil. Ang mga tuklas na ito
pinagmulan ng tao kahit pa ito ay may mga ang ginamit na batayan ng mga siyentista
batayang pansiyentipiko, gaya ng mga fos- upang buoin ang posibleng salaysay ukol sa
sil ng mga labi ng mga sinaunang tao. Sa pinagmulan ng tao.

Ang mga Hominin Ang chimpanzee, Ang A. afarensis ay may sapad na ilong,
gorilya, orangutan, kasama na ang mga maliliit na ngiping canine, nakausling brow
ninuno nito, ay mga hominid. Ang homi- ridge, at maliit na brain case. Bipedal ito
nid ay katawagan para sa pamilya ng mga ngunit mahusay umakyat at magpatayon-
primate. May kalakihan ang braincase ng tayon sa mga puno dahil sa mahahabang
mga ito. Nakapaglalakad na gamit ang mga braso at mga nakakurbang daliri.
braso/kamay at mga binti/paa (quadrupedal). Natuklasan ito noong 1974 sa Hadar,
Ang mga hominin ay tribu ng mga Ethiopia. Mga labi ito ng babae na tina-
hominid. Mas matalino ang sub-group na tayang nasa 20 taong gulang nang mamatay.
ito. Nakagagawa at gumagamit ng kasang- May taas itong 1.06 meter (3 ½ talam-
kapan at kagamitan. Nakapaglalakad na pakan) at bigat na 27.21 kilo (60 libra).
gamit ang dalawang paa (bipedal). Ang mga Tinawag itong Lucy, mula sa pamagat ng
ngiping canine nito ay mas maliit. Ang tao, awiting “Lucy in the Sky with Diamonds”
pati na ang mga pinakamalapit na ninuno na pinakikinggan ng mga paleontologo
nito, ay mga hominin. nang makita ang mga fossil na 3.2 milyong
Maraming labi ng mga naunang homi- taong gulang. Mahigit 300 indibiwal na
nin ang natuklasan. Ilan sa mga ito ang mga fossil ng A. afarensis ang nahukay na sa iba’t
sumusunod: ibang bahagi ng silangang Africa.
Australopithecus afarensis Australopithecus africanus
Saan nanirahan: Ethiopia, Kenya, Tanzania Saan nanirahan: South Africa
Kailan nabuhay: Sa pagitan ng mga 3.85 at Kailan nabuhay: Humigit-kumulang 3.3
2.95 milyong taon nang nakaraan hanggang 2.1 milyong taon nang nakaraan
Australopithecus afarensis Bungo ng BatangTaung

Tinagurian ding Batang Taung (Taung Australopithecus at ibang mas matandang
Child) dahil mga labi ng bata ang na- hominin. Maliit ang mukha at mga ngipin
tagpuan noong 1924 sa Taung, bayan sa ngunit nahahawig pa rin sa bakulaw (ape).
hilagang-kanluran ng Timog Aprika. Ang Gayunman, ito ay bipedal.
ibang labi ay nakita sa Sterkfontein (1935), Noong 1964, binansagan itong “handy
Makapansgat (1948), at Gladysvale (1992), man” dahil ipinagpapalagay na ito ang
lahat sa Timog Aprika. gumawa at gumamit ng libo-libong kasang-
Mabilog ang bungo nito at mas mala- kapang bato na natagpuan sa Olduvai
king brain case. Mahaba-haba ang mukha Gorge.
at mapanga at may maliliit na ngipin. Gaya

Paranthropus boisei
ng A. afarensis, ito ay bipedal at mahusay
Saan nanirahan: Silangang Aprika (Ethiopia,
umakyat ng puno.
Kenya, Tanzania, Malawi)
Homo habilis Kailan nabuhay: Humigit-kumulang 2.3
Saan nanirahan: Silangan at katimugang hanggang 1.2 milyong taon nang nakaraan
Aprika
Kailan nabuhay: 2.4 milyon hanggang 1.4
milyong taon nang nakaraan
Daderot/CC0
Cast ng bungo at panga ng P. boisei

Don Hitchcock/CC BY-SA 4.0
Ang mga naunang fossil nito ay

natagpuan noong 1955 ngunit nauri la-
mang pagkaraan ng apat na taon nang
matukoy na katulad sa mga natuklasang
labi sa Olduvai Gorge sa Tanzania.
Sa mga hominin, kasama na ang moder-
Rekonstruksiyong forensic ng H. habilis
nong tao, ito ang may pinakamalalaking
molar. Tinatawag din itong “Nutcracker
Natuklasan ang mga fossil nito noong Man” dahil ang mga panga at ngipin ay
1960 sa Olduvai Gorge sa Tanzania. Mala- kayang dumurog at gumiling ng mga buto,
ki nang bahagya ang brain case nito kaysa nuts, at ugat.

Homo erectus kagamitang gamit sa pantadtad (chopper),
Saan nanirahan: Hilaga, silangan, at pangkayod (scraper), at pambutas (awl).
katimugang Aprika, Kanlurang Asia Mayroon ding mga buto ng hayop at mga
(Dmanisi, Republika ng Georgia), Sila- ngipin ng isda. Ang mga ito ay diumano’y
ngang Asia (Tsina at Indonesia) nagpapakita ng mga gawaing pinaghaha-
Kailan nabuhay: Sa pagitan ng mga 1.89 tian, gaya ng paghahanda at pagluluto ng
milyon at 143 000 taon nang nakaraan pagkain.
Homo heidelbergensis
Saan nanirahan: Europa; Maaari ring sa Asya

(Tsina), Aprika (silangan at katimugan)
Kailan nabuhay: Humigit-kumulang
700 000 hanggang 200 000 taon nang
nakaraan
Neanderthal Museum/ CC BY-SA 4.0
Emőke Dénes/CC BY-SA 4.0
Rekonstruksiyon forensic ng lalaking H.

erectus
“Taong nakatayo” (upright man) ang

ibig sabihin ng tawag dito. Ipinagpapalagay
na ito ang mga hominin na kumalat sa la-
bas ng Aprika. Ang unang nauri ay nakita Busto ng H. heidelbergensis na nakita sa
noong 1891 sa Java, Indonesia kaya tina- Boxgrove sa Inglatera
guriang Taong Java. Ang Taong Peking ay
natuklasan sa Tsina noong 1921. Natagpuan ang mga fossil nito noong
Ang katawan nito ay nahahawig sa 1908 sa Mauer, Alemanya. Ipinagpapalagay
modernong tao. Mahaba ang mga binti, na mga unang hominin na nakaangkop sa
mas maiikli ang mga braso, at may mas malamig na klima kaya maaaring ang mga
malaking utak. ito rin ang nakatuklas sa apoy at unang
Hinihinuhang ang H. erectus ang mga natutong magkontrol sa gamit ng apoy.
unang hominin na namuhay bilang isang Batay sa mga labi ng mga kasangkapang
pamayanan batay sa mga labing natagpuan ginawa at ginamit nito, gaya ng kahoy na
sa Gesher Benot Ya’aqov sa hilagang Israel. sibat, ang H. heidelbergensis ay nanganga-
May nahukay dito na mga palakol at ibang so ng malalaking hayop. Ito rin ang unang

hominin na gumawa ng payak na tahanan Mas maunlad ang mga kasangkapan ng
mula sa kahoy at bato. H. neanderthalensis kaya mas may kontrol
ito sa gamit ng apoy, nakagawa ng tirahan,
Homo neanderthalensis
gumawa at nagsuot ng saplot sa katawan
Saan nanirahan: Europe at timog-kanluran
bilang proteksiyon sa lamig. Mahusay ito
hanggang gitnang Asya
sa pangangaso ng malalaking hayop. May
Kailan nabuhay: Mga 400 000–40 000 taon
ebidensiya na naglilibing ang H. neander-
nang nakaraan
thalensis ng patay at minamarkahan ang
libingan ng mga alay, gaya ng mga bulaklak.
Homo naledi
Saan nanirahan: South Africa
Kailan nabuhay: 335 000–236 000 taon
nang nakaraan
Lee Roger Berger research team/CC BY 4.0
Imahe ng isang H. Neanderthalensis
Natuklasan ang mga labi nito sa

Engis, Belhika (1829) at Gibraltar, Espanya
(1848) ngunit tinawag lamang na H.
neanderthalensis nang matuklasan ang mga
katulad na fossil noong 1856 sa Lambak ng Espesimen ng mga buto ng H. naledi
Neander sa Alemanya.
Habilog ang bungo nito na may maba- Natuklasan ang mga fossil nito sa
ba at maliit na noo, makapal-kapal na brow Dinaledi Chamber ng Rising Star Cave
ridge, at matataas na cheek bone. Malaki sa Timog Aprika noong 2015. Mahigit
ang ilong nito para makapag-humidify at 1 500 espesimen ang natagpuan mula nang
mapainit ang malamig at tuyong hangin. simulan ang ekspedisyon noong 2013.
Ang katawan nito ay mas maliit ngunit Ang mga balikat at kamay ng H. nale-
mas matipuno kaysa modernong tao para di ay ideal para umakyat at maglambitin
makaangkop sa malamig na kapaligiran sa mga puno. Mahahaba at may kapayatan
nito. Ang brain case nito ay sinlaki, kundi ang mga binti at paa kung kaya maaaring
ma’y mas malaki kaysa atin. bipedal ito.

Homo sapien ito. Mas magaan ang pangangatawan kaya
Saan nanirahan: Nagmula sa Aprika, mas nakakikilos nang mabilis at maayos.
ngayo’y sa lahat ng lupalop ng mundo Nagsimula sa pangangaso at panga-
Kailan nabuhay: Mga 300 000 taon nang ngalap ng pagkain hanggang natuto siyang
nakaraan hanggang sa kasalukuyan mag-alaga ng mga hayop at magtanim
ng mga halamang makakain. Maraming
imbensiyon ang nagawa mula sa payak
na panulat hanggang sa mga kompyuter.
Nakapagtayo ng naglalakihan at nagtata-
asang gusali. Nakagawa ng mga sasakyang

pandagat at panghimpapawid—maging
sasakayang nagdala sa kaniya sa buwan at
sasakyang gumagalugad sa ibang bahagi ng
Idikit ang iyong larawan dito. kalawakan.
Wala pang 200 000 taong nabubuhay
ang H. sapien. Kung ihahambing sa H. erec-
tus, na nabuhay nang 1.9 milyon hanggang
140 000 taon, ang H. sapien ay bata pa.
Ngunit higit siyang matalino at masigasig
sa mga pagsisikap para umunlad ang kani-
yang pamumuhay. Ang malaking hamon sa
kaniya ay pangangalagaan at pagsisinop sa
mga yamang likaspara mabuhay pa nang
mas matagal.
Marami pa tayong malalaman tungkol
H. sapien, ang hominin na nakapag-iisip
sa ating sarili bilang tao. At dahil tayo ay
H. sapien, magpapatuloy tayo sa pagtuklas
Siya ang modernong tao, ang taong at pag-aaral. Sa ating mga pagsisikap, ma-
nag-iisip, at ang tanging hominin na na- halagang isaalang-alang natin na tayo ang
bubuhay hanggang ngayon. Malaki ang tagapag-ingat ng ating katangi-tanging
brain case ng H. sapien kung kaya matalino tahanang-daigdig.
Sagutin
1. Ano ang hominin?
2. Paano nagkaiba ang pisikal na katangian ng mga hominin?
3. Sa iyong opinyon, mahalaga ba na malaman pa ang pisikal na katangian at ang
paraan ng pamumuhay ng mga tao sa prehistorikong panahon? Ipaliwanag ang
sagot.

Pagpapanahon sa Pag-unlad ng Si Jens Jacob Asmussen Worsaae (1821–
Sinaunang Tao Sa pagsukat sa panahong 1885) ang naging tagapangasiwa ng museo
heolohiko, inaalam ang mga pagbabago sa makaraan ni Thomsen. Isa ring arkeologo,
klima, heograpiya, atmospera, at buhay sa siya ang unang gumamit ng tatlong panahu-
daigdig. Sa pagpapanahon sa pag-unlad ng nan sa klasipikasyon ng sinaunang panahon.
sinaunang tao, ang itinatampok ay mga Hinati naman ni Sir John Lubbock
pangkultura at panlipunang antas ng tao. (1834–1913), arkeologong Ingles, ang
Si Christian Jürgensen Thomsen Panahon ng Bato sa Matandang Panahong
(1788–1865), arkeologong Danish, ang Bato (Paleolithic) at Bagong Panahong Bato
tagapangasiwa (curator) ng Royal Museum (Neolithic). Ang pag-aaral niya ay inilathala

of Nordic Antiquities (ngayo’y Nationalmu- sa kaniyang mga aklat na Pre-historic Times
seet o Pambansang Museo) sa Copenhagen (1865) at The Origin of Civilization and the
sa Denmark. Noong 1836, magsasagawa Primitive Condition of Man (1898).
ang museong ekshibit ng koleksiyon ng Kalaunan, napagtanto ng mga siyen-
mga sinaunang kasangkapan. Naisip ni tista na mas mahalaga kung paano naim-
Thomsen na uriin ang koleksiyon ayon sa bento at nadebelop ng tao ang mga kasang-
yari ng mga bagay—bato, bronse, at iron. kapan niya. Sa gayon, hinati ang pag-unlad
Ang pag-uuring ito ay inilathala niya sa ng sinaunang tao sa dalawang panahon. Sa
kaniyang sanaysay na “Maikling Pananaw Panahon ng Bato, inilalarawan ang buhay
sa mga Monumento at Antigong Bagay ng sinaunang tao na nangangalap at nanga-
mula sa Nakaraang Nordic” (1837). Ito ang ngaso ng kaniyang pagkain. Sa Panahon ng
naging batayan ng tinatawag na tatlong Metal, itinatampok ang pagkakatuto ng si-
panahunang sistema, ang Panahon ng Bato, naunang tao na magprodyus ng kaniyang
Panahon ng Bronse, at Panahon ng Iron. pagkain.
Christian Jurgensen Jens Jacob Sir John Lubbock

Thomsen Asmussen Worsaae

Sagutin
1. Sino ang mga sumusunod: Christian Jürgensen Thomsen, Jens Jacob Asmussen
Worsaae, at Sir John Lubbock?
2. Paano sila nakatulong upang magkaroon ng batayan sa pagsukat sa pagpapanahon
ng pag-unlad ng sinaunang tao?
3. Paano sinusukat ang pag-unlad ng sinaunang tao?
Ang Panahon ng Bato

Ang Panahong Bato ay tinatayang nag- Sa panahong heolohiko, ang unang
simula noong mga 2.5 milyon (MTN). bahagi ng Panahon ng Bato ay nakapaloob
Iba’t ibang espesye ng mga hominin ang sa Plesitocene epoch. Nababalot noon ng
halos magkakapanabayang nabuhay sa iba’t makapal na niyebe ang lupain at nagyelo
ibang lupalop ng Daigdig noong Panahon ang mga dagat; bumaba ang rabaw ng dagat
ng Bato. Hindi sabay-sabay na nangyari (sea level); at lumitaw ang lupang nasa ibaba
ang pag-imbento nila ng mga kasang- ng dagat. Ito ang mga lupaing tulay (land
kapang bato. Naaayon ito sa kalagayan ng bridges) na nagdugtong sa Aprika sa timog
kanilang kapaligiran. Mahirap sabihing Europa at timog-kanlurang Asya kung kaya
ang mga Homo habilis ang unang gumawa nandarayuhan ang sinaunang tao mula
ng kasangkapang bato kaysa mga Australo- Aprika papuntang Europa at Asya.Ang git-
pithecus. Una, marami pang matutuklasang na at huling bahagi ng Panahon ng Bato ay
fossil at artifact na maaaring magsasansala pumaloob sa Holocene epoch. Malamig-
sa ganitong pahayag. Pangalawa, batay sa lamig pa rin pangkalahatang klima noong
mga natuklasan sa Lawa Turkana sa Ken- simula ng Holocene dahil natutunaw na
ya, may mga kasangkapang bato, bagaman ang yelo. Habang tumatagal ay umiinit na
payak ang yari, ay ginawa ng mga Australo- rin ang klima at tumataas na ang rabaw ng
pithecus, na naunang namuhay kaysa H. dagat.
habilis.
Matandang Panahong Bato o
Malawak ang saklaw ng Panahong
Panahong Paleolitiko Mahaba
Bato, mula 3.3 MTN hanggang 8700 at
ang Matandang Panahong Bato, mula mga
2000 BKP. Sa gayon, nahahati ito sa Matan-
2.7 MTN hanggang mga 10 000 taong na-
dang Panahong Bato (Paleolitiko), Gitnang
karaan. Saklaw nito ang 99% ng buong ka-
Panahong Bato (Mesolitiko), at Bagong
saysayan ng sangkatauhan.
Panahong Bato (Neolitiko). Ang paghahati
Ang simula ng Matandang Panahong
ay ibinatay sa sopistikasyon ng yari at gamit
Bato ay kung kailan ginawa ang pinaka-
ng mga kasangkapan nang panahong ito.
matandang kasangkapang natuklasan. Ito
ay matatalas na taliptip (flakes) na maaaring

ginamit na panghiwa. Natagpuan ang mga Ang mga kasangkapang bato ay gina-
ito sa Lomekwi na nasa kanlurang pampang mit sa pangangalap at pangangaso, pande-
ng Lawa Turkana sa Kenya at tinatayang pensa sa mababangis na hayop, at paggawa
ginawa noong mga 3.3 MTN. Ayon sa mga ng ibang kasangkapan. Mga halimbawa ng
arkeologo, ang mga ito ay ginawa ng mga kasangkapang bato ay palihan (anvil ), mar-
Australopithecus afarensis o Kenyanthropus tilyo, pait (chisel ), at palakol.
platyops.
Pangunahing gawaing pangkabuhayan
Ang mga kasangkapang Lomekwi ay
Pangangalap at pangangaso ang ikina-
mas matanda nang 700 000 taon sa mga
bubuhay ng mga sinaunang tao noon.

Oldowan—hanggang 2015 ay pinaka-
Nangalap sila ng mga prutas, nakakaing
matandang kasangkapang bato—na
kabute, at nuts. Nangolekta sila ng mga
natagpuan sa Olduvai George sa Tanza-
itlog sa mga pugad ng ibon at pagong, nag-
nia at hinihinuhang ginawa ng H. habilis
iipon sila ng pulot-pukyutan, at naghukay
noong 2.5 MTN.
ng mga nakakaing ugat. Nanghuli sila ng
Payak ang mga unang kasangkapan,
naglalakihang mammal, gaya ng mastodon,
mga batong sinlaki ng kamao kaya mada-
saber-toothed cat, mammoth, ground sloth,
ling nahahawakan. Sa paglipas ng mga
mabalahibong rinosero, bison, at usa para
panahon, magkakaroon ang mga ito ng
kainin ang karne ng mga ito. Nangisda rin
iba’t ibang hugis, ayon na rin sa kung paano
sila at nangalap ng mga pagkaing-dagat.
ginagamit ang mga ito. May mga kasang-
kapang gawa rin sa mga buto ng hayop, Pagkakatuklas sa apoy
talukab ng kabibe, at kahoy ngunit nabu- Apoy ang pinakamahalagang kontri-
bulok ang mga ito sa katagalan, liban na la- busyon ng mga sinaunang tao. Hindi nila
mang kung maging fossil. ito imbensyon. Maaaring nakita nilang
Mga kasangkapang yari sa bato, buto ng

hayop, at kahoy na ginawa at ginamit ng
mga sinunang tao sa kanilang mga pang-
Diorama ng paggawa ng apoy
araw-araw na gawain.

nagliyab ang patay na puno dahil tinamaan ang maliit na pangkat, tinatawag na band,
ng kidlat. Maaaring natuklasan nila ang apoy ay binubuo ng humigit-kumulang 30
nang pagkiskisin nila ang dalawang bato at miyembro. Kalaunan, lumaki ang mga
nagpasiklab ito ng mga tuyong dahon. Dahil pangkat na ito habang umaayos ang kani-
sa pagkakatuklas sa apoy, nalaman ng mga lang pamumuhay. Sa sama-samang pamu-
sinaunang tao ang maraming gamit dito. muhay, kailangang magkaroon ng kaayu-
Apoy ang ilaw sa gabi. Ito rin ang pampai- san. Nagkaroon ng hatian ng mga gawain.
nit sa malamig na panahon. Pantaboy nila May mga naghahanap ng makakain; may
ito sa mababangis na hayop. Natutuhan naghahanda ng mga ito. May nag-aalaga
nilang gamitin ito sa pagluluto at natukla- sa mga bata, matatanda, at maysakit. Ayon
san nila na mas madaling kainin ang lutong sa mga mananaliksik ng University of York
karne. Napadali at napabilis ng apoy ang sa Inglatera, ang Homo neanderthalensis ay
maraming gawain kaya nagkaroon sila ng naglilibing na ng kanilang mga yumaong
panahon para sa ibang gawain. kamag-anak. Ayon sa mga pag-aaral, ang
Ang pagkakatuklas sa apoy ay naaayon uri ng pamumuhay ng panahong ito ay
sa kanilang kapaligiran kung kaya hindi masasabing egalitaryo o may pagkapan-
rin sabay-sabay na nangyari ito. Ang mga tay-pantay na pagturing sa lahat anoman
Homo heidelbergensis ay nabuhay sa Europa ang kasarian at kakayahan.
humigit-kumulang 700 000 hanggang
Panahon para sa ibang gawain
200 000 taon nang nakaraan. Nakaang-
Dahil sa pagkakatuklas ng apoy at
kop sila sa malamig na klima noong
pag-imbento at pag-unlad ng mga kasang-
simula ng Panahon ng Bato dahil sa apoy.
kapan, napadali at napabilis ang gawaing
Sa Indonesia, nabuhay ang Homo floresiensis
may kinalaman sa kanilang pagkain. Sa
mga 100 000–50 000 taon nang nakaraan.
gayon, nagkaroon ang mga sinaunang tao
Mula sa mga labi nito, ipinagpapalagay ng
ng panahon para sa ibang gawain.
mga siyentista na may kontrol na ang H.
floresiensis sa paggamit ng apoy.
Uri ng pamumuhay
Nomadiko ang mga sinaunang tao
African Rock Art (Wordpress.com)/CC BY-SA 4.0
noon. Naglilipat-lipat sila ng tirahan sa pag-

hahanap ng pagkain. Marami ang nanira-
han nang malapit sa mga ilog dahil mara-
ming hayop at halaman doon.
Humukay ang mga sinaunang tao ng
lungaw sa lupa para may mapahingahan o
matulugan. Ang kuweba ay silungan kapag
bumuhos ang ulan o bumagsak ang niyebe.
Kalaunan’y naging tirahan na ang mga
kuweba, gaya ng ipinahihiwatig ng mga
Pansinin ang masining na pagsasa-
ebidensiyang natagpuan sa Tsina, kanlu- ayos ng mga magkakaekis na guhit na
rang Europa, at silangang-kanlurang Asya. nakaukit sa dingding ng Blombos. Tina-
Sama-sama nang namumuhay ang tayang likha ito noong mga 73 000 taon
mga sinaunang tao. Nang panahong ito, nang nakaraan

Matapos katayin ang nahuling hayop, Pagdebelop ng sistema ng komunikasyon
natuklasan nila na maaaring gamitin ang Sa sama-samang pamumuhay, umun-
iba’t ibang bahagi ng katawan nito. Halim- lad ang pakikipag-usap ng mga sinaunang
bawa, kinayas nila ang karme sa balat saka tao sa isa’t isa. Sa simula, gumamit sila ng
ibinilad ang balat sa araw hanggang sa mga hand signals. Nang di na sapat ang mga
matuyo. Ang kinulting balat, o katad, ay ito para maipahayag ang nais nilang sabi-
ginawa nilang sapin sa sahig kaya mainam hin, nag-imbento sila ng “tunog” at kalau-
nang higaan at tulugan. Maaari rin itong na’y “salita.” Mahalagang pangyayari ito sa
gawin balabal sa katawan. Nang lumaon, pag-unlad ng sinaunang tao. Sa pamamag-
natuklasan nila na lumalambot ang katad itan ng wika, naging madali at mabilis ang
kapag pinahiran nila ito ng taba ng hayop. palitan ng mga ideya at paniniwala. Tumu-
Ito ang naging unang tela na gamit sa pag- long ito sa paghawan ng daan tungo sa pag-
gawa ng saplot sa kanilang katawan. tatatag ng mga sibilisasyon.
Sining ng Matandang Panahong Bato
Naging pansamantalang tuluyan ng
mga sinaunang tao ang kuweba. Maaaring
naging pampalipas oras nila ang pag-ukit
o pagguhit ng mga larawan sa mga ding-
ding ng mga kuweba. Tinaguriang cave art,
ito ay maaaring handprints, abstract signs,
figurative painting, rock engraving, o relief
structure.
photo 120/CC BY 3.0
Noong mga 200 000 BKP, lumitaw

ang Homo sapien sa Sub-Saharan Africa. Ito
ang lupain sa kontinente ng Africa na nasa
katimugan ng disyerto ng Sahara. Ayon sa
mga arkeologo, maraming cave art ang nai-
Ang Venus ng Laussel ay halimbawa ng re-
likha nila, gaya ng mga natagpuan sa mga lief structure, larawang alsado na nakaukit
kuweba ng Blombos sa Timog Aprika at sa sa limestone ng rock shelter sa Timog-
Lubang Jeriji Saléh sa Indonesia. Kanlurang Pransiya. Tinatayang mga
Mahigit 700 cave art, gaya ng larawan 25 000 taong gulang, ito ay may taas na
46 sentimetro.
ng bison at kabayo, ang natagpuan sa kuwe-
ba ng La Pasiega sa hilagang Espanya. May-
roon ding mga nakaukit na mahahabang Gitnang Panahong Bato
guhit, nakaayos na mga tuldok, at balangkas o Panahong Mesolitiko Ilang
ng kamay ng tao. Ipinagpapalagay na ang libong taon lamang ang saklaw ng Gitnang
mga ito ay likha ng H. neanderthalensis. Panahong Bato—mula 10 000 hanggang
Mula sa mga likhang-sining na ito ay 8000 BKP. Sa panahong ito, nagsimula
nabanaagan natin ang pamumuhay ng mga nang uminit ang klima at unti-unti nang
sinaunang tao ng panahong ito. natutunaw ang yelo.

Pangangalap, pangangaso, at pangi- Bagong pamumuhay
ngisda ang pangunahing ikinabubuhay ng Ang Gitnang Panahong Bato ay tran-
mga sinaunang tao. Pangunahing gamit pa sisyon mula nomadikong buhay tungo sa
rin nila ay mga kasangkapang bato ngunit sedentary. Malaki ang naitulong ng mas so-
mas maunlad na ang yari ng mga ito. pistikadong kasangkapan sa mga pagbaba-
Microlith ang tampok na imbensiyon go ng mga gawaing pangkabuhayan noon.
ng panahong ito. Ito ay maliit na batong Nagkaroon ng mga bagong teknik sa
kinayas, pinakinis, pinatalas, at pinatulis. pangangaso nang panahong ito. Ang mga
Itinali ito sa dulo ng mahabang kahoy para H. neanderthalensis ay mahusay na manga-
maging sibat. Sa pangangaso, inihahagis ang ngaso. Mula sa kanilang mga labi, nala-
sibat sa malaking hayop kaya nabawasan man ng mga arkeologo na gumagawa sila
ng panganib sa tao dahil di na kailangang ng pitfalls, malalim at malaking hukay, para
maging malapitan ang paghuli rito. Ang makahuli ng hayop. Ang pitfall ay tinatak-
microlith ang pangunahing bahagi ng kawil pan ng mga sanga at dahon at kapag du-
(fish hook) at salapang (harpoon) na ginamit maan dito ang mammoth, halimbawa, ay
ng mga sinaunang tao sa pangingisda. mahuhulog ito rito. Isa pa itong mas ligtas
Sa panahong ito, ang mga prehis- na paraan ng pangangaso.
torikong tao ay ipinagpapalagay na nag- Sa pangangaso, may mga hayop, gaya
imbento ng burin, na batong inihugis na ng aso, na naging kasa-kasama ng mga si-
parang pait (chisel). Nakatulong ito sa pag- naunang tao. Di naglaon, napaamo nila ito
gawa ng iba pang kasangkapan at gamit na at naging alaga na nila.
yari sa bato, kahoy, sungay, buto, garing Ang paghahayupan ay nagsimula sa
(ivory), at kabibi. Ang burin ay nagamit din pangangaso. Maaaring mahigit isang ha-
nila sa pag-ukit ng troso para makagawa ng yop, hal., bison, ang nahuli nila. Kailangan
bangka. nilang alagaan ang mga ito dahil di nila
David Hawgood / Hunter gatherer’s camp at Irish National
José-Manuel Benito/ CC BY-SA 2.5
Heritage Park / CC BY-SA 2.0
Microlith na batong blade na naging

kasangkapan ng mga sinaunang tao sa Rekonstruksiyon ng “pansamantalang”
pangangaso. bahay na Mesolitiko sa Ireland.
(José-Manuel Benito) (David Hawgood)

maaaring katayin nang sabay-sabay. Para natagpuan sa Catalonia, Espanya. Ipinag-
di makatakas, gumawa sila ng bakod para papalagay ng mga antropologo na ang cave
maikulong ang mga ito. Dahil inaalagaan, art na ito ay nagpapakita ng bahagi ng isang
unti-unting nawala ang takot ng mga ha- ritwal para sa isang paniniwala o “relihiyon”
yop at napaaamo na rin. ng mga sinaunang tao noon.
Ang pagtatanim ay maaaring natutu-
han nila mula sa pagmamasid sa kapali-
giran. Nakita nila na may tumutubo mula
http://fotos.noticias.bol.uol.com.br/entretenimento/CC BY-SA 4.0

sa mga butong nalaglag sa lupa at kapag
ibinaon ang buto ay mas malaki ang pag-

kakataong maging matibay ang tubo ng
halaman.
Gaya nang nakaraang panahon,
pangkat-pangkat ang pamumuhay ng mga
sinaunang tao noong Gitnang Panahong
Bato. Ang isang pangkat at binubuo ng
10–30 katao ngunit ang marami ang may
permanente nang tirahan.
Nang magsimulang magtanim ang mga
sinaunang tao, kailangan nilang alagaan
ang kanilang pananim kaya gumawa sila
Piraso ng palayok na natuklasan sa ku-
ng matitirhan para sa mas mahabang pana- weba ng Xianendong. Ang pagkakatuklas
hon. Ang kubo ay karaniwang gawa sa bato, nito ay nagtakda ng mas maagang pana-
kahoy, dayami at minsa’y mga buto at hon sa imbensiyon ng palayok sa 18 000
pangil ng mammoth. Sa malalamig na kli- BKP.
ma, mayroon pang dapugan (hearth) para
may mapagkunan ng init at mapaglutuan. Mayroon ding natagpuan mga luwad
Sining ng Gitnang Panahong Bato na palayok na gawa noong panahong ito.
Ang pinakamalaking koleksiyon ng Karamihan sa mga natagpuang palayok
cave art ng panahong ito ay natagpuan sa ng panahong ito ay nasa timog Tsina, lalo
baybaying Mediteranyo ng Espanya. Da- na sa paligid at pa-timog ng lunas ng Ilog
hil papainit na ang klima, maraming si- Yangtze.
naunang tao ang nanirahan na sa labas ng Naging malaking tulong ang mga
mga kuweba. Kaya may mga rock art na likhang-sining na ito dahil ikinuku-
nakita sa nakausling bato sa mga bangin o wento ng mga ito ang buhay at kultura ng
mabatong gilid ng bundok. Maraming rock sinaunang panahon.
art ang natagpuan sa Espanya, Asya, Apri- Simula ng agrikultura
ka, Australasia, at mga Amerika. Ang agrikultura ay sining at agham ng
Mga tao, kadalasa’y pangkat-pangkat pagtatanim at paghahayupan. Noong mga
na nangangaso, ang karaniwang inilala- 11 500 hanggang 15 000 taong nakaraan,
rawan ngsining ng Gitnang Panahong ang mga Natufian ay nabuhay sa panga-
Bato. Mayroong nagsasayawan, gaya ng ti- ngaso at pangangalap ng pagkain. Nanira-
naguriang “Mga Mananayaw ng Cogul” na han sila sa ngayo’y Jordan, Lebanon, at

Syria. Sa pag-aaral ng kanilang kultura, tuhan mula sa pagmamasid nila sa pag-
nalaman ng mga arkeologo na kumakain tubo, pamumulaklak, at pamumunga ng
sila ng mga grains. Nang matuklasan ang mga buto ng prutas at ibang halaman.
kanilang mga labi, kasama sa mga ito ang Samakatuwid, ang mga sinaunang tao ay
mga batong karit (sickle) at lusong (mortar). naging mga magsasaka. Ang mga unang
Ipinapapalagay na ang mga Natufian ay isa magsasaka sa Aprika ay nagtanim ng wheat,
sa mga unang tao na nagtanim ng mga butil barley, sorghum, mga pagkaing-ugat, mani,
na kanilang makakain bagaman di nila tu- at saging. Sa Gitnang Amerika at sa ngayo’y
luyang iniwaksi ang pangangaso bilang ga- bansang Mehiko, ang mga sinaunang tao
waing pangkabuhayan. Gayundin, gumawa ay nagtanim ng beans, kalabasa, patatas, at

sila ng estrukturang kanilang matitirhan mais. Sa Timog-Silangang Asya, palay ang
bagaman marami pa rin ang nakatira sa itinanim.
mga kuweba.
Rebolusyong agrikultural
Sa Gitnang Panahong Bato, marami
Nang matutong magtanim ang mga si-
na ang nag-aalaga ng mga hayop. Noong
naunang tao, nagkaroon ng malaking pag-
mga 15 000 taon nang nakaraan sa Git-
babago sa kanilang pamumuhay. Kailangan
nang Asya, ang mga sinaunang tao ay nag-
nila ang tubig sa pagsasaka at umaasa sila sa
aalaga na ng aso, na ipinagpapalagay na
tubig-ulan, ngunit minsan ay hindi sapat
naging kasa-kasama sa pangangaso at pa-
nito. Dahil dito, sa malapit sa mga ilog at
ngangalap ng pagkain.
lawa sila nagtanim. Nagmula sa mga ito ang
Ang pagsisimula ng agrikultura ay nag-
patubig para sa kanilang mga pananim.
bunsod sa susunod na yugto ng pag-unlad
Sa paglaon, dumami nang dumami ang
ng mga sinaunang tao.
itinatanim nila para sa kanilang pagkain.
Bagong Panahong Bato o Pa- Kapag may labis sa kanilang ani, mayroon
nahong Neolitiko Sa pagtata- pa silang naipakakain sa mga hayop. Bukod
pos ng Gitnang Panahong Bato noong sa aso, napaamo nila ang mga kambing at
mga 8 000 BKP, nagsimula na ang mga tupa. Ang mga alagang baboy ay nagmula
sinaunang tao na magtanim ng kanilang sa mga baboy-ramo samantalang ang mga
makakaing halaman na maaaring natu- kambing ay mula sa Persian ibex.
Nagsimula ang paghahayupan. May
mga nag-alaga ng kawan-kawan ng mga
asno, baka, kamelyo, at llama. May mga
hayop na inaalagaan nila para sa kanilang
pagkain; mayroon na para makatulong nila
sa mga gawaing-bukid.
Kailangang maging sedentary ang
pamumuhay ng mga sinaunang tao dahil
Cliff/CC BY 2.0
sa bagong gawain nila—ang pagsasaka at

paghahayupan. Nagtayo sila ng mga kubo.
Magkakalapit ang mga tirahan nila gaya
Ang barley ang isa sa mga unang hala-
ng sa isang pamayanan ngayon. Sa gani-
man na itinanim ng mga sinaunang tao
upang mapagkunan ng kanilang pagkain. tong paraan, nagkakatulong-tulong sa mga
gawain at natututo sila sa isa’t isa.

Ang paggawa ng palayok ay nagsimula
noong Bagong Panahong Bato. Sa ngayo’y
Republikang Czech, natagpuan ang mga
seramikang bagay, gaya ng pigurin ni
Venus ng Dolni Věstonice, na ginawa
noong 29 000–25 000 BKP.
Mga sinaunang pamayanan
Ang mga unang pamayanan noong
Bagong Batong Panahon ay binubuo ng

50–300 katao mula sa magkakalapit at may
kalayuang magkakamag-anak. Nakatira sa
magkakalapit na bahay at kadalasa’y nagha-
hati sa paggamit ng dapugan at hurno. Ang
mga gawaing-bahay at pangkabuhayan ay
pinaghahati-hatian. May mataas na pag-
turing sa babae, batay sa malaking bilang
ng mga likhang-sining na nagtatampok ng Ang Çatalhöyük ay nasa kapatagang
babae, gaya ng Diyosang Nakaupo sa Trono Konya sa Turkiya. Ang silangang bahagi
na natagpuan sa Çatalhöyük. nito ay tinirhan 1 500 taon bago naitatag
Dahil sa agrikultura, nagkaroon ng saang kanlurang bahagi. Malaking bahagi
ng site na ito ay hindi pa nahuhukay.
pat kundi ma’y labis na pagkain ang mga si-
naunang tao. Kaakibat nito, lumaki ang kani-
lang populasyon. Hinihinuha ng mga eksperto Ang sinaunang pamayanan ng Çatalhöyük
na may mga 5 milyon katao sa mundo noong Nagmula ang tawag sa lugar sa mga
mga 8 000 BKP. Sa loob ng 4 000 taon, ang salitang Turko na çatal (sangandaan) at
populasyon ay umabot sa mga 90 milyon. höyük (burol). Natagpuan ang Çatalhöyük
Nang magkaroon ng kakayahang humigit-kumulang na 60 taong nakaraan.
makapagprodyus ng pagkain, nanirahan May isang pangkat ng mga arkeologo na
na sa isang lugar ang mga sinaunang tao. gumalugad noon sa dalawang burol sa kan-
Nakapagtatag sila ng pamayanan na may lurang Turkiya.
150–200 katao. Sa gayon, kailangan nila ng Ito ang Neolitikong pamayanan na iti-
mga mamumuno para maging maayos ang natag sa pampang ng isang ilog na malaon
mga gawain ng kani-kanilang pamayanan. nang natuyo. Tinatayang itinatag ito ma-
Gayundin, nagsimula silang magbalangkas higit 9 000 taon nang nakaraan. Matapos
ng mga batayang batas. hukayin, nakita ang mga adobeng bahay
May natagpuang ebidensiya ang mga na magkakatalikuran ang ayos. Lahat ng
arkeologo ng mga sinaunang pamayanan sa bahay ay maliit, halos magsisinlaki. May
timog-kanlurang Asya. Isa rito ang Jericho taas na lampas walong talampakan at
na nasa pagitan ng ngayo’y Israel at Jordan. makapal ang mga pader. Sa bawat bahay
Tinatayang nabuhay ito noong mga 8 000 ay maaaring tumira ang isang pamilya na
BKP. Ang Abu Hureyra na nasa ngayo’y binubuo ng 5–10 katao. May tatlong silid
Syria ay tinatayang itinatag 500 taon ito: isang malaki at dalawang maliit para sa
makaraan ang Jericho. mga gawaing-bahay at imbakan ng pagkain.

Walang pinto at bintana ang mga bahay at
makapapasok lamang dito sa pamamagitan
ng mga butas sa bubungan. Sa loob ng mga
bahay ay may mga nakasabit sa mga ding-
ding na mga larawan mga nangangasong
lalaki, mga baka, at mga diyosa.
Hindi pa nahuhukay ang buong
Çatalhöyük. Wala pang nakikitang mal-
aking estruktura, gaya ng mga templo.
garethwiscombe/CC BY 2.0
Gayunpaman, marami na ang malaman
tungkol sa pamumuhay noong panahong
nagsisimula at umuunlad ang agrikultura.
Ang mga nanirahan dito ay nagtanim
ng mga grains at legumes. Nag-alaga sila ng
mga tupa at kambing. Nangaso sila ng mga
hayop, gaya ng bison, usa, at baboy-ramo. Ayon sa mga arkeologo, maaaring ang
Ang paligid ng kabahayan ay tinamnan ng Stonehenge ay isang sementeryo dahil
may natagpuan na mahigit 200 naka-
mansanas, almendras (almonds), at pista-
libing o kaya naman ay templo para sa
chio. Nangisda sila sa ilog at nanguha ng diyos-araw o diyos-buwan.
mga itlog ng mga ibong pantubig.
Itinuturing ng UNESCO ang Çatal- Ang pinakapopular na megalitikong es-
höyük na pinakamahalagang pamayanan truktura ng Bagong Panahong Bato ay ang
na nagdokumento ng sinaunang buhay Stonehenge sa kapatagan ng Salisbury sa
noong Rebolusyong Agrikultural. katimugang Inglatera. Walang nakaaalam
Sining ng Bagong Panahong Bato kung bakit at para saan ito ginawa.
Malaking bahagi ng buhay noong Sinimulang ginawa ang Stonehenge
Matanda at Gitnang Panahong Bato ay noong huling bahagi ng Bagong Pana-
nakatutok sa pangangalap at pangangaso hong Bato. Ang malalaking batong sarsen
kaya naman ang tema ng sining noon ay na ginamit dito ay simbigat ng apat na
mga bagay at gawaing may kinalaman dito. elepante. Ang mas maliliit na bluestone na
Gayunpaman, sa paglipas ng mga panahon, simbigat ng dalawang kotse—at nagmu-
makikita ang mga pagbabago sa mga teknik, la pa sa Wales, na 225 kilometro ang layo
halimbawa, sa simula ay stick drawings mula sa Salisbury. Inabot ng mahigit na
at kalaunan ay nagkaroon ng “laman” ang 1 000 taon para matapos ang Stonehenge.
mga hugis ng tao, hayop, halaman, at bagay. Nasa unang bahagi na ito ng Panahon ng
Sa pag-unlad ng agrikultura noong Bronse.
Bagong Panahong Bato, lumawak ang kon- Sa mga tema ng mga likhang-sining
septo ng mga sinaunang tao sa pang-araw- ng Bagong Panahong Bato, nabigyan tayo
araw nilang buhay na makikita ito sa mga ng pananaw ng sinaunang tao sa kanilang
likhang-sining. panahon.

Sagutin
1. Ano ang tatlong hati ng Panahong Bato?
2. Paano nagkaiba ang pamumuhay ng prehistorikong tao sa bawat tatlong hati ng
Panahong Bato?
3. Bakit hindi Sabay-sabay na nangyari ang Panahong Bato sa iba’t ibang lupalop ng
daigdig?
Ang Panahon ng Metal

Ang pag-unlad ng agrikultura ay Griyegong chalco (copper) at lithos (bato).
isang tanda ng pagpasok sa susunod na Sa panahong ito, tanso ang materyal na
yugto ng kasaysayan ng sinaunang tao. Da- laganap na gamitin sa paggawa ng mga
hil nagsimula ang agrikultura sa iba’t ibang bagay na gamit sa pang-araw-araw na
panahon ang iba’t ibang bahagi ng daigdig, pamumuhay.
walang nag-iisa at tiyak na pagtatapos ang
Mga kasangkapang tanso
Panahon ng Bato.
Ang mga popular na kasangkapang
Ang ikalawang yugto ng kasaysayan ng
tanso ay may mga talas sa magkabilang-
pag-unlad ng sinaunang tao ay tinawag na
gilid, gaya ng mga nakalarawang kutsilyo,
Panahon ng Metal. Natuto ang mga sina-
sibat, at palakol.
unang tao na gumamit ng metal para sa
Mga tansong pambutas (awl), daras
paggawa ng mga kasangkapan at armas
(adze), pait, plorera, gusi, at saro (mug)
at kalaunan, mga alahas, dekorasyon, at
mula sa kalagitnaan ng Panahon ng Tanso
sasakyan.
ay natagpuan sa malalim na bangin canyon)
Ipinagpapalagay na unang naging laga-
ng Nahal Mishmar sa kanluran Dead Sea.
nap ang paggamit ng metal sa Asya at
Sa simula, paulit-ulit na pinupukpok
Ehipto noong mga 3500 BKP at sa
ang tanso para hubugin ito. Ang mga unang
Europa noong mga 2000 BKP. Sa pagsibol
kasangkapang tanso ay sapad na palakol at
ng Panahong Metal, lumaki ang mga pama-
punyal. Kalaunan, ang tanso ay iniinit saka
yanan at nagsimulang maitatag ang mga
huhubugin sa kung anomang bagay na nais
lungsod ng matandang sibilisasyon.
gawin. Ang prosesong ito ay tinatawag na
Di kasi, metal ang tampok na materyal
smelting, casting, o molding.
ng yugtong ito. Sa gayon, nahahati ito sa
Ipinagpapalagay na ang smelting ay
tatlong bahagi: Panahon ng Tanso, Pana-
nagsimula sa Tsina o India at naipalaganap
hon ng Bronse, at Panahon ng Iron.
pa-kanluran ang dunong na ito. May mga
Ang Panahon ng Tanso Ang mina ng tanso na natagpuan sa Cyprus,
Panahon ng Tanso ay tinatawag ding na ang ngalan ay mula sa salitang Latin na
Chalcolitiko, mula sa mga salitang “cuprum” o “copper.” Sa lugar na ito nag-

mula ang tanso na ginamit ng matatandang ng sasakyang pandagat na may mga layag.
sibilisasyon ng Mesopotamia, Gitnang Ang mga ito ay hindi bangka o balsa na
Silangan, Ehipto, Phoenicia, Gresya, at gamit sa pangingisda.
Roma.
Sistemang Panlipunan
Bagong gawaing pangkabuhayan at Lumaki ang mga pamayanan. Nagka-
uring pamumuhay roon ng pag-uuri dahil nagkaroon ng mas
Napadali, napagaan, at napaayos ang malaking yaman o pag-aari ang ibang tao.
pagsasaka dahil sa mga bagong kasang- Ang mga maykaya ay nanirahan sa malaki at
kapang tanso, gaya ng araro. magarang bahay na naglalaman ng mama-

Sa panahong ito, may iba’t ibang ga- haling dekorasyon. Ang imbakan ng mga
wain na ang mga sinaunang tao sa pa- aning agrikultural at paghahanda ng pagkain
mayanan. Bilang prodyuser ng pagkain, ay naging pribado at di na komunal.
sila ay mga nagsasaka, naghahayupan, at Sumibol at umusbong ang ilang
nangingisda. Sumibol din ang craftsmen kilalang sibilisasyon, gaya ng matandang
na gumagawa ng mga tansong kasangka- Ehipto, Mesopotamia, Mycenae, Lambak
pan, alahas, dekorasyon, at armas. Natuto ng Indus, at Dinastiyang Shang ng Tsina.
sila ng pangangalakal dahil sa labis na mga
Sining noong Panahon ng Tanso
produktong nagawa na maaaring pakinaba-
Tanso ang isa sa mga una at pinaka-
ngan ng ibang tao.
laganap na metal na ginamit ng mga si-
Ang pangangalakal ay di lamang sa sari-
naunang tao. Ginamit ito sa likas na estado
sariling pamayanan at di rin ito inland trade
nito hanggang sa natutuhan na isama ito sa
lamang. May plorerang Ehipto, na gawa
ibang materyal, gaya ng luwad o ginto.
bago ang 3 000 BKP, ay may mga larawan
Jose Mª Yuste, de la fotografía (Tuor123). Miguel Salvatierra Cuenca, autor de
la ilustración/CC BY-SA 4.0
Sa Panahon ng Tanso, ang mga pamayanan ay napalilibutan ng pader na nag-

sisilbing proteksiyon sa anomang pagsalakay.

Maraming artifact na plorera at pitsel na
mula sa panahong ito ang gawa sa luwad na
may dekorasyong tanso. Sa mga palamuti sa
katawan, nakagawa ang mga sinaunang tao
ng mga tansong alahas, gaya ng mga sing-
sing, pulseras (bracelet) at alpiler (brooch o
pin). Nadebelop ng mga Sicán ng Peru ang
paggawa ng mga bagay na tanso na may ka-
halong ginto. Ang mga maskara at kutsil-
yong panseremonya ay gawa sa tanso at ginto.
Bullenwächter/CC BY 3.0
Ang Panahon ng Bronse Ang
alloy ay uri ng metal na binubuo ng dalawa
o mahigit pa na tinunaw saka paghahaluin.
Ang bronse ay alloy na binubuo ng tanso
at tin. Sa pag-unlad ng mga kasangkapang
tanso, natutuhan ang paggawa ng bronse.
Mas malleable (malambot at nakabaluktot)
ngunit mas superyor na metal ang bronse
kung kaya mas mainam na kasangkapan
ang magagawa mula rito.
Ang simula ng Panahon ng Bronse ay
nagkakaiba-iba. Sa Ehipto, nagsimula ito
noong mga 3 500 BKP; sa Gresya at Tsina,
bago 3 000 BKP; at sa Britanya, noong mga
1 900 BKP. Walang maituturing na Pana- Ang palakol at alpiler ay ilan lamang sa
hon ng Bronze sa Pilipinas dahil ang mga mga kagamitang tanso na ginamit noong
kasangkapang tanso-bronse na lumitaw ay Panahong Chalcolitiko.
kakaunti lamang at natagpuan ang mga ito
sa iilang lugar sa bansa.
Mula sa mga aning butil ay nakagawa
Mga kasangkapang bronse ng mga tinapay noon. Ang gatas mula sa
Noong Panahon ng Bronse, nade- mga alagang baka at kambing ay ginawang
belop ang sistema ng irigasyon. Sa gani- keso. Ang labis na produkto ay ikinakalakal.
tong paraan, maaari nang magsaka sa Sa pangingisda, gumagamit ng mga
buong taon. Naging mas maunlad ang bato at bronseng pabigat (sinker) na itina-
araro. Sa pamamagitan ng mga kasang- tali sa mga lambat. Dumami ang mga
kapang metal, nagawang maihawan ang huling isda at pagkaing-dagat.
gubat para magkaroon ng mas malala- Sa Panahon ng Bronse naimben-
king taniman. Sa panahong ito, naging mas to ang gulong. Batay sa mga ebidensiya,
matingkad ang konsepto ng pag-aari kung ito ay naimbento sa Mesopotamia noong
kaya nahahati na ng mga sakahan, madalas 3 500 BKP para sa paggawa ng palayok.
sa pamamagitan ng pagbabakod. Ito ang potter’s wheel. Lilipas ang humigit-

kumulang na 300 taon bago gamitin ito sa Sistemang Panlipunan
mga karwahe (chariot). Ang lipunan ay karaniwang pa-
Ang metal workers at mga nanganga- mayanang agrikultural. Ito ay malaking
lakal ng mga metal ang naging pinakaim- lupain na naliligiran ng mga batong moog
portante at pinakamayamang tao noong at napoprotektahan ng mga iron na armas.
Panahon ng Bronse. Umunlad ang kalaka- Pinamumunuan ng maylupa at naninira-
lan para sa mga kasangkapang bronse at han dito ang mga magsasaka, manggaga-
mga produktong pang-agrikultura. Mas wa, at mangangalakal, at kani-kanilang
mahusay na ang kakayahan ng mga tao pamilya. Kadalasang kasama ng maylupa at
sa paglalayag. Anopa’t naging masigla ang kaniyang pamilya ang mga naninilbihan sa
pagdebelop ang astronomiya at matematika kanila.
sa panahong ito. Ang mga pamayanan ay bumubuo ng
ugnayan para magkatulungan sa kalakalan,
migrasyon, at pakikipagdigma. Kalaunan,
magkakaroon ng mas organisado lipunan
na may pamahalaang sentralisado. Nagka-
roon ng mga batas na batayan ng pamumu-
no at pamamahala.
Sa Panahong Bronse sumibol ang mga
kaharian ng Sumer, Babylonia sa Mesopo-
tamia, at Athena sa Gresya.
Ipinagpapalagay na ang unang imper-
yong naitatag ay sa panahong ito. Itinatag
ito ni Sargon ng Akkad at naghari siya mula
2 300 hanggang 2 200 BKP. Saklaw ng kani-
yang nasasakupan ang malaking bahagi ng
Mesopotamia, Anatolia, Elam (kanlurang
Iran), at Syria.
https://clevelandart.org/art/1983.196/CC0
Sining noong Panahon ng Bronse

Kung may pagkakaiba sa sining sa mga
Panahon ng Tanso at Bronse, ito ay ang
mas sopistikadong yari ng mga likhang
sining. May mga glass jars na noon. Ginaga-
wa ito sa pamamagitan ng pagbuhos sa lu-
wad na lalagyan ng likidong glass hanggang
sa mabuo ito. Ang mga garing (ivory) ay
Ang metal worker sa Panahong Bronse ay ginawang palamuti sa katawan o dekora-
maingat na pumipili ng mga metal na tu- syon sa bahay. Gumamit sila ng kasang-
tunawin at paghahaluin upang makabuo
kapang nahahawig sa palaso para mabarena
ng bronse
ang garing.

Ang Panahon ng Iron Ito ang pinangunahang ng Panahon ng Bronse,
panahon ng pag-unlad at paggamit ng iron. kundi ng lahat ng mga metal na pinag-
Di sabay-sabay na nagsimula ang panahong sama-sama.
ito sa mga rehiyon ng mundo, gayunman, Sa Pilipinas, ang naturang panahon ay
inilalagay ang simula ng Panahon ng Iron sa tumutukoy sa pagkakaroon ng kalakalan sa
pagitan ng 1200 at 600 BKP. pagitan ng kapuluan at Tamil Nadu (ngayo’y
Sa Mediteranyo at Malapit na Silangan estado sa katimugang India) noong ika-9 at
(Near East), halos magkapanabayan ang ika-10 dantaon BKP. Samantala, ang Pana-
simula ng panahong ito sa pagbagsak ng hon ng Iron sa mga rehiyong Amerika ay
mga kabihasnan ng Panahon ng Bronse, mangyayari lamang sa pagdating ng mga

gaya ng sa Ehipto, Gresya, Syria, Canaan, mananakop na Europeo.
Mesopotamia, Lambak ng Indus, at Lam-
Paggawa ng mga Kasangkapang Iron
bak ng Ilog Yangtze, bunga ng malawak at
May iron beads na natagpuan sa Ehip-
matinding tagtuyot.
to na gawa noong 4000 BKP, ngunit ang
Saklaw ng huling bahagi ng panahong
mga ito ay gawa sa meteoric iron o meteori-
prehistoriko at unang bahagi ng panahong
tic iron. Anopa’t mula sa mga bulalakaw,
historiko ang Panahon ng Bronse sa Europa.
ang komposisyon nito ay mga elementong
(Ang imbensiyon ng pagsulat ang nag-
iron at nikel na nasa anyong kamacite at
bibigay ng depinisyon sa dalawang pana-
taenite. Pagkiskis (rubbing) ang pamaraaan
hong ito.)
para magkahugis ito. Gayunpaman, ang
Sa Aprika, ang Panahon ng Iron ay nasa
pinakamatandang bagay na gawa sa metal
101–200 KP (Kasalukuyang Panahon). Di
na iron na mula sa Daigdig ay natagpuan sa
tulad sa Asya at Europa, ang Aprika ay hindi
Ehipto. Ito ay isang punyal na tinatayang
WyrdLight.com/ CC BY-SA 3.0
Ang mga nakolektang iron ay dinadala ng mga metal worker sa pandayan

upang dito hulmahin at gawing sandata o kasangkapan.

ginawa bago 1 300 BKP. Ang prosesong India ay may mga nahukay na tunod (arrow-
ginamit sa paggawa ay pagpukpok (ham- head), punyal, maikling espada, at puthaw
mering) sa iron nang naaayon sa paggagam- (hatchet) na ipinagpapalagay na mga unang
itan nito. Ang punyal na ito ay ipinagpa- kagamitang iron sa bahaging ito.
palagay na gawa ng mga Hittite, sinaunang Mga pangkabuhayang gawain
Indo-Europeo na nagtatag ng imperyo Sa bagong teknolohiya, naging mas
sa Anatolia (ngayo’y Turkiya) noong mga mahusay na araro—ang mga dulo’y gawa
1 600 BKP. sa matulis na iron—ang naimbento. Naka-
Sa katagalan, natutuhan ng mga Hittite pagbubungkal ito ng mas matigas na lupa at
ang pagtunaw (smelting) sa iron. Maraming nakapag-aararong mas malawak na sakahan.

kasangkapan, ornamento, at armas na gawa Nahahawan ang kagubatan ng mas matibay
sa ganitong paraan ang laganap noong mga at mas mahusay na karit para magkaroon
1 900 hanggang 1 400 BKP. Ang pagpanday ng karagdagang mapagtataniman. Mas
(forging) ng iron ay prosesong naimbento dumami ang mga ani kung kaya kailangan
ng mga Hittite na Chalybes (binabaybay ng mga kamalig na mapag-iimbakan. May
ding Khalybes). Pagkaraang bumagsak ang reserbang produkto para sa panahong tu-
imperyo noong 1 200 BKP, ang teknolohiya mutubo ang mga ani, gayundin para sa mga
ay simulang naipalaganap sa katimugang panahon ng tagtuyot o kaya’y matagal na
Europa at Gitnang Silangan. tag-ulan o taglamig.
Samantala, sa Gitnang Asya, may mga Naimbento ang rotary quern, gilingan
kasangkapang iron na lumitaw sa pagitan ng mga grains para makagawa ng arina na
ng mga 1000 at 700 BKP. Sa Silangang panggawa sa tinapay para sa pansariling
Asya, nadebelop na ng Tsina, Hapon, at pagkunsumo at pambenta. Ang pag-aalaga
Korea ang paggamit sa iron noong 1000 ng mga baka ay pinagmumulan ng karne at
at 400 BKP. Sa Hallur sa katimugang gatas. Malaki ang inunlad ng pagsasaka at
Ang pagsasaka ay naging karaniwang gawain noong Panahon ng Iron.

paghahayupan at nakapagdebelop ng ibang
gawaing pangkabuhayan, gaya ng panga-
ngalakal at industriya. May mga guma-
gawa ng asin, nananahi ng mga damit, at
gumagawa ng mga ornamento at armas na
kinakalan sa iba’t ibang lugar.
Sa pakikipagkalakalan, malaki ang naitu-
long ng paggawa ng mga perang metal (coins).
Pinalitan ng mga ito ang mga naunang ba- Ang imbensiyon ng chariot na gawa sa
bakal ay unang ginamit na sasakyan ng

reta ng pilak na mahirap hawakan at dalhin.
mga pinunong maharlika sa pakikidigma.
Ang barya ay may larawan ng tao na maaaring
pinuno ng malaking pangkat.
ito sa labanan at karera. Ginamit ito sa
Di lamang sa mga karatig-lugar naga-
mga digmaan ng mga Hittites, Canaanites,
nap ang kalakalan noon. Marami ang du-
Griyego, at Ehipto. Noong 2018, may na-
marayo sa mga malayong lugar para mai-
tagpuan ang mga arkeologo na nakalibing
benta ang kanilang mga kalakal. Para sa
na chariot, na kasama pa ang mga kaba-
ibayong-dagat, gumamit ng mas mahuhu-
yong humila rito, sa Pocklington, Inglatera.
say na gaod (oars) at nagdagdag ng mga
Mula sa Panahon ng Iron ang mga ito! Pa-
timon (rudders) ang mga Tsino sa kani-
tunay lamang ito na ang chariot ay ginamit
lang mga sasakyang pandagat. Sa Europa,
din sa bahaging ito ng Europa.
naging matatag ang mga barko dahil
Noong Panahon ng Iron sa Hapon,
naisaayos ang kiling ng mga layag (sail),
mga iron na espada at baluti (armor) ang
pati na ang proa (bow), at popa (stern).
gamit mga lalaki sa pakikipagdigma. Sa mga
Pagbabago ng mga lipunan pamayanan sa maraming lugar, gaya ng Tsi-
Noong Panahon ng Iron, naging mana, nagsimula ang di pantay na pagtingin
tingkad ang pagkakahati ng lipunan sa mga sa lalaki at babae. Sa panahong ito, ang ka-
uring maylupa, mangangalakal, craftsmen, lalakihan ay para sa pakikipaglaban saman-
magsasaka o pesante, at alipin. Maraming tala ang kababaihan ay naging pantahanan
alitan ang naganap dahil sa paghahangad at gawain nila ang magsilang ng mga anak,
ng higit na pag-aari at kapangyarihan. Nag- mas mainam kung mas maraming anak na
simulang gumawa ng mas matibay at mas lalaki dahil magiging sundalo sila.
malakas na armas para sa pakikidigma. Unti-unting naglaho ang dating egali-
Ang mga sasakyang de-gulong ay taryong lipunan ng Panahon ng Bato kung
lumitaw noong mga 4 000 BKP sa saan may paggalang sa lahat dahil may pag-
Mesopotamia, Gitnang Europa, at Hilagang kikilala sa ambag ng lahat para sa kapakanan
Caucasus. Nakaukit sa isang palayok sa ng lahat. Naging matingkad ang konsep-
Poland mula sa panahong ito anglarawan to ng pag-aari kaya nagkaroon ng pagha-
ng kariton na may apat na gulong at dala- hati sa likas at gawang yaman—bagaman
wang ehe (axle). hindi makatuwiran ang naging hatian.
Ang mga chariot ay naging laganap, Nagkaroon ng pag-uuri ng mga tao batay
lalo na sa Malapit na Silangan. Ito ay mga sa yaman. At sa pagbabantay sa yaman,
sasakyang may dalawang gulong na hinihila naging tampok ang mga pagpapahalaga sa
ng kabayo at ginagamit noong panahong kapangyarihan.

Sining ng Panahon ng Iron
Ang sining ng panahong ito ay makiki-
ta sa mga alahas at ibang pamamuti sa ka-
tawan, mga kagamitan at dekorasyon sa ba-
hay, at mga (hawakan) ng espada at baluti.
Mussklprozz/CC BY-SA 3.0

Noong Panahon ng Iron, naging
tampok ang mga likhang-sining na antro-
pomorpiko. Ito ay mga eskultura o pigurin
na parang tao ang anyo. Ang Sundalo ng
Hirschladen na nahukay sa ngayo’y Ditzin-

gen, Baden-Württemberg sa Alemanya Ang Sundalo ng Hirschlanden ay pinanini-
ay isang halimbawa ng antromorpikong walaan ng mga arkeologo na inilagak sa
likhang-sining noong Panahon ng Iron. libingan.
Sagutin
1. Ano ang tatlong yugto ng Panahon ng Metal?
2. Bakit nagkaroon ng iba’t ibang yugto sa Panahong Metal?
3. Paano nakaapekto sa pamumuhay ng mga sinaunang tao ang mga tuklas at
imbensyon sa bawat yugto ng Panahong Metal?
4. Sa iyong opinyon, alin sa mga imbensyon o tuklas sa bawat yugto ng Panahong
Metal ang nakatulong ng malaki sa pag-unlad ng kultura ng sinaunang tao?
Alalahanin
• Ang arkeolohiya, paleontology, at antropolohiya ay mga disiplinang
nakatutulong sa pag-aaral ng buhay at kultura ng mga sinaunang tao.
• Ang ilan sa mga hominin sa panahong prehistoriko ay ang Homo naledi,
Australopithecus afarensis, Australopithecus africanus, Homo habilis,
paranthropus boisei, Homo erectus, Homo heidelbergensis, Homo
neanderthalensis, Homo floresiensis, Homo naledi, at Homo sapien.
• Sina Christian Jürgensen Thomsen, Jens Jacob Asmussen Worsaae, at Sir
John Lubbock ang ilan sa mga arkeologo na nagpanukala ng paraan ng
pagpapanahon sa pag-unlad ng sinaunang tao.
• Ang sinaunang tao ay nabuhay sa Panahon ng Bato na nahahati sa
Paleolitiko, Mesolitiko, at Neolitiko.
• Noong Panahong Paleolitiko ang mga prehistorikong tao ay may nomadikong
pamumuhay, sa mga lungaw at kuweba naninirahan, unang nakatuklas ng
paggamit ng apoy, at gumawa at gumamit ng mga payak na kasangkapang
bato.

• Noong Panahong Mesolitiko, ang mga prehistorikong tao ay nagsimulang
maghayupan at magsaka, may permanenteng panirahan na karaniwang
gawa sa bato, kahoy, dayami at mga buto at pangil ng mammoth at
gumagawa at gumagamit ng mga kasangkapang gawa sa luwad.
• Noong Panahong Neolitiko ay nagsimulang manirahan sa pamayanan ang
mga prehistorikong tao at dumami ang mga uri ng halaman na kanilang
itinatanim at mga uri ng hayop na kanilang inaalagaan.
• Ang Panahong Metal ay nahahati sa Panahon ng Tanso, Panahon ng Bronse,
at Panahon ng Bakal.
• Sa Panahon ng Tanso ay naging karaniwan ang mga kasangkapan at
sandatang gawa sa tanso, nagkaroon ng mga craftsmen, nagsimula ang
kalakalan, lumitaw ang pag-uuri sa lipunan, at sumibol ang sibilisasyon sa
Ehipto, Mesopotamia, Mycenae, India, at Tsina.
• Sa Panahon ng Bronse ay naging karaniwan ang mga kasangkapan at
sandatang gawa sa bronse, naimbento ang gulong, nagkaroon ng mga
metal workers, umunlad at lumawak ang kalakalan, nagkaroon ng mga
pamayanang naliligiran ng moog, at sumibol ang mga kaharian ng Sumer,
Babylonia, at Athens.
• Sa Panahong Iron ay naging karaniwan ang mga kasangkapan at sandatang
gawa sa bakal, nakadebelop ng iba pang gawaing pangkabuhayan, sinimulan
ang paggamit ng mga perang metal, lumitaw ang mga sasakyang de-gulong,
at naging karaniwan ang likhang-sining na antromorpiko.
Subukin
A. Isulat sa patlang bago ang bawat bilang kung ang inilalarawang panahon ay
Paleolitiko, Mesolitiko, Neolitiko, at Metal.
1. Mga pangunahing gawain ay pangangaso at pangangalap.
2. Microlith ang pangunahing imbensiyon.
3. Simula ng Rebolusyong Agrikultural
4. Sumibol ang mga sibilisasyon ng matandang Ehipto,
Mesopotamia, Mycenae, Lambak ng Indus, at Dinastiyang
Shang.
5. Naging laganap ang paggamit ng mga chariot.
6. Naimbento ang coins.
7. Nagkaroon ng mga paghahati sa lipunan ayon sa yaman.
8. Panahong Chalcolithic
9. Sinimulan ang paggawa ng megalitikong Stonehenge.
10. Natuklasan ng sinaunang tao ang apoy.

B. Isulat sa patlang ang paglalarawan sa sumusunod na hominin.
1. Homo sapien

2.
Homo erectus

3.
Homo habilis

4.
Australopithecus africanus

5.
Homo naledi

Pag-ugnayin
A. Isulat ang mga kakayahan ng mga sumusunod na hominin at alamin kung paano
sila natulungan ng kanilang kapaligiran upang mabuhay. Isulat sa mga patlang ang
mga sagot.
Homo habilis Homo erectus Homo sapien
Ano ang mga kakayahan nila?
• • •

• • •

• • •


Paano sila natutulungan ng kapaligiran upang mabuhay?
• • •

• • •

• • •

Napatunayan ko na
B. Isulat sa loob ng Venn diagram ang pagkakatulad at pagkakaiba sa pamumuhay

ng mga tao sa iba’t ibang panahon. Dugtungan ang pahayag sa kahon upang
makabuo ng pagsusuri ukol sa pamumuhay ng mga tao sa mga panahong ito.
Panahong Paleolitiko Panahong Mesolitiko
Panahong Neolitiko

Pinakamaunlad ang pamumuhay sa Panahong dahil
.
Maunlad ang pamumuhay sa Panahong dahil
.
Papaunlad ang pamumuhay sa Panahong dahil
Suriin
A. Basahin ang sumusunod na sipi at sagutin ang mga gabay na tanong. Isulat sa
patlang ang iyong kasagutan.
Muli, hindi lamang ang pagkakaroon ng bronse, ngunit sa bilang, gan-

da, at pagkaiba-iba ng mga bagay na gawa rito, na tayo ay namangha. Sa
isang koleksiyon ng mga bagay na gawa ng alinmang pananahanan noong
Panahon ng Bato, walang di makapagsasabi ng nananaig na pagkakatulad.
Ang kagustuhan ng artificers o mahusay na craftsmen ay tila kaunti at payak.
Noong Panahon ng Bronse, lahat ng ito ay nagbago. Natagpuan natin di la-
mang mga palakol, palaso, at kutsilyo, ngunit, dagdag pa, mga espada, sibat,
karit, hikaw, pulseras, alpiler, sing-sing, at iba-iba pang gamit. …nagbigay ng
ideya ng mga kagamitang natagpian sa ilang pananahanan sa Swisong lawa,
habang ang bilang ng mga bagay na natagpuan sa mga lawa ng Bienne at
Neufchatel lamang ay umabot ng mahigit 20 000. Ang mga bronseng kagam-
itan, samakatuwid, ay malinaw na di maisasantabi na ilang pambihira lamang
na mga espimen, ngunit kumakatawan sa espesyal at may maunlad nang
yugto ng sibilisasyon.
Ang pagpapalayok ay nagpapakita rin ng may kataasang antas ng pag-
unlad. Ang potter’s wheel ay talaga namang di pa ginagamit noong mga Pana-
hon ng Bronse at Bato, ngunit ang mga materyal ng pagpapalayok noong
Panahon ng Bato ay binubuo ng malalaking butil ng quartz, habang ang gamit
noong Panahon ng Bronse ay kakikitaan ng mas maingat na paghahanda.
Ang mga ornamento ng dalawang panahon ay nagpapakita rin ng malaking
pagkakaiba. Sa Panahon ng Bato, may mga impresyon ito na gawa ng pako
o daliri, at pagkaminsan ng kurdong pinilipit sa malambot na luwad (clay).

Tuwid ang lahat ng guhit, o kapag pilipit ay di talagang regular at di maganda
ang pagkakabatak. Sa Panahon ng Bronse, ipinagpatuloy ang mga disenyo
na mayroon ang Panahon ng Bato, ngunit dagdag pa, may makikita tayong
mga bilog at likaw (spirals); habang ang mga paggawa sa mga hayop at
halaman ay mga katangian ng Panahon ng Iron.
Kaya muli, ang pagkakaiba ng mga Panahon ng Bronse at Iron ay di la-
mang sa pagkakataglay nito ng iron. Ang pagpapalayok ay naiiba, ang mga
uri ng mga kagamitan at armas ay iba, ang mga ornamento ay iba, ang kaa-
laman sa metalurhiya ay mas maunlad, ginagami ang pilak at tingga, ang
mga letra ay naimbento, ang mga barya ay pinanday. Ang kawalan ng pilak,
ng mga barya, at ng mga inskripsiyon sa mga natagpuang bronse, ay tala-
gang kapuna-puna.
Bahagi ng Pre-historic Times as Illustrated by Ancient Remains and the Manners and Customs of Modern Savages ni Rt. Hon.
Lord Avebury(1865).
Sanggunian: www.archive.org
Mga Tanong
1. Ano ang paksa ng binasang sipi ng aklat?

2. Bakit naging mahalaga ang Panahon ng Tanso sa kabihasnan ng tao?
Magbigay ng mga patunay mula sa binasang sipi.

3. Paano nagkaiba ang mga palayok noong Panahon ng Bato at Panahon ng
Tanso?

4. Paano naipakita ang pag-unlad ng pagpapalayok mula sa Panahon ng Bato
tungo sa Panahon ng Tanso?

5. Paano naipakita ang pag-unlad ng teknolohiya mula sa Panahon ng Bato
hanggang Panahon ng Iron?


B. Pag-aralan ang larawan at sagutin ang mga tanong tungkol dito. Isulat sa patlang
Wellcome Collection/CC BY 4.0
1. Anong panahon sa kasaysayan ang ipinapakita sa larawan?

2. Paano ipinakita sa larawan ang kondisyong heograpiko sa panahong ito?

3. Paano ipinakita sa larawan ang pamumuhay ng mga tao sa panahong ito?


4. Paano nakatulong o nakahadlang ang kalagayan ng kapaligiran upang
magkaroon ng maayos na pamumuhay ang mga tao sa larawan? Pangatwiranan
ang sagot.

5. Sa iyong opinyon, umiiral pa rin ba ang ganitong paraan ng pamumuhay?

Sanayin
G LAYUNIN—Nais ninyong pataasin ang kamalayang pangkasaysayan ng mga Pilipino

tungkol sa mga pinagdaanang panahon ng tao.
R GAMPANIN— Bilang kasapi ng Organization of Archaeological Students of the
Philippines.
A MADLA—Nais ninyong bigyang-kaalaman ang mga mag-aaral ng baitang 8 ng isang
malapit na pampublikong paaralan na kasalukuyang nag-aaral ng Kasaysayan ng Daigdig.
S SITWASYON— Marami kasi sa kanila ang nalilito tungkol sa iba’t ibang kaunlarang
naganap sa mga panahong pinagdaanan ng tao.
P PRODUKTO—Upang di magkaroon ng pagkalito, napagdesisyunan ninyong hatiin sa anim
na pangkat ang mga kasapi ng inyong samahan upang ang bawat pangkat ay makagawa
ng polyeto gamit ang microsoft publisher tungkol sa mga sumusunod:
Pangkat 1—Panahong Neolitiko
Pangkat 2—Panahong Mesolitiko
Pangkat 3—Panahong Neolitiko
Pangkat 4—Panahon ng Tanso
Pangkat 5—Panahon ng Bronse
Pangkat 6—Panahon ng Iron
S PAMANTAYAN—Sisiguraduhin ninyong ang inyong polyeto ay (1) nagtataglay ng
kawastuan ng impormasyon, (2) maayos ang pagkakasulat, (3) may mga angkop na
larawan, at (4) may angkop na disenyong nakaaakit sa mambabasa.

Bahagi 2
Ang Daigdig sa Panahon
ng Klasikong Kabihasnan
at Transisyonal
na Panahon
A
ng pagsibol ng kabihasnan ay bunga ng hangarin ng mga sinaunang tao na
mapaunlad ang kanilang pamumuhay. Makikita ang mga kabihasnang ito
sa Europa, Aprika, Asya-Pasipiko, at Amerika. Ang pag-unlad sa paraan ng
pamumuhay sa bawat kabihasnan ay makikita sa kanilang seguridad sa pagkain at ka-
ligtasan, mahusay na sistema ng transportasyon at kalakalan, maayos na pamamahala at
paggawad ng katarungan, at pag-usbong ng mga sistema ng pagsulat, sining, relihiyon, at
teknolohiya.
Aralin 6 Alamin
Ang Pagsisimula • Paano nakatulong ang

heograpiya sa pagbuo
ng sinaunang
ng Kabihasnan kabihasnan?
• Bakit sa Asya unang
sa Asya
sumibol ang kabi-
hasnan sa daigdig?
Tuklasin
Isulat sa patlang bago ng bawat bilang ang T kung tama ang pahayag at M kung
mali.
1. Nagsimula ang mga unang kabihasnan sa Asya sa mga lugar na malapit sa
mga ilog.
2. Ang paninirahan ng mga tao sa isang lugar o teritoryo ang isa sa mga
unang proseso upang magkaroon ng kabihasnan ang tao.
3. Naging mapayapa ang mga sinaunang kabihasnan dahil walang tunggalian
at digmaan sa pagitan ng mga ito.
4 Hindi nakabuo ang mga unang kabihasnan ng pamahalaan at paniniwala.
5. Mahalaga ang agrikultura sa pagpapaunlad ng isang kabihasnan.
Basahin
Sa Panahong Bronse ay sumibol ang mga unang kabihasnan. Sa panahong ito,
nagkaroon ng malawakang pag-unlad sa pamumuhay ng mga tao sa aspekto ng
politika, ekonomiya, kultura, relihiyon, paniniwala, at lipunan. Ang mga resulta ng pag-
unlad na ito ay naging bahagi ng kontribusyon ng mga sumibol na kabihasnan sa
kasalukuyang panahon.
142 | Bahagi 2 Ang Daigdig sa Panahon ng Klasikong Kabihasnan at Transisyonal na Panahon

Ang Konsepto at mga Batayan
ng Kabihasnan
Ang “kabihasnan” ay maunlad na ka- pamayanan ang mga taong namamahala,
tayuan o kalagayan ng lipunan na may nagpapatupad ng batas, at nangangalaga sa
mataas na antas sa agham, industriya, at mga nasasakupan.
pamahalaan. Ito rin ay anomang uri ng URI NG HANAPBUHAY Lahat ng mga

kultura at lipunan ng isang espesipikong kabihasnan ay umaasa sa agrikultura para
lugar, panahon, at pangkat ng mga tao. sa kanilang kabuhayan. Karamihan sa mga
Singkahulugan ng “kabihasnan” ang tao noon ay namumuhay sa pagsasaka at
“sibilisasyon” na mula Espanyol na civili- pag-aalaga ng hayop.
zacion. Ang palaugatan (etymology) ng salita Dahil sa agrikultura, hindi na panga-
ay civis, na Latin para sa “mamamayan” o ngaso at pangangalap ng pagkain ang
“bayan.” Mula rin dito ang civilis (sibil o ginagawa lamang ng mga tao; bagkus, na-
pambayan o pangmamamayan) at civitas tuto silang lumikha ng kanilang pagkain.
(lungsod). Madalas, nagkakaroon pa sila ng labis o
Si Vere Gordon Childe (1892–1957) reserbang pagkain kaya nagkaroon na sila
ay Awstralyanong arkeologo na nagpakada- ng panahon para sa ibang gawain. Ito ang
lubhasa sa pag-aaral ng prehistory ng Euro- nagbigay-daan sa espesyalisasyon ng pagga-
pa. Ayon sa kaniya, ang isang kabihasnan wa. May mga natuto at nagpakadalubhasa
ay matutukoy sa pamamagitan ng mga sa paggawa ng palayok, paghabi ng tela,
batayan, gaya ng pamahalaan, pagkadalub- pagpanday ng metal, at iba pang gawain.
hasa sa paggawa, pag-aantas ng lipunan,
ekonomiya, mataas na kalinangan, at siste- URI NG PAMAHALAAN Ang isang kabi-
ma ng pagsulat. hasnan ay hindi magtatagumpay kapag
Ang kabihasan ay kompleks na kultura wala itong mahusay na pamunuan. May
na ang malaking bilang ng mga tao rito ay mga kabihasnan na umusbong dahil may-
binubuklod ng mga komon na batayan. roong isang pinuno na naglakas-loob na
Ang kompleks ay kabuuan na nahahati sa hamunin ang karatig na kaharian at talu-
magkakaugnay na mga bahagi. nin ito sa labanan. Sa isang banda, may-
Sa mga pag-aaral ng mga historyador, roon ding mga pinunong nagpamalas ng
natukoy nila ang mga batayang katangian kanilang husay sa pamamagitan ng kaala-
ng isang kabihasnan. man sa diplomasya at mga batas. Ang mga
sinaunang kabihasnan ay may pamahalaan
PAMAHALAAN Dahil sa paglaki ng popu- na kung tawagin ay monarkiya. Ito ay uri
lasyon sa isang pamayanan, kailangan ng ng pamahalaan na ang isang pangkat ng
isang sistema ng pamamahala para mapa- tao ay pinamumunuan ng isang hari. Ang
ngalagaan ang kaayusan at katahimikan pagiging hari ay katayuan at katungkulang
ng lugar. Sa gayon, taglay ng sibilisadong naipapasa sa panganay na anak ng hari.
Aralin 6 Ang Pagsisimula ng Kabihasnan sa Asya | 143

ANTAS NG TAO SA LIPUNAN Inilalar- nagkakaroon ng sigalot at digmaang sibil
awan dito ang pamamaraan kung paano na mas lalong nagpapahina sa isang kabi-
napapangkat ang mga tao ayon sa kanilang hasnan. Ang karaniwang pinagkukunang
katayuang panlipunan, pang-ekonomiya, yaman ng isang kabihasnan ay ang sariling
o pang-edukasyon. Yaong mga nagpa- mga produkto, pakikipagkalakalan, at pana-
kadalubhasa sa isang gawain, gaya ng mga nakop ng karatig na kaharian.
pari, sundalo, at artesan ay nagkaroon ng
PAGTATALA NG IMPORMASYON
kapangyarihan. Sa mga unang kabihasnan,
Bawat kabihasnan ay umuusbong at kina-
nagkaroon din ng paghahati sa mga tao
launa’y bumabagsak. Marami sa mga pang-

nang ayon sa kanilang yaman, gaya ng
yayari at pangalan ng tao ay lumipas at
mga maharlika, malayang mamamayan, at
nailibing sa limot na kapanabay ng paglipas
alipin.
ng panahon. Ito ang dahilan kaya bawat
SISTEMA NG EKONOMIYA Mahalaga kabihasnan ay nag-imbento at naglinang ng
ang ekonomiya sa kahit na anong kabi- sariling sistema ng pagsusulat at pagtatala.
hasnan. Ito ang nagsisilbing daan sa pag- Ang mga tala mula sa iba’t ibang kabihasnan
unlad o pagbagsak ng isang kabihasnan. Ang ay naging tulay ng kasalukuyan sa nakaraan.
kabihasnang may malakas na ekonomiya ay Karamihan sa mga talang ito ay naglalaman
mayroong malakas na sandatahang lakas ng mga kaalaman, kultura, batas, kasaysa-
na nagagamit sa pananakop at pagtanggol yan, relihiyon, at uri ng pamumuhay ng
ng kaharian samantalang kapag naghihirap mga tao ay nagbibigay ng mga patunay sa
ang ekonomiya ng kaharian, karaniwang mga pangyayari sa isang kabihasnan.
Sagutin
1. Ano ang karaniwang uri ng hanapbuhay ng mga sinaunang kabihasnan?
2. Paano nakakatulong ang ekonomiya sa paglakas o pagbagsak ng isang
kabihasnan?
3. Bakit mahalaga ang mga naitalang impormasyon ng isang kabihasnan?
Ang Kabihasnan sa Mesopotamia

Sa Mesopotamia nagsimula ang mga Fertile Crescent. Sa rehiyong ito ay duma-
unang kabihasnan sa mundo. Tinawag sa daloy ang mga ilog Tigris at Euphrates na
gayong ngalan dahil matatagpuan ito sa nag-iiwan ng matabang deposito ng lupa sa
pagitan ng mga Euphrates at Tigris dahil sa mga panahon ng pagbaha nito. Dahil dito,
wikang Griyego, ang mesos ay “gitna” at ang napaunlad ng mga naninirahan dito ang
potamos ay “ilog.” pagsasaka.
Ang Mesopotamia ay nagsimula sa Nahahati ang Mesopotamia sa apat:
mayamang lupain na kung tawagin ay Sumer, Babylonia, Akkadia, at Assyria.

Ang Sumer ay kabihasnang naitatag sa sa kasalukuyang Baghdad, Iraq). Humanga
timog Mesopotamia kung saan nagtatagpo ang mga Akkadian sa kulturang Sumerian
ang mga ilog Tigris at Euphrates bago kung kaya ipinagpatuloy at pinalawig nila
dumaloy ang tubig nito patungong Golpo ang kulturang ito na kinalaunan ay kumalat
ng Persia. Sumerian ang tawag sa mga na sa iba’t ibang bahagi ng Malapit na Silan-
mamamayan ng Sumer. Sila ang nag- gan (Near East) at Gitnang Silangan (Middle
dala at nagpakalat sa katimugang bahagi ng East) at maging sa kabuuan ng Mesopotamia
Mesopotamia ng mga kaalamang agrikul- hanggang Ehipto. Nakaranas ang Imperyong
tural noong 5000 BKP. Tinawag na Sumer Akkadian ng mga panloob at panlabas na
ang mga nasasakupang estadong-lungsod pananalakay upang maagaw sa kanila ang

na kanilang itinayo na binubuo ng Eridu, kapangyarihan. Noong 1700 BKP, bu-
Sippar, Girsu, Uruk, Ur, at Lagash. Tina- magsak ito sa kontrol ng Babylonia sa pamu-
tayang mahigit sa 10 000 ang nanirahan muno ni Hammurabi. Ang mga Babylonian
sa bawat estadong-lungsod. Pinalawak ng ay pangkat ng mga tao na nagmula sa
mga Sumerian ang kanilang mga teritoryo katimugang Mesopotamia.
pa-hilaga ng Ilog Tigris at Euphrates noong May iba pang sumakop sa Mesopo-
3 000 BKP. Nagawa rin nilang sakupin tamia. Noong 1500 BKP, sinakop ito ng
ang mga pangkat Semitiko na naninirahan mga Hittite na nagmula sa katimugang
doon. bahagi ng Rusya. Ginagamit nila ang wikang
Malimit ang tunggalian sa pamumuno Indo-Europeo na magkakamag-anak na
ng mga estadong-lungsod ng Sumer kung wika sa Timog, Gitna, at Kanlurang Asya
kaya hindi nakabuo ng isang sentralisa- at maging sa Europa. Noong 1200 BKP,
dong pamahalaan ang mga Sumerian. Ang sinakop ang Mesopotamia ng mga Assyrian
estadong-lungsod, na nagkaroon ng kon- na nagtatag ng bagong kabisera sa hilagang
trol sa mas maraming produkto, ay pinag- bahagi ng Nineveh. Ang mga Assyrian ay
tutulungan ng iba pang lungsod upang pa- nanggaling din sa lahi ng mga Akkad at
hinain at pabagsakin. nanirahan sa hilagang bahagi ng Mesopo-
Dahil sa kawalan ng pagkakaisa, ang tamia. Noong 612 BKP, muling nakontrol
iba’t ibang estadong-lungsod ng Sumer ay ng Babylonia ang Mesopotamia sa ilalim
madaling nasakop ng mga Akkadian noong ng mga Chaldean na orihinal na nagmula
2300 BKP sa pamumuno ni Sargon ang sa Levant. Ipinalaganap ng mga Chaldean
Dakila. Ang mga Akkadian ay pang- ang kulturang iniwan ng mga Sumerian.
kat ng mga Semitiko mula sa kanlurang Gayunman, tuluyan nang naglaho ang
Mesopotamia. Tinawag na “dakilang hari” si pagsunod at pagpapalaganap ng kulturang
Sargon sapagkat nagawa niyang sakupin ang Sumerian sa ilalim ng kapangyarihan. Pina-
iba’t ibang estadong-lungsod at pamunuan munuan ng mga Persian ang Mesopotamia
ang isang malaking imperyo. Naitatag ni Sar- sa loob ng 1 000 taon.
gon ang sinaunang imperyo. Ang sentro ng Hindi lamang ang pagsakop ng iba’t
kaniyang pamunuan ay itinatag niya sa ba- ibang pangkat o imperyo ang dahilan ng
gong lungsod na tinawag na Akkad (malapit pagwawakas ng pag-iral ng kabihasnan sa

Mesopotamia. Sanhi na rin ito ng mga pag- at buhangin bunsod ng sandstorm (bugso
babago sa kanilang lupain. Hindi na ganoon ng napakalakas na hangin at nagtataglay
karami ang naaaning trigo sa kanilang saka- ng maraming buhangin). Unti-unti nang
han na makasasapat para sa mga mama- iniwan ng mga tao ang lugar na ito at naki-
mayang naninirahan doon. Hindi na rin salamuha sa iba’t ibang bagong lungsod at
malusog ang lupang nagkaroon ng maram- bayan na pinamumunuan ng mga sumakop
ing deposito ng asin na humahalo sa lupa sa kanilang imperyo.
Sagutin
1. Anong mga estadong-lungsod ang naitatag sa Mesopotamia?
2. Paano umusbong at umunlad ang kabihasnang Mesopotamia?
3. Bakit nagwakas ang kabihasnan sa Mesopotamia?
KULTURA Mayaman ang kultura ng kabi- RELIHIYON Ang mga taga-Mesopotamia

hasnang Mesopotamia. May sarili silang ay sumamba sa maraming diyos at diyosa,
sistema ng pamahalaan at may organisa- na kumakatawan sa iba’t ibang elemento, as-
dong relihiyon na malaki ang impluwen- pekto ng pamumuhay, at pangunahing taga-
siya sa pang-araw-araw na buhay. May pagtanggol o patron ng estadong-lungsod.
kani-kaniyang gampanin ang mga mama- Kabilang sa panteon ng mga diyos at di-
mayan sa lipunan kung kaya naging madali yosa sina Anu, diyos ng kalangitan; Enlil,
ang mga bagong tuklas nilang teknolohiya. diyos ng hangin at bagyo; Enki, diyos ng
Nakatulong naman sa preserbasyon ng mga katubigan, kaalaman, at patron ng lupain
kaalaman ng kanilang lipunan at kultura ng Eridu; Inanna, diyosa ng kagamitang
ang maayos na sistema ng edukasyon at pandigma at patrona ng Uruk; Ninursag,
pagkakaroon ng mayamang panitikan. diyosa ng kalupaan; Nanna, diyos ng bu-
wan at patron ng Ur; Ninhil, asawa ni
PAMAHALAAN Ang mga estadong-lung-
Enlil at patrona ng Nippur, Nihurta na
sod sa Mesopotamia ay teokrasya, na ang
diyos ng digmaan, agrikultura, at patron ng
mga pari ay may malaking impluwensiya
Girsu at Lagash; at Utu na diyos ng araw at
sa pamunuan. Sa maraming pagkakataon,
patron ng Sippar.
kailangang sumangguni sa pari ang hari
Kasama sa pananampalataya ang pag-
upang magkaroon ng katiyakan sa kani-
tanggap na ang tao ay nilikha upang maging
yang desisyon na kalulugdan ng mga diyos
tagapaglingkod ng mga diyos.
at diyosa. Ang mga hari noon ay itinutu-
Naniniwala rin ang mga Mesopota-
ring din na anak ng mga diyos, na tulad ni
mian sa mga espiritu na matatagpuan sa
Gilgamesh. (Si Gilmamesh ang ikalimang
kapaligiran. Naniniwala sila na ang mga
hari ng Uruk na nabuhay noong 2700 BKP.
kalamidad, gaya ng pagbaha at tagtuyot,
Ayon sa kaniyang epiko, siya ay anak ng
ay gawa ng mga diyos at espiritu. Dahil
diyosang si Ninsun at apo ng diyos na si Anu).

dito, lubha silang natatakot sa mga ito kaya mga maharlika. Sila ang bumubuo sa mas
naging tradisyon na nila ang pagsusuot ng malaking bahagi ng populasyon at kabilang
mga agimat at pagsasagawa ng mga ritwal dito ang mga mangangalakal, magsasaka,
upang payapain ang mga diyos at espiritu. Sa mangingisda, at artisano. Nasa pinaka-
Uruk, halimbawa, nagsasagawa araw-araw mababang antas ang mga alipin. Sa kabi-
ng ritwal ng pag-aalay ng 250 pirasong ti- hasnang Mesopotamia, nagiging alipin ang
napay, 58 tupa, at dalawang baka. Bago gu- mga nagapi sa digmaan at yaong may mga
mawa ng desisyon, sumangguni muna ang pagkakautang.
mga pinuno at pari sa mga diyos sa pama- Walang gaanong karapatan ng kaba-
magitan ng pag-aaral sa mga panaginip, baihan sa batas kaysa kalalakihan. Ang

bituin, at ibang palatandaan na maaaring mga babaing alipin ay karaniwang makiki-
magpakita ng kagustuhan ng mga diyos ta sa mga templo upang magsilbi tulad ng
at espiritu. Naniniwala rin ang mga taga- paghabi ng tela at paggiling ng trigo. Ang
Mesopotamia sa kabilang-buhay at ang malayang babae ay maaaring gawing alipin
mga patay ay napupunta sa may kadiliman ng tatlong taon bilang kapalit ng pagkakau-
sa kailaliman ng mundo. tang ng kaniyang asawa. Gayunman, may
malalayang kababaihan ang pinapayagang
LIPUNAN Nahahati sa tatlong antas ang
magmay-ari ng lupain at mamahala ng
mga tao sa lipunan ng Mesopotamia. Ang
negosyo tulad ng tindahan at mga paupa-
mga maharlika, na kinabibilangan ng mga
hang panuluyan. Pinapayagan din silang
hari at pari, kasama ang kani-kanilang
maging testigo sa korte kahit sila ay alipin.
mga pamilya, ang may hawak sa matata-
Binibigyan ng proteksiyon ang kababai-
as na posisyon sa pamahalaan. Sila ang
han sa mga pang-aabuso at pagpapabaya
nagmamay-ari ng malalawak na lupain at
ng kanilang mga asawa. Sinisigurado ng
may kapangyarihang panrelihiyon at pang-
batas na makatatanggap sila ng kaukulang
militar. Kasunod ay ang malalayang tao na
kabayaran sa panahong hiwalayan sila ng
nagtatrabaho sa malalawak na lupain ng
kanilang asawa.
Sagutin
1. Anong uri ng pamahalaan ang umiral sa mga estadong-lungsod sa Mesopotamia?
2. Paano nagkakaiba ang katayuan sa lipunan ng mga taga-Mesopotamia?
3. Sa iyong opinyon, bakit hindi pantay ang karapatan ng mga babae at lalaki sa
Mesopotamia?
Kabuhayan Pinaunlad ng mga Meso- daluyan ng tubig na nagmumula sa mga ilog

potamian ang pagsasaka sa pamamagitan patungo sa mga sakahan. Sila rin ang unang
ng pagtatayo ng mga dike upang pigilin ang gumamit ng araro at mga kasangkapang
pag-apaw ng tubig na nagmumula sa ilog. yari sa tanso tulad ng espada, punyal,
Sa mga tuyong bahagi ng hilagang Mesopo- at palakol.
tamia, nagtayo sila ng mga irigasyon upang

Agham Ang mga taga-Mesopotamia ay trigo, at katad sa ibang lupain ng mga
unang nakaimbento ng gulong upang mas Mesopotamian. Nag-aangkat sila ng troso
mapadali ang gawain sa mga sakahan tulad mula sa Syria, Turkey, at Lebanon; garing
ng pagbubuhat at paglilipat ng mabibigat mula sa Aprika at kanlurang baybayin ng
na kagamitan at pagdadala ng mga ani mula India; at copper mula sa mga lupain sa pa-
bukid patungong imbakan. Naging maha- ligid ng Golpo ng Persia. Sa ganito, malaki
laga rin ang gulong sa paggawa ng mga ang naitulong ng imbensiyon ng gulong at
kagamitang gawa sa luwad, gaya ng paso layag sa transportasyon ng mga produkto.
at palayok upang bigyan ito ng hugis. Naimbento ng mga Mesopotamian ang
Dahil din sa gulong ay naimbento nila ang sistema ng pagsulat na tinawag na cuneiform.
chariot, sasakyang hila ng isa o dalawang Nag-ugat ang cuneiform sa pictography,
kabayo na gamit ng mga Sumerian sa karera na kauna-unahang sistema ng pagsulat na
o digmaan. gumagamit ng iba’t ibang larawan bilang
Ang mga lungsod ay napalilibutan ng simbolo ng mga bagay sa paligid tulad ng
matataas na pader na pananggalang sa mga isda, ibon, trigo, araro, at iba pang kaga-
sumasalakay na kalaban. Ang naglalakihang mitan. Hindi kayang katawanin ng pic-
gusali sa mga lungsod tulad ng ziggurat o tography ang iba’t ibang kakanyahan ng
templo ay yari sa luwad na tisa. Ang mga wikang kaya unti-unting gumamit ang mga
tahanan sa mga lungsod na ito ay idinisenyo Mesopotamian ng iba’t ibang abstraktong
upang magkaroon ng maayos na bentilas- simbolo na hindi na kailangang gumamit
yon at liwanag. ng mga materyal na bagay. Dahil dito,
Bawat estadong-lungsod ay may pami- unti-unti nang umunlad ang cuneiform
lihan. Nagluluwas sila ng telang lana (wool), hanggang sa lagyan na nila ng simbolo ang
Hardnfast/CC BY 3.0
Ang ziggurat ay piramideng templo ng mga Sumerian. Ito ang sentro ng kanilang pamumu-
hay. Binubuo ng mga palapag, ang ziggurat ay tirahan ng mga pinuno ng estadong-lungsod.
Dito rin idinaraos ang mga ritwal na panrelihiyon. Nakalarawan ang ziggurat ng Ur na may
habang 64 kilometro at 29.8 kilometro ang taas. Makikita ito sa sa kasalukuyang probinsiya
ng Dhi Qar sa Iraq.

mga tunog na bumubuo sa salita na tina- Panitikan at iba pang Tala
tawag na nasusulat na palatunugang wika. Dahil sa sistema ng pagsulat, maraming
Sa paraang ito, nagkaroon ng mas malapit panitikan, batas, at mga tala ang naisulat
at direktang ugnayan ang wikang sinasalita tulad ng Kodigo ni Hammurabi at Epiko ni
at mga bagay na isinusulat na naging pun- Gilgamesh. Naglalaman ang Kodigo ni
dasyon ng kasalukuyang alpabeto. Hammurabi ng mga batas na nauukol
Bumuo rin ang mga Sumerian ng multi- sa pang-araw-araw na buhay, pati na sa
plication at division table. Dahil dito, napag-aasawa at pagpapamana. Ang Epiko ni
sukat nila ang bilog na may 360 digri ba- Gilgamesh ay tungkol sa maalamat na pag-
tay sa 60 yunit. Ibinatay nila ang siklo ng hamon sa diyos ng pinunong si Gilgamesh.
oras at panahon sa 60 yunit na ginagamit
hanggang ngayon, gaya ng 60 segundo na
katumbas ng 1 minuto at 60 minuto na ka-
tumbas ng 1 oras. Nakabuo sila ng kalen-
daryong lunar na may 12 buwan na nak-
abatay sa siklo ng buwan sa loob ng isang
taon.
Edukasyon Nagtayo ang mga Sume-
rian ng mga kauna-unahang paaralan sa
buong mundo. Tinawag na mga edubba o
“bahay ng mga tableta,” ang mga paaralan
ay nakakabit sa mga templo. Kadalasang
mayayamang lalaki ang may kakayahang
mag-aral dahil sa walang pambayad sa guro
at kagamitan sa paaralan ang mahihirap. Sa
gayon, ang mga nakapag-aaral ay mga anak
ng mga pari, opisyal ng pamahalaan, at may Ang Epiko ni Gilgamesh, na isinulat ang
matataas na katungkulan sa militar. Ang cuneiform sa mga tabletang luwad, ang
pinag-aaralan nila ay ang pagbilang at pag- itinuturing na pinakamatandang pani-
tikan sa buong daigdig. Natagpuan ito
sulat gamit ang cuneiform na magagamit noong 1853 sa guho ng lumang aklatan
nila bilang mga eskribano o tagapagtala sa sa Nineveh.
templo at palasyo.
Sagutin
1. Anong mga bagay ang naimbento ng mga taga-Mesopotamia?
2. Paano nakatulong ang mga imbensiyong ito sa pamumuhay ng mga taga-
Mesopotamia?
3. Bakit mayayaman lamang ang nakapag-aaral sa mga paaralan sa Mesopotamia?

KONTRIBUSYON SA DAIGDIG NG • Ang paggawa ng kalsada ang naging
MGA KABIHASNAN SA MESOPO- kontribusyon ng Akkadia sa kabi-
TAMIA Maraming kontribusyon ang hasnan. Sinimulan ng mga Akkad ang
Mesopotamia sa kabihasnan ng daigdig. paggawa ng mga kalsada na nagdurug-
Ang mga kontribusyong ito ay bunga ng tong sa mga lungsod sa kaharian na na-
pagsisikap ng mga taga-Mesopotamia na katulong sa pagsasaayos at pagpapabilis
mapabuti ang kanilang pamumuhay. Nari- ng kalakalan sa kaharian.
to ang ilan sa mga kontribusyong ito. • Sinimulan ng mga Akkadian ang pag-
• Ang Sumerian ang unang pangkat na gamit ng sistema ng pagtitimbang at
naitala sa kasaysayan na gumamit ng pagsukat ng mga produkto para sa ka-

gulong para sa pagpapalayok (potter’s lakalan.
wheel) at kinalauna’y para sa mga kar- • Sinimulan ng mga Akkadian ang unang
waheng pangkalakalan, pangkarera, at serbisyong koreo.
pangdigma. • Ang mga Hittites ang unang pangkat
• Inimbento nila ang sistema ng pagsu- ng tao na gumamit ng bakal sa kanilang
lat na cuneiform. Ang salitang “cunei- mga kagamitan at armas na nagbigay sa
form” ay nangangahulugang “hugis- kanila ng bentaha sa ibang kaharian.
kunyas” dahil sa hugis ng mga marka Ang kaalamang ito ay nagbunsod sa
sa mga luwad na lapidang pinagsulatan Panahon ng Bakal.
nito. • Ang mga Hittites ang nagsimula ng
• Nakilala ang mga Sumerians bilang konsepto ng buwis.
mga astronomo. Ipinangkat nila ang
mga bituin sa mga lawas ng konstelas-
yon na ang karamihan ay nakikita sa
mga zodiac sa kasalukuyan.
• Nagmula sa kanila ang sistemang
sexagismal tulad ng pagkakaroon ng
60 minuto sa isang oras, 60 segundo sa
isang minuto, at ang pagkakaroon ng
360 digri ng isang bilog.
• Ambag nila ang araro, paggamit ng
irigasyon, at kalendaryong may 12
buwan.
• Ang Kodigo ni Hammurabi ay isa sa
pinakamahalagang kontribusyon ng
Kahariang Babylon sa kabihasnan. Ito
ay naglalaman ng 282 batas na naging
pundasyon ng maraming batas sa kasa-
Ang Lambak Indus ay kasalukuyang sa-
lukuyan. Nagmula rin sa mga Babylo- kop ng hilagang-silangan ng Afghanistan,
nian ang pagkakaroon ng mga kontrata Pakistan, at hilagang-kanluran ng India.
para sa pakikipagtransaksiyon.

• Nakilala ang mga Assyrian sa mga tak- mga templo at ng mga moog para sa
tika at kagamitang nito sa pakikidig- depensa ng kaharian, kasama rito ang
ma. Naging kontribusyon nila sa mga pagsasaayos ng mga kanal ng kaha-
sumunod na kaharian ang mga gamit rian. Nagpatuloy ito sa pamumuno ng
pandigma, gaya ng chariot at mga kaniyang anak na si Nebuchadnezzar II
armas na pangkubkob. (634 BKP–562 BKP).
• Nakilala ang mga Assyrian sa paggawa • Ipinakakilala sa mga ipinatayong im-
ng mga eskultura at alahas. prastraktura ng mga Chaldean ang
• Sa pamumuno ni Haring Nabopo- Pader na Median at Hanging Gardens
lassar, sunod-sunod ang pagtatayo ng of Babylon.
Ang Kabihasnan sa India

Ang mga unang taong naninirahan sa pananalakay. Noong 1800 BKP, nilusob
subkontinenteng India ay bumuo ng pang mga Aryan ang Lambak Indus upang
mayanang nagpapakita ng kanilang paraan sakupin ito. Sinasabing nagmula sila sa
ng pamumuhay. Sa paglipas ng panahon, Bactria, sinaunang rehiyon na matatagpuan
ang mga pamayanang ito ay nakapag-ambag sa kasalukuyang gitnang Asya. Maputi ang
nang malaki sa kabihasnan ng daigdig. kanilang balat at mas matangkad kaysa
mga Harappan. Nagsasalita sila ng wikang
Heograpiya at Kasaysayan
Indo-Aryan, na sangay o kapamilya ng
Sumibol ang kabihasnan sa Lambak Indus
wikang Indo-European. Sila’y mga noma-
sa Timog Asia noong Panahon ng Tanso.
dikong tao na ang batayan ng yaman ay
Ang mga katutubong may maiitim na ba-
nasusukat sa pag-aari ng mga hayop. Mara-
lat ang unang nanirahan dito. Hindi tiyak
ming Harappan ang lumisan sa kanilang
kung ano ang wikang kanilang sinasali-
mga lungsod dahil sa pangamba sa mga pa-
ta. Noong 2500 BKP, pinaunlad nila ang
nanalakay ng mga Aryan. Nagtungo at nani-
kabihasnang kilala rin sa tawag na Harappa
rahan ang maraming Harappan sa Deccan,
at ang mga tao rito ay tinawag na mga
isang rehiyon sa katimugang bahagi ng
Harappan. Nagtatag sila ng mga lungsod
India. Ang mga naiwang katutubo ay na-
na kinabibilangan ng Harappa, Mehrgarh,
ging mga alipin ng mga Aryan.
Lothal, Dholavira, at Mohenjo-Daro. Itong
Nagkapangasawahan ang mga Harap-
huli ang pinakamalaki at pinakamaunlad sa
pan at mga Aryan kaya naghalo ang kani-
mga lungsod.
lang mga kultura. Nagsanib ang mayamang
Bagaman napalilibutan ng Karagatang
arkitektura at sining ng mga Harappan at
Indian sa silangan at Dagat Arabian sa kan-
paniniwala at wika ng mga Aryan. Ipinag-
luran at nahahangganan ng kabundukan ng
patuloy ng kanilang mga inapo ang pagsa-
Himalayas sa hilaga ang lupain ng India,
saka sa malusog na lupain malapit sa Ilog
hindi pa rin ito naging ligtas sa maraming
Indus at Ganges.

Sa pagdating at pagdami ng mga Aryan, ng mga lungsod sa Ehipto at Mesopotamia
mas naging mahirap ang buhay sa mga dahil sa paglisan ng mga orihinal na katu-
lungsod. Naging madalas ang tagtuyot at tubong bihasa sa pakikipagkalakalan. Dahil
pagka-ubos ng mga puno sa kagubatan dito, unti-unting bumagsak ang kabihasnan
kaya’t may kakulangan sa suplay ng pagka- sa Lambak Indus sa pagitan ng 1700 hang-
in. Labis na humina ang pakikipagkalakan gang 1500 BKP.
Sagutin
1. Anong mga pangkat ng tao ang unang nanirahan sa Lambak Indus?

2. Paano sumibol at umunlad ang kabihasnan sa Lambak Indus?
3. Bakit bumagsak ang kabihasnan sa Lambak Indus?
Kultura Napaunlad ng mga Harappan

ang kanilang teknolohiya upang magamit
at masinop nila ang mga likas-yaman para
sa kabutihan ng buong kabihasnan. Dahil
dito, naging maunlad ang kanilang kabu-
hayan sa larangan ng pagsasaka at panga-
Saqib Qayyum/CC BY-SA 3.0
ngalakal sa ibang kabihasnan. Hindi rin

maitatanggi na ang pagsasanib ng mga
kulturang Harappan at Aryan ang nagpa-
simula ng isang relihiyong nagdikta sa
kanilang pang-araw-araw na buhay at
maging ang kanilang kahihinatnan sa kabi-
lang buhay. Ang guho ng pader sa Mohenjo-Daro ay
nagpapakita ng isa sa mga pinakaunang
Agham Ang kabihasnan sa Lambak modelo ng panahanang panlunsod sa
Indus ay natuklasan ng mga arkeologo buong mundo na kontemporaryo ng ilang
noong dekada 1920 ng kasalukuyang pana- lungsod sa Gresya.
hon. Natagpuan nila ang mga gusali at taha-
nan sa mga lungsod na yari sa mga tisa at Mahalaga ang tubig para sa mga
mga tabla na nakukuha nila sa kabundu- Harappan. Nakaimbento sila ng mga dike
kan. Dalawa hanggang tatlong palapag ang upang pigilin ang pagdaloy ng umaapaw na
taas ng mga gusali. Bawat lungsod ay na- tubig mula sa Ilog Indus patungo sa kani-
palilibutan ng mga pader na pananggalang lang lungsod. Binubuksan naman nila ang
sa mga pananalakay ng kaaway. Bagaman ilang bahagi ng dike upang paagusin ang
may kaunting pagkakaiba sa estilo at disen- tubig mula sa ilog patungo sa malalaking
yo ang arkitektura ng iba’t ibang lungsod, imbakan ng tubig na nakapalibot sa bawat
matutukoy na umiiral sa mga ito ang sining lungsod. Dahil dito, may sapat silang tubig
ng isang kabihasnan. na magagamit sa irigasyon ng mga sakahan

sa buong taon. May isang pampublikong Noong 2000 BKP, nagkaroon ng pa-
paliguan ang mga Harappan na nasa gitna kikipagkalakalan ang mga Harappan sa
ng kanilang lungsod. Mayroon ding balon mga Ehipto at Sumerian. Pinaigting ito
na mapagkukunan ng inuming tubig ang nang buksan ng mga Harappan ang dau-
bawat bahay. ngan sa may Dagat Arabian na nagpadali
sa mga mangangalakal upang tumungo sa
Ekonomiya Ang pagtatanim ng trigo
Golpong Persian. Ang mga produktong
at mga bungangkahoy ang pangunahing
kanilang iniluwas ay bulak, tela, trigo,
ikinabubuhay ng mga Harappan. Isa sila sa
turquoise, troso, at garing. Sa pakikipagka-
mga unang kabihasnan na nagtatanim ng

lakalan, tinatatakan ang kontrata ng mga
bulak at ginagamit ito para sa paghabi ng
mangagalakal bilang patunay sa bisa nito.
tela at damit. Nag-aalaga sila ng mga hayop
Ang natagpuang pantatak ay may taglay na
tulad ng elepante, tupa, kambing, aso, at
mga simbolo o sistema ng pagsulat na hindi
pusa. Mayroon silang mga artisano na nag-
pa rin natutuklasan ang kahulugan hang-
panday ng mga kagamitan at dekosrasyong
gang sa ngayon.
yari sa copper, tanso, at ginto.
Sagutin
1. Paano ginamit ng Harappa ang teknolohiya upang mapakinabangan ang tubig
mula sa Ilog Indus?
2. Paano umunlad ang pakikipagkalakalan ng Harappa?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga kontribusyon ng Harappan ang pinakikinabangan pa
hanggang sa kasalukuyan? Ipaliwanag ang sagot.
Pamahalaan Teokrasya ang uri ng kamatayan. Dahil sa paniniwalang ito, ang

pamahalaan sa kabihasnan ng Lambak mga bagay na nangyari na ay muling mang-
Indus. Ipinalalagay ng mga arkeologo na yayari sa susunod na panahon kaya’t hindi
lubhang makapangyarihan ang pamaha- na mahalagang isulat pa. Ito ang dahilan
laang ito sapagkat nagawa nitong hikayatin kaya hindi nila itinala ang listahan ng ma-
ang mamamayan ng mga lungsod na gu- hahalagang pangyayari sa kanilang kabi-
mawa ng magkakatulad na estruktura ng hasnan maging ang tungkol sa kanilang
tahanan at gusali. Gayunman, ito ay paghi- mga pinuno.
hinuha ng mga siyentista batay sa kanilang
Relihiyon at Kalagayang Pan-
mga pag-aaral sa mga labi ng mga lungsod
lipunan Ang malawakang pagsasanib
na kanilang nahuhukay. Ang ibang impor-
ng mga kultura ng mga Harappan at Aryan
masyon ay mula sa ulat ng mga sinaunang
bunga ng pag-aasawahan ang naging da-
banyagang manlalakbay na nakarating sa
hilan ng pagkakatatag ng relihiyong Hin-
lambak tulad ng mga Griyego, Persian, at
duismo sa pagitan ng 1500 hanggang 500
Tsino. Kahit ipinalalagay na may sistema
BKP na tinatawag na panahon ng Veda.
ng pagsulat, hindi mahalaga para sa mga
Ang Veda na dala ng mga Aryano ang
Harappan ang pagtatala ng kasaysayan sa-
naging banal na kasulatan ng Hinduismo.
pagkat naniniwala sila na ang buhay ay
Binubuo ito ng apat na aklat na naglalaman
walang katapusang siklo ng kapanganakan at

ng mga himno tungkol sa pakikipagdigma, Mayroon ding mga taong hindi ibinibilang
ritwal panrelihiyon, mga kawikaan, awit, at sa lipunan at tinatawag silang dalit o un-
kuwentong-bayan. touchables at pinaniniwalaang sila’y maru-
Nakabatay rin sa relihiyong Hinduismo rumi dahil sa uri ng kanilang trabaho kung
ang katayuang panlipunan ng mga tao. kaya hindi sila pinapansin sa lipunan.
Kaakibat nito ang paniniwala ng mga Aryan Ang Hinduismo ay maraming kini-
na sila ang nakatataas at ang mga Harappan kilala at sinasambang diyos, kasama na
naman ang nasa mababang uri dahil sa lahi sina Brahma, tagalikha ng daigdig; Shiva,
na kanilang pinagmulan. Tinawag na siste- tagapagpanatili, at Vishnu, tagasira. Upang
mang caste ang pag-uuring ito sa mga tao sa kalugdan ng mga diyos, kailangang maging
lipunan ng mga Aryan at Harappan. Ang maayos at mabuti ang pamumuhay ng mga
sistemang ito ay nakabatay sa trabahong mananampalatayang Hindu na matatamo
ginagampanan ng tao. Isa itong kalagayang lamang kapag yayakapin nila ang sumusu-
hindi na mababago dahil di maaaring uma- nod na mga paniniwala:
ngat ng katayuan ang isang nasa mababang 1. Ang di-materyal na daigdig ay ang kato-
antas habang siya ay nabubuhay. Dahil tohanan at ang permanente.
sila ang mga mananakop, inilaan ng mga 2. Ang kaluluwa ng tao ay kailangang du-
Aryan sa kanilang lahi ang dalawang pinaka- maan sa reincarnation o muling pagka-
mataas na uri sa apat na antas ng sistemang buhay sa ibang katawan batay sa kani-
caste. Nasa unang antas ang mga brahmin yang karma;
na kinabibilangan ng mga pari, iskolar, at 3. Ang karma ang kabuuan ng mabu-
guro. Sunod ang mga khsatriya na binubuo buti at masasamang gawa ng isang
ng mga mandirigma at mga pinuno. Nasa tao sa kaniyang buhay. Ang mabuting
ikatlong antas mga vaishya, ang malalayang karma ay magreresulta ng muling pag-
tao, mga magsasaka, at mangangalakal. Ang kabuhay sa mas mataas na caste. Ang
ikaapat na antas ay tinatawag na shudra at sila masamang karma naman ay muling
ang mga artisano at iba pang manggagawa. pagkabuhay sa mababang caste;
Brahmin
(Pari)
Pangkat na
makalawang ulit na
Khsatriya isinilang
(Mandirigma)
Vaishya
(Mga mangangalakal, mga maylupa)
Shudras
(Mga alipin, mga katulong ng mga Vaishya,
Khastriya, at Brahmin)
Untouchables
O yaong di kabilang sa caste o kaya’y katulong ng lahat ng caste
(Mga sapatero, tagapagwalis sa kalsada, tagapaglinis ng kasilyas)

4. Nararapat na laging gumawa ang tao noong ika-6 hanggang ika-4 na dantaon
ng mabuti na sunod sa dharma o mora- BKP na intelektuwal na panlaban sa panini-
lidad na iniaatas sa kinabibilangang an- wala ng Hinduismo. Ang Buddhismo ay re-
tas sa lipunan. Kapag ang isang tao ay lihiyong hindi nakabatay sa paniniwala sa
nabuhay nang maayos ayon sa kaniyang diyos ngunit nagtuturo ng wastong paraan
dharma, wala nang muling pagkabuhay ng pamumuhay ng tao. Ito ay itinatag ni
pagkamatay niya, bagkus ay makakalag Gautama Buddha (563–483 BKP), isang
ang tanikala niya sa Gulong ng Buhay prinsipe at pilosopo. Ayon sa Buddhismo,
na tinatawag na moksha. Ibig sabi- lahat ng tao, anomang antas ang kinabi-
hin, ang kaniyang kaluluwa ay magi- bilangan sa lipunan, ay maaaring magtamo

ging kaisa na ni Brahma. ng nirvana na katumbas ng moksha. Ang
nirvana ay walang-hanggang kapayapaan ng
Edukasyon at Panitikan Mala-
pag-iisip at kaluluwa. Ito ang pinakamataas
king bahagi ng edukasyon ang pag-aaral ng
na estadong espiritwal na maaaring maka-
Veda. Ang mayayamang batang lalaki ang
mit ng tao. Matatamo ito sa pamamagitan
karaniwang nag-aaral nito at isinasaulo nila
ng sariling pagninilay upang kilalanin ang
ang bawat salita ng aklat. Kailangan din
sarili. Walang kinalaman ang mga diyos sa
nilang pag-aralan ang paraan ng pagbig-
pagtatamo ng nirvana sapagkat ayon kay
kas dito sapagkat hindi pinahihintulutang
Buddha, ang pagtatamo ng kapayapaan ay
may mabago maging sa pagbigkas ng isang
mula sa pagtalikod ng tao sa mga materyal na
pantig nito. Piling batang babae lamang
bagay na sanhi ng kalungkutan sa mundo.
ang pinahihintulutang mag-aral kung may
Upang makamit ito, kailangan niyang isa-
taglay silang talino at nagmula sa mataas
puso ang Apat na Dakilang Katotohanan
na antas ang kanilang pamilya. Ang mga
o Four Noble Truths na kinabibilangan ng
kabataang ito ang may katungkulang mag-
sumusunod:
salin ng mga kaalamang mula sa Veda sa
1. Ang buhay ay lipos ng paghihirap.
kasunod na henerasyon.
2. Lahat ng paghihirap ay dahil sa mga
Ang wikang Indo-Aryan na dala ng
pagnanasa na makamit ang karangalan
mga Aryan ay tinawag na Sanskrit at na-
at kayamanan mula sa materyal na
ngangahulugang “pinong salita.” Ang mga
pamamaraan.
modernong wika sa India tulad ng Hindi
3. Ang pagnanasang ito ay mawawala
at Bengali ay nagmula sa Indo-Aryan. Ang
lamang kapag natamo na ang nirvana.
mga epikong Mahabharata at Ramayana ay
Ang daan sa nirvana ay pinapatnu-
mga halimbawa ng sinaunang panitikan sa
bayan ng Samyañc o Walong Daan,
Sanskrit.
na dapat ay maging patnubay ng tao
Buddhismo: Isang Pagbaba- sa kaniyang pang-araw-araw na buhay.
gong Kultural Nagdulot ang Nauukol ito sa tamang pananaw, ta-
Hinduismo ng kawalan ng katarungan mang intensiyon, tamang pananalita,
at kapayapaan sa lipunan dahil sa matin- tamang gawa, tamang kabuhayan, ta-
ding diskriminasyon sa gampanin at lahi. mang pagsisikap, tamang pag-iisip, at
Dahil dito, sumulpot ang Buddhismo tamang konsentrasyon.

4.
Kung malaki ang naging implu- dahilan upang yakapin niya ang Bud-
wensiya ng Hinduismo sa kalagayang dhismo. Naging mapayapa ang India
panlipunan ng mga mamamayan, nagsa panahon ng kaniyang pamumuno at
karoon naman ng impluwensiya ang naging huwaran siya ng mga sumunod
Buddhismo sa pagkakaroon ng pag- na hari, bagaman marami ang nabigong
kakaisa na naganap sa pamumuno ng maging katulad niya dahil naging ma-
haring si Ashoka noong 269–232 BKP. rupok ang mga nagmana ng kaniyang
Lubos na naimpluwensiyahan si Ashoka trono.
ng mga mongheng Buddhista na naging
Sagutin
1. Anong mga paniniwala ang nakaugnay sa Hinduismo?
2. Paano naimpluwensiyahan ng Hinduismo ang lipunang Indus?
3. Paanong nagkaiba ang Buddhismo sa Hinduismo?
Kontribusyon sa Daigdig ng sibilisasyon. Tinatayang ginamit noon pang

Sibilisasyong Lambak Indus 2000 BKP, ang mga ito ay gawa sa mga talu-
Maraming kontribusyon ang mga kab ng kabibe at gamit na palamuti sa mga
Harrapan na hanggang sa kasalukuyan kasuotan ng mga Harrapan. May natuklasan
ay napakikinabangan ng makabagong ding panukat (ruler) sa Nippur. Ito ay gawa
henerasyon. sa tanso at itinuturing na pinakamatandang
Sa ekonomiya, ang silibilasyong ito panukat dahil tinatayang ginawa ito noong
ang unang naitalang nagprodyus ng bulak. 2650 BKP. Nahukay sa Nippur, ang panu-
Ang mga produktong pang-agrikultura nito kat na ito ay gawa sa tanso.
ay ikinalakal sa Mesopotamia at Ehipto at Sa pangkalahatan, relihiyon ang pinaka-
itinuturing sila na tagapanguna sa bukas na dakilang ambag ng sibilisasyong Indus. Ang
pakikipagkalakalan (open trade). Hinduismo ay nagsimula rito noong 2000
Naging tampok na kontribusyon nito BKP. Sa kasalukuyan, ito ang ikatlo sa
ang butones na natuklasan sa mga labi ng pinakamalaking relihiyon sa mundo.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng mga Harrapan na nakikita mo hanggang sa
kasalukuyan?
2. Paano nakatulong ang kabundukan at mga anyong tubig sa sibilisasyong Lambak
Indus?
3. Paano nakitungo ang mga Harrapan sa mga karatig-kaharian nito?

Ang Kabihasnan sa Tsina
Heograpiya at Kasaysayan ipinalalagay na umunlad sa panahon ng
Hindi naimpluwensiyahan ng ibang kabi- mga dinastiyang Xia, Shang, at Zhou. Nais
hasnan ang Tsina dahil sa inihiwalay ang din pag-aralan ng proyekto ang katoto-
lupain nito sa kanluran ng nakaharang na hanan sa mga sinaunang salaysay tulad ng
bulubunduking Himalayas, sa silangan ng isinulat ng historyador na Tsino na si Sima
Karagatang Pasipiko, at timog ng Dagat Zhen (679–732 KP).

Tsina. Tulad ng Mesopotamia at India, Ayon kay Zhen, maalamat ang simu-
nabuo rin ang Tsina dahil sa mga ilog sa la ng sinaunang Tsina dahil pinamunuan
paligid nito, ang Hwang Ho (kilala ring ito ng unang tatlong haring mala-diyos na
Yellow Sea) at Yangtze. sina Fu Xi, Nüwa, at Shennong. Ang mga
Ang kabihasnan ng Tsina ay nabuo haring ito ay tumulong na likhain ang sang-
noong Panahon ng Bagong Bato. Patu- katauhan at nagbahagi sa mga tao ng mga
loy pa ring tinutuklas ng mga iskolar ang karunungan at kakayahan upang mabu-
pinagmulan ng sibilisasyong ito batay sa hay nang maayos sa mundo. Sumunod na
mga nahukay at mahuhukay na ebiden- namuno ang limang emperador na sina
sya. Kaugnay nito, kinomisyon ng pama- Huangdi, Zhuanxu, Ku, Yao, at Shun. Sila
halaan ng Tsina ang iba’t ibang eksperto ay kilala sa katalinuhan at mataas na mora-
upang bumuo ng proyektong tinawag lidad. Tinatayang ang mga pangyayaring
nilang Xia-Shang-Zhou Chronology Project ito ay naganap sa pagitan ng 2852 hang-
noong 1996. Layunin ng proyektong ito na gang 2070 BKP.
kumalap ng mga ebidensya upang siyenti- Ang sinaunang Tsina ay nahahati sa
pikong matiyak ang kinaroonan at pana- iba’t ibang naglalabang pangkat na tulad ng
hon ng unang kabihasnan sa Tsina, na Li, Xia, Miao, Han, at Yao. Sa panahon ng
ni Emperador Shun, inatasan niya si Ta Yu,
pinuno ng pangkat ng Xia, upang pamu-
nuan ang proyektong pipigil sa pagbaha
mula sa pag-apaw ng Ilog Hwang Ho na
sumisira sa kanilang mga taniman at kumi-
kitil ng maraming buhay. Madalas ang
naging pag-apaw ng ilog dahil sa madalas
na pag-ulan sa pagitan ng 3000 hanggang
Xia
2000 BKP. Naisip ni Yu na humukay ng
Shang
Zhou
kanal na daraanan ng tubig-baha patu-
ngong dagat. Dahil nakita ng ibang pang-
kat ang dedikasyon ni Yu sa kaniyang
gawain, tumulong ang mga ito kaya naging
matagumpay ang kanilang proyekto maka-
Makikita sa mapa ang teritoryong sakop
ng mga Dinastiyang Xia, Shang, at Zhou lipas ang 13 taong paggawa. Nagresulta ang
proyekto ni Yu sa isang masaganang anihan

sapagkat hindi na nagagawa pang sirain ng pon ni Wen ang kaniyang mga sundalo upa-
baha ang mga taniman. Nakuha rin ni Yu ng sakupin ang ilang bayan na nagpahina sa
ang paggalang mula sa ibang pangkat. Da- Shang. Sa pagkamatay ni Wen noong 1046
hil dito, bago mamatay si Emperador Shun, BKP, ipinagpatuloy ng anak nito na si King
ginawa niyang tagapagmana ng kaniyang Wu ang paglaban sa Shang. Tuluyang na-
trono si Yu. Noong panahong iyon sa Tsina, pabagsak ni Wu ang dinastiya noong 1046
hindi ipinamamana ang pagkahari sa anak, BKP sa Labanan ng Muye, matatagpuan sa
kundi sa taong may kakayahang maging kasalukuyang lalawigan ng Henan.
Namuno ang dinastiyang Zhou mula
hari na mapatutunayan batay sa kaniyang

mga naging ambag sa kabihasnan. 1046 hanggang 221 BKP. Kung ang Shang
Bago mamatay si Yu, ginawa niyang ay hindi gaanong nagpalawak ng teritoryo,
tagapagmana ng trono ang kaniyang anak mas pinagtuunan ng Zhou ang pananakop
na si Qi. Dito nagsimula ang mga dinas- ng mga bagong lupain. Naragdagan ang
tiya dahil naging tradisyon ang pagpapasa kanilang teritoryo ng mga lupain mula sa
ng pagiging pinuno sa anak o kaanak. Ang may dagat na nasa silangan hanggang sa
dinastiyang Xia na unang pinamunuan ni bahagi ng Mongolia sa kanluran. Upang
Yu ay tumagal mula 2070 hanggang 1600 maayos na mapamahalaan, nagluklok sila
BKP. Nagwakas ito nang pabagsakin ang ng mga mapagkakatiwalaang pinuno sa iba’t
tiwaling hari na si Jie ni Chengtang, na ibang bayan habang ang sentralisadong pa-
unang hari ng dinastiyang Shang. Nanini- munuan nila ay nasa lungsod ng Haojing,
wala ang mga Tsino sa “mandato ng kala- na ngayo’y nasa lungsod ng Xi’an, Shaanxi.
ngitan” na nagsasaad na ang namumunong Noong 771 BKP, dahil sa paghahangad ng
dinastiya ay mananatili hanggang ginag- mas malawak na kapangyarihan, ang mga
ampanan niya nang maayos ang kaniyang pinunong inilagay ng Zhou sa iba’t ibang
tungkulin sa bayan. Ngunit nang maging bayan ay nag-aklas laban sa kanila. Dahil
tiwali na ito, kailangan na itong palitan ng dito, inilipat nila ang kabisera sa Luoyang
mas mahusay na dinastiyang magpapatuloy na nasa kasalukuyang lalawigan ng Henan.
ng mabuti at makatarungang pamumuno
sa bayan.
Namuno ang Shang sa pagitan ng 1600
hanggang 1046 BKP. Pinatatag nila ang
isang pamahalaang sentralisado sa lungsod
ng Anyang sa kasalukuyang lalawigan ng
Henan. Naging maayos at maunlad din ang
agrikultura sa iba’t ibang bayan. Sa panahon
ni Di Xin (1075–1046 BKP), na huling
hari ng Shang, ipinakulong niya si Wengti,
na tapat na alagad, dahil sa lumalawak na
impluwensiya at kapangyarihang mili-
tar nito. Natatakot ang hari na maaaring Ang mga Naglalabang Estado ng Tsina
magrebelde sa kaniya si Wen, lalo pa’t pinu- s. 260 BKP
Ang Anyang ang kabisera ng Dinastiyang
no rin siya ng makapangyarihang pangkat
Shang na napakalapit sa Ilog Hwang Ho.
ng Zhou. Nang palayain ng hari, agad tini-

Tumagal nang halos 900 taon ang sa kasaysayan ng Tsina—ang “Panahon ng
dinastiyang Zhou. Ang huling 400 taon ay mga Imperyo.” Sinimulan ito ng dinasti-
nakilala sa tawag na “Panahon ng Naglala- yang Qin sa pamumuno ni Emperador Qin
bang Estado” dahil sa matinding tunggalian Shi Huang at nagwakas sa dinastiyang Qing
para sa kapangyarihan ng pitong estado ng sa pamumuno ng huling emperador na si
Qin, Qi, Chu, Yan, Han, Zhao, at Wei. Puyi na pinagbitiw sa kaniyang posisyon
Noong 221 BKP, nagapi ng Qin ang anim dahil sa isang matagumpay na rebelyon
pang estado na nagsimula ng bagong yugto noong 1911.
Sagutin
1. Bakit sinasabing maalamat ang simula ng kabihasnan ng Tsina?
2. Paano sumibol at bumagsak ang mga sinaunang dinastiya ng Tsina?
3. Paano nakatulong sa pagkakakilanlan ng kabihasnan ng Tsina ang heograpiya
nito?
Kultura Hindi naging madali para Ekonomiya Sa paligid ng Ilog Hwang

sa mga sinaunang Tsino na matamo ang Ho, pinaunlad ng mamamayan ang pag-
kanilang kaalaman. Nagdaan sila sa mara- tatanim ng trigo at pag-aalaga ng mga
ming pagsubok ng kalikasan at karahasan hayop noong Panahon ng Bagong Bato. Sa
ng kanilang mga pamunuan. Ngunit hindi mga lupaing malapit sa Ilog Yangtze na may
matatawaran ang naiambag ng mga Tsino mainit-init na klima, nagtanim ang mga
sa karunungan ng mundo tulad ng pag- sinaunang Tsino ng palay. Dahil sa maay-
habi ng sutla (silk), paggawa ng porselana, os na agrikultura, umabot sa 20 000 ang
serbisyong sibil, at sa pamilya at mabuting populasyon ng mga tao sa paligid ng dala-
pamumuno. wang ilog.
Makikita sa mapa ang tatlong ruta na dinaanan ng mga Europeo upang makapunta sa Asya.

Natutuhan ng mga sinaunang Tsino ng sumunod na dinastiya ang pagpapatayo sa
paggawa ng telang sutla. Nanggaling ito sa pader. Ang malaking bahagi nito ay gina-
mga uod ng mulberry silkworm na pinag- wa noong Dinastiyang Ming (1360–1640).
mumulan ng mga hibla na ginagawang Nang matapos ang pader ay may haba itong
sutla. Ang paggawa ng telang ito ay mahig- 20 921.472 kilometro (13 000 milya).
pit na lihim ng mga Tsino noong pana-
Kalagayang Panlipunan at
hong iyon kung kaya maraming banyaga
Edukasyon Ang hari ang may pinaka-
ang nagnanais nito para maging materyal
mataas na katayuan sa sinaunang Tsina.
ng kanilang kasuotan. Binabagtas ng mga
Ang katayuan ng ibang mamamayan ay

mangangalakal ang tinawag na Silk Road
karaniwang sinusukat batay sa mga gam-
sa pag-aangkat sa Tsina ng mga produkto
panin o trabahong maiaambag niya sa
nito, lalong-lalo na ang sutla. Inaangkat din
kanilang lipunan. Nasa unang antas na ti-
mula Tsina kagamitang porselana tulad ng
nawag shi ang mga maginoo, mandirigma,
plato, pitsel, at kopita.
at iskolar. Sunod ang nong na kinabibila-
Teknolohiya Natutuhan ng mga si- ngan ng mga magsasaka. Nasa pangatlong
naunang Tsino sa paggawa ng mga kaga- antas ang gong na mga artisano. Ang shang
mitang tanso, halimbawa, tasa, plorera, ang panghuling at dito kabilang ang mga
pitsel, at medalyon. Naging bihasa sila sa negosyante at mangangalakal. Ang trabaho
paghuhulma ng mga palamuting may deng isang ama ay kaniyang ipinamamana sa
talyadong pigura. May mga likha silang de- anak. Ang isang artisano ay nagpapasa la-
korasyong tanso na may kalupkop na jade, mang ng kaniyang kaalaman sa kaniyang
makinis na batong hiyas na kulay luntian. anak o sa isang estudyante na nagnanais su-
Para sa matataas na tao sa lipunan, ang mga munod sa kaniyang yapak bilang artisano.
ganitong palamuti bilang simbolo ng kani- Ang proseso at pamamaraan niya ay mahig-
lang kayamanan at kapangyarihan. Ang pit na sekreto na magpapataas ng kaniyang
mga kagamitang pandigma tulad ng espada, katayuan sa lipunan sapagkat siya lamang
punyal, at kalasag ay yari sa bakal. Bukod ang bihasa sa gawaing iyon.
sa mas madaling minahin kaysa tanso, ang Nagsasalita ang mga sinaunang Tsino
bakal ay mas mainam na gawing sandata. ng isang wikang Sino-Tibetan na pinagmu-
Ang kilalang-kilalang Great Wall of lan ng mga kasalukuyang wikang Tsino na
China ay sinimulang itayo noong ika-7 tulad ng Mandarin at Cantonese. Upang
siglo BKP na panahon ng unang dinastiya. isulat ito, nakaimbento sila ng sistema ng
Ang lupain ng Tsina ay napoprotektahan pagsulat mula sa pictography. Nadebelop
sa mga pananalakay ng mga likas na hang- nila ito sa pamamagitan ng pagtutumbas ng
ganan nito sa silangan, timog, at kanluran. mga larawan na tinatawag na ideograph na
Ngunit mahina ang depensa mula sa mga kayang bigyang-kahulugan ang pito hang-
Mongol kung kaya ipinatayo ni Empera- gang walong salita sa isang pangungusap.
dor Qin ang mga pader sa hilagang hang- Bahagi ng edukasyon ang pagsasaulo ng
ganan ng kaharian. Ang nasabing mga 5 000 simbolo ng ideograph upang maitu-
pader ay yari sa bato, tisa, at pinitpit na lupa. ring ang isang tao na edukado. Napakahi-
Ang sinimulan ng Qin ay inabot ng 1 700 rap pag-aralan ang paraang ito ng pagsulat,
taon para matapos. Ipinagpatuloy ng mga ngunit nasusulit ang mga pagsisikap dahil

nabubuksan ang maraming oportunidad lahat ng mamamayan sa kanilang pang-
ang pagkatuto nito. Gayundin, ang pagsu- araw-araw na buhay. Bukod dito, ang kani-
sulat ay pangunahing kasanayan na dapat yang paniniwala na ang dapat na ilagay na
taglayin ng isang pinuno ng pamahalaan sa pinuno sa pamahalaan ay yaong mga pinili
sinaunang Tsina. batay sa kanilang kakayahan ang naging
pundasyon ng pagkakaroon ng pagsusulit
Paniniwala Walang organisadong
sa mga nagnanais na maglikod sa pama-
pananampalataya o relihiyon ang mga
halaan. Ang prinsipyong ito ang naging
sinaunang Tsino. Gayunman, sumasamba
pundasyon ng serbisyong sibil sa iba’t ibang
sila sa iba’t ibang diyos at maging sa espiritu

bansa sa kasalukuyan.
ng kanilang mga ninuno.
Naniniwala rin si Confucius na ang
Malaki ang naging impluwensiya ng
pamilya ang dapat na maging huwaran ng
pilosopong si Confucius (Kung Fu-tsu,
pamumuno sa lipunan. Itinulad niya sa
551–479 BKP) sa pamumuhay ng mga
isang ama ang pinuno. Alinsunod dito, ang
Tsino mula noong huling bahagi ng dinas-
pagiging kasapi ng pamilya ang pagiging
tiyang Zhou at sa susunod na dalawang
kasapi ng isang lipunan na may iba’t ibang
dantaon. Ang kaniyang ginintuang aral
tungkuling nakalaan sa bawat isa. Para sa
na “Huwag mong gawin sa iba, ang ayaw
kaniya, ang lahat ng tao ay may pagkakata-
mong gawin sa iyo” ang naging batayan ng
ong umangat sa kalagayang panlipunan,
sapagkat ang isang tunay na maginoo ay
hinuhubog sa mahabang panahon at hin-
di lang natatamo dahil sa pinanggalingang
pamilya. Ang pagiging magalang, makata-
rungan, at pagkakaroon ng maayos na
pamumuhay ang tunay na katangian ng
isang maginoo na may tungkuling magpayo
sa hari at matataas na pinuo. Ang pinunong
marunong na makinig sa mga payo ng mga
maginoong nakapalibot sa kaniya ay sigura-
BabelStone/CC BY-SA 3.0
dong mapananatili ang mandato ng langit.

Kapanahunan ni Confucius si Lao-tzu
(Lao Zi, 571–531 BKP). Sa mga aral niya,
iminungkahi niya na ang pinakamabuting
pamahalaan ay yaong hindi na kailangan
Ang orakulong buto ng hayop ay gina- pang lubos na pamahalaan. Aniya, ang
gamit upang sumangguni sa mga diyos kalikasan ang dapat na magdikta at tayo ay
na sumasagot diumano batay sa lamat dapat na sumunod sa Daan (Dao) na itinu-
ng buto matapos na ilapat dito ang mainit turo ng kalikasan. Ang prinsipyong ito ang
na bakal. Ito ay ang sinaunang halimbawa
ng ideograph.
naging pundasyon ng pilosopiyang tina-
tawag na Daoismo, na kilala ring Taoismo.

Sagutin
1. Paano pinabuti ng sinaunang Tsina ang pagtatanggol sa mga teritoryo nito?
2. Ano-anong produkto ng sinaunang Tsina ang naging mabenta sa mga dayuhan?
3. Paano naimpluwensiyahan nina Confucius at Lao-tzu ang kultura ng sinaunang
kabihasnan ng Tsina?
Kontribusyon sa Daigdig ng Kabihasnang TSINO Maraming naging

kontribusyon ang mga sinaunang dinastiya ng mga Tsino sa kasalukuyan. Ilan sa mga
kontribusyong ito ang mga sumusunod:

• paggamit ng mga simbolo at larawan sa pagsusulat at pagtatala ng mga impormasyon
• paggamit ng tanso at jade sa mga kasangkapan, alahas, instrumentong pangmusika, at
palamuti
• kaalaman sa pagtala at pagtukoy sa pagdating ng isang eklipse
• paggamit ng kalendaryo
Sagutin
1. Bakit tinaguriang “Ilog ng Pighati” ang Hwang Ho?
2. Bakit pinagtatalunan ng mga mananalaysay ang katotohanan ng pagkakabuo ng
Dinastiyang Xia?
3. Paano nakatulong sa kasalukuyan ang mga sinaunang dinastiya ng Tsina?
Kabihasnang Pasipiko
Ang kabihasnang Pasipiko ay tumu- Sakay ng kanilang double canoe, nag-
tukoy sa mga sinaunang pangkat ng mga simulang maglayag at magtayo ng mga
mandaragat na naglayag sa malawak na komunidad ng mga Polynesian sa mga isla
karagatang Pasipiko upang manirahan sa sa Pasipiko noong 1400 BKP. Ang double
mga kalat-kalat na mga pulo dito. canoe ay sasakyang pandagat na 15.24 hang-
gang 18.30 metro ang haba. Kaya nitong
Mga Polynesian Ang “Polynesia” ay
magsakay ng dalawang dosena o higit pang
salitang Griyego para sa “maraming isla.”
mga maglalayag at kaya rin nitong magdala
Tinutukoy ng Polynesia ang mahigit sanli-
ng mga alagang hayop at mga kagamitan ng
bong islang nakakalat sa gitna at katimugan
mga Polynesian.
ng Karagatang Pasipiko.
Mula 1300 BKP hanggang 900 BKP,
Ang mga Polynesian ay isang pang-
naglayag at nagtayo ng mga komunidad
kat ng tao na ipinagpapalagay na nagmula
ang mga Polynesian sa Kapuluang Bismarck
sa Taiwan bago sila kumalat sa Timog-
hanggang sa Tonga, Fiji, at Samoa.
Silangang Asya sa pamamagitan ng pagla-
lakbay sa mga lupaing tulay noong 3000 BKP.

Kontribusyon sa Daigdig ng
Kabihasnang Pasipiko Ang mga
Polynesian ay kilala sa kanilang galing at
kaalaman sa paglalayag. Mula sa masusing
pagmamasid, natutuhan nila ang mga tu-
long sa nabigasyon (navigation tools), gaya
ng posisyon ng bituin, buwan, at iba pang
lawas pangkalawakan sa kalangitan, agos ng
dagat, lunday ng mga alon, at direksiyon at
gawi ng paglipad ng mga ibon. Ang mga ito

ay naging batayang kaalamang naisalin sa
mga henerasyon ng mga manlalayag.
Sa kanilang paglalayag, naipakilala at
Mahigit tatlong libong taon nang na-
naikalat ng mga Polynesian ang tinatawag
karaan, narating ng mga Polynesian ang
mga isla ng Samoa at Tonga sa pamana mga “halamang canoe,” gaya ng niyog,
magitan ng kanilang mga double canoe. kawayan, tubo, yam, kamote (sweet potato),
at taro.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng mga Polynesian sa kasalukuyan?
2. Paano nakatulong ang mga Polynesian sa mga naninirahan sa mga pulo sa
Pasipiko sa kasalukuyan?
3. Bakit kamangha-mangha ang kakayahan sa paglalayag ng mga Polynesian?
Alalahanin
• Nagsimula ang unang sibilisasyon sa Asya sa Mesopotamia, na lupain
sa pagitan ng mga ilog Tigris at Euphrates na unang pinaunlad ng mga
Sumerian.
• Pinag-isa naman ng mga Akkadian, sa pamumuno ni Sargon, ang iba’t ibang
estadong-lungsod sa Mesopotamia.
• Ang Harappa at Mohenjo-Daro ay dalawa sa mayayamang kabihasnan sa
Lambak Indus.
• Ang pagsasanib ng kultura ng mga Aryan at Indian ang nagbunsod sa
pagtatag sa Hinduismo.
• Ang Hinduismo ay pilosopiyang may paniniwala na ang kapalaran ng tao ay
batay sa kaniyang uri sa sistemang caste.
• Ang pagkakatatag sa Buddhismo ang rebolusyong intelektuwal at emosyonal
laban sa mga kakulangan ng Hinduismo.
• Nabuo ang kabihasnang Tsino sa paligid ng ilog Hwang Ho at Yangtze.

• Nagkaroon ng malaking impluwensiya sa kabihasnan ng sinaunang Tsina
ang mga pilosopong tulad nina Confucius at Lao-tzu.
• Ang mga Polynesian ay pangkat ng tao na ipinagpapalagay na nagmula
sa Taiwan na tumawid sa mga lupaing tulay at nanirahan sa mga isla sa
Pasipiko.
Subukin
A. Hanapin sa hanay B ang hinihingi ng hanay A. Letra lamang ng tamang sagot ang
isulat sa patlang bago ang bawat bilang.
A B
1. Nagsabing ang pamilya ang dapat na a. Akkadian
maging huwaran ng pamumuno sa lipunan b. Aryan
2. Nagsabing ang pinakamabuting pama-
halaan ay yaong hindi na kailangan pang c. Ashoka
masyadong pamahalaan d. Confucius
3. Pangkat na nagdala ng Veda sa India
e. cuneiform
4. Pangkat na pinamunuan ni Haring Sargon
ang Dakila f. Daoismo
5. Pinuno sa sinaunang India na naimplu- g. Hwang Ho
wensiyahan ng Buddhismo
h. Indus
6. Pilosopong nagturo sa pagsunod sa
daang itinuturo ng kalikasan i. Lao-tzu
7. Ilog na napalibutan ng naunang sumibol j. Tigris
na kabihasnan sa India
8. Ilog na napalibutan ng naunang sumibol k. Yangtze
na kabihasnan sa Tsina
9. Ilog na napalibutan ng maunlad na tani-
man ng palay dahil sa mainit-init na klima
sa paligid nito
10. Sistema ng pagsulat sa Mesopotamia
B. Isulat sa patlang ang kahingian sa bawat bilang.

1-3. Ang , , at ang
tatlong kontribusyon ng Mesopotamia sa kasalukuyang kabihasnan.
4-6. Ang , , at ang
tatlong kontribusyon ng Harappan sa kasalukuyang kabihasnan.
7-9. Ang , , at ang
tatlong kontribusyon ng Tsino sa kasalukuyang kabihasnan.
10. Ang ang unang uri ng pamahalaang umiral sa mga
kabihasnang sumibol sa Mesopotamia, India, at Tsina.

Pag-ugnayin
A. Alamin ang mga ilog na nagsilbing lunduyan ng mga sinaunang kabihasnan sa
Asya at isa-isahin ang mga teknolohiya o kabuhayang umusbong malapit sa mga
ilog na ito. Isulat ang sagot sa nakalaang mga kahon sa ibaba.
Mga Sinaunang Kabihasnan sa Asya

Mesopotamia India Tsina
Mga Ilog
Yangtze
Naging
sentro ng
taniman ng
palay
Teknolohiya at kabuhayang nabuo malapit sa Ilog

B. Isa-isahin ang mga kontribusyon sa daigdig ng mga sinaunang kabihasnan ng
Asya sa iba’t ibang aspeto. Isulat ang sagot sa nakalaang kahon sa ibaba.
Kabihasnan
Aspekto ng Mesopotamia India Tsina
Kabihasnan
pamahalaan
paniniwala/
pananampalataya
ekonomiya
sining at arkitektura
teknolohiya
Suriin
A. Basahin ang teksto na bahagi ng Kodigo ng Hammurabi at isulat sa malinis na
papel ang mga sagot kaugnay na katanungan ukol dito.
• Sinomang manakit sa sariling ama ay puputulan ng mga kamay.

• Sinomang makapinsala sa mata ng iba ay pagkabulag ang kaparusahan.
• Sinomang makabungi ng ibang tao, kaniyang kapantay (sa ranggo), siya’y
bubungiin, pagkaraang mapatunayang nagkasala.
• Sinomang makabali ng mga buto ng isang tao, ang nagkasala, kapag
napatunayan ang kaniyang sala, ay babalian ng mga ang buto bilang parusa.
• Sinomang umupa ng baka at namatay dahil sa masamang pagtrato o
paghambalos dito, kailangan niyang bayaran ng baka ang may-ari bilang
kapalit ng namatay na baka.
• Sinomang bumili ng aliping lalake o babae at bago magtapos ang buwan ay
atakihin ng benu*, isasauli niya ang alipin sa nagbenta at makatatanggap
siya mula sa kaniyang binilhan ng perang ibinayad niya (para sa alipin).

• Sinomang pumasok sa kasunduan ukol sa pagmamay-ari ng isang sakahan
at napabayaan ito kaya di nakapag-ani ay mananagot sa maylupa ng dami
ng butil na katumbas ng inani ng mga katabing sakahan, pagkaraang
mapatunayang nabigo siya sa pagtupad sa mga kondisyong nauukol sa
paglilinang ng lupa.
• Sa pagkakataong may namahala sa isang tigang na lupa sa paglalayong
bungkalin ito at tamnan, ngunit nabigo sa linangin ang tigang na lupa
sa ika-apat na taon (mula nang mapasakaniya ang lupa) na binungkal at
inararo ito, tinaniman ito, at isinauli ang sakhan sa may-ari, ay magbabayad

ng 10 gan** (ng butil na maaari niyang anihin kung naging mas masipag
siya)sa 10 gur*** ng butil.
* benu—epilepsy
** gan—sukat ng isang lupain, maaaring katumbas ng 6 metro kuwadrado
*** gur—humigit-kumulang sa 300 litro
Salin ni Neil Alvin Nicerio
Mga Tanong
1. Ano ang kaparusahan sa pagnanakaw ayon sa Kodigo ng Hammurabi?

2. Ano ang kaparusahan na ipinapataw sa pananakit sa iba ayon sa Kodigo ng
Hammurabi?

3. Paano ipinapakita sa Kodigo ng Hammurabi na marapat na igalang ang
pagmamay-ari ng iba?

4. Alin sa mga naisulat sa itaas ang gusto mong isabatas sa kasalukuyan?
Ipaliwanag ang iyong sagot.

5. Sang-ayon ka ba na ipatupad ang Kodigo ng Hamurabi sa kasalukuyan?
Ipaliwanag ang iyong sagot.


B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga tanong na kaugnay nito. Isulat
ang sagot sa isang malinis na papel.
kevinmcgill/CC BY-SA 2.0
1. Anong mga bagay ang makikita sa larawan?

2. Paano ipinakita sa larawan ang maayos na pagkakagawa ng mga bagay?
3. Saan maaaring ginamit ang mga bagay na ito?
4. Bakit inukit ang mga imahen?
5. Sa iyong opinyon, maituturing ba na kontribusyon sa kasalukuyang kabihasnan
ang mga imahen sa larawan? Pangatwiranan ang sagot.
Sanayin
GOAL LAYUNIN—Layunin mong ibahagi sa malikhaing paraan ang mga sinaunang

kabihasnan sa Asya.
ROLE GAMPANIN—Bilang isang photo journalist, malikhain mo itong maibabahagi sa
iyong target audience.
AUDIENCE MADLA—Mga guro at estudyante ng baitang 7 sa isang malapit na paaralan.
SITUATION SITWASYON—Marami sa mga guro at estudyante ang nangangailangan ng mga
larawan tungkol sa mga sinaunang kabihasnang Asyano na makatutulong sa
pagtuturo at pagkatuto.
PRODUCT PRODUKTO—Dahil dito, kumalap ka ng mga larawan mula sa Internet na
gagawaan mo ng isang photo essay.
STANDARD PAMANTAYAN— Upang masigurado na makatutulong ito sa pagtuturo at
pag-aaral, kinakailanang (1) malinaw ang mga larawan, (2) may nauugnay na
kapsiyon, (3) may angkop na background music, at (4) may citation ng mga
pinanggalingan ng larawan at musika sa dulo ng presentasyon.

Aralin 7 Alamin
Ang Pagsisimula • Paano nagkaroon

ng kaugnayan ang
heograpiyang pisikal
ng Kabihasnan sa sa pag-usbong ng
sinaunang kabihasnan
Aprika at Amerika
sa Aprika at Amerika?
• Bakit umuusbong at
bumabagsak ang isang
kabihasnan?
Tuklasin
Iguhit ang ✰ sa patlang kung ang kaharian ay mula sa Kabihasnang Aprika at
kung ang kaharian ay mula sa Kabihasnang Amerika.
1. Kahariang Kush
2. Kahariang Maya
3. Kahariang Aztec
4. Kahariang Olmec
5. Kahariang Axum
Basahin
Ang Aprika ay malawak na kontinente na pinaninirahan ng iba’t ibang grupo ng
mga tao na may iba’t ibang kultura at kasaysayan. Sa pagitan ng mga taong 2000 BKP
at 1000 BKP, sumibol ang mga makapangyarihang kaharian sa maraming bahagi nito.
Naging mahalaga ang mga kontribusyon ng mga ito sa mga sisibol na sibilisasyon sa
mundo.
Kabihasnang Ehipto
May sukat na 6 650 kilometro at dumadaloy mula sa mga bulubundukin ng hilagang-
silangang Aprika patungo sa Dagat Mediteranyo, ang Ilog Nile ang pinakamahabang ilog
sa buong mundo. Sa kasaysayan ng daigdig, ang Ilog Nile ang nagbigay-daan sa pag-
usbong ng Kabihasnang Ehipto. Gaya ng sabi ni Herodotus (484–420 BKP), Griyegong
manananalaysay, ang Ehipto ay biyaya ng Nile.
Aralin 7 Ang Pagsisimula ng Kabihasnan sa Aprika at Amerika | 169

Tuwing Hulyo, umaapaw ang ilog nakaraan. Natagpuan ito sa rehiyon ng Wadi
dahil sa ulan at pagkatunaw ng niyebe mula Halfa sa kasalukuyang Sudan. Ang pama-
kabundukan. Kapag humupa ang baha, yanan ay itinatag ng mga taong nanga-
nag-iiwan ito ng maitim ngunit matabang ngalap at nangangaso ng pagkain. Ang mga
lupa na mainam sa pagsasaka. Ang ngalan ito ay estrukturang gawa sa balat ng hayop
ng Ehipto ay mula sa Kemet, na ibig sabi- na sinuhayan ng mga haliging gawa sa mga
hin ay “Maitim na Lupa.” Ang matabang sanga ng puno.
lupa ang bumuo ng delta ng Nile, rehiyong Unti-unting umulad ang pagsasaka.
hugis-tatsulok na tinirhan ng mga tao na Nagtatanim ang mga tao rito pagkaraang
magtatatag ng mga pamayanan, lungsod, at humupa ang baha sa pampang ng Nile

kalauna’y sibilisasyon. at basa pa ang lupa. Para matubigan ang
Ang kasaysayan ng pagbuo ng sibi- mga sakahan, humukay sila ng mga lunas
lisasyong Ehipto ay nahahati sa tatlong (basins) at gamit ang shaduf (binabaybay
pangunahing panahon: Matanda, Gitna, ding shadoof), sumasalok sila ng tubig mula
at Bagong Kaharian. Gayunman, itina- Nile para maibuhos sa mga lunas. Nag-
tampok din ang predinastikong panahon na tatanim sila ng flax, trigo (wheat), sebada
naglatag ng pundasyon para sa tatlong kaha- (barley), at ubas.
rian. Mayroon ding maiikling panahon sa Sa panahong predinastiko ay naim-
pagitan ng mga kaharian. Ito ang mga pana- bento ang sistema ng pagsulat na tinawag
hon na hindi nagkakaisa ang Ehipto kung na hieroglyphics dahil gumagamit ito ng
kaya tinawag na mga panahong intermedya. mga simbolo (hieroglyphs). Sa yugtong ito,
magsisimula nang sumibol ang isa sa mga
Panahong Predinastiko Bago
pinakaunang sibilisasyon sa daigdig.
ang Matandang Kaharian, marami nang
naninirahan sa malapit sa Ilog Nile. Napa- Matandang Kaharian Pagsapit
simulan nila ang pag-unlad ng kabihasnang ng 2686 BKP, naisaayos at nagkaroon ng
Ehipto. Hindi karamihan ang mga tala at sistema ang pamahalaan ng mga taga-
artifacts na natagpuan sa panahong ito. Ehipto na pinamunuan ng paraon (pharaoh).
Gayunpaman, may mga nakitang bakas Ang paraon ay titulong ibinibigay sa hari
ng pamumuhay noon, mula sa pagsasaka at siya ay sinasamba ng kaniyang mga
hanggang sa umunlad ang mga pamayanan nasasakupan na parang isang buhay na
at magkaroon ng iba’t ibang gawaing pang- diyos. Ang kaniyang pagkahari ay
kabuhayan. naipamamana sa kaniyang anak.
Ang panahong ito ay tinawag na Pre- Sa Matandang Kaharian, umunlad ang
dinastiko. Sakop nito ang mga panahong mga kaalaman sa arkitekto, teknolohiya,
Paleotiko hanggang Neolitiko hanggang at sining. Ang Matandang Kaharian ay ti-
sa pagsibol ng Unang Dinastiya (s. 6000 nagurian ding Panahon ng mga Piramide
BKP–s. 3150 BKP). Gayunman, may mga dahil noon nagsimula ang pagpapatayo ng
pisikal na labi na nagsasabing maaaring mas estrukturang may parisukat na pundasyon
mahaba pang panahon ito. at pa-tatsulok na gilid na nagtatagpo sa
Ang pinakamatandang ebidensiya tuktok. Sa piramide inilalagak ang labi ng
ng pananahanan ng tao sa rehiyong ito paraon, kasama na ang mga yamang ma-
ay tinatayang itinayo 700 000 taon nang teryal niya.

ng Matandang Ehipto. Muling naitatag ang
pamahalaang sentral at napalawak ang mga
hangganan ng Ehipto.
Ang Gitnang Kaharian ay itinuturing
ding Klasikal na Panahon ng Matandang
Ehipto. Nagkaroon ng ibayong sigla sa
sining at literatura. Naging popular ang uri
ng eskulturang nakilala sa tawag na block
statue. Nakaukit sa malaking bloke ng bato,
Hamish2k/CC BY-SA 3.0
ito ay estatwa ng tao na karaniwang naka-

iskuwat at ang kaniyang mga braso ay mag-
kasalikop sa mga tuhod. Samantala, umun-
lad ang panitikan. Sa unang pagkakataon,
ang pagsusulat ay ginamit sa pagtala ng
Ang Piramide ng Giza ay ipinatayo ni pilosopiyang panrelihiyon gayundin din sa
Khufu (tinatawag ding Cheops), ang paglikha ng mga kuwento.
paraon na nagpasimulang magpatayo Sa Gitnang Kaharian, nagtayo ng
ng mga piramide. Ang piramide ni Khufu
ay natapos itayo noong mga 2560 BKP. mga estrukturang pandepensa sa silangang
Malapit sa piramideng ito ang higanteng delta para proteksiyon sa mga mananakop.
espinghe (sphinx) na pigurang bato na Upang matugunan ang kakulangan sa mga
may katawan ng leon at ulo ng paraon manggagawa, pinayagan ni Amenemhat III
na ipinagpapalagay na si Khafre na anak
ni Khufu. Ang piramide at espingheng ito
(?–1814 BKP) ang mga Canaanite na tumira
ay idineklarang UNESCO World Heritage sa rehiyong ito at magtrabaho bilang
Site. mga minero at manggagawa ng kaharian.
Ngunit kinalaunan, kasabay ng madalas at
Ang pagtatayo ng mga piramide ang malalaking pagbaha dulot ng Ilog Nile ay
umubos sa yaman ng kaharian, bukod pa tuluyang paghina ng ekonomiya ng kaha-
sa nagkaroon noon ng sunod-sunod na rian, nag-alsa at sinakop ng mga Canaanite
tagtuyot. Sa gayon, humina ang kapang- ang delta at kinalaunan ay naagaw ang
yarihan ng mga paraon. Noong 2200 BKP, kapangyarihan mula sa paraon ng Ehip-
nag-alsa ang mga manggagawa at nagka- to. Naging isang malakas na puwersa ang
roon ng digmaang sibil sa kaharian. Nag- mga Canaanite sa rehiyon at kinalaunan ay
tagal ito ng humigit-kumulang 150 taon na tinawag silang mga Hyksos.
nagtapos sa Matandang Kaharian.
Bagong Kaharian Nagkaroon ng
Gitnang Kaharian Tinatawag ding pangalawang intermedya ng kasaysayan ng
Panahon ng Muling Pagkakaisa ang Git- Matandang Ehipto dahil sa pananakop ng
nang Kaharian pagkaraan ng intermedya mga Hyksos sa hilagang Egypt. Noong mga
ng mga pagkakahating pampolitika. Naiba- 1540 BKP, naging paraon si Ahmose I na
lik ang katatagan at prosperidad ng kahari- magiging isang dakilang pinuno. Nagapi
an sa paghahari ni Mentuhotep II (?–1995 ang mga Hyksos at napag-isang muli ang
BKP) at naging kabisera ng Ehipto ang Ehipto. Nagsimula ang Bagong Kaharian
Thebes na magiging mahalagang sentrong noong mga 1520 at sumibol ang panahon
panrelihiyon at pampolitika sa kasaysayan ng prosperidad at kapangyarihan.

monument gaya ng mga natagpuan sa Kar-
nak at Abu Simbel. Sa mga naging paraon,
siya ang may pinakamaraming anak kaya
tinawag siyang “Dakilang Ninuno.” Si Hat-
shepsut ang reyna ni Thutmose II ngunit
nang mamatay ang asawa ay naging rehente
ni Thutmose III. Kalaunan, siya ang ma-
giging unang babaing pinuno ng Ehipto.
Sa pamumuno ni Thutmose III, na-
sakop na ang timog ng Kanlurang Asya

Roland Unger/CC BY-SA 3.0
hanggang sa Euphrates, malaking baha-

gi ng silangang Mediteranyo, at Nubia sa
hilagang-silangang Aprika. Si Amenhotep
IV (kalauna’y ay magiging Akhenaten ang
ngalan) ang nagpasimula ng pagsamba sa
iisang diyos, ang diyos na araw na si Aten,
Ang Gintong Maskara ni Tutankhamun sa buong imperyo.
ay natagpuan noong 1922. Ang ganitong
death mask ay isa lamang sa mahahala-
Dahil sa pagkakatuklas sa kaniyang
gang kagamitang isinasama sa mga libingan noong 1922, nakilala ang paraon
libingan ng mga paraon at nagpapatunay na si Tutankhamun, ang batang paraon na
sa yaman ng Ehipto. Patunay din ang mga humalili sa kaniyang amang si Akhentaten.
kasangkapang tulad nito sa galing ng
Di kapani-paniwalang yaman ang nakita sa
mga artisano sa paghubog ng mga bagay
mula sa mahahalagang metal. loob ng piramide at isa ito sa mga patunay
ng prosperidad ng Bagong Kaharian.
Nagsimulang humina ang kaharian
Sa panahong ito, mas maraming lupain
dahil sa pakikidigma sa ibang mananakop
ang sakop ng Bagong Kaharian. Ang mga
gaya ng Sea Peoples. Sila ay mga manda-
paraon ay naglunsad ng mga ekspedisyon
rambong na lumigalig sa mga baybaying
para sakupin ang Kush sa Nubia na nasa
bayan at lungsod sa Dagat Mediteranyo.
katimugan ng Ehipto at yaong mga lupaing
Bukod dito, nagkaroon ng malalang gulo sa
nasa silangan, ang kasalukuyang Israel,
buong Ehipto dahil sa malawak na tagtuyot
Lebanon, at Syria. Lalong yumaman ang
at pagkagutom.
kaharian dahil sa mga minahan ng ginto
sa Nubia. Pinalawak din ng mga paraon Kontribusyon sa Daigdig ng
ang pakikipagkalakalan sa ibang kaha- mga Kahariang Ehipto Sa haba
rian at nagsimulang mag-angkat ng mga ng kasaysayan ng Kabihasnang Ehipto,
luhong produkto mula sa iba’t ibang bahagi marami ang mga kontribusyon nito sa daig-
ng mundo. dig. Narito ang ilan sa mga ito:
Ilan sa mga pinakakilala at makapang- Ang hieroglyphics, o paraan ng pagsu-
yarihang paraon ng Bagong Kaharian sina sulat na gamit ang mga larawan, ay nagmu-
Ramses II, Thutmose III, Hatshepsut, la sa panahong ito. Kaugnay nito, natukla-
Tutankhamun, at Akhentaten. Si Ramses san din ang paggamit ng sinaunang papel
II ang nagpatayo ng mga naglalakihang na gawa sa papiro.

Naimbento ng mga taga-Ehipto ang
kosmetiko. Lahat sila, pati ang mga lalaki,
ang naglalagay ng kohl makeup sa mata. Di
lamang ito pampaganda, proteksiyon din
ito sa matinding sikat ng araw.
Ang namatay na paraon ay ineembalsa-
mo bago inalagak sa piramide. Patunay na
ito sa maunlad na kaalaman nila sa surgery
at agham ay pag-eembalsamo.
Ang Book of the Dead ay ipinagpapa-

lagay na gabay ng namatay na tao sa Sa arkitektura, ang mga taga-Ehip-
kabilang buhay. Koleksiyon ito ng mga to ang unang gumamit ng bato at granite.
larawan sa kabilang buhay at nakade-
Nagtayo sila ng mga piramide, templong
talye rito ang paraan ng mummifica-
tion sa mga patay. Ang mga larawang bato, at obelisko* na ang mga labi ay maki-
ito ay makikita sa mga pader ng libi- kita pa hanggang ngayon sa Ehipto.
ngan at puntod. * obelisk—mataas na posteng bato,
hugis kandilang may apat na kanto, karani-
wang monolitiko, at tíla piramide ang tuk-
tok; sa Matandang Ehipto, ito ay mataas na
monolitikong granite
Hans Hillewaert/CC BY-SA 4.0
Isang dokumento tungkol sa mga gamot

na nakasulat sa papiro
Ang papiro ay gamit din sa paggawa ng

mga unang bangkang naglalayag sa dagat.
Inimbento rin ng taga-Ehipto ang inclined
Ang Batong Rosetta na natagpuan noong
plane, pulley, at elevated ramp para sa trans- 1799 ay naging susi upang maunawaan
portasyon at konstruksyon. ang sistema ng pagsulat ng sinaunang
Ginawa rin nila ang unang kalendaryo Ehipto. Nilalaman ng batong ito ang isang
na may 365 na araw at nahahati sa 12 buwan atas noong panahon ni Ptolemy V na na-
susulat sa tatlong paraan: hieroglyphics,
ang isang taon. Sila rin ang nag-imbento ng
Demotic Script, at Griyego.
mga orasan, gaya ng sundial at water clock.

Sagutin
1. Saan nagsimula ang Kabihasnang Ehipto?
2. Paano nakatulong ang Ilog Nile sa kaharian ng Ehipto?
3. Bakit mahalaga ang isang paraon sa kaharian?
Kahariang Kush
Ang Kush ay matandang kaharian sa ang mga Kushites ng kanilang kasarinlan at

Hilagang-Silangang Aprika, sa timog ng sinimulan nilang sakupin ang mga lupain
Matandang Ehipto. Sumibol ito sa rehiyon noong 800–750 BKP. Pagdating ng 730
na kung tawagin ay Nubia noong 730 BKP. BKP, nalukob ng mga Kushites ang Ehip-
(Ang Nubia ay bahagi ngayon ng bansang to at ang namuno ang hari ng mga Kushite
Sudan.) bilang bagong paraon. Ang kaharian ay may
Ipinagpapalagay na ang “Nubia” ay dalawang kabiserang lungsod: ang Napata
mula sa salitang Ehipto na nebew na ang (ngayo’y Karima, Sudan) nasa baybayin ng
ibig sabihin ay “ginto” dahil mayaman ang Ilog Nile sa Hilagang Kush. Ito ang naging
rehiyon sa mineral na ito. Ang paghahari kabisera nang ang kaharian ay nasa tugatog
ng Kush sa Nubia ay naitatag noong huling ng kapangyarihan nito.
bahagi ng Panahon ng Bronse nang mang- Noong mga 600 BKP, sinalakay at sina-
hina at malansag ang Bagong Kaharian ng kop ng mga Assyrian ang Ehipto. Bunga nito,
Ehipto. naitaboy ang mga Kushite sa katimugan.
Ang mga Kushites ay dating nasa ilalim Mula sa mga Assyrian, natutuhan—at higit
ng kapangyarihan ng Ehipto. Nang nag- na napaghusayan—ng mga Kushite ang
simulang humina ang Ehipto, nagdeklara pagtunaw ng bakal sa paggawa ng mga
Ang lupain ng Kaharian ng Kush

asarol, sibat, kutsilyo, at iba pang kasang- rebelyon. Noong mga 350 BKP, tuluyang
kapan at kagamitan. Maraming gawang- nasakaop ang Kush ng Kahariang Axum, na
bakal ang ipinagpalit nila sa mga produk- mahigpit na kompetensiya nito sa pakiki-
tong mula India, Arabia, at Tsina. pagkalakalan.
Noong mga 590 BKP, naging kabisera Hanggang ika-4 dantaon KP ay nanatil-
ng kahariang Kush ang Meroë. Sa tugatog ing kabisera ang Meroë bago nanghina ang
ng kapangyarihan, nagtayo ng mga templo kaharian dahil sa mga rebelyon. Kalaunan,
at palasyo ang mga Kushites. Umusbong din nasakop ang Kush ng mga Aksum.
ang industriya ng paggawa ng kagamitang
yari sa luwad. Ang sistema ng pagsulat ng
Kahariang Kush Nagkaroon ng
matandang Kush ay tinawag na Meroitic.
impluwensiya ang kabihasnang Ehipto sa
Ginamit ito sa mga pagsulat ng mga talang
Kush bunga ng mahabang kasaysayan ng
panrelihiyon at pampahalaan. Komplikado
ugnayan ng dalawang ito. Sa pananampa-
ang Meroitic at hanggang sa kasalukyan ay
lataya, sinamba ng mga Kushite ang diyos
sinisikap ng mga iskolar na unawain ito. Ito
na sina Amon-Re at Osiris. Nagtayo sila
ang dahilan kung kaya limitado pa ang kaa-
ng mga piramide at sa katunayan, higit
laman tungkol sa Kush.
na marami ang mga ito kaysa ginawa sa
Dahil sa yaman ng Kush, madalas itong
Ehipto. Ang mga piramide ay ilan sa mga
sinasalakay ng mga nomad mula sa disyer-
ebidensiya ng pagiging makapangyarihan at
to. Nanghina rin ang kaharian dahil sa mga
napakayaman ng kahariang ito.
Naging maunlad ang kaalaman ng mga
Kushite sa paggamit ng bakal. Sa pakikipag-
Fabrizio Demartis/CC BY-SA 2.0
kalakalan sa iba’t ibang pangkat sa Aprika

ay naipasa nila ang husay sa paggawa ng
mga dekalidad na kagamitan at kasang-
kapang bakal.
Maraming impormasyong nakalap
ukol sa Kush ay mula sa mga natuklasang
likhang-sining nito. Gumawa ang mga
Mahigit 200 piramide ang itinayo sa
necropolis (napakalaking sementeryo) ng
Kushite ng mga alahas, karaniwa’y ginto.
Meroë. Naiiba sa mga piramide ng Ehipto, Humabi sila ng mga tela na isa sa mga pro-
ito ay matataas at di kalaparan. Ang ilang duktong pangalakal nila. Mahusay din sila
labi ng piramide sa Meroë (nakalarawan) sa paggawa ng mga produktong luwad at
ay idineklarang UNESCO World Heritage
kapuna-puna na tema ng mga ito ay may
Site.
kaugnayan sa kalikasan.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng kahariang Kush?
2. Paano nagsimula ang kahariang Kush?
3. Bakit bumagsak ang kahariang Kush?

Kahariang Axum
Ang Axum (binabaybay ding Aksum) May matabang lupain ang kaharian
ay matatagpuan sa katimugang baybayin kung kaya sagana ito sa mga produktong
ng Dagat Pula. Nasa timog-silangan ito ng agrikultural, gaya ng trigo (wheat) at seba-
kasalukuyang bansang Ethiopia. da (barley). Nakipagkalakalan din sila ng
mga hayop, gaya ng tupa, baka, at kamelyo.
Mayaman ang kaharian sa ginto, iron, at
asin (napakahalagang produkto nang pana-

hong iyon). Ang Axum ang may kontrol
sa kalakalan ng garing. Nakipaglakalan
din sila ng pabango, garing, mga pampa-
lasa, sungay ng rinosero, at elepante ng
Aprika mula sa mga daungan sa Adulis
patungo sa mga daungan ng Gresya. Kapa-
lit nito ay ang mga produktong tulad ng
Ang sakop noon ng Kaharian ng Axum tela, tanso, bakal, at iba pang kagamitan.
ang ngayo’y mga bansang Eritea, Ethiopia, Sa Aprika, ang Axum ang unang guma-
Somalia, Djibouti, Sudan, Ehipto, Yemen,
at Saudi Arabia.
wa ng mga metal na pera at ginamit nito sa
pakikipagkalakan noong ikatlong dantaon
KP. Noong 320 KP, naging hari si Ezana.
Isa ang Axum sa mga kahariang sumi- Dahil naging Kristiyano noong 327 KP,
bol sa Aprika. Maraming iskolar ang nag- ang Kristiyanismo ang naging pangunah-
sasabi na ang mga Agaw—ngayo’y pang- ing relihiyon sa kaharian hanggang sa kasa-
kating etniko sa Ethiopia at Eritea—ang lukuyang Ethiopia.
unang nanirahan sa Axum. Napalawak
nila ang kanilang pamayanan hanggang sa
maging lungsod noong mga 400 BKP. Sa
PHGCOM/CC BY-SA 3.0
kalagitnaan ng ika-2 siglo BKP, isa na itong

malaking kaharian. Naging maunlad at
mayaman ang Axum dahil naging isa ito
sa mga mahalagang sentro ng kalakalan.
May kasunduang pangkalakalan sila sa mga
Griyego na noon ay may hawak sa komersiyo Ang mga perang metal (coins) noong
sa mga dagat Mediteranyo at Pula. Nabang- panahon ni Endybis, (227 KP–235 BKP)
ay gawa sa ginto at pilak. Ang sa kanan,
git din ang axum sa Periplus Maris Erythraei,
may nakaukit na “Emperador ng Axum” na
isang manwal para sa mga mangangalakal nakabaybay sa alpabetong Griyego. Ang
na nailathala sa Alexandria (pinakamala- sa kaliwa ay “Emperador Endybis.”
king lungsod sa Ehipto noon) noong unang
dantaon ng Kasalukuyang Panahon.

Nagsimulang manghina ang Axum bato na nagsisilbing pananda sa libingan
noong ika-7 dantaon KP nang magsi- ng kanilang emperor. Ang Obelisko ng
mulang lumaganap ang Islam. Maraming Aksum, na itinayo noong ikaapat na
estado sa hilagang-silangang Aprika ang dantaon KP ay may taas na 24 metro at
nanampalataya rito at nagbago ang tradis- matatagpuan sa lungsod ng Axum.
yonal na rutang pangkalakalan sa Dagat Ang Kristiyanismo na naging laganap
Pula. Sa pagbabagong ito, hindi na napa- noong panahon ni Haring Ezana ang nag-
sama sa kalakalang panrehiyon ang Axum. bigay-daan sa pagtatatag ng kasalukuyang
Simbahang Orthodox ng Ethiopia at Sim-
bahang Orthodox ng Erithea Tewahdo.
Kahariang Axum Ang Axum ay isa
sa mauunlad na kabihasnan sa Matandang
Aprika. Nakagawa ito ng sariling perang
metal na ginamit sa pakikipagkalakalan.
Gumawa sila ng hagdan-hagdang sakahan
risinghabout (Rajesh Singh)/CC BY 2.0
at maayos na irigasyon para mataniman ang
mga dalisdis ng mga burol at bundok.
May sariling alpabeto ang Axum na
tinawag na Ge’ez. Ito ay unang ginamit
sa liturhiya ng mga simbahang Orthodox
Tewahedo ng Ethiopia at Eritrea.
Nagtayo rin ang mga Axum ng mga
impraestruktura, gaya ng mga palasyo at Nakatala sa batong Ezana ang pagyakap
mga stelae, na hanggang sa kasalukuyan ay ni haring Ezana sa Kristiyanismo.
makikita pa. Ang stelae ay toreng gawa sa
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng kahariang Kush?
2. Paano nagsimula ang kahariang Kush?
3. Bakit bumagsak ang kahariang Kush?
Kahariang Ghana
Sumibol sa Kanlurang Aprika ang Ang kaharian (s. 300 KP–1100 KP) ay
Kahariang Ghana, na nasa pagitan ng nabuo mula sa mga pangkating Soninke at
Disyerto ng Sahara at mga ilog Niger at pinamahalaan ng unang haring si Dinga
Senegal. Ang popular na ngalan ng kaha- Cisse. Piyudal ang sistema ng pamamahala
rian ay mula sa salitang ghāna, na “mandi- rito at ang mga lokal na pinuno ay nagba-
rigmang hari” ang ibig sabihin. Ang kaha- bayad ng tributo sa hari. Gayunpaman, ang
rian ay tinawag na “Wagadu” ng mga pamamahala sa nasasakupan ay sunod sa
namumuno rito. kagustuhan ng lokal na pinuno.

ikinakalakal na ginto. Ito ay para masigu-
radong mataas ang presyo nito sa merkado.
Nagsimulang humina ang Ghana dahil
sa labanan sa loob ng kaharian. Nag-
kawatak-watak ang mga estado at ma-
daling nagapi at nasakop ng mga Muslim
mula sa hilagang Aprika ang Kahariang
Ghana noong 1076 KP. Bagaman nanatili
lamang ang mga mananakop sa kaharian ng
maikling panahon, hindi na muling naka-

balik ang kaharian sa dati nitong lakas at
yaman. Dahil dito, nagkawatak-watak ng
mga estado nito sa iba’t ibang kaharian.
Nakontrol ng kahariang Ghana ang ruta
ng kalakalan dahil sa magandang lo- Kontribusyon sa Daigdig ng
kasyon nito sa pagitan ng asinan at mina- Kahariang Ghana Kilala ang matan-
han ng ginto.
dang sibilisasyong Ghana bilang “lupain ng
ginto.” Hanggang sa kasalukuyan, ang mga
Ang mga Soninke ay namumuhay bi-
minahan ng ginto ang bumubuhay sa mo-
lang mga magsasaka, panday, at manga-
dernong Ghana.
ngalakal. Ang lupain nila ay nasa estratehi-
Isa pang mahalagang kontribusyon ng
kong lokasyon sa ruta ng kalakalan sa kan-
sibilisasyong ito ang pagpapalaganap ng Is-
lurang Aprika. Ang mga mangangalakal ng
lam. Maraming naninirahan dito ngayon
asin mula sa Sahara sa hilaga at ginto mula
ang sumasampalataya sa naturang relihi-
sa mga minahan sa timog Aprika ay nag-
yon. Ang kulturang kaakibat ng pagiging
tatagpo sa mga lupain ng Soninke upang
Muslim ay makikita pa rin sa wika, pa-
magkalakalan. Dahil dito, naging mga
nanalapi, mga tala, at arkitekturang iniwan
ahente ng mga mangangalakal ang mga
ng mga Soninke.
Soninke. Kinalaunan, napasailalim nila ang
kontrol ng kalakalan sa rehiyon na naging
dahilan kung kaya naging makapangyari-
Unibersidad ng Manchester/Unibersidad ng Ghana
han ang mga Soninke noong 300 KP.

Dahil sa impluwensiya sa palitan ng
ginto, ang ghāna ay binansagang “hari ng
ginto.” Dito nagmula ang pangalan ng
Kahariang Ghana. Ang ginto at iba pang
produktong pangalakal na dumaraan at
nagmumula sa kaharian ay pinatawan ng
buwis. Ginamit ang buwis na panustos sa
hukbong sandatahan at marangyang pamu-
muhay ng mga pamilya ng hari.
Bukod sa pagpapataw ng buwis, may- Pinaniniwalaang ginagamit sa mga ritwal
sa matandang Ghana ang maliliit na es-
roon ding kapangyarihan ang kaharian tatwa na gaya ng nakalarawan.
na kontrolin ang dami ng minimina at

Sagutin
1. Ano-ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Ghana?
2. Paano nagsimula ang kaharian?
3. Bakit bumagsak ang Kahariang Ghana?
Kahariang Mali
Ang Mali ay matatagpuan din sa Kan-

lurang Aprika. Ang sakop nito ay mula sa
baybayin ng Ilog Niger at lumawak mula
lungsod ng Gao hanggang Karagatang
Atlantiko. Nasakupan nito ang lupain ng
mga kasalukuyang bansang Mali, Niger,
Senegal, Mauritania, Guinea, at Gambia.
“Kung saan naninirahan ang hari”
ang ibig sabihin ng “Mali.” Ang Mali, na
tinawag ding Manden Kurufaba, ay maha- Dahil umabot ang lupain ng kaharian sa
lagang imperyo sa Kanlurang Aprika mula mga baybayin ng Karagatang Atlantiko,
nagkaroon ng pagkakataong makipagka-
noong mga 1235 KP–1600 KP. Nai- lakalan ng mga Malinke sa mga Europeo
tatag ito nang mapagkaisa ng pinunong si na naninirahan sa hilaga ng kaharian.
Sundiata Keita ang mga pangkating Ma-
linke. Sa 25 taon ng kaniyang paghahari Gaya ng Kaharian Ghana, humina
(1235 KP–1260 KP), naging makapang- ang Mali dahil sa pag-aaway-away ng mga
yarihan ang Mali at lumawak ang nasasak- maharlika at madalas na paglusob ng mga
upan nito. nomadikong tribo mula sa disyerto. Habang
Ang tugatog ng Mali ay naabot noong humihina ang Mali, lumalakas naman ang
paghahari ni Mansa Musa (1312 KP–1337 pangkat ng mga Songhai mula sa lungsod
KP). Siya ay debotong Muslim at nakilala ng Gao. Dahil dito, nagsimulang magbago
sa kaniyang peregrinasyon mula sa Sahara ang ruta ng kalakalan sa Aprika. Naghanap
hanggang Mecca. Labis siyang humanga sa ng bagong ruta ang mga mangangalakal
kultura ng Mecca kung kaya nagsama siya ng Mali nang simulang kontrolin ng mga
ng mga arkitekto at iskolar na Muslim sa Songhai ang mga tradisyonal na rutang
Mali. Itinatag niya ang Timbuktu, na nasa pangkalakalan sa Kanlurang Aprika. Nag-
hilaga ng Ilog Niger, na sentro ng kultura at bukas ang mga ruta sa silangan at timog na
karunungan. Maraming iskolar na Muslim bahagi ng Aprika na nagsimula ng kalaka-
mula sa iba’t ibang lupa ng Aprika ang nag- lan sa mga Europeo mula sa baybayin ng
pupunta rito para mag-aral. Karagatang Atlantiko.

Kontribusyon sa Daigdig ng na estilong Sudano-Sahelian. Sa estilong
Kahariang Mali Tampok ang kon- ito, gumagamit ng mudbrick* at plaster na
tribusyon ng Kahariang Mali sa larangan ng adobe, na may trosong barakilan (wooden
arkitektura. Ang moske sa Djenné, na iti- beam) na nakausli sa pader ng malalaking
nayo noong mga 1300 KP ay itinuturing na gusali. Ang Moske ng Djingareyber, na iti-
isa sa magandang halimbawa ng tinatawag nayo noong 1327, ay isa pang halimbawa
ng estilong Sudano-Sahelian. Isa rin itong
madrassa (paaralang Koranic) na bahagi ng
Unibersidad ng Timbuktu. Idineklara itong

UNESCO World Heritage Site noong 1988.
Noong panahon ni Mansa Musa, nag-
patayo ng mga paaralang Koranic, uniber-
sidad, at aklatan. Marami sa mga aklatan
ay naglalaman ng libo-libong aklat tungkol
sa relihiyon, kasaysayan, heograpiya, as-
tronomiya, at medisina. Marami sa mga ito
Ang manuskritong ito mula Timbuktu ay ay mababasa pa hanggang sa ngayon.
naglalaman ng mga impormasyon tung- * mudbrick – putik, buhangin, loam, at
kol sa astronomiya.
tubig na hinaluan ng upak (husk) ng palay
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Mali?
2. Paano nakatulong ang karagatang Atlantiko sa kaharian?
3. Bakit bumagsak ang Kahariang Mali?
Kahariang Songhai
Humalili sa Mali ang Songhai bi- pati na ang mga karatig na lupain. Sa pag-
lang pinakamakapangyarihang kaharian sa hahari ni Sunni Ali, ang laki ng Songhai ay
Hilagang-Kanlurang Aprika. Tinawag sa umabot sa mahigit 1.4 milyong kilometro
gayong ngalan dahil ang mas maraming kuwadrado.
naninirahan dito ay mula sa pangkating Nang mamatay si Sunni Ali, pumalit
Songhai. sa kaniya si Askiya Muhammad (1430 KP–
Isang Songhai ang naging unang hari, 1591 KP). Lalo pa niyang napaunlad at napa-
si Sunni Ali (s. 1464 KP–1492 KP) na isang lawak ang pakikipagkalakalan ng Songhai
mahusay na military strategist. Noong hu- sa Europa at Asya. Nagtatag siya ng mara-
ling bahagi ng 1460 KO, nasakop ng mga ming paaralan, nag-anyaya ng mga iskolar
Songhai ang halos lahat ng lupaing Mali, at makatang Muslim, at nagpatayo siya ng

Timbuktu at Gao. Bumagsak ang Songhai
at nahati sa maliliit na estado. Bagaman
nanatili ang mga Moroccan sa lupain ng
mga Songhai, hindi sila nagtatag ng pani-
bagong kaharian, at wala ring makapang-
yarihang pangkat ang pumalit dito.
Kahariang Songhai Makikita ang
impluwensiyang Aprikano at Islamiko sa

Pagsapit ng 1500 KP, naabot ng Song- sining at kultura ng Songhai. Marangya
hai ang tugatog ng kapangyarihan nito. ang palasyo ng hari sa kabiserang lungsod
Sa panahong ito, sakop nito ang lupain
ng ngayo’y mga bansa ng Benin, Burkina ng Gao. Marami sa mga likhang-sining dito
Faso, Guinea, Guinea-Bissau, Mali, Mauri- ay gawa sa ginto. Gamit ang mga ito sa pan-
tania, Niger, Nigeria, Senegal, at Gambia. relihiyon, pang-aliwan, at pang-ekonomi-
Ang kabiserang lungsod nito, ang Gao, ay yang gawain. Ang mga maskara at eskul-
matatagpuan sa ngayo’y bansang Mali.
turang kahoy ay ginamit sa mga seremonya,
gaya ng paggabay ng mga espiritu.
mga obserbatoryong pang-astronomiya.
Maraming moske sa kaharian ngunit
Bagaman debotong Muslim, naging bukas
maliliit at gawa sa mga putik na ladrilyo at
si Askiya Muhammad sa pananampalataya
kahoy. Parang step pyramid ang mga ito.
sa ibang relihiyon ng kaniyang mga nasasa-
Naging ambag ng mga Songhai ang
kupan. Ang pamumuhay ng mga tao ay su-
disensyo ng kanilang bangka (canoe).
nod sa kanilang mga tradisyon at kaugalian,
Abot hanggang 30.5 metro ang haba at
ngunit ang batas ng kaharian ay naaayon
4 na metro ang lapad, ito ay gawa sa ka-
sa pananampalatayang Islam.
hoy ng cailcedrat, isang punong evergreen.
Kung ihahambing sa mga naunang kaha-
Kamangha-mangha ang bangka dahil
rian, ang Songhai ay maituturing na mas
kayang maglulan ng hanggang 80 tone-
organisado. Nahahati ito sa mga lalawigan
ladang kargamento.
na pinamumunuan ng gobernador. Ganap
ang kapangyarihan ng hari bagaman may
mga ministrong nagpapayo sa kaniya sa
iba’t ibang aspekto ng pamumuno. Noong
paghahari ni Askiya Muhammad, nilikha
niya ang mga posisyon ng mga tagapa-
ngasiwa (director) ng hustisya, interyor, pro-
Taguelmoust/CC BY-SA 3.0
tokol, agrikultura, katubigan, at kagubatan.

Tumagal lamang ng humigit-kumulang
na sandaan taon ang kahariang Songhai.
Noong 1590 KP, sinalakay ito ng mga
Moroccan na armado ng mga baril kung
kaya madali nilang nagapi ang mga sunda- Itinayo noong 1495, ang Libingan ni Askia
long Songhai na ang gamit ay mga espada Mohamed sa Gao, Mali ay may dalawang
moske, sementeryo, at plasa.
at sibat. Sinakop nila ang mga lungsod ng

Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Mali?
2. Paano nakatulong ang Karagatang Atlantiko sa kaharian?
3. Bakit bumagsak ang Kahariang Mali?
Kabihasnang Mesoamerika
Ayon sa mga siyentista, ang mga sinaunang tao sa Amerika ay mga mangangaso mula
sa Asya na tumawid sa mga lupaing tulay ilang libong taon na ang nakakaraan. Nanirahan
sila sa Hilagang Amerika bago kumalat sa iba’t ibang bahagi ng kontinente.
Paglipas ng panahon, uminit ang klima, natunaw ang mga glacier, at naging tuyo ang
ilang bahagi ng Amerika. Kasabay ng pagbabago ng kapaligiran, nagsimula nang magsaka
ang mga sinaunang tao sa Amerika.
Sinasabing umusbong ang mga unang komunidad ng mga magsasaka sa Mesoamerica
o Gitnang Amerika noong 3500 BKP. Ang maliliit na mga komunidad na ito ay lumaki at
umunlad hanggang sa maging sibilisasyon.
Kahariang Olmec
“Olmec” ang tawag sa isa sa mga unang
sibilisasyon sa Mesoamerika. Gayunman,
walang nakaaalam kung ano ang mismong
tawag ng mga mamamayan nito sa kani-
lang sibilisasyon. Ang “Olmec” ay salitang
Nahuatl ng mga Aztec na nangangahu-
lugang “taong goma.” Mula sa mga arti-
facts, mahihinuhang nakipagkalakalan ang
mga Aztec sa mga Olmec, ang mga taong
marunong gumawa ng mga gamit mula sa
punong goma. Ang mga Olmec ay nanirahan sa
Naitatag ang sibilisasyong Olmec katimugang libis (lowland) ng Golpo ng
noong mga 1200 BKP at tumagal ito hang- Mehiko, sa ngayo’y mga estado ng Vera-
cruz at Tabasco. Ang kanilang kabisera ay
gang mga 400 BKP. Ang mga kaalaman
nasa lungsod ng La Venta.
tungkol dito ay mula lamang sa mga labi
ng sibilisasyon.

Ang mga Olmec ay mga magsasaka. Pinakakilala sa mga artifacts ng Olmec
Ang mga labi ng kanilang mga sakahan, na ang 17 higanteng stone heads, na tinatayang
natagpuan nasa labas ng mga kabayanan, ay iniukit sa pagitan ng 1200 BKP at 900
tinamnan nila ang mga ito ng mais (pangu- BKP. Kamangha-kamangha ang mga ito
nahing produkto nila), at beans, kalabasa, di lamang dahil umaabot sa tatlong metro
manioc (uri ng cassava), kamote, at bulak. ang taas kundi dahil na rin umaabot sa 20
Ipinagpapalagay na nagkaroon ng tonelada ang bawat eskultura. Ang mga
malawak na kalakalang panrehiyon ng naglalakihang bato ay tinibag mula sa mga
panahong iyon. Ang pakikipagkalakalan silyaran (quarries) sa San Lorenzo na 128
ay nakatulong sa Olmec sa pagtatatag ng kilometro ang layo at iniakyat sa mga lung-

mga lungsod ng San Lorenzo at La Venta, sod na nasa burol. Ang mga stone heads ay
na nasa tuktok ng malaking burol. Walang naglalarawan ng mga importanteng tao sa
ebidensiya na naging tirahan ng mga tao kanilang lipunan, gaya ng mga pinuno nila.
ang mga lungsod dahil mas maraming pa- May mga likhang-sining, gaya ng pigu-
tunay ang naglalarawan ng pamumuhay ng rin, dekorasyon sa batong stelae, hawakan
tao sa mga karatig na lugar. Gayunman, ng palakol, at mga katulad na bagay, ang
hinihinuhang mahahalagang lugar ang mga natagpuan at tinatayang ginawa ang mga ito
lungsod na binibisita lamang ng mga tao sa bago 900 BKP. Gawa ang mga ito sa sera-
mga araw ng pista at pamimili. mikang pinakintab na parang salamin o
Mahuhusay na arkitekto ang mga kaya’y sa jade at serpentine na mga mineral
Olmec. Gumawa sila ng mga batong templo, na mahirap ukitin.
sagradong palanguyan (sacred pools), at Ang mga likhang-sining ng Olmec ay
bahay-na-bato para sa mga pari, artista, at may pauli-ulit na motif—dragon, ibon, du-
arkitekto. Nitong nakaraang 10 taon, nahu- wende, at yaong kalahating tao-kalahating
kay ang mga labi ng mga monumento ng jaguar. Ayon sa mga antropologo, ang mga
Teopantecuanitlan sa Guerrero at dambana ito ay nagpapakita ng sistema ng paniniwa-
sa El Manati, mga lugar sa Mehiko na dati’y la at pananampalataya, lalo na ang pagtu-
kanlungan ng Olmec. ring sa jaguar bilang sagradong nilalang.
May sistema ng pagsusulat ng mga
Olmec. Maaaring ang kanilang sibilisasyon
ang unang nakapagdebelop ng sistema ng
pagsulat sa Kanlurang Hemispera. Naha-
hawig ito sa hieroglyphics ng mga Ehipto
Mesoamerican/CC BY-SA 4.0
dahil binubuo ng mga glyphs o larawan.

Ngunit di gaya ng mga hieroglyphics ng
Egypt, ang mga talang naiwan ng mga
Olmec ay di maisalin at mapag-aralan ng
mga iskolar.
“Misteryoso” ang paglaho ng Olmec, di
Ang mga higanteng stone head, gaya ng dahil bigla na lamang itong nawala kundi
nakalarawan, ay nagpapakita na kaan- maraming haka tungkol dito. Ayon sa ilang
yuang negroid ng mga Olmec na pinanini-
walaang nagmula sa angkang Aprikano. iskolar, naging kapuna-puna ang pagliit ng
populasyon nito sa pagitan ng 400 BKP–

350 BKP. Sabi ng ilang arkeologo, maaa- pointer. Hinihinuhang natuklasan ng
ring resulta ito ng malaking pagbabago Olmec ang geomagnetic na katangian ng
sa kapaligiran, halimbawa, pagsabog ng batobalani mahigit isang milenyo bago pa
mga bulkan, kung kaya napilitang lumi- natutuhan ito ng mga Tsinong Han. Sa
pat ng tirahan ang mga naninirahan para gayon, pinaniniwalaang ang magnetic com-
makapagtanim sa ibang lugar. May mga pass ang isa pa rin sa mga pinakamahala-
ebidensiya rin ng nabanlikan (natabunan gang ambag ng Olmec sa sibilisasyon.
ng mabuhanging putik na iniwan ng nag- Ang kalendaryong ginamit ng mara-
daang baha) ang mga ilog na nagpapatubig ming dantaon sa Mehiko ay maaaring nag-
sa mga taniman. mula sa Olmec. Ang kalendaryong ito ay

Mas maraming siyentipiko ang nanini- nagtataglay ng “zero” bilang place holder at
wala na di talagang naglaho ang sibilisasyong itinuturing ito na isa sa mga unang gamit
Olmec. Dahil sa mga likas na kalamidad, ng zero.
nilisan ng mga tao ang kanilang tirahan at Ang pag-aaral ng astronomiya ay mala-
lumipat sa iba’t ibang lugar. Gayunman, di king bagay para sa Olmec. Ang galaw ng
tuluyang naglaho ang Olmec dahil makiki- mga lawas pangkalawakan ang pinagba-
ta ang impluwensiya nito sa mga susunod tayan ng pagtakda sa mga ritwal ng pana-
na sibilisasyong Maya at Aztec. nampalataya. Ang kanilang interes sa as-
tronomiya ay nakaimpluwensiya sa mga
Maya at Aztec.
Kahariang Olmec Dahil ang Olmec
Gaya nang nabanggit sa naunang aralin,
ang ipinagpapalagay na unang kaharian sa
ang mga Olmec ang nagsimula ng kauna-
Mesoamerica, naging malaki ang implu-
hang sistema ng pagsusulat sa Meso-
wensiya sa lahat ng mga sumunod pang ka-
amerika. Ang pagsusulat na ito ay may hawig
harian sa Mesoamerica.
sa hieroglyphics ng mga taga-Ehipto.
Isa sa pinakamalaking labi ng Olmec ay
Sa palaro, isa sa mga natuklasang labi
natagpuan sa San Lorenzo Tenochtitlán. Ito
ng mga Olmec ang mga bolang goma na
ay ekstensibong drainage system na binubuo
gamit nila sa ulama, na nilalaro ng dala-
ng mga hugis-U na conduit (lagusan ng
wang koponan sa isang court. Halos sinla-
tubig). Ayon sa mga iskolar, ang mga con-
ki ng kasalukuyang bola ng basketbol ang
duits na ito ay maaaring ginagamit ding
bolang ito. Ayon sa mga iskolar, maaaring
aqueduct na nagsusuplay ng tubig sa mga
higit pa sa isang laro ang ulama kundi isa
paliguan ng mga tao. Ang conduit drainage
rin itong ritual ball game dahil maraming
system ay itinuturing na malaking ambag ng
bolang goma ang natagpuan sa mga sagra-
Olmec sa sibilisasyon ng daigdig.
dong lugar ng Olmec na tinatayang ginawa
Sa San Lorenzo Tenochtitlán pa rin,
noong ika-16 na dantaon BKP. (Alinsunod
natuklasan ang isang artifact, na pinanga-
dito, ang ritual ball game ng mga Maya
lanang M-160, at tinatayang ginawang
at Aztec ay maaaring impluwensiya ng
noong mga 1400 BKP–1600 BKP. Ito ay ba-
Olmec.) Ang ulama ay sinasabing nilalaro
tobalaning kompas na maaaring lumutang
pa rin sa ilang bahagi ng Mehiko baga-
sa tubig. May mga nagpapalagay na pande-
man ang mga tuntunin sa paglalaro nito ay
korasyon lamang ang mga ito ngunit mas
marami nang pagbabago.
marami ang naniniwalang ito ay compass

Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Olmec sa mga sumunod pang kaharian
sa Amerika?
2. Paano bumagsak ang Kahariang Olmec?
3. Bakit mahalaga ang mga templo para sa mga Olmec?
Kahariang Maya
Ang Maya ay isa pang dakilang sibili- lungsod ang Tikal, Uaxactun, Copan,
sasyon sa matandang Mesoamerika. Ang Bonampak, Dos Pilas, Calakmul, Palenque,
kasaysayan nito ay nahahati sa tatlong at Rio Bec.
panahon. Ang una ay tinatawag na pre- Ngunit noong mga 600 KP, nagsi-
klasikong panahon (1800 BKP–25 KP). Sa mulang manghina ang Teotihuacan, pati na
panahong ito, nagsimula na ang agrikultura ang estadong-lungsod sa katimugang kapa-
at nagtatanim na ang mga Mayan ng mais, tagan, gaya ng Palenque, Copán, Tikal, at
kalabasa, at beans. Dahil nakapagpopro- Calakmul. Tuluyang naabandona ang mga
dyus ng sariling pagkain, lumaki ang kani- ito pagsapit ng 900 KP. Sa ganito, nag-
lang mga pamayanan at nakapagtatag na ng wakas ang klasikong panahon. Maraming
mga lungsod, gaya ng Copan at Chalchuapa, teoriya ang nagtatangkang ipaliwanag ito.
na tinatayang itinatag noong mga 1000 Ipinagpapalagay na dahil ito sa mga dig-
BKP. Ang mga lungsod ay umunlad at na- maan, epidemya, pagbabago ng panahon,
kapagdebelop ng mas maayos na pamama-
hala kung kaya naitatag ang mga estadong-
lungsod (city-states). Bawat estadong-lung-
sod ay may pinuno na tinatawag na halach
uinik. Kahati niya sa kapangyarihan ang
mga punong pari (chief priests). Noong mga
100 BKP, itinatag ang estadong-lungsod ng
Teotihuacan sa Lambak ng Mehiko. Nai-
tatag din ang mga lungsod ng El Mirador at
Kaminaljuyu. Sa pre-klasikong panahong
din naipatayo ang mga unang piramide ng
sibilisasyong Maya.
Ang panahong Klasiko (250 KP–900 Sa tugatog ng kapangyarihan nito noong
KP) ang itinuturing na ginintuang pana- 300 KP–900 KP, sakop ng sibilisasyong
hon ng mga estadong-lungsod na uma- Maya ang lugar mula timog-silangang
bot sa mahigit 40 ang bilang. Bukod sa Mehiko hanggang Belize at Guatemala at
ilang bahagi ng Honduras at El Salvador.
Teotihuacan, naging mga pangunahing

deforestation, at kawalan ng aksiyon ng mga at artifacts ay maraming kaalaman ang na-
pinunong Mayan para sa matinding pag- tutuhan mula sa buhay at kultura ng kaha-
babago sa kanilang mga pamayanan. Sa riang Maya. Ang mga nahukay na plasa,
maraming teoriya, ang pinakatanggap ng palasyo, templo, at piramide ay nagtataglay
mga iskolar ay ang laganap na tagtuyot sa ng mga detalyadong relief at inskipsyon.
kapatagan ng sibilisasyong Maya. Patunay ito na ang mga Mayan ay may sa-
Sa panahong post-klasiko (900 KP– riling sistema ng pagsulat na nahahawig sa
1500 KP), nagpatuloy ang pagsibol ng hieroglyphics. Isa pang sanggunian ng mga
mga estadong-lungsod sa kabundukan ng kaalaman tungkol sa Maya ay mula sa mga
Yucatan sa timog-silangang Mehiko. Noong aklat na kanilang isinulat. Tinatawag na

mga 925 KP, naging pinakamakapangyari- codices, nakasulat ito sa papel na mula sa ba-
han ang Chichen Itza at mamumuno sa kalat (bark) ng puno ng igos (fig tree).
hariang Maya sa susunod na dalawang siglo. May maunlad na kaalaman ang mga
Noong 1250 KP, ang Mayapan ang Mayan sa astronomiya. Naitala nila ang
magiging kabisera ng sibilisasyon. Iti- mga kanilang mga teoriya tungkol sa pag-
natag naman noong 1283 ang isang li- kakabuo ng araw, buwan, mga bituin, at
gang binubuo ng mga estadong-lungsod mga planetang Mercury, Venus, Mars at
ng Mayapan, Itza, Tutul-Xiu, at Uxmal Jupiter. Naiatala rin nila ang landas ng mga
para patatagin ang kanilang pamumuno. planetang ito paikot sa araw.
Ang liga ay tinawag na Luub Mayapan. Nalaman din ng mga Mayan na may
Noong 1441, nag-alsa ang mga tao laban sa 29.5308 araw ang haba ng ikot ng buwan sa
Mayapan at naabandona ng estadong lung- aksis nito, na kamangha-mangha dahil ang
sod noong huling bahagi ng ika-14 na pagtataya rito ngayon ay 29.53059 na araw.
dantaon. Magwawakas ang post-klasikong Sa masusing pagmamasid sa kalawakan ay
panahon noong 1541 nang dumating ang nakagawa sila ng kalendaryo. Ito ang haab
mga mananakop na Espanyol. na may 365 araw sa isang taon at nahahawig
ssa kalendaryo ng kasalukuyang panahon.
May halos tumpak na sistema ng pag-
Kahariang Maya Dahil sa mga labi
bilang ang mga Mayan. Mayroon silang
mga simbolo para sa mga bilang:
Daniel Schwen/CC BY-SA 4.0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
Ang El Castillo ay piramide sa sentro ng

lungsod ng Chichen Itza. Itinayo noong
mga 800 KP, bawat isa sa apat na gilid Nagsimulang magtanim ang mga
nito ay may hagdanang binubuo ng 91
baitang. Kasama ang plataporma ng pira-
Mayan ng mais, kalabasa, at kakaw. Sila
mide, mayroon itong 365 baitang, isa para ang unang nakatuklas ng mga gamit ng
sa bawat araw ng isang taon. kakaw noong 250–900 KP. Hinaluan nila
ang kakaw ng paminta at giniling na mais

para makagawa ng maanghang-anghang na sa Belize, Guatemala, Honduras, El Salvador,
inuming tsokolate (spicy chocolate drink). at ilang bahagi ng Mehiko. Ang nakararami
Ginamit din nila ang kakaw sa paggawa ng ay nasa Guatemala, sa ngayo’y Tikal Na-
pandikit (glue) sa pamamagitan ng paglaga tional Park na kinaroroonan ng mga labi
rito kasama ang iba-ibang sangkap. Dahil ng matandang estadong-lungsod ng Tikal.
napakahalaga ng kakaw, ito rin ay ginamit May 21 komunidad na Mayan ang maki-
bilang currency. kita sa naturang bansa at sila ang bumubuo
May mga inapo ng mga Mayan na sa humigit-kumulang 50% ng pambansang
naninirahan ngayon sa Gitnang Amerika— populasyon.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Maya?
2. Paano nagsimula ang kaharian ng mga Maya? Bakit bumagsak ang kaharian ng
mga Maya?
3. Sa iyong opinyon, bakit nagtatayo ng piramide ang mga Maya sa gitna ng kanilang
lungsod?
Kabihasnang Toltec
Sa pagitan ng mga sibilisasyong Olmec
at Aztec—mula mga 900 KP hanggang
1100 KP—ay sumibol ang kabihasnang
Toltec sa Mesoamerika. Malaki ang pagtur-
ing ng mga Aztec sa sibilisasyong ito. Para
sa kanila, ang mga Toltec ay mga bayani at
tagapagtatag ng kabihasnang naging pun-
dasyon ng kanilang sariling imperyo. Ano-
pa’t malaking kaalaman tungkol sa kanila ay
mula sa pag-aaral tungkol sa Aztec.
Luidger/CC BY-SA 3.0
Nagmula ang mga Toltec sa mga dis-

yerto sa hilagang-kanluran ng Culchuacan
sa Lambak ng Mehiko. Sa pamumuno ni
Ce Técpatl Mixcoatl, sinalakay nila noong
ika-9 na dantaon KP ang Teotihuacan, Ang mga haliging tinatawag na atlantes
ay inukit ng magagaling na artisanong
isa sa pinakamalaki at makapangyarihang
Toltec mula sa anyo ng kanilang matata-
lungsod sa Mesoamerika. Sa gayon, naging pang na mandirigma.
unang haring Toltec si Ce Técpatl Mixcoatl.
Humalili sa kaniya ang anak na lala- Quetzalcóatl (Mabalahibong Ahas) sa
king si Ce Acatl Topiltzin. Siya ang nag- maraming bahagi ng Mesoamerika. Dahil sa
palaganap ng pagsamba sa diyos na si marubdob na pananampalataya sa naturang

diyos, idinugtong ni Ce Acatl Topiltzin sa kakaugnay na pangyayari: mga digmaang
kaniyang ngalan ang “Quetzalcóatl.” sibil, suliranin sa agrikultura at komersiyo,
Binuo ni Ce Acatl Topiltzin Quetzal- paglaki ng populasyon, at pananalakay ng
cóatl ang estrukturang politikal ng kabi- mga kaaway. Ayon sa mga iskolar, may mga
hasnang Toltec. May dalawang namumu- tanda na nawasak ang Tollan noong kala-
nong pangkat ito. Una, ang mga pari na gitnaan ng ika-12 KP. Maraming gusali at
namumuno sa mga pagsamba at pag-aalay estatwa ang sinunog. Naging laganap din
ng sakrpisyo sa diyos na si Quetzalcóatl. ang mga pagnanakaw ng mga mananakop
Sila ang nangongolekta ng mga tributo at sa mga bagay na naiwan ng mga Toltec.
sinisiguro nilang may sapat na gamit at

pagkain sa mga seremonyang panrelihi-
Kahariang Toltec Toltecayotl—ang
yon. Ang pangalawang pangkat ay ang mga
ibig sabihi’y “magkaroon ng pusong Toltec”
mandirigma, na nahahati sa mga orden na
o “maging karapat-dapat at mahusay sa la-
ang ngalan ay sunod sa tawag sa mga hayop,
hat ng bagay.” Sa mga Aztec, ito ay pahayag
gaya ng coyote, jaguar, at agila.
ng papuri sa sinomang may talino at husay
Ang unang pamayanan ng mga Toltec
sa anomang bagay. Isa ito sa mga paraan ng
ay Culhuacan; kalaunan, nagtatag sila ng
pagpapakita nila ng mataas na pagturing sa
kabisera sa Tollan (o Tula). Ang lungsod na
naunang sibilisasyon dahil sa mga kaala-
ito ay may sukat na 14 kilometro at uma-
mang natutuhan nila mula rito.
bot sa 30 000–40 000 ang populasyon nito.
Sa Mesoamerika, kilala ang mga Toltec
Samantala, ang kabuuang sukat ng sibili-
sa larangan ng metalurhiya. Halimbawa,
sasyon ay mga 1 000 kilometro kuwadrado
mataas ang kalidad ng mga armas na gawa
noong nasa tugatog ito ng kapangyarihan.
nila dahil sa paggamit ng obsidian, volcanic
Samakatuwid, hindi kalakihan ang kahari-
ang Toltec. rock na hawig sa granite. Natatangi sa ganda
Agrikultura at pangangalakal ang pan- ng mga maskara at alahas nila na gawa sa
gunahing gawaing pang-ekonomiya ng mga gold, turquoise, at jade. Sa pangkalahatan,
Toltec. Nagtanim sila ng mais, beans, at sili. ang mga artisanong Toltec ang naglapat ng
Kasama sa mga produktong iniluluwas nila mga pamantayan ng mataas na kalidad sa
ang tela at seramika, pati na ang mga ar- mga produktong metal na sinikap na tapa-
mas na yari sa obsidian. Iniaangkat naman tan ng mga sibilisasyon sa Mesoamerika.
nila ang beans, kakaw, at pagkaing-kabute Bago pa man ang sibilisasyong Toltec,
(edible mushroom). may mga piramide na sa maraming bahagi
Makikita sa arkitekturang Toltec ang ng Mesoamerika. Gayunpaman, hinigitan
impluwensiya ng relihiyon at pakikipag- ng mga Toltec ang mga ito sa pagkakagawa
digma. Sapad ang bubong ng mga templo (craftsmanship). Ang mga ukit at pinta ng
na may mga parisukat na bulwagan. May mga haligi at barakilan ng mga piramide
mga mural dito na naglalarawan ng mga ay halos magkakatulad na hinihinuha ng
digmaan. Nasa Chichen Itza ang magan- mga iskolar na natutuhan ng mga Toltec
dang halimbawa ng kanilang arkitektura na ang konsepto ng mass production. Naging
may naglalakihang batong gusali. kapansin-pansin din ang impluwensiyang
Ang pagbagsak ng sibilisasyong Toltec Toltec sa arkitektura ng ibang sibilisasyon,
ay ipinagpapalagay na dahil sa mga mag- lalo na sa Aztec.

Sa larangan ng agrikultura, natutuhan Natuklasan nila ang pulque o octli,
ng mga Aztec mula sa mga Toltec ang iri- tradisyonal na inuming Mehikano na gawa
gasyon at paggawa ng hagdang-hagdang sa binurong katas ng halamang maguey.
taniman at ang mga kaalamang ito ay higit Higit sa lahat, ang sibilisasyong Toltec
nilang napaghusay. ang naging masigasig sa pagpapalaganap
Tinaguriang “mga guro” sa medisina ang pagsamba sa diyos na si Quetzalcoatl.
mga Toltec dahil sa kanilang kaalaman sa Maraming likhang-sining na naglalarawan
mga halamang medisinal, paggamot sa mga sa “Mabalahibong Ahas” ang makikita
sakit, panlunas sa mga sugat at bali ng buto. sa iba’t ibang sibilisasyon at hanggang sa
kasalukuyan.
Sagutin
1. Saan nagmula ang mga Toltec?
2. Bakit mataas ang pagturing ng mga Aztec sa mga Toltec? Sa paanong paraan nila
naipakita ito?
3. Ano ang mga kontribusyon ng mga Toltec sa daigdig?
Kabihasnang Aztec
Ipinagpapalagay na ang mga unang Aztec ay nomadikong tribu mula sa hilagang
Mehiko at nagtatag sila ng kanilang sibilisasyon noong simula ng mga ika-13 dantaon KP.
Ang Republika ng Mehiko ay mula sa salitang Mexica. Ang modernong Lungsod ng Mehiko
ay itinatag sa mga guho ng Tenochtitlan.

Ang “Aztec” ay mula sa ”aztecatl” o palasyo, dalawang zoo, harding botaniko,
salitang Nahuatl na nangangahulugang mga templo, mga paaralan, at humigit-
”mga taong nagmula sa Aztlan.” Ang kumulang sa 45 pampublikong gusali. Nag-
Aztlan ay maalamat na pook na pinanini- pagawa ang mga Aztec ng mga aqueducts na
walaan ng mga Aztec na tahanan ng kani- dadaluyan ng sariwang tubig mula sa mga
lang mga ninuno. Ang tawag ng mga Aztec bukal patungo sa imbakan sa lungsod.
sa kanilang sarili ay Culhua-Mexica dahil Bahagi ng mga ritwal sa relihiyon ng
iniuugnay nila ang kanilang mga sarili sa mga Aztec ang pag-aalay ng puso at dugo
Colhuacán, na kinikilala nilang “sentro ng ng tao para sa diyos na si Huitzilopochtli.
mga sibilisadong tao” sa Lambak ng Mehiko. Ayon sa kanilang paniniwala, si Huitzilo-

Malaking bahagi ng kaalaman tungkol pochtli, na diyos-araw, ay nakikipag-
sa sibilisasyong Aztec ay mula sa codices. Ito digma sa kadiliman, at sakaling magwagi
ay mga talang nakasulat sa mahahabang ang kadiliman, magwawakas ang mundo.
amatl (papel) na karamiha’y sa 10 metro Sa gayon, kailangang kumain ng puso at
kung kaya nakatiklop na parang accordion. uminom ng dugo ng tao si Huitzilopochtli
Ang sistema ng pagsulat ng mga Aztec ay para hindi tumigil ang pag-ikot nito sa
tinawag na nahuatl at binubuo ito ng mga kalawakan. Ayon sa mga iskolar, ang gani-
larawan. tong sakripisyo ay isang paraan din ng
Ang imperyo ay nahahati sa mga al-
tepetl (estadong-lungsod). Ang pinakama-
laking altepetl ay ang Tenochtitlan, na itina-
tag sa isla ng Lawa Texcoco noong 1325 KP.
(Balang araw ay itatag dito ang kasalukuy-
ang Lungsod ng Mehiko.) Dito naninira-
han ang emperador at karamihan sa mga
pipiltin (maharlikang tao). Pinili ng mga
pari ang lokasyong ito dahil dito nila di-
umano nakita ang tanda ng isang agila na
may ahas sa tuka at nakatayo sa isang kak-
tus. (Balang araw ay magiging escudo o
coat-of-arms ito ng bansang Mehiko.)
Ang kaharian ay pinamunuan ng
emperador na tinawag na Huey Tlatoani.
Sunod sa emperador, naging makapang-
yarihan ang mga tecuhtli na namumuno sa
mga altepetl. Sa mga Aztec, si Xochiquetzal ay diyo-
sa ng kagandahan, pag-ibig, at pagiging
Noong 1350, sinimulan ng mga Aztec palaanakin (fertile). Siya rin ay diyosa ng
ang pagpapagawa ng mga daanan (cause- mga bulaklak at halaman. Sa gayon, ini-
way) at kanal sa paligid ng Tenochtitlan. uugnay siya ng mga Aztec sa tsokolate
Nahahati ang Tenochtitlan sa apat na na sagradong inumin sa pag-aalay. Ang
tsokolate ay ipinakilala ng mga Aztec
seksyon o champan; bawat champan ay may
sa mga Europeo na nagpakalat nito sa
20 calpulli o distrito. Makikita sa loob ng buong daigdig.
lungsod ang napakalaking Templo Mayor,

pananakot sa mga kaaway na tagalabas ng
Hindi pinangalanang mga Pre-Colombian Mehikong manlilikha ng

ika-15 siglo. Binago mula sa iskultura sa dayagram ni Keepscas-
imperyo. Ang libo-libong bungo ng mga
taong isinakprisyo ay nakadispley sa labas
ng Templo Mayor. Anopa’t ang mga ito ay
tanda ng lakas at kapangyarihan ng mga
Aztec.
Sa tugatog ng kapangyarihan ng sibili-
sasyong Aztec noong 1400–1500 KP, ang
populasyon nito ay tinatayang umabot sa
es (uploader)/CC BY-SA 3.0

mahigit 200 000 katao. Gayunman, hindi

naging suliranin ang panustos sa pagkain
ng lumalaking populasyon dahil naging
maunlad ang agrikultura ang mga Aztec.
Naging madalas ang labanan ng mga
estadong-lungsod para sa kapangyarihan. Kilala sa tawag na Aztec Stone Calendar,
ito ay may bigat na 21 772.4 kilo, kapal na
Noong 1428, nagsanib-lakas ang Tenoch-
1 metro, at dayametrong 3.65 metro. Ini-
titlan (Mexica), Texcoco (Acolhua), at ukit ito sa tumigas na lava. Taglay nito ay
Tlacopan (Tepanec) para pabagsaksin ang dalawang magkaibang sistema ng kalen-
Azcapotzalco, na pinakamalakas na lungsod daryo ngunit magkaugnay. Bagaman wala
sa Lambak ng Mehiko. Sa tatlong pangkat, pang nakaaalam kung paano ito gamitin,
natuklasan na ito ay nagsasabi kung
nangibabaw ang Tenochtitlan kung kaya kailan magaganap ang eklipse ng araw.
naging kabisera ito ng Imperyong Aztec.
Noong 1521, sinakop ng mga Espanyol,
ng mais). Mula sa kakaw ay nakagawa sila
sa pamumuno ni Hernán Cortés, ang im-
cacahuatl o inuming tsoklate na para la-
peryong Aztec. Tuluyan pang nanghina at
mang sa mayayamang Aztec.
nagapi ang mga Aztec dahil sa mga sakit
Kilala ang mga Aztec sa kanilang tali-
na dala ng mga mananakop. Humigit-
no sa agrikultura. Naging masinsin sila sa
kumulang sa 80 porsyento ng mga tao sa
paglilinang ng mga lupang sakahan. Gu-
Lambak ng Mehiko ang namatay sa mga
mawa sila ng mga chinampa o parihabang
sakit na bulutong, trangkaso, at malarya.
lupaing iniangat sa mga latian para matani-
Kontribusyon sa Daigdig ng man ng mais, beans, kalabasa, kamatis, at sili.
Kahariang Inca Marami ang naim- Sa pamamagitan ng canoe, napupuntahan
bag ng sibilisasyong Aztec sa iba’t ibang ng mga magsasaka ang mga chinampa.
larangan. Sa medisina, gumamit ang mga mang-
Mula sa mga Mayan at Toltec, natu- gagamot na Aztec ng antispasmodic na ga-
tuhan ng mga Aztec ang marami sa mga mot para maiwasan ang pulikat o kaya’y
kaalaman sa agrikultura. Nagtanim sila ng maging relaks ang mga kalamnan, na mala-
mais at kakaw. Gumawa sila ng popcorn king tulong bago magsagawa ng operasyon
mula sa mais ngunit ang popcorn ay gin- (surgery) sa isang pasyente. Marunong din
amit na dekorasyon sa kanilang headdress silang gumamit ng palapa (splint) para ma-
o kaya’y tinutuhog para panggayak sa re- suportahan ang mga nabaling buto habang
bulto ng kanilang diyos na si Tlaloc (diyos pinagagaling ang mga ito.

Nahuatl din ang tawag sa wika ng mga ito sa mga kasuotan, kalasag, head dress,
Aztec. Maraming salitang Nahuatl ang nai- at iba pang likhang-sining. Nang maging
ambag sa bokabularyong Ingles, gaya ng laganap ang Kristiyanismo sa Mehiko pag-
“coyote,” “avocado," “chili,” at “chocolate.” karaang dumating ang mga mananakop na
Ang Nahuatl ay sinasalita pa rin ito sa ilang Espanyol, ang amanteca ay ginamit na rin
bahagi ng Mehiko. sa mga imahen at rebultong panrelihiyoso.
Sa sining, tampok ang amanteca Ang pinakamahalagang ambag ng
(feather-work) ng mga Aztec. Para sa kanila, mga Aztec ay ang konsepto ng edukasyong
ang mga balahibo ng ibon ay simbolo ng unibersal. Ibig sabihin, ang edukasyon ay
kasaganaan at kapangyarihan. Singhalaga ito para sa lahat ng mga Aztec, babae o lalaki at
ng mga batong jade at turquoise. Isinasama anoman ang katayuan sa lipunan.
Sagutin
1. Paano umusbong ang kahariang Aztec?
2. Bakit lumawak ang saklaw na teritoryo ng Aztec?
3. Bakit bumagsak ang kahariang Aztec?
Kabihasnang Inca
“Inca” ang naging popular na tawag kanluran at gitnang-timog ng Bolivia,
sa kahariang sumibol sa bulubunduking hilagang-kanlurang Argentina, malaking
Andes (ngayo’y sakop ng Peru) noong ika- bahagi ng Chile, at maliit na bahagi ng
12 dantaon KP. Gayunman, hindi “Inca” timog-kanlurang Columbia.
ang tawag dito ng mga mamamayan nito Relihiyoso ang mga Inca. Sumasamba
kungdi “Tawantinsuyu.” Sa kanilang sila sa maraming diyos at si Inti, ang diyos
wikang Quechua, “lupaing may apat na na araw, ang pangunahin sa mga ito.
rehiyon” ang ibig sabihin nito. Tinutukoy Naniniwala sila na ang kanilang emperador
nito ang apat na suyu (quadrant) na nagsa- ay anak ni Inti kaya ang taguri nila sa kani-
salikop mula sa Cuzco, na kabiserang lung- lang mga sarili ay “Mga Anak ng Araw.”
sod ng imperyo. Bagaman iba-iba ang mga anyo ng lupa
Ang “Inca,” na binabaybay ding “Inka,” (terrain) at klima sa Andes, naiangkop ng
ay nangangahulugang “emperador” o mga Inca ang kanilang pamumuhay dito.
“panginoon” at ito ay pantukoy sa naghaha- Nakagawa ang kanilang mga inhinyero ng
ring pamilya. Ganap ang kapangyarihan ng mga hagdan-hagdang taniman sa dalis-
Inca at napag-isa niya ang mga nasasakupan dis ng mga bundok, sistema ng mga tubo
niya sa pagpapairal ng batas, relihiyon, at o kanal na lagusan ng tubig, irigasyon,
paggamit ng isang wika (ang Quecha). at paggamit ng pataba sa mga pananim.
Sa tugatog ng kapangyarihan ng imper- Mataba ang lambak sa ibaba ng mga bun-
yong Inca, nasakop nito ang lupain ng kasa- dok kaya nagtanim sila rito ng mais, pata-
lukuyang Peru, timog-silangang Ecuador, tas, at iba pang produkto, Sa mga pastulan

Nagpatuloy ang pag-unlad at pagi-
ging makapangyarihan ng imperyong Inca
hanggang dumating ang mga Espanyol sa
pamumuno ni Francisco Pizarro (1471–
1541) noong 1526. Tulad ng mga Aztec,
maraming Inca ang namatay dahil sa bulu-
tong, sakit na dala ng Espanyol. Bagaman
superyor ang mga armas ng mga manana-
kop, ganap lamang na nasakop ang Inca
nang bumagsak ang huling lungsod nitong

Vilcabamba noong 1572.
Ang lupain ng mga Inca ang pinakamalaki

at pinakamahaba sa lahat ng mga kahari-
an sa Mesoamerika. Umabot sa 3218.69
kilometro ang sukat ng kaharian.
icelight/CC BY 2.0
ng Andes nanginginain ang mga alaga

nilang llama, alpaka, at vicuna na pawang
mga camelids.
Walang sistema ng pagsulat ng mga Ang Machu Picchu ay moog na lung-
sod ng mga Inca. Itinayo ito sa tagaytay
Inca; maaari ring wala pang natutuklasan
(mountain ridge) ng Andes at may taas na
na ganitong sistema mula sa mga labi nila. 2 430 metro mula kapatagan. Matagpuan
Ngunit hindi mapasusubalian ang pagiging dito ang mga labi ng mahigit na 200 es-
henyo ng mga Inca, lalo na sa inhinyera at truktura, kasama na ang templo ng araw
arkitektura. Mahusay ang pagkakagawa ng (nakalarawan). Gumawa rin ang mga Inca
ng 80.5 kilometrong batong kalsada mula
mga moog, palasyo, templo, at imbakan ng Cuzco papuntang Machu Picchu at maki-
pagkain sa mga lungsod nito. Karaniwang kita pa rin hanggang ngayon ang mala-
gawa ang mga ito sa mga adobeng ladril- king bahagi nito.
yo at plaster. Walang sasakyang de-gulong Ang Machu Picchu ay idineklarang UNESCO
ang mga Inca ngunit naiakyat nila ang ma- World Heritage Site noong 1983.
bibigat na materyales sa pamamagitan ng
mga rampa at rodilyo (rollers).

Kontribusyon sa Daigdig ng pamayanan sa Colombia, Ecuador, Peru,
Kahariang Inca Sa inhinyera ang Bolivia, Argentina, at Chile. Dahil simbolo
pinakatampok na kontribusyon ng mga ng pagpapatuloy ng isang matandang kul-
Inca. Nakagawa sila ng network ng mga tura, idineklara ng UNESCO ang Great
kalsada na mahigit sa 32 200 kilometro ang Inca Road na isang World Heritage Site.
haba at bumabagtas sa mga bundok, ilog, Nakapagtayo ang mga Inca ng mga
kapatagan, at disyerto. Tinawag na Qhapaq matatatag na imprastruktura na karami-
Ñan o Great Inca Road, ito ay nag-uugnay han ay makikita pa rin sa kasalukuyan.
sa Cuzco sa lahat ng nasasakupan ng im- Kabilang sa mga ito ang Machu Picchu at
peryo. Hanggang ngayon ay nadaraanan Huayna Picchu, na parehong matatagpuan

ang mga kalsada at malaking tulong sa mga sa Peru.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Kahariang Inca?
2. Paano umusbong at bumagsak ang kahariang Inca?
3. Bakit mahalaga ang mga kalsada para sa mga Inca?
Alalahanin
• Sumibol sa Aprika ang mga kaharian tulad ng Ehipto, Kush, Axum, Ghana, Mali,
at Songhai.
• Umusbong sa Amerika ang mga kaharian tulad ng Olmec, Maya, Toltec, Aztec,
at Inca.
• Sumibol at umunlad sa mga kaharian sa Afrika at Amerika ang mga
sibilisasyong nagkapag-ambag nang malaki sa kultura at agham ng mga tao
sa kasalukuyan.
Subukin
A. Punan ang patlang ng tamang sagot.
1. Tinawag ng Griyegong historyador na si Herodotus (484–420 BKP) ang
na “Biyaya ng Nile.”
2. Ang ay matandang kaharian sa Hilagang-Silangang Aprika,
na sumibol ito noong 730 BKP.
3. Ang , na tinawag ding Manden Kurufaba, ay mahalagang
imperyo sa Kanlurang Aprika mula noong mga 1235 KP–1600 KP.
4. ang tawag sa unang sibilisasyon sa Mesoamerika.
5. Ang sibilisasyon ay sumibol sa pagitan ng mga kabihasnang
Maya at Aztec.

B. Ayusin ang pagkakasunod–sunod ng mga pangyayari sa bawat bilang. Isulat sa
mga patlang ang mga numerong 1 hanggang 5.
Kabihasnang Aprika
Bumagsak ang Kahariang Songhai.
Sumibol malapit sa Ilog Nile ang Predinastiyang Ehipto.
Lumakas nag impluwensiya ng mga Soninke dahil sa kalakalan ng ginto
at asin sa kanlurang Aprika.
Sa Aprika, ang Axum ang unang gumawa ng mga metal na pera (coins)
at ginamit nito sa pakikipagkalakan.
Naging kabisera ng kahariang Kush ang Meroë.

Kabihasnang Mesoamerika
Dumating si Francisco Pizzaro sa Amerika noong 1526.
Ang panahong Klasiko (250 KP–900 KP) ang itinuturing na ginintuang
panahon ng mga estadong-lungsod ng kabihasnang Maya.
Bumagsak ang kahuli-hulihang depensa ng mga Inca sa kamay ng mga
Espanyol noong 1572.
Sumibol ang Kahariang Olmec.
Noong 1428, nagsanib-lakas ang ilang estadong-lungsod ng Aztec para
pabagsaksin ang makapangyarihang lungsod ng Azcapotzalco.
Pag-ugnayin
Kompletuhin ang graphic organizer sa ibaba sa pamamagitan ng paghahambing
sa Kabihasnang Aprika at Kabihasnang Amerika.
Kabihasnang Aprika Kabihasnang Mesoamerika

Suriin
A. Basahin ang bahagi ng sulat mula kay Francisco Pizarro (1533) na nagpapaliwanag
ng kaniyang pagsakop sa mga Inca. Sagutin sa kuwaderno ang mga tanong ukol dito.
Dumating siya [si Atahualpa na nakaupo sa kamada na natutupan ng

makukuhay na balahibo ng ibon, at buhat ng mga tauhang may matataas na
tungkulin], at bago sa kaniya ay pumasok ang tatlo o apat na daang Indian
na nakagayak sa kanilang tradisyonal na kasuotan, pinapagpag ang mga

dayami mula kalsada, at nagsisiawitan. Pagkaraan, dumating si Atahualpa
na nasa gitna ng mga kaniyang mga hepe at pangunahing tauhan, ang
pinakadakila sa kanila ay buhat sa balikat ng kalalakihan. Nang pumasok sila
sa liwasan, labindalawa o labinlimang Indian ang umakyat sa maliit na moog
na naroon at inokupahan iyon, ipinakita ang pag-aari rito sa pamamagitan ng
paglagay ng banderang nakasabit sa sibat. Huminto si Atahualpa sa gitna
ng liwasan, at isang prayleng Dominikano, na kasama ang Gobernador, ang
lumapit sa kaniya, at sa ngalan ng Gobernador ay sinabi [kay Atahualpa] na
naghintay ito [ang gobernador] sa tinutuluyang bahay nito at siya [ang prayle]
ang pinapunta para kausapin siya [si Atahualpa].
Sinabi ng prayle kay Atahualpa na siya ay isang pari, at siya ay ipinada-
la roon upang magturo ng mga bagay-bagay tungkol sa pananampalataya
sakaling nanaisin ng mga itong maging Kristiyano. Ipinakita niya kay Ata-
hualpa ang librong hawak niya at sinabing ito ay naglalaman ng mga bagay
tungkol sa Diyos. Hiningi ni Atahualpa ang aklat saka inihagis sa lupa, at
nagwika: ”Hindi ako aalis sa lugar na ito hangga’t hindi ninyo naibabalik ang
lahat ng kinuha ninyo sa aking lupain. Batid ko kung sino kayo at ano ang ipi-
narito ninyo.” Nagpunta ang prayle sa Gobernador at iniulat ang mga nang-
yari at sa gayo’y walang oras na dapat aksayahin.
Ipinatawag ako ng Gobernador, at nakipagkasundo ako sa kapitan ng
artilerya na kapag nagbigay ng hudyat, ipag-uutos niyang paputukin ang
kanilang mga baril, at sa gayon, matapos marinig ang mga ulat, lahat ng mga
kawal ay kagyat na tatalima. Nagpangyari ito, at dahil ang mga Indian ay
hindi armado, nagapi siya nang walang kapahamakang dulot sa sinomang
Kristiyano. Yaong mga nagbubuhat ng kamada at ang mga hepeng nakapa-
libot kay Atahualpa ay nangamatay nang lahat, bumagsak nang nakapali-
gid sa kaniya. Lumabas ang Gobernador at sinunggaban si Atahualpa, at sa
pagligtas sa sarili [Atahualpa] ay hawak siya sa kamay ng isang Kristiyano.
Nagpatuloy ang mga kawal sa pagtugis hanggang sa malayo kung saan na-
kahimpil ang mga armadong Indian, na hindi nakipaglaban dahil gabi na.
Lahat ay dinala mga ito sa bayan kung saan nakahimpil ang Gobernador.
Sanggunian: www.historycentral.com

Mga Tanong
1. Ano katayuan ni Atahualpa sa mga Inca?

2. Bakit ipinakita ng prayle ang Bibliya kay Atahualpa?

3. Bakit inihagis ni Atahualpa ang Bibliya sa lupa?

4. Paano tinanggap ng mga Espanyol ang paghagis ni Atahualpa sa Bibliya sa
lupa?

5. Sa iyong opinyon, makatwiran ba ang ginawa ng mga Espanyol?

B. Suriin ang mga larawan at sagutin sa kuwaderno ang mga sumusunod na
katanungan

1. Ano ang ginagawa ng mga Espanyol at Inca sa larawan?

2. Paano nakatulong sa mga Espanyol ang kanilang kasuotan?

3. Pangatwiranan kung paano mananalo ang mga Espanyol laban sa mga Inca?


4. Papaano mananalo ang mga Inca laban sa mga Espanyol? Pangatwiranan.

5. Sa iyong opinyon, mas mainam bang hindi na lamang natuklasan ng mga
Espanyol ang Amerika?

Sanayin
G LAYUNIN—Matagal nang pangarap ng inyong pangkat na magbahagi sa ibang tao ng
inyong nakalap na mga kaalaman ukol sa unang kabihasnan na natatag sa Aprika at
Amerika.
R GAMPANIN—Ang mga kaalamang ito ay bahagi ng gawain ng inyong pangkat bilang mga
mananaliksik sa mga sinaunang kabihasnan sa Aprika at Amerika.
A MADLA—Naisip ninyong makatutulong sa mga kapwa ninyo estudyante ang mga
kaalamang inyong nais na ibahagi.
S SITWASYON—Napuna kasi ng inyong pangkat na marami sa mga estudyante ang
nawawalan ng pagpapahalaga sa mga ambag ng mga sinaunang kabihasnan sa Aprika at
Amerika.
P PRODUKTO—Bunga nito ay nagplano ang inyong pangkat na magsagawa ng maliit na
museo o archeological display na nagpapakita ng ilang mga artifacts mula sa mga
sinaunang kaharian sa Aprika at Amerika.
S PAMANTAYAN—Nakasisiguro ang inyong pangkat na maraming matututuhan ang bibisita
sa inyong mini-museum dahil gumamit kayo ng mapagkakatiwalaang impormasyon,
nakahihikayat na PowerPoint presentation para sa mga artifacts, malinaw na paglalahad
ng paksa at paliwanag ukol sa mga artifacts na ididisplay sa inyong mini-museum.

Aralin 8 Alamin
Ang Pag-usbong • Bakit mabuti ang

awtoritaryanismong
pamumuno sa panahon
ng Kabihasnan sa ng sinaunang Gresya?

• Bakit mahalaga ang
Europa
kapaligirang ginagala-
wan ng mga sinaunang
Gresya sa paghubog
ng mga malalim na
kaisipan?
Tuklasin
Isulat ang nawawalang letra ng tamang sagot sa mga nakalaang kahon sa ibaba.
1. Isang estadong-lungsod sa Gresya na pinahahalagahan ang sining at intelektuwal
na gawain
t h s
2. Isang estadong-lungsod sa Gresya na pinaigting ang militarisasyon at awtoritarya-

anismong pamumuno
S r t
3. Unang kabihasnang umusbong sa Gresya

M n a
4. Isang uri ng pamahalaan na pinamumunuan ng mga taong galing sa makapang-

yarihang pamilya
r s t r y
5. Isang uri ng pamahalaan na pinamumunuan ng taumbayan o mamamayan

d m k y
Basahin
Ang Gresya ay bansang matatagpuan sa Timog Silangang bahagi ng Europa.
Binubuo ito ng mahigit 2 000 isla na napaliligiran ng mga dagat Aegean (sa silangan),
Ionian (sa kanluran), at Mediteranyo (sa timog). Sa tradisyonal na subdibisyon ng
Aralin 8 Ang Pag-usbong ng Kabihasnan sa Europa | 199

Gresya, nahahati ito sa mga sumusunod na rehiyon: Sentral Gresya, Peloponese,
Thessalia, Epirus. Macedonia, at mga kolonya nito (Magna Graecia, Asia Minor, Cyprus,
Crimea, at Cyrenaica).
Sumibol ang sibilisasyong Griyego mula sa Minoan at Myceneaen, mga kahariang
naging makapangyarihan dahil sa husay sa pandaragat at paglalayag. Bagaman sa
bandang huli ay babagsak ang mga imperyong ito, nag-iwan ang mga ito ng hindi
mapagkakailang mahahalagang pamana nila sibilisasyon ng daigdig.
Ang Kabihasnang Minoan

Noong Panahon ng Neolitiko ay na- Pangunahing gawain ng mga sinaunang

ging tahanan na ng mga sinaunang tao ang Minoan ang pagsasaka. Nagtanim sila ng
Crete at mga isla sa Aegean. Ngunit noon trigo, ubas at oliba. Nag-aalaga rin sila ng
lamang 1900 BKP maituturing ang pag- mga hayop tulad ng baka, tupa, baboy,
usbong ang kabihasnan dito na tinatawag at kambing. Natuto rin silang mag-alaga
na Minoan ng mga arkeologo. Nanggal- ng mga bubuyog na pinanggagalingan ng
ing ang Minoan sa pangalan ni Minos, pulot (honey). Ang mga Minoan ay kilala
maalamat na hari ng Crete na iniuugnay sa kanilang husay sa pagpapanday, pagpi-
sa mga natuklasang guho ng mga gusali at pinta, at paggawa ng palayok. Sila rin ay
palasyo na nahukay ng mga arkeologo sa si- mahuhusay na manlalayag at manganga-
naunang lungsod ng Knossos (matatagpuan lakal. Naging maunlad ang kanilang paki-
ngayon sa Heraklion, Crete). Ang Knossos kipagkalakalan noong 1700 BKP sa iba’t
din ang itinuturing na kabisera ng kabi- ibang pamayanan sa Gresya, lalo na sa
hasnang Minoan. Mycenaea. Nagluwas sila ng mga palayok
Bibi Saint-Pol/CC BY-SA 3.0
Ang pulo ng Crete ang pangunahing lupain ng Kaharian ng Minoa.

at banga sa Ehipto samantalang umangkat at diyosa ng mabuting ani. Karaniwang
rito ng papiro (papyrus) at punong palma. makikita o kinakatawan ang mga diyosang
Umaangkat din sila ng tanso (maaaring ito ng serpiyente, ibon, at iba pang hayop.
mula Cyprus), garing (ivory), pilak, ginto, Ang mga babaing pari ang tagapamahala sa
at iba pang hilaw na materyales. Nag-aang- mga ritwal.
kat sila ng tin na ginagamit sa pagtutubog Hindi malinaw ang dahilan ng pag-
at paggawa ng mga bronseng alloy. Naki- bagsak ang Kahariang Minoan ngunit
pagkalakalan din ang mga Minoan sa mga pinaniniwalaang nagsimula ito noong 1450
kaharian sa Asya Menor at Syria. BKP. Ipinagapalagay na ang pangunahing
Bunga ng pakikipagkalakalang ito, sani nito ay ang pagsabog ng bulkan sa isla

naimpluwensiyahan ang arkitektura ng ng Thera (kasalukuyang isla ng Santorini
mga pamayanan at lungsod ng kabihasnang na nasa Dagat Aegean, Nang mangyari ito,
Minoan. Makikita ito sa mga kalsadang yari maraming pananim ang nasira at nagbun-
sa sinalansang bloke ng mga bato. Naka- sod ito ng pagkagutom sa Crete. Matapos
gawa rin sila ng mga daluyan ng tubig na ang malakas na lindol bunga ng pagsabog
yari sa luwad. ng bulkan, nagkaroon ng mapaminsalang
Karaniwang ang mga gusali nila ay tsunami na nagwasak sa pamayanan ng
may dalawa hanggang tatlong palapag. Ang mga Minoan. Dahil sa mga pangyayaring
ibabang bahagi ay yari sa bato; ang itaas, sa ito, naging madali ang pagsakop sa kanila
mga tisa. Gawa sa matitibay na materyales, ng mga Mycenaean noong 1400 BKP.
halimbawa, adobe, ang mga palasyo. May
sariling paraan ng pagsulat ang mga Minoan
Kahariang Minoan Isa sa mga
na tinatawag na Linear A, na hinihinuhang
pinakaunang kaharian sa paligid ng Dagat
impluwensiya ng hieroglyphics ng mga
Aegean, nagmula sa mga Minoan ang mga
Ehipto.
kontribusyon na kinalaunan ay inangkop
Ang mga Minoan ay sumasamba
ng mga kaharian sumibol sa rehiyong ito.
sa mga diyosa. Ilan sa mga ito ang inang
diyosa ng pagbunga, diyosa ng mga hayop,
diyosang tagapagtanggol ng mga siyudad,
C messier/CC BY-SA 4.0
Bernard Gagnon/CC BY-SA 3.0
Nakadispley sa Museong Pang-arkeolo-

hiya ng Herakleon sa Crete, ang Phaisos
Disk isa sa mga pinakatampok na artifact
Ang Palasyo ni Minos ay matatagpuan
ng mga Minoan. Gayunman, nananatiling
sa pinakamatandang lungsod sa Europa,
misteryoso ito dahil wala pang nakapag-
ang Knossos na sentro ng Kabihasnang
sasalin ng mga simbolong taglay nito.
Minoan.

Kabilang sa mga tampok na kontri- pundasyon ay gawa sa mga durog na bato
busyong ito ang sistema ng pagsusulat, na (rubbles) at ipinagpapalagay ng mga isko-
tinawag na Linear A. Ito ay karaniwang lar na ito ang ginamit na materyales nang
nakikita sa loob ng mga palasyo at mga sa gayon ay makayanan ng gusali ang mga
templo. Bagaman hindi pa ito lubos na paglindol na madalas mangyari rito. Na-
naisasalin at nauunawaan, ipinagpapalagay kapagdisenyo din ang mga Minoan ng
na ito ang pinagbatayan ng Linear B, na maayos na drainage system na binubuo
sistema ng pagsusulat ng mga Mycenean. ng mga tubo sa ilalim ng lupa at mga
Ang kaalaman sa paggawa ng mga kurbadang ladrilyo. Gayundin, naka-
kagamitang ginto at bronse ay naipasa ng gawa sila ng mga balon, tangke ng tubig,
mga Minoan sa mga sumunod pang kaha- at aqueduct para makapag-imbak ng
rian. Marami sa mga alahas, palayok, at tubig mula sa bukal at magamit ang tubig
kasangkapang ginawa ng mga Minoan ang na pang-inom, panluto, pampaligo, pan-
nakadispley sa mga museo sa Crete. linis, at pandilig ng mga halaman.
Naipasa ng mga Minoan ang kani- Ang mga palasyong ito ay naglalaki-
lang kaalaman sa pagtatayo ng mga im- han at tinitirhan ng mga pamilya ng hari,
praestruktura. Ang mga Minoan ang un- opisyal ng pamahalaan, at mga pari. Isa sa
ang sibilisasyon sa Europa na nagtayo ng mga pinakilala ang Palasyo ng Knossos na
mga palasyo. Gumamit sila ng teknolo- sinasabing may humigit-kumulang 800
hiyang kung tawagin ay ashlar masonry. kuwarto. Makikita ang mga guho ng
Ang mga dingding ng palasyo ay gawa Palasyo ng Knossos sa Heraklion, Crete. Ito
sa sandstone at apog (limestone) at maay nagsisilbing patunay sa husay impras-
gagaang troso ang gamit sa bubong. Ang trukturang Minoan.
Sagutin
1. Saan sumibol ang kabihasnang Minoan?
2. Paano nakatulong ang kalakalan sa pag-unlad ng kabihasnang Minoan ang
kalakalan?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga kontribusyon ng Minoan ang nananatili pa hanggang
sa kasalukuyan? Ipaliwanag ang sagot.
Ang Kabihasnang Mycenaean

Ang mga Mycenaean ay mula sa Ang “Mycenaean” ay mula Mycenae
katimugang Rusya. Noong mga 2000 BKP, na pinakamalaking lungsod ng kaharian.
may maliliit na pangkat ng Mycenaean na Pagsapit ng ikalawang bahagi ng 1500
nandarayuhan pa-kanluran sa Europa at BKP, ang kaharian ang pinakamakapang-
nanirahan sa Gresya. Mula rito, unti-unting yarihan sa katimugang Aegean. Sa gayon,
lumaki ang mga tribu hanggang ang mga ang unang bahagi ng sinaunang kabi-
ito’y naging mga lungsod at kinalaunan ay hasnan sa Gresya tinawag na Panahong
maging isang kaharian. Mycenaean.

Reedside, Panthera tigris tigris, & Alexikoua/CC BY-SA 3 .0
Makikita ang mga guho ng palasyo ng mga Mycenaean sa iba’t ibang bahagi ng
tangway tulad ng Pylos, Thebes, Athens at iba pa.
Umusbong ang kabihasnang Myce- Ang lipunang Myceneaen ay nahahati

naean sa Panahon ng Bronse. Ang mga tao sa dalawang pangkat ng malalayang tao.
rito ay naging bihasa sa paggawa ng mga Ang una ay mga kasama, tagasunod, o ala-
sasakyang pandagat. Mahusay rin sila sa lay ng hari. Sila ang gumaganap sa mga
paggawa ng palayok tulad ng mga sisidlan tungkuling pang-administratibo sa palasya.
ng alak at langis olive. Ang ikalawang pangkat ay tinatawag na
Ang mga Mycenaean ay mas kilala da-mo, na binubuo ng mga magsasaka, arti-
bilang mga mananakop. Dahil sa kahusay- sano, at mangangalakal na may tungkuling
ang pangmilitar, nagawa nilang makontrol magbayad ng buwis sa pamahalaan Nasa
ang Crete. Malaki ang naitulong ng kabi- ibabang antas ng lipunan ang mga alipin—
hasnang kanilang nasakop sa pagpapaunlad ang mga do-e-ro (lalaki) at do-e-ra (babae).
ng kanilang kalinangan. Isa na rito ang pag- Tradisyon ng mga Mycenaean na ili-
gamit nila sa Linear B, paraan ng pagsulat bing sa musoleo ang labi ng kanilang mga
ng mga Cretan. pinuno at yaong nabibilang sa mataas na
Ang mga kagamitang palayok at alahas antas ng lipunan. Kasamang inililibing sa
ng mga Mycenaean ay may malaking pag- bangkay ang iba’t ibang kagamitang pan-
kakahawig sa disenyo at dekorasyon ng mga digma nito, gaya ng maskarang ginto, tiara,
Minoan. baluti, at napapalamutiang sandata. Noong
Sa pagsunod sa rutang pandagat ng una, paupo ang mga bangkay na sumailalim
mga Minoan, naipagpatuloy ng mga ng mummification. Kinalaunan, ang bang-
Mycenaean ang pakikipagkalakalan sa kay ay sinusunog at ang abo ay inilalagay sa
Ehipto, Phoenicia, Sicily, at Timog Italya. gintong sisidlan.

Ang Pylos (kasalukuyang Pylos- Isang halimbawa ng arkitektura ng
Nestoras, sa Peloponnese) ang naging sen- mga Mycanaean ang mga palasyong-moog.
tro ng kabihasnang Mycenaean ngunit Tampok na katangian nito ang megaron,
inabandona ito noong ika-8 siglo BKP. parisukat na silid na may fireplace sa git-
Nahukay dito ng mga arkeologo ang Pa- na nito. Sa silid na ito ginagawa ang mga
lasyo ni Nestor na naging pinuno ng Py- pulong ng konseho ng hari. May makiki-
los. Ang paglalarawan sa palasyo ay maba- tang megaron sa mga guho ng mga palasyo
basa sa klasikong akda na Iliad ni Homer, ng Tiryns at Pylos. Naimpluwensiyahan
Griyegong makata. ng mga Mycenaean ang estilong pang-
arkitektura, tulad ng Arkayko at Klasikal,

Pagbagsak ng Kabihasnang
ng mga sumunod na kaharian sa kanilang
Mycenaean Hindi malinaw ang
mga templo.
dahilan ng pagwawakas ng kabihasnang
Mycenaean. Ayon sa ilang iskolar, bunga
ito ng pagbabago sa klima, mga paglindol,
at pananakop. Maraming arkeologo ang
naniniwalang nilusob ang mga Mycenaean
ng mga Dorian, isa sa mga pangkat-etniko
sa Gresya na naghahanap ng mga bagong
teritoryong masasakop. Sinamantala ng
mga Dorian ang mga panloob na labanang
nagaganap sa iba’t ibang pamayanan ng
Ang pagtalon sa ibabaw ng isang toro ay
Mycenaea kung kaya nanghina ito. Tulu-
isang popular na tema sa mga fresco ng
yang bumagsak ang kaharian noong 1100 mga Mycenaean. Sinasabing ito ay isang
BKP. Kasunod nito ang tinaguriang Dark ritwal ng pagsamba sa mga toro.
Age (s. 1100 BKP–800 BKP), panahon ng
kawalan ng sining, kaguluhan, kawalan ng Tampok ang makukulay na fresco ng
batas, pagkagutom, at pagbaba ng popu- mga Mycenaean. Ito ay mga painting sa
lasyon. Sa panahong ito, naging madalas mga dingding ng mga palasyong may mala-
ang digmaan sa lupain at halos natigil ang labyrinth na disenyo. Ang mga fresco na
pakikipagkalakalan at pagsasaka. ipinipinta ng mga Mycenaean ay nagpa-
Kontribusyon sa Daigdig ng pakita ng mga temang halaman, leon, dig-
Kahariang Mycenaean Sa tuga- maan, karwahe, mga kalasag, mga lalaking
tog ng kapangyarihan ng Kahariang My- tumatalong sa ibabaw ng mga toro, at mga
cenaean, ang malalaking lungsod nito ay mangangaso sa baboy ramo. Maliban dito,
nagpapalitan ng produkto at kaalaman na pinipintahan rin ang mga paso ng mga
nagdudulot ng pag-unlad ng kultura ng temang ito.
mga Mycenaean. Marami sa mga kaala- Bahagi ng sining ng mga Mycenaean
mang ito, gaya ng paggawa ng alahas, paso, ang paggawa ng mga piguring terracotta.
at armas, ay naipasa ng kaharian sa mga Ang maliliit na piguring ito ay gawa sa ga-
sumunod na sibilisasyon. Makikita sa mga ring o di kaya’y sa bato na pinalamutian ng
museo ang ilan sa mga produktong ito. mga gintong alahas. Ang mga piguring ito ay
karaniwang hugis-hayop o imahe ng babae.

Sagutin
1. Saan sumibol ang kabihasnang Mycenaean?
2. Paano naimpluwensiyahan ng Minoan ang kabihasnang Mycenaean?
3. Bakit bumagsak ang kabihasnang Mycenaean?
Ang Pag-usbong ng Kabihasnang Hellenic

Ang mga Griyego ay pangkat ng taong Tumagal mula 800 BKP hanggang 750
kalahi ng mga Aryan sa India at Persia. Ang BKP ang Panahong Hellenic. Sa panahong
mga pangkat-etnikong Dorian, Ionian, at iyon, magkaroon ng mga kolonya ang mga
Achaean ang bumubuo sa mga Griyego. Griyegong Hellenic sa iba’t ibang lupain. Sa
Ang tawag ng mga Griyego sa kanilang loob ng mahigit 200 taon, kumalat ang mga
lahi ay Hellenes, na mula sa pangalan ng kolonyang nila sa Asia Minor at Hilagang
maalamat na Reyna Helen ng Sparta. Ayon Aprika at mga isla sa Dagat Aegean. Sa
sa kuwento, si Helen, na asawa ni Haring mga kolonyang ito nagsimula ang mga
Menelaus, ay tinangay at napangasawa ni estadong-lungsod na tinatawag na polis, o
Prinsipe Paris ng Troy. Ilan sa mga anak ni komunidad ng malalayang tao na nakatira
Helen ay sina Dorus, Xutus, at Aeolus at sa isang pamayanan.
mga apo niya kay Xutus ay sina Achaeus Bawat polis ay may sariling pa-
at Ion. Ang mga Griyego na kabilang sa munuan na malaya sa kontrol ng iba pang
pangkat-etnikong Dorian ay naniniwalang estadong-lungsod. Magkakaiba ang sukat
mga apo sila ni Dorus; Achaean, mga apo ng mga polis. Ang mga ito ay napalilibu-
ni Achaeus; Ionian, mga apo ni Ion; at tan ng pader. Ang Athens ay malaking polis
Aeolian, mga apo ni Aeolus. na sa sukat na 2 500 kilometro kuwadrado
at may populasyon na mahigit sa 120 000
mamamayan. Malaki rin ang polis na Sparta
na may sukat 8 500 kilometro kuwad-
rado at may mahigit sa 300 000 residen-
te. Samantala, isa sa pinakamaliit na polis
ang Argos na may sukat na 138 kilometro
kuwadrado at pinanirahan ng 12 000 mama-
mayan. Bawat polis ay may agora, na pa-
milihan at sentro ng mga gawaing pangka-
buhayan at pampolitika. Ang acropolis ang
pinakamataas na lugar sa polis at napalilibu-
tan ng pader. Dito matatagpuan ang pangu-
Makikita sa mapa ang mga estadong-
lungsod sa Gresya na sa rurok ng kani- nahing templo, gymnasia, teatro, at mga
lang kaunlaran ay tinatayang umabot templo at altar.
nang mahigit sa 1 000 nagsasariling polis. Bawat polis ay nakapipili ng uri ng
kanilang pamahalaan: demokratiko na

pinamumunuan ng mga tao na iniha- Nakatira sa tahanang inilaan ng kanilang
lal sa isang tiyak na posisyon; monarki- panginoon, walang anomang pag-aari,
ya na pinamumunuan ng hari; oligar- makapag-aasawa, at magiging malaya la-
kiya na pinamumunuan ng iilang tao mang kapag may pagsang-ayon ng kanilang
maimpluwensiya dahil sa kanilang kaya- panginoon o binili ang kanilang kalayaan
manan, popularidad o kalagayan sa lisa kanilang panginoon. Ang katayuan sa li-
punan; at tiraniya na pinamumunuan ng punan kababaihan at kabataan ay nakaayon
isang tao na nagtagumpay na agawin ang sa uring panlipunan ng kanilang pamilya.
kapangyarihan sa umiiral na pamunuan. Sa pangkabuhayan, kilala ang mga
Anoman ang umiiral na pamaha- Griyego sa pakikipagkalakalan sa Medite-

laan, ang mga tao sa polis ay nahahati sa ranyo at mga kalapit na lugar nito. Ilan sa
tatlong pangunahing antas panlipunan— mga kanilang produktong pangalakal ang
ang mga mamamayan, dayuhan (metic), lana (wool), alak, langis oliba, marmol at
at alipin (demos). Ang mamamayan ay troso. Umaangkat naman ang mga Gri-
binubuo ng mga kalalakihang Greek na 18 yego ng tanso mula sa Cyprus, tingga mula
taong gulang pataas, mayaman o karani- Inglatera, palay mula Ehipto at Italya,
wang tao, at pinagkalooban ng pagkamama- garing mula Aprika, at mga prutas mula
mayan. Sila ay nakaboboto, may ari-arian, sa Phoenicia at Sicily. Dahil sa pakiki-
at nagsisilbing sundalo sa sandatahang lakas pagkalakalan, natutuhan ng mga Griyego
ng Athens. Ang ibang lahi na naninirahan ang pagsulat gamit ang alpabeto ng mga
sa Gresya ay kabilang sa uring dayuhan. Phoenician na kinalaunan ay ginamit sa
Nagbabayad sila ng buwis ngunit pinapa- sarili nilang wika. Natutuhan nila ang
yagang makipagkalakalan sa agora. Maaari paggamit ng perang metal (coins) mula sa
silang makapag-asawa ng Griyego kung mga Lydian, at heometriya mula sa mga
magiging mamamayan sila. Ang mga ali- Ehipto.
pin ay mga taong nagapi sa digmaan o bini- Sa mahigit 1500 polis ang umusbong
li sa pamilihan. Nagtatrabaho sila sa ne- sa Gresya, ang Athens at Sparta ang naging
gosyo at lupain ng kanilang panginoon pinakatampok sa mga ito.
nang walang tinatanggap na kabayaran.
Sagutin
1. Anong mga pangkat-etniko ang kabilang sa lahing Griyego?
2. Bakit itinuturing ng mga Griyego ang kanilang lahi bilang inapo ni Helen of Troy?
3. Paano nagkakaiba-iba ang mga katayuan sa lipunan ng mga taong naninirahan sa
Gresya?
Athens Ang Attica ay rehiyon sa Gresya Ang unang umiral na pamahalaan sa

na unang naging tahanan ng mga pangkat- Athen ay ang monarkiya dahil sa paniniwa-
etnikong Ionian bago pa man sumapit la ng mga Athenian na ang kanilang hari
ang 1200 BKP. Tinawag ng mga Ionian na ay kaanak ng diyos. Pagdating ng 800 BKP,
Athens ang kanilang lupain bilang pagpa- pinalitan ng mga aristokrata ang hari bilang
parangal sa kanilang kininikalang diyosa na pinuno ng pamahalaang Athenean. Upang
si Athena. ganap na mapamahalaan ang Athens, ang

mga aristokrata ay bumuo ng archon (kon- pamahalaan sa Athens. Ipinamahagi niya
seho na binubuo ng tatlong mayayaman) sa karaniwang mamamayan ang lupain ng
na itinatalaga taon-taon. Nagalit ang mga mga aristokrata.
tao sa Athens dahil sa pagpataw ng buwis sa 510 BKP—Itinatag ni Cleisthenes
kanila gayong walang buwis na binabayaran (570–508 BKP) ang Asamblea na binubuo
ang mayayaman. Upang masansala ang ng 500 mamamayan. Ang Asamblea ang
pag-aalsa ng mga karaniwang mamamayan, bumuo at magpatupad ng batas sa Athens.
dayuhan, at alipin, itinalaga ng archon ang Sa Asamblea, lahat ay may karapatang
aristokratang si Draco (650–600 BKP) magsalita. Lahat ay may karapatang mai-
upang lumikha ng batas sa pagbubuwis at halal sa anomang tungkulin. Lahat ay may

pangangasiwa sa Athens. Lalong nagalit ang karapatang bumoto. Pinasimulan din ni
mga Athenian sa batas na nilikha ni Draco Cleisthenes ang ostracism upang paalisin sa
dahil sa mabibigat na parusa na kapatat ng Athens sinomang tao na banta sa katatagan
paglabag sa batas, gaya kamatayan, pagka- ng polis. Taon-taon, nagtitipon ang 6 000
alipin, at pagpapatapon. Kaagad na inalis pinagpipitagang Athenian sa agora at isi-
ng archon sa kaniyang posisyon si Draco. nusulat nila sa ostrakon (piraso ng basag na
Nasa timeline ang ilan pa sa mahaha- paso) ang ngalan ng taong banta sa Athens.
lagang pangyayari na naganap sa Athens. Ang makakuha ng 6 000 boto ng ostrakon
591 BKP—Itinalaga ng archon ang ay pinaaalis sa Athens at pinababalik la-
politiko at aristokratang si Solon (640–559 mang pagkaraan ng 10 taon.
BKP) upang magsagawa ng reporma sa 461 BKP—Ang aristockata, pilosopo,
Athens. Pinawalang-bisa ni Solon ang at heneral ng hukbo na si Pericles (495–429
malupit na parusa sa batas ni Draco, pina- BKP) ay naitalagang pinuno ng Athens. Sa
laya ang mga naging alipin sanhi ng pag- kaniyang pamumuno, ipinahintulot nila ang
kakautang, at nilimitahan ang lupaing pag- pagboto ng lahat ng mamamayang Athenian.
aari ng mga aristokrata. Binigyan din niya Ang mga pangyayaring ito sa Athens ay
ng karapatan ang mga Athenian na apruba- nakatulong sa pag-usbong ng demokrasya.
han ang batas bago ito ipatupad. Sa sistemang ito, ang mga tao (demos) ay
560 BKP—Ipinairal ni Pisistratus nagkaroon ng kapangyarihan (kratos) na pi-
(632–527 BKP) ang tiraniya bilang uri ng liin ang kanilang pinuno.
Sagutin
1. Anong uri ng pamahalaan ang umiral sa Athens?
2. Bakit isinasagawa ang ostracism?
3. Paano umusbong ang demokrasya sa Athens?
Sparta Umunlad kasabay ng Athens ang ng Peloponnese. Nang lumaki ang popu-
Sparta, ang polis ng mga pangkat-etnikong lasyon, pinalawak nito ang saklaw na teri-
Dorian. Nagmula ang ngalan nito kay toryo sa pamamagitan ng pananakop sa
Sparta, na sa Griyegong mitolohiya ay asa- mga kalapit na lugar, lalo sa timog na ba-
wa ni Haring Lacadaemon na anak naman hagi na kinatatayuan ng Messenia. Nag-
ng pinakamataas na diyos ng mga Griyego. tagumpay man sa mga pananakop, naging
Ang Sparta ay maliit na pamayanan sa madalas ang pagrerebelde ng mga sinakop
pampang ng Ilog Eurotas sa timog-silangan na mamamayan na nagnanais na makamit
muli ang kanilang kalayaan. Bunga nito, nagbigay-tuon ang mga Spartan sa pagsasanay
sa pakikipagdigma. Ang mga kabataang Spartan ay sinasanay na maging hoplites (mandi-
rigma) na buo ang katapatan sa Sparta. Bawat lalaking mamamayan ay dumaraan sa iba’t
ibang yugto ng buhay Spartan.
Sa murang edad ay sinasanay sa pagtalon,

pagtakbo, paghawak at pagdadala ng
iba’t ibang uri ng sandata, at iba pang Sa edad 12 pataas ay sinasanay sa paki-
kasanayan upang disiplinahin at magka- kipaglaban gamit ang iba’t ibang uri ng
roon ng pagpapahalaga sa karangalan. sandata.
Sa edad na 20–25 ay ipinapakasal ng ma-

gulang sa babaeng Spartan at naninirahan Sa edad 17 ay itinatalagang mandirig-
ng ilang buwan sa sariling tahanan kasamang Spartan sa seremonyang tina-
ma ang kaniyang napangasawa. Makalipas tawag na Feast of Artemis
ang ilang buwan ay iniiwan ang kaniyang
sariling tahanan at naninirahan sa himpil-
ang militar kasama ng iba pang mandirig-
mang Spartan.
Sa edad 60 taong gulang ay nagreretiro sa

pagiging mandirigma at nakikibahagi sa
sibilyang pamumuhay sa Sparta.
Sa edad 30 taong gulang ay pinagkaka-

looban ng kaniyang pagkamamamayang
Spartan.

Ang pamumuhay ng kababaihang Nang panahon iyon na madalas ang
Spartan ay kaiba sa kalalakihan. Sa murang digmaan, maraming estadong-lungsod ang
edad, ang kabataang babae ay nasa pagka- humanga sa pagpapahalaga ng mga Spartan
linga ng kanilang ina. Tinuturuan sila ng sa disiplina, sakripisyo, katapatan, pagiging
paglalaba, pananahi, paghahabi, paglu- masunurin, at pagiging masigasig sa pagpa-
luto, at iba pang gawaing-bahay. Sa pagsapit palakas ng katawan. Sa kabila ng militaris-
ng pitong taong gulang, ang kababaihan tikong pamahalaan, konserbatibo ang mga
ay nagsisimula na ng kanilang mga pagsa- Spartan at hindi sila nananalakay ng iba
sanay—pagmamartsa, pagtakbo, paglun- pang-estado sapagkat ang mas mahalaga pa
dag, paggapang, at pagbato ng discus at rin sa kanila ang pagpapanatili ng katatagan

javelin—sa mga gymnasia. Tinuturuan din ng kanilang lupain.
ng pagmamahal at pagtatanggol ang kani-
lang magulang, at magiging asawa.
Sagutin
1. Anong pangkat-etniko ang kinabibilangan ng mga Spartan?
2. Bakit nakilala bilang militaristikong polis ang Sparta?
3. Sang-ayon ka ba na ipatupad sa inyong pamayanan ang pamumuhay ng mga
Spartan? Pangatwiranan ang sagot.
Mga Sigalot Naging pangunang Digmaang Greco-Persian. Gumanti

hing layunin ng Athenians at Spartans ang ang mga Persian at sinalakay ang polis ng
panatilihin ang seguridad at katatagan ng Eritrea. Humingi ng tulong ng mga Eritrean
kani-kanilang polis. Samantala, ang Persia at pinamunuan ng heneral ng Athens na
ay nagpapalawak ng lupain nito kung kaya si Miltiades (554–489 BKP) ang pagsa-
ito ang pangunahing banta sa katatagan ng lakay ng mga Athenian sa mga Persian sa
dalawang estadong lungsod at maging ng Labanan ng Marathon. Nagdiwang ang
iba pang polis sa Gresya. mga Griyegong polis nang ibalita ng isang
Noong 499 BKP, nakipag-alyansa ang sundalong Athenian ang pagkatalo ng mga
pinuno ng Miletus na si Aristagoras (?–497 Persian.
BKP) sa mga Persians upang sakupin ang Muling sumalakay ang mga Persian sa
isla ng Naxos sa Dagat Aegean. Ngunit bigo Gresya noong 480 BKP. Pinamunuan ni
ang pananalakay at hinimok ni Aristagoras Eurybiades, Spartan na komander Gri-
ang Ionia at iba pang polis para alisin ang yegong hukbong-dagat, sa pakikipaglaban sa
impluwensiya ng mga Persian sa Gresya. puwersang Persian sa Tangos ng Artimisium,
Noong 493 BKP, sinuportahan ng Eritrea malapit sa isla ng Euboea, Gresya. Pina-
at Athens ang Ionia sa pagsalakay nito sa munuan ni Leonidas I (540–480 BKP), hari
Sardis (bahagi ng kasalukuyang lalawigan ng Sparta, puwersang Persian sa Themopy-
ng Manisa, Turkey) na teritoryo ng mga lae, makipot na daanan sa gilid ng bun-
Persian. Ang labanang ito ang nagpasimula dok malapit sa Golpo ng Malian sa Dagat

ang impluwensiya nito. Samantala, pina-
lakas ng Sparta ang impluwensiya nito sa
Sicily, Pelopponesus, Corinth, at iba pang
polis na kasapi sa Ligang Pelopponesian na
itinatag noong 550 BKP.
Sa pamumuno ni Heneral Pericles
(495–429 BKP), sinalakay ng mga Athe-
nians ang Corinth. Binalaan ng Sparta ang
Athens, ngunit matibay ang pasya ng huli
na maglunsad ng digmaan dahil malakas

ang kanilang hukbong-dagat. Nagsimula
ang labanan noong 431 BKP at tinatawag
na Digmaang Peloponnesian. Halos mag-
sinlakas ang dalawang estadong-lungsod.
Ngunit nang mamatay si Pericles noong
429 BKP, nagpasya ang mga Athenian na
ipagpatuloy ang pakikipaglaban sa Sparta
at sinalakay ang Sicily, isla sa Dagat Medi-
teranyo upang makontrol ang kalakalan at
Si Leonidas I, ang matapang na bayani at kayamanan nito. Sinalakay ng Athens ang
hari ng Sparta ay napatanyag sa Labanan Pelopponesus; nilusob ng Sparta sa Attica.
sa Thermopylae. Upang ganap na makontrol ang Gresya,
Pinta ni Jacques-Louis David nakipag-alyansa ang Sparta sa Persia kapa-
lit ng pagbibigay dito ng kontrol sa mga
polis ng Ligang Delian. Nagpatuloy ang
Aegean. Nagapi ng mga Persian ang
digmaan sa pagitan ng Athens at Sparta
puwersa ni Leonidas I sa Thermopylae. Sa-
at mga kaalyado nila sa loob ng 27 taon.
mantala, nagtagumpay ang mga Griyego
Noong 404 BKP, nagwakas ang Digmaang
sa Artimisium ngunit kaagad na lumikas
Peloponnesian, na nagpabagsak din sa im-
patungo sa Salamis, pulo sa Dagat Aegean
pluwensiya at ekonomiya ng Athens at
upang makapaghanda sa muling pagsalakay
Sparta.
ng mga Persian. Noong 480 BKP, nagwagi
ang mga Athenian sa Digmaan ng Salamis.
Noong 479 BKP, sumalakay ang mga
Persians ngunit tinalo sila ng mga Spartans
sa Digmaan Plataea sa timog ng Thebes.
Ang pagtatagumpay ng mga Griyego sa
digmaan laban sa mga Persian ay hindi pa
rin nagbunsod ng pagkakaisa ng mga polis.
Dahil sa popularidad ng Athens, nagha-
ngad itong magtayo ng isang imperyo.
Sa gayon, itinatag ng Athens ang Ligang Mga Spartan na nakikipaglaban sa mga
Delian noong 478 BKP upang palakasin Persian sa Plataea

Sagutin
1. Ano ang Digmaang Greco-Persian?
2. Paano ipinakita ng mga polis ang kanilang pagkakaisa sa Digmaang Greco-
Persian?
3. Paano naapektuhan ng Digmaang Pelopponesian ang katatagan ng Athens at
Sparta?
Kahariang Hellenic
Naging matingkad ang mga kontri- pag-aaral rito ng mga Griyego ay nagsimula
busyon ng kabihasnang Hellenic sa lara- noong 600 BKP.
ngan ng pilosopiya, matematika, agham, Noong ika-5 at ika-6 na siglo BKP,
panitikan, sining, at arkitektura. itinuon ng mga pilosopo ang pagsisiyasat
ng pinagmulan at kalikasan ng pisikal na
Pilosopiyang Kanluranin Ang
daigdig. Hindi nila iniaalis ang paniniwala
mga sinaunang Griyego ang itinuturing na
sa Diyos, ngunit hindi nila tinitingnan ang
nagpasimula ng pilosopiya. Ang “Piloso-
Diyos na pinagmulan ng mga natural na
piya” ay nagmula sa salitang Griyego na
penomena sa sandaigdigan. Sa halip, binuo
philos para sa “karunungan” at sophia “pag-
nila ang konsepto ng likas na batas na sanhi
mamahal.” Ang maayos at sistematikong
ng mga pangyayari sa daigdig. Kabilang sa
mga tampok na pilosopo ng panahong ito
ang mga sumusunod:
Thales ng Miletus (624/623–548/545
BKP)—Ginamit niya ang heometriya
upang kalkulahin ang taas ng piramide sa
Ehipto. Ang kaniyang pamamaraan ay naki-
lalang Teorm ni Thales.
Democritus (460–545 BKP)—Siya
ang nagpakilala konsepto ng atom, na
pinakamaliit na bahagi ng isang elemen-
tong makapag-iisa nang hindi nawawala
ang mga katangiang kemikal nito.
Anaximander (610–545 BKP)—
Si Thales ng Miletus ang itinuturing na
Itinuturing na “Ama ng Teorya ng Ebolus-
kauna-unahang Griyego na nagpaliwa-
nag ng mga likas na pangyayari na hindi yon,” na nakaimpluwensiya kay Charles
mitolohiya ang pinagbatayan. Isa siya sa Darwin.
mga unang pre-Sokratikong pilosopo. Hippocrates (460–370 BKP)—Itinu-
turing na “Ama ng Medisina.”

Socrates (469–399 BKP)—Kini- Panitikan, Sining, at Arkitek-
kilalang isa sa mga tagapagtatag ng pi- tura Di mapasusubalian ang mga am-
losopiyang Kanluranin at ang kaniyang bag ng mga Griyego sa larangan ng sining
pag-aaral ay nakatuon sa paghahanap ng at panitikan. Ang pagsibol ng dramang
katotohanan gamit ang tinatawag ngayong Griyego ay nagsimula noong 600 BKP sa
Socratic Method. Athens. Karaniwang itinatampok sa mga
Plato (428–348/347 BKP)—Estud- dramang ito ang mga pangyayari sa bu-
yante ni Socrates at pilosopo ng politika at hay ng mga diyos na nakatira sa bundok
batas. Hindi siya sang-ayon sa demokra- ng Olympus. Sa kanilang mga tulang li-
tikong pamahalaan dahil sa kaniyang kon- riko, nakilala ang mga akda ng makatang si
serbatibong pananaw. Sappho (610–570 BKP). Bahagi ng yamang
Aristotle (384–322 BKP)—Estud- pampanitikan ang mga tulang epikong
yante ni Plato at pilosopo ng politika, pisi- Iliad at Odyssey ni Homer. Naging inspiras-
ka, matematika, astronomiya, at medisina. yon ng dramang trahedya ang mga pang-
yayari sa Griyegong mitolohiya, lalo na ya-
Relihiyon Polytheist ang mga Griyego;
ong tumatalakay sa malungkot at kapaha-
ibig sabihin, marami silang diyos na sina-
makan at pagsubok at umiikot sa mga
samba at pinaniniwalaang dahilan ng mga
kuwento ng pakikihalubilo ng mga
pangyayari sa kanilang pang-araw-araw na
diyos sa tao. Maraming akdang trahedya sina
buhay. Kasama sa mga diyos at diyosa sina
Sophocles (496–406 BKP at Euripides
Zeus (pinakamataas na diyos), Hera (asawa
ni Zeus at diyosa ng pag-iisang dibdib at
pagsilang), Poseidon (diyos ng mga dagat),
Athena (diyosa ng karunungan at dig-
maan), Apollo (diyos ng medisina, musika,
at tula), at Demeter (diyosa ng pagbubunga
ng halaman). Para sa mga hindi Griyego,
ang sistema ng paniniwalang ito ay itinu-
turing na mitolohiya.
Marmol na busto ni Homer. Sa Iliad, isina-

Sa maliit na lungsod ng Olympia unang idi- laysay ni Homer ang pagkubkob sa lung-
naos noong 776 BKP ang Palarong Olym- sod ng Ilion (Troy) noong Digmaang Tro-
pic, na sa simula ay gawaing panrelihi- jan. Ang kaniyang Odyssey ay kuwento ng
yong na idinaraos tuwing ikaapat na taon sampung taong paglalakbay ng tauhang
at nilahukan ng mga estadong-lungsod sa si Odysseus mula Troy hanggang Ithaca
Gresya. pagkaraan ng pagbagsak ng Troy.

(480–406 BKP). Sa kabilang banda, ang tura ng mga Griyego. Inialay kay Athena,
Griyegong komedya ay nakatatawa, naka- wala pang templo ang mga Griyego na la-
tutuwa, at nakaaaliw. Ito ay karaniwang bis na dinekorasyunan bago ang pagpapa-
patungkol sa politika at mga pangyayari tayo sa Parthenon. Makikita ang guho nito
sa lipunan na ginagawang kakatwa. Isa sa sa Athens. Ilan pang tampok na templo
pinakakilalang manunulat ng komedya ay ang para kay Zeus sa Olympia at para kay
si Aristophanes (444 BKP–?). Poseidon sa Sounion.
Sa larangan ng arkitektura, markado Sa eskultura, naging masinsin at detal-
ang kanilang disenyo ng mga templo na yado ang pagpapakikita nila ng ekspresyong
itinuturing ngayong klasiko. Ang Parthe- ng mukha, mga gusot ng damit, at korte ng
non ay simbolo ng kahusayan sa arkitek- katawan ng kanilang paksa.
Sagutin
1. Sino-sino ang mga Griyegong nakilala sa larangan ng pilosopiya?
2. Bakit hindi naging sentro ng pamumuhay ng mga sinaunang Griyego ang relihiyon
tulad ng mga sinaunang kabihasnan sa Aprika at Amerika?
3. Alin sa mga kontribusyon ng mga Griyego ang napakikinabangan mo sa iyong
pang-araw-araw na pamumuhay? Ipaliwanag ang sagot.
Ang Panahong Helennistic

Bagaman nasakop ng mga Macedonian
ang mga Griyego estadong-lungsod, hindi
naglaho ang mga kaalaman at kulturang
nagmula sa Panahong Hellenic.
Nang mamatay si Alexander ang Da-
kila (356 BKP–323 BKP), nagsimula ang
tinaguriang Panahong Hellenistic. Sa pana-
hong ito, Ang mga Griyego ay nagkaroon
ng mas lumalim at lumawak ang mga kaala-
man, lalo na sa matematika, astrolohiya, at
medisina, dahil sa mga paglalakbay at pag-
aaral ng mga siyentista at pilosopo sa iba’t
ibang bahagi ng napakalawak na kaharian
ni Alexander.
Noong 304 BKP, naging sentro ng
Panahong Hellenistic and Lungsod ng Sa pamumuno ni Alexander, nasakop ng
mga Macedonian ang Persia at Ehipto.
Alexandria sa Ehipto na noo’y bahagi ng
tinatawag na Kahariang Ptolemaic. Ang

ngalan ng kahariang ito ay sunod sa pa- Dahil sa pagbuhos ng kaalaman sa kaha-
ngalan ni Ptolemy (?–309 BKP), heneral na rian, nabuo dito ang iba’t ibang piloso-
namuno sa Alexandria matapos pumanaw piya. Dalawa rito ang epicureanism at
si Alexander. Hinikayat ni Ptolemy ang la- stoicism. Ang epicureanism ay ipinangalan
hat, lalo na ang mga opisyal ng kaharian, na kay Epicurus (341–270 BKP), manunulat
mag-aral. Sa tunguhing ito, itinayo sa lung- at guro. Itinuturo sa epicureanismo na
sod ang ilang institustong pang-edukasyon ang pinakadakilang kabutihan ay pagha-
gaya ng harding botaniko, zoo, at obser- hanap sa simpleng kaligayan nang sa gayo’y
batoryo para sa pag-aaral ng mga bituin at makamit ang katiwasayan, kalayaan mula
ibang lawas pangkalawakan. Itinayo rin ang sa takot (ataraxia), at kawalan ng sakit sa
Royal Library of Alexandria, pinakama- katawan (aponia).
laking aklatan sa kasaysayan ng matandang Ang stoicism ay binanghay ni Zeno
panahon. Naglalaman ito ng humigit- (s. 334–262 BKP). Sa kaisipang ito, isi-
kumulang 500 000 pergamino (parchment) nusulong ang pagpapaunlad sa pagtitimpi
na gawa sa papiro. sa sarili at pagpapatibay ng loob na mga
Inanyayahang manaliksik at mag- paraan para magapi ang mga emosyong
aral dito ang mga pinakamahuhusay at mapanira. Hindi naman ibig sabihin nito
pinakamatatalinong iskolar at siyentista. na kailangang maging manhid ang tao;
Kinokolekta nila ang mga pinakamahaha- bagkus, itinuturo sa pilosopiyang ito ang
lagang dokumento mula sa buong Gresya, pagbabago sa mga damdamin sa pamama-
tulad ng mga tulang epikong akda ni gitan ng kusang-loob na pangingilin sa mga
Homer, aklat sa medisina ni Hippocrates makamundong bagay na inaakalang nag-
(460–370 BKP), at mga sagradong teksto bibigay ng kasiyahan sa tao. Magagawa ito
ng mga Ebreo na isinalin sa Griyego. kapag nagsikap ang tao na magkaroon ng
malinaw na paghuhusga, kapanatagan ng
loob, at pagkakaroon ng kalayaan mula sa
pagdurusa. Itong huli ang itinuturing na
hantungan ng prosesong ito.
Nagwakas ang Panahong Hellenistic
noong 146 BKP, matapos sakupin ng Roma
ang lupain ng mga Griyego matapos ang
Digmaang Achean.
Panahong Hellenistic Ang sili-
bisasyong Hellenistic ang nagpalaganap
ng wikang Griyego sa maraming bahagi ng
Europa, Gitnang Silangan, at Asya. Bun-
Paglalarawan sa Royal Library of Alexan- ga nito, naipalaganap ang panitikan, pi-
dria na bahagi ng Museum, templong alay losopiya, sining, at mga ideyang Griyego.
sa mga Musa ng literatura, siyensiya, at Sa panitikan, nagkaroon ng mga bagong
sining.
genre, gaya ng panitikang pantalambuhay at

pangkasaysayan (biographical and historical araw. Sinabi ng heograpong si Eratosthenes
literature). Isinulat ni Polybius (s.302–s.120 (276–195 BKP)—tataguriang “Ama ng
BKP) ang 40 aklat na nagsasalaysay ng Heograpiya”— na ang daigdig ay bilog at
Mediteranyo mula 221 hanggang 145 BKP. naitanya niya ang sirkumperensiya nito.
Naging tagapanguna si Theocritus (s. 320– Naipalaganap ng mga eskultor na Hel-
s.260 BKP) ng mga idiliko, mga tulang lenistic ang realistikong estatwa, kasama
naglalarawan sa kaaya-ayang tanawin o tag- na rito ang Venus de Milo, Si Laocoön at
po, karaniwan sa bukid. kaniyang mga Anak na Lalaki, at Niki tis
Hindi matatawaran ang mga am- Samothrakis (Tagumpay na may Pakpak ng
bag nina Archimedes, Euclid, at iba pang Samothrace).

Griyegong siyentista at mathematician. Dalawa sa mahahalagang monumento
Natuklasan ni Archimedes (287–212 BKP) ng panahong Hellenistic ang Pharos at Co-
ang mahahalagang prinsipyong nauukol sa lossus na parehong kasama sa Seven Wonders
lever, pulley, at grabidad. Isa sa mga pinakat- of the Ancient World. Ang Pharos ay batong
ampok niyang prinsipyo ay nauukol sa pag- parola na may taas na mahigit 107 metro.
sukat ng volume ng isang bagay na may di May makintab itong bronseng salamin at sa
tiyak na sukat (irregular shape). gabi at maaninag dito ang liwanag mula sa
Ang mga teorema (theorem) ni Euclid apoy ng parola kung kaya malaking tulong
(s. 365–300 BKP) sa kaniyang mga aklat ito sa mga sasakyang pandagat na buma-
na Stoicheia Elements ay naging pundasyon baybay sa Ilog Nile. Dinisenyo ng eskul-
para sa mga mathematician, guro, at mga es- tor na si Chares, ang Colossus ay nakapa-
tudyante ng heometriya sa mahigit na 2 000 laking bronseng eskultura ng diyos-araw na
taon. Naging tagapanguna ang astronomong si Helios. May taas na 30.5 metro, ito ang
si Aristarchus (310–230 BKP) sa pagbunsod pinakamataas na esktruktura nang pana-
ng kaisipan na ang daigdig ay umiikot sa hong ito.
Ang rekonstruksiyon ng isa sa mga mapang ginawa ni Eratosthenes noong

194 BKP na nagpapakita ng mga lupain sa paligid ng Gresya.

Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyong nagmula sa Panahong Hellenistic?
2. Bakit naging sentro ng kaalaman ang Alexandria?
3. Paano nagsimula ang Panahong Hellenistic?
Alalahanin
• Sa Gresya sumibol ang unang kabihasnan sa Europa.

• Naging mahusay na mangangalakal ang mga Minoan samantalang
napatanyag naman sa paglalayag ang mga Mycenaean.
• Pinahalagahan ng Athens ang larangan ng sining at pilosopiya samantalang
nakatuon ang Sparta sa militarisasyon at awtoritaryanismo
• Ang Digmaang Pelopponesian ay naganap dahil sa pagtutunggali sa
kapangyarihan ng Athens at Sparta
• Umunlad ang kulturang Hellenic sa larangan ng pilosopiya, paniniwala, at
sining.
• Nang mamatay si Alexander ang Dakila, nagsimula ang tinaguriang
Panahong Hellenistic.
Subukin
I. Isulat sa patlang ang MY kung ang pahayag ay ukol sa kabihasnan ng mga
Mycenaean at MI kung sa mga Minoan.
1. Sentro ng kanilang kabihasnan ang Pylos
2. Knossos ang kabisera ng kabihasnang ito
3. Ipinagpapalagay na naglaho ang kabihasnang ito sanhi ng pagsabog
ng bulkan
4. Sa Crete at mga isla sa Aegean unang sumibol ang kabihasnang ito
5. Sentro ng kanilang kabihasnan ang Knossos.
6. Nakilala ang kabihasnang ito sa paglilibing sa musoleo ng kanilang
namayapang pinuno
7. Ang Linear A ang sistema ng pagsulat sa kabihasnang ito
8. Ang Linear B ang sistema ng pagsulat sa kabihasnang ito
9. Ang mga tao sa kabihasnang ito ay nakilala sa paggawa ng mga
sasakyang pandagat at pananakop
10. Sa Timog-Silangang Europa umusbong ang kabihasnang ito

II. Isulat sa patlang ang sagot sa sumusunod na tanong.
1. Paano sumibol at umunlad ang kabihasnang Minoan?

2. Paano sumibol at umunlad ang kabihasnang Mycenaean?

3. Paano sumibol at umunlad ang kabihasnang Hellenic?

4. Paano sumibol at umunlad ang kabihasnang Hellenistic?

5. Paano nakaapekto ang kapaligiran sa pagkakatatag ng mga kabihasnan sa
Gresya?

Pag-ugnayin
A. Isulat sa talahanayan ang kahingian ukol sa kabihasnang umusbong sa Gresya.
Kabihasnang Gresya
Paglalarawan sa Aspekto ng Kabihasnan
pamahalaan
kabuhayan
relihiyon at paniniwala
antas panlipunan
Sining at Arkitektura
Napatunayan ko na ang kabihasnang Gresya ay

B. Pumili ng dalawang pinakamahalagang kontribusyon ng mga kabihasnang
sumibol sa Gresya na napakikinabangan mo ngayon at isulat sa kahon ang paraan
kung paano mo ito pinapahalagahan.
Pinakamahalagang pamana 1 Pinakamahalagang pamana 2

Paano ko nagagamit sa aking buhay Paano ko nagagamit sa aking buhay
Paano ko pinapahalagahan Paano ko pinapahalagahan
Suriin
A. Basahin ang sipi ng piling bahagi ng Iliad at isulat sa patlang ang iyong kasagutan.
Nang maigayak ang mga sasakyang pandagat, bawat isa ay may

sariling kapitan, sumugod ang mga Trojan na parang pulutong ng mga
ilahas na ibon o mga tagak na humihiyak sa himpapawid kapag itinataboy
ng ulan at taglamig sa dumadaloy na tubig ng Oceanus na nagbubunsod ng
kamatayan at pagkawasak sa mga Pygmies, at nagbabangayan ang mga ito
sa langit habang lumilipad; ngunit tahimik na nagmartsa ang mga Achaean,
buong ang puso, at alagata sa isip ang pagpanig sa isa’t isa.
Sa paghaharap ng dalawang hukbo, sumulong si Alexandrus na kam-
peon ng mga Trojan. Balat ng pantera ang bahaging balikat ng kaniyang
baluti, ang kaniyang pana, at kaniyang espada, at iwinasiwas niya ang dal-
awang sibat na yari sa bronse, hinahamon ang pinakamatapang na Achae-

an na lumaban sa kaniya ... Bagaman ikinagalak ni Menelaus na makita si
Alexandrus, dahil naniniwala siya na ngayo’y dapat siyang maghiganti. Sa
gayon, lumundag siya mula sa kaniyang karwahe, suot ang kaniyang baluti.
Pagkaraan, inasar siya ni Hector. “Paris*,” sabi niya … “Hindi kaya tayo ha-
makin ng mga Achaean at sabihin sa atin na nagpadala ng magtatanggol sa
atin ng isang magandang lalaki ngunit walang talino ni tapang? … At ngayon,
di mo mapangahasang harapin si Menelaus … Nasaan ba talaga ang itong
lira at iyong mga salamangka sa pag-ibig, ang iyong kaakit na buhok at iyong
mabuting pagtatangi, sa gayo’y ikaw ay tinangay ng alabok? Nahina ang mga
tuhod ng mga Achaean, o bago rito’y kailangan mong magkaroon ng kamisa

ng mga bato para sa kamaliang nagawa mo sa kanila.”
At sumagot si Alexandrus, “Hector, makatwiran ang iyong tinuran. Sintigas
ka ng palakol na gamit ng karpentero ng barko, at ipinansisibak ng trosong
nagustuhan niya. … Kung nais mong makipaglaban ako kay Menelaus, sabi-
hin ang mga Trojan at Achaean na maupo, habang siya at ako ay naglalaban
para kay Helen at kaniyang yaman. Hayaang kung sino ang magtatagumpay.”
* Sa simula ng Aklat III ng Iliad, si Alexandria ay tinatawag ding Paris.

Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa siniping bahagi ng Ikatlong Aklat ng Illiad ni Homer (800 BKP) na salin sa Ingles
ni Samuel Butler (1898).
Sanggunian: www.gutenberg.org
Mga Tanong
1. Tungkol saan ang binasang teksto?

2. Sino-sino ang mga tauhan sa binasang teksto? Ilarawan ang kaugnayan nila
sa isa’t isa.

3. Bakit may hidwaan ang mga nabanggit na tauhan?

4. Paano nakaapekto sa ibang tao ang hidwaan ng mga tauhan sa teksto?

5. Kung ikaw ay isang Griyego, anong payo ang ibibigay mo upang magwakas na
ang hidwaang ito? Ipaliwanag ang sagot.


B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga tanong na kaugnay nito. Isulat
ang sagot sa patlang.
1. Anong impraestruktura ang ipinapakita sa larawan?

2. Bakit nakatatawag ng pansin ang impraestrukturang ito?

3. Paano mo mapatutunayan na ang nagpatayo ng impraestrukturang ito ay may
kaalaman sa matematika, sining, at arkitektura?

4. Sa iyong opinyon, paano ginagamit ang impraestrukturang ito?

5. Kung ikaw ang pinuno ng iyong bayan, bakit ka magpapatayo ng ganitong uri
ng impraestruktura? Ipaliwanag ang sagot.


Sanayin
G LAYUNIN— Matagal nang gusto ng inyong klase na magkaroon ng cosplay na

nagpapakita ng iba’t ibang kilalang personalidad at karakter na nabuhay noong
matandang panahon ng Gresya.
R GAMPANIN— Ang mga kaalaman sa mga personalidad na ito ay bahagi ng gawain ng
bawat miyembro ng klase bilang mga mananaliksik at cosplayer sa mga personalidad sa
sinaunang kabihasnan sa Tangway ng Gresya.

A MADLA—Naisip ninyong makatutulong sa mga kapwa ninyo estudyante ang mga
kaalamang inyong nais na ibahagi.
S SITWASYON— Napansin ng inyong pangkat na marami sa mga estudyante ang
nawawalan ng pagpapahalaga sa mga ambag sa kasalukuyan ng mga sinaunang
Griyego.
P PRODUKTO—Bunga nito ay nagplano ang bawat miyembro ng klase na magsagawa ng
isang cosplay presentation na gumagamit ng makatotohanang kasuotan at pagbabahagi
ng mga nagawa ng napiling personalidad.
S PAMANTAYAN— Nakasisiguro ang inyong pangkat na maraming matututuhan ang
manonood sa inyong cosplay dahil gumamit kayo ng mapagkakatiwalaang impormasyon,
nakahihikayat na kasuotan, malinaw na paglalahad ng paksa at paliwanag ukol sa
kahalagahan ng mga ambagng bawat personalidad sa kasalukuyang pamumuhay bilang
inyong pamantayan.

Aralin 9 Alamin
Ang Kabihasnang • Bakit nakaapekto ang

heograpiya sa pag-
usbong ng kabi-
Romano hasnang Romano?

• Paano pinakikina-
bangan ng mga tao
sa kasalukuyan ang
mga naging ambag ng

mga Romano sa kabi-
hasnan?
Tuklasin
Lagyan ng ✔ ang bawat nakalarawang pamana mula sa kabihasnan ng Imperyong
Romano.
Dave & Margie Hill/Kleerup from Centennial,

CO, USA/CC BY-SA 2.0
SciVi 3D studio/CC BY-SA 4.0

Basahin
Malaki ang gampanin ng heograpiya sa kasaysayan ng pag-unlad ng kabihasnan.
Tingnan ang Roma na sa simula ay maliit na nayon sa Italya.
Mainam ang klima at mataba ang lupa ng Roma kung kaya angkop sa pagsasaka.
Malapit ito sa may Ilog Tiber na isang masaganang pinagmumulan ng mga pagkaing-
dagat. May mga burol dito na mainam na pagpastulan ng mga alagang baka at kambing.
Sa gayon, may kakayahan ang Roma na suportahan ang lumalaking populasyon nito.
Dahil malapit sa may Ilog Tiber, naging madali ang paglalakbay upang
makipagkalakalan. Dahil maburol, may magandang bista ang mga nanirahan dito
para matanaw ang mga papasok sa kanilang lupain. Dahil nasa gitna ng tangway,
hindi nakalantad ang Roma sa mga pananalakay na magmumula sa karagatan. Ang
lokasyon nito ay naging estratehiko sa pagpapalawak ng Roma sa nasasakupan nito.
Mula sa isang nayon noong ikalimang siglo BKP, ang Roma ay magiging isa sa
mga pinakamalaki at pinakamalakas na imperyo ng sinaunang panahon.
Mga Alamat ng Pagkakatatag ng Roma

May mga alamat ang mga Romano tung- gayon, hindi magkakaanak ang babae at
kol sa pagkakatatag ng matandang Roma. hindi magkakaroon ng tagapagmana si
Sa popular na kuwento, inagaw ni Numitur. Ngunit umibig si Mars kay Rhea
Amulius ang trono sa kapatid na Haring Silva at nagkaanak sila ng kambal, sina
Numitur. Ipinakulong ni Amulius si Romulus at Remus. (Sa gayon, ang mag-
Numitur at anak nitong si Rhea Silva sa kapatid ay demigod.) Nang malaman ito
templo ni Mars, diyos ng digmaan. Sa ni Amulius, ipinag-utos niya na kunin ang
mga sanggol at lunurin sa Ilog Tiber. Ang
basket na kinalalagyan ng kambal ay na-
tagpuan ng isang babaing lobo. Inalagaan
nito ang mga sanggol hanggang sa kup-
kupin sila ng isang pastol. Nang lumaki,
ipinaghiganti ng kambal ang kanilang lolo
at naging hari muli si Numitur. Pagkaraan,
itinatag nina Romulus at Remus ang isang
bayan sa lugar na kung saan sila ay iniligtas
ng babaing lobo. Nagkaroon sila ng matin-
ding pagtatalo sa kung sino ang mamu-
muno sa lungsod. Pinatay ni Romulus si
Bronseng eskultura nina Romulus at Remus. Ang tawag sa lungsod ay isinunod
Remus at ng babaing lobo
sa ngalan ni Romulus.
Aralin 9 Ang Kabihasnang Romano | 223

Kalaunan, nais ng mga Romano na Mahalaga para sa mga Romano ang
maiugnay ang kanilang pinagmulan sa mas mga alamat ng kanilang pinagmulan.
matanda at mas maunlad na kabihasnan. Sa Sa kuwento nina Romulus at Remus,
epikong tula na Aeneid ng makatang si Virgil ipinakita ang pagpapapala ng mga
(70 BKP–19 BKP), si Aeneas ang tagapagtatag diyos sa mga Romano. Sa Aeneid, nai-
ng Roma. Siya rin ang ninuno nina Romulus ugnay ang Roma sa mas matanda at mas
at Remus at sa gayon, naiuugnay ang Roma maunlad na tradisyon ng Gresya at Asya
sa kadakilaan at kapangyarian ng dating Troy. Menor.
Ang Pagsisimula ng Kabihasnan at

Pagsibol ng mga Unang
Pamayanan sa Roma
Gaya ng kasaysayan ng maraming sibi- dahil maraming dokumento ng panahong
lisasyon, ang simula ng Roma ay batbat ng ito ang nasira sa pandarambong sa Roma ng
alamat. Nalambungan pa ng mga haka ito mga ibang pangkating etniko noong mga
390 BKP. Gayunpaman, sa tulong ng mga
labi at guho ng matandang Roma at mga
dokumentong nakaligtas sa mga pandaram-
bong sa Roma, unti-unting nababakas ng
mga historyador at arkeologo ang kasay-
sayan nito.
Isang tampok na katangian ng Roma ay
ang pitong burol nito. Pinangalanang Setti
Colli di Roma, ito ang Aventino (Aventinus
o Aventine), Celio (Caelius o Caelian),
Capitolino (Capitolium o Capitoline),
Esquilino (Esquiliae o Esquiline), Palatino
(Palatium o Palatine), Quirinale (Quirinalis
o Quirinal), at Viminale (Viminalis o
Viminal).
Sunod sa alamat ng pagkakabuo ng
Ang Italya ay tangway na nakaungos lungsod, sa isang kuweba sa Palatino natag-
sa Dagat Mediteranyo. Napaliligiran ito puan ng babaing lobo ang magkapatid na
ng Dagat Adriatiko sa silangan, Dagat
Ionian sa timog, at mga dagat Ligurian Romulus at Remus. Dahil dito, sa burol ng
at Tyrrhenian sa kanluran. Ang pinaka- Palatino itinatag ni Romulus ang lungsod
malaking ilog sa Italya ay ang Po na noong Abril 21, 753 BKP. (Bagaman noon
dumadaloy mula bulubunduking Alps pa mang ika-4 na dantaon BKP nagsimu-
patungong Dagat Adriatiko.
ang lumaganap ang alamat nina Romulus

at Remus, itinakda ni Marcus Terentius Mga pangkating Indo-Europeo ang
Varro [116 BKP–27 BKP] Romanong mga unang nanirahan dito. Mga Latino ang
iskolar, ang eksaktong pagkakatag ng lung- mga unang dumating sa Roma. Ipinagpa-
sod noong unang dantaon BKP.) palagay na nagmula sila sa Sentral Asya. Sila
Ayon sa mga pag-aaral ng mga pang- ay mga magsasaka at pastol na tumawid sa
kasaysayang ebidensiya, nagsimulang bulubunduking Alps noong mga 1000 BKP.
manirahan ang mga tao sa Roma noong Nanirahan sila sa magkabilang baybayin
mga 1000 BKP. Ipinagpapalagay na ang ng Ilog Tiber sa rehiyon na tinawag nilang
unang paninirahan ay itinatag sa burol ng Latium. Nagdatingan din ang mga Sabine,
Palatino dahil malapit ito sa Ilog Tiber at Ligurian, Umbrian, at Etruscan, pati na ang
sa lokasyong ito, madaling maipagtatang- mga nagmula sa Carthagena at Gresya.
gol ang lupain sa mga mananalakay mula Isa sa mga pinagbabatayan ng kasay-
ibayong-dagat. sayan ng sinaunang Roma ay ang Ab Urbe
Natagpuan sa Palatino ang mga guho Condita Libri (Mula sa Pagkakatatag ng
ng pamayanan mula noong ika-8 dantaon Lungsod), na isinulat ni Livy (59 BKP–
BKP. Sa burol na ito, natuklasan ang mga 17 KP). Pinamunuan ng mga hari ang sina-
guho ng isang matandang moog. Habang unang Roma mula noong 753–509 BKP.
lumalaki ang populasyon, nagtatag ng mga Ayon kay Livy, si Romulus ang unang
panirahan sa mga dalislis na mga karatig na hari ng Roma. Sumunod sa kaniya ay anim
burol. May guho ng isa pang matandang na pinuno na bagaman ay may titulong
moog ang natagpuan sa Quirinale. Naka- “hari” ay hindi minana ang kanilang po-
pagpatayo ng liwasan sa pagitan ng Palatino sisyon, bagkus ay naihalal.
at Capitolino. Ito ay nakilala sa tawag na Dalawa sa pitong naging mga hari
Forum Romanum (Public Forum). ng Roma ay nanggaling sa mga Etruscan.
Pinalawak ng mga Etruscan ang teritoryo
ng Roma sa pamamagitan ng pagsalakay
sa mga pamayanang Griyego sa timog ng
Italya. Ngunit dahil nagapi ng mga Gri-
yego ay humina ang impluwensiya ng mga
Etruscan sa Roma. Gayumpaman, malaki
ang naging impluwensiya ng mga Etruscan
sa pamumuhay sa Roma.
Nagpatayo sila ng mga tahanan at
naglalakihang gusali. Nagpagawa ng mga
palengke, kanal para sa daluyan ng tubig,
mga kalsada na nagdugtong sa iba’t ibang
lansangan, at pader na nakapalibot sa
pamayanan sa burol ng Palatino.
Noong panahon ng Republikang Romano,
Ang mga Etruscan ay may paraan ng
maraming templo at bahay ng mga pagsulat ng alpabeto, taktikang militar,
kilalang mamamayan ang itinayo sa estilo ng literatura, sining at arkitektura—mga
Palatino. kaalamang natutunan nila sa mga Griyego.

Si Lucius Tarquinius Superbus (Tarquin
ang Hambog, namatay 495 BKP) ay Etrus-
can na naghari mula 534 hanggang 509
BKP. Malupit at marahas, naipatalsik siya
sa kaniyang pagkahari dahil sa pag-aalsa ng
Senado at mga tao. Naitatag ang bagong
pamahalaang walang hari noong 509 BKP
Ang Italya ay pinanirahan ng iba’t ibang at tinawag itong Republikang Romano.
pangkatin, kasama rito ang mga Latino, Sa pagtatapos ng panahon ng monar-
Griyego, Sabine, at Etruscan. Ang mga

Etruscan (nakalarawan ang mananayaw
kiya noong 509 BKP, naging ganap na ang
at musikerong Etruscan) ay nagkaroon ng pagsasanib ng kulturang Etruscan at katu-
mahalagang impluwensiya sa pagbuo ng tubong Romano lalo na sa panahon ng pag-
matandang Roma. kakatatag ng Republika.
Sagutin
1. Anong mga pangkat-etniko ang unang nanirahan sa Roma?
2. Paano nakatulong ang kapaligiran upang umunlad ang kabuhayan ng mga pangkat-
etnikong unang nanirahan sa Roma?
3. Sa iyong opinyon, bakit nanirahan ang iba’t ibang pangkat-etniko sa Roma?
Lipunan Ang mamamayang Romano Ang mga patrician lamang ang may
ay namuhay sa lipunang sumibol mula sa karapatang bumoto o maaaring mahalal at
mga ugnayan ng mga pangkat-etnikong humawak ng mga posisyon sa pamahalaan.
naninirahan dito. Bagaman magkakaiba, May karapatan din sila na makipagkasundo
ang kanilang pananaw sa pamilya at panini- sa mga usaping may kinalaman sa kalaka-
wala sa mga diyos ay may pagkakahawig sa lan at pag-aasawa. Nang panahong iyon,
isa’t isa. ipinagbabawal ang pag-aasawa ng plebeian
Kalagayang Panlipunan Naha- sa patrician.
hati sa dalawang antas ang mga mamamayan Nagkaroon ang mga plebeian ng conci-
ng Roma: mga patrician (aristokatrata) at lium plebis (konseho ng taumbayan) noong
mga plebeian (karaniwang mamamayan). 471 BKP. Naghahalal sila ng mga kina-
Ang mga patrician (o patricius sa Latin) ay tawan na tinatawag na taliba (tribune) na
nagmula sa mga angkang nagmamay-ari ang pangunahing tungkulin ay bigyan ng
ng malalaking lupain. Noong panahon ng proteksiyon ang kanilang uri. May kapang-
Republikang Romano, karaniwang nagmu- yarihan din silang hadlangan ang mga batas
mula sa kanila ang mga naihalal na senador na nagmumula sa Senado. Samakatuwid,
at mahistrado. Mga plebeian (o plebeius sa nagkaroon sila ng higit na kapangyarihan.
Latin) ang bumubuo sa mayorya ng popu- Nakapagpapasa sila ng batas ukol sa kala-
lasyon. Sila ang mga artisano, manganga- yaan sa pag-aasawa, anoman ang antas sa li-
lakal, at magsasaka. punan ang kinabibilangan ng mga ikakasal.

Pinahintulutan ding maging konsul ang nabubuhay. Ang ina ay may pantay na kara-
mga plebeian. Noong 451 BKP, nag- patan at taglay ang dignidad ng kaniyang
tagumpay ang mga plebian na makapagpa- asawa. Tinatawag siyang materfamilias. Siya
sa ng batas sa kaunaunahang pagkakataon. ang tagapangasiwa ng pang-araw-araw na
Ang batas na ito ay tinawag na Duodecim gawain sa tahanan katulad ng pagluluto,
Tabulae (Labindalawang Talaan o Twelve paglalaba, at pagtuturo ng mga gawaing-ba-
Tables). Ito ay naglalaman ng mga batas na hay sa kaniyang anak na babae. Bahagi ng
nauukol sa mga nararapat na kilos sa pub- kaniyang karapatan bilang ina ay ang mag-
liko, mga batas sa relihiyon, mga gawang ing testigo sa anomang habla sa hukuman,
maituturing na krimen, pagsasampa ng kaso dumalo sa mga seremonya at pagdiriwang,

sa hukuman, paglilitis, pagpataw ng parusa, maglibang at magmana ng mga ari-arian.
mga karapatan ng isang ama, pag-aasawa, Maaari rin siyang makipagdiborsiyo sa
pag-aaari ng lupain, mga ari-arian, at iba kaniyang asawa kapag mapatutunayan na
pang bagay. biktima siya ng pananakit nito. Hindi niya
tungkulin ang pagdidisiplina sa mga anak
Pamilya Isinasaalang-alang ng mga Ro-
hangga’t buhay ang ama. Gayunman, ang
mano ang kasal bilang bahagi ng kanilang
ina ang responsable sa pagpasok ng anak na
tungkuling panrelihiyon. Sa araw na ito,
lalaki sa paaralan.
ang babaing ikakasal ay inihahatid ng kani-
Sa paaralan natututo ang anak na lalaki
yang ama sa altar at doo’y naghihintay ang
ng pagbabasa, pagsusulat, at mga kasanayan
kaniyang mapangangasawa. Ang Pontifex
sa paghawak ng sandata. Ang anak na babae
(kasapi ng lupon ng mga pari) ang manga-
ay maaaring pag-aralin sa paaalan upang
ngasiwa sa kasal at magdedeklara na ba-
matuto ng pagbabasa at pagsusulat.
nal ang pag-aasawa kaya’t ang mabubuong
pamilya ay banal. Bilang tugon, ipinapa-
hayag ng ikinakasal ang kanilang layunin
sa pagpapakasal—ang pagkaroon ng mga
anak. Pagkatapos ng seremonya ng kasal,
nagtutungo ang mag-asawa sa kanilang
sariling tahanan. Ang tahanang ito na gawa
sa luwad ay may apat o limang palapag. Ang
unang palapag ay inilalaan para sa negosyo
ng pamilya at ang ibang palapag ay nagsi-
silbing pahingahan. Sa tahanang Romano,
ang ama ay itinuturing na panginoon ng
kaniyang tahanan at tinatawag na pater-
familias. Pag-aari niya ang anomang bagay
sa loob ng kaniyang tahanan. Malaki ang Ang pagtugtog ng intrumentong pang-
kaniyang impluwensiya sa kaniyang asawa musika bilang paglilibang ay bahagi ng
at mga anak. Ang kapangyarihan ng ama sa karapatang taglay ng mga kababaihan sa
tahanang ito ay nananatili habang siya ay Roma.

Relihiyon Ang mga unang mga pangkat interpretasyon sa kagustuhan ng mga diyos.
na nanirahan sa Roma ay labis na may pag- Kalalakihan din ang itinatalagang Pontifex
galang sa kanilang mga kinikilalang diyos. na nangangasiwa sa mga seremonya sa mga
Sa kanilang tahanan ay kapansin-pansin templum (templo) o lugar na pinagdara-
ang altar ng sinasambang diyos ng bawat usan ng mga gawaing panrelihiyon. Ang
pamilya. Gayundin, kung may pagdiri- mga pinunong panrelihiyong ito ang na-
wang at seremonyang panrelihiyon, ang ngunguna sa panalangin at pag-aalay sa
buong pamilya ay nakikilahok sa mga ga- kanilang mga diyos ng mga aning pananim,
waing kaugnay nito. Ang mga kalalakihan mga hayop na nahuli sa pangangaso, at mga
ay aktibo rin sa pangangasiwa ng kani- hiyas.

lang relihiyon. Sila ang itinatalagang augur Nasa talahanayan ang ilan sa mga sina-
(pinunong panrelihiyon) at nagbibigay ng sambang diyos at diyosa ng mga Romano.
Jupiter (tinatawag ding Jove)—pinamataas at Juno—diyosa ng kababaihan at pertilidad

pinakadakila sa lahat ng mga diyos (kakayahang manganak)
Neptune—diyos ng karagatan Minerva—diyosa ng mga artisano
Mars—diyos ng digmaan Vesta—diyosa ng tahanan at pamilya
Apollo—diyos-araw; diyos ng katotohanan, Diana—diyosa ng pangangaso, buwan, at

propesiya, at musika kalikasan
Vulcan—diyos ng apoy Venus—diyosa ng kagandahan at pag-ibig
Mercury—diyos ng komersiyo, komunikasyon,

paglalakbay, at gumagabay sa mga Ceres—diyos a ng pagsasaka at pag-ani
kaluluwang naglalakbay sa kabilang-buhay
Dinadakila at sinasamba rin ng mga mga kabayo, asno, at iba pang hayop para sa
tao sa Roma ang mga diyos mula sa ibang pangkating Gaulian sa Britanya), at Mithra
lupain, gaya nina Cybele (kataas-taasang ina (diyos na tagapangalaga ng katotohanan at
ng mga diyos para sa pangkating Phrygian sa tagapagbantay ng mga anyong tubig, at pag-
Turkiya), Epona (diyosang tagapangalaga ng aani ng mga pananim para mga Persian).
Sagutin
1. Anong mga antas panlipunan ang umiiral sa lipunang Romano?
2. Paano nagkaiba ang kalagayan sa lipunan ng bawat antas na ito?
3. Paano ipinapamalas ng mga Romano ang pagpapahalaga nila sa kanilang mga
sinasambang diyos?

Ang Pagtatatag ng Republikang Romano
Noong 509 BKP, itinatag ng mga ng Roma. May kontrol din ang Senado sa
Romano ang kanilang republika. Ito ay kaban-yaman (treasury). Sa simula, ang mga
pamahalaan na walang hari. Marami sa mga senador ay mula sa uring patrician. Ang
idea at estruktura nito ang naging batayan mga dating konsul ay maaaring maging
sa pagbuo ng mga modernong republika. senador. Kalaunan, maaari na ring maging
Sa Republikang Romano, lahat ng miyembro ng Senado ang mga plebeian.

mga pinuno ay inihalal. Pinakamataas na
pinuno ang dalawang opisyal na tinatawag
Classical Numismatic Group, Inc./

na konsul. Sila ay mga administrador; ibig
sabihin, sila ang nangangasiwa sa mga ga-
wain ng pamahalaan, gaya ng pagpasya
kung magkano ang buwis na kokolektahin.
CC BY-SA 2.5
Sila rin ang mga pinuno ng mga hukbong

sandatahan kaya sila rin ang nagpapasya
kung pakikipagdigma ang mga Romano. Nakaukit sa isang sinaunang perang
May kapangyarihan silang mag-veto; ibig metal (coin) ng mga Roman ang konsul
sabihin, maaari silang magpaliban, magpa- na sinusundan ng dalawang lictor. May
walang-bisa, o tanggihan ang mga panu- 12 lictor na itinatalaga ng Senado. Ang
lictor ay opisyal na katulong ng mga kon-
kalang batas. Para maipatupad ang anomang sul. Sila ang nagpapatupad ng parusa sa
batas, kailangan ng pagsang-ayon ng dala- mga taong lumalabag sa batas ng Roma.
wang konsul. Mayroon lamang isang taon Sa mga prusisyong pampubliko, sila ang
ang mga konsul para manungkulan nang nagdadala ng fasces o bungkos ng pat-
pat at isang palakol (tingnang muli ang
sa gayo’y maiwasan ang paghahangad ng larawan) na simbolo ng kapangyarihan ng
kapangyarihan. Sa simula, ang mga konsul konsul.
ay mula sa uring patrician. Kalaunan, ang
mga plebian ay maaaring maging konsul; Nasa ilalim ng mga konsul ang praetor
sa bandang huli, isa sa dalawang konsul ay na ang pangunahing tungkulin ay ang
kailangan na maging plebeian. ipatupad ang mga batas. Sa simula, may-
May Senado na nagpapayo sa mga roon lamang isang praetor at nagmula
konsul. Ang Senado ay lupong binubuo ng siya sa uring patrician. Kalaunan, noong
300 lalaki na inihalal para manungkulan 242 BKP, nagkaroon ng dalawang praetor:
sa habambuhay nila. Senador ang tawag ang praetor peregrinus ay sa labas ng Italya
sa kanila at sila ay mula sa uring patrician. habang ang praetor urbanus ay nananatili
Kailangang maging mahusay sila sa re- sa Roma. Habang lumalaki ang imperyo ay
torika at pananalumpati nang sa gayon nadaragdagan ng mga praetor. Sa panahon
makumbinsi nila ang mas nakararami sa ni Julius Caesar, mayroong 10–12 praetor
Senado sa kanilang ipinanunukalang batas. bukod sa maaari nang maging praetor ang
Kasama rin sa kanilang gawain ang pangasi- mga plebeian. Sa panahong wala ang mga
waan ang patakarang panlabas at panloob konsul sa Roma, nagiging pansamantalang

pinuno ng pamahalaan ang praetor na magkaroon ng kinatawan sa nasabing asam-
binibigyan din ng imperium. Ang imperium blea. Ang comitia centuriata ay binubuo
ay kapangyarihang nauukol sa mga konsul ng 100 na kinatawan na pinili mula sa 100
para pamahalaan ang mga kalakarang sibil, pinakamayamang pamilyang Romano. Ang
hudikatura, at militar. comitia centuriata ang nagtatalaga ng mga
Sa mga censor nakaatas ang panganga- hukom at nagbibigay ng interpretasyon sa
laga sa talaan ng populasyon ng buong batas na ginawa ng comitia populi tributa.
republika. Mahalaga ito dahil ang talaan Ang comitia populi tributa ay asamblea na
ang batayan ng pagbubuwis. Bukod dito, binubuo ng 35 kinatawan mula sa 35 tri-
sila rin ang nangangasiwa sa lahat ng aspek- bong bumubuo sa Republikang Romano.
to ng pananalapi. Isa pang gawain nila ang Ang mga kasapi ng asambleang ito ay nag-
pagbabantay ng moralidad ng lipunan. pupulong sa Forum Romanum upang doon
Ang asamblea ng mga mamamayan ng gumawa ng batas na ipatutupad sa buong
Roma ang isa pang bahagi ng pamahalaan. republika. Ang comitia populi tributa ay
Sa mga unang taon ng republika, ito ay konseho ng taumbayan. Inihahalal sa asam-
binubuo ng mga sundalo na ang tungkuling blea na ito ang mga kinatawan na tinatawag
ay gumawa ng mga batas at mag-apruba ng na tribune (taliba) na ang pangunahing
mga resulta ng eleksiyon. Ang mga asam- tungkulin ay bigyan ng proteksiyon ang
bleang ito ay ang comitia centuriata, comitia mga plebeian sa abuso ng patrician. May
populi tributa, at concillium plebis. Yaman kapangyarihan din silang i-veto ang mga
at impluwensiya ang naging batayan upang batas na nagmumula sa Senado.
Sagutin
1. Bakit makapangyarihan ang Senado sa Republikang Romano?
2. Paano nagkaroon ng pagkapantay-pantay sa kalagayan sa lipunan ang mga
patrician at plebeian?
3. Paano lumakas ang kapangyarihan ng mga plebeian?
Pakikidigma ng mga Romano

Bagaman maraming isyu sa pagitan ng mga
plebian at patrician, nagpatuloy sa pag-
lawak ng teritoryo ang Roma. Ito ay dahil
Neil Carey/CC BY-SA 2.0
sa matinding dedikasyon na ipinapakita ng

mga Romano para mapayaman ng kanilang
lungsod. Kilala rin ang mga Romano sa
kanilang mahusay na estratehiya sa pakiki-
digma at diplomasya.
Ang sandatahang lakas ng Roma ay Sa pakikipagdigma, epektibong-epektibo
ang pormasyon testudo ng mga lehiyon.
binubuo ng mga sundalong nagmula sa
Ang testudo ang pagbuo ng mala-pagong
mga plebeian at patrician. Ito ay hinahati sa na depensa upang masansala ang mga
mga lehiyon ( ). Ang isang lehiyon ay lumilipad na palaso mula sa pana ng ka-
binubuo ng 3000 hanggang 6000 sundalo laban.

at 100 o higit pa ang mga kabalyero. Pina- Ang Via Appia ay itinayo upang pag-
lakas din ang sandatahang lakas ng Rome dugtungin ang kaalyadong lungsod ng
ng humigit-kumulang 700 000 mandirig- Capua sa hilaga ng Naples. Patuloy ang
ma mula sa iba’t ibang teritoryong kaalyado pakikipagkomunikasyon ng Roma sa mga
ng Roma. kaalyadong lupain lalo na sa maliliit na
kolonya na nakalatag sa estratehikong lugar
Ang Paglakas ng Roma Nagsi- na nagsisilbing himpilan ng sandatahang
mulang magpalawak ng teritoryo ang lakas. Binubuo ito ng 300 na pamilya—
Roma mula noong ika-5 hanggang ika-4 na ang mga miyembrong lalaki na nasa Roma
siglo BKP. Ang mahigpit nitong katunggali at nasa tamang gulang ay obligadong mag-
ay ang Veii, bayang Etruscan may layong palista sa hukbong sandatahan. Noong 400
16 kilometro (10 milya) mula sa hilagang- BKP, ang Ostia ay isa sa naging kolonya na
kanluran ng Roma. Aabot ng halos isang nagpoprotekta sa Tiber.
siglo bago mapasakamay ng Rome ang Veii Noong 282 BKP, nakatanggap ng
noong 396 BKP. Naranasan ng mga Roma- tulong ang kolonyang Tarentum ng Gresya
no ang mawalan ng kompiyansa sa sarili sa katimugang Italya. Ang tulong ay mula
matapos salakayin ng mga Celt ang timog kay Pyrrhus na pinuno ng Epirus sa kan-
na bahagi ng kanilang lupain sa pama- lurang Gresya. Gayunpaman, natalo ang
magitan ng pagbagtas sa Italya. Napasok kaniyang hukbo ng mga Romano noong
ng pangkat ang Roma saka pinagnakawan 275 BKP dahil bumalik siya sa Epirus na
at sinunog bago lumisan at tumahak pa- sangkatlo (1/3) na lamang ang laki ng kani-
hilaga. yang hukbo na nakipaglaban sa tatlong dig-
Lumakas ang kapangyarihan ng Roma maan bago nagtagumpay. Mula sa pangya-
dahil sa mga pagpupunyagi sa politika at yaring ito ang katawagang “Pyrrhic victory”
pakikipag-ugnayan sa mga kalapit na lugar na tumutukoy sa tagumpay na na-offset ng
para maging kaalyado. Ang mga lugar na malaking kawalan ng tauhan dahil nasawi
ito ang nagsusuplay ng hukbo o sasakyang sa labanan. Gayunpaman, napasakamay ng
pandagat bilang suporta sa Roma. Sa mga Roma ang Tarentum nang iwanan ni Epirus
lugar na may wikang katulad ng Romano- ang garison nito. Ang pagwawagi ng Roma
Latin, ang mga naninirahan ay binigyan ng ay sanhi ng malakas na hukbong Romano
pagkamamamayan. na tinawag na legionnaires.
Sagutin
1. Ano ang legionnaire?
2. Paano nakatulong ang legion at legionnaire sa paglakas ng kakayahang militar ng
Rome?
3. Sa iyong opinyon, angkop ba na palakasin ang sandatahang lakas ng isang bansa?

Ang Pagbuo ng Imperyong Romano
Hindi naging hayagan ang mga Sicily. May malakas na hukbong pandagat
Romano na kasama sa kanilang patakaran ang Carthage kung kaya hindi agad nasa-
ang pagpapalawak ng teritoryo. Para sa kop ng Roma ang mga lungsod sa baybay-
kanila, ipinagtatanggol nila ang kanilang dagat.
lupain, pati yaong sa kanilang mga kaalya- Sumiklab ang mga digmaan sa pagitan
do, sa bantang pananalakay at pananakop ng ng Carthage at Roma na nakilala sa tawag

ibang pangkat. Sa ganitong pangyayari, naka- na “Mga Digmaang Puniko.” Tinutukoy sa
pagtatag ang Roma ng maraming kolonya Puniko ang mga Cartagines, na mga Phoe-
at lalawigan sa iba’t ibang lupain sa labas ng nician din dahil ang kanilang lungsod ay
mismong teritoryo nito. itinatag ng Imperyong Phoenician. (Ang
“Punic” ay Ingles para sa Latin na “Poenus.”)
Unang Digmaang Puniko Ang
Ang unang Digmaang Puniko ay naga-
Carthage ay matandang lungsod ng Phoe-
nap noong 264–241 BKP. Nagsimula ang
nicia na nasa hilagang baybayin ng Aprika.
sigalot ng Roma at Carthage nang mang-
Bago ang pag-unlad ng matandang Roma,
himasok ang mga ito sa sigalot na kina-
ang Carthage ay napakahalagang lungsod sa
sangkutan ng mga Mamertine sa Messana
rehiyon dahil ang lokasyon nito ay malapit
(kasalukuyang Messina) sa Sicily noong
sa maraming rutang pangkalakalan bukod
264 BKP. Ang mga Mamertine ay pang-
sa may magandang daungan ito sa Medite-
kat ng mga mersenaryong mula Campa-
ranyo. Noong tugatog ng kapangyarian nito
nia, sa katimugang Italya. Hindi nagwagi
(s. 650 BKP–146 BKP), sakop nito ang
ang Carthage sa digmaang ito at isinuko
ilang bahagi ng baybayin ng Mediteranyo,
nila sa Roma ang Sicily, pati na ang mga
kasama ang hilagang Aprika, katimugang
isla ng Lipari (Eolie o Aeolioe) na malapit
Espanya, at mga isla ng Sardinia, Corsica, at
sa hilagang baybayin ng Sicily. Ang Sicily
ang unang probinsiya ng Roma sa labas ng
tangway ng Italya.
Ikalawang Digmaang Puniko
Christian Manhart/CC BY-SA 3.0 IGO
Naging tampok sa Ikalawang Digmaang

Puniko ang Cartaginés na heneral na si
Hannibal Barca (247 BKP–183 BKP)
dahil tinawid niya ang Espanya patungo
sa Hilagang Italya. Ipinakita ni Hannibal
ang kaniyang husay sa pakikidigma mata-
pos niyang talunin ang mga Romano sa
Ang Carthage ngayon ay surburbia ng mga labanan sa Trebia (217 BKP), Lawa ng
lungsod ng Tunis sa Tunisia. Ang mga Trasimene (217 BKP), at Cannae (216 BKP).
guho ng Carthage (nakalarawan) ay Sa mga pananalakay ni Hannibal ay nagdala
idineklarang UNESCO Heritage Site.
siya ng mga elepante. Ang mga labanang ito
ay nagbigay takot sa mga Romano.

Upang malipat ang atensiyon ni Han- ng Gresya. Nasangkot ang Macedonia sa
nibal, sinugod ng mga Romano, sa pamu- Roma noong Ikalawang Digmaang Puniko
muno ni Heneral Scipio Africanus (236 nang makipag-alyansa si Haring Felipe V
BKP–183 BKP) ang Carthage noong 203 ng Macedonia kay Hannibal ng Carthage.
BKP. Napilitang umuwi ni Hannibal sa Anopa’t hindi ito nagustuhan ng Roma at
Carthage upang protektahan ito ngunit nakipagdigma ito sa Macedonia. Sumiklab
tinalo pa rin siya ni Scipio sa Digmaan ang unang digmaang Macedonian noong
ng Zama noong 202 BKP. Dito nagtapos 214 BKP at nagwakas noong 205 BKP
ang Ikalawang Digmaang Puniko. Napa- nang manalo ang Roma.
lawak pa ng Roma ang imperyo nito nang Nagpataw ang Roma sa Macedonia ng
masakop ang Espanya at malaking bahagi napakalaking bayad-pinsala at nang tumang-
ng hilagang Aprika. ging ibigay ito ni Felipe V, sumiklab ang
Ikalawang Digmaang Macedonia (200–197
Ikatlong Digmaang Puniko
BKP). Muli, nanalo ang Roma at nasakop
Lilipas ang halos 50 taon bago sumiklab
nito ang ilang territoryo ng Macedonia.
ang Ikatlong Digmaang Puniko (149–
Humalili kay Felipe V ang anak
146 BKP). Sa panahong ito, sinikap ng
niyang si Perseo (s. 213/212 BKP–
Carthage na umaahon sa pagkakatalo sa
s. 165 BKP) na nakipag-alyansa sa mara-
nakaraang digma. Ngunit nang magsimu-
ming estadong-lungsod ng Gresya. Hindi
lang magpakita ng lakas ang Carthagines,
ito nagustuhan ng Roma at nagsimula
sinalakay ng mga Romano ang Carthage,
ang Ikatlong Digmaang Macedonian (171
sinunog ang lungsod, at binudburan ng
BKP–168 BKP). Nagapi ng hukbong
asin ang mga sakahan nang walang tanim
Romano ang puwersa ni Perseo sa Labanan
na tumubo rito. Maraming Carthagines
ng Pydna. Nakulong si Perseo at nahati ang
ang namatay at marami ang ibinenta bilang
Macedonia sa mga rehiyong nagbabayad ng
alipin. Ang pagkawasak ng Carthage ang
taunang tributo sa Roma.
nagtapos sa mga digmaang Puniko. Sa ga-
Sumiklab ang Ikaapat na Digmaang
yon, naitatag ng Roma ang dominasyon
Macedonia (150–148 BKP) dahil sa rebel-
nito sa kanlurang Mediteranyo.
yon na sinimulan ng isang lalaking nagpa-
Pakikidigma sa mga Macedo- panggap na anak ni Perseo. Muli, nagwagi
nian Halos magkakapanabayan naki- ang Roma. Sa pagkakataong ito, tuluyan
pagdigma ang Roma sa Carthage at nang sinakop ang Macedonia at naging
Macedonia, matandang kaharian sa hilaga probinsiya ng Republikang Romano.
Sagutin
1. Sa anong mga kaharian nakipagdigma ang mga Romano at ano ang sanhi ng mga
digmaang ito?
2. Bakit tuluyang winasak ng mga Roman ang Carthage noong Ikatlong Digmaang
Puniko?
3. Paano napasakamay ng mga Roman ang buong Mediteranyo?

Ang Pagwawakas ng Republikang Romano
Bunga ng pagwawagi sa mga digmaan, noong 133 BKP. Ipinag-utos niyang ipama-
lumawak ang teritoryo at naging makapang- hagi ang mga pampublikong lupain sa mga
yarihan ang Roma. Ngunit kaakibat nito ay walang lupain na gustong magsaka. Nais
mga suliraning pang-ekonomiya na kai- din niyang ipatupad ang sinaunang batas
langang tugunan ng pamunuang Romano. na nagtatakda sa lawak ng mga sakahan sa
Ang mga suliraning ito ang magbubunsod mga pampublikong lupain. Ngunit dahil
ng pagbagsak ng Republika. maraming senador ang nagmamay-ari ng
malalawak na lupain, nakita nila ito bilang
Krisis sa Agrikultura Nagsimula
banta sa kanilang negosyo. Nangamba sila
ang krisis sa agrikultura dahil nawasak ang
na nais ni Tiberius ang suporta ng mahi-
maraming sakahan sa paglusob ni Hannibal
hirap para sa pagpapalakas ng kaniyang
noong Ikalawang Digmaang Puniko.
kapangyarihan sa politika. Nang tumakbo
Marami ring sakahan ang naiwang nakati-
muli si Tiberius sa pagka-taliba, nagka-
wangwang dahil ang mga may-ari nito ay
roon ng matinding kaguluhan pinaniniwa-
lumahok sa mga digma. Bumagsak pa ang
laang kagagawan ng mga senador na ayaw
presyo ng mga produktong agrikultural
sa kaniyang reporma. Si Tiberius ay kabi-
kaya nalugi ng mga magsasakang Romano.
lang sa 300 niyang tagasunod na napaslang
Dahil dito, marami ang nagbenta ng kani-
noong araw na iyon.
lang mga lupain upang manirahan at mag-
Sampung taon makalipas ng pagkama-
bakasakaling makahanap ng trabaho sa
tay ni Tiberius, naihalal naman bilang tali-
lungsod. Ngunit hindi gayon ang nangyari
ba ang kaniyang nakababatang kapatid na
at naging bahagi lamang sila ng lumalaking
populasyon ng mahihirap na Romano.
Noong 133 BKP, sinubok ayusin ni
Tiberius Gracchus (163 BKP–133 BKP)
ang krisis pang-agrikultura ng Roma mat-
apos siyang mahalal na taliba (tribune)
Marami sa mga aliping sumama kay

Spartacus ay bihasa sa pakikipaglaban.
Nakilala si Gaius Gracchus bilang isa sa Isa ito sa dahilan kung kaya nahirapan
pinakamahusay na mananalumpati sa ang Roma na supilin ang pag-aalsa sa
Rome. madaling panahon.

si Gaius Gracchus (154 BKP–121 BKP). ay mas nagiging tapat sa kaniyang hene-
Gaya ni Tiberius, isinulong ni Gaius ang ral kaysa Republika. Sa ganito nagsimula
reporma sa agrikultura. Namigay siya ng ang mga pribadong hukbo ng mga heneral
bigas at namahagi ng mga lupain sa ma- at naging malaking problema ng Republika
hihirap. Noong 121 BKP, nagkaroon ng dahil nanaig sa mga heneral ang kanilang
sigalot sa pagitan ng mga sumusuporta at mga pansariling interes at ambisyon. Ito
kumonkontra sa reporma ni Gaius. Isa si ang nagbigay-daan sa mga heneral, tulad ni
Gaius sa ilang libong mamamayang nama- Lucius Cornelius Sulla (139–78 BKP), na
tay sa kaguluhang ito. magkaroon ng posisyon sa republika. Noong
82 BKP, iginawad ng Senado kay Sulla ang

Pag-aalsa ng mga Alipin
titulong “Diktador.” Ang posisyong ito ay
Nakaragdag sa krisis sa agrikultura ang
mayroon lamang terminong tumatagal ng
lumalaking populasyon ng mga alipin.
anim na buwan ngunit hinawakan ito ni
Noong 135 BKP, nag-alsa ang mga alipin
Sulla nang dalawang taon at ginamit niya
sa isla ng Sicily. Naukupahan nila ang
ang kaniyang katungkulan upang ipapatay
ilang bayan bago sila nasupil. Noong 73
ang kaniyang mga kalaban sa politika.
BKP, nag-alsa ang humigit-kumulang sa
90,000 alipin sa pamumuno ni Spartacus Unang Triumvirate Noong 60
(111–76 BKP). Sa loob ng dalawang taon, BKP, nagsanib ang tatlo sa pinakakilala at
tinalo ng hukbo ng mga alipin ang mga mayayamang heneral sa Roma. Itinuring
Roman sa Timog Italya. Nasupil lamang sila na mga bayani ng Roma dahil sa kani-
ang pag-aalsang ito matapos mapatay si lang tagumpay sa mga digmaan. Sila ay sina
Spartacus habang nakikipaglaban sa hukbo Gnaeus Pompey (106–48 BKP) na nag-
ni Heneral Marcus Licinius Crassus (115– wagi sa mga digmaan sa silangan, Crassus
53 BKP). Ipinapako ni Crassus sa krus ang na tumalo kay Spartacus, at Julius Caesar
humigit-kumulang sa 6,000 aliping suma- (100-44 BKP) na kinalaunan ay makikilala
ma sa pag-aalsa upang hindi na pamarisan sa kaniyang mga tagumpay at pagsakop sa
ng ibang alipin. mga Gaul at sa Britanya. Sila ang tinawag
na “Unang Triumvirate ng Roma.”
Pagtatatag ng Pribadong
Dahil sa mga tagumpay ni Caesar, higit
Hukbo Sa magulong panahong ito,
na nakilala siya kaysa Pompey at Crassus.
naging madali para sa mga heneral na na
Nagkaroon siya ng mas malaking kapang-
mapaghangad ng kapangyarihan at maka-
yarihan. Bunga nito, marami ang nainggit
kuha ng suporta para sa kanilang mga
sa kaniya, kabilang na si Pompey. Ito ang
ambisyon. Sinimulan nilang bumuo ng
nagbunsod ng digmaang sibil sa pagitan ng
mga hukbo mula sa mga mamamayang
mga tagasuporta nina Caesar at Pompey.
walang trabaho sa pamamagitan ng kani-
Tinalo ni Caesar ang hukbo ni Pompey,
lang pangako na mababahaginan sila ng
pati na ang mga kumalaban sa kaniya mula
yaman at lupain na kanilang masasakop.
sa iba’t ibang bahagi ng Roma. Hinirang si
Ibang-iba ito sa tradisyon ng Roma na
Caesar na isang bayani nang bumalik siya sa
tanging mga nagmamay-ari lamang ng lupa
Roma noong 46 BKP. Kaakibat nito ay ang
ang maaaring maging sundalo ng Republika.
mataas na posisyon sa pamahalaan.
Dahil dito, marami sa mga naging sundalo

tagasuporta at kalaban ng yumaong dik-
tador. Ang mga tagasuporta ni Caesar ay
Georges Jansoone (JoJan)/CC BY-SA 4.0
pinamunuan nina Mark Anthony (83–30

BKP), Marcus Lepidus (88–13 BKP), at
Octavian (63 BKP–14 KP), na kinilala
bilang Ikalawang Triumvirate. Nagapi nila
ang mga hukbo nina Brutus at Longinus.
Ngunit naging magkaribal sina Mark
Anthony at Octavian. Noong 31 BKP, ti-
nalo ng hukbong pandagat ni Octavian ang

Hinalaw ni Julius Caesar ang kalendar- pinagsanib puwersang hukbong pandagat
yong may 365 na araw mula sa mga taga- nina Mark Anthony at Cleopatra (69–30
Ehipto at ang kalendaryo ay nakilala sa BKP, reyna ng Ehipto). Sa pagkapanalong
tawag na Kalendaryong Julian. ito, naging pinakamakapangyarihan si
Octavian sa buong Roma. Dito nagwa-
Sa pamunuan ni Julius Caesar, nai-
kas ng Republikang Romano at nagsimula
patupad ang maraming reporma at proyekto
naman ng Imperyong Romano.
tulad ng pagbibigay sa sandaang libong
Noong 27 BKP, ipinagkaloob ng mga
beteranong sundalong Romano ng lupain
natitirang miyembro ng Senado ang kapang-
na nasa mga kolonya ng Republika, pag-
yarihan kay Octavian na pamunuan ang
bibigay ng pagkamamamayan (citizenship)
buong Roma. Tinawag siyang “Augustus”
sa mga Romanong naninirahan sa sa labas
na nangangahulugang “marangal at dakila.”
ng Roma, at paggamit sa kalendaryong
Bilang pagpupugay kay Julius Caesar, idi-
Julian bilang opisyal na kalendaryo sa Euro-
nugtong ni Octavian ang “Caesar” sa titulo
pa (naging opisyal hanggang mapalitan ito
niyang ”Augustus” kung kaya kilala rin siya
ng kalendaryong Gregoryan noong 1582).
sa tawag na Caesar Augustus.
Noong 44 BKP, itinanghal si Julius Caesar
na dictator perpetuo o panghabambuhay na
diktador.
Marami sa mga senador at mayayaman
ang nangamba sa tinatamong kasikatan at
kapangyarihan ni Julius Caesar. Naisip nila
na maaaring buwagin nito ang Senado at
itanghal ang sarili bilang hari. Sa pamu-
muno nina Marcus Brutus (85–42 BKP)
at Gaius Cassius Longinus (85–42 BKP),
nabuo ang plano ng pamamaslang kay
Julius Caesar. Sinaksak hanggang sa mama-
tay ang dictator perpetuo noong Marso 15, Si Augustus ang unang emperador na
gumamit ng titulong Pontifex Maximus o
44 BKP. pinakamataas na pari ng kanilang relihi-
Ang Ikalawang Triumvirate yon. Sa madaling salita, saklaw ng
kapangyarihan ng emperador ang pama-
Sumiklab ang digmaang sibil nang mama- halaan, sandatahang lakas, at relihiyon.
tay si Julius Caesar. Sangkot dito ang mga

Naging mahusay na pinuno si yang mga hukbo na umabot sa 150 000
Augustus. Naisaayos niya ang marami sa sundalo. Ang mga dating sundalo ay bi-
mga problema ng Roma. Naibalik niya nigyan ng mga benepisyo tulad ng mala-
ang kapayapaan sa buong imperyo kung laking sahod at lupain sa Italya o sa ibang
kaya ang panahong ito ay tinawag na Pax lalawigan ng imperyo hanggang sa kani-
Romana o “Kapayapaang Romano” na tulang pagretiro.
magal mula 27 BKP hanggang 180 KP. Namatay si Augustus noong 14 KP
Upang mapanatili ang kapayapaan, pina- ngunit iniwan niya ang Roma na isang
laki at pinalakas ni Augustus ang kani- makapangyarihan at mayamang emperyo.
Sagutin
1. Sino-sino ang bumubuo sa Una at Ikalawang Triumvirate?
2. Paano nagkapareho at nagkaiba ang pamumuno sa Roma ng Una at Ikalawang
Triumvirate?
3. Ano ang nangyari sa Rome matapos patayin si Julius Caesar?
Ang Pagsibol ng Kristiyanismo

Noong 6 KP, naging lalawigan ng ng rebelyon laban sa Roma. Noong 73 KP,
Imperyong Romano ang Judea na pa- nasawata ang rebelyon at pinarusahan ang
mayanan ng mga Hudyo. Ang mga Hudyo mga naging sangkot dito. Winasak din ng
ay naniniwala sa Judaismo, relihiyong su- Roma ang Templo ng Herusalem bilang
masamba sa iisang diyos na tinatawag parusa sa mga Hudyo.
nilang Yahweh. Kaiba ito sa mga relihiyon
ng mg Romano na kumikilala sa mara-
ming diyos at nag-uukol din ng pagkilala
sa kanilang emperador bilang diyos. Noong
66 KP, naganap ang unang digmaan ng
mga Hudyo at mga Romano na ang sanhi
ay pagtutol ng mga Hudyo sa mataas na bu-
wis na ipinataw sa kanila ng Roma. Dahil
dito, sinalakay ng mga Hudyo sa puwer-
Davidbena/CC BY-SA 4.0
sang Romano sa Judea. Gumanti ang mga

Romano at kinuha ang salapi sa Templo ng
Herusalem na diumano ay pambayad ng
buwis ng mga Hudyo. Dahil ang templo ay
sagradong lugar sa kanila, itinuturing ito ng
mga Hudyo na kalapastanganan sa kanilang Isang arko na may disenyong Romano sa
pananampalataya kung kaya naglunsad sila Damascus, Israel

Sa panahong ito sa Judea, nagsimulang radikal ang mga turo ni Hesus. Ipinadakip
makilala ang isang mangangaral, si Hesus Siya ng mga Sanedrin (konseho ng Hudyong
(6 BKP–30 KP), na mula sa Nazareth, opisyal) at nilitis dahil sa diumanong paha-
bayan sa ibabang baybayin ng Dagat ng yag Niya na Siya ang hari ng mga Hudyo.
Galilea (sa ngayo’y hilagang Israel). Sa gitna Bagaman walang makitang sala, hinatulan
ng umiigting na pagtutol ng mga Hudyo Siya ni Poncio Pilato, Romanong goberna-
sa mga Romanong mananakop, si Hesus dor ng Judea, ng pagpako sa krus. Nanini-
ay nangangaral ng pag-ibig at mga gantim- wala ang mga tagasunod ni Hesus na nabu-
pala mula sa Kaharian ng Diyos para sa mga hay Siyang muli at umakyat sa langit. Dahil
mabuting gawa. Hindi naman bago ang sa paniniwalang ito, lalong nagsikap ang
mga itinuturo ni Hesus ngunit sa tatlong mga Kristiyano (tawag sa mga tagasunod ni
taon ng Kaniyang pangangaral ay duma- Hesus) na ipalaganap ang Kaniyang mga
rami nang dumarami ang Kaniyang mga aral sa Judea, Roma, at Asya Menor noong
tagasunod. Isang linggo bago dinakip si 30 KP hanggang 50 KP.
Hesus ay nagpunta Siya sa Herusalem para Para sa mga Kristiyano, iisa lamang
sa Paskuwa (Passover) na isang napakahala- ang Diyos na naglalang sa sangkatauhan at
gang pista para sa mga Hudyo. Masigabo marapat na sambahin. Hindi nila kinikilala
Siyang sinalubong ng mga tao at kapu- ang mga emperador bilang diyos, gayundin
na-puna na Kristo o Manunubos ang ang mga paganong diyos at diyosa. Hindi
turing sa Kaniya ng mga tagasunod Niya. ito nagustuhan ng mga Romano. Pagsapit
Labis itong ikinabahala ng mga Romano. ng 64 KP, isang sunog ang naganap sa
Ang Persona ni Hesus ay maaaring mag- Roma at isinisi ito ni Emperador Nero sa
taguyod ng mga ganap na reporma na mga Kristiyano. Sa kaniya unang nagsimula
maaaring magbunsod ng mga pag-aalsa. ang pag-uusig ng mga Kristiyano. Nagpa-
Ngunit hindi lamang ang mga Romano, tuloy pa ang persekusyon sa mga Kristiyano
kundi pati mga pinunong pari mula sa mga hanggang sa pamumuno ni Emperador
sekta ng Judaismo, ang nangangamba na Diocletian (244–311 KP). Ipinagpatu-
loy ni Galerius (250–311 KP) ang pang-
uusig sa mga Kristiyano ngunit nagbago
ito nang malubha siyang nagkasakit kung
kaya nilagdaan niya ang Batas ng Serdica
noong 311. Nakasaad sa kautusang ito na
ang Kristiyanismo ay kinikilalang legal na
relihiyon sa Imperyong Romano. Noong
312 KP, naging Kristiyano ang emperador
na si Constantine I (s. 227–337 KP) at siya
ang unang emperador Romano na nanam-
palataya sa Kristiyanismo. Noong 323 KP,
nilagdaan niya ang Batas ng Milan na nag-
sasaad ng mabuting pakikitungo sa mga
Kristiyano at nagbibigay sa kanila ng ganap
Si Hesus ay tinturing na manunubos o
na kalayaan sa pananampalataya. Hindi
savior ng kaniyang mga tagasunod.
pinagbayad ni Constantine I ng buwis ang

simbahan at mga pari. Ipinatayo niya ang
Basilika ni San Pedro sa Roma at Simbahan
ng Banal na Sepulkro sa Herusalem. Nagta-
laga rin siya ng mga Kristiyano sa matataas
na posisyon sa pamahalaan. Noong Pebrero
27 380 KP, ang bagong katatalagang em-
perador ng Imperyong Romano na si The-
odosius I (347–395 KP) ay nagpabinyag sa
Мико/CC BY-SA 3.0

Kristiyanismo. Pagkaraan nito, nilagdaan
niya ang Batas ng Thessalonica noong Pe-

brero 27 380 KP. Ipinahayag dito na ang
Kristiyanismo bilang opisyal na relihiyon Mga Sipi ng Batas ng Serdica sa mga
ng Imperyong Romano. Ang Kristiyanis- wikang Latin, Bulgarian, at Griyego na
mo sa panahong ito ay pinamumunuan ng nakadispley sa harapan ng Simbahan ni
Obispo ng Roma o Pope (Ingles sa papam Santa Sofia sa Sofia, Bulgaria
na “ama” sa wikang Latin).
Sagutin
1. Ano ang Kristiyanismo? Paano ito nagsimula?
2. Bakit ikinabahala ng mga Romano ang paglaganap ng Kristiyanismo sa Judea?
3. Bakit nakaranas ng persekusyon ang mga unang Kristiyano?
Pananakop at Migrasyon ng mga Pangkat

Maraming pangkat-etnikong Europeo na mandirigma. Bawat angkan ay binubuo
ang nagtungo sa teritoryong saklaw ng ng pinuno, kalalakihang mandirigma, at
Roma, lalo na sa Europa. Iba-iba ang pakay kani-kanilang pamilya.
ang mga ito.
Ang Mga Goth
Mga Pangkating Germaniko Nagmula sila sa “Scandza, na malaking
Ang mga Germaniko ay binubuo ng mga isla sa rehiyong Arktiko,” ayon sa manana-
tribung nagpalipat-lipat ng tirahan sa laysay na si Jordanes. Ipinagpapalagay ng
Europa noon pa mang Panahon ng Bakal. maraming arkeologo na ang lugar na tinu-
May magkakatulad silang kultura at wika. tukoy ay maaaring ang subrehiyon ng Scan-
Kabilang sa pangkating Germaniko ang danavia sa hilagang Europa.
mga Goth, Frank, at Vandal. Nagsimu- Hanggang ika-19 dantaon, ang kasay-
la silang manirahan sa mga teritoryo ng sayan ni Jordanes ang tanggap na pinag-
Imperyong Romano noong ika-3 siglo KP. mulan ng mga Goth. Kalaunan, pinasuba-
Ikinabuhay nila ang pagpapastol at pagsasa- lian ito ng ilang iskolar. Ayon sa kanila, sa
ka ngunit kilala sila sa pagiging mahuhusay kasalukuyang Poland ang pinanggalingan

sila nang bumagsak ang mga Hun noong
455 KP pagkaraang mamatay ng pinunong
Hun na si Attila (s. 406–453 KP).
Nagtungo ang mga Ostrogoth sa
Pannonia, lalawigan ng Imperyong Roma-
no (sa ngayo’y kanlurang Hungaria at ilang
Si Jordanes ay isang Goth. Noong mga bahagi ng Austria at mga estadong Balkan
550 KP, isinulat niya ang De origine ng Slovenia, Croatia, at Serbia). Pumayag
actibusque Getarum (Ang Pinagmulan at si Justinian I (527–565 KP), na manirahan
Gawa ng mga Getae [Goth]). Pinaikli sa doon ang mga Ostrogoth kapalit ng kani-
Getica, ang aklat ay naging isa sa mga
batayan ng kasaysayan ng mg Goth. Na-
lang serbisyo na ipagtanggol ang hangganan
kalarawan ang pamagat ng aklat ni Jor- ng Imperyong Romano sa silangan. Noong
danes sa sipi ng ika-9 dantaong manuskri- 493 KP ay itinatag ng Ostrogoth ang kaha-
tong nasa aklatan ng Lungsod ng Vatican. rian nito sa Italya sa pamumuno ni Haring
Theodoric (471–526 KP).
ng mga Goth. Ibinatay nila ito sa mga na-
Visigoth
tagpuang libingan ng mga Goth sa Sila-
Mga Visigoth ang tawag sa mga nani-
ngang Pomerania sa Poland noong 1873.
rahan sa pagitan ng mga ilog Danube at
Ang archeological dating ng mga libingan
Dniester sa silangang Europa. Pinayagan
ay inilagay sa pagitan ng una at ika-apat na
silang pumasok sa imperyo ngunit
dantaon KP.
hinihingan sila ng mataas na bayad ng mga
Naganap ang migrasyon ng mga Goth
Romanong opisyal. Kalaunan, kasama ang
noong pangalawang bahagi ng ikalawang
mga Ostrogoth, nag-alsa ang mga Visigoth
dantaon KP. May dalawang sangay ang mga
at pinagnakawan nila ang mga lalawigan sa
Goth: Ostrogoth at Visigoth.
Balkan. Noong 378 KP, tinalo ng mga Visigoth
Ostrogoth ang mga hukbong Romano, at nasawi rito
Nakilala sa tawag na Ostrogoth ang si Emperador Valens (328–3078 KP).
mga nanirahan sa mga baybayin mula ilog Noong 382 KP, pinayagan ni Theodi-
Don sa ngayo’y Russia hanggang sa bahagi sius I (347–395 KP) ang mga Visigoth na
ng ilog Dniester sa ngayo’y Ukraine. Naging manirahan sa Moesia, lalawigan ng Imper-
banta sila sa Imperyong Romano dahil yong Romano na ngayo’y nasa timog ng
naninirahan ang mga Ostrogoth malapit Ilog Danube). Nanatili sila rito hanggang
sa mga hangganan ng imperyo. Sa gayon, 395 KP. Sa pamumuno ni Alaric I (370–410
naging madalas din ang mga pananalakay KP), nagtungo sila sa Gresya. Pagkaraa’y
ng mga ito. Gayunpaman, may kalakalang sinimulan nila ang pananalakay sa Italya
namagitan sa mga Ostrogoth at mga noong 401 KP. Ilang ulit nilang ginawa ito
Romano. Ang una ang nagsusuplay ng mga haggang sa malawakang pandarambong sa
alipin kapalit ng mga butil, alak at tela mula Roma noong 410 KP.
sa mga Romano. Pagkaraang mamatay ni Alaric, nagtu-
Sinakop ang mga Ostrogoth ng mga ngo ang mga Visigoth sa Gaul (sa kanlurang
nomadikong Hun noong 375 KP. Walang Europa) ay nanirahan doon. Pagkaraan ay
gaanong tala tungkol sa kanila sa susunod nanirahan sila sa Espanya at nakisalimuha
na mga 80 taon. Muli lamang mababanggit sa mga Romano at mga katutubo roon.

Ang mga Frank
Ang mga Franks ay pangkating
Germaniko na binubuo ng Salian at
Ripuarian na unang nanirahan sa Ilog
Rhine (sa Alemanya). Noong 288 KP,
pinamunuan ni Emperador Maximian
(s. 250–s. 310) ang mga sundalong Romano
sa pakikipaglaban sa mga Frank dahil sina-
lakay ang hangganan ng Roma. Kalaunan,
pinayagan ng emperador na manirahan

ang mga Frank sa kanlurang bahagi ng Ilog Ang lupain ng mga Gaul noong 511
Rhine nang sa gayo’y may magtatanggol KP. Ang mga Frank na naging banta sa
sa Roma sa ibang pangkating nais suma- katatagan ng Imperyong Romano ay na-
lakay dito. Noong 481, ipinagkaisa ni ging tagapagtanggol nito sa pananalakay
ng iba pang pangkat-etniko, kasama na
Clovis I (466–511 KP) ang mga Frank at ang mga Gaul.
nagtatag ng kaharian sa ilalim ng dinasti-
yang Merovingian. Sa pamumuno ni Clovis Vandal noong 534 KP nang magapi ng mga
I, nagtagumpay ang mga Frank na paalisin Romano sa digmaan noong 534 KP.
noong 501 KP ang Visigoth sa Gaul kung
Ang mga Hun
kaya nasakop ang lupaing ito ng mga Gaul,
Ang mga Huns ay nomadikong
kasama na ang Cologne (bahagi ng kasalu-
pangkatin na naninirahan sa Gitnang
kuyang Alemanya).
Asya, bulubunduking Caucasus, at sila-
Vandal ngang bahagi ng Europa. Simula 370 KP,
Ang mga Vandal ay unang nanira- nanalakay ang mga Hun sa may Ilog Volga
han sa timog na bahagi ng Scandinavia at mga lupaing nasa labas ng teri-
(kasalukuyang Denmark, Norway, at toryo ng Imperyong Romano, na tinitir-
Sweden). Nang magsimulang humina ang han din ng mga Germaniko. Nagtagumpay
kapangyarihan ng Imperyong Romano ang mga Hun sa kanilang mga pananalakay
noong ika-3 siglo KP, sinalakay nila nito at nagpasiya ang pinunong nilang
ang Pannonia ngunit napigilan ng mga si Attila na salakayin noong 451 KP ang
Ostrogoth. Noong 330 KP, pinayagan ni Gaul (bahagi ng kasalukuyang Pransiya,
Emperador Constantine ang mga Vandal Belhika, Luxemburgo, Netherlands,
na manirahan sa Pannonia. Sumalakay ang Switzerland, katimugang bahagi ng Italya,
Hun noong 409 KP at nagtungo ang mga at Alemanya). Nakipag-alyansa ang Roma
Vandal sa Tangway ng Iberia at dito nagsa mga pangkat-etnikong Germaniko
tatag ng kanilang panibagong pamayanan. upang talunin ang mga Hun. Ngunit pag-
Noong 418 KP, sinalakay ng mga Visigoth karaan ng isang taon, nasakop ng mga
ang tangway kaya’t nagpasiya ang mga Hun ang hilagang Italya at dahil nag-
Vandal na manirahan sa teritoryo ng Imper- ing laganap ang gutom at sakit, napi-
yong Romano sa Hilagang Aprika. Noong litan umalis ang mga Hun doon. Nang
455 KP, sinalakay ng mga Vandal ang Roma mamatay si Attila noong 453 KP, unti-
at winasak ito. Bumagsak ang kahariang unting humina ang mga Hun.

Sagutin
1. Ano-ano ang mga pangkat-etniko ang nanirahan sa mga hangganan ng Roma?
2. Bakit nanirahan sa mga hangganan ng Roma ang mga pangkat na ito?
3. Ano ang naging pakinabang ng mga pangkat na ito sa Imperyong Romano?
Ang Paghina ng Imperyong Romano

Mula 235 hanggang 284 KP, ang at sa gayon, nakapagtatag ng maliliit

Imperyong Romano ay dumanas ng mga na pamayanan na sila ang kinikilalang
krisis sa politika, military, at ekonomiya “panginoon” ng mga nagtatrabaho para
mula sa mga pamunuan ng 25 emperador sa kanila.
nito. • Paghina ng sandatahang lakas ng Roma.
Ang paghina ng imperyo noong ika-3 Sa mahabang panahon, hinangaan—
siglo KP ay sanhi ng maraming dahilan. at sa isang banda, kinainggitan—ng
Nagkakasundo ang maraming iskolar na maraming kaharian ang sandatahang
ang mga sumusunod: lakas ng Roma. Ngunit dahil sa luma-
• Lumalalang krisis pang-ekonomiya. lalang krisis pang-ekonomiya sa imper-
Naging napakalaki ng Imperyong yo, nagiging kaunti ang mga mama-
Romano para matustusan, lalo pa’t mayang Romano na nagnanais na mag-
naging lubhang maluho ang pamu- ing lehiyonaryo (sundalo). Bunga nito,
muhay ng mga emperador, maraming napilitan ang ilang emperador, gaya
opisyal, at mayayamang pamilya. Ang ni Diocletian, na magpasok ng mga
ipinapataw na napakalaking buwis ay dayuhang mersenaryo, hal., mula sa
labis na nagpapahirap sa mga mama- mga pangkating Germaniko. Sa gayon,
mayan. Naging dahilan din ito para lu- ang kanilang katapatan ay higit na na-
mipat sa kanayunan ang ilang maykaya, kaukol sa kani-kanilang pangkatin—at
hindi sa emperyo.
• Mapaniil na pamahalaan. Ipinagpa-
tuloy ni Valerian (?–260 KP), empera-
dor mula 253 hanggang 260 KP), ang
batas ng naunang Emperador Decius
(201–251 KP) na nag-utos ng pag-aa-
lay ng sakprisyo ng bawat mamamayan
para sa mga Romanong diyos at diyosa.
Mahigpit na ipinatupad ang batas na
ito at mabigat na parusa ang nakalaan
para sa mga tumututol, gaya ng du-
Ang saklaw ng Imperyong Romano ay madaraming Kristiyano.
umabot kasalukuyang Europa hanggang
• Lumiliit na lakas-paggawa. Dahil sa
Hilagang Aprika at Asya Menor.
mga pakikipagdigma at mga digmaang

sibil, maraming sundalo at karani- “Augustus”—ng kanlurang imperyo. Baga-
wang mamamayan ang nasawi. Mara- man may dalawang emperador, si Diocle-
mi sa mga namatay ang bumubuo ng tian pa rin ang may higit na kapangyari-
lakas-paggawa ng imperyo. Sa gayon, han at maaari niyang i-veto ang anomang
maraming sakahan ang naiwang naka- desisyon sa pamamahala ni Maximian. Sa
tiwangwang. Maraming gawaing pang- panahong ito, nagwakas ang Krisis ng Ikat-
kabuhayan ang napabayaan. long Siglo.
• Pananalakay ng mga pangkat-etnikong
mula sa Alemanya, Pransiya, at iba pang
bahagi ng Europa. Malaking dagok sa

ekonomiya at pamamahala ng Roma
ang mga pananalakay at pandaram-
bong ito.
Bagaman nahaharap sa napakaraming
suliranin, sinikap ng mga sumunod na
Nino Barbieri/CC BY-SA 3.0
emperador na iligtas ang imperyo sa tulu-

yang pagbagsak nito.
Ang Pagbagsak ng Imperyong
Romano Naging napakalaki ng Imper-
yong Romano at sa gayo’y naging mahirap
para sa isang tao na pamahalaan ito. Naganap Eskultura ng Apat na Tetrarko na
matatagpuan sa Basilika ni San Marcos
ang Krisis ng Ikatlong Siglo na nagsimula
sa Venice, Italya
sa pagpaslang kay Emperador Alexander
Severus (s. 208–235 KP). Maligalig ang Gayunman, panandalian lamang ang
panahong iyon at muntik nang gumuho tagumpay ng pagkakahati sa imperyo. Na-
ang imperyo. Sa loob ng sandaang taon, pakalawak pa rin nito para maisansala ng
nagkaroon ang Roma ng 25 emperador dalawang emperador ang mga dayuhang
na tatawaging mga barrack emperors dahil pananalakay. Noong 293 KP, itinatag ni
mga sundalo ang pumili sa kanilang hanay Diocletian ang Tetrarkiyo, sistema ng pa-
ng magiging emperador. Naging malaking mamahala na nahahati sa apat na pinuno.
suliranin ang mga dayuhang pananalakay, Sina Diocletian at Maximian pa rin ang
digmaang sibil, salot, at kahirapan at iba mga Augustus ngunit nagkaroon ng mga
pang suliraning pang-ekonomiya. Dahil “Caesar,” si Galerius na “Caesar” ng sila-
dito, nagpasya si Diocletian, emperador ngan at si Constantius (s. 250–306 KP) para
mula 284 hanggang 305 KP, na hatiin ang sa kanluran. Tinatawag din silang tetrarko.
imperyo sa silangan at kanluran noong 285 Bawat tetrarko ay may sentro ng admi-
KP. Si Diocletian ang emperador—may titu- nistrayon: Nicomedia ang kay Diocletian;
long “Augustus”—sa silangan. Si Maximian Mediolanum, kay Maximian; Sirmium,
(s. 250–310), na opisyal ng sandatahang kay Galerius, at Augusta Trevorerum, kay
lakas at manugang ni Diocletian, ay ina- Constantius. Ang mga sentrong ito ay
tasang maging “Caesar”—at kalauna’y malapit sa mga hangganan ng imperyo.

Naging matagumpay ang mga kampa- Dahil sa pagkamatay ni Constantius noong
nya laban sa mga dayuhang pananalakay. Sa 306, nagkaroon ng pampolitikang labanan
gayon, napag-ukulan na ni Diocletian ng at nabuwag ang tetrarkiya noong 313 KP.
atensyon ang mga panloob na suliranin ng Si Constantine I, anak ni Constan-
imperyo. Nagsagawa siya ng mga reporma tius, ay naging emperador ng kanluran
para maisaayos ang sistema ng pagbubuwis. noong 312 KP at pagkaraa’y emperador ng
Pagkaraang magsagawa ng senso, natukoy pinag-isang Roma noong 324 KP. Kabilang
ang mga maylupa at kung gaano kalaki ng sa mga ipinatupad niyang reporma para
produksyon ng lupa. Naging batayan ito ng muling mapalakas ang imperyo ang ay pa-
buwis na ibabayad sa imperyo. Itinaas niya ghihiwalay ng gawaing pansibil at pangmi-

ang babayarang buwis. Ang mga maylupa litar. Ipinagamit niya na currency ang soli-
at may negosyo ay kailangang ipagpatuloy dus, gintong salaping metal na gagamitin sa
ang kani-kanilang gawain kahit pa nalulugi susunod na sanlibong taon. Ang sentro ng
sila, at magbabayad pa rin sila ng mataas na kaniyang pamunuan ay tatawagin niyang
buwis. Para masansala ang implasyon, nag- Constantinople. Makikilala si Constantine
takda siya ng presyo ng mga produkto at na unang emperador na naging Kristiyano
serbisyo, pati ng halaga ng pagpapasuwel- at sa gayon, ang mga Kristiyano ay mabi-
do. Hindi naging matagumpay ang pagpa- bigyan ng kalayaan sa pananampalataya.
patupad sa mga reporma. Noong 390 KP, idedeklara ni Theodosius
Samantala, dumarami ang mga Kristi- na opisyal na relihiyon ng imperyo ang
yano sa imperyo. Isa itong mabigat na suli- Kristiyanismo.
ranin para kay Diocletian dahil sa inaaka- Si Theodosius ang magiging huling
la niyang napipintog na pag-aalsa ng mga emperador ng pinag-isang Imperyong
ito sa imperyo. Mahigpit na panunupil Romano. Nang mamatay siya, muling na-
at matinding pang-uusig ang ipinatupad. hati into sa dalawa. Bumagsak ang Kan-
Lahat ng mahuhuling Kristiyano ay tino- lurang Imperyong Romano noong 476 KP
torture at pinapatay. nang salakayin ng mga Visigoth, sa pamu-
Magkakaroon ng pangalawang tetrar- muno ni Odoacer. Samantala, nagpatuloy
kiyo at pamumunuan ito nina Galerius at sa pag-unlad ang silangang bahagi at maki-
Constantius bilang mga Augusto at nina kilala ito sa tawag na Imperyong Byzantine,
Maximinus (s. 270–313 KP) at Valerius mula sa dating ngalan ng Constantinople
Severus (?–307 KP) bilang mga Caesar. na Byzantium.
Sagutin
1. Sino-sino ang mga nakilalang pinuno ng Imperyong Romano sa panahon ng
pagwawakas nito?
2. Bakit nahati ang Imperyong Romano?
3. Sino sa mga pinunong Romano ang lubos na nakapag-ambag sa pagpapayabong
ng kulturang Romano? Ipaliwanag ang sagot.

Mga Kontribusyon sa Daigdig ng
Republikang Romano
Ang Republikang Romano ay tumagal
ng 482 taon, mula 509 BKP hanggang 27
BKP. Sa panahong ito, maraming bagay,
paniniwala, at kultura ang umusbong

sa Rome. Marami sa mga ito ay napaki-
kinabangan sa kasalukuyan.
Batas at Pamamahala Mahala-
gang ambag ng mga Romano ang repub-
likanong uri ng pamahalaan. Bagaman may
mga pagkakaiba sa umiiral na mga repub-
lika sa kasalukuyan, naging batayan ang
Republikang Romano sa estraktura ng mga
sangay na lehislatibo at ehekutibo. Ito ang
nagbigay-daan sa demokrasya ng makaba-
gong panahon. Marami sa mga titik sa alpabetong Roma-
no ang ginagamit hanggang sa kasalu-
Marami sa mga batas Romano ang kuyan. Ilan sa mga ito ay napalitan na sa
naging batayan ng mga sistemang legal ng paglipas na panahon.
mga modernong bansa, gaya ng Pilipinas.
Ang Duodecim Tabulae (Labindalawang
Ekonomiya Sa panahon ng kalakasan
Talaan ng mga Batas) ay katipunan ng
ng Imperyong Romano, sumigla ang kala-
mga batas na nagtataglay ng mga karapa-
kalan dahil sa mabilis na komunikasyon
tan ng mga mamamayan. Marami sa mga
at network ng mga daan tulad ng Daang
karapatang ito ang naging bahagi ng mga
Appia. Pangunahing kalsada na ginawa
saligang-batas sa kasalukuyang panahon.
noong 300 BKP, ang Appia ang nagdurug-
Wika Ang alpabetong Romano ang siste- tong sa Roma at timog-silangang Italya.
ma ng pagsulat na umiiral sa maraming Ang mga artisanong Italyano ay gumagawa
bahagi ng mundo ngayon. Bagaman ang ng mga tela, alahas, palayok, sandata, mu-
sistemang ito ay nagmula sa mga Griyego, webles, at iba pang kagamitan at kasang-
marami sa mga letra ang binago at idinag- kapan. Bawat lalawigan ay gumagawa ng
dag ng mga Romano. Naging ambag din ng produkto tulad ng seda at mga na nakuha
mga Romano ang wikang Latin. Maraming sa pakikipagkalakalan sa Tsina, India, at
salita sa maraming wika, gaya ng Ingles at mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Ang
Pranses, ay may etimolohiya mula sa mga ugnayang pangkalakalan ay umabot sa sila-
salitang Latin. Sa kasalukuyan, ang Estado ngang bahagi ng Aprika, Timog silangang-
ng Vatican na lamang ang gumagamit ng Asya, at Tsina dahil sa mga mangangalakal
wikang Latin. na Griyego.

Lipunan Ang mga kaalamang natutuhan
Benh LIEU SONG (Flickr)/CC BY-SA 3.0

mula sa mga nasakop na lupain ay puspu-
sang pinag-aaralan ng mga Romano. Ang
mayayamang batang babae ay sa tahanan
nag-aaral at may sariling tutor. Sa akade-
miya pumapasok ang mga lalaki at nag-
aaral ng heometriya, astronomiya, piloso- Ang Pont du gard sa timog Pransiya ay
piya, at oratoryo. Samantala, ang mga nasa bahagi ng Romanong aqueduct. Ginawa
mababang antas ng lipunan ay nag-aaral noong unang dantaon KP para magda-
ng pagsusulat, pagbabasa, at aritmetika na la ng tubig sa Romanong kolonya, ang

aqueduct na ito ay itinanghal na UNESCO
magagamit sa pagnenegosyo. World Heritage Site.
Sa mga Romano nagmula ang
pinakaunang diyaryo na ginawa noong 59 Pagawaing-bayan Ang aqueduct ay
BKP, sa utos ni Julius Caesar. Ito ay tinawag sistema ng patubigan na nagdadala ng tubig
na Roman Acta Diruna na naglalaman ng sa mga lungsod at bayan. Ang pinakaunang
mga balita. Ang mga nilalaman ng Acta aqueduct ay ginawa ni Appius Claudius
Diruna ay nakaukit sa bato o bakal at na- (s. 340 BKP hanggang pagkaraan ng 280
kapaskil sa matataong pampublikong lugar. BKP) noong 312 BKP. Tinawag na Aqua
Panitikan Napakalaki at mahalaga ang Appia, ito ang nagsusuplay ng tubig sa mga
ambag ng mga Romano sa pandaigdigang water fountain sa Roma. Nagagamit hang-
panitikan. Kabilang sa mga akda ang mga gang ngayon ang ilang sa mga sinaunang
talumpati ni Cicero (106 BKP–43 BKP), aqueduct. Ang kaalaman sa paggawa ng
naratibong tulang Metamorphoses ni Ovid nito ang nagbigay-daan sa pagkakaimbento
(43 BKP–17/18 KP), koleksyon ng mga lir- ng mga pampublikong paliguan at alkan-
ikong tula sa Odes ni Horace (65 BKP–8 tarilya (sewerage). Nakilala rin ang mga
BKP), at epikong Aeneid ni Virgil. Isinu- Romano sa pagpapagawa ng mga daanang
lat ni Livy ang kasaysayan ng Roma sa gawa sa bato.
kaniyang Ab Urbe Condita (Mula sa Pag- Arkitektura Makikita ang implu-
kakatatag ng Lungsod). Historyador din si wensiya ng mga Romano sa arkitektura
Tacitus (56 KP–s. 120 KP) na sumulat ng sa mga likhang arkitektural na Pantheon,
Historiae (Mga Kasaysayan) na tungkol sa Colosseum, Roman Forum
Imperyong Romano mula 69 hanggang 96 Ang mga ito ay ilan lamang sa mga kon-
KP at Annals na tumalakay sa kasaysayan ng tribusyon ng mga Romano na napapaki-
imperyo mula 14 hanggang 68 KP. nabangan pa rin hanggang sa kasalukuyan.
Sagutin
1. Ano ang mga kontribusyon ng Republika ng Roman sa kasalukuyan?
2. Paano nakatulong ang mga kontribusyong ito sa kasalukuyan?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga kontribusyong ito ang pinakamahalaga? Ipaliwanag.

Alalahanin
• Umusbong ang sinaunang bayan ng mga Romano sa baybayin ng Ilog Tiber.
• Lumakas ang Roma matapos nitong magwagi sa mga digmaan sa mga
karatig na lupain nito tulad ng Carthage at Macedonia.
• Dumanas ang Roma ang matitinding krisis tulad ng pag-aalsa ng mga alipin.
• Ang Roma ay lalong lumawak noong pamumuno ni Julius Ceasar.
• Lumakas ang Republikang Romano at naging makapangyarihan ang
sandatahang lakas nito.
• Noong panahon ni Octavian, nakamtam ng imperyo ang kapayapaan at ang

panahon iyon ay tinatawag na Pax Romana.
• Maraming kontribusyon ang mga Romano, gaya ng pamahalaang republika,
alpabeto, diyaryo, aqueduct, at 12 talaan ng mga batas.
Subukin
A. Kompletuhin ang pangungusap. Isulat sa patlang ang tamang sagot.
1. Ang sinaunang bayan ng Roma ay nagsimula sa baybayin ng Ilog
.
Po Nile Tiber Tigris
2. Ang mayayamang mamamayan ng Roma ay tinatawag na
.
plebian patrician consul senador

3. Si Heneral ang namuno sa mga Carthagines noong
Ikalawang Digmaang Puniko.
Aurelius Brutus Hannibal Spartacus

4. Si ang namuno sa humigit-kumulang 90,000 alipin
laban sa Roma noong 76 BKP.
Crassus Brutus Julius Spartacus

5. Si ay binigyan ng titulong Augusto noong 27 BKP.
Caesar Lepidus Nero Octavian

6. Si ang maalamat na unang hari ng Roma.
Amulis Numitor Remus Romulus

7. Ang ang unang pangkat-etnikong na nanirahan sa
Roma.
Etruscan Latin Sabines Samnite

8. Ang ay sandatahang mandirigma ng Roma na
binubuo ng 3 000–6 000 sundalo at 100 o mahigit pang mga kabalyero.
armada lehiyon tribune triumvirate

9. Si ang pinuno ng pangkat-etnikong Hun na
sumalakay sa Roma noong 451 KP.
Alaric Attila Valens Ulfilas

10. Ang Carthage ay pamayanan ng pangkat-etnikong .
Griyego Ostrogoth Phoenician Vandal

B. Isulat sa patlang ang paliwanag ukol sa sumusunod na pangyayari sa kabihasnang
Romano
1. Pagkakatatag ng Roma—

2. Pagkakatatag ng republika sa Roma—

3. Pagsibol ng Imperyong Romano—

4. Paglaganap ng Pax Romana—

5. Pagkakatatag ng Kristiyanismo—


Pag-ugnayin
A. Isulat sa talahanayan ang hininging impormasyon ukol sa kabihasnang Romano.
Kabihasnang Romano
Pinagmulan:
Aspekto ng Kabihasnan Pagsusuri sa Aspekto ng Kabihasnan

Positibong Aspekto Negatibong Aspekto
pamahalaan
kabuhayan
relihiyon at paniniwala
antas panlipunan
sining at arkitektura
Sa aking pagsusuri, napatunayan ko na ang kabihasnang Romano ay

B. Pumili ng maituturing mong dalawang pinakamahalagang kontribusyon ng
kabihasnang Romano sa kasalukuyan at isulat sa kahon ang paraan kung paano
mo ito pinapahalagahan.
Pinakamahalagang kontribusyon 1 Pinakamahalagang kontribusyon 2

Paano ko nagagamit sa aking buhay Paano ko nagagamit sa aking buhay
Paano ko pinapahalagahan Paano ko pinapahalagahan
Suriin
A. Basahin ang ilang bahagi ng Duodecim Tabulae (Labindalawang Talaan ng mga
Batas) at sagutin ang mga katanungan ukol dito. Isulat sa patlang ang sagot.
Talaan I–Nauukol sa Pagharap sa Hukuman

1. Kapag ipinatawag ang sinoman sa tribunal ng hukom, ang ipinatawag ay
kailangang sumunod nang walang pag-aalinlangan.
Talaan II–Nauukol sa mga Hatol at Pagnanakaw
2. Kapag alinman sa mga nabanggit ay nangyari, ibig sabihin, kapag ang isa
sa mga partido ay malubhang nagkasakit, o may panatang kailangang
tupdin, o isa sa kanila ay lumiban dahil sa trabaho para sa Estado, o ang
isang araw ay naitakda para sa panayam sa isang dayuhan, kung kaya
ang hukom, ang tagahatol, o ang nasasakdal ay nahadlangan sa pagpun-
ta sa hukuman, at ang pagbibigay ng seguridad ay nailuwat sa pangya-
yari ito, ang pagdinig sa kaso ay ipagpapaliban.

Talaan III–Nauukol sa Ari-aring Ipinahiram
3. Pagkaraang kinilala [ng nasasakdal] ang kaniyang pagkakautang, at na-
hatulan siyang bayaran ito, kailangan niyang tuparin ang pagbabayad sa
loob ng tatlumpung araw.
Talaan IV–Nauukol sa mga Karapatan ng isang Ama, at sa Pagpapakasal
4. Kapag makatlong ulit nang ibinenta ng ama ang kaniyang anak na lalaki,
ang anak na ito ay magiging malaya na sa awtoridad ng ama.
Talaan V–Nauukol sa mga Lupain at Pangangalaga sa mga ito
5. Sa paano mang paraan isinaayos ng pinuno ng sambahayan (household)

ang kaniyang lupain, at naghirang ng tagapagmana sa lupaing ito, o ng
magiging tagapangalaga; nasa kaniya ang lakas at bisa ng batas.
Talaan VI–Nauukol sa Pagmamay-ari at Pag-aari
6. Kapag ang sinoman ay pumasok sa isang legal na kasunduan na patung-
kol sa kaniyang ari-arian, or ibinenta ito sa pamamagitan ng pasalitang
kasunduan or kasunduang nauukol din dito, ito ay magkakaroon ng lakas
at bisa ng batas. Kapag ang partido kapagkara’y ikakaila ang mga pahay-
ag niya, at magsasagawa ng mga paglilitis, siya ay papatawan ng parusa,
magbabayad siya nang doble sa halaga ng pinagtatalunang ari-arian.
Pinagkunan: www.avalon.law.yale.edu
Mga Tanong
1. Alin sa mga probisyon ng 12 Talaan ang maituturing mong makatuwiran?

2. Bakit mo sinasabing makatuwiran ang mga ito?

3. Alin sa mga probisyon ng 12 Talaan ang maituturing mong hindi makatuwiran?

4. Bakit mo sinasabing hindi makatuwiran ang mga ito?

5. Batay sa mga piling probisyon, sang-ayon ka ba na ipatupad ang 12 Talaan sa
Pilipinas? Ipaliwanag ang sagot.


B. Pag-aralan ang mapa at isulat sa patlang ng bawat bilang ang sagot sa mga
tanong. Isulat sa patlang ang sagot.
Eric Gaba (Sting - fr:Sting) and NordNordWest/CC BY-SA 3.0
1. Saang lugar angkop na isagawa ang sumusunod na gawaing pangkabuhayan?

a. pangingisda—
b. pagsasaka—
c. pagmimina—

2. Bakit sa mga lugar na ito angkop na isagawa ang mga binanggit na gawaing
pangkabuhayan?

3. Anong mga suliraning may kaugnayan sa kalikasan ang posibleng umiral sa
pagsasagawa ng mga nabanggit na gawaing pangkabuhayan?

4. Sa iyong opinyon, paano maiiwasan ang pag-iral ng mga suliraning ito?


5. Kung ikaw ang mamamayan ng lugar na ito, paano mo ilalarawan ang epekto
ng kapaligiran sa pag-unlad ng pamumuhay ng mga tao dito? Ipaliwanag ang
sagot.

Sanayin
G LAYUNIN—Nais mong ikampanya ang kahalagahan ng demokrasya at ang mga

pakinabang ng pamahalaang republikano.
R GAMPANIN—Bilang kasapi ng isang partido politikal sa bansa ay maisasagawa ninyo ito.
A MADLA—Napagpasiyahan ng inyong pangkat na magbigay ng impormasyon sa mga
Pilipino ukol sa pagkakapareho at pagkakaiba ng pamamahala, paggawa ng batas, at
pagpapatupad ng mga patakaran ng Republika ng Pilipinas at Republikang Romano.
S SITWASYON—Napapansin kasi ng inyong pangkat na maraming Pilipino ang nalilito sa
ating kasalukuyang sistemang politikal at impluwensiya ng Republikang Romano rito.
P PRODUKTO—Dahil dito, bubuo kayo ng isang panayam ukol sa pagkakatulad at
pagkakaiba ng Republikang Romano sa tatlong sangay ng pamahalaan ng Pilipinas.
S PAMANTAYAN—Upang masiguro ninyong maihahatid nang maayos ang mensahe,
kailangang (1) matukoy ang mga pagkakatulad at pagkakaiba ng dalawang republika,
(2) angkop at malinaw na impormasyon, (3) lohikal at malinaw na presentasyon, at
(4) epektibong paggamit ng wika sa pagpapaliwanag.

Aralin 10 Alamin
Ang Pagsisimula • Paano nakaimpluwen-

siya ang Kristiyanismo
sa pagtatag ng imperyo
ng Edad Medya sa sa Europa?

• Bakit mahalaga ang
Europa
tungkuling ginagam-
panan ng institusyong
panrelihiyon sa Edad
Medya (Medieval Age)?
Tuklasin
Lagyan ng ✔ ang kahon na angkop para sa iyo.
Ang relihiyon ang sentro Sang-ayon Di Sang-ayon

ng aking pamumuhay sa
aspekto ng:
lipunan
politika
ekonomiya
kultura
Basahin
Ang Imperyong Romano ay naghari sa malaking bahagi ng Europa sa loob
ng mahigit isang libong taon. Sa pagbagsak ng imperyong ito ay nagsimula ang
pag-usbong ng Europeo at ang bagong kabihasnang taglay nito. Ang panahong ito
ang naging simula rin ng Edad Medya (Medieval Age), ang yugto sa kasaysayan ng
Europa na sumasaklaw mula 500 KP hanggang 1500 KP. Sa panahong ito, iba’t ibang
pangyayaring panrelihiyon, pampolitika, at panlipunan ang naging salik sa pag-unlad
ng Europa tungo sa makabagong panahon.

Ang Pagpapatatag sa Simbahang Kristiyano
Sa kabila ng persekusyon, lumaganap ang mga obispo dahil sila ay tagapagpayo
ang Kristiyanismo. Marami ang nahikayat sa mga hari. Kasama sa kanilang tungkulin
sa mga aral ng bagong relihiyon. Naging ang pagpapatupad ng disiplina sa simba-
inspirasyon ang katiyakan at katapangang han, pagkakasal o pagsasawalang-bisa sa
ipinakita ng mga mananampalataya nito. kasal, pagpataw ng buwis bukod sa pama-
Hindi na lamang ang mga nasasakupan ang mahala sa mga pari at paroko ng diyosesis.
nagnanais na maging tagasunod ni Kristo. Noon, ang mga obispo ng Roma,

Noong 312 KP, naging Kristiyano ang Herusalem, Alexandria, at Antioch ang
emperador na si Constantine I (s. 227–337 itinuturing na pinakamakapangyarihan
KP). Nagpatayo siya ng mga simbahan sa sa daigdig ng mga Kristiyano. Binigyan
Roma at Herusalem. Pinahintulutan din ng pagtangi ang mga nabanggit na obispo
niyang makapagtrabaho sa gobyerno ang sapagkat ipinagpapalagay na ang mga apos-
mga pinuno ng simbahan bukod sa hindi tol o disipulo ni Hesus ang nagtatag ng
niya pinagbabayad ng buwis ang mga ito. kanilang mga partikular na simbahan.
Idineklara ni Theodosius I (347–395
Ang Pope Ang obispo sa Roma ang
KP) na opisyal na relihiyon ng Imperyong
may higit na kapangyarihan sapagkat siya
Romano ang Kristiyanismo noong 390 KP.
ang itinuturing na kahalili ni San Pedro,
Dito nagwakas ang persekusyon at lalo
at ayon sa paniniwala, siya ang apostol na
pang dumami ang mga Kristiyano.
pinagbilinan ni Hesus ng susi ng kaharian
Dumami nang dumami ang mga Kris-
ng langit. Noong ika-4 na siglo, tinanggap
tiyano. Sa gayon, kailangan nila ng estruk-
ng mga Europeo ang Obispo ng Roma na
tura para lalo pang mapatatag ang kanilang
pangkalahatang pinuno ng simbahan. Siya
simbahan. Pagsapit ng 300 KP, nakapag-
ay tinawag na Pope —“Papam” sa wikang
tatag na ng mga simbahan—tinatawag na
Latin na ang ibig sabihi’y “ama.” Sa pana-
paroko (parish)—at bawat paroko ay
hong ito, hindi pa nila gagap ang magiging
pinamamahalaan ng mga pari at pinamu-
saklaw ng kapangyarihan ng Pope.
munuan ng kura paroko (parish priest).
Noong ika-6 na siglo, ipinatibay ni
Ang mga pari ang nagdaraos ng misa, nag-
Gregoryo I (s. 540–604 KP) ang kapang-
iingat ng mga tala ng simbahan, bumibisi-
yarihan ng kaniyang posisyon bilang Pope
ta sa mga maysakit, nagpapakain sa mahi-
(590–604 KP). Hindi lamang espiritwal
hirap, at nagpapalaganap ng mga aral ng
kundi pati pampolitika ang kaniyang saklaw
Kristiyanismo.
ng kaniyang kapangyarihan. Ibig sabihin,
Ang mga paroko ay pinapangkat sa
nasa kaniyang pamamahala ang Roma
isang diyosesis (mula sa salitang Latin na
at mga kalapit na lugar na kilala ngayon
dioecesis para sa “nasasakupan [jurisdiction]
bilang mga estado ng Pope. Naging aktibo
ng gobernador”). Ang diyosesis ay pinamu-
rin si Gregoryo I sa pagpapatatag ng simba-
munuan ng obispo. Nang panahong ito,
han sa pamamagitan ng paghikayat sa mara-
ang mga obispo ay karaniwang nagmu-
ming paganong Aleman na magpabinyag
mula sa mga anak na lalaki ng mayayaman
sa Simbahang Katolika.
o maharlikang pamilya. Makapangyarihan
Aralin 10 Ang Pagsisimula ng Edad Medya sa Europa | 255

iba’t ibang sakramento ng simbahan sa mga
mamamayan. Dahil sa takot ng taumbayan
na mawala ang grasyang mula sa Diyos at
mahulog sa apoy ng impiyerno, sila na mis-
mo ang pumipilit sa hari na sumunod sa
Pope.
Malaki rin ang naitulong ng mga or-
deng relihiyoso sa pagpapalawak ng kapang-
yarihan ng mga Papa. Naging modelo
ng buhay-Kristiyano ang mga prayle at

madre. Sa panahong ito, naging mahalaga
sa lipunan ang kanilang monasteryo bilang
sentro ng karunungan at kawanggawa.
Si Gregoryo I ang unang Pope na gumamit
Ang Monastisismo Ilan sa mga
ng titulong “Servus Servorum Dei” (Ling-
kod ng Diyos). Kristiyano ay nanirahan sa mga liblib
na lugar noong panahon ng persekusyon.
Lumayo sila sa magulong lungsod o
Si Inocente III (s. 1160–1216) ang kanayunan para mamuhay nang mag-isa.
itinuturing na pinakamaimpluwensiya sa Ang ganitong pamumuhay ay tinatawag na
mga Pope ng Edad Medya. Sa kaniyang “monastisismo,” mula sa salitang Griyego
panahon bilang Pope (1198–1216), na- na monachos para sa “mag-isang pamu-
ging mas hayag ang pakikialam ng kani- muhay.” Sa panahong ito, may mga tao
yang katungkulan sa moral at politikal na humiwalay sa lipunan at mamuhay bi-
usapin. Halimbawa, pinilit niya si Philippe lang monghe, mongha, o ibang relihiyoso
Auguste (1165–1223), na hari ng Pransiya nang naaayon sa mga simulain ng monati-
mula 1180 hanggang 1223, na ibalik ang sismo o kaya’y isang relihiyosong panata. Sa
katayuan ng dati nitong Reyna na hiniwa- ganitong pamumuhay, naniniwala silang
layan niya, at ito ay sinunod ng hari. Napili- makakamit nila ang mataas na antas ng
tan si John (1166–1216), hari ng Inglatera kaganapang panrelihiyon o pananalig sa
mula 1199 hanggang 1216, na tanggapin Diyos.
si Inosente III na kaniyang panginoong- Ang mga monghe ay namumuhay
piyudal; gayundin, kinilala ni John si alinsunod sa tatlong panata: karalitaan
Stephen Langton (s. 1150–1228) na (poverty), kadalisayan o kalinisan (chastity),
Arsobispo ng Canterbury (1207–1228). at pagsunod (obedience). Ang ganitong kai-
(Ang naturang posisyon ang pinakamata- sipan ay naging laganap sa Europa sa Monte
as sa hirarkiya ng Simbahan sa Inglatera.) Cassino, Italya noong 520 KP. Dito itatag
Nakokontrol ni Innocente III ang mga hari ni San Benedicto (480–547)—tataguriang
sapagkat hindi siya nagdadalawang-isip na “Ama ng Monastisismo”—ang monasteryo
gamitin ang kaniyang kapangyarihang es- sa kaniyang orden na makikilala sa tawag
piritwal, tulad ng interdiksiyon. Sa pamana Benediktino. Sunod sa mga simulain
magitan nito, napagbabawalan ng Pope ng orden, ang buhay ng mga monghe ay
ang mga pari na magsagawa o ibigay ang umiikot sa pagdarasal; pag-aalaga ng hayop

o gawain sa kusina; simpleng pamumuhay, nungan at pag-unlad ng edukasyon. Ang
pananamit at pagkain nang isang beses mga monghe ay iilan lamang sa mga tao
kapag panahon ng taglamig; pagkain nang noon na marunong magbasa at magsulat.
dalawang beses kapag nagtatrabaho sa bukid May mga monghe na naging eskribante
tuwing tag-init; pag-aalaga sa maysakit at at naging gawain nila ang pagsipi ng mga
maralita; at pag-aasikaso sa mga manlalak- lumang aklat at pag-iingat sa mga ito sa
bay na nais manuluyan sa monasteryo. kanilang silid-aklatan. Gayundin, nag-
Naging malaki ang kontribusyon bibigay sila ng edukasyon sa mga batang
ng mga monghe sa pag-ingat ng karu- lalaki sa lokal na komunidad.
Sagutin
1. Ano ang nakasulat na pamantayan sa isang monastikong pamumuhay?
2. Paano ang paraan na naisasalarawan ang monastikong pamumuhay ng mga
monghe?
3. Bakit maituturing na pagpapalakas ng simbahan ang mga gawain ng monghe?
Ang mga Ordeng Relihiyoso karoon ng kalayaan sa loob ng kumbento,

Maraming monastikong orden noong Edad halimbawa, kalayaan sa dominasyon ng kala-
Medya ang naitatag dahil sa kagustuhan lakihan at kalayaan sa pagtamo ng mataas
ng marami na magkaroon ng espiritwal na karunungan na hindi tipikal na natata-
na buhay. Nais nilang tularan ang buhay mo ng mga babae sa panahong iyon.
ni Hesukristo, na nabuhay nang payak at
walang ari-arian, at inilaan ang buhay para
sa pagligtas sa sangkatauhan.
Bukod sa Benediktino, itinatag ang
mga ordeng Carthusian at Trinitarian
noong Edad Medya. Tinawag na Carthu-
sian dahil itinatag ang ordeng ito sa lambak
ng Chartreuse sa Pransiya noong 1084 ni
San Bruno (s. 1030–1101). Ang Trinitarian,
tinatawag ding Mathurin, ay ordeng iti-
natag ni San Juan ng Matha (1160–1213)
noong 1198. Marami rin ang sumapi sa
Cluniac (itinatag noong 910 KP) at Cister-
nian (itinatag noong 1098 ) na mga sangay
ng ordeng Benediktino. Si Santa Hildegard ng Bingen, mongha
Nang panahon ding ito, may kababai- at may-akda ng mga aklat sa Teolohiya,
hang pumasok sa mga kumbento bilang Medisina, at Musika ay karaniwang si-
nasangguni ng Pope, emperador, at hari.
mga mongha. Marami sa kanila ang nag-
Noong 2012, idineklara siya ni Papa
mula sa aristokratang pamilya na hindi nais Benedicto XVI bilang isa sa mga Doktor
mag-asawa o kaya’y hindi makatagpo ng mang Simbahan.
papangasawa. Maraming mongha ang nag-

Pagsapit ng ika-13 siglo, nadagragan ng simbahan upang palaganapin ang Kristi-
ang mga ordeng relihiyoso. Ang mga pari yanismo sa buong daigdig.
na kabilang sa isang orden ay tinatawag na Noong 1209, itinatag ni San Francisco
“prayle,” mula sa salitang Latin na frater de Asis (1181/1882–1226) ang Orden
para sa “kapatid.” Ang mga prayle ay naki- ng mga Prayleng Menores (Order of Friar
salamuha na sa lipunan upang hikayatin Minors). Higit na kilala bilang Pransis-
ang taumbayan na mamuhay ayon sa kano, pangunahing tungkulin ng orden
mabubuting aral ng simbahan. Sumusu- ang pagkalinga sa mahihirap ng lipunan.
nod din sila sa kautusang inilatag ni San Ang mga kasapi ng ordeng ito ay nakilala
Benedicto at sumumpang tutupdin ang tat- sa pamumuhay sa kaaba-abang kahirapan.

long pangunahing panata (vows). Si San Antonio de Padua (1195–1231
Sa panahong ito, sumibol ang scholas- KP), guro at mangangaral, ay mula sa or-
ticism, na paraan o metodo ng pagtuturo at deng ito.
pagtatanggol sa mga doktrina ng simbahan Ipinagtibay noong 1216 ni Papa
sa mga pangunahing paaralan at paman- Honorio III (1150–1227) ang ordeng itina-
tasan sa Europa. Sina San Ambrosio (339– tag ni Santo Domingo de Guzman (1170–
397 KP) at San Agustin (354–430 KP) 1221). Ito ang Orden ng mga Mangangaral
ang ilan sa mga tagapanguna ng paggamit (Order of Preachers) na kilala rin sa tawag
ng pilosopiya para maipaliwanag ang mga na Dominikano. Kasama sa mga simulain
doktrina ng Simbahan sa pamamagitan ng ay mangaral tungkol sa Salita ng Diyos at
kaalaman sa mga ideyang Kristiyanismo at puksain ang mga ereheng paniniwala. Si
pilosopiyang Griyego. Santo Tomas de Aquino (1225–1274) ay
May dalawang kilalang orden ang nai- isa sa pinakamahusay na teologo (eksperto
tatag sa panahong ito na naging instrumento sa relihiyon) na nagmula sa ordeng ito.
Sagutin
1. Ano ang mga orden na unang itinatag noong Edad Medya?
2. Bakit itinatag ang mga orden na ito?
3. Bakit naging mahalaga ang gampanin ng mga ordeng relihiyoso sa pagpapatatag
ng katayuan ng Simbahang Katolika?
Pagsibol at Pag-unlad
ng Imperyong Byzantino
Pagkaraang bumagsak ng Roma noong Ang tawag na “Bizantine” ay likha ng
476 KP, ang Imperyong Byzantine ang mga historyador noong ika-16 na dantaon
maghahari sa kalakhang bahagi ng sila- at ibinatay nila ito sa “Byzantium” na
ngan at katimugang Europa. Magtatagal ang naging kabiserang lungsod ng imperyo.
imperyo hanggang 1453 KP.

Noong Edad Medya, ang Constantinople ang pinakamalaki at pinakamayamang lungsod

sa buong Europa.
Kalaunan, ang Byzantium ay tatawaging si Flavius Belisarius (s. 500–565 KP) na

Constantinople, sunod sa ngalan ni Empe- pamunuan ang sandatahang lakas. Naging
rador Constantine. (Dahil ang “Byzantine” matagumpay si Belisarius at nabawi ang
ay tawag na umiral pagkaraan ng buhay ng mga teritoryo sa Hilagang Aprika, Espanya,
imperyo, ang pagtukoy ng mga mamamayan at Italya. Nagapi niya ang mga Persian at
nito dito ay Imperyong Romano pa rin.) napatatag ang seguridad ng mga silangang
Ang Kanlurang Imperyong Romano hangganan ng imperyo.
ay sinakop ng mga pangkating Germaniko:
ang Italya ng mga Ostrogoth; ang Espanya
ng mga Visigoth; ang Hilagang Aprika ng
mga Vandal, at ang Gaul ng mga Frank.
Samantala, nagpatuloy sa pag-unlad ang
Silangang Imperyo. Ang Constantino-
ple ay naging pinakamalaking lungsod sa
imperyo at pangunahing sentro ng komer-
syo. Bumagsak ang Roma noong 476 KP
at ang silangang bahagi ang nakilala nang
Imperyong Romano.
Naging katuwang ni Justinian sa pama-
Nang maging emperador si Justinian mahala ng imperyo ang kaniyang
(482–565 KP) ng Imperyong Romano asawang si Theodora (s. 500–548 KP). Si
sa silangan noong 527 KP, ninais niyang Theodora ay isa sa mga unang pinunong
mapag-isang muli ang silangan at kanlu- kumikilala at nagsulong ng mga karapa-
tan ng kababaihan. Dahil sa mga pagpu-
rang bahagi ng imperyo at sa gayo’y naiba-
pursige niya, ipinagkaloob ni Justinian
lik ang kaluwalhatian at kapangyarihan ng ang karapatan ng babae na bumili at mag-
Roma. Ngunit para mangyari ito, kailangan ari ng sariling lupain. Ang mga larawan
niyang magapi ang mga Germaniko sa kan- ng mosaic nina Justinian at Theodora ay
lurang Europa at Hilagang Aprika. Inatasan matatagpuan sa Basilica ng San Vitale sa
Ravenna, Italya.
niya ang kaniyang mahusay na heneral na

Ang tugatog ng kapagyarihan ng ang teritoryo ng Silangang Imperyong Ro-
Imperyong Byzantine ay noong paghaha- mano na kinabibilangan na lamang ng Sil-
ri ni Justinian. Marami siyang ipinatupad angang Balkan at Asya Menor. Hindi na rin
na reporma. Pinarepaso ang mga umiiral ito ang kinikilalang malakas na imperyo sa
na batas sa imperyo. Ang mga batas na ito bahagi ng Mediteranyo.
ay naisulat sa lumipas na daan-daang taon Mga Romang Kristiyano ang pag-
at matatagpuan sa iba’t ibang dokumento. turing sa sarili ng mga mamamayan ng Con-
Kasama sa mga batas na ito ang Labinda- stantinople at malaking bahagi ng Imper-
lawang Tableta ng Republikang Roman yong Romano sa silangan. Gayunman, ang
(509–31 BKP), mga batas ng Senado at wikang sinasalita nila ay Griyego—at hindi
mga desisyon ng mga huwes, gaya ng mga Latin—dahil ang Byzantium ay matandang
atas ng mga emperador at mga desisyong kolonyang Griyego.
panghudikatura. Noong 529 KP, ang mga Dahil ito ang laganap na relihiyon sa im-
batas Roman ay nagkaroon ng sistema at peryo, Kristiyanismo ang popular na tema
tinipon sa tinawag na Corpus Juris Civilis sa sining, musika, at arkitekturang panre-
(Katipunan ng Batas Sibil)—mas kilala lihiyon para makapagbigay ng kaluwalha-
bilang Koda Justinian (Codex Justinianus). tian sa Kristiyanismo. Sa buong lungsod
Napakaayos ng pagkakasulat nito kung ng Constantinople, mayroong mga dam-
kaya naging batayan ito ng mga batas ng banang panrelihiyon, simbahan, relikya, at
maraming bansa sa buong mundo. ikono. Itinayo ang Hagia Sophia na pinaka-
Napatatag ni Justinian ang Silangang malaking simbahan nang panahong iyon.
Imperyong Romano, subalit sa kaniyang
pagkamatay noong 565 KP, naging suli-
ranin ng mga sumunod na emperador ang
pagtatanggol at pagpapanatili sa malawak
na teritoryong iniwan sa kanila.
Tatlong taon pagkamatay ni Justinian,
sinakop ng mga Lombard ang Roma.
Dahil dito, natira na lamang sa mga Roma-
no ang katimugang bahagi ng Italya at Sici-
ly. Naging madalas din ang pananalakay ng
Arild Vågen/CC BY-SA 3.0
mga Persian at Slav (mga pangkat na mula

sa Gitnang Europa at Hilagang Asya). Ang
naging pinakamalaking hamon sa imperyo
ay ang paglakas ng Islam, relihiyon ng mga
Muslim, na naging dahilan upang magkaisa
ang mga tribung Arabe. Nang magapi ang “Banal na Karunungan” ang ibig sabihin ng
mga Romano sa Yarmouk (nasa kasalu- Hagia Sofia. Itinuturing na obra maestra
kuyang Syria at Jordan), nawala sa kanila ng Imperyong Byzantine, ito ay ipinatayo
na simbahang Kristiyano noong ika-6 na
ang Syria at Palestine. Noong 679 KP, sina- dantaon KP, naging moske noong 1453, at
kop ng mga Vulgar ang lambak malapit sa ginawang museo noong kalagitnaan ng
Ilog Danube (bahagi ng Alemanya ngayon) ika-20 dantaon.
at itinatag nila ng isang kaharian. Lumiit

Noong ika-12 siglo, ang Constantinople mula sa Timog-Silangang Asya at India, ala-
ay naging kabisera ng imperyo at naging has at garing mula sa India, trigo at balahi-
sentro ng kalakalan sa Europa. Nagka- bo ng hayop mula sa Rusya, at flax at pulot
roon dito ng palitan ng mga produkto sa mula sa Balkan. Mula sa Constantinople,
pagitan ng Kanluran at Silangan tulad ng ipinagbibili sa Mediteranyo at Hilagang
seda mula Tsina, mga pampalasa (spices) Europa ang mga produktong ito.
Sagutin
1. Paano naitatag ang Imperyong Byzantine?

2. Gaano kalaki ang impluwensiya ng Kristiyanismo sa buhay ng mga Byzantine?
Magbigay ng halimbawa.
3. Ano ang kahalagahan ng Kodang Justinian?
Ang Pag-usbong ng mga Unang

Kahariang Europeo
Ang paglakas ng mga pangkat-etnikong Naghangad si Odoacer na palawakin
Germaniko ay isa sa mga katangian ng Edad ang kaniyang lupain. Sinalakay at nasakop
Medya. Sa panahon ng pananakop ng mga niya ang Dalmatia (sa ngayo’y Croatia).
Romano, marami sa kanila ang napabilang Nabawi niya ang Sicily sa mga Vandal.
sa mga bagong teritoryo ng imperyo. Ang Gayupaman, napilitan siyang magkanlong
iba ay nandarayuhan sa imperyo upang sa Ravenna sa hilagang-silangang Italya
makipagsapalaran. Sa panliligalig ng mga nang sakupin ng pinunong Ostrogoth na si
Hun mula sa Asya, humingi ng proteksiyon Theodoric (454–526 KP) ang Italya noong
ang mga Visigoth sa mga Romano, subalit 490 KP. Noong 493, inaanyayahan ni
hindi na sila ang dating lakas na makatitinag Theodoric si Odoacer sa isang hapunan at
sa mga kalaban. Napansin ito ng mga Visi- doon siya pinaslang.
goth, kaya sinamantala nila ang pagsalakay. Sa mga pangkating Germaniko, ang
Noong 476 KP, sinalakay at sinakop ng mga Frank ang pinakamatagumpay. Ang
mga Visigoth, sa pamumuno ni Flavious mga Frank ay nanirahan sa baybayin ng
Odoacer (s. 433–493 KP), ang Roma. Sa Ilog Rhine (sa ngayo’y Alemanya). Nagkai-
loob ng halos 15 taon, pinamahalaan ni sa sila sa ilalim ng Dinastiyang Merovingian
Odoacer ang Roma at Italya. Namahagi (475–750 KP). Si Childeric I (?–481/482
siya ng lupain sa kaniyang mga tagasunod. KP) ang nagtatag ng dinastiyang ito na
Bihira siyang makialam sa mga kalakaran isinunod sa pangalan ng kaniyang amang
ng Simbahang Katolika Romano. si Merovech na dating pinuno ng kanilang
tribu.

Noong 481, naging hari ang anak ni Ang isa sa pinakamaimpluwensiyang
Childeric na si Clovis I (s. 466–511 KP). mayordomo ay si Pepin ng Herstal (?–714
Dahil mahusay na heneral at pinuno, napag- KP) na kumontrol sa buong kaharian mula
isa niya ang mga Frank. Napalawak niya 687 hanggang 714. Sumunod sa kaniya ang
ang kaniyang kaharian sa ngayo’y Pransiya anak niyang si Carlo Martel (s. 688–741
at kanlurang Alemanya. Itinatag niya ang KP) na naghari hanggang 741. Isinunod sa
kaniyang kabisera sa Paris. Si Clovis ang pangalan ni Carlo ang dinastiyang Carolin-
unang Germanikong hari na naging Kato- gian. Naging bansag kay Carlo ang “martel”
likong Kristiyano. Dahil dito, nakuha niya o “martilyo” dahil sa lakas sa pakikipagdig-
ang suporta ng mga Romano, pati na ng ma. Noong 732, sa kaniyang pamumuno
Pope at ibang opisyal ng Simbahan. ay nagapi ng mga Frank ang mga Arabeng
Sa pagkamatay ni Clovis noong 511 Muslim at Berber sa Labanan sa Tours.
KP, pinaghatian ng kaniyang mga anak Dahil dito, ibinigay ng Simbahan ang kani-
ang kaharian na sunod na rin sa kanilang yang suporta kay Carlo Martel..
tradisyon. Nahati ito sa tatlo—Austra- Nang mamatay si Carlo Martel, ang
sia, Neustria, at Burgundy. Naging ma- anak niyang Pepin III (s. 714–768 KP) ang
hina ang kaniyang mga naging tagapag- humalili. Siya ang unang haring Frank na
mana at madalas na nag-aaway-away. Sa may pagbasbas ng Pope, si Pope Zacharias
gayon, nagkaroon ng higit na impluwen- (679–752 KP). Kapalit nito, prinotektahan
siya at kapangyarihan ang mga mayordomo ni Pepin III ang Simbahan sa mga panana-
o tagapamahala ng palasyo. Dumating ang lakay ng mga Lombard, isa pang pangka-
panahon na mas makapangyarihan na ang ting Germaniko. Natalo ang mga Lombard
mga mayordomo kaysa mga hari. Sila na at ang kanilang lupain sa gitnang Italya ay
ang nagdedeklara ng pakikipagdigma, nag- ibinigay sa Pope. Binigyan ni Pepin III ang
kakaloob ng lupain, at nag-aayos ng mga Pope ng malaking lupain, ngayo’y tina-
alitan. tawag na papal state.
Sagutin
1. Ano ang mga unang kahariang Europeo ang itinatag ng mga pangkat-etnikong
Germaniko?
2. Paano naitatag ang mga kahariang Germaniko sa Europa?
3. Sa iyong opinyon, bakit mahalaga ang kahariang Germaniko sa pag-usbong ng
Europa?
Ang Banal na Imperyong Romano (751–924)

Nang pumanaw si Pepin III (tinawag kaharian ay napunta kay Carlomagno o
ding Pippin the Short) noong 768, ang Charlemagne (742–814 KP).
kaharian ay hinati sa dalawa niyang anak Hinangad ni Carlomagno mapasa-
na lalaki. Nang mamatay si Carloman o kaniya ang buong kanlurang Europa. Nais
Karlmann (751–772 KP), ang buong ding niya maging Kristiyano ang lahat ng

Sémhur/CC BY-SA 3.0
Napalawak ni Carlomagno ang sakop ng mga Frank. Umabot sa halos 54 ang kampanya ng
pagpapalawak na naisagawa niya.
mga Germaniko. Sa gayon, nakipagdigma ay nanungkulan ding hukom at punong

siya at nagapi ang mga Lombard at Saxon. militar. Upang masigurong ginagampanan
Dahil din dito, napalawak niya ang nasa- nila ang kanilang mga tungkulin, nagtalaga
sakupan ng kaniyang kaharian. si Carlomagno ang missi dominici (men-
Sa rurok ng kapangyarihan ni sahero ng panginoong hari) na binubuo
Carlomagno, nasakop niya ang halos buong ng isang opisyal ng simbahan at isang
kanluran at gitnang Europa, na binubuo ng layko (kasapi ng simbahan na hindi pari o
kasalukuyang Pransiya, Belhika, Olandes obispo) upang mag-espiya.
(Netherlands), Awstria, Switzerland, mga Si Carlomagno ay itinuring na pinaka-
bahagi ng Alemanya, Italya, Czechoslovakia, makapangyarihan sa mga haring Kristiyano.
at Yugoslavia. Noong 799 KP, tinangkang paslangin si
Upang mahusay na mapamahalaan ang Pope Leo III (s. 685–741 KP) ngunit naka-
malaking imperyo, nagtalaga si Carlomagno ligtas dahil nagtungo siya kay Carlomagno,
ng mga konde na magiging kinatawan niya na noo’y nasa Paderborn sa gitnang
sa iba’t ibang lugar. Ang mga konde ay mula Alemanya. Upang maprotektahan si Pope
sa matatandang pamilyang maharlika ng Leo III, sumama si Carlomagno sa pagbaba-
Dinastiyang Merovingian. Ang mga konde lik sa Roma noong 800 KP.

tulo ay walang kalakip na opisyal na kapang-
yarihan, naibigay nito kay Carlomagno
ang paggalang ng buong imperyo.
Nagsimulang manghina ang Dinastiyang
Carolingian nang mamatay si Carlomagno
noong 814 at pinaghatian ng kaniyang mga
apo ang teritoryo noong 843. Anopa’t na-
kadagdag pa sa suliranin ang pananalakay
sa iba’t ibang panig ng imperyo. Sinalakay
ng mga Muslim ang katimugang baybayin

ng Europa at nagpadala ng hukbo upang
lusubin ang katimugang Pransiya. Mula sa
kanlurang Asya, sumalakay ang pangkating
Magyar sa kapatagan ng Hungarya. Sina-
lakay at dinambong ng mga Norse o Viking
(tribung Germaniko mula sa Scandinavia)
ang maraming pamayanan sa Europa.
Marami sa kanila ay nanatili sa Irelanda
noong 850. Noong 911, ipinagkaloob ng
mga Franko sa mga Viking ang ilang lupain
sa may Ilog Seine sa Pransiya na kilala nga-
Sa kaniyang pamumuno, itinaguyod ni
Carlomagno o Carolus Magnus ang edu-
yon bilang Normandy. Kalaunan, maraming
kasyon. Nagpatayo pa siya ng paaralan Viking ang nagbagong-loob sa Kristiyanismo.
sa kaniyang palasyo sa Aachen (sa kanlu- Lukob ng karahasan ang Europa at
rang Alemanya). hindi na kayang ipagtanggol ng mga hari
ang kanilang nasasakupan. Dahil dito,
Nais nina Carlomagno at Leo III na maraming mamamayan ang naghanap ng
makapagtatag ng bagong Kristiyanong mga makapangyarihan at kabalyerong mag-
imperyong Romano sa kanlurang Europa. tatanggol sa kanila. Sa panahon ng kagu-
Araw ng Pasko noong 800 KP, pagkaraan ng luhan, umusbong ang bagong sistemang
misa ay pinutungan si Carlomagno ng ko- tinatawag na piyudalismo at manoryalismo
rona ni Pope Leo III. Pagkaraan, itinanghal na magiging solusyon sa karahasang
siyang Carolus Augustus. Bagaman ang ti- bumabalot sa kapaligiran.
Sagutin
1. Paano naitatag ang Banal na Imperyong Romano?
2. Paano nagkaiba-iba at nagkapare-pareho ang Banal na Imperyong Romano,
Imperyong Romano, at Imperyong Byzantine?
3. Sa iyong opinyon, ano ang kahalagahan ng pagputong ng korona kay Carlomagno
bilang emperador ng Banal na Imperyong Romano?

Ang Pamumuhay sa Simula ng Edad Medya
Ang pagkakawatak-watak ng kapang- hari at ng kaniyang basalyo o aristokrata
yarihang sentral sa lupaing sakop ng ay ang naging batayan ng isang sistemang
Dinastiyang Carolingian at ang pa- tinatawag na piyudalismo.
nanalakay ng mga Muslim, Magyar, at
Viking ang nagbunsod ng bagong uri Ang Piyudalismo Kapalit ng pakiki-
ng ugnayan sa pagitan ng malalayang paglaban ng mga basalyo sa ngalan ng hari,

indibidwal. Nang hindi na kayang sila ay pinagkalooban ng mga naglalaki-
depensahan ng monarkiya ang mga na- hang lupain na tinatawag na fief.
sasakupan, naging mahalaga ang gam- Ang relasyon ng panginoon at basalyo
panin ng mga maharlika o aristrokrata ay isang ugnayan ng malalayang indibid-
na maaaring maghandog ng proteksiyon wal—hindi pang-aalipin dahil dito ay may
at serbisyong militar. Ang sinumpaang kasunduan ang bawat isa na dapat tupdin.
kasunduan sa pagitan ng panginoon o Nasa talahanayan ang mga tungkuling ito.
Monarkiya
Mataas na Mataas na
Panginoon Panginoon
Mababang Mababang Mababang Mababang

Panginoon Panginoon Panginoon Panginoon
Kabalyero Kabalyero Kabalyero Kabalyero Kabalyero Kabalyero
Magsasaka Magsasaka Magsasaka Magsasaka Magsasaka
Antas Panlipunan Tungkulin

PANGINOONG PIYUDAL • Nagkakaloob ng fief
Pope at Hari at ang mga kabilang sa • Bigyang-proteksiyon ang kaniyang mga basalyo
monarkiya o aristokrata sa larangan ng pakikidigma o maging sa
pagpanig sa kaniyang inaakusahang basalyo
kung kinakailangan

Antas Panlipunan Tungkulin
BASALYO • Ang pangunahing obligasyon ay ang serbisyong
May titulo ng pagkamaharlika at militar
kapantay ng isang aristokrata • Hukom kapag ipinatawag ng hari kung
kinakailangan ang kaniyang payo
• Tubusin ang kanilang panginoon sakaling
mabihag ito ng mga kalaban
KABALYERO O KNIGHT • Ang kabalyero ay basalyong naghahandog ng
Sa gulang na pito o walong taon, may serbisyong militar sa mga aristokrata (duke,
dalawang maaaring patunguhan ang konde, biskonde, at baron). Kapalit ng kaniyang
mga anak na lalaki ng mga aristokrata— serbisyo ay pagiging panginoon ng fief na
maglingkod sa simbahan bilang pari o ibibigay sa kaniya ng aristokrata.
kaya’y maglingkod sa hukbo sandatang • Chivalry o kodigo ng pagiging kabalyero—
bilang kabalyero. kalipunan ng nararapat na gawi, kilos, o ng mga
Sa pagiging kabalyero, ang batang lalaki kabalyero. Nakapaloob dito ang pagpapahalaga
ay nag-aaral ng pagsulat at pagbasa, pati sa karangalan, pagpapakita ng katapangan, at
na ang paghawak ng armas at pagkontrol pagtulong sa mahihina.
sa kabayo. Sa gulang na 21 taon, • Eskudo de armas (coat of arms)—simbolo na
itatanghal siyang ganap na kabalyero sa nagpapakilala sa isang tao, pamilya, o fief.
seremonya ng pagpapatong ng espada Ang simbolo ay itinatatak o inilalagay sa mga
sa kaniyang balikat. kalasag, sandata, at bandera.
Ang Manoryalismo Dahil sa lawak

ng lupaing sakop ng mga aristokrata, nagka-
roon sila ang kapangyarihang pampolitika,
pang ekonomiya, at panlipunan sa kanilang
mga nasasakupan. Ang maylupa ay karani-
wang nagtatayo ng mga kastilyong nagiging
matibay na tanggulan ng kanilang komuni-
dad laban sa pananalakay ng mga kaaway.
Dahil sa dalas ng digmaan, mas malaking
panahon ang naiuukol dito ng maraming
basalyo. Upang hindi mapabayaan ang mga
lupaing kaniyang sakop, ang mga serf ang
nagsasaka rito. Tinatawag na manor ang
lupaing agrikultural na pinagyayaman ng
mga serf. Ang sistema ng ugnayan ng serf at Ang mga magsasaka ay tinatawag na
panginoong maylupa ay tinawag na mano- serf, mula sa salitang Latin na servus na
para sa “alipin.”
ryalismo.

Tingnan sa talahanayan ang tungkulin at karapatan ng serf at panginoong maylupa.
Karapatan Tungkulin
panginoong legal na karapatan na litisin sa proteksiyonan ang serf laban sa mga
maylupa kaniyang sariling hukuman ang pananalakay ng mga kaaway
mga serf
serf may kalayaan silang mag-asawa • maglingkod sa pamamagitan ng
ngunit mula lamang sa manor; pagsasaka, paggawa ng irigasyon, at
maaari lamang silang mag- pagtatayo ng mga kamalig
asawa ng tagalabas kapag • magbayad ng renta o upa mula sa mga

may pahintulot ng kanilang aning produkto
panginoon • magtrabaho ng tatlong beses sa isang
linggo
Noong ika-13 siglo, tumaas ang pres- malayang magsasaka. Sa kabilang banda,
yo ng mga pangunahing bilihin kasabay marami pa rin ang umaasa sa lupain ng mga
ng paglaki ng populasyon ng mga lung- panginoon, ngunit hindi na sila nakatali sa
sod at bayan sa Europa. Dahil dito, mara- lupain. Ang mga panginoon ay naging mga
ming panginoon ang nagpalaki ng kanilang tagakolekta na lamang ng renta at hindi na
ani upang mas lalong kumita. Maraming tagapagpatakbo ng manor. Ang politikal at
lupain ang pinaupahan nila sa mga serf na legal na kapangyarihan ng mga panginoong
nagbabayad na ng salapi sa halip na pro- maylupa sa mga serf ay unti-unti nang
dukto. Kaya’t marami sa kanila ang naging binabawi ng monarkiya.
Sagutin
1. Ano-ano ang bumubuo sa antas ng lipunan ng sistemang piyudalismo?
2. Bakit umiral ang sistemang piyudalismo sa Europa?
3. Paano nagsimula at naglaho ang manoryalismo? Ipaliwanag ang sagot.
Alalahanin
• Sa kabila ng persekusyon, lumaganap ang Kristiyanismo sa buong imperyo.
• Si Constantine I ang naging unang Kristiyanong emperador.
• Idineklara ni Theodosius I na opisyal na relihiyon ng Imperyong Romano ang
Kristiyanismo noong 390 KP.
• Ang pagbagsak ng Silangang Imperyong Romano ang naging hudyat
ng simula ng Edad Medya. Ito ang yugto sa kasaysayan ng Europa na
sumasaklaw mula 500 KP hanggang 1500 KP.
• Naging maimpluwensiya at makapangyarihan ang Pope, ang obispo ng
Roma.

• Ang monastisismo ay pamumuhay sa isang relihiyosong komunidad sa
payak na paraan at walang ari-arian, malayo sa nakararaming tao, at inilaan
ang mas mahabang panahon sa pagdarasal, meditasyon, at pag-aaral sa
buhay at mga aral ni Hesus.
• Ang scholasticism ay paraan ng pag-iisip at pagtuturo ng kaalaman ukol
sa pilosopiya at Kristiyanong teolohiya. Ito ay naging isang metodo ng
pagtatanggol sa mga doktrina ng simbahan sa mga pangunahing paaralan
at pamantasan sa Europa.
• Napalawak ang Imperyong Byzantine sa pamumuno ni Justinian, ngunit sa

kaniyang pagkamatay nahirapan ang mga sumunod sa kaniya na panatilihin
ito.
• Ang paglakas ng mga pangkat-etnikong Germaniko ay isa sa mga katangian
ng Edad Medya.
• Si Clovis ang unang Germanikong hari na naging Katolikong Kristiyano.
• Si Carlomagno ay itinanghal ni Pope Leo III na Carolus Augustus ng Banal na
Imperyong Romano.
Subukin
A. Isulat sa patlang ang sagot sa bawat tanong. Piliin ang sagot sa pagpipilian.
Constantinople Childeric I Carlomagno Hesus
Justinian manoryalismo monastisismo Flavius Belisarius
piyudalismo Pope Rome San Benedicto
1. Siya ang pinakamataas na pinuno ng Simbahang Katolika.

2. Noong Edad Medya, ito ay pamumuhay sa isang relihiyosong
komunidad sa payak na paraan at walang ari-arian, at malayo
sa nakararaming tao.
3. Siya ang nagtatag ng relihiyosong orden na naniniwalang ang
pamumuhay ng mga relihiyoso ay nakabatay sa ora et labora o
panalangin at paggawa.
4. Ang kaniyang mga turo ang naging pundasyon ng
Kristiyanismo.

5. Ito ang kabisera ng Kanlurang Imperyong Romano.
6. Ito ang kabisera ng Imperyong Byzantine.
7. Siya ang nagtatag ng Imperyong Byzantine
8. Matagumpay niyang pinamunuan ang pagbawi sa mga
teritoryo sa Hilagang Aprika, Espanya, at Italya para sa
Imperyong Romano.
9. Siya ang unang hari ng Banal na Imperyong Romano.
10. Siya ang nagtatag ng Dinastiyang Merovingian.
B. Isulat sa patlang ang sagot sa bawat tanong.

1. Ibigay ang kahulugan ng sumusunod:
a. piyudalismo

b. manoryalismo

2. Bakit sumibol ang piyudalismo at manoryalismo sa Europa noong Edad
Medya?

3. Ano ang tungkulin at karapatan ng sumusunod sa sistemang piyudalismo?
a. serf

b. panginoong maylupa

4. Ano ang tungkulin ng sumusunod sa sistemang manoryalismo?
a. basalyo

b. kabalyero

c. panginoong maylupa

5. Paano nagkapareho at nagkaiba ang piyudalismo at manoryalismo bilang
sistema ng pag-aari ng lupa?


Pag-ugnayin
A. Isulat sa itaas na kahon ng timeline ang tatlong mahahalagang pangyayari sa
kasaysayan ng Europa. Isulat naman sa ibabang kahon ang paliwanag kung paano
ito nagbigay-daan sa pagsibol ng Europa.
B. Sagutan ang Court Evidence Fact Sheet. Magsaliksik kung kinakailangan.
Tanong Bilang 2: Ano ang Banal na Imperyong Romano?

Sagot:
Sanggunian:
Tanong Bilang 2: Paano naitatag ang Banal na Imperyong Romano?

Sagot:
Sanggunian:

Tanong Bilang 3: Paano nagbago ang kasaysayan ng Europa sa pagkakatatag
ng Banal na Imperyong Romano?
Sagot:
Sanggunian:
Suriin
A. Basahin ang paglalarawan kay Carlomagno at sagutin ang mga katanungan ukol
dito. Isulat sa patlang ang sagot.
Ibinigay niya ang taos-puso at banal na pagtatangi sa relihiyong Kristiyao,

na itinuro sa kaniya mula pagkamusmos. At sa gayon, nakapagpatayo siya
ng napakalaki at pinakamagandang simbahan sa Aix, at ginayakan ito ng
ginto at pilak at mga kandelabra at may mga tarangkahan at pintong yari sa
purong tanso. At, dahil di siya makabili ng mga marmol na haligi sa ibang
lugar, nag-angkat siya ng mga ito mula sa Roma at Ravenna. Hangga’t kaya
ng kaniyang kalusugan, masipag siyang magsimba, sa umaga at sa gabi,
at sa gabi, sa oras ng Sakripisyo. Tinitiyak niya na ang lahat ng pagsamba
ay naisasagawa nang may higit na dignidad, at sa tuwina’y binabalaan ang
mga tagapag-ingat ng gusali na huwag hahayaan ang anomang di wasto o
marumi na maipasok o mapanatili sa gusali… Maingat niyang binago ang
paraan ng pagbasa at pag-awit; dahil siya ay ganap na tinuruan sa mga ito,
bagaman hindi siya nagbabasa sa harap ng maraming tao, ni kumanta liban
na lamang sa mahinang boses, at kasama ng iba sa kongregasyon. Taos
sa kaniyang puso ang pagtulong sa mahihirap at sa mga kaloob na iyon na
tinaawag na limos ng mga Griyego. Sa mga ito ay itinuon niya ang kaniyang
atensyon di lamang sa sariling bansa at sa kaniyang kaharian, ngunit
nagpapadala rin niya ng pera sa Syria, sa Ehipto, sa Aprika—sa Herusalem,
Alexandria, at Carthage—sa habag sa paghihirap ng sinomang Kristiyano na
ang kalunos-lunos na kalagayan sa mga bansang iyon ay kaniyang nalaman.
Ito ang pangunahing dahilan kung kaya siya ay nakipagkaibigan sa mga hari
sa ibayong dagat, umaasang makatulong siya sa pagpapabuti ng buhay ng
mga Kristiyanong naninirahan doon. Sa lahat ng mga sagrado at kapintu-
pintuhong lugar, pinakamamahal niya ang simbahan ng banal na apostol na
si Pedro sa Roma, at ibinuhos niya sa kaban-yaman nito ang malaking halaga
ng pilak at ginto at mamahaling bato. Nagpadala siya ng di mabilang na regalo

sa Pope; at sa buong paghahari niya ay sinikap niya sa lubos ng kaniyang
makakaya… upang ibalik sa lungsod ng Roma ang lipas nitong kapangyarihan,
at di lamang para ipagtanggol ang simbahan ni San Pedro kundi maga-
yakan ito mula sa kaniyang yaman, nang higit pa sa ibang simbahan. Ba-
gaman ganoon na lamang ang pagpapahalaga niya sa Roma, sa buong apat-
napu’t pitong taon ng kaniyang paghahari, apat na beses lamang siya
nakapagsimba rito at nakapag-alay ng kaniyang mga dasal. Subalit hindi
lamang ang mga ito ang dahilan ng kaniyang huling pagdalaw; dahil labis
na nilapastangan ng mga Romano si Pope Leo, tinangkang dukutin ang
mata nito at putulin ang dila, kung kaya napilitan [ang Pope na] humingi ng
proteksiyon sa Hari [Carlomagno]. Kaya nagtungo siya sa Roma para ibalik
ang kaayusan sa simbahan, na nabulabog, at doon na [siya] nagpalipas ng
buong taglamig. Noon niya natanggap ang titulong Emperador at Augustus,
na sa simula’y di niya nagustuhan kung kaya sinabi niya na di siya papasok
sa simbahan sa araw na iyon—bagaman iyon ang pinakamahalagang pista ng
simbahan—sakaling nakita niya ang plano ng Pope.
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa bahagi ng Vita Karoli Magni ni Einhard (817-833?) na isinalin sa Ingles ni Arthur
James Grant (1922)
Sanggunian: www.archive.org
Mga Tanong
1. Sino ang paksa ng talata?

2. Anong titulo ang ipinagkaloob sa kaniya? Bakit ipinagkaloob sa kaniya ang
titulong ito?

3. Paano ipinakikita sa teksto ang kaniyang pagmamahal sa simbahan?

4. Bakit niya tinulungan ang Pope sa Roma?

5. Sa iyong opinyon, paano nakatulong ang pagkakatalaga sa kaniya sa pagsibol
ng Banal na Imperyong Romano?


B. Pag-aralan ang larawan at at sagutin ang mga tanong ukol dito. Isulat sa patlang
ang sagot.
1. Anong sitwasyon ang ipinapakita sa larawan?

2. Bakit mahalaga sa taong nakaluhod ang pangyayaring ito?

3. Paano ipinakita ng mga tao sa larawan na sang-ayon sila sa nagaganap na
pangyayari?

4. Bakit mahalaga sa kasaysayan ng Europa ang pangyayaring ito?

5. Kung ikaw ang taong nakaluhod, tatanggapin mo ba ang ipinagkaloob sa iyo?


Sanayin
G LAYUNIN—Layunin ninyong magbigay-kaalaman sa publiko tungkol sa mahahalagang
kontribusyon at pangyayari sa Europa noong Edad Medya.
R GAMPANIN—Bilang mga tour guide at curator ng isang lokal na museo, naatasan kayong
umalalay at magbigay impormasyon sa mahahalagang kontribusyon at pangyayari noong
Edad Medya.
A MADLA—Ang mga bisita para sa isang espesyal na ekshibit na may temang “Edad
Medya: Ang Simbahang Katolika bilang institusyon.”
S SITWASYON—Nais ng inyong museo na maipakita ang mga nagawa ng Simbahang
Katolika sa pagpapatatag at pagpapaunlad ng pamumuhay ng mga Europeo noong Edad
Medya, gayundin ang implikasyon nito kung mangyayari sa kasalukuyan.
P PRODUKTO—Isang travelogue. Maaari kayong mangalap ng mga larawan, replika, o
memorabilya tungkol sa tema mula sa Internet, pahayagan, o magasin.
S PAMANTAYAN—Upang maging matagumpay ito, kinakailangang makasusunod ang
inyong ginawa sa pamantayang ito: (1) pagkalap ng angkop na kagamitang sa ekshibit,
maayos na pagkakagamit ng mga kagamitang itatanghal sa ekshibit, may kaugnay na
kapsyon ang bawat kagamitan, at makapagbigay-impormasyon sa mga bisita sa ekshibit.

Aralin 11 Alamin
Mga Pangyayari • Paano nakatulong ang

mga pangyayari noong
Edad Medya upang
sa Huling Bahagi lumawak ang kaalaman

ng mga tao ukol sa
ng Edad Medya
sandaigdigan?
• Bakit nagwakas ang

Edad Medya?
Tuklasin
Ayusin ang mga titik upang makabuo ng salitang tinutukoy ng mga salitang bawat
salita sa itaas ng mga titik.
Arabe, Muhammad, kapayapaan, Allah
ASLIM
kalipa, Rashudin, Umayyad, Abbasid
LIKAOTPA
sultan, Osman, Suleiman, imperyo
NOMATONT
artesano, mangangalakal, proteksiyon, samahan
DLIUG
mga daga, pandemya, flagellants, Black Death
NICBOUB PGUEAL
Basahin
Ang Tangway ng Arabia ay nasa pagitan ng hilagang-silangang baybayin ng Aprika
at gitnang Asya. Ang mga naninirahan dito ay tinatawag na Arabe. Noong mga 600 KP,
nagsimula sa bulubunduking bahagi ng kanlurang Arabia ang relihiyon na tatawaging
Islam. Sa loob ng sandaan taon, isang imperyong Arabe na nananampalataya sa Islam
ang maghahari sa bahaging ito ng mundo.
Aralin 11 Mga Pangyayari sa Huling Bahagi ng Edad Medya | 275

Ang Simula ng Islam
Noong kalagitnaan ng ikalimang Nang magsimula nang mangaral si
dantaon KP, naging sentro ng relihiyon at Muhammad, naging maganda ang pag-
kalakalan sa kanlurang Arabia ang bayan tanggap sa kaniya. Ngunit nang itatwa niya
ng Makkah, na mas kilala sa Ingles na ang ibang diyos liban kay Allah, marami
baybay na “Mecca.” Tumitigil dito ang mga ang nagalit sa kaniya at itinigil ang pakiki-
mangangakal papuntang Constantinople. pagkalakalan sa kaniyang pamilya. Hindi

Ang Mecca noo’y bahagi ng rutang pang- niya ito inalintana; bagkus nagpatuloy siya
kalakalang nag-uugnay sa Mediteranyo, sa pangangaral.
Timog Arabia, Silangang Aprika, at Timog Nang naging lubhang mapanganib ang
Asya. Pinupuntahan din ito ng mga relihi- Mecca, nagtungo sa Yathrib si Muhammad,
yoso dahil nasa gitna ng bayan ang Ka’bah kasama ang kaniyang mga tagasunod na
(binabaybay ding Kaaba), ang batong dam- marami ay kaniyang mga kamag-anak at
bana na pinaniniwalaang ginawa ni Adan at kaibigan. Ang migrasyong ito ay tinawag na
pagkaraan, nina Abraham at Ishmael. Hijrah (binabaybay ding Hejira, Hegira, o
Sa Mecca isinilang si Muhammad Hijra), na ang ibig sabihi’y “pagkalas mula
noong 570. Si Muhammad ay kikilalanin sa nakaraan.” Naganap ito noong taong 622
sa kasaysayan bilang tagapagtatag ng Islam, at tinawag itong Anno Hijrah o “Taon ng
na isa sa mga pangunahing relihiyon sa Migrasiyon.” Ito ang magiging unang taon
mundo. sa kalendaryong Muslim.
Maagang naulila si Muhammad sa mga Ang Yathrib ay tatawaging Madinat
magulang. Bago pa man siya isinilang ay al-Nabi o “ang lungsod ng propeta.”
namatay na ang kaniyang ama at anim na (Tinatawag din itong sa pinaikling Madina
taong gulang siya nang yumao ang ina. Ang ngunit mas popular sa Ingles na baybay na
kaniyang tiyuhin ang nag-alaga sa kaniya Medina.) Sa Medina, higit na naisaayos ni
at madalas siyang isama nito sa pagdala ng Muhammad ang estruktura ng Islam. Na-
mga kalakal sa Syria. pagkaisa niya ang mga nananampalataya.
Noong siya ay 25 taong gulang, nag- Nakahikayat pa siya ng mas maraming ta-
trabaho bilang tagapamahala sa pagbiyahe gasunod.
ng mga kalakal ng isang nakatatandang Noong 632, pinamunuan ni Muham-
babae—Khadījah ang ngalan—papuntang mad ang pagbalik sa Mecca at ito ang ma-
Syria. Naging asawa niya si Khadījah at giging simula ng mga susunod na peregri-
nagkaroon sila ng anim na anak. nasyon (pilgrimage) ng mga Muslim. Nang
Ayon sa tradisyon, madalas na nag- taon ding ito siya namatay sa edad na 62.
ninilay si Muhammad sa mga yungib sa
Ang Relihiyong Islam Ang Islam
labas ng Mecca. Noong siya ay 40 taong
ay pagsuko sa kalooban ni Allah, ang
gulang, nagkaroon siya ng rebelasyon. Na-
nag-iisang Diyos. Ang mga katotoha-
rinig niya ang tinig ni Anghel Gabriel na
nan ng relihiyong ito ay nakapaloob sa
sinabing palaganapin ang Salita ng Diyos.

Koran (binabaybay ding Qur’an) na ipina-
hayag ni Allah sa Kaniyang propetang si
Muhammad. Sa Islam, si Muhammad ang
itinuturing na pinakadakila sa mga prope-
ta, kasama rito sina Adan, Noe, Abraham,
Solomon, at Hesus.
Ang mga tagasunod ng Islam ay tina-
tawag namang Muslim; sa gayo’y “isinuko
nila ang sarili kay Allah.” Nananampalataya
Nevit Dilmen/CC BY-SA 3.0
sila na ang nilalaman ng Koran ay ang mga

salita ni Allah. Sa gayon, ang Koran ang
Banal na Aklat ng Islam.
Bawat Muslim ay dapat tumalima sa
Limang Haligi ng Islam:
Sa wikang Arabic, ang salitang Allah ay • shadada—deklarasyon o pagpapahayag
nangangahulugang “Diyos.” Ang larawan ng kaniyang paniniwala sa Islam. Ang
sa itaas ang paraan kung paano sulatin
Shahadah ay naglalaman ng pangu-
ang pangalan ni Allah.
ngusap na “Ako ay magsasaksi na walang
Maykapal maliban sa Makapang-
yarihang Allah at ang Muhammad ay
sugo ng Allah.” Idinurugtong ng mga
Muslim ang katagang, “Maawain, ang
Mahabagin” sa bawat pagbanggit nila
sa pangalan ni Allah bilang bahagi ng
kanilang pagpaparangal.
• salah—pagdarasal ng limang beses
sa loob ng isang lugar. Isinasagawa
ang salah sa pamamagitan ng pagtayo
nang nakaharap sa Qiblah o direksi-
yon ng Mecca saka ihahayag ang “Allahu
Akbar” (Dakila ang Maykapal). Ang
salah ay panalanging isinasagawa tu-
wing madaling-araw, tanghaling-tapat,
Noong migrasyon ni Muhammhed mula hapon, dapithapon, at gabi. Ang pagsa-
Mecca papuntang Medina, sinasabing
nasa crescent phase ang buwan tulad
sagawa ng salah ay bahagi ng pagpapa-
ng nakikita sa itaas. Lahat ng bansang hayag ng paniniwala ng mga Muslim at
Muslim ay may ganitong mga simbolo. paghingi ng basbas at biyaya mula kay
Allah.

• zakat—pagbibigay-limos sa mga nanga- nilang maging kalipa si Abu Bakr as-Siddiq
ngailangan. Para sa mga Muslim, (s. 573– 634 KP) dahil siya ay punong taga-
ang pagbibigay ng zakat ay bahagi ng payo at matalik na kaibigan ni Muhammad
kanilang pagpapakita ng pagsamba sa bukod pa sa kasama siya ng propeta sa
Maykapal at paraan upang makamit Hijrah. Sa kabilang banda, may mga
ang kabanalan. Isa itong banal na maniniwala na ang kalipa ay kailangang
obligasyon upang makatulong sa kani- magmula sa mga kaanak ni Muhammad.
lang kapwa. Ang pangkat na ito ay tatawaging shi’atu
• sawm—selebrasyon ng Ramadan sa Ali (partido ni Ali) at sila ang mga Shi’a
pamamaraang pag-aayuno o hindi (Shiite) Muslim. Nais nilang maging kalipa si

pagkain ng buwan ng Ramadan. Ang Ali ibn Abi Talib (601–661 KP), pinsang-buo
Ramadan ang ikasiyam na buwan sa at manugang ni Muhammad bukod sa pagi-
kalendaryo ng mga Muslim. Sa buong ging isa sa mga eskribanong sumipi sa mga
buwan, hindi maaaring kumain ang berso ng Koran. Sa di-pagkakasundong ito,
mga Muslim hangga’t hindi pa nakalu- nahati ang mga Muslim sa dalawang pang-
lubog ang araw. Kung kakain man, kat—ang nakararaming Sunni at ang maliit
kailangang magawa ito bago sumikat na pangkat ng mga Shi’a o Shiite.
ang araw. Ang buwan ng Ramadan ay Ang kalipa ang mamumuno sa ka-
nagtatagal ng 29 hanggang 30 araw na lipato (caliphate). Ang kalipato—mula
umaayon sa crescent phase ng buwan. sa Arabic na khilāfah—ay pamahalaang
• hajj—peregrinasyon o paglalakbay ng Muslim. Para sa mga Muslim, ang relihiyon
mga Muslim sa Mecca na inaasahang at pamahalaan ay iisa. Pinatatakbo ang pama-
maisagawa kahit isang beses lamang sa halaan nang sunod sa mga pamantayan ng
kanilang buhay. relihiyon.
Ang Pagtatatag ng mga Ang Kalipatong Rashidun
Kalipato Nang mamatay si Muhammad Ang unang kalipato ay pinangalanang
noong 632, walang malinaw na kaayusan sa Rashidun, na ang ibig sabihin ay “marapat
kung sino ang hahalili sa kaniya sa pamu- na ginabayan” dahil ang apat na kalipa nito
muno sa mga Muslim. Sa gayon, nagkaroon ay mga kasama ni Muhammad sa kaniyang
ng di-pagkakasundo sa pagpili ng kalipa pangangaral at natutunan nila ang mga aral
(caliph, mula sa Arabic na khalīfah para sa ng Islam mula mismo kay Muhammad. Na-
“kahalili”). Ang titulong khalifa ay pinaik- muno ang Rashidun mula 632 hanggang
ling khalifat-rasul-Allah, na nangangahulu- 661 at ang kabisera nito ay Medina.
gang “kahalili ng mensahero ni Allah.” Bilang unang kalipa, higit na inayos
May mga tagasunod na naniniwala na ni Abu Bakr ang estruktura ng kalipato.
ang marapat na humalili kay Muhammad Hinati niya ito sa mga lalawigan. Bawat
ay yaong sumusunod sa kaniyang sunna lalawigan ay binubuo ng mga distrito.
(landas). Ang mga tagasunod na ito ay Sa bawat distrito, may itinatalagang mga
makikilala sa tawag na Sunni Muslim. Nais pinuno dito.

KALIPATONG RASHIDUN
Kalipa Mga Taon ng Pamunuan
Abu Bakr as-Siddiq 632–634
Umar Ibn al-Khattab 634–644
Uthman ibn Affan 644–656
Ali ibn Abi Talib 656–661
Pinuno ng mga
distrito ng Kalipato
Katib Katib-ud Diwan Sahib-ul- Sahib-ul- Sahib-ul-Bait-

(punong (kalihim Ahdath Kharaj Ul-Mal
kalihim) pandigma) (hepe ng (kolektor (ingat-yaman)
nangangasiwa responsible sa pulisya) ng buwis) tagapagbadyet
sa sandatahang responsible nagtatakda at ng pananalapi
pamamahala lakas at sa seguridad tumatanggap
seguridad panloob) ng bayad na
panlabas buwis
Ang pamumuno ni Abu Bakr ay mula

632 hanggang 634. Noong 633, sinimulan
niya ang pagpapalawak ng kalipato. Ina-
tasan niya si Hen. Khalid al-Walid (592–
642) na pamunuan ang pananakop sa
Imperyong Sassanid (Persia) at ilang bahagi
ng Imperyong Byzantine.
Fadi El Binni of Al Jazeera English/CC BY-SA 2.0
Nagkaroon ng mga kaguluhan sa pana-

hon ni Abu Bakr dahil sa mga riddah (rebel-
yong pampolitika at panrelihiyon); gayun-
man, nasugpo ang mga ito at napasailalim
ang gitnang Arabia sa kalipato.
Nang mamatay sa sakit si Abu Bakr
noong 634, si Umar (584–644) ang naging
bagong kalipa. Ipinagpatuloy niya ang pag-
papalaganap ng Islam sa Syria at Ehipto.
May mga ipinatupad na patakarang
Sa pamumuno ni Muhammad, si Abu
Bakr ang naging pinuno ng unang Hajj sa
pang-administratibo si Umar na nakatu-
Mecca. Nakalarawan ang mga Muslim na long sa mas maayos na pamalalakad ng
lumahok sa Hajj noong 2010 sa Mecca. Islamikong imperyo. Itinatag niya ang

Bayt al Mal, ang permanenting kaban-ya- Pagkaraang piliin si Abu Bakr na unang
man ng estado. Sa mga naninirahan sa mga kalipa, itinuon ni Ali ang kaniyang panahon
bagong sakop na lupain—tinawag na dhimi sa pag-aaral at pagtuturo ng Koran. Gayun-
o “protektadong tao”—iginalang niya ang paman, madalas siyang hingan ng payo
kanilang kalayaan sa relihiyon. Gayunman, nina Abu Bakr at Umar sa mga kalakaran
kailangan pa ring silang magbayad ng buwis ng kalipato. Nang mamatay si Ultman,
na tinatawag na jizya. Para matulungan ang si Ali ang naging pang-apat na kalipa.
taumbayan, nagtatag siya ng pulisya at mga Sa pamumuno ni Ali, ang sakop ng
hukuman at nagbigay siya ng mga pensiyon kalipato ay mula gitnang Asya sa silangan
at allowances. hanggang sa hilagang Aprika sa kanlu-

Bago pumanaw noong 644, nakapagta- ran. Nagsimula ang kaniyang pamumuno
laga si Umar ng konsehong pipili ng kaniya noong 656 ngunit hanggang sa mapaslang
kahalili. Si Uthman (579–656) ang naging siya noong 661, naging magulo ang kali-
kalipa mula 644 hanggang 656. Sa kani- pato. Ang fitnah na nagsimula noong pana-
yang pamunuan, naidagdag niya sa luma- hon ni Uthman ay hindi nawakasan.
lawak na impluwensiyang Islamiko ang Ang anak ni Ali na si Hasan (624–670)
buong Arabia, Libya, Persia, at Armenia. angnapipintog na kahalili. Ngunit ayaw si-
Nagpadala rin siya ng kinatawan sa Tsina yang kilalanin ni Muawiyah ibn Abi Sufyan
upang buksan ang ugnayang pangkalakalan (602–680) bilang bagong kalipa. Si
dito. Muawiyah, gobernador ng Syria, ang nag-
Ang di-pagkakasundo ng dalawang pasimuno ng rebelyon sa pamunuan ni Ali
pangkat ng mga Muslim ay pagkamin- at pagkamatay ni Ali, handa siyang maki-
sa’y humahantong sa digmaang sibil. Ito paglaban kay Hasan.
ang fitnah, salitang Arabic para sa “pag- Nakipag-usap si Hasan kay Muawiyah
subok.” Sumiklab ang unang fitnah da- at sa bandang huli, nakipagkasundong
hil sa pagkakapaslang kay kalipa Ultman kilalanin si Muawiyah bagong kalipa. Ang
noong 656. kalipato ay tatawaging Umayyad.
Sagutin
1. Ano ang kalipato?
2. Bakit nagkaroon ng suliranin sa pagpili ng kalipa?
3. Paano nakaapekto ang suliranin sa pagpili ng kalipato sa mga Muslim?
Ang Kalipatong Umayyad Nagka- mga pamilya—ang mga Sufanid at Marwa-

roon ng 14 na kalipa ang Umayyad sa 89 taon nid na ang nuno ay si Omayya na pinsan ng
(661–750) ng pamumuno sa Islamikong ko- lolo ni Muhammad. Ang pagkakaroon ng
munidad. Tingnan ang talahayan. Pansinin katangiang mala-dinastiya ang ipinagkaiba
na ang mga kalipa ay halos magkakahawig ng Umayyad sa Rashidun dahil sa naunang
ng mga ngalan. Ito ay dahil ang posisyong kalipato, ang kalipa ay pinili mula sa mga
kalipa ay nagmula sa dalawang sangay ng kaanak at kaibigan ni Muhammad.

KALIPATONG UMAYYAD Ang Umayyad ang isa sa mga pinaka-
mapangyarihan at pinakamalawak na
Kalipa Mga
kalipato. Sa tugatog ng kapagyarihan nito,
Taon ng
sakop nito ang Gitnang Silangan, ilang
Pamunuan
bahagi ng India, kalakhang Aprika, at
Muawiyah ibn Abi Sufyan 661–680
Espanya. Ang mga hangganan ng kalipato
Yazīd ibn Mu´āwiyah ibn Abī 680–683 ay sumasaklaw sa lupaing halos 9657 kilo-
Sufyān metro (6 000 milya) ang haba, mula sa
Muawiya ibn Yazid 683–684 Ilog Indus sa Asya hanggang sa Tangway
Marwan ibn al-Hakam ibn 684–685 Iberian.

Abi al-As ibn Umayya Ang unang kalipa ng Umayyad ay si
Abd al-Malik ibn Marwan ibn 685–705 Muawiyah, na gobernador siya ng Syria
al-Hakam kung kaya pinili niyang maging kabisera
Al-Walid ibn Abd al-Malik ibn 705–715 ng kalipato ang lungsod ng Damascus. Siya
Marwan ang nagbalik sa pagkakaisa ng mga Muslim
na nahati dahil sa fitnah.
Sulayman ibn Abd al-Malik 715–717
Sa panahon ng Umayyad, ang Arabic
Umar ibn Abd al-Aziz 717–720
ay ginawang opisyal na wika ng imperyo.
Yazid bin Abd al-Malik 720–724 Nai-mint ang mga unang salaping metal ng
Hisham ibn Abd al-Malik 724–743 kalipato. Nagkaroon ng regular na ser-
Walid bin Yazid or Walid II 743–744 bisyong pangkoreo nang sa gayon ay mai-
Yazid ibn al-Walid ibn ‘Abd 744 hatid ang impormasyon, tagubilin, at
al-Malik dekreto sa lahat ng bahagi ng kalipato.
Ibrahim ibn al-Walid 744 Sa paglawak ng kalipatong Umayyad,
may mga Muslim na nagpahayag ng pagtu-
Marwan ibn Muhammad ibn 744–750
tol sa kanilang pamunuan. May nagpapa-
Marwan ibn al-Hakam
lagay na nagiging sekular na ang pamunuan
Paglawaw ng mga Kalipato

Noong panahon ni Muhammad, 622–632 Noong panahon ni Umayyad, 661–750
Noong panahon ni Rashidun, 632–661

diego_cue/CC BY-SA 3.0
Andrew Shiva /CC BY-SA 4.0
Si Abd al Rahman (731–788) ay pinunong

Umayyad. Nang bumagsak ang Umayyad
sa Abbasid, nagtungo siya sa Espanya.
Ang moske ng Qubbat As-Sakhrah (Sim- Itinatag niya sa lungsod ng Cordoba ang
boryo ng Bato) na naitayo noong taon 691 kaniyang kaharian at pamumunuan niya
ng KP ay kakikitaan ng iba’t ibang disen- ito mula 756 hanggang 788. Ang dinasti-
yong gawa sa porselana at marmol, at yang Umayyad sa Cordoba ay magtatagal
katitikan ng Koran na nakasulat sa wikang hanggang mga 1400.
Arabic. Ang lugar na pinagtayuan ng
Nakalarawan ang loob ng Mezquita
nasabing moske ay dating kinatatayuan
(mosque) ng Cordoba, na ipinatayo ni Abd
ng templo kung saan nangaral si Hesus.
al Rahman mula 784–786.
at ang gawi ng Umayyad ay nalilihis na sa Nagkaroon ng mga pagbabago sa

mga aral ng Islam. Di naglaon, naglunsad estruktura ng pamamahala ng kalipatong
ng mga rebelyon ang mga ito. Abbasid. Binigyan niya ng pantay-pantay
Ang mga Abbasid ay kalaban na na oportunidad ang mga Muslim na Arabe
angkan ng mga Ummayad. Noong 750, at mga Muslim na galing sa ibang lahi sa
nagapi nila ang naghaharing pamilya at pag-hawak ng mga posisyon sa pamahalaan
nagsimula ang Kalipatong Abbasid. at militar. Sa laki ng nasasakupan, kailan-
gan ng kalipa ng makakatulong sa pamama-
Ang Kalipatong Abbasid Nag-
hala kaya nilikha ang isang konseho na tina-
simula ang pamumuno ng Abbasid noong
tawag na diwan at pinamunaun ng punong
750 at ang ngalan ng kalipato ay sunod kay
ministro na tinatawag na wazir o vizier.
al- ‘Abbas (?–653), na tiyo ni Muhammad.
Ang unang yugtong ng Abbasid ay
Itinatag ng Abbasid ang kabisera nito sa
tinagurian ding Ginintuang Panahon ng
Baghdad. May dalawang yugto ang kalipato.
Islam dahil sa pag-unlad ng sining at agham.
Ang unang yugto ay mula 750 hang-
Sa panahong ito, naging masigla ang pali-
gang 1258. Nagkaroon ng malalakas na
tan ng mga ideya dahil na rin sa masiglang
kalipa ang unang yugto kung kaya kon-
kalakalan sa buong kalipato, na ang saklaw
trolado nila ang napakalaking kalipato.
ay halos tatlong kontinente.
Sa rurok ng kapangyarihan nito, sakop ng
Ipinatayo ni Kalipa Harun Al-Rashid
Abbasid ang Gitnang Silangan, kanlurang
(763–809) ang Khizanat al-Hikma
Asya, at hilagang-silangang Aprika, kasama
(Aklatan mg Karunungan) na naglalaman
na ang Ehipto.
ng mga manuskrito at aklat tungkol sa

Makikita sa mapa ang mga nasakop na lupain ng Kalipatong Abbasid. Malaki ang naging
impluwensiya ng Persia sa dinastiyang ito maging sa pagpili ng bagong kabiserang
Baghdad na mas malapit sa Persia.
sining at agham na nakasulat sa Arabic at Sa panitikan, ang mga Arabeng iskolar

iba’t ibang wika. Mga koleksyon ito ng ay nagtipon ng mga akda mula Tsina, India,
kaniyang ama at lolo na nadagragan pa at Gresya at isinalin ang mga ito sa wikang
sa susunod na tatlong dekada kung kaya
nang maging kalipa ang anak niyang si
Al-Ma’mun (786–833) ay pinakalaki ang
aklatan at ginawa na itong akademiya
na tinawag na Bayt al-Hikma (Bahay ng
Karunungan). Ito ang naging sentro ito ng
pag-aaral at pananaliksik para sa iba’t ibang
sangay ng karunungan.
Mula sa panahong ito ay nakilala ang
mga iskolar na sina Al-Biruni (973–s.
1052) at Abu Nasr Mansur (s. 960–1036)
na malaki ang mga ambag sa heometriya at
astronomiya. Ipinakilala ni Al-Khwarizmi
(s. 780–s. 850) ang mga konsepto ng
Algebra sa Kanluraning matematika. Nat-
apos ni Ibn Sina o Avicenna (s. 980–1037
KP) ang ensiklopedia ng medisina, na magi-
Larawang-guhit (1237) ni Yahyá al-Wasiti
ging batayang aklat sa medisina sa Europa ng pagtipon ang mga iskolar ng Abbasid
at Gitnang Silangang sa mga susunod na sa isang aklatan.
dantaon.

Arabic. Sa gayon, nakatulong sila sa pag- sisyon ng kalipa ngunit bilang figure head
iingat at pagpapalaganap ng mga klasikong ng kalipato.
akdang para sa mga susunod na hene- Noong mga 1200, naging makapang-
rasyon. Isa sa mga pinakatampok na akdang yarihan ang mga Mongol sa silangang
pampanitikan ng Abbasid ang ‘Alf Laylah Asya. Sinakop nila ang Tsina at nagtungo
wa-Laylah (One Thousand and One Nights o pa-Kanluran. Noong 1258, sinalakay nila
The Arabian Nights), na kalipunan ng mga ang Baghdad, winasak ang lungsod kasama
orihinal at halaw na kuwento mula sa Ara- na ang Bahay ng Karunungan, pinaslang
bia, (Kanluran, Gitna, at Timog) Asya, at ang kalipa at mga kapamilya, at nagwakas
Hilagang Aprika. ang unang yugto ng kalipatong Abbasid.

Sa kabila ng pag-unlad sa sining at Muling itinatag ang kalipato noong
agham, naligalig ang Abbasid ng mga 1261 sa Cairo na kung saa’y lumikas ang
pananalakay ng mga Persian, Turko, at iba mga nakaligtas na Abbasid. Sa yugtong ito,
pang pangkat bukod pa sa mga internal na ang pamumuno ay nahati sa mga Abbasid
alitan at labanan. Noong 945, inokupahan at mga Mamluk. Ang mga Mamluk (bina-
ang Baghdad ng pangkating Buyid. Iginiit baybay ding Mamulake) ay pangkat ng
nito ang pagkilala sa kanilang pamumuno mga dating aliping mandirigma. Sila ang
sa kanilang sariling lupain. Isa ito sa mga namahala sa gobyerno at sandatahang lakas;
unang manipestasyon ng panghihina ng samantala, nasa mga Abbasid ang panreli-
kapangyarihan ng Abbasid. hiyong awtoridad. Tumagal ang ikalawang
Ang mga Seljuk ay pangkating Turko yugto ng Abbasid caliphate hanggang1517
at noong 1055, sinalakay nila ang Abbasid. nang ito ay masakop ng Imperyong
Dahil mga Muslim din, kinilala ang po- Ottoman.
Pananalakay at pandarambong ng mga Mongol sa Baghad, na pinamunuan ni Hulagu Khan

mula Enero 29 hanggang Pebrero 10, 1258.

Sagutin
1. Ano ang mga pagbabagong nagawa ng Umayyad?
2. Ano ang ipinagkaiba ng Kalipatong Abbasid sa Umayyad?
3. Bakit tinaguriang “Ginintuang Panahon ng Islam” ang Kalipatong Abbasid?
Seljuk Turk Ang mga Turkong Seljuk Nang maokupahan ang Baghdad, ang
ay pangkating nomadikong mula sa kalipa ay naging panrelihiyong lider habang
Gitnang Asya na yumakap sa Islam. Ang ang kapangyarihang militar at sibil ay nasa
tawag sa kanila ay mula sa ngalan ng kani- sultan na Turkong Seljuk.

lang pinunong si Seljuk (s. 902–1009). Sa ilalim ng pamumuno ng mga
Nakapagtatag sila ng malaking kaharian na Turkong Seljuk, bahagyang napaghupa ang
bumabagtas mula kanlurang Tsina hang- alitan ng mga Sunni at Shi’ite. Pinabuti
gang Mediteranyo. din nila ang mga batas Islamiko at mga
Sa pamumuno ni Toghril Beg (900- institusyon ng pamahalaaan na nakatulong
1063), sinalakay ng mga Turkong Seljuk upang mapaunlad ang kabuhayan sa im-
ang Baghdad noong 1055. Nasakop nila peryo. Niyakap din nila ang kulturang
ang kabiserang lungsod ng kalipatong Persian dahil na rin sa mga Persian na
Abbasid na noo’y nagsisimula nang mang- naninirahan sa kanilang lupain.
hina ang kapangyarihan. Noong 1071, hinamon ng Imperyong
Byzantine ang puwersa ng mga Turkong
Seljuk, ngunit hindi sila nagtagumpay.
Napasakamay ng mga Muslim ang Asya
Menor. Dinakip at ikinulong nila noong
1072 ang si Romanus IV Diogenes (?–
1072) na noo’y emperador ng Imperyong
Byzantine.
Ang Imperyong Ottoman
Mahigit na 600 taong namuno ang Im-
peryong Ottoman sa maraming lupain
sa Gitnang Silangan, Silangan Europa, at
Hilagang Aprika. Ang pinuno ng imperyo
ay tinawag na “Sultan.” Ang unang sultan
ng imperyo ay si Osman (1258–1324), na
pinuno ng isang pangkating Turko sa Ana-
Sa Labanan sa Manzikert (Turkiya) noong
1071 nagapi ng mga Turkong Seljuk ang
tolia sa Asya Menor. Itinatag niya noong
hukbo ng Imperyong Bizantine na dahilan 1299 ang kaniyang kaharian na magiging
upang unti-unting mapasakamay ng mga isa sa mga makapangyarihang imperyo ng
Muslim ang Asya Menor. Edad Media.

Itinatag ni Osman ang kaniyang ka-
harian matapos ang matagumpay niyang
pakikipaglaban sa mga Turkong Seljuk.
Pinagkaisa niya ang maraming estado
sa Anatolia. Nagtatag siya ng pormal na
pamahalaan. Pinahintulutan din niya ang
pananatili ng relihiyon ng mga taong na-
sakop niya.
Noong 1326, humali kay Osman ang
anak niyang si Orkhan I (s. 1281–1362)

bilang sultan ng imperyo. Napalawak niya
ang Ottoman nang masakop ang kalakhan
ng hilagang-kanlurang Anatolia, na ang
maraming lupain ay bahagi ng Imperyong
Byzantine.
Sa panahon ni Orkhan, nagtayo ng
mga moske at madrasah (paaralang nauu-
kol sa pag-aaral ng Islam) upang mapaya-
bong ang pananampalatayang Islamiko. Sa
aspekto ng ekonomiya, ipinairal ang pag-
Osman I gamit ng pilak na salapi bilang pamantayan
ng pananalapi sa imperyo.
Sa tugatog ng kapangyarihang Ottoman, sakop nito ang ngayo’y Cyprus, Iraq, Israel, Jor-
dan, Lebanon, Syria, Turkiya, Yemen at iba pang bahagi ng Arabia sa Asya. Sa Europa, nasa
kapangyarihan nito ang Albania, Bulgaria, Crimea, Gresya, Hungarya, Romania, Ukraine at
Yugoslavia. Sa Aprika, sakop nito ang Algeria, Ehipto, Libya, at Tunisia.

Noong 1453, pinamunuan ni Sultan sistemang legal sa buong imperyo. Inayos
Mehmed II (1432–1481) ang pananalakay niya ang sistemang pagbubuwis, nagpatayo
sa Constantinople. Nang masakop ang ng mga paaralan, at hinikayat ang pag-
kabisera ng Byzantine, tinawag itong unlad ng sining at panitikan. Ang pamu-
Istanbul at ginawang kabisera ng Imperyong muno ni Suleiman ay nakilala rin bilang
Ottoman. Ang Istanbul ay magiging sentro Ginintuang Panahon ng Sining sa Imper-
ng kultura at kalakalan. yong Ottoman. Tinangkilik ni Suleiman
Sa pamumuno ni Selim (1470–1520) ang mga pintor, makata, arkitekto, at iba
mula 1512 hanggang 1520, naging bahagi pang alagad ng sining sa pamamagitan ng
ng Ottoman ang Syria, Arabia, Palestine, at pagpapaaral, pagsasanay, at pagpapasuwel-

Ehipto. do sa kanila. Nagpatayo siya ng mararang-
Naabot ng Imperyong Ottoman ang yang gusali, gaya ng mga moske at palasyo.
tugatog nito mula 1520 hanggang 1566 sa Ipinaayos niya ang Dome of the Rock sa
pamamahala ni Sultan Suleiman (1494– Herusalem at Kaaba sa Mecca. Maraming
1566). Sa panahong ito, sakop na ng im- moske at gusaling panrelihiyon ang ginawa
peryo ang malaking bahagi ng Silangang ni Mimar Sinan (1490–1588), tampok na
Europa, kasama na ang Gresya at Hungaria. arkitekto sa panahong ito.
Nasakop din ng Ottoman ang Iraq (1533) Naging maunlad at mayaman ang
at Libya (1551). Imperyong Ottoman. Yumabong ang
Itinuturing na isa sa mga pinaka- sining at teknolohiya. Dahil may sentra-
mahusay na pinuno si Suleiman. Inayos lisadong estruktura ng imperyo, may kon-
niya ang mga batas at nagpatupad ng iisang trol ito sa maraming rutang pangkalakalan
at naging malakas na sandatahang lakas.
Pinahintulutan sa imperyo ang pag-iral ng
ibang relihiyon. Sa ganitong paraan, nai-
wasan ang mga pag-aalsang may kinalaman
Jpbazard Jean-Pierre Bazard - Ain wirk/CC BY-SA 3.0
sa pananampalataya.
Gayunman, naging malalang isyu ang
pang-aalipin sa panahong ito. Maraming
babaing alipin ang naging concubine sa-
mantalang ang mga lalaking alipin ay isi-
nasabak sa mga digmaan o kaya’y nagiging
katulong sa bahay. Sa panahong ito, ipinai-
ral ang fratricide o pagpatay sa kapatid na
lalaki ng sultan nang sa gayo’y di magkaka-
roon ng karibal sa kapangyarihan. (Kalau-
na’y ang kapatid na lalaki ang ipinakulong
Ang Moskeng Süleymaniye, na disen- ng sultan.)
yo ng arkitektong si Mimar Sinan ay Nagsimulang manghina ang kapang-
matatagpuan sa Istanbul. Sinimulang ip-
yarihan ng Imperyong Ottoman noong
atayo ang moske noong 1550 at pinasin-
ayaan ito noong 1557. mga 1600. Lumalala ang mga intrigang
pampolitika. Nagbukas ang mga bagong

rutang pangkalakalan kung kaya dumami pangunahing lupain ng imperyo. Idineklara
ang kompetisyon sa pangangalakal, kasama ng Gresya ang kasarinlan nito sa Imper-
na ang Amerika at India. yong Otttoman noong 1830. Noong 1878,
Noong 1683, natalo sa pangalawang maging malaya ang Romania, Serbia, at
pagkakataon ang mga Turkong Ottoman Bulgaria. Pagkaraan ng mga digmaang
sa Labanan ng Vienna. Sa susunod na mga Balkan noong 1912–1913, halos lahat ng
dantaon, isa-isa nang nawawala ang mga Europeong teritoryo ng Ottoman ay nawala.
Sagutin
1. Paano lumaki ang nasasakupan ng Imperyong Ottoman?

2. Sino si Suleiman? Bakit iniuugnay sa kaniyang pamunuan ang tinatawag na
Ginintuang Panahon ng Ottoman?
3. Ano ang mga naging kontribusyon ng Imperyong Ottoman sa kabihasnan? Paano
nakatulong ang mga kontribusyong Ottoman sa pagyabong ng kulturang Islamiko?
Pangatwiranan ng sagot.
Ang mga Krusada

Nang nagapi ng mga Turkong Seljuk krusada dahil sa mga bagong oportunidad
ang puwersa ng Imperyong Byzantine tulad ng bagong lupaing masasakop, kaya-
noong 1071, ang emperador noon ay si manang makakamit, at maharlikang titulo
Alexios I Komnenos (s. 1048–1118) at maipagkakaloob sa mga lumahok.
humingi siya ng tulong kay Pope Urbano
II (s. 1035–1099). Naisip ng Pope na
mapalalaya ang Herusalem kapag nakipag-
digma ang mga Europeo sa ngalan ng pa-
nanampalataya. Tinawag na mga Krusada,
ito ay serye ng mga panrelihiyong digmaan
ng mga Kristiyano at Muslim na naganap
noong 1096–1291.
Ang Unang Krusada ay inilunsad sa
Konseho ng Clermont (nasa katimugang
Pransiya) noong 1095. Marami ang
nahikayat na lumahok dahil sa pangakong
indulhensiya ni Urban II. Sa Simbahang
Katoliko, ang indulhensiya ay dasal o Ang Konseho ng Clermont sa paglulun-
sakripisyong nagpapababa sa parusang ipi- sad ng Unang Krusada (ilustrasyon ni
Jean Colombe noong ika-15 dantaon)
nataw sa nagkasala. May mga sumama rin sa

May tatlong organisadong pangkat Kristiyano sa pamamagitan ng Ikat-
ng mga lumahok sa Unang Krusada, na long Krusada (1189–1192). Tinagurian
tinawag ding People’s Crusade. Ang una’y din itong Krusada ng mga Hari (Kings’
pinamunuan ng mga maharlikang Prans- Crusade) dahil pinamunuan nina Frederick
es; ang ikalawa, ni Pedro ang Ermitanyo ng Barbarossa (1122–1190) ng Alemanya,
(s. 1050–?); at ang ikatlo, ni Conde Emicho Philip II (1165–1223) ng Pransiya, at
ng Leiningen (sa Alemanya). Nagtagumpay Richard I (1157–1199) ng Inglatera. Sa
ang Unang Krusada na mabawi ang Heru- kasamaang palad, nalunod sa ilog si Fred-
salem noong 1099 ngunit naging marahas erick. Pagkaraa’y natalo ni Saladin ang pu-
at madugo para sa lahat ng panig ang la- wersa nina Richard I at Philip. Bagaman di
banang ito. nagtagumpay, pinayagan ni Saladin na ma-
Ang Edessa ay lungsod sa Mesopotamia laya at ligtas na makapunta sa Herusalem
na bumagsak sa mga Turkong Seljuk noong ang mga Kristiyano.
1144. Ang mabawi ito ang pangunahing Nanawagan para sa Ikaapat na Krusada
layunin ng Ikalawang Krusada (1147– (1202–1204) si Pope Inosente III
1149) na pinamunuan nina Haring Conrad (1160/61–1216) para pa rin bawiin ang
III (1093/94–1152) at Haring Louis VII Herusalem. Ang plano ay salakayin ang
(1120–1180). Hindi naging matagumpay Banal na Lupain mula Ehipto ngunit nag-
ang krusadang ito. wakas ito sa madugong pandarambong ng
Noong 1187, nasakop ni Sultan Constantinople. Dahil dito, pinatawan
Saladin (1137–1193) ang Herusalem. ekskomulgasyon ang mga nag-Krusada.
Anopa’t kailangang mabawi ito ng mga (Ang ekskomulgasyon ay pagpapatiwalag sa
Simbahan sa mananampalataya.)
Iba’t iba ang mga layunin ng mga susu-
nod na krusada noong ika-13 dantaon.
Ang Krusadang Albigensian (1209–1229)
ay para lipulin ang mga itinuturing na ere-
he ng Albi, lungsod sa katimugan Pransi-
ya. Ang Krusadang Baltic (1211–1225) ay
para supilin ang mga itinuring na pagano
sa Transylvannia. Libo-libong kabataan
—kaya tinawag na Krusada ng Kabataan
(Children’s Crusade)—ang nagmartsa pa-
Herusalem noong 1212 ngunit hindi nila
ito narating. Marami ang namatay sa gu-
Nang magwagi ang Unang Krusada sa
tom, ginaw, sakit, at aksidente bago pa man
pagsakop ng Herusalem noong 1099, iti- nakatawid sa Dagat Mediteranyo. Marami
natag nila ang isang kahariang Kristiyano sa mga nakaligtas ang naibenta bilang alipin
na tumagal ng halos 200 taon sa kabila sa mga lugar na pinagdaungan ng barkong
ng mga pananalakay ng mga Muslim.
sinakyan nila.

Sa bandang huli, hindi nagwagi ang ng Arabia ang mga Kanluraning pilosopiya
mga Krusada sa orihinal na layunin nitong at literatura. Nagkaroon ng pagpapahalaga
mabawi ang Herusalem. Nahati ang mga ang Kanluran sa mga produkto, gaya ng
Kristiyano sa Romano Katoliko at Kris- alpombrang Persian, tapestries, telang seda
tiyanong Orthodox. Ang mga Krusada at bulak, dates, pistachio nuts, pakwan at
ay naging dahilan pa ng mapait na di- limon, at iba’t ibang pampalasa (spices), lalo
pagkakaunawaan ng mga Kristiyano at na ang paminta at cinnamon. Umigting ang
Muslim na umiral sa napakahabang pagnanasa ng mga Europeo na makipagka-
panahon. lakan sa ibang bahagi ng mundo. Maraming
Sa kabilang banda, ang mga Krusada lungsod sa Italya ang naging sentro rin ng
ay nagbunsod ng mga pagbabago, lalo na kalakalan tulad ng Genoa, Pisa, at Venice.
sa Kanluran. Isang dahilan ng panghihina Umangat ang merkantilismo at unti-
ng Imperyong Byzantine ang mga paki- unting nabuwag ang pyudalismo na malaki
kidigmang ito hanggang na hindi na nito na ang ipanghina dahil sa paglahok ng mga
maipagtanggol ang sariling lupain. Sa ga- panginoong-maylupa sa mga Krusada.
yon, naging madali para sa mga Turko ang Pagkaraan ng mga Krusada, mas
salakyin ang Europa. maging bukas sa iba’t ibang karunungan
Nagbukas ng mga bagong rutang pang- ang mga Europeo. Naging kapuna-puna
kalakalan sa pagitan ng Silangan at Kanlu- ang pag-igting ng kanilang interes sa pag-
ran. Nagkaroon ng palitan ng mga ideya. aaral at pananaliksik. Maraming histor-
Natutuhan ng mga Europeo ang sining at yador ang naniniwala na isa ito sa mga nag-
panitikang Islamiko. Gayundin, nakilala bigay-daan para sa panahong Renaissance.
Sagutin
1. Alin sa mga krusada ang naging matagumpay sa pagbawi ang Banal na Lupain
(Herusalem) sa mga Turkong Muslim?
2. Bakit hindi nagtagumpay ang mga sumunod na krusada?
3. Paano mailalarawan ang katangian ng nagaganap na krusada sa kasalukuyan?
Ang Paglakas ng mga Bayan at Lungsod

Noong unang bahagi ng Edad Me- Umiral ang pyudalismo sa malaking
dya, pagkaraang bumagsak ng Imperyong bahagi ng Edad Medya. Sa gayon, marami
Romano, malubha ring naapektuhan ang ang mga serf o pesante na nagtatrabaho
kalakalan at maraming bayan at lungsod ang at naglilingkod sa panginoong-pyudal.
naghirap. Dahil dito, maraming naninira- Nagtatanim sila ng sebada (barley), trigo
han sa mga lugar na ito ang lumipat sa mga (wheat), at obena (oats), pati na mga
kanayuhan. Naitatag ang sistema ng pamu- gulay at prutas. May mga nag-aalaga ng
muhay na tinatawag na pyudalismo. mga manok para sa itlog at mga baka para

sa gatas. May ilan na maituturing na malaya Nagtayo ng mga perya (fair) para mag-
at may sariling ikinabubuhay, gaya ng mga ing pansamantala ngunit espesyal na pami-
karpentero, panadero, at panday. Ang mga lihan. Nagtatagpo dito ang mga mangan-
produkto at serbisyo nila ay naikakalakal. galakal at mamimili. Dito rin nasimulan
Samantala, maraming panginoong- ang sistema ng pagbabangko na nagpapa-
piyudal ang lumahok sa mga krusada at hiram ng pamuhunan na naging dahilan
tanging mangangalakal sa bayan lamang upang magtatag ng negosyo. Umiral din ang
ang may kakayahan gumastos. Ang pangya- money economy o paggamit ng salapi bilang
yaring ito ay nagbunsod sa pag-usbong ng paraan ng pambayad sa anomang kalakal o
antas sa lipunan na kabilang ang mga artisa- serbisyo. Ilan sa mga umiral na salapi noon
no at mangangalakal at kanilang pamilya. ang florin ng Florence at ducat ng Venice.
Tinawag na middle class o gitnang uri, ang Sa pagsigla ng kalakalan, naging maun-
kanilang buhay ay umiinog sa pamilihan at lad ang mga bayan. Maraming bayan ang
hindi nakatali sa panginoong-piyudal, lalo naitatag mula sa mga pamilihan o malapit
pa’t nagmula ang kanilang kayamanan sa sa mga pamilihan. Naging sentro ang mga
kalakalan at negosyo. ito ng negosyo. Nagtutungo ang mga pe-
Muling sumigla ang pangangalakal sa sante rito para maibenta ang kanilang mga
Europa. Sa panahong ito, pabalik sa Europa, produkto. Nagpupunta rito ang mga arte-
ang mga barkong naglulan sa mga luma- sano (manggagawang bihasa sa isang uri ng
hok sa mga Krusada ay nagdadala ng mga gawain) para maghanap ng trabaho. Ma-
produkto mula sa Silangan, gaya ng mga dalas na kasama nila ang kani-kanilang pa-
mamahaling bato, alpombra, at pampalasa. milya para sa bagong bayan na manirahan.
Kontrolado ng lungsod ng Venice, Pisa, at Ilan sa mga bayang naitatag noong Edad
Genoa (sa Italya) ang kalakalan sa Dagat Medya ang Ghent, Bruges, Brugse Vrije, at
Mediteranyo. Mula sa mga lugar na ito, di- Ypres na naging mauunlad kaya nagtatag
nadala ang mga kalakal sa iba pang lugar sa sila ng tagapagbatas na tinatawag na Four
Europa. Ang Flanders ay rehiyon sa hilag- Members. Sila ang bumuo ng sariling ba-
ang Europa (sa ngayo’y Pransiya, Belhika, tas na ipinaiiral sa mga bayan na saklaw ng
at Netherlands). Ito ay nexus ng kalakalan kapangyarihan nito.
noon—ibig sabihi’y dito nagtatagpo ang Noong mga 1100, ang mga manga-
maraming rutang pangkalakalan. Ang mga ngalakal, artesano, at manggagawa ay bu-
mangangalakal mula sa iba’t ibang bahagi muo ng kanilang samahan na tinatawag
ng Europa ay nagpupunta sa Flanders para na guild. May sari-sariling guild ang mga
maghanap ng mga kakaibang produkto. sapatero, panday, mason, sastre, at iba pa.
Ang nagdala ng mga produkto na gal- Layunin nitong maipatatag ang kanilang
ing sa Asya ay mangangalakal na nakibahagi kalagayan, maproteksiyonan ang kani-
sa mga krusada. Ang mga produktong ito lang karapatan, at mapanatili ang mataas
ay naging mabili sa mga Europeo. Naim- na uri ng gawain o produkto. Kontrolado
pluwensiyahan din ang maraming mama- ng guild ang kalakalan sa bayan. Hawak
mayan na maglakbay at humanap ng mga nito ang regulasyon ng presyo, kalidad, su-
produkto na wala sa Kanluran. Sa gayon, kat, at timbang maging ang mga gawaing
umunlad ang komersyo dahil sa ugnayang pang-negosyo. Ganap ang kapangyarihan
pangkalakalan ng Europa at Asya. nila sa kani-kanilang teritoryo.

bayan sa Baltic (bahagi ngayon ng Gdansk
sa Poland, Riga sa Latvia, Novgorod sa Rus-
sia, at Stockholm sa Sweden), sa baybayin
ng Dagat Hilaga (Bergen sa Norway), at
mga Germanikong na bayan. Itinatag ang
Hanse upang panatilihing ligtas sa sakuna
at mga pirata ang mga bangkang pangal-
akal nito sa karagatan. Upang maisagawa
ito ay nagpatayo ang Hanse ng mga parola
(lighthouse) at nagsanay ng mga manlalayag

Ang mga drapers o haberdashers ay nag- upang maging ligtas ang paglalayag.
tayo ng guild para maitasa ang kalidad ng Noong ika-13 siglo, mabilis ang
mga telang ibinebenta nila.
pag-unlad ng kalakalang Hanse na naging
Ang Syndics of the Drapers’ Guild ay lara- daan sa pag-unlad ng Europe. Sa panahong
wang ipininta ni Rembrandt (1606-1669)
noog 1662 na nakadispley ngayon sa ito, ang mga aktibong Alemang Hanse ay
Rijksmeseum sa Amsterdam. nag-organisa ng isang pormal na samahan
na tinatawag na Liga Hanseatic na may
Noong huling bahagi ng Edad Medya, Diet o konseho na bumubuo ng patakaran
nakilala ang guild na Hanse o mangangala- at batas. Kontrolado ng Liga Hanseatic ang
kal. Ang mga kasapi nito ay nagmula sa mga kalakalan sa Baltic at Dagat Hilaga.
Sagutin
1. Ano ang dahilan ng paglakas ng mga bayan at lungsod sa Edad Medya?
2. Ano ang guild? Bakit itinatag ang mga guild?
3. Paano nakatulong ang paglakas ng bayan at lungsod at guild sa pagbagsak sa
sistemang pyudalismo?
Ang Black Death Pagsapit ng mga Noong Oktubre 1347, dumaong sa

1200, lumaki ang populasyon sa mga Messina sa Sicily ang 12 barko mula sa
bayan at lungsod. Naging masikip ang Dagat Itim (Black Sea). Nakakapanghilak-
mga ito para sa dami ng mga naninira- bot ang tumamban sa mga sumalubong:
han. Nakaparumi ng paligid. Walang takip maraming pasahero ang patay at ang ilang
ang alkantarilya (sewer), kanal na daanan buhay ay natatakpan ang balat ng parang
ng maruming likido, pati na dumi ng mga mga itim na pigsa na dumurugo at nag-
tao at hayop. Kung saan-saan nagtatapon nanana. Agad din namang namatay ang
ang mga tao ng basura na pagkaraka’y pag- mga maysakit nang mauwi sa kani-kanilang
pipistahan ng mga langaw at ipis. Naglipana tahanan. Sa mga susunod na araw ay mara-
ang mga daga. Dahil hindi pa mainam ang mi ang mahahawa at mamamatay. Naging
mga kondisyon kaugnay ng kalusugang mabilis ang pagkalat ng sakit. Sa pagitan
pangmadla, naging madali ang pagkalat ng ng 1347 at 1351, halos sangkatlo ng popu-
mga nakahahawang sakit, gaya ng sipon, lasyon ng Europa ang namatay dito.
trangkaso, tigdas, bulutong, at polio.

Ang Tournai ay isa sa mga pinakamatandang lungsod sa Belhika. Isa rin ito sa mga lungsod
na pineste ng bubonic plaque. Larawan ng mga taga-Tournai habang inililibing ang mga
biktima ng salot. Iginuhit ni Pierart dou Tielt (s. 1340–1360)
Makikilala ang sakit sa tawag na bubo- mga rutang pangkalakalan na nag-uugnay

nic plague. Ito ay ikinakalat ng isang uri ng sa Tsina at Dulong Silangang Asya sa Git-
bakterya na dala ng mga pulgas na nabubu- nang Silangan at Europa.) Ang mga kara-
hay sa mga daga. [Noon lamang 1894 ma- bana (sasakyan) ay pinamahayan din ng
tutuklasan ng bacteriologist na si Alexandre mga daga.
Yersin (1863–1943) ang bakterya na dahi- Noong mga unang bahagi ng dekada
lan ng bubonic plague. Ito ang Pasteurella 1340, may mga ulat tungkol sa naka-
pestis, na ngayo’y tinatawag na Yersinia pes- hahawang sakit na kumakalat sa Tsina,
tis.] Kasama sa mga sintomas ng sakit ang India, Persia, Syria, at Ehipto. Tulad ng mga
lagnat at pangingiki, pagkahilo at pagsuka, karabana, ang mga barkong pangangalakal
pagsakit ng tiyan at pagtatae, matinding ay pinamamahayan ng mga dagang may
panghihina ng katawan, pagdurugo, shock, dalang bubonic plague. Yaong mga barkong
at pangingitim ng balat dahil sa gangrene. Genoese ang nagkalat ng sakit sa mga bayan
Itong huling sintomas ang dahilan kung at lungsod na malapit sa mga daungan sa
kaya tinawag ding “Black Death” ang bu- Mediteranyo: Sicily (1347); Hilagang
bonic plague. Aprika, Italya, Espanya, at Pransiya (1348); at
Nagmula ang sakit sa Silangan at Austria, Hungarya, Switzerland, Alemanya,
Hilagang Asya (sa ngayo’y kanlurang Tsina, at baybaying rehiyon sa hilagang-
Mongolia, at silangang Rusya). Kumalat ito kanlurang Europa (1349). Isang barkong
pa-kanluran dahil sa mga mangangalakal na nagmula sa Calais (sa hilagang Pransiya)
dumadaan sa Silk Road. (Ito ay network ng ang nagdala ng sakit sa Dorset, Inglatera.

Mabilis na kumalat ang sakit hanggang mga tao. Isinara ang mga tindahan. Wala
timog-kanluran, kasama rito ang London, nang nangangalakal. Wala nang nagsasaka.
Silangang Anglia, at Yorkshire. Pagsapit ng Naging laganap ang taggutom.
1350, umabot na ang Black Death sa dulong Dahil walang gamot sa sakit at lubhang
hilaga ng Inglatera, Scotland, Scandinavia, nakahahawa, naisip ng mga tao na parusa
at mga bansa sa Baltic. ito ng Diyos sa mga kasalanan nila. Mara-
Sa pagnanais na matakasan ang salot, ming tao ang naniwala na kailangan nilang
nilisan ng mga tao ang bayan at lungsod at makuha muli ang loob ng Diyos; dangan
nagtungo sa mga kanayunan. Gayunman, nga lamang ay naging marahas ang pama-
hindi pa rin lahat ay nakaligtas dahil mara- maraan nila. Nilipol ang ilang pangkating
mi sa kanila ang maysakit na at ang iba ay etniko (hal., mga Hudyo at Romani) o mga
mahina na resistensiya. Dahil mula sa kagat maysakit (hal., ketongin at may sakit sa
ng pulgas ang sakit, pati mga baka, tupa, balat) dahil sa kanila isinisi ang pagkalat
kambing, baboy, at manok ay apektado rin. ng Black Death sa Europa. Noong 1349,
Parang tumigil ang pag-ikot ng mundo naging laganap sa Awstria, Alemanya,
noon. Kinandado ang mga tirahan ng mga at Pransiya ang flagellation. Ito ang pag-
maysakit. Sinuspinde ang mga serbisyo sa hagupit sa likod ng katad na istrap na may
simbahan. Ipinagbawal ang pagtitipon ng matutulis na metal sa dulo.
Maraming Hudyo ang minasaker noong 1348 at 1349 kaugnay ng Black Death. Larawan
ng mga Hudyong sinusunog (kaliwa) mula sa manuskritong Antiquitates Flandriae noong
ika-14 na dantaon.
Nagbayan-bayan ang mga flagellants para ipakita ang pagsisisi nila sa kanilang mga kasa-
lanan. Larawan ng mga flagellants (kanan) na iginuhit ni Pieter van Laer (1599–1641?),
Olandes na pintor, noong 1635.

Noong 1348, pinasimulan sa Venice ang salot sa Europa at Mediteranyo noong
ang pagkuwarantena sa mga pasahero ng mga ika-14 hanggang ika-17 dantaon.
mga barkong dumaraong sa pantalan nito. Hindi pa lubusang naipupuksa ang
Hindi sila pinabababa ng barko at kaila- bubonic plague bagaman may mga
ngang manatili roon sa loob ng 40 araw— antibiotics para gumaling sa sakit na ito.
noong una’y 30 araw—para malaman kung Naging malaking tulong para maiwasan
may dala silang sakit. ito ang mga ugaling pangkalinisan at pag-
Pagsapit ng 1350, nagsimulang buma- unlad sa pampublikong kalusugan. Ayon sa
ba ang bilang ng nagkakasakit ng bubonic World Health Organization, mayroon 1 000–
plague. Gayunman, ilang beses pang naulit 3 000 kaso ng bubonic plague taon-taon.
Sagutin
1. Ano ang sanhi ng bubonic plague sa Europa?
2. Paano nakaapekto ang pandemya sa Europa?
3. Paano maiiwasan ang bubonic plague?
Alalahanin
• Itinatag ni Mohammed ang Islam sa Mecca, Saudi Arabia.
• Ang unang kalipato ay tinawag na Rashidun (632–661) at ang kabisera nito
ay nasa Medina.
• Sumunod na namuno ang Umayyad (661–750) at itinatag ang kabisera nito
sa Damascus.
• Namuno ang Abbasid nang magapi nito ang Umayyad noong 750.
• Sa panahon ng Abbasid nangyari ang Ginintuang Panahon dahil sa mga pag-
unlad sa Islamikong sining at agham.
• Noong 1055, sinalakay ng mga Turkong Seljuk ang Abbasid ngunit dahil
mga Muslim din, kinilala nila ang kalipa bilang figure head ng kalipato.
• Itinatag ni Osman ang Imperyong Ottoman na ang kapangyarihan ay umabot
sa Asya, Europa, at Aprika.
• Ang mga Krusada ay serye ng mga panrelihiyong digmaan ng mga Kristiyano
at Muslim na naganap noong 1096–1291. Sa mga ito, ang Unang Krusada
(1096–1099) ang naging matagumpay.
• Sanhi ng paglakas ng kalakalan ay nagkaroon ng mga bayan at lungsod na
malaya sa kontrol ng mga panginoong piyudal.
• Nagtayo ng kani-kanilang guild ang mga sapatero, panday, mason, sastre, at
iba pa upang maproteksiyonan ang kanilang ikinabubuhay.
• Ang bubonic plague o Black Death ay pandemyang lumipol sa halos
sangkatlo ng populasyon ng Europa noong Edad Medya.

Subukin
A. Isulat ang letra ng tamang sagot sa patlang bago ang bawat bilang.
1. Sino ang itinuturing na pinakadakilang propeta ng Islam?
a. Adan b. Muhammad c. Noe
2. Sino ang unang kalipa ng Islamikong komunidad?
a. Abu Bakr b. Uthman c. Saladin
3. Sino ang nagtatag ng Bayt al-Hikma (Bahay ng Karunungan) na

naging sentro ng pag-aaral at pananaliksik para sa iba’t ibang sangay
ng karunungan noong Panahon ng Abbasid?
a. Al-Ma’mun b. Al-Biruni c. Al-Khwarizmi
4. Sino ang sultang Ottoman na nag-ayos ang mga batas at nagpatupad
ng iisang sistemang legal sa buong imperyo?
a. Mehmed b. Orkhan c. Suleiman
5. Sino ang emperador ng Byzantine nang nagapi ng mga Turkong Seljuk
ang imperyo noong 1071?
a. Constantine b. Alexios I c. Basilisus
Komnenos
6. Sino ang Pope na naglunsad ng Unang Krusada?
a. Inosente III b. Gregory I c. Urbano II
7. Sinong Sultan ng Ehipto ang tumalo sa hukbo ng Krusada nang makub-
kob niya ang lungsod ng Jerusalem noong 1187?
a. Al-Kamil b. Saladin c. Uthman
8. Sino ang mga hari na namuno sa Ikatlong Krusada?
a. Frederick I, Philip b. Henry VI, Conrad c. William, Henry V,
II, at Richard I III, at John at Lothair
9. Sino ang bumubuo ng middle class noong huling bahagi ng Edad
Medya?
a. mga pesante b. mga c. mga basalyo at
at panginoong- manganglakal at kabalyero
pyudal artesano
10. Sino ang nakatuklas ng bakterya na dahilan ng bubonic plague?
a. Alexandre Yersin b. Alexander Bell c. Louis Pasteur
B. Sagutin ang tanong sa bawat bilang at isulat ang sagot sa patlang.
1. Ano ang layunin ng Krusada?


2. Ano ang naging mga resulta ng Krusada?

3. Paano nakatulong ang kalakalan sa paglakas ng mga lungsod at bayan?

4. Paano nakaapekto sa kalagayan ng pamumuhay noong Edad Medya ang
paglakas ng mga lungsod at bayan?

5. Bakit nagkaroon ng Black Death?

Pag-ugnayin
A. Punan ng mahahalagang impormasyon ang tsart ukol sa mga naganap na
mga Krusada at pagkatapos ay bumuo ng sariling pagsusuri batay sa mga
impormasyong ito.
LAYUNIN RESULTA
Unang Krusada
Ikalawang Krusada
Ikatlong Krusada
Ika-apat na Krusada
Krusadang Albigensian
Krusada ng Kabataan
sariling pagsusuri sa krusada

B. Isulat sa ibaba ang mga pagbabagong hatid ng Edad Medya sa iba’t ibang aspekto
ng pamumuhay ng mga tao.
Aspekto Mga Pagbabago

pamahalaan
paniniwala/
pananampalataya
kabuhayan/
pakikipagkalakalan
arkitektura
uring panlipunan
Suriin
A. Ang sura ay kabanata o seksyon ng Koran. Ang mga sumusunod ay sipi mula sa
ika-apat na sura na pinamagatang “Al-Nesã’” (Ang mga Babae).
4:1 O sangkatauhan! Itangi ang inyong Panginoon, Siya na lumikha sa inyo

mula sa isang nilalang, at lumikha mula rito ng inyong mga asawa, saka mula
sa dalawa ang maraming lalaki at babae. Igalang ninyo ang DIYOS, na inyong
pinangakuan, at igalang ang mga magulang. Binabantayan ka ng DIYOS.
4:2 Ibigay sa mga ulila ang kanilang mga pag-aari. Huwag palitan ng pangit
ang maganda at huwag aksayahin ang kanilang pag-aari sa pamamagitan
pagsama nito sa iyong pag-aari. Iyon ang kabuuan ng kawalang katarungan.
Mga Batayan ng Poligamya
4:3 Kung ipinagpapalagay mong ito ang nararapat para sa mga ulila, maaari
mong pakasalan ang kanilang mga ina—maaari kang magpakasal sa dalawa,
tatlo, or apat. Kung nangangamba ka na baka maging di ka patas, makon-
tento sa isa lamang, o kung ano ang mayroon ka na. Idagdag pa na maaari
mong maiwasan ang paghihIrap sa pinansiya.

4:4 Bibigyan mo ang mga babae ng mga doteng na nararapat sa kanila, nang
pantay-pantay. Kung kusang-loob nilang tanggihan ang anomang bagay,
maaari mong tanggapin ito; nararapat na para sa iyo ito.
Mga Batayan para sa Poligamya
4:5 Huwag ibigay sa wala pa sa edad ang mga pag-aaari na ipinagkatiwala
ng DIYOS sa iyo bilang kanilang tagapag-alaga. Kung kaya susustentuhan
mo sila, at bibihisan sila, at tatratuhin nang mabuti.
Mga Karapatan ng Babae sa mga Pamana

4:7 Ang mga lalaki ay makakukuha ng bahagi ng maiiwan ng kanilang mga
magulang at kamag-anak. Ang mga babae rin ay makakukuha ng bahagi ng
maiiwan ng kanilang mga magulang at kamag-anak. Maging maliit o malaki
ang pamana, (ang mga babae ay kailangang makakuha) ng tiyak na bahagi.
Paggalang para sa Ama
4:22 Huwag gawing asawa ang babaing pinakasalan ng iyong ama—hindi
kasama ang mga kasalukuyang kasal at hindi dapat masira—dahil ito ay mala-
king sala, at karima-rimarim na gawi.
Atraksyon sa Isa’t Isa at Pangangailangan ng Dote
4:24 Ipinagbabawal din ang mga babaing may asawa …Ito ang utos ng
DIYOS sa iyo. Lahat ng kaurian ay maaari para sa iyong pagpapakasal, hang-
ga’t mayroon kang karampatang dote para sa kanila. Kailangan mong pana-
tilihin ang iyong moralidad.
Ang mga mabuting babae ay magiliw na tatanggapin ang ganitong kasun-
duan, dahil ito ay utos ng DIYOS, at iginagalang nila ang kanilang mga asawa
sa panahong wala ang mga ito.
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa bahagi ng Sura ng Koran tungkol sa kababaihan na salin sa Ingles ni John M.
Rodwell (1876)
Mga Tanong
1. Tungkol saan ang binasang teksto?

2. Ano ang mga katangian ng babaing karapat-dapat na mapangasawa ng isang
Muslim?
3. Ano ang binabanggit ng teksto tungkol sa kayamanang ipamamana sa mga
babae?
4. Ano ang mga tungkulin ng isang lalaki sa kaniyang asawa?
5. Anong mga pagpapahalaga ang binabanggit sa teksto?

Sanayin
G LAYUNIN—Nais mong ibahagi ang iyong nalalaman ukol sa mga naging epekto ng mga
pangyayari sa Europa na naganap noong Edad Medya.
R GAMPANIN—Magagawa mo ito dahil sa kakayahan mong sumulat ng akda.
A MADLA—Nais mong basahin ng mga mag-aaral ang iyong ibabahaging kaalaman.

S SITWASYON—Isasagawa mo ito dahil napag-alaman mong sa mga mag-aaral ang tila
may kakaunting nalalaman ukol sa mga pangyayaring naganap sa Europa sa panahon ng
Edad Medya.
P PRODUKTO—Upang maisagawa mo ito, ikaw ay susulat ng isang sanaysay ukol sa isang
mahalagang pangyayaring naganap sa Europa noong Edad Medya at ang epekto nito sa
paglaganap ng kamalayan ukol sa sandaigdigan.
S PAMANTAYAN—Alam mo na maiibigan ng mga mag-aaral na basahin ang iyong isusulat
na sanaysay dahil gagamitin mong batayan ang:
- Maayos at wastong paggamit ng wika
- Pagsunod sa pamantayan ng isang sanaysay
- Malinaw na paglalahad ng paksa
- Lohikal na pagkakaayos ng talata

Bahagi 3
Ang
Makabagong
Daigdig at ang
Transpormasyon
Tungo sa
Pagbuo ng
Pandaigdigang
Kamalayan
S
a panahon ng makabagong daigdig ay umusbong ang ideya ng pagkamulat,
pangangatuwiran, siyentipikong pamamaraan, at kalayaan. Ang mga ideyang
ito ang naging salik sa mga pagbabago sa mga larangan ng politika, ekonomiya,
agham, pilosopiya, lipunan, at kultura. Bagaman sa Europa nagsimula ang mga naturang
pagbabago ay naapektuhan din nito ang landas ng kasaysayan ng mga mamamayan sa
ibang panig ng daigdig.
Ang mga imbensyon sa komunikasyon at transportasyon ang naging daan upang ang
mga pagbabago sa Europa ay nakarating sa Timog at Hilagang Amerika, Asya-Pasipiko,
Aprika at ibang lupain sa daigdig. Ang mga lumaganap na ideya at pagbabagong ito ang
susing nagbukas sa pagbuo ng pandaigdigang kamalayan para sa sangkatauhan.
Aralin 12 Alamin
Ang Panahon ng • Paano nagkaroon ng

transpormasyon sa Europa
Transpormasyon
sa pagitan ng ika-15
hanggang ika-16 siglo?
• Paano nakatulong ang mga
sa Europa pangyayari sa Europa sa

pagitan ng ika-15 hanggang

ika-16 siglo sa pag-usbong
ng pandaigdigang kamalayan
ng mga Europeo?
Tuklasin
Isulat sa loob ng kahon ang mga salitang maiuugnay mo sa salitang Europa.
Basahin
Ang pagwawakas ng Edad Medya ay nagdulot ng mga pagbabago sa pampolitika,
panrelihiyon, at panlipunang aspekto ng pamumuhay sa Europa. Ito ang naghawan ng
landas sa transpormasyon ng Europa tungo sa makabagong panahon.
302 | Bahagi 3 Ang Makabagong Daigdig at ang Transpormasyon Tungo sa Pagbuo ng Pandaigdigang Kamalayan
Mga Pangyayaring Pampolitika
Sa pagitan ng ika-15 siglo hanggang mula 1461 hanggang 1483, napatatag ni
ika-16 siglo ay iba-ibang pangyayari ang Louis XI ang kaniyang kaharian sa pama-
naganap sa Europa na nagdulot ng pag- magitan ng pagkolekta ng taille. Ito ang bu-
babago sa mga kaharian dito. Ang mga ito wis sa mga lupain at ari-arian na taunang
ang nagpabago sa pampolitikang kalagayan kinokolekta sa mga panginoong-piyudal na
ng Pransiya, Inglatera, Alemanya, Italya, at may-ari ng lupa. Ang nakolektang taille ang
Rusya. ginamit ni Louis XI upang palakasin ang
kaniyang sandatahang hukbo. Nagsimula
Pagtatatag ng mga Pamban-
rin siyang tumanggap ng mga propesyonal
sang Monarkiya Sa rurok ng Edad
na sundalo, sa halip na mga kabalyero ng
Medya, nabuo ang mga bagong monar-
mga aristokrata na ang mas nakararami ay
kiya o kahariang mas matatag kaysa dati.
di naman tapat sa hari. Bunga nito, nang-
Binuo ito ng dating maliliit at hiwa-hiwalay
hina ang mga aristokrata at napasakamay
na kaharian sa Pransiya, Inglatera, Espanya,
ni Louis XI ang mga lalawigan ng Anjou,
Alemanya, Italya, at Rusya. Ang ibang napa-
Maine, Bar, at Provence. Sinuportahan siya
sailalim sa mahinang imperyo ay naging
ng mga pinuno ng mga bayang komersiyal
mas matatag at nagsasarili. Ang mga ba-
na naging mga kaalyado niya.
gong monarkiyang ito ay pinatatag ng mga
Naging mahigpit na kalaban ni Louis XI
digmaan at pananalakay na nagpasiklab ng
si Charles the Bold (1433–1477) na duke
damdaming makabansa para sa mga ma-
ng Burgundy mula 1467 hanggang 1477. Sa
mamayan nito.
ilalim ni Charles, ang Burgundy ay naging
Pransiya Bumagsak ang populasyon nagsasariling estado. Sa kaniyang panahon,
ng Pransiya dahil sa Sandaan Taong Dig- mas malaki ang pinagkukunang-yaman ng
maan, labanan sa pagitan ng Pransiya at Burgundy kaysa hari ng Pransiya. Napag-
Inglatera mula 1337 hanggang 1453. Sa kaisa ni Louis ang Burgundy at Pransiya
gayon, napabayaan ng mga magsasaka ang matapos masawi ang duke sa labanan
mga taniman. Hindi napagtuunan ng pan- noong 1477.
sin ng pamahalaan ang pagpapaunlad sa ka- Ang anak ni Louis, si Haring Charles
lakalan. Sa kabila ng mga pangyayaring ito, VIII (1470–1498) na namuno mula 1483
napatatag ng nakaraang digmaan ang pag- hanggang 1498, ay ikinasal kay Anne ng
kakaisa at kamalayang pambansa ng mga Britanya (1477–1514). Nasukob nila ang
Pranses. Ginamit ito ng mga hari upang lupain ng mga huling lalawigan na naging
patatagin ang kanilang kapangyarihan. daan para sa konsolidasyon ng kaharian ng
Si Louis XI (1423–1483) ang humalili Pransiya sa ilalim ng nag-iisang pinuno. Na-
kay Charles VII (1403–1461). Namuno ging ganap ang pagiging independiyente nito.
Aralin 12 Ang Panahon ng Transpormasyon sa Europa | 303

Sagutin
1. Ano ang epekto ng Sandaang Taong Digmaan sa Pransiya?
2. Paano napatatag ni Louis XI ang Pransiya?
3. Bakit humina ang kapangyarihan ng aristokrata?
Inglatera Sa huling bahagi ng San- uri ng lipunan ay naging malapit sa kani-

daang Taong Digmaan, lumiit ang huk- ya dahil sa magaang na buwis na ipinapa-
bong Ingles. Samantala, napabayaan ang taw ng pamahalaan sa kanila. Sa ganitong

ekonomiya ng Inglatera. Dahil dito, sumik- paraan, napatatag niya ang monarkiya ng
lab ang digmaang sibil na tinawag na War Inglatera.
of the Roses, serye ng mga labanan sa Ang anak niyang si Henry VIII (1509–
Inglatera mula 1455 hanggang 1485. 1547) ang nagtatag ng Simbahang Ang-
Sangkot dito ang mga pamilya ng York at likano. Pinili ni Henry VIII na tumiwalag
Lancester at pinaglalabanan nila ang mag- sa Simbahang Katolika nang tumanggi ang
mamana ng trono. Tinawag sa naturang Pope sa hiling niya na ipasawalang-bisa
ngalan dahil ang simbolo ng bawat angang kasal niya kay Catherine ng Aragon na
kan ay rosas—puting rosas ang sa York at bigong magsilang ng anak na lalaki na ma-
pulang rosas ang sa Lancaster. giging tagapagmana ng trono. Sa kalaunan,
Naging bunga ng labanan ang pag- pinakasalan niya si Anne Boleyn (s. 1507–
katatag ng bagong Dinastiyang Tudor sa 1536) na bigo ring magbigay ng anak na
ilalim ni Henry VII (1485–1509) na naging lalaki kung kaya ang anak nitong babae na
unang hari nito. Tinanggal niya ang mga si Elizabeth I (1558–1603) ang naging taga-
pribadong sundalo ng mga aristokrata pagmana sa trono ng Inglatera.
upang maiwasan ang pag-aaway-away na Sa panahon ni Elizabeth I, ang
maaaring magbunsod ng panibagong dig- Inglatera ay naging makapangyarihan sa
maang sibil. Napagyaman niya ang kaban Europa sa larangan ng politika, komersiyo,
ng bayan sa pamamagitan ng mga buwis sa at sining. Ito ang dahilan kaya ang
lupa, renta, at adwana (customs). Ipinairal panahong ito ay tinawag na Elizabethan
niya ang diplomasya upang maiwasan ang Age. Si Elizabeth I ay itinuturing na isa sa
pakikipagdigma na ginugugulan ng mala- mga pinakamakapangyarihang reyna ng
king halaga. Ang mga kabilang sa gitnang Inglatera.
Sagutin
1. Sino ang mga pinunong nagpatatag sa kaharian ng Pransiya at Inglatera?
2. Bakit lumakas ang kapangyarihan ng mga monarko sa mga kahariang ito?
3. Paano nakatulong ang paglakas ng kapangyarihan ng monarko sa paglakas ng
Kristiyanismo sa Europa?
Espanya Ilan sa mga kilalang kaharian
sa Tangway Iberian noong Edad Medya
ang Castille at Leon sa hilagang-kanluran,
Aragon sa silangan, Navarre sa hilaga,
Granada sa timog, at Portugal sa kanluran.
Isang malaking hakbang sa pagtatag ng
Espanya ang pagkakaisang-dibdib ng
magpinsang sina Isabela I ng Castille
(1451–1504) at Ferdinand II ng Aragon
(1452–1516) noong 1469. Sa kanilang

pamumuno, hindi pa ganap na napag-isa Sa panahon ng pamumuno nina Ferdinand
ang Espanya, ngunit pinatatag nila ang at Isabela nagsimula ang eksplorasyon
pamahalaan ng kanilang mga kaharian. ng mga bagong lupain sa Asya at Amerika
para maging bahagi ng pagpapalawak ng
Inalis nila sa mga aristokrata ang mga po-
Imperyong Espanyol.
sisyong administratibo dahil sa talamak na
pag-abuso nila sa kapangyarihan. Sa pag-
kakataong ito, nagtalaga sila sa pamaha- Pormal na napasailalim ang buong
laan ng mga tagapayo mula sa gitnang uri Espanya sa iisang pinuno nang koronahan
kung kaya naging makapangyarihan ang si Carlos I (1500–1558) bilang hari noong
mga bourgeosie. Bukod dito, inalis din ang 1516. (Si Carlos I ang Charles V ng Banal
mga aristokrata at kabalyero na dating bu- na Imperyong Romano.) Noong ika-16
mubuo sa sandatahang lakas at pinalitan siglo, napailalim sa kaniyang pamumu-
ng mga propesyonal na sundalong tapat no ang kaharian ng Alemanya, Hungarya,
sa hari. Lumakas ang kanilang puwersa at Bohemia, Naples, at Sicily. Lumawak ang
noong 1492, nagapi nila ang mga Muslim kaharian ng Espanya at naisailalim din nito
na namumuno sa Granada at naging por- ang Hilagang Aprika at Amerika.
mal ng bahagi ng kanilang kaharian ang Ang ina ni Carlos na si Juana ay anak
teritoryo. nina Isabela at Ferdinand. Nagmula naman
Sina Isabela at Ferdinand ay naging sa pamilya ng ama ni Carlos ang pangalan
masugid na tagasuporta ng Simbahang ng bagong Dinastiyang Habsburg. Ang
Katoliko. Upang matamo ang pagkakaisang anak niyang si Felipe II noong 1581 ay
panrelihiyon, maraming Hudyo at Muslim naging hari ng Portugal dahil siya ang
ang hinimok na yakapin ang relihiyong pinakamalapit na kamag-anak ng yumaong
Katolismo. Ngunit dahil sa mga balitang hari ng Portugal.
ang ilang nagpabinyag sa Katolisismo ay
bumabalik sa mga ritwal ng dati nilang reli- Alemanya Ang iba’t ibang estado,
hiyon, itinatag noong 1478 ang Inquisición dukado, at prinsipalidad sa Alemanya ay
Española (Ingkisisyong Espanyola), na sakop ng Banal na Imperyong Romano.
tribunal na lilitis sa mga erehe (taong laban Noong 1512, opisyal na tinawag ang im-
sa Simbahang Katolika). Ang mga erehe ay peryo bilang Banal na Imperyo Romano
pinaalis sa Espanya, na tulad ng nangyari ng Nasyong Aleman (Imperium Romanum
sa mga Hudyo noong 1492 at mga Muslim Sacrum Nationis Germanicae) dahil sa pag-
noong 1502. hina at tuluyang pagkawala ng kontrol

nito sa Italya at Burgundy na naging da- Ang mga Habsburg ang isa sa mga pamil-
hilan upang mapagtuunan nito ang pag- yang naging makapangyarihan sa panahong
kontrol sa Alemanya. Dahil ng paghina ng ito. Nasakop nila ang malaking lupain ng
Dinastiyang Hohenstaufens, lumakas ang Awstria. Ang kanilang impluwensiya ay
maliliit na estadong Aleman na binubuo hindi natamo sa pakikipaglaban sa mga dig-
ng Bavaria, Saxony, at Nuremberg, pati na maan, kundi sa maestratehikong pakikipag-
ng mga prinsipalidad na pinamumunuan isang-dibdib sa mga makapangyarihang
ng mga opisyal ng simbahan tulad ng pamilya.Naabot ng dinastiyang Habsburg
Augsburg at Cologne. Kahit na may obli- ang tugatog ng kanilang kapangyarihan
gasyon ang mga pinuno ng maliliit na es- noong ika-16 na siglo nang si Charles V
tado sa emperador ng Banal na Imperyong (Carlos I ng Espanya) ay itinanghal na em-
Romano, marami sa kanila noong dakong perador ng Banal na Imperyong Romano,
huli ang nagtamo ng malawak na kapang- bukod pa sa kaniyang mga minanang kah-
yarihan na malayang makapamuno sa arian at teritoryo sa Italya (Naples, Sicily, at
kanilang mga nasasakupan. Sardinia), Netherlands, at Burgundy.
Sagutin
1. Anong mga kaharian o teritoryo sa Europa ang maiuugnay sa Dinastiyang
Habsburg?
2. Paano natamo ng Habsburg ang malawak na kapangyarihan?
3. Bakit tinawag na Banal na Imperyong Romano ng mga Aleman ang Alemanya?
Italya Humina ang pamamahala ng Nagtayo sila ng sentralisado at matatag na

Banal na Imperyong Romano subalit na- pamahalaan sa Milan. Sila ay nagtagum-
kabuo ito ng sentralisadong pamahalaan pay sa pagpapataas ng pampamahalaang
para sa Alemanya. Samantala, ang Italya ay kita mula sa mga buwis.
nanatiling binubuo ng magkakahiwalay at Sa Florence, naging makapangyarihan
nagtutunggaliang mga kaharian, dukado, ang pamilyang Medici na naging kilalang
republika, at estado. Ang mga dukado ay patron ng mga alagad ng sining at agham.
kinabibilangan ng Savoy, Milan, Modena, Kabilang sa mga sinuportahan ng Medici
at Ferrara. Ang Venice, Lucca, Florence, at sina Filippo Brunelleschi (1377–1446),
Siena ay mga republika. Ang Naples, Sicily, arkitekto; Donatello (s. 1386–1466), es-
at Sardinia ay mga kahariang pinamaha- kultor; Fra Angelico (s. 1395–1455, pintor;
laan ng emperador ng Banal na Imperyong Leonardo Da Vinci (1452–1519), pin-
Romano. Kabilang sa mga Papal Estates ang tor, imbentor, at siyentista; Michelangelo
Urbino, Perugia, at Roma. Ang mga teritor- Buonarroti (1475–1564), eskultor, pintor,
yong ito sa Italya ay karaniwang pinama- arkitekto, at makata; at Sandro Botticelli
mahalaan ng oligarkiya. Nakilala ang mga (1445–1510), pintor. Mula rin sa pamil-
pamilyang Visconti at Sforza sa Milan. yang Medici ng apat na Pope na sina
mga Ruso ay sumampalataya bilang mga
Kristiyano sa ilalim ng Eastern Orthodox
Church ng Imperyong Byzantine. Noong
ika-13 siglo, bumagsak ang Kiev sa pa-
nanalakay at pananakop ng mga Mongol.
Lumakas ang lungsod ng Moscow
sa Rusya sa pagpasok ng ika-14 na siglo
bagaman nasa pananakop ito ng mga
Mongol. Sa pamumuno ni Dmitry
Ivanovich (1359–1389), nagapi ng mga

Ruso ang Golden Horde (Dakilang Estado)
ng mga Mongol sa Labanan ng Kulikov
noong Setyembre 8, 1380. Mas kilala sa
tawag na Dmitry Donskoy bilang pagtukoy
sa kaniyang pagwagi sa mga Tatar sa Ilog
Don, si Dmitry ay prinsipe ng Moscow
Si Cosimo de Medici (1389–1464) ang (Muscovy) at grand prince ng Vladimir
nagtatag ng pamilyang Medici na naging (oblast o rehiyon sa silangan ng Moscow).
dinastiyang politikal ng Florence. Binig- Sa kalaunan, napasailalim sa Moscow ang
yan siya ng titulong parangal ng Florence
mga lungsod ng Tver at Novgorod sa Rusya.
bilang Pater Patriae o Ama ng Nasyon.
Sa ilalim naman ng pamumuno ni
Ivan III o Ivan the Great (1440–1505), na-
Leo X (Giovanni di Lorenzo de’ Medici,
pag-isa ang gitna at hilagang Rusya sa ilalim
1475–1521), Clemente VII (Giulio di
ng makapangyarihang kabisera ng Moscow.
Giuliano de’ Medici, 1478–1534), Pio IV
Ginamit niya ang titulong “Granduke ng
(Giovanni Angelo Medici, 1499–1565), at
lahat ng Ruso.” Ikinasal siya kay Sophia
Leo XI (Alessandro Ottaviano de’ Medici,
Palaiologina (s. 1449–1503), ang pamang-
1535–1605).
kin ng huling emperador ng Imperyong
Rusya Ang mga ninuno ng mga Ruso Byzantine. Sa pagbagsak ng Constantinople
ay nanggaling sa mga pangkating Slav. noong 1453, itinuring ni Ivan the Great
Noong 862, naging pinuno ng lungsod ng ang sarili bilang kahalili sa kapangyarihan
Novgorod sa Rusya si Rurik (s. 830–879). ng Imperyong Byzantine.
Nasakop noong 882 ni Oleg (845?–912) Noong 1547, kinoronahan si Ivan
ang rehiyon ng Kiev. Pinag-isa niya ang iba’t the Terrible (1530–1584), apo ni Ivan III,
ibang lungsod sa ilalim ng kapangyarihan bilang tsar (nangangahulugang Caesar) ng
ng Kiev. Ang puwersang Ruso ay naging Rusya. Ang pangyayaring ito ang pormal
malakas at nakapaglunsad ito ng eksplo- na pagkilala sa Rusya bilang isang kaharian.
rasyon at napalawak ang kanilang sakop sa Bilang pinuno ng buong Rusya, nagpalabas
Byzantium at Persia. si Ivan IV ng bagong kodigo ng mga batas
Noong ika-11 siglo, sa pamumuno noong 1550. Bumuo rin siya ng isang par-
ni Vladimir the Great (s. 958–1015), ang lamento na tinatawag na Zemsky Sobor.

Sagutin
1. Sino ang pinunong Ruso na yumakap sa Kristiyanismo?
2. Paano lumakas ang lungsod ng Moscow?
3. Paano kinilalang kaharian ang Rusya?
Mga Pangyayaring Pampolitika

Mga Pangyayaring Panreli- dala ng hukbo si Philip upang dakpin ang

hiyon Noong Edad Medya, naging sentro Pope na kagyat na ginawa ng mga Pranses.
ng pamumuhay sa Europa ang Simbahang Sa tulong ng mga aristokratang Italyano,
Katolika, na lumalaki ang impluwensiya sa nailigtas si Bonifacio ngunit di nagtagal ay
mga mamamayan at pinuno ng mga ka- pumanaw siya. Sa impluwensiya ni Philip
hariang Europeo. Gayunpaman, may mga sa mga kardinal, naihalal si Clemente V
di-pagkakaunawaan sa paraan ng panga- (s. 1260–1314) na isang Pranses. Dahil ani-
ngasiwa ng ilang pinuno ng Simbahang ya sa kaguluhan sa paligid ng Roma, inili-
Katolika. Ito ang naging dahilan ng pagka- pat ni Clemente V sa Avignon sa Pransiya.
kahati ng Simbahang Katolika at pagkaka- Ito ang opisyal na tahanan ng Pope noong
roon ng reporma sa estruktura nito. 1309 at nanatili roon hanggang 1377.
Ang Sisma sa Simbahang
Katoliko Hindi na bago ang tungga-
lian ng mga hari at Pope. Subalit sumapit
ang panahon na hindi na maipagtanggol ng
mga Pope ang kapangyarihang kadikit ng
kanilang posisyon. Ang sigalot sa pagitan
nina Pope Bonifacio VIII (1230–1303) at
Haring Philip IV (1268–1314) ng Pransiya
ay nagsimula nang tumanggi ang Pope na
pagbuwisin ni Philip ang mga taong simba-
han sa Pransiya. Sa kaniyang liham noong
1302, sinabi ni Bonifacio VIII na hindi
ito makapangyayari dahil sa espiritwal na
awtoridad ng Pope na higit na mataas sa
pansamantalang kapangyarihan ng mga
hari sa lupa. Iginiit niyang kailangan mu-
nang humingi ng pahintulot ang hari sa
Si Santa Catalina de Siena (1347–1380),
Pope hinggil sa mga bagay na kinasasang- relihiyoso ng Orden ng Dominikano ang
kutan ng Simbahang Katolika. Matapos isa sa mga humikayat kay Gregorio XI
nito, itiniwalag ni Bonifacio si Philip sa upang bumalik sa Roma na orihinal na
Simbahang Katolika. Dahil dito, nagpa- tahanan ng mga Pope.
Sa panahong ito, karamihan na nailuluklok pangkat ng mga Katoliko, pinagbitiw ng
sa matataas na posisyon sa simbahan ay mga Konseho ang dalawang Pope at inihal ang
Pranses. Upang makapagpatayo ng nagla- bagong Pope, si Martin V (1369–1431).
lakihang palasyo sa Avignon, nagpataw ng Nagwakas ang sisma ngunit hindi nag-
mataas na buwis ang Simbahan na nagtagumpay ang Simbahan sa pagpapatupad
bunsod ng maraming pang-aabuso. Upang ng mga reporma.
wakasan ang suliranin, marami ang hu-
Ang Repormasyon at Repor-
mikayat sa Pope na magbalik sa Roma. Sa
ma sa Simbahang Katolika Sa
Avignon, nabawasan ang impluwensiya
loob ng maraming siglo, naging maimplu-

ng katungkulan ng Pope. Hindi na rin
wensiya ang simbahan sa mga usaping pam-
marapat na tawagin pa siyang Obispo ng
politika ng iba’t ibang estado sa Europa.
Roma at kahalili ni San Pedro. Nakum-
Sa gayon, naging mapanghihimasok ito sa
binsi si Pope Gregoryo XI (1329–1378) na
mga gawain ng mga estado. Naging tampok
bumalik sa Roma ngunit di kinalaunan ay
din ang mga pang-aabuso, kasakiman, at
pumanaw siya.
korupsiyon kung kaya bumaba ang espirit-
Nagbanta ang mga Romano ng kara-
walidad ng mga pinuno ng simbahan. Ano-
hasan sa mga kardinal (karamihan ay
pa’t naging puna at batikos ang materyalis-
Pranses). Kung magnais silang lumabas sa
tikong buhay ng mga taong simbahan.
Italya, kailangan nilang maghalal ng Italyano
Si Martin Luther (1483–1546) ay isa
o Romano bilang Pope. Sa gayon, inihalal
sa mga tinig ng pagtutol sa umiiral na mga
ang Italyanong si Urbano VI (1318–1389).
aral at pamunuan ng Simbahang Katolika.
Ngunit makalipas ang limang buwan,
idineklara ng mga kardinal na Pranses na
walang bisa ang pagkakahalal kay Urbano
at naghalal sila ng bagong Pope. Siya ay si
Clemente VII (1478–1534) na nanung-
kulan sa Avignon. Sa panahong ito, nag-
karoon ng dalawang Pope ang simbahang
Katoliko na nagbunsod ng malubhang sisma
(Great Schism) ng mga Katoliko. (Ang sisma
ay pagkakapangkat o paghahati dahil sa
paniniwala at relihiyon.) Sinuportahan ng
Pransiya, Espanya, Scotland, at Timog Italya
si Clemente. Ang Inglatera, Alemanya,
Scandinavia, at iba pang bahagi ng Italya
ay nagtaguyod kay Urbano. Mahigit 30
taong tatagal ang kaguluhang ito hang-
gang sa magpasya ang matataas na pinuno Naniniwala si Martin Luther na maka-
ng simbahan at emperador ng Banal na papasok ang tao sa langit dahil lamang
Imperyong Romano na magpatawag ng sa pananampalataya kay Hesus bilang
malaking kapulungan na kikilalaning Kon- Tagapagligtas at hindi dahil sa mabuting
gawa.
seho ng Constance (1414–1418). Upang
Ipininta ni Lucas Cranach the Elder.
wakasan ang malaking pagkakapangkat-

Alemang propesor ng teolohiya at mong- si Calvin sa Switzerland. Dito, itinatag
heng Agustino, masusing pinag-aralan ni niya ang komunidad ng mga Protestante.
Luther ang kaniyang mga puna at pagkaraa’y Naging maimpluwensiya sila kung kaya
nagpaskil sa pinto ng mga simbahan noong nahikayat nila ang mga pinuno na mag-
1517 ng 95 tesis, kabilang na ang pagba- patupad ng istriktong pamamalakad na
tikos sa indulhensiyang ipinagbibili ng sim- naaayon sa aral ng mga Protestante.
bahan. Siya rin ang naging pangunahing Dahil sa marami nang bumabatikos sa
lider ng Repormasyong Protestante. Naka- simbahang Katolika, binuo ang Konseho
tulong nang malaki kay Luther ang mga ng Trent. Sa konsehong ito nagtipon ang
bagong limbagan (printing press) sapagkat mga kardinal, obispo, at iba pang matataas
marami sa kaniyang mga isinulat tungkol na pinuno ng simbahan na naganap noong
sa indulhensiya, pang-aabuso ng simbahan, 1545–1563. Pangunahing pinag-usapan
at bagong teolohiya ang naipalaganap sa dito ang pagreporma sa simbahan at pagtu-
Europa. gon sa mga naganap na pang-aabuso o pag-
Ayon kay Luther, kailangan nang mamalabis. Masusi nilang tinalakay ang
ipasara ang mga monasteryo. Aniya, mara- mga doktrinang Katoliko upang ipakita
pat ding isalin ang Bibliya sa mga wikang ang malaking pagkakaiba nito sa mga aral
bernakular dahil ang bibliya ang tanging ng mga Protestante.
saligan ng katotohanang panrelihiyon. Sa panahon ding ito, itinatag ni Ignacio
Maraming prinsipeng Aleman ang sumu- de Loyola (1491–1556) ang orden ng mga
porta kay Luther, hindi dahil sa naniniwala paring Heswita. Naging mahigpit ang pag-
lamang sila sa mga turo nito, ngunit naka- sasanay ng mga Heswita na kinailangang
kita sila ng bagong paraan upang mapalakas mag-aral ng Teolohiya, Pilosopiya, Wika
ang kanilang kapangyarihan na malayo (Latin), Kasaysayan, Literatura, at Agham.
sa impluwensiya ng Simbahang Katolika. Dahil dito, naging mga bihasang tagapag-
Noong mga 1530, maraming pangunahing tanggol ng doktrina ng simbahan ang mga
lungsod sa Alemanya ang tuluyan nang Heswita. Naging epektibo rin silang mga
sumunod sa doktrinang Protestante na pina- misyonero na nagpalaganap ng pananam-
simulan ni Luther. palatayang Katoliko sa malalayong lupain
Sa Pransiya, si John Calvin (1509– tulad ng India, Tsina, Hapon, Pilipinas, at
1564), teologo, ang naging pangunahing iba-ibang lugar sa Amerika.
kritiko ng Simbahang Katolika, lalo na Ang mga pangyayaring ito sa simbahan
nang maging tagasunod siya ng doktrinang ang tinatawag na Repormasyong Katoliko
protestante. Dahil sa kinondena ng hari ng na nagbunsod ng malaking pagbabago sa
Pransiya ang mga Protestante, nagtungo pananampalataya.
Sagutin
1. Ano ang sisma? Ano ang repormasyon?
2. Bakit nagkaroon ng sisma sa Simbahang Katolika?
3. Paano nakaapekto sa Kristiyanismo ang sisma at repormasyon?
Mga Pangyayaring Panli- wika, naipalaganap nila ang panitikan at
punan Maraming pangyayari sa Europa siyensiyang Griyego at Romano.
ang naging daan tungo sa transisyon sa Sa Humanismo, ang pinagtutuunan
modernong panahon. Nang umusbong ang ng pansin ay ang studia humanitatis o mga
Humanismo, naging daan ito sa paghawan pag-aaral ng (kultura) ng sangkatauhan.
sa Renasimiyento (Renaissance). Nagsimula Nakapaloob dito ang Gramatika, Retorika,
rin sa panahong ito ang sistemang pang- Kasaysayan, Panitikan, at Pilosopiya na
ekonomiya na merkantilismo na naka- nababasa sa wikang Latin at Gryego. May
tulong sa paglakas ng mga burgis o programang pang-edukasyon ito na hin-
bourgeoisie. di kabilang sa asignatura ng unibersidad:

Lohika, Likas na Pilosopiya, Metapisika,
Pagsibol ng Humanismo Sa
Astronomiya, Medisina, Batas, at Teolohiya.
Italya noong ika-14 at unang bahagi
Ilan sa mga tampok na Humanista ay
ng ika-15 dantaon, naging masigla ang
sina Francesco Petrarch, Giovanni Boccacio,
Humanismo. Ang humanismo ay pananaw
at Desiderius Erasmus.
o kaisipan na higit na nagbibigay-hala-
Francesco Petrarca (1304–1374)—
ga sa mga bagay-bagay na pantao kaysa
Italyanong iskolar at makata. May mapa-
dibino o sobrenatural. Naging popular
nuring pag-iisip at nabighani sa mga ma-
ito sa mga iskolar, manunulat, at lider-
nunulat ng Panahong Klasikal, nahikayat si
sibiko. Itinuturing ng mga Humanista ang
Petrarca na maglakbay at mangalap ng mga
matandang Daigdig na tugatog ng sibili-
klasikal na manuskrito sa mga silid-aklatan
sasyon ng tao. Nais nilang maging huwaran
ng mga monasteryo. Gayundin, bumisita
ito para sa Europa. Ang mahahalagang
siya sa ibang iskolar upang makipagpalitan
sentro ng Humanismo sa Italya ay Florence,
ng kani-kanilang kaisipan hinggil sa mga
Naples, Rome, Venice, Genoa, Mantua,
paksang saklaw ng Humanismo. Bilang
Ferrara, at Urbino.
makata, may mga tula siyang nilikha para sa
Marami sa mga unang Humanista ay
isang pag-ibig na si Laura. Ang mga tulang
mangongolekta ng matatandang manus-
ito ay malaki ang naiambag sa pagsibol ng
krito, lalo na mula sa mga Griyego at
lirikang panulaan noong Renasimiyento.
Romano. Nagagawa nila ito dahil marami
Giovanni Boccaccio (1313–1375)—
sa kanila ay nagtatrabaho sa Simbahan.
Italyanong makata at iskolar. Nag-aral siya
Mayroon ding mga abogado at konsehal ng
ng pagnenegosyo sa Naples noong 1328,
mga lungsod sa Italya kung kaya may access
sunod na rin sa kagustuhan ng kaniyang
sila sa mga aklatan. Noong kalagitnaan ng
ama. Siya rin ang may akda ng Decameron,
ika-15 dantaon, ilan sa matataas na opisyal
koleksiyon ng mga kuwento na maaaring
ng Simbahan ay naging Humanista, hal., si
isinulat sa pagitan ng 1349 at 1353. Ang
Kardinal Basilios Bessarion (1403-1472),
mga akda ay nauukol sa pag-ibig, itinatam-
Griyegong iskolar.
pok dito ang kakayahan ng tao na pangiba-
Pagkaraang mawasak ng mga Krusada
bawan ang kaniyang kapalaran.
ang Constantinople at magwakas ang Im-
Desiderius Erasmus (1469-1536)—
peryong Byzantine noong 1453, nagka-
Olandes na iskolar. Ang sipi ng “Mga
roon ng migrasyon ang mga Griyegong
Epistulo ni San Pablo” sa wikang Latin ay
iskolar. Dahil bihasa sa matatandang

isinalin niya sa Griyego dahil nanini- ang mga mambabasa na unawain ayon sa
wala siya na sa “matandang teolohiya” ay sinaunang espirituwal na interpretasyon
marapat na may pagkabihasa sa wikang ang mga aral ni Hesus at ibang kasulatan
Griyego. Isinalin ang Lumang Tipan (Old upang maging makabuluhan. Sa kaniyang
Testament) sa katutubong wika. Moriae encomium (The Praise of Folly, 1509)
Siya ang unang patnugot ng mga ay ginamit siya ang katatawanan upang
edisyong Griyego at Latin ng Bagong Tipan. maipakita ang pagiging ignorante ng mga
Isinulat ang Enchiridion militis Christiani tao, pati na ang mga pari. Layunin niyang
(Handbook of a Christian Knight, 1503– maging bukas ang isipan ng mga tao at
1504). Sa kaniyang akda, hinikayat niya maging mabuti sa isa’t isa.
Sagutin
1. Ano ang kontribusyon ng Humanismo sa sibilisasyon?
2. Bakit ito ay isang pag-aaral ng sangkatauhan?
3. Paano nakaapekto sa sangkatauhan ang Humanismo?
Ang Renaissance
Tinutukoy ng Renaissance ang mga yugto na tinatawag na Dark Ages dahil sa
gawain, diwa, o panahon ng malaking sigla kawalan nito ng liwanag mula sa klasikong
at pagpapanibago sa sining, literatura, o karunungan. Para sa maraming iskolar, ang
pag-aaral sa Europa na nagsimula noong renasimyento ay muling pagsilang ng pag-
ika-14 na dantaon at umabot hanggang asa dahil sa taggutom at mga epidemyang
ika-17 dantaon. Ipinahiwatig nito ang pag- kumitil sa sangkatlo ng populasyon ng
babago o transisyon mula sa Edad Medya Europa noong panahon ng Black Death
tungo sa modernong mundo. (bubonic plague).
Ang renaissance ay salitang Pranses para Naging masigasig din sa panahon ng
sa “muling pagsilang.” Sa Filipino, ito ay Renaissance ang pag-aaral sa mga asig-
rinasimiyento na mula naman sa salitang naturang tinatawag na Humanidades, na
Espanyol na rinascimento na pareho lamang nauukol sa kultura ng sangkatauhan. Dito,
ang ibig sabihin. ang tao ang pinakapokus ng mga paksa ng
Bilang kilusang pangkultura na kumalat mga pag-aaral na tinatawag ding Liberal
sa kabuuan ng Europa, ang Renaissance Arts dahil sa paniniwalang ito ang susi sa
ay nagbibigay-diin sa kahalagahan ng tunay na kalayaan na magdadala sa tao sa
tao sa kaniyang lipunan. Inilalarawan rukok ng kaniyang abilidad. Kasama sa mga
din ito bilang muling pagsilang ng mga asignaturang ito ang Gramatika, Retorika,
karunungang klasikal mula sa kabihas- Panulaan, Pilosopiya, Etika, at Kasaysayan.
nang Griyego at Romano na naglaho Nakahiligan din ng marami ang pag-aaral
sa pagsisimula ng Edad Medya. Ito ang ng Arkitektura, Teknolohiya, at Agham.
Ang paggamit ng wikang Latin ay na- • Michelangelo Buonarroti (1475–1564),
ging laganap noong panahon ng Renaissance Italyanong eskultor, pintor, arkitekto,
na karaniwang ginagamit ng mga iskolar. at makata na kasama sa mga likhang-
Ngunit, sa panahon ding ito umunlad ang sining ang mga larawan sa kisame ng
wikang bernakular (katutubong wika sa Kapilyang Sistine sa Roma na nagpapa-
isang rehiyon o bansa). Ilan sa mga nakikita ng mga pangyayari sa Bibliya.
lalang personalidad sa panahong ito ay sina: • Niccolo Machiavelli (1469–1527),
• Dante Alighieri (s. 1265–1321), Italyanong pilosopo, manunulat, at
Italyanong may-akda ng mahabang may-akda ng Il Principe (The Prince)
tulang naratibong Divina Comedia na tumatalakay sa tamang paraan ng

(Divine Comedy), na sinimulan niya pamamahala ng isang lider sa isang
noong mga 1308 at natapos noong 1320. estado o teritoryo.
• Christine de Pizan (1364–s. 1430),
Sa panahon ng Renaissance ay nanatili
Pranses na makata na sumulat ng Le
pa rin ang antas panlipunan na umiiral sa
Livre de la Cite des Dames (The Book of
Europa sa panahon ng Edad Medya. Naha-
the City of Ladies, 1405).
hati ito sa tatlong uri: una, mga pari na guma-
• Leonardo da Vinci (1452–1519),
gabay sa espirituwalidad; pangalawa, mga
Italyanong pintor, imbentor, at siyen-
aristokrata na nangangalaga sa seguridad
tista na isa sa mga pinakatampok na
ng lipunan; at pangatlo, mga magsasaka at
likhang-sining ang La Gioconda, mas
iba pang mamamayan na nagtatanim, nag-
kilala sa tawag na Mona Lisa.
aalaga ng mga hayop, nagpapanday, pagka-
• Raphael Santi (1483–1520), Italyanong
karpintero, at iba pang gawain.
pintor at arkitekto na lumikha ng Lo
Sposalizio (Ang Kasal ng Birhen).
Ang La Gioconda o Mona Lisa (kaliwa) ni Leonardo at Lo Sposalizio (kanan) ni Raphael ay

mga halimbawa ng sining noong panahon ng Reinassance sa Italya.

Sagutin
1. Paano nagsimula ang malaking pagkakapangkat-pangkat ng mga Katoliko sa
Europa?
2. Ano ang kontribusyon ng Humanismo sa sibilisasyon? Bakit ito ay isang pag-aaral
ng sangkatauhan?
3. Paano nakaapekto sa sangkatauhan ang Humanismo? Ano ang mga pagbabagong
naganap noong panahon ng Renaissance?
Merkantilismo Ang merkantilismo katulad ng sa inang bansa ngunit sa kanila

ay sistemang naniniwala na nakapagpa- rin kinukuha ang mga hilaw na materyales
parami ng yaman ang pakikipagpalitan. na ginagamit sa paggawa ng produktong
Naniniwala ito na ang kaunlaran ay nakasa- Europeo.
lalay sa pakikipagkalakalang nakakiling sa
Paglakas ng Bourgeoisie Sa
interes ng bansa na magbubunga sa paglaki
pag-iral ng merkantilismo, lumakas ang
ng reserba nito ng ginto at pilak. Merkantilsta
kalakalan sa pagitan ng mga bayan at lung-
ang tawag sa tagasunod sa pilosopiyang ito.
sod sa Europa. Mula rito ay nakalikha ng
Naniniwala siya na maisasagawa ito kapag:
bagong antas ng tao sa lipunan sa Europa.
• mas malaki ang halaga at dami ng
Tinatawag na bourgeoisie o pangkat ng mga
ipinagbibiling produkto ng isang bansa
mangangalakal. (Sa Filipino, ito ay “burgis”
kaysa mga produktong binibili nito;
o “burges.”) Unang tinawag na “burghers”
• bibigyang-proteksiyon ng pamahalaan
ang pangkat na sa kalauna’y magiging
ang mga industriya sa bansa upang
“bourgeoisie.”
hindi malugi ang mga ito;
Dahil sa kanilang taglay na salapi mula
• palalawakin at palalakasin ang kapang-
sa kanilang pangangalakal, naging sandi-
yarihang politikal upang kontrolin ang
gan ang mga merkantilista ng ikalawang
ekonomiya ng iba pang bansa.
uring panlipunan upang masuportahan
Si Thomas Mun (1571–1621), Ingles ang maluhong pamumuhay nito. Nagpapa-
na mangangalakal at manunulat ay isa sa utang din sila ng salapi upang makapag-
mga naniniwala sa teorya ng merkanti- lunsad ng digmaan ang mga hari. Dahil sa
lismo. Dahil mahalaga sa merkantilismo mga pabor na ito, sila ay pinagkalooban ng
ang kalakalan, ang mga produktong ikalawang estado ng mga pribilehiyo katu-
Europeo ay dinadala sa mga kolonya at doon lad paghawak ng posisyon sa kaharian. Ito
ipinagbibili. Samantala, ipinagbabawal sa ang nagbunsod ng pakikipaglabanan sa
mga kolonya na gumawa ng produktong mga pinunong piyudal.
Sagutin
1. Ano ang merkantilismo? Ano ang bourgeoisie?
2. Paano nakaapekto sa pamumuhay sa Europa ang sistemang merkantilismo?
3. Bakit naging mahalaga sa ikalawang uri ng antas sa lipunan sa Europa ang
bourgeoisie?
Alalahanin
• Matapos ang Sandaang Taong Digmaan ay umunlad at naging matatag ang

mga kaharian sa Pransiya at Inglatera.
• Nabuo ang maliliit na kaharian sa Espanya hanggang sa maging isang
nasyon ang mga ito.
• Sa paghina ng Banal na Imperyong Romano, lumakas ang iba’t ibang
estadong Aleman.
• Ang Italya ay binubuo ng hiwa-hiwalay na republika, kaharian, at dukado.
• Matapos ang pananakop ng mga Mongol, nabuo ang mga lungsod sa Rusya
hanggang sa magkaisa bilang bansa na pinamunuan ng tsar.
Subukin
A. Hanapin sa kahon ang tamang sagot. Isulat ang tamang sagot sa nakalaang
patlang bago ang bawat bilang.
Avignon Edward III Roma Florence

Granada Moscow Henry VIII Isabela I
Thomas Mun Leonardo Michelangelo
1. Ano ang pangalan ng makapangyarihang kabisera ng Rusya?

2. Ano ang pangalan ng kahariang Muslim sa katimugang
Espanyol?
3. Ano ang pangalan ng republikang Italyano na pinamunuan ng
pamilyang Medici?
4. Saang lungsod tradisyonal na naninirahan ang mga Pope?
5. Saang lungsod inilipat ang opisyal na tirahan ng mga Pope
noong ika-14 na siglo?

6. Sino ang hari ng Inglatera na nagpasimula ng Sandaang Taong
Digmaan?
7. Sino ang Ingles na merkantilista na masigasig na nagtaguyod
sa kalakalan ang mga produktong Europeo sa mga kolonya
nito?
8. Sino ang hari ng Inglatera na humiwalay sa Simbahang Katolika
sa pamamagitan ng pagtatatag ng Simbahang Anglikano?
9. Sino ang reyna ng Castille at Leon?
10. Sino ang nagpinta ng mga larawan ng mga pangyayaring
Biblikal sa kisame ng Kapilyang Sistine?
B. Punan ang talahanayan sa ibaba ng mga tamang sagot.
Kaharian Paano naitatag/ Sino ang Ano ang

napalakas? pinunong mahahalagang
nagtatag/ patakaran ng
nagpalakas? monarkiya?
Pransiya
Inglatera
Espanya
Alemanya
Italya
Rusya
Pag-ugnayin
A. Punan ang tsart ng angkop na mga datos at sagutin ang tanong sa Exit Slip.
Mga Naging Ambag Kahalagahan

ng Ambag sa
kasalukuyan
Mga Pambansang Monarkiya
Simbahang Katolika
Humanismo
Renaissance
Merkantilismo
bourgeoisie

B. Balikan ang mga pangyayari ukol sa transpormasyong naganap sa Europa
pagkatapos ng Edad Medya.
Simbahang Katolika
Pambansang Repormasyon
Monarkiya
Bakit umusbong?
merkantilismo
Renaissance
bourgeoisie
Suriin
A. Basahin ang piling bahagi ng akdang The Prince ni Niccolo Machiavelli at sagutin
ang katanungan ukol dito. Isulat sa patlang ang sagot.
Sa gayon, ang pantas na prinsipe ay marapat na humawak ng pangatlong

paraan sa pamamagitan ng pagpili sa matatalinong tao sa mula sa kaniyang
estado, at bibigyan lamang sila ng kalayaang maglahad ng katotohanan sa kani-

ya, at saka lamang magdedesisyon mula sa mga bagay na iyon na kaniyang
itinatanong at sa ibang tao; ngunit kailangan niyang itanong sa kanila ang lahat,
at makinig sa kanilang mga opinyon, at pagkaraan, bumuo ng kaniyang sariling
kongklusyon.
Ang prinsipe, kung gayon, ay marapat na humingi ng payo, ngunit kung nanai-
sin lamang niya, at hindi kapag ginusto ng iba; gayunpaman, kailangan niyang
maging laging mapagsiyasat, at pagkaraa’y maging pasensiyosong tagapakinig
sa mga bagay tungkol sa mga nais niyang malaman; gayundin, kapag nalaman
niya na may di nagsasabi ng totoo sa kaniya, kailangan niyang iparamdam ang
kaniyang galit.
Ngunit sakaling ang prinsipeng may karanasan ay hihingi ng payo mula sa
mahigit isang tao, hindi niya kailanman makakamit ang nagkakaisang payo, at
di rin niya malalaman kung paano sila mapagkakaisa. Bawat tagapayo ay iisipin
ang kani-kanilang interes, at hindi malalaman ng prinsipe kung paano sila ikon-
trol o sila ba’y nagsisinungaling. At hindi sila matatagpuan, dahil laging patu-
tunayan ng mga tao na di sila tapat sa kaniya liban na lamang kung sapilitan
ang pagiging tapat nila. Sa gayon, mahihinuha na ang mga mabuting tagapayo,
magmula man sila sa kung saan, ay isinilang mula sa karunungan ng prinsipe, at
hindi karunungan ng prinsipe mula sa mabubuting tagapayo.
Isinalin sa Filipino nina Virzon L. Sarao at Rodrigo G. Langit, Jr. mula sa bahagi ng Kabanata XXIII ng Il Principe ni Niccolo
Machiavelli, na isinalin sa Ingles ni William K. Marriott (1908).
Mga Tanong
1. Sino ang paksa ng teksto?

2. Paano inilarawan sa teksto ang taong ito?


3. Bakit mahalaga sa taong ito na humingi ng payo sa ibang tao?

4. Bakit dapat mag-ingat ang taong ito sa mga nagbibigay sa kaniya ng payo?

5. Kung ikaw ang taong ito, makatutulong ba ang tekstong ito sa iyo? Ipaliwanag
ang sagot.

B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang katanungan ukol dito. Isulat sa patlang
ang sagot.
Ang Crown Prince ng Dubai na si Hamdan bin Mohammed Al Maktoum
Ang Hari ng Saudi Arabia na si Abdullah bin Abdulaziz Al Saud at ang Presidente ng
Indonesia na si Joko Widodo
1. Ano ang nais ipakita sa mga larawan 1 at 2?

2. Paano nagkaroon ng pagkakatulad ang dalawang larawan?

3. Bakit may pagkakaiba sa dalawang larawan?


4. Paano mo maiiugnay sa gawaing pampolitika ang mga larawan?

5. Paano naipakita na may magandang ugnayang panlabas ang bawat larawan?

Sanayin
GOAL LAYUNIN—Layunin mong ipaalam sa mga guro ng kasaysayan ang mga naging
ambag ng mga Europeo sa kabihasnan ng daigdig.
ROLE GAMPANIN—Magagawa mo ito dahil ikaw ay isang mananaliksik ng isang
tanyag na kolehiyo.
AUDIENCE MADLA—Ang inaasahan mong magbabasa ng masasaliksik ay mga guro na
nagtuturo ng kasaysayan ng daigdig.
SITUATION SITWASYON—Ang mga gurong ito ay naghahangad na magkaroon ng karagda-
gang kaalaman ukol sa mga nangyari sa Europa pagkatapos ng Edad Medya.
PRODUCT PRODUKTO—Susulat ka ng isang sanaysay na nag-iisa-isa sa mga positibong
epekto ng mga pangyayaring naganap sa Europa sa pagitan ng ika-15 hanggang
ika-16 siglo. pagkakatatag ng inyong kaharian. Isang press conference ang
iyong gagawin at kinakailangan mong gumawa ng isang imbitasyon na
naglalaman ng impormasyon tungkol sa bagong monarkiya at ang kanilang
paksa ay ayon sa kaganapan ng pagkamit ng nasyonalismo.
STANDARD PAMANTAYAN—Upang madaling maunawaan ang iyong isinulat ay
sisiguraduhin mong ang iyong sanaysay ay (1) malinaw, maikli, ngunit
nagbibigay-kabatiran, (2) may wasto at maayos na gamit ng gramatika, (3)
kaakit-akit sa mga mambabasa, at (4) nagbibigay-pansin sa mga positibong
epekto ng mga pangyayari sa Europa noong ika-15 hanggang ika-16 siglo.

Aralin 13 Alamin
Ang Paglakas ng • Paano naiimpluwensiyahan

ng kolonyalistang bansa
ang aspektong pang-
Kolonyalismong ekonomiya, pampolitika, at

panlipunan ng mga tao sa
Europeo
kolonya?
• Bakit lumakas ang

kolonyalismong Europeo?
Tuklasin
Bilugan ang mga bansang Europeo na matatagpuan sa crossword puzzle.
A B C Z A M B I A D
E H E F G E H I J K
C N O M I N D I A L
N O P L Q G R R S E
A T U V L L W A M G
R Y X S P A I N A Y
F Z D M P N N Y N P
E C A N A D A D T T
E K G L R S T W E X
I B O C I X E M I Z
O U H Y L A T I V Y
Basahin
Ang kolonyalismo ay patakaran ng isang bansa sa pagpapalawig o pagpapanatili
ng kapangyarihan o awtoridad sa isa pang bansa o teritoryo. Ang mga nasakop
na lugar ay tinatawag na kolonya at mayroon itong pamayanang eksklusibo para
lamang sa mananakop at pamahalaang may kontrol sa mga taong nasakop nito.
Sa loob ng kolonyang ito nagaganap ang pagkuha at paggamit ng mga likas na
yaman, pagpapalawak ng teritoryo, at pagpapatatag ng impluwensiyang kolonyal sa
mga kalapit na lugar. Ang kolonyalismo ay isinagawa ng mga kaharian sa Europa sa
panahong nagaganap ang transpormasyon sa kontinenteng ito.
Ang Kolonyalismo at Estratehiya sa
Pananakop ng mga Europeo
Nangyayari ang kolonyalismo kapag Inglatera, Olanda, at Pransiya sa koloni-
nasakop ng isang bansa o kaharian ang sasyon. Nakapagtatag ang mga ito ng mga
isa pang bansa, nakubkob ang popu- kolonya sa iba’t ibang bahagi ng mundo.
lasyon, na-eksployt ang mga tao at Upang maisakatuparan ang koloni-
pinagkukunang-yaman. Samantala, iginiit sasyon ng isang lugar, ang mga bansang
ng kolonyalista ang wika at mga pagpapa- Europeo, sa pangunguna ng Portugal at
halagang pangkultura nito sa mga sinakop. Espanya, ay gumamit ng iba’t ibang estrate-
Hindi na bago ang kolonyalismo. hiya sa kanilang pananakop. Sinimulan ito
Noong Matandang Panahon, mula sa sa ekplorasyon. Ang mga unang puwersa
orihinal na nasasakupan ay lumawak na ipinadadala ng mananakop na bansa ay
at lumaki ang mga imperyo, gaya ng sa upang humanap ng mga teritoryong maaari
Gresya, Roma, Ehipto, at Phoenicia, da- nitong maging kolonya. Kapag nakakita na
hil sa pananakop ng mga lugar sa labas ng ng teritoryo, nakikipagkasunduan sa lokal
kani-kanilang hangganan. na pinuno upang payagang makapagtayo
Sa modernong panahon, ang kolon- ng estasyon o himpilan.
yalismo ay pinangunahan ng mga bansang Bahagi rin ng kasunduang ito ang
Europeo noong ika-15 dantaon dahil sa pagbibigay sa dayuhan ng monopolyo sa
paghahanap ng mga bagong rutang pangka- anomang transaksiyong pang-ekonomiya
lakalan. Noong 1415, sinakop ng Portugal gayundin ang kontrol sa mga estratehikong
ang Ceuta, baybaying bayan sa Hilagang rutang kalakalan, sa lupa man o sa dagat.
Aprika. Di maglalaon ay magiging kolonya Kapag napatatag ng kolonyal na bansa ang
nito ang Canary, Kabo Verde, mga isla ng kontrol nito sa isang lugar, sinisimulan
Azores, at isla ng Madeira. Magiging bana ang pagpapalawak sa teritoryo nito sa
hagi rin Imperyong Portuges ang Brazil tulong ng lakas-militar nito. Ang pagpa-
(pinakamalaki sa lawak at populasyon), palawak ay mula sa insular o loob na ba-
Angola, Mozambique, Guinea-Bissau, Sao hagi ng teritoryo mula sentro, at papasok
Tone at Principe, Goa (rehiyon sa India), sa mga baybayin. Nagagawa ito ng kolon-
East Timor, at Macau. Karibal ng Portugal yal na bansa dahil may mas malakas at
sa eksplorasyon at pananakop ang Espanya. modernong taktika at sandata. Bukod dito,
Mula huling bahagi ng ika-15 hanggang katulong nila ang ilang katutubo na naku-
kalagitnaan ng ika-20 dantaon, mara- ha nila ang pagtangkilik sa kanila. Sa mga
ming lugar sa iba’t ibang lupalop ng teritoryong may umiiral na kaguluhan at
mundo ang naging kolonya nito. Kabilang nanganganib na bumagsak ang pamaha-
dito ang Argentina, Bolivia, Chile, Cuba, laan, tuwiran ang pagsakop upang hindi
Ecuador, Nicaragua, Puerto Rico, Mehiko, mapunta sa ibang kolonyal na bansa ang
at Pilipinas. Naging masigasig din ang mga rutang pangkalakalan.
Aralin 13 Ang Paglakas ng Kolonyalismong Europeo | 323

Naging estratehiya sa pananakop ang wikang dayuhan. Dahil dito, nakuha ang
relihiyon. Ang mga bansang kolonyal ay pagtitiwala ng mga katutubo sa mga mis-
nagpapadala ng mga misyonero upang yonero. Nagsimula silang manampata-
ibahagi ang aral ng relihiyong Kristiyanis- ya sa bagong relihiyon at binibigyan sila
mo. Sila ang nagturo ng pagbasa, pagsulat, ng proteksiyon ng mga dayuhang pinuno
at matematika na naaayon sa Kanluran- upang maipagpatuloy ang kolonyalismo sa
ing pamantayan, pati na rin ang kanilang nasabing teritoryo.
Sagutin
1. Ano ang kolonyalismo?

2. Ano ang mga estratehiya sa pananakop ang ginamit ng mga Europeo?
3. Paano nagkakaiba ang mga paraang ginagamit ng mga bansang mananakop
upang gawing kolonya ang isang lugar?
Salik sa Pagsisimula ng siyong agrikultural at naging maunlad ang

Kolonyalismong Europeo Ilang ekonomiya ng Europa. Malaki ang naitu-
mahahalagang salik ang nagsilbing daan long ng mga bagong pamamaraan sa pag-
upang lumakas ang kakayahan ng mga sasaka, katulad ng pagpapalawak ng mga
kahariang Europeo na manakop ng mga lu- lupang sakahan, paggamit ng kabayo,
gar at kaharian sa ibang panig ng mundo. patubig, pati na ang mga bagong imbensi-
Ang mga ito ay may kinalaman sa pang- yon at pag-unlad ng mga kagamitan sa pag-
ekonomiya, pampolitika, at panlipunang sasaka, tulad ng araro na gamit sa paglinang
aspekto sa Europa. ng lupa. Bunga ng paglago ng produksiyong
agrikultural, maraming bayan ang naitatag,
Paglawak ng Ekonomiyang
lalo na sa mga lugar na malapit sa baybayin.
Europeo Bago pa sumapit ang taong
Kabilang dito ang mga bayang naitatag
1400, dumaranas na ang Europa ng
sa Rehiyong Baltic (Rusya, Denmark,
malalang krisis. Una na rito ang pagbaba ng
Alemanya, at Latvia ang ilan sa mga ban-
mga aning agrikultural sanhi ng pagbaba-
sang matatagpuan dito sa kasalukuyan).
go ng klima. Nagkaroon ng matinding
taglamig na sumalanta sa mga pananim. Pagyabong ng Teknolohiya
Dahil dito, nagkaroon ng kakulangan sa Lumaki ang produksiyong agrikultural ng
pagkain kung kaya naging laganap ang Europa, sumiglang muli ang ekonomiya
taggutom. Nagkaroon ng epidemyang nito, umusbong ng mga bagong teknolo-
bubonic plague na tumagal mula 1300 hiya na lalo pang nagpaunlad sa ekono-
hanggang 1350. Nasundan ito ng Sandaang miya rito. Dahil dito, kailangang maghanap
Taong Digmaan bukod pa sa mga digmaang ng mga bagong pamilihan ang mga
sumiklab sa pagitan ng Alemanya at Italya mangangalakal na Europeo. Sa gayon,
noong 1494 hanggang 1559. marami ang nakilahok sa mga eksplorasyon
Ngunit nang malampasan ang mga sa malalayong lugar.
krisis na ito, muling sumigla ang produk-
Ang eksplorasyon ay kalimitang
isinagawa sa pamamagitan sa paglalayag
sa mga karagatan. Sa panahong ito, may
mga bagong teknolohiya na sa paggawa ng
barko at naging mas malaki at mas mabilis
ang mga ito. Ang mga modernong barko
ay may malalaki at bilugang layag at mala-
lapad na timon nito. Lumaki at naging
Lacobrigo/CC BY-SA 3.0

mas matibay ang mga sasakyang pandagat
sa paggamit ng malalapad na kahoy bilang

sahig at dingding nito.
Ang mga unang barkong Europeo na
mas maliit at may bigat na 150–200 tonelada Ang mga barkong caravel na ginamit
ay napalitan ng mas malalaking barkong. noong ika-15 hanggang ika-16 na dan-
Tinawag na caravel, may timbang itong taon sa pagtawid sa mga karagatan. Ito
600–800 tonelada. Mayroon itong bilugan ay gawa sa mga pinutol na puno mula sa
mga kolonya ng Portugal.
at malalaking layag, malapad na timon, at
kakaunting bilang ng sagwan. Naging mas
mabilis ang paglalakbay at nabawasan din lugar; at mapa sa pagtukoy sa rabaw ng
ang bilang ng taong kinakailangan sa pagla- mundo o mga bahagi nito. Sa pag-unlad
layag ng barko. ng teknolohiya ng metalurhiya at paggamit
Bawat barkong Europeo ay gumagamit ng pulbura ay nakagawa ng malalakas na
ng kagamitan sa nabegasyon: kompas sa armas pandigma katulad ng kanyon at baril.
pagtukoy ng mga pangunahing direksyon; Dahil dito, ang mga Europeo ay nakahigit
astrolabe sa pagtaya sa posisyon ng araw, sa antas ng pakikidigma sa mga katutubo
buwan, at mga planeta at bituin, at mga ng mga lugar na kanilang sinakop.
Sagutin
1. Ano ang bahagi ng mga barko sa eksplorasyon ng mga Europeo?
2. Paano naging salik ang paglago ng ekonomiya at pagyabong ng teknolohiya sa
Europa sa kanilang pananakop ng mga lupain sa Asya?
3. Sa iyong opinyon, magiging mananakop ba ang mga Europeo ng mga lupain sa
Asya kung hindi umunlad ang kanilang ekonomiya at teknolohiya? Pangatwiranan
ang sagot.
Pagtingkad ng Interes sa na halaga sa mga pamilihan sa Europa.

Ibang Bayan Bago pa sumapit ang Kabilang sa kalakal na ito ang telang seda,
ika-12 dantaon, limitado ang kaalaman kagamitang porselana, at mga spices para sa
ng mga Europeo ukol sa mga lupaing nasa pagkain. Ang iba pang kaalaman ay mula
labas ng Europa. Ang mga kaalamang ito ay sa mga kuwentong nagpasalin-salin sa mga
may kaugnayan lamang sa mga kalakal na taong nakasalamuha ng mga manganga-
nagmumula sa Asya na nabibili sa mataas lakal na nagmula sa Asya.

Ngunit dalawang pangyayari sa kasay- Isa sa mga mapang ito ay nilikha
sayan ang magpapabago sa nalalaman noong 1450 ni Fra Mauro (s.1400–1464),
ng mga Europeo sa Asya: (1) paglalakbay Italyanong mongheng kartograpo. Ipinapa-
ni Marco Polo, mangangalakal mula sa kita sa mapang ito ang kontinente ng Asya,
Venecia at (2) mga Krusada na inilunsad ng Aprika, at Europa. Ginamit ng ibang kar-
Simbahang Katolika. tograpo ang naturang mapa para gumawa
Ang pagkakalimbag ng aklat na Livre ng mga mapang magagamit sa paglalakbay-
des merveilles du monde (Aklat ng mga dagat patungong Asya.
Kamang-mangha sa Mundo) na isinulat ng Naging salik din sa interes ng mga
Italyanong si Rustichello da Pisa ang gumi- Europeo ang mga kuwento ng mga sun-
sing sa interes ng mamamayang Europeo sa dalong sumama sa mga Krusada. Mula sa
Asya. Ang aklat na isinulat sa matandang kanilang mga kuwento, nalaman ng mga
wikang Pranses, ay nailimbag sa Italya noong Europeo na ang kabihasnang Islamiko—
huling bahagi ng ika-13 dantaon. Isinalay- ang mayamang kaalaman nito sa medi-
say dito ang paglalakbay sa Silangang Asya, sina, literatura, at siyensiya. Nakilala nila
lalo na sa Tsina, ng Italyanong manga- ang mayabong na kabihasnan sa India, Tsi-
ngalakal na si Marco Polo (s. 1254–1324) na, at ibang bahagi ng Timog-Silangang
kasama ng amang si Niccolo at tiyuhing si Asya. At siyempre, namangha sila sa mga
Maffeo. Inilarawan dito ang pamumuhay at kalakal na nagmumula rito. Sanhi nito, na-
karangyaang nakita ni Marco Polo sa iba’t pukaw ang interes ng mga Europeo kung
ibang bayan na sakop ng emperador ng kaya ninais nilang maghanap ng mga ruta
Tsina, na si Kublai Khan. (Si Kublai Khan, patungo sa mga kaharian sa nasabing lugar
s. 1215–s. 1294, ay Mongolian na heneral upang makipagkalakalan at magtatag ng
na sumakop sa Tsina at naging unang empe- kolonya dito.
rador ng Dinastiyang Yuan.) Inilarawan sa Nagkaroon ng mahigpit na paligsahan
aklat ang yamang ginto, pilak at iba pang ang Portugal at Espanya sa pagpalawak ng
hiyas ng kaban ng kaharian ni Kublai Khan. mga kolonya sa Asya. Sumibol ang isang
Mula sa mga kuwentong ito, maraming natu- sistemang maghihikayat sa mga pamaha-
tuhan sa heograpiya ang mga Europeo at laan na kontrolin ang mga kabuhayan ng
kasama ang mga ito sa naging batayan ng isang bansa o kaharian upang palakasin ang
mga kartograpo sa paglikha nila ng mapa ekonomiya nito, at kung maaari ay pahinain
ng daigdig. ang ekonomiya ng kalaban nitong bansa o
kaharian. Ito ang sistema ng merkantilismo
na umusbong dahil na rin sa mga naganap
na digmaan ng mga kahariang Europeo
noong pagitan ng 1500 at 1800. Sa mga
digmaang ito, nangangailangan ang kaha-
rian ng sapat na pondo para masuportahan
ang pakikidigma nito sa mga katunggaling
Ang sovereign ay isa sa mga gintong sala- kaharian. Ang pondo ay gagamiting pa-
pi na ginamit sa Inglatera noong 1842. suweldo sa mga sundalo at manggagawa
Nilikha ang sovereign upang ipakita ang
katatagan ng suplay ng gintong bulyon ng ng mga armas pandigma, pambili ng mga
Inglatera. kagamitan sa paggawa ng mga sasakyang-
pandigma, pantustos sa pagkain at iba bilang tagabili ng mga likhang pro-
pang kailangan ng mga sundalo. Upang dukto at pinagkukunan ng mga likas-
mapunuan ang mga gastusing ito, kai- yaman na ginagamit sa paglikha ng
langang magkaroon ng sapat at maraming mga produkto.
suplay ng ginto at pilak ang isang kaharian • Ipinagbabawal sa mga kolonya, maging
dahil ang mga metal na ito ang ginagamit sa barko ng kolonya, na makipagka-
na pambayad sa mga inaangkat o binibili lakalan sa ibang bansa o kaharian at
nilang mga produkto mula sa iba’t ibang mga barko nito, lalo na kung ito ay ka-
pamilihan. Ang mga ginto at pilak na nali- tunggali ng bansang mananakop.
likom ng mga kaharian ay nagmumula sa • Minamantene at pinanatili ang kaayu-

pakikipagkalakalan nito sa kani-kanilang san sa mga barkong pandigma upang
kolonya. Nagmumula rin ang mahaha- masawata ang pagtatangka ng ibang
lagang metal na ito sa mga minahan ng kahariang Kanluranin na sakupin ang
kanilang kolonya. Dinadala ang mga ito kolonya at maging simbolo ng kapang-
sa kolonyalistang kaharian sa Europa para yarihan ng kolonyal na bansa.
lusawin at hulmahin para maging bulyon. • Ipinaiiral ang monopolyo sa lahat ng
Ang bulyon ay bulto ng pilak o ginto na transaksiyong pang-ekonomiya sa mga
hugis-parihaba. May magkakaibang tim- daungan at himpilang pangkalaka-
bang ang mga bulyon batay sa kahariang lan na sakop ng kanilang teritoryo at
Europeo na naghuhulma nito. Sa kalaunan, kolonya katulad ng pagtatalaga sa mga
ang mga metal na ito ay tinakdaan ng barkong kolonyal upang maging tanging
pamantayan na sukat at halaga at tinawag tagapagdala ng mga produktong pang-
ding bulyon. kalakal.
Sa pagpapairal ng merkantilismo, • Ipinagbabawal sa mga kolonya na mag-
bawat kaharian o bansang Europeo ay nagbenta ng mga ginto o pilak habang
lalayong magkaroon ng balanseng pangka- hinihikayat ang pagdadala nito sa
lakalan sa kapuwa nito bansa. Naisasagawa bansang mananakop.
ito kung ang salaping kita sa pagbebenta ng • Nagbibigay ng pinansiya at ibang
mga lokal na produkto ay katumbas o mas suporta upang yumabong ang ekono-
lamang pa sa dami ng salaping ginagastos sa miya ng kolonya.
pagbili ng mga dayuhang produkto. Kung • Pinalalakas ang sektor ng agrikultura
may balanseng pangkalakalan sa isang upang mabawasan ang pag-aangkat ng
bansa, nakaiipon ito ng bulyon. Samaka- mga produkto na gumugol sa reserbang
tuwid, kapag ang isang bansa ay maraming bulyon ng mga kaharian.
nakaimbak na bulyon, mas matatag ang • Nagpapataw ng iba’t ibang uri ng bu-
ekonomiya nito dahil marami itong ipam- wis sa kalakal, serbisyong ipinagka-
babayad sa gastusin ng bansa. Upang maka- kaloob ng kaharian at mga sektor ng
likom ng bulyon ang mga kolonyalistang ekonomiya, katulad ng pagsasaka,
bansa, ang mga patakaran ng merkantilismo upang limitahan ang pagkonsumo ng
ay mahigpit nilang ipinatupad: mga inaangkat na produkto at ma-
• Nagtatayo ito ng mga kolonya sa pagkunan ng reserbang pondo ng
ibayong dagat at itinuring ang mga ito kaharian.

Ang pagpapatupad ng mga kahariang kani-kanilang kaharian, ang mga sasakyang
Europeo ng mga patakaran ng merkanti- pandigma ng mga kahariang Europeo ay
lismo ang naging sanhi ng maigting na tung- nagpadala pa ng mas maraming mga ekspe-
galian sa pagitan ng mga kahariang ito. Upang disyon upang bantayan ang kanilang mga
mabigyan ng proteksiyon ang interes ng rutang pangkalakalan at mga kolonya.
Sagutin
1. Anong mga pangyayari ang nagpaigting ng interes sa mga kahariang Europeo sa
mga kaharian sa labas ng Europa?

2. Bakit naging salik sa kolonyalismong Europeo ang merkantilismo?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga pangyayaring ito ang direktang maiuugnay sa
kolonyalismong Europeo? Pangatwiranan ang sagot.
Pagsakop ng Ottoman sa II sa mga lupain sa Anatolia at Europa. Ito

Constantinople Ang Constantinople rin ang naging simula ng pagsasara ng Silk
ang kabisera ng Imperyong Byzantine. Road, na rutang pangkalakalan ng Europa
Ito ang pinakamalaki at mayaman sa Sila- at Asya. Dahil dito, naging mataas ang
ngang Dagat Mediteranyo. Estratehiko halaga ng mga spices, gaya ng cinnamon,
ang lokasyon nito dahil ito ang pangu- paminta, cloves, at nutmeg. Bunga nito,
nahing ruta ng kalakalan sa Black Sea at nagpasya ang mga Europeo na maghanap
Dagat Aegean sa mga rutang pangkalaka- ng ibang ruta patungong Asya upang
lan patungong Asya. Sa katunayan, dalawa matagpuan ang Moluccas o Spice Islands
sa tatlong rutang pangkalakalan noon ang (nasa Indonesia).
dumaraan sa lungsod ng Constantino-
Pagpapalaganap ng Kristi-
ple. Ang Constantinople din ang pangu-
yanismo Nagpatuloy ang pagpapalawak
nahing depensa ng mga Kristiyanong kaha-
ng Imperyong Ottoman sa pamumuno ni
rian mula mananakop mula sa Silangan.
Sultan Mehmed II. Kaakibat sa paglawak
Ang pagbagsak nito sa mga Ottoman
ng mga teritoryo nito ang paglaganap ng
ay naging hudyat ng pagwawakas ng
Islam sa mga nasasakupan nito.
humigit-kumulang 1 500 taong Imperyong
Sa kalakasan ng Imperyong Ottoman,
Byzantine.
ang sakop nito ay umabot hanggang sa
Nang masakop ng Imperyong Ottoman
kasalukuyang bansang Hungary, Bosnia,
ang Constantinople noong 1453, inilipat
at Croatia (sa Europa) hanggang sa Algeria
ni Sultan Mehmed II (1432–1482) ang
(sa Aprika), at Levant (sa Timog-Kanlurang
kapitolyo ng imperyo sa Constantinople
Asya).
at ipinasara ito sa mga mangangalakal na
Bagaman naputol ang ugnayang
Europeo, maliban sa mga mangangalakal ng
Europa-Asya dahil sa mga Ottoman, hindi
Venice na naging kaalyado nila. Dito nag-
ito naging hadlang para lumaganap ang
simula ang pananakop ni Sultan Mehmed
Ipinakikita ng mga linyang may iba-ibang kulay ang mga rutang pangkalakalan bago pa ang
pagsasara ng Constantinople.
*Ang mga ruta ay personal na iginuhit ni Virzon Sarao
Kristiyanismo sa iba’t ibang bahagi ng lupain sa kanluran ng Isla ng Cabo Verde

mundo. Nahikayat ang Portugal at Espanya at sa Portugal sa mga matutuklasan nitong
na maghanap ng mga kolonya dahil sa lupain sa silangan.
pagkakaloob ng mga Pope ng mga colonial Nagsasama ng mga misyonerong pari
rights o karapatan na magtatag ng kolonya ang mga ekspedisyong Portuges at Espanyol
sa kanilang mga matutuklasang lupain. noong panahong iyon para mamahala sa es-
Noong 1481, inisyu ang Papal Bull na piritwal na aspekto ng mga paglalayag. Ang
Aeterni regis ni Pope Sixto IV (1414–1484) mga misyonero rin ang nagturo ng doktri-
na nagbibigay ng lahat ng lupain sa timog nang Katoliko at nagbinyag sa mga katu-
ng Canary Island sa Portugal. Noong tubo. Sinisiguro rin nilang may simbahang
1493, ang Papal Bull Inter caetera ni Pope itatayo sa bawat pamayanang itinatag upang
Alejandro VI (1431–1503) ang nagbibigay maging ganap ang pagiging mga Kristiyano
ng colonial rights sa Espanya para sa mga ng mga katutubong nasakop nila.
Sagutin
1. Sino ang nagpasara ng Constantinople sa mga mangangalakal na Europeo?
2. Bakit isinara sa mga mangangalakal na Europeo ang Constantinople?
3. Bakit naghanap ng mga lugar na gagawing kolonya ang Espanya at Portugal?

Ang Panahon ng Eksplorasyon
Tinutukoy ng Panahon ng Eksplorasyon Portuges pa-timog sa Aprika. Doon, natuk-
—tinatawag ding Panahon ng mga Pag- lasan nila ang bagong pagkukuhanan ng
tuklas—ang malawakang paglalayag ng mga ginto. Dahil dito, ang katimugang bay-
Europeo patungo sa iba’t ibang bahagi ng bayin ng Kanlurang Aprika ay nakilala ng
mundo noong ika-15 hanggang ika-17 siglo. mga Europeo bilang Gold Coast.
Sa panahong ito, natuklasan ng mga Nakarating sa kaalaman ng mga

Europeong mandaragat ang ruta patu- Portuges ang mga ulat na maaaring mara-
ngong India na naging daan upang marating ang India sa pamamagitan ng paggay-
ting nila muli ang Asya. Sa panahon ding gay pa-silangan sa dulong bahagi ng Aprika.
ito, naitala ang unang paglalayag paikot ng Noong 1488, nakarating si Bartolomeu
mundo na nagbigay ng bagong perspektibo Dias (1450–1500) sa dulo ng Aprika na
at kaalaman sa daigdig. kilala ngayon bilang Cape of Good Hope.
Ipinagpatuloy naman ni Vasco da Gama
Mga Ekspedisyon ng
(?–1524) ang paglalayag sa dulo ng Aprika
Portugal Sa mga Europeo, ang mga
pa-silangan at narating niya noong Mayo
Portuges ang nanguna sa eksplorasyon ng
1498 ang pantalan ng Calicut, India.
mga bagong lupain. Noong 1420, sa pag-
Yumaman si da Gama mula sa kinita niya sa
tangkilik ni Prinsipe Henrique (1394–1460),
mga spices na iniuwi niya sa Portugal galing
nagsimula ang ekspedisyon ng mga barkong
India. Dahil sa pagnanais na makontrol
ang kalakalan mula sa mga Muslim, tinalo
ng mga Portuges ang mga Turko at Indi-
an noong 1509 sa labanan sa baybayin ng
India. Makaraan ang isang taon, itinatag
naman ni Almirante Afonso de Albuquerque
(1453–1515) ang bagong pantalan sa Goa
(nasa kanlurang baybayin ng India) na
naging sentro ng kanilang imperyo sa Asya.
Nagpatuloy ang eksplorasyon ng mga
Portuges sa Spice Islands. Tinalo nila sa
labanan ang mga Arabe at kinontrol ang
Malacca, isang mayamang pantalan na
nagsisilbing himpilan ng mga panindang
Tinawag na Prinsipe Henrique ang spices. Mula sa Malacca, naglunsad sila ng
Nabigador dahil sa kaniyang pagtangkilik mga ekspedisyon patungong Moluccas. Sa
sa mga ekspedisyon na nauwi sa pagka-
bandang huli, nakipagkasundo ang mga
katuklas ng mga Portuges sa mga lupain
sa kanlurang baybayin ng Aprika. Ang Portuges at mga pinuno ng mga kaharian
naturang taguri ay mula sa mga Ingles sa Moluccas, Java, Sumatra, sa insular na
bagaman ni minsan ay hindi sumama ang bahagi ng Timog-Silangang Asya (binubuo
prinsipe sa mga ekspedisyon. ng ngayo’y Thailand, Vietnam, Burma), at
Tsina hinggil sa pag-angkat ng mga Portuges Sa apat na inilunsad na ekspedisyon ni
ng mga spices na dadalhin sa Europa. Sa Colombus, narating niya ang mga pulo sa
rurok ng kanilang kapangyarihan, Napala- Caribbean at Honduras sa gitnang Amerika
wak nila ang kanilang teritoryo at implu- na tinawag niyang Indies.
wensiya hanggang sa Kipot ng Hormuz Nagpadala din ang Espanya ng mga
sa Golpong Persian, Golpo ng Aden, kongkistador sa iba’t ibang lugar. Nagapi
Ceylon (ngayo’y Sri Lanka), Goa (ngayo’y ni Hernán Cortés (1485–1574) ang im-
Bombay) at Calicut sa India, Malacca peryong Aztec sa Mehiko dahil ang mga
sa Malaysia, Malacca, Java, Sumatra, armas ay hindi sopistikado tulad ng sa mga
Moluccas at Ternate sa Indonesia, Macau at Espanyol. Bukod dito, nanghina ang im-
Canton sa Tsina, Nagasaki sa Hapon, New peryo sa dahil sa mga dalang sakit ng mga
Guinea, at East Timor. Europeo, gaya ng tigdas, bulutong, bulu-
tong-tubig, malarya, trangkaso, at yellow
Mga Ekspedisyon ng Espanya
fever, na kumalat sa populasyon ng mga ka-
Patungong kanluran ang direksiyon ng
tutubo. Mula sa dating sentro ng imperyo,
eksplorasyon ng mga Espanyol. Nagsi-
itinatag ni Cortés ang Lungsod ng Mehiko
mula ang kanilang mga ekspedisyon nang
sa ilalim ng pamahalaang kolonyal. Noong
masakop nila ang mga teritoryong Muslim
mga 1550, lubusan nang nakontrol ng mga
sa katimugang bahagi ng Espanya. Ki-
Espanyol ang hilagang bahagi ng Mexico.
numbinsi ng Italyanong si Christopher
Sa Timog Amerika naman, sinakop ni
Columbus (1436–1506) si Reyna Isabella I
Francisco Pizarro (1471–1541) ang imper-
(1451–1504) na pahintulutan siyang ma-
yong Inca na nasa may kabundukan ng
glunsad ng eksplorasyon. Naniniwala si-
Andes. Sa susunod na 30 taon, napasailalim
yang makararating sa Asya sa pamama-
sa kapangyarihan ng mga Espanyol ang
gitan ng pakanlurang paglalayag. Noong
Hilaga, Gitna, at Timog Amerika, maliban
Oktubre 1492, narating ni Colombus ang
sa Brazil na naging kolonya ng mga Portuges.
kontinente ng Amerika nang dumaong
Nabegador ang Portuges na si Fernão
ang kaniyang barko sa Cuba at Republika
de Magalhães (1480–1521) at nagalugad
Dominikano (tinawag niyang La Española).
na niya ang mga karagatan sa silangan bago
niya ipinanukala sa hari ng Portugal na
makararating din sa Spice Islands sa pama-
magitan ng pa-kanlurang paglalayag. Hin-
di niya nakuha ang pagtangkilik ng hari
ng Portugal kung kaya tumungo siya sa
Espanya para hingin ang tulong ni Haring
Carlos I (1500–1558). Sumang-ayon ang
hari na pondohan ang kaniyang paglalayag.
Binigyan niya ang nabegador—mula sa pun-
tong ito ay makikilala sa Espanyol na ngalan
Nakaapat na ekspedisyon para sa na Fernando de Magallanes—ng limang
Espanya si Columbus, na kilala bilang si barko at mga tauhan. Sa ekspedisyong ito,
Cristóbal Colón, sa iba’t ibang bahagi ng nakarating si Magallanes sa Pilipinas noong
Amerika.
1521. Nasawi siya sa Mactan (islang karatig

Noong 1497, nagpadala si Haring
Henry VII ng Inglatera ng ekspedisyon
pa-kanluran sa pamumuno ni John Cabot
(1450–1501), Italyanong eksplorador.
Narating ni Cabot ang Newfoundland
(bahagi ng kasalukuyang Canada) at ginalu-
gad ang baybayin nito.
Sinikap ni Henry Hudson (1565–
1611), Ingles na eksplorador, na maka-
hanap ng maikling ruta mula Europa

Kilala rin sa Ingles na ngalan na Ferdinand patungong Asya sa pamamagitan ng pag-
Magellan, natuklasan niya na para sa daan sa Karagatang Arktiko. Noong 1609
Espanya ang Pilipinas. Si Magellan ang
unang Europeo na nakapaglayag mula
habang nanunungkulan para sa Dutch East
sa Europa pa-kanluran patungong Asya India Company, ang kaniyang barko ay ina-
at unang Europeo na nakatawid ng butan ng malakas na hangin at bagyo kung
Karagatang Pasipiko. Pinamunuan niya kaya iniba ang landas na tinahak nila at sa
ang unang ekspedisyong pandagat na
halip, nagpa-hilagang-kanluran sila. Ang
matagumpay na nakaikot ng daigdig.
kaniyang mga natuklasang lupain dito ay
ginamit ng mga Olandes sa kanilang pag-
ng Cebu sa gitnang Pilipinas) sa pakiki-
tatatag ng kolonya.
paglaban sa mga katutubong pinamunuan
Dakong 1553 nang maglayag ang mga
ni Lapulapu. Hindi nasakop ang kapu-
barkong Ingles upang humanap ng rutang
luan at susundan pa ng ilang ekspedisyon
pandagat na maghahatid sa kanila sa Tsina,
bago 1565 nang dumating ang pangkat ni
na sa kalaunan ay planong pagtayuan ng
Miguel Lopez de Legazpi (1502–1572) at
Inglatera ng mga himpilang pangkakalan at
tanghaling kolonya ng Espanya ang Pilipinas.
Mga Paglalayag ng Iba pang
Kaharian sa Europa Bukod sa
Portugal at Espanya, nagsagawa rin ang
Inglatera, Pransiya, at Olanda ng mga
ekspedisyon na nagsimula noong huling
bahagi ng ika-15 siglo. Ito ay bunsod
ng mga internal na problemang ng mga
bansang ito nang panahong iyon.
Inglatera
Sinimulang maglayag ng mga Ingles at
Isinunod sa ngalan ni Henry Hudson
Olandes patungong Asya gamit ang rutang ang tawag sa isang ilog, kipot, at look sa
hilagang-silangan patungong Scandana- Hilagang Amerika. Nakalarawan si
via hanggang sa mga baybayin ng Rusya Hudson pagkaraang mag-alsa noong
sa Karagatang Arktiko. Hindi ito naging 1611 ang kaniyang mga tauhan at iniwan
siya at ilang tapat na tauhan sa isang
matagumpay dahil sa mga yelong nakaha-
maliit na bangka.
rang sa ruta patungong Asya.
himpilang military ng Ingles sa Silangang na matatagpuan sa kasalukuyang Silangang
Asya. Ang ekspedisyong ito ay pinangu- Canada. Noong 1609, itinatag ng mga
ngunahan ni Hugh Willoughby (?–1554), Pranses, sa pamumuno ni Samuel de
Ingles na eksplorador. Ngunit nabigo ang Champlain (1574–1635), ang Quebec na
ekspedisyong ito dahil napadpad sila sa unang kolonya nito sa Hilagang Amerika.
Karagatang Arktiko na ikinasawi ng mga Nakapagtatag din si de Champlain ng iba
tripulante dahil sa matinding lamig. pang pamayanan sa mga iba’t ibang lugar
Noong 1580, naging matagumpay sa kasalukuyang Montreal at Nova Scotia
na paglalakbay-dagat ni Francis Drake noong 1608. Kasunod nito ay nakapagtayo
(s. 1540–1596), Ingles na almirante na na- rin ng kolonya ang Pransiya sa Lambak ng
karating sa Moluccas upang magtayo ng St. Lawrence at sa rehiyon ng Great Lakes
himpilang pangkalakalan ng Inglatera para sa Canada. Matagumpay rin itong naka-
sa mga produkto at panangkap. pagtatag ng kolonya sa Timog Amerika at
Samantala, ang mga barkong Ingles sa tinawag itong Louisiana.
pamumuno ni Thomas Cavendish (1560–
Olanda
1592), Ingles na eksplorador, ay nakarating
Sa hangarin ng Olanda na makapag-
sa Karagatang Pasipiko upang harangin
tatag ng kolonya sa Asya, inilunsad ng
ang mga barko ng Espanya at Portugal at
eksplorador na si Cornelis de Houtman
magtayo ng mga himpilang pangkalakalan
(1540–1599), ang paglayag patungo sa
ng Inglatera. Mula 1586 hanggang 1588,
Timog-Silangang Asya upang hanapin ang
naging matagumpay sa estratehiyang ito
Moluccas na napabantog na pinagkukunan
ang pangkat ni Thomas Cavendish. Ang
ng mga spices. Nais din ng mga Olandes na
mga kalakal mula Asya ay nakumpiska ni
makapagtatag ng himpilang pangkalakalan
Cavendish at dinala pabalik ng Inglatera.
sa nasabing lugar. Noong 1601, narating ni
Ang salaysay niya ukol sa mayabong na
de Houtman ang Bantam, Kanlurang Java,
kalakalan sa Timog-Silangang Asya ay nag-
na noon ay bahagi ng kolonyang Portuges.
paigting sa interes ng mga Ingles na mag-
Sa Bantam, hindi nagtagumpay si de
tayo ng mga himpilang pangkalakalan sa
Houtman na makabili ng mga spices dahil
nasabing rehiyon.
kaagad silang pinaalis ng lokal na pinu-
Sa pagitan ng 1611 at 1762, ang mga
no. Naglayag ang mga barko ni de Hout-
barkong Ingles ay naglayag patungo sa
man hanggang marating ang Bali (bahagi
Silangan at Timog-Silangang Asya. Noong
ng kasalukuyang teritoryo ng Indonesia).
1613, nagsimulang mangalakal ang mga
Nakipagkasundo siya sa pinuno ng Bali
Ingles sa Nagasaki, Hapon. Narating ang
upang makabili ng mga spices at pinayagan
mangangalakal na Ingles sa kaharian ng
ang mga Olandes na magtayo ng himpi-
Ayuthia (Ayutthaya) noong 1650 upang
lang pangkalakalan sa Bali. Noong 1597,
magbukas ng misyong pangkalakalan
naglayag ang mga barko ni de Houtman
subalit nabigo sila.
pabalik sa Olanda.
Pransiya Limang taon mula nang ilunsad ang
Naging masigasig din ang mga Pranses paglalayag ni de Houtman, nagpadala ng
sa pagpapadala ng mga ekspedisyon. ekspedisyon ang Olanda upang sakupin
Noong 1534, narating ni Jacques Cartier ang Bantam. Layunin nitong makapag-
(1491–1557) ang Ilog ng St. Lawrence patayo ng himpilang pangkalakalan sa

Bantam, Bali, at karatig-lugar. Nagkasa- Europa. Naipagpatuloy nila ang naputol na
gupaan ang mga puwersang Olandes at kalakalan nila sa Asya matapos matagpuan
Portuges sa Bantam at nagwagi ang una sa ng mga Portuges ang ruta pa-Timog-
labanan. Sanhi nito, isa pang kolonyang Silangan. Nagtala ang mga Espanyol ng
Portuges, ang Batavia (sa kasalukuyang matagumpay na pag-ikot sa mundo dahil sa
Indonesia), ang napunta sa Olanda at ekspedisyon ni Magellan. Maraming lupain
ginawa itong kolonyal na kabisera sa na hindi pa naitatala sa mga mapa ng mga
Timog-Silangang Asya sa ilalim ng pamu- Europeo ang natuklasan sa panahong ito.
muno ni Jan Pieterzoon Coen (1587– Ngunit kaakibat nito, malaki ang yaman
1629) na naging gobernador-heneral ng na nakuha ng mga Europeo mula sa mga

kolonyal na pamahalaan. Noong 1641, lupaing kanilang nasakop.
ganap na nakontrol ng Olanda ang Kipot Sa panahong ito, lumawak at lumalim
ng Sunda, Malacca, at iba pang kalapit-lu- ang kaalaman ng mga Europeo ukol sa
gar nito. Upang mapatatag ang impluwen- paglalayag at sa mundo. Sa kabilang banda,
siyang Olandes sa Malacca ay nagtatag ng nawalan ng mga kalayaan ang mara-
mga himpilan sa Bali, Bantam, at Macassar. ming pangkat ng mga taong napasailalim sa
kapangyarihan ng mga Europeo.
Epekto ng mga Eksplorasyon
Dahil sa pagbuhos ng napakaraming
Malaki ang epekto ng Panahon ng Eksplo-
produkto, naging sentro ng kalakalan ang
rasyon di lamang sa mga bansa sa Europa
Europa. Nagsimula ang kompetisyon sa
ngunit pati sa iba’t ibang lugar sa mundo.
pagitan ng mga bansang Europeo na hahan-
Hindi maikakaila na malaki ang nai-
tong sa matinding hidwaan.
tulong nito sa ekonomiya ng mga bansa sa
Sagutin
1. Ano ang dahilan ng pagsisimula ng Panahon ng Eksplorasyon?
2. Bakit mahalagang makita ng mga Europeo ang rutang pandagat papuntang Asya?
3. Paano nakatulong sa mga Europeo ang Panahon ng Eksplorasyon?
Alalahanin
• Ang pagbagsak ng Constantinople ang nagbigay-daan sa Panahon ng
Eksplorasyon.
• Tinutukoy ng Panahon ng Eksplorasyon ang mga ekspedisyon ng mga
Europeo patungo sa iba’t ibang bahagi ng mundo noong ika-15 hanggang
ika-17 siglo.
• Sinimulan ng mga Portuges ang paghahanap ng ruta patungong Asya upang
maipagpatuloy ang pakikipagkalakalan. Sumunod ang Espanya, Inglatera,
Olanda, at Pransiya.
• Karugtong ng mga paglalayag at paghahanap ng mga ruta patungong Asya
ang pagtatatag ng mga kolonya sa iba’t ibang bahagi ng mundo.
• Ang merkantilismo ang sistemang pang-ekonomiya na namamayani sa
Europa mula noong ika-16 hanggang ika-18 siglo. Sa ganitong sistema,
nasusukat ang yaman ng isang kaharian o bansa sa pamamagitan ng dami
ng ginto at pilak na mayroon sila.
Subukin
A. Isulat sa loob ng kahon ang nawawalang titik ng salita.
1. k l n y
mga lugar na nasakop at napasailalim sa kontrol ng isang bansa o kahariang
mananakop
2. e t r l b
kagamitan sa pagtukoy at paghinuha sa posisyon ng araw, buwan, mga planeta
at bituin at mga lugar sa lupain habang naglalakbay ang barko sa karagatan
3. u y o
hinugis na parihabang ginto at pilak na tinakdaan ng pamantayang sukat at
halaga
4. s i r a
rutang pangkalakalan ng Europa at Asya
5. t o m n
imperyong nagpasara ng Constantinople sa mangangalakal na Europeo
6. a r v e
malaking barkong Europeo na may bilugan at malalaking layag, malapad na
timon, at iilang mga sagwan
7. k r t g r p
mga taong gumagawa ng mapa
8. n t r c e t r a
Papal Bull na nagbibigay ng Karapatan sa Espanya para sa mga lupain
sa kanluran ng Isla ng Cabo Verde at sa Portugal para sa mga bagong
matutuklasang lupain sa silangan
9. n s l a
kaloob-loobang bahagi ng teritoryo, sa sentro at maging sa mga baybayin
10. c o o n a l i g t s
karapatan na magtatag ng kolonya sa kanilang mga matutuklasang lupain

B. Isulat sa patlang ng bawat bilang ang sagot sa mga tanong.
1. Ano ang kolonyalismo?

2. Alin sa mga epekto ng eksplorasyon ng mga Europeo ang napakinabangan ng
mga Asyano?

3. Bakit ipinasara ng Imperyong Ottoman ang Constantinople?

4. Bakit nagpadala ng mga ekspedisyon ang Portugal, Espanya at iba pang mga
kaharian sa Europa?

5. Bakit gumamit ng iba't ibang estratehiya ang mga kahariang Europeo sa
kanilang pananakop?

Pag-ugnayin
A. Batay sa mga binasang paksa ukol sa aralin, lagyan ng angkop na kasagutan ang
dayagram.
Estratehiya
Sanhi Epekto
Kolonyalismo
(Kahulugan)
Sariling Pagsusuri
Batay sa aking napag-alaman, ang kolonyalismo ng mga Europeo ay
B. Kompletuhin ang talahanayan sa ibaba sa pamamagitan ng pagsulat ng mga

nasaliksik na mga lupaing naging kolonya ng mga sumusunod na bansang
mananakop. Isulat din kung saan ang mga ito matatagpuan sa kasalukuyan.
Mga Bansang Mga Kolonya Kasalukuyang pangalan

Mananakop at lokasyon nito.
Portugal 1. 1.
2. 2.
Espanya 1. 1.
2. 2.
Inglatera 1. 1.
2. 2.
Pransiya 1. 1.
2. 2.
Olanda 1. 1.
2. 2.
Suriin
A. Basahin ang bahagi ng akdang isinulat ni Bartolome de las Casas (1484–1566),
Espanyol na prayle, obispo, at historyador. Sagutin ang mga tanong ukol dito.
Isulat sa patlang ang sagot.
Ang Amerika ay natuklasan at natagpuan sa taon ng ating Panginoon

na 1492, at nang sumunod na taon ay tinirhan ng mga Espanyol, at
pagkaraan ay marami ang naglakbay mula Espanya papunta roon sa loob
ng siyam hanggang apatnapung taon. Ang una nilang pagtatangka ay sa
Islang Espanyol, na tunay namang matabang lupain, at sa kasalukuyan
ay may mahalagang reputasyon dahil sa lawak at haba nito, saklaw sa
sirkumperensiyang anim na daang milya: higit sa nakapalibot ng lupaing ito
matatagpuan ang di mabilang na mga pulo, na natuklasan nami’y maraming
naninirahang katutubo at dayuhan…
Ngayon ang di mabilang na tao na nilikha ng Diyos ay walang salang
payak, at sa pangkalahatan ay walang bahid ng pagtutol sa lahat ng anyo ng

kagalingan, kapitagan, at malisya, at napakamasunurin at napakatapat na mga
sakop sa kanilang lokal na soberanya; at kumikilos sila nang may pasensiya,
pagpapakumbaba, at katahimikan sa harap ng mga Espanyol na kanilang pinag-
sisibilhan… nang sa wakas, nabubuhay sila nang wala man lamang pagka-uhaw
sa paghihiganti, isinasantabi ang lahat ng kalituhan, kaguluhan, at pagkamuhi.
Sila ang magiliw at mabining tao … na sa pagkalahatan, hindi nila kaya ang ma-
bigat na gawain.… Ang mga katutubo ay masusubaybayan at may moralidad o
kabutihan, nararapat na tumanggap ng mga ikinintal na prinsipyo ng Katolisismo
… ako ang makarinig sa mismong mga Espanyol (na di magtatangkang akuin
ang kompiyansang itanggi ang likas na kabutihang taglay nila) ang nagsabi na
walang anomang pagnanais sa mga katutubo na makamit ang walang hanggang
beatitud kundi ang tanging karunungan at pag-unawa sa Diyos.
Ang mga Espanyol ang unang gumahis sa walang muwang na tupa… gaya ng
maraming malupit na tigre, lobo, at leon, dayukdok, walang pinag-aralan, sa loob
ng apatnapung taon, makaraan ang una nilang pagdating, ngunit ang pagpatay sa
mga abang ito, na di makataong pagpapahirap na hindi na nararanasan o narinig
man lamang (na malalaman ninyo ang ilang kuwento sa susunod na diskurso),
yaong sa tatlong milyong kataong nanirahan sa mismong Hispaniola… manapa
sa pulo ng Cuba… na ngayo’y hindi nalilinang, gaya ng isang disyerto, at nakalibing
sa sarili nitong guho. Matatagpuan mo rin sa mga isla ng San Juan at Jamaica,
parehong malaki at mayamang lupain, walang taong naninirahan at mapanglaw.…
Ngayon, ang tunay na layunin at saklaw ng isip na nag-udyok sa mga Espanyol
na magsumakit sa pagkakalugmok at desolasyon ng mga taong ito, ay ginto la-
mang.…
Sa pagwawakas, sa isang salita, ang kanilang ambisyon at pagkagahaman,
na higit pa sa isinaalang-alang ng puso ng tao, at sa laki ng yaman ng mga rehi-
yong iyon; ang pagkakumbaba at pasensiya ng mga katutubo (na kung kaya
naging madali at magaan ang pagdating nila sa mga lupaing ito) ang nagbigay ng
higit na pangako para isulong ang negosyo: Sila na labis na hinahamak, na trinato
sila (sinasabi ko ang mga bagay na naging saksi ako, walang pagsisinungaling)
hindi na parang hayop, na nanaisin ko pang ginawa nila, bagkus ay parang tae at
dumi ng lupa, at mapag-alala sila sa kanilang buhay at kaluluwa na kung kaya ang
nasabing dami ng tao ay namatay nang walang pag-unawa sa tunay na panana-
mpalataya o mga sakramento… na ang mga Espanyol ay di man lamang sinaktan
ng mga Indian, sa halip ay iginalang sila na parang mga taong nagmula sa langit,
hanggang sa mapilitang mag-alsa, dahil na rin sa paulit-ulit na pananakit, walang
awang karahasan, at walang katarungang pagpatay sa kanila.
Mula sa bahagi ng akdang isinulat ni Bartolome de las Casas. Brevisima Relacion de la Destruccion de las Indias (A Brief Account
of the Destruction of the Indies). London: R. Hewson at Crown in Cornhill, 1689
Isinalin mula sa Ingles ni Neil Alvin E. Nicerio
Mga Tanong
1. Ano ang pagkakatulad sa pagtrato ng mga Espanyol sa mga katutubo ng

Amerika at Pilipinas?

2. Bakit pinagmalabisan ng mga Espanyol ang mga katutubo?


3. Bakit malakas ang loob ng mga Espanyol na abusuhin ang mga katutubo?

4. Paano inilalarawan ang mga katutubo ng Amerika?

5. Sa iyong opinyon, makabubuti ba sa isang lupain na maging kolonya ng isang
bansa?

B. Suriin ang larawan at sagutin ang mga tanong ukol dito. Isulat sa patlang ang
sagot.

1. Sino ang mga tao sa larawan?

2. Bakit kailangang hiwain ng dalawa ang kanilang mga braso at ilagay ang
kanilang dugo sa isang mangkok?

3. Bakit mahalagang makipagkaibigan ang mga Europeo sa mga katutubo?

4. Paano nakatutulong sa mga katutubo ang pakikipagkaibigan sa mga dayuhan?

5. Sa iyong opinyon, dapat bang nakipagkaibigan ang mga katutubo sa mga
dayuhan?

Sanayin
G LAYUNIN—Matagal nang nahahati ang inyong klase sa ideyang mahalagang naging

kolonya ang Pilipinas ng mga Espanyol.
R GAMPANIN—Matapos itong talakayin sa klase ay pagnilayan ang mga umusbong na
ideya.
A MADLA— Naisip ninyong makatutulong sa pag-unawa ng lahat ang pagkakaroon ng isang
maayos na debate.
S SITWASYON—Napansin ng inyong pangkat na marami sa mga estudyante ang hindi
makapaglabas ng saloobin tungkol sa paksang idedebate.
P PRODUKTO—Bunga nito ay nagplano ang inyong pangkat at ang katunggaling pangkat
na magsagawa ng isang debate kung mahalaga nga ba talagang naging kolonya ang
Pilipinas ng Espanya.
S PAMANTAYAN—Nakasisiguro ang inyong pangkat na maraming matututuhan ang mga
dadalo at manonood sa inyong debate dahil ang bawat isa sa inyo ay magagaling na
debatista at bawat isa ay nag-aral ng iba’t ibang teksto tungkol sa isyu ng kolonyalismo,
pati na yaong mabubuti at hindi mabubuting dulot nito sa isang bansa.
Aralin 14 Alamin
Ang Europa Tungo • Paano nakatulong ang mga

naganap na rebolusyon sa
Europa upang maipakita
sa Makabagong ng mga Europeo ang

kahalagahan ng sama-
Panahon
samang pagkilos upang
matamo ang kaunlaran?

• Bakit naganap ang mga
rebolusyon sa Europa?
Tuklasin
Lagyan ng ✔ ang hanay ng paghuhusga na angkop sa iyo at isulat ang halimbawa
ng gawain na isinagawa mo na nagpapatunay nito.
Paglalarawan Paghuhusga Halimbawa ng

Gawain Ko
May mga gawain ako na humuhubog
sa aking mga kasanayan.
Tumatanggap ako sa mungkahi ng
iba.
Nagtitiwala ako sa aking kakayahan.
Nakapag-iisip ako ng mga orihinal
na ideya.
Natututo ako sa aking mga
nagawang pagkakamali.

Basahin
Ang salitang rebolusyon ay mula sa salitang Latin na revolutio na “baliktarin
o baguhin ang pangyayari” ang ibig sabihin. Madalas itong gamitin sa aspektong
politikal na karaniwang nangangahulugang pagbabago sa sistema ng pamahalaan at
mga pinuno nito. Ngunit sa kabuuan, ang rebolusyon ay pagbabago sa kapangyarihan
na sangkot din ang karunungan.
Aralin 14 Ang Europa Tungo sa Makabagong Panahon | 341

Ang Rebolusyong Siyentipiko
Ang mga siyentista noong Edad Medya (1433–1543). Ito ay bunsod ng mga yuma-
ay bumabatay lamang sa mga pag-aaral ng bong na kaalaman noong Renaissance.
ibang siyentista at mga pilosopo noong Sa panahong iyon, umusbong ang mga
sinaunang panahon. Madalas na hindi bagong teoriya tungkol sa iba’t ibang aspe-
sila bumubuo ng sariling obserbasyon at to ng siyensiya. Lumawak ang kaalaman ng
kongklusyon sa mga bagay na nasa kanilang mga tao dahil sa mga bagong natuklasan ng
paligid. Ngunit sa pagpasok ng ika-16 na mga tao sa paglalayag sa iba’t ibang bahagi
siglo, nagkaroon ng malaking pag-unlad sa ng mundo. Ang mga teoriya at mga bagong
larangan ng matematika, astronomiya, medi- tuklas ay malaki ang naitulong sa pagsulong
sina, at iba pang agham sapagkat bumuo na ng Rebolusyong Siyentipiko.
ng obserbasyon at bagong kongklusyon ang
Matematika at Astronomiya
mga siyentista sa panahong ito na tinatawag
Nang maimbento ang teleskopyo, mara-
na Rebolusyong Siyentipiko.
ming siyentista ang nakapagtala ng
Bagaman pinagtatalunan kung kailan
kanilang bagong obserbasyon sa kalawakan.
nagsimula ang Rebolusyong Siyentipiko,
Si Nicolaus Copernicus, matematikong
maraming mananalaysay ang nagsasabing
Polish, ang nagpanukala ng heliosentrikong
ito ay nangyari noong 1543 nang mailimbag
modelo ng kalawakan; ibig sabihin, ang
ang De revolutionibus orbium coelestium
mga planeta at ibang lawas pangkalawakan
(Ukol sa mga Pag-inog ng mga Lawak
sa ating solar system ay umiikot sa araw.
Pangkalawakan) ni Nicolaus Copernicus
Kanugnog ng kaalamang ito ang teoriya ni
Johannes Kepler (1571–1630), Alemanyang
astronomer, tungkol sa paggalaw ng mga
planeta. Ayon sa kaniya, patambilog
(elliptical)—hindi pabilog (circular)—ang
—ang pag-ikot ng mga planeta sa araw.
Naitala noong 1610 ni Galileo Galilei
(1564–1642), Italyanong pilosopo, astro-
nomo, at mathematician, ang mga natuk-
lasan niyang bundok sa buwan at apat na
buwan ng planetang Jupiter. Nailathala
ang aklat ni Isaac Newton (1642–1727),
Ingles na physicist at mathematician, noong
1687. Pinamagatang Philosophiæ Naturalis
Principia Mathematica (Mga Prinsipyong
Matematikal ng Likas na Pilosopiya), tina-
lakay dito ang unibersal na batas ng grabi-
Hindi lamang sa larangan ng astrolohiya tasyon (universal law of gravitation), na nag-
nakilala si Nicolaus Copernicus, nakapag- sasabing ang lahat ng bagay sa kalawakan ay
ambag din siya sa larangan ng medisina,
naaakit sa iba pang bagay dahil sa puwer-
matematika, ekonomiya, at politika.
sang tinatawag na grabidad (gravity).
Medisina at Metodong Siyen-
tipiko Dahil sa pagkakaimbento ng
mikroskopyo, nakapagsagawa ang mga da-
lubhasa sa medisina ng detalyadong pag-
aaral sa anatomiya ng tao. Noong 1543,
inilathala ni Andreas Vesalius (1514–1564),
Olandes na manggagamot, ang kaniyang
aklat na De Humani Corporis Fabrica
(Hinggil sa Himaymay [Estruktura] ng
Katawan ng Tao). Ipinakita dito ni Vesalius

ang detalyadong ilustrasyon ng mga pan-
loob na bahagi ng katawan ng tao. Nagtis- Dahil sa mga kontribusyon ni Galileo
Galilei tinagurian siyang “Ama ng Maka-
tis siya ng tunay na tao (noong una, hayop
bagong Agham, Pisika, at Astronomiya.”
lamang ang kanilang pinag-aaralan) nang
siya ay propesor sa Unibersidad ng Padua kalawakan ay nabago. Ang heliosen-
sa Italya. trong modelo ni Copernicus ay taliwas sa
Inilathala naman noong 1628 ni unang paniniwala na ang araw at iba pa
William Harvey (1578–1657), manggaga- ay umiikot sa Daigdig. Bagaman hindi ito
mot na Ingles, ang aklat na De Motu Cordis tanggap ng marami, nagbukas ito sa kama-
et Sanguinis (Hinggil sa Paggalaw ng Puso layan para sa iba.
at Dugo). Ayon kay Harvey, sa puso nag- Maliban sa mga makabagong pag-aaral
sisimulang dumaloy ang dugo at hindi sa sa kalawakan, naging pundasyon ng moder-
atay tulad ng paniniwala ng mga sinaunang nong siyensiya ang Rebolusyong Pang-
manggagamot. agham. Naghawan ito ng mas maraming
Upang mas maging sistematiko ang masusing pag-aaral tungkol sa katawan ng
pag-aaral ng agham, iminungkahi ng tao at mga mikrosopiyong hayop. Higit sa
pilosopong Ingles na si Francis Bacon lahat, sa panahong ito, hinikayat ang mga
(1561–1626) ang paggamit ng metodong siyentista na pagyabungin ang pag-aaral
siyentipiko. Ayon sa kaniya, mahalagang ng siyensiya. Sa Novum Organum (Bagong
magsimula sa maliliit o partikular na datos Instrumento ng Pag-iisip) na nilathala noong
upang sa huli ay epektibong makabuo ng 1620, hinikayat ni Francis Bacon ang mga
kongklusyong kilala sa tawag na indukti- siyentista na gumamit ng masusing pagsisi-
bong pangangatwiran (inductive reasoning). yasat at eksperimento. Kinalaunan, ginamit
Dahil sa mga makabagong kaalaman ang librong ito na gabay ng mga sumunod
na dala ng Rebolusyong Siyentipiko, na henerasyon ng mga iskolar at siyentista
ang makalumang pananaw tungkol sa para sa pagsasaayos at pag-uuri ng kaalaman.
Sagutin
1. Ano ang Rebolusyong Siyentipiko?
2. Bakit mahalaga ang teleskopyo at mikroskopyo para sa Rebolusyong Siyentipiko?
3. Paano nagsimula ang Rebolusyong Siyentipiko?

Panahon ng Kaliwanagan
Dahil sa malaking pagbabagong pang- at panlipunan. Sa gayon, ang Panahon ng
agham ang nasaksihan ng Daigdig noong Kaliwanagan ay tinawag ding Panahon ng
ika-16 na siglo na naipalaganap sa tulong ng Pangangatwiran (Age of Reason).
makabagong paraan ng paglilimbag, nabuo Sa pagpasok ng ika-17 siglo, nakilala
ang le Siècle des Lumières (“siglo ng naliwa- ang mga philosophe (salitang Pranses para
nagan” sa wikang Pranses), mga intelek- sa “pilosopo”) sa Europa. Hindi nanga-

tuwal at kultural na kilusan. Sa gayon, ang ngahulugan na mga Pranses lamang ang pi-
panahong ito ay tinawag na “Panahon ng losopo sa panahong ito, ngunit maraming
Kaliwanagan” o “Age of Enlightenment.” Pranses ang nakapagbigay ng malaking
Ipinaliwanag ni Jean-Jacques Rousseau kontribusyon sa karunungang pampolitika.
(1712–1778), Pranses na pilosopo at Isa sa mga tampok na pilosophe si
political theorist, ang kahalagahan ng pag- Baron de Montesquieu (1689–1755) at
papasakop ng mga mamamayan sa kaloo- ipinanukala niya ang ideya ng separation
ban ng mas nakararami (will of majority), of powers o separasyon ng kapangyarihan
na maaaring ituring na para sa ikabubuti ng sa pamahalaan. Ayon sa kaniyang librong
buong lipunan. De l’esprit des loix (Ang Diwa ng mga
Sinubok ng mga pilosopo na gamitin Batas, 1748), marapat na hatiin ang kapang-
ang metodolohiyang siyentipiko upang yarihan ng pamahalaan sa tatlong sanggay:
mapag-aralan at mapaunlad ang lipunan. Lehislatura, o sanggay na gumagawa ng
Hinimok nilang gamitin ang panga- batas; Ehekutibo, sanggay na nagpapa-
ngatwiran sa lahat ng aspetong pampolitika, tupad ng mga batas, at Hudikatura, sangay
pang-edukasyon, pambatas, panrelihiyon, na nagbibigay-kahulugan sa isang batas at
nangangasiwa sa mga paglabag sa batas.
Ayon kay Montesquieu, ang paghihiwalay
ng kapangyarihan ay makasasawata sa isang
tao o isang grupo na magkaroon ng ganap
na kapangyarihan sa buong pamahalaan.
Mas nakilala ang pilosopong si Francois-
Marie Arouet (1694–1778) sa kaniyang
sagisag-panulat na “Voltaire.” Nanindi-
gan siya para sa kalayaan sa pananam-
palataya (freedom of religion) bilang pagtu-
tol sa persekusyon sa mga taong may ibang
relihiyon. Naniniwala siyang ang lahat ng
Naging malaki ang impluwensiya ni Baron
tao ay magkakapatid sa iisang Diyos at hin-
de Montesquieu sa mga demokratikong di kailangang dumanas ng karahasan dahil
bansa, gaya ng Estados Unidos, dahil sa sa kanilang pananampalataya. Sa panini-
kaniyang ideya tungkol sa pagbabalanse wala ng mga philosophes, ang mga digmaan
ng kapangyarihan ng pamahalaan.
at persekusyon dahil sa relihiyon ay hindi
makatuwiran. Naniniwala silang hindi dapat
maging panatiko ang isang tao sa kaniyang
relihiyon. Gayunpaman, naniniwala silang
ang bawat tao ay malaya para makapili
ng kaniyang relihiyon at hindi dapat siya
usigin dahil dito.
Sa kasawiang-palad, ang mga panini-
walang ito ng mga philosophe ang dahilan
kung kaya marami sa kanila ang ikinulong
o ipinapatapon sa malalayong lugar. Mara-

mi rin sa mga akda ng mga philosophe
ang ipinagbawal ng simbahan at pamaha-
laan. Isang halimbawa ang Encyclopédie, na
binubuo ng 28 tomo ng aklat na kompi-
lasyon ng mga artikulo tungkol sa musika,
politika, literatura, kasaysayan, pilosopiya,
at agham. Inilathala ito nina André François
le Breton (1708–1779), Michel-Antoine
David (1707?–1769), Laurent Durand Ang Of Crimes and Punishment ni Cesare
Beccara ay isinalin sa iba’t ibang wika,
(1712–1763), at Antoine-Claude Briasson
kabilang na ang Pranses. Ang edisyong
(1700–1775) mula 1751 hanggang 1772. Pranses ay may komentaryo ni Voltaire.
Pinamatnugutan ito ni Denis Diderot
(1713-1784), tagasalin at pilosopo. Ang itinaguyod ang reporma sa sistema ng batas
mga akda ay isinulat ng mga tinagu- sa krimen. Itinuturing ito na unang kom-
riang “men of letters,” gaya nina Rousseau at pletong teksto na tumatalakay sa penology
Voltaire. Ang Encyclopedie ay naging mala- o ang pag-aaral sa pagpapataw ng parusa sa
king impluwensiya sa paghubog at pagla- mga krimen at pamamahala sa kulungan.
ganap ng progresibong kaisipan. Marami sa mga ideyang umusbong
Si Cesare Beccara (1738–1794), noong Panahon ng Kaliwanagan ang
Italyanong ekonomista at propesor ng ipinaiiral pa rin, gaya ng separasyon ng mga
Batas, ay nagsulat ng treatise na pinamaga- kapangyarian ni Baron de Montesquieu.
tang Dei delitti e delle pene (Ukol sa mga Batas Maraming bansa sa kasalukuyan ang may
at Parusa) noong 1764. Dito, kinondena ganitong uri ng pamahalaan, gaya ng
ang pagpapahirap at parusang kamatayan at Pilipinas.
Sagutin
1. Ano ang Panahon ng Kaliwanagan?
2. Paano nakaapekto ang Rebolusyong Siyentipiko sa Panahon ng Kaliwanagan?
3. Bakit ipinagbawal ang pagpapalaganap ng mga paniniwala ng mga philosophe?

Ang Rebolusyong Industriyal
Ang industriyalisasyon ay pagba- engine. Imbensiyon ni Thomas Newcomen
bago ng isang lipunang agrikultural tungo noong 1712, ang makinang pinatatakbo ng
sa pagiging industriyal kung kaya naging steam ay una itong ginamit para patakbuhin
mahalaga rito ang malakihang paggawa ng ang silindrong magpapahitit ng tubig sa
mga produkto, pagbabagong teknohikal, at mga minahan na madalas bahain. Napag-
modernisasyon ng ekonomiya. Tinutukoy husay ni James Watt ang disenyo ng steam
ng Rebolusyong Industriyal ang pag-unlad engine at nagamit ito para sa iba-ibang ga-
ng industriya sa Inglatera noong mga 1760 wain sa iba-ibang industriya. Sa tulong ng
na di kalauna’y lumaganap sa Europa at steam engine ni Watt, naging mas produk-
Hilagang Amerika. Sa panahong ito, higit tibo ang mga minahan, cotton mills, at iba pa.
na nagbibigay-halaga sa paggamit ng mga Kalaunan, maiimbento ang tren at barkong
makina at pagtatayo ng mga pabrika kaysa gumagamit ng teknolohiya ng steam engine.
pagtuon sa agrikultura. Sa gayon, lalo pang napabilis ang transpor-
Itinuturing na pinakatampok na imben- tasyon sa lupa at sa dagat at higit na napaun-
siyon ng Rebolusyong Industriyal ang steam lad ang komersiyo sa malalayong lugar.
Mga imbensiyon na steam engine
Thomas Newcomen (1664–1729) James Watt (1736–1819)
Lacobrigo/CC BY-SA 3.0
steam engine steam engine

George Stephenson (1781–1848) Robert Fulton (1765–1815)
steam locomotive (tren) steam boat
Ang mga produkto na noong una’y ang dahilan para ang Gran Britanya ang
gawang-kamay at paisa-isa ang paggawa nanguna sa paggawa ng tela (textile man-
ay maaari nang gawin nang maramihan ufacturing) noong pangalawang hati ng
ng makina. Sa pagkakaimbento ng flying ika-18 dantaon. Samantala, sa Amerika,
shuttle, spinning jenny, water frame, at naimbento ang cotton gin (cotton engine)
power loom, naging madali ang paghabi na naghihiwalay sa mga hibla ng bulak sa
ng tela at paggawa ng sinulid, at naging mga buto nito. Sa ganitong paraan, naging
mabilis ang paggawa ng telang bulak.
Mga imbensiyon na nagpadali ng paghabi

John Kay (1704–s. 1779) James Hargreaves (s. 1720–1778)
Audrius Meskauskas (Audriusa)/CC BY-SA 3.0
flying shuttle spinning jenny
Richard Arkwright (1732–1792) Edmund Cartwright (1743–1823)
water frame power loom
Samuel Crompton (1753–1827) Eli Whitney (1765–1825)

Pezzab/CC BY-SA 3.0
spinning mule cotton gin

Maraming imbensiyon ang nagbun- tatanim—ang Norfolk four-course system—
sod ng malaking pagbabago sa larangan nang sa gayo’y mapanatiling mataba ang
ng agrikultura. Naging mas mabilis at mas lupang sakahan. Dahil sa mga modernong
magaan ang pagbubungkal ng lupa, pag- kagamitan at paraan sa agrikultura na higit
tatanim ng buto, at paggapas at paggiik ng na nagpalaki sa ani, ang Rebolusyong In-
ani. Nakatulong ang nadebelop ni Charles dustrial ay tinatawag ding Rebolusyong
Townshend (1674–738) na paraan ng pag- Agrikultural.
Mga imbensiyong pang-agrikultura
Jethro Tull (1664–1741) John Deere (1804–1886)
Rmhermen/CC BY-SA 4.0
mechanical seed drill steel plow
Andrew Meikle (1719–1811) Patrick Bell (1799–1869)
reaping machine
Noong 1830, inilatag ang pinakaunang

riles ng tren sa Gran Britanya (opisyal na ta-
wag sa Inglatera simula 1707). Pinag-uugnay
nito ang mga lungsod ng Manchester at
Liverpool. Bukod sa napabilis ang biyahe,
naging abot-kaya ang transportasyon sa
pagitan ng dalawang lungsod. Nagbunsod
ito ng paglalatag ng mga riles ng tren sa iba’t
threshing machine ibang bahagi ng mundo.
Malaki ang naitulong ng mga tren sa

Rebolusyong Industriyal dahil mas na- Slum ang tawag sa lugar na karaniwang
pabilis nito ang paglilipat ng mga mater- matatagpuan sa lungsod at pinananaha-
yales at trabahador sa iba’t ibang panig nan ng mahihirap. Dahil sa sikip at dami
ng bansa. ng tao at di-kanais-nais na sanidad sa
slum ng London (gaya ng nakalarawan)
Dahil sa mga imbensiyon tulad ng tren noong Rebolusyong Industriyal, hu-
migit-kumulang sa 10 000 ang namatay
at steam engines, nagkaroon ng malaking
sa kolera noong 1849.
pangangailangan sa pagmimina ng coal at
bakal. Coal ang nagsisilbing panggatong
5–9 katao sa isang silid. Hindi maayos ang
upang mapatakbo ang bapor at tren; bakal
pinagkukunan ng tubig, bentilasyon, at al-
ang gamit sa pagbuo ng mga riles, pagta-
kantarilya. Sa ganitong kondisyon, mada-
tayo ng mga gusali, at pabrika.
ling magkasakit ang mga tao at madaling
Mga Epekto ng Rebolusyong kumalat ang mga sakit.
Industriyal Nagdulot ng malaking Kung kalunos-lunos ang pamumuhay
pagbabago ang Rebolusyong Industriyal sa ng mahihirap sa kalunsuran, ganoon din
mga aspektong pang-ekonomiya, pantek- ang mga kondisyon sa mga pinagtatraba-
nolohiya, at panlipunan. huhan nila. Nagmumula lamang sa iilang
Dahil sa mga imbensiyon at bagong bintana ang bentilasyon at liwanag sa mga
paraan ng pagtatanim, higit na lumaki pabrika. Nagbubuga ng maitim na usok ang
ang produksiyon ng pagkain. May mga mga makina kung kaya marurungis na ang
gawaing-bukid na ginagawa ng ilang tao, mga manggagawa pagkatapos ng kanilang
halimbawa, paggapas at paggiik, na maa- gawain, bukod pa sa nagkakasakit sa baga
aring gawin ng isang taong nagpapatakbo dahil sa paglanghap ng usok. Madalas ang
ng reaper o thresher—mas marami at mas aksidente dahil ang mga makina ay walang
mabilis matatapos ang gawain. Sa gayon, safety precautions.
may mga magsasaka na kailangang iwan Dahil nagsisimula pa lamang ang
ang kanilang bukid at magpunta sa mga Rebolusyong Industriyal, walang batas para
lungsod para maghanap ng trabaho sa mga sa proteksiyon ng mga manggagawa. Gayun-
bagong tayong pabrika. paman, maraming taga-nayon ang pinili pa
Mabilis na lumaki ang populasyon sa ring magpunta sa mga bagong industriyali-
mga lungsod. Pami-pamilya ang nagdag- sadong bayan at lungsod dahil maraming
saang manirahan dito. Nagsisiksikan ang mapapasukang trabaho. Hindi makatuwiran

ang pasahod sa mga manggagawa na nag-
tatrabaho ng 12–16 oras, araw-araw, mula
Lunes hanggang Sabado. Walang oras para
sa pahinga (break) at kung mayroon man,
nauukol ito sa sandaling pagkain at pagli-
linis ng mga makina. Dahil ang patakaran
ay “no work, no pay,” ang oras ng pahinga,
pagiging huli (tardy) sa oras ng pagpasok,
at pagliban sa pagpasok ay walang bayad.
Noong Rebolusyong Industriyal, mahigit

Walang health insurance para sa mga mang- 50 porsiyento ng mga manggagawa sa
gagawa. mga pabrika sa Gran Britanya ay mga bata.
Mas mataas ang pasahod sa kalalaki-
han. Sangkatlo—at sa ilang sitwasyon,
kalahati—ng sahod sa kalalakihan ang
ibinibigay sa mga babaing manggagawa.
Ang pagkakaroon ng mga batang mang-
gagawa, mula edad 8 hanggang 14, ay isa sa
mga kalunos-lunos na katangian ng paggawa
noong Rebolusyong Industriyal. Maraming
pagawaan ang kumukuha ng mga batang
manggagawa dahil higit na mababa ang pa-
sahod sa kanila kaysa kababaihan.
Sa mga bagong industriyalisadong
lungsod at bayan, nagkaroon ng mga ba-
gong trabaho, gaya ng mga managers, clerks,
accountants, retailers, insurance agents,
shopkeepers, at iba pa. Ang kinikita nila ay Noong Rebolusyong Industriyal, naging
higit pa para matutustusan ang kanilang laganap ang pagsunog ng coal para ma-
kagawa ng steam na magpapatakbo sa
mga pangangailangan. May pera pa sila mga tren, barko, at makina. Lumilikha ang
para sa luho sa pagkain, damit, at pang-aliw. pagsunog ng coal ng ulap-usok (smog) at
Marami sa kanila ang lumipat ng tirahan sa soot na nakasasama sa kalusugan.
labas ng mga lungsod dahil sa hindi mai-
nam ang kondisyon ng pamumuhay. Ang Polusyon at pagkawasak sa kapaligi-
tawag sa kanilang panirahan ay “suburbia.” ran ang dalawang masamang epekto ng
Ang mga may-ari ng mga pabrika, na Rebolusyong Industriyal. Naging maru-
may kontrol sa produksiyon ng iba-ibang mi ang hangin dahil sa pagsunog ng mga
bagay, ay mabilis na yumaman at nagka- fossil fuels, gaya ng coal at petrolyo na nag-
roon ng mas malaking puhunan para sa papatakbo sa mga tren at mga makina sa
mga bagong teknolohiya. Tinawag silang mga pagawaan. Ang mga dumi, gaya ng
kapitalistang industriyal at sila ang pumalit tina (dye), plastik, at kemikal, ay itinatapon
sa mga maylupang sakahan at naging sa mga ilog at dagat. Maraming gubat ang
maimpluwensiya sila sa pamamalakad ng hinawan para makapaglatag ng mga daang-
ekonomiya. bakal at makapagpatayo ng mga pabrika.
Pagkilala sa Karapatan ng tagapagtaguyod ng mga karapatan ng ka-
Kababaihan Maraming babae ang babaihan. Sa akda niyang A Vindication of
naging manggagawa noong Rebolusyong the Rights of Woman (Pagbibigay-matwid
Industriyal ngunit mas mababa ang sahod sa mga Karapatan ng Kababaihan 1792),
ang tinatanggap nila kaysa mga mang- sinabi ni Wollstonecraft na ang sistemang
gagawang lalaki. Subalit ang kakayahang pang-edukasyon ng panahong iyon ay
kumita ng sariling pera ang naging simula walang pagsasaalang-alang sa pagsasanay sa
ng kanilang kalayaan. Ang mga kondisyon kakayahan ng kababaihan na maging maka-
sa paggawa, pati na ang mga uri ng gawaing buluhan sa lipunan. Aniya, ang sistemang
ibinibigay sa mga kababaihan (hal., tagasil- pang-edukasyon na nagbibigay ng karam-

bi o katulong) ang nagpalakas sa kilusang patang kapakinabangan sa kababaihan,
feminista upang lumaban at humingi ng gaya ng sa kalalakihan, ang mga babae ay
mga pagbabago. di lamang magiging katangi-tanging asawa
Si Mary Wollstonecraft (1759–1797) at ina, sila rin ay magiging mahusay sa ano-
ay Ingles na manunulat at masigasig na mang propesyon na pasukin nila.
Sagutin
1. Ano ang Rebolusyong Industriyal?
2. Paano binago ng Rebolusyong Industriyal ang mga aspekto ng pamumuhay sa
Europa?
3. Paano nakaapekto sa kasalukuyan ang Rebolusyong Industriyal?
Ang Rebolusyong Politikal

Maraming rebolusyon ang naganap Si James I ay naniniwala na ang kani-
sa Europa noong ika-17 at ika-18 siglo na yang paghahari ay karapatang ipinagkaloob
nagpabago sa sistemang pampolitika ng ng Diyos (divine right of kings). Ngunit,
maraming bansa rito. Ang mga Rebolus- para sa mga mambabatas, ang parlamento
yong Ingles at Pranses ang dalawa sa mga ay katuwang ng hari sa pamamahala. Na-
nagkaroon ng malaking epekto sa kasay- ging isyu rin ang relihiyon sa pagitan ng
sayan ng daigdig. Simbahang Anglikano at ibang kasapi
nitong tinatawag na Puritano. (Ang
Rebolusyong Ingles Naganap ang
Simbahang Anglikano ang tinatawag ding
serye ng Rebolusyong Ingles noong ika-
Simbahan ng Inglatera dahil ito ang pangu-
17 siglo. Nagsimula ito nang matapos ang
nahing simbahan ng estado.) Ang mga
Dinastiyang Tudor sa pagkamatay ni Reyna
ritwal ng simbahan ay nahahawaig ng sa
Elizabeth I (1533-1603). Dahil sa walang
mga Katoliko na hindi naibigan ng mga
tagapagmana, si James I (1566–1625), na
Puritano na nagnanais na maging mas
pinsan ng reyna na mula sa Dinastiyang
hawig ang mga ritwal sa mga pinapraktis
Stuart, ang naging hari.

ng mga Protestante. Hindi maaaring ipag-
sawalang-bahala ang mga Puritano sapag-
kat karamihan sa kanila ay miyembro ng
House of Commons, ang mababang kapu-
lungan ng Parlamento.
Nang mamatay si James, humalili ang
kaniyang anak na si Charles I (1600–1649).
Binigyan niya ng proteksiyon ang Sim-
bahang Anglikano at nagdagdag pa ng mga
ritwal na hindi tinanggap ng mga Puritano.

(Sa gayon, maraming Puritano ang umalis
ng bansa at nagpunta sa Amerika.) Hindi
rin niya tinanggap ang panukala ng parla-
mento na nagbabawal sa pagpapataw ng
buwis ng wala silang pahintulot. Dahil Ang pagsasaayos ng bansa pagkaraan
sa mga pangyayaring ito, naganap noong ng sa malawakang digmaang sibil at pag-
1642 ang digmaang sibil sa pagitan ng mga papatatag sa bagong pamahalaan ang
naging pangunahing gampanin ni Oliver
cavaliers (tagasuporta ng hari) at roundheads
Cromwell bilang Lord Protector.
(tagasuporta ng parlamento na karamihan
ay maiiksi ang buhok kung kaya binansa- nagbitiw si Richard sa pamumuno nang
gan sa naturang ngalan). sumunod na taon. Nagkaroon ng tinatawag
Naging matagumpay ang mga round- na “power vacuum.”
heads dahil sa lider-militar na si Oliver Ito ang nagbigay-daan para maibalik
Cromwell (1599–1658). Mga puritano ang monarkiya noong 1660 at nailuklok
ang kaniyang mga sundalong bihasa sa sa paghari si Charles na anak ng binitay
bagong taktikang pangmilitar. Dahil sa na hari. Ito ang tinawag na Restorasyon ng
mga tagasuporta na lamang ni Cromwell Britanya. Muling itinatag ang Simbahan
ang natira sa parlamento, hinatulan ng ng Inglatera bilang pambansang simbahan.
mga ito ng kamatayan si Charles I noong Lumutang muli ang isyung panreli-
Enero 30, 1649. Sinundan ito ng pagbu- hiyon dahil sa pagpaunlak ng bagong hari
wag sa House of Lords (mataas na kapu- sa kahilingan ng mga Katoliko.
lungan) at pagtatalaga ng bagong Pamaha- Noong 1681, tinanggal ng hari ang par-
laang Komonwelt. Itinanghal ni Cromwell lamento dahil sa pagpapasa nito ng batas na
ang sarili na Lord Protector ng Inglatera, nagbabawal sa kaniyang kapatid na maging
Scotland, at Ireland. Naging mahigpit siya sa hari dahil sa pagiging Katoliko nito. Nang
pagtalima sa Protestanismo. Ipinasara niya mamatay si Charles II noong 1685, huma-
ang mga teatro, taberna, at iba pang pook- lili ang Katolikong kapatid niya bilang si
aliwan sa pagnanais na linisin ang aniya’y James II (1633–1701). Dahil sa may edad
nabubulok na lipunan. na, ninais niyang humalili sa kaniya ang
Namatay si Cromwell noong 1658 at anak na si Mary II (1662–1694), na isang
humalili sa kaniya ang anak na si Richard Protestante. Ngunit nang magkaroon ng
bilang Lord Protector. Ngunit dahil sa anak na lalaki ang hari sa kaniyang pangala-
kakulangan sa karanasan sa pamumuno, wang asawa (na isang Katoliko), minabuti ng
parlamento na gumawa ng paraan. Noong
1688, inimbita ng mga aristrokratang
Ingles ang Olandes na si William ng Orange
(1650–1702) na asawa ng anak ni James na
si Mary upang sakupin ang Inglatera. Dahil
nawala ang katapatan sa kaniya ng marami
sa mga pinuno ng kaniyang militar, napili-
tang tumakas patungong Pransiya si James II
kasama ang kaniyang asawa’t anak na la-
laki. Tinanggap nina William at Mary ang

pagiging monarka noong 1689. Nilagdaan
nila ang Katipunan ng mga Karapatan (Bill
of Rights) na nagtatadhana na hindi pahi-
hintulutan ang pagtataas ng buwis at paglu- Nagkaroon si Louis XVI ng malalang
lunsad ng digmaan nang walang pahintulot suliraning pinansiyal dahil sa pagtulong
ng Pransiya sa Rebolusyong Amerikano
ng parlamento. Binigyan din ng garantiya
upang makalaya sa Gran Britanya.
rito ang karapatan ng mga mamamayan.
Ito ang naging pundasyon sa tinatawag na
reyna ay nagpatuloy sa walang kawawaang
monarkiyang konstitusyunal na nagtatakda
paggastos at di kasi, ikinagalit ito ng mga
sa kapangyarihan ng hari sa pamamagitan
mamamayan.
ng parlamento.
Dahil sa suliraning pinansiyal, nagpa-
Rebolusyong Pranses Malaon tawag si Haring Louis XVI (1754–1793)
nang suliranin ang walang pagkakapantay- ng pagpupulong ng mga kinatawan ng iba’t
pantay ng mga mamamayan. Ito at ang ibang estado o Estate-General na nagsimula
laganap na kahirapan ang nagbunsod ng noong Mayo 5, 1789 sa Versailles. (Ito ang
Rebolusyong Pranses. Nahahati noon sa lungsod na nakilala dahil sa marangyang
tatlo ang estado ng mga mamamayan sa palasyong Chateau de Versailles). Iminung-
Pransiya—mga pari, mga maharlika, at mga kahi ng mga nasa ikatlong estado na bumuo
pangkaraniwang mamamayan. Ang una’t ng pamahalaang konstitusyunal na mag-
ikalawang estado ay may pribilehiyong taille aalis sa pribilehiyong taille ng mga nasa una’t
(hindi pagbabayad ng buwis). Dahil sa mga ikalawang estado. Dahil sa hayagang pag-
patakaran na higit na kumikiling sa una at kiling ng hari sa una’t ikalawang estado,
ikalawang estado, ang ikatlong estadong bumuo ang mga nasa ikatlong estado ng
kinabibilangan ng mga maykayang burgis Pambansang Asamblea noong Hunyo 17,
(mga negosyante, abogado, manggagamot, 1789 upang simulan ang pagbuo ng isang
at manunulat) ay hindi na naging masaya sa konstitusyon o saligang-batas.
monarkiya at sistema ng kanilang lipunan. Dahil sa napipintong paggamit ng
Bukod sa kalagayang panlipunan, halos puwersa ni Louis XVI upang magapi ang
masaid ang kabang-bayan ng Pransiya. mga kasapi ng Pambansang Asamblea,
Bumaba ang ani ng kanilang mga pananim tipon-tipon ang mga karaniwang mama-
na nagbunsod ng kakulangan sa pagkain mayan sa Bastille, tanggulan at piitan sa
at taggutom. Gayunpaman, ang hari at Paris. Nagwagi ang mga mamamayan at

nakita nila ang kahinaan ng sandatahang Ang mga pinuno ng Commune ang kina-
lakas at ng hari. Dahil sa pagkatakot ng mga tawan ng mga ordinaryong Parisiano. Mula
mamamayan na tulungan at lusubin sila ng Hulyo 1789 hanggang sa unang tatlong
mga dayuhang kaalyado ng hari, maraming taon ng communue, ito ay pinamunuan
maliliit na bayan ang bumuo ng mga ni Jean-Sylvain Bailly (1736–1793), liberal
hukbo upang ipagtanggol ang kanilang teri- na burges na tagalungsod. Ngunit nang
toryo. Sa pagkakataong ito, sumiklab ang agawin ang mga radikal na pangkat, sa
rebolusyon sa buong Pransiya. pamumuno nina Georges Danton (1759–
Noong Agosto 4, 1789, inalis ng 1794), Camille Desmoulins(1760–1794),
Pambansang Asamblea ang pribilehiyo at Jacques Herbert (1757–1794), ang kon-

sa pagbubuwis ng una’t ikalawang estado. trol ng commune noong Agosto 10, 1792,
Noong Agosto 26, 1789, inilabas nila ang nagsimulang nitong hamunin ang kapang-
Déclaration des droits de l’homme et du yarihan ng pambansang pamahalaan.
citoyen (Deklarasyon ng mga Karapatan Pinilit nila ang asamblea na suspendihin
ng Tao at Mamamayan) na makikita sa ang monarkiya at tumawag ng Pamban-
nilalaman ang impluwensiya ng Bill of sang Kumbensiyon upang pagbotohan ng
Rights ng Inglatera. Isinasaad nito ang kala- lahat ng kalalakihan (nagbabayad man ng
yaan at pagkakapantay-pantay ng lahat ng mataas na buwis o hindi) na nasa hustong
mamamayan. gulang ang uri ng pamahalaang nararapat sa
Bumagsak ang Bastille at nanatili sa Pransiya. Noong Setyembre 22, 1792, binu-
Versailles si Louis XVI. Ngunit noong wag ang monarkiya at idineklarang repub-
Oktubre 5, 1789, libo-libong babae (na lika ang Pransiya. Hinatulan si Louis XVI
may dalang walis, kalaykay, pistola, espada, at ang asawa niyang si Marie Antoinette
at iba pang sandata) ang lumusob sa hari (1755–1793) sa salang pakikipagsabwatan
upang hikayatin itong bumalik sa Paris at sa mga dayuhang nagnais na tumulong para
suportahan ang mga pagbabagong sinimu- ibalik si Louis XVI sa kaniyang trono.
lan ng Pambansang Asamblea. Nang sumu- Dahil sa malawakang rebolusyon sa
nod na araw, bumalik sa Paris ang hari at Pransiya, naging laganap ang kahirapan at
naging mistulang bihag mula noon. taggutom na nagsanhi ng kaguluhan at mga
Noong 1791, inilabas na ng Pamban- krimen. Binuo ng Pambansang Kumbensi-
sang Asamblea ang natapos na saligang- yon ang Lupon ng Kaligtasang Pangmadla
batas. Ayon dito, kahit na mayroong para mangasiwa sa paglutas ng mga suli-
hari, ang Asamblea Lehislatura ang may raning pangkabuhayan at pampolitika ng
kapangyarihang gumawa ng batas para sa kanilang republika. Bagaman ipinatupad
bansa. Ang asamblea ay bubuuin ng 745 na ng kumbensiyon ang Saligang-Batas
kasapi na ihahalal ng kalalakihang nasa 25 ng 1793, nanatiling makapangyarihan ang
taong gulang at nagbabayad ng takdang Lupon at pansamantala nitong sinuspinde
halaga ng buwis. ang Deklarasyon ng mga Karapatan ng
Noong 1792, nilusob ng Paris Tao at Mamamayan. Dahil dito, maraming
Commune ang palasyo ng hari at ang pinaghihinalaang traydor sa bagong re-
Asamblea Lehislatura. Ang Paris Commune publika ang ipinabitay. Isinara ang mga
ang tumatayong pamahalaang munisipal simbahan at nagkaroon ng kilusang
ng kapitolyo noong Rebolusyong Pranses. laban sa Kristiyanismo. Ang yugtong ito ng
Rebolusyong Pranses ang tinawag na Reign of
Terror. Humigit-kumulang sa 40 000 katao
ang nabitay sa madilim na kasaysayang
ito ng France. Maging si Georges Danton,
ang unang pangulo ng lupon, ay nabitay
din. Humalili sa kaniya si Maximilien
Robespierre (1758–1794) na naging mala-
diktador sa pagkakaroon ng ganap kapang-
yarihang sakop ang sandatahang lakas, lehis-
latura, hudikatura, at ehekutibo.

Dahil sa mapanupil na pamamalakad ni
Robespierre, nagkaroon siya ng maraming
kaaway. Ipinaaresto siya ng Pambansang
Kumbensiyon at ipinabitay noong Hulyo
1794. Nang sumunod na taon, inilabas ng Nagpatupad si Napoleon Bonaparte ng
kumbensiyon ang Saligang-Batas ng 1795. malawakang reporma sa panahon ng
kaniyang pamumuno bilang emperador
Isa-isang pinalaya ang mga bilanggong poli- ng mga Pranses na kinabibilangan ng
tikal, binigyan ng kalayaan ang mga mama- pagtanggal sa pyudalismo at pagkaka-
mayan sa pananampalataya, at naglunsad ng roon ng kalayaan sa pananampalataya
bagong halalan para sa posisyon ng mam-
babatas. Ang mga mambabatas ay nahahati konsul. May mga nangamba rin sa pagba-
sa mataas na kapulungan na tinatawag na balik sa kapangyarihan ng marahas na
Conseil des Anciens na may 250 kasapi at pangkat Jacobin ni Robespierre kung hin-
Conseil des Cinq-Cents, ang mababang ka- di masisiguro ang hahalili kay Napoleon.
pulungan na may 500 kasapi. Sa paghirang Dahil dito, binuwag ni Napoleon ang kon-
ng limang direktor na may kapangyarihang sulado at itinanghal ang sarili na Empera-
pang-ehekutibo o tagapagpaganap, nag- dor ng Pransiya noong 1804 nang sa gayo’y
papasa ng listahan ng mga kandidato ang magmumula sa kaniyang angkan ang mga
mababang kapulungan sa nakatataas na susunod na pinuno.
Konseho na pipili ng mga direktor. Dahil sa pakikidigma ni Napoleon sa
Nagpaplanong magkudeta (pag-agaw maraming bansa, nagtulong-tulong ang
sa kapangyarihan) si Emmanuel Joseph mga ito at bumuo ng koalisyon laban
Sieyes (1748–1836), isa sa mga direktor, sa kaniya. Ang koalisyon ay binubuo ng
upang palitan ang Sistemang French Direc- Awstria, Espanya, Gran Britanya, Portugal,
torate. Ngunit naglunsad si Hen. Napoleon Prussia, Rusya, at Sweden. Nang mapasu-
Bonaparte (1769–1821) ng isang kudetang ko ng koalisyon ang Paris, marami sa mga
tuluyang nagpabagsak sa direktoryo. Itina- opisyal ng hukbo ni Bonaparte ang nag-
tag ni Bonparte ang Konsulado ng Pransiya aklas habang papalapit na sila upang bawiin
at hinirang ang sarili na unang konsul nito. ang lungsod. Walang nagawa si Bonaparte,
Ito ang nagwakas sa Rebolusyong Pranses. nagbitiw siya bilang emperador noong
Maraming tagasuporta ni Napoleon 1814. Muling itinatag ang Dinastiyang
ang nangamba sa muling pagtatayo ng Bourbon at si Louis XVIII (1755–1824)
Dinastiyang Bourbon kapag namatay ang ang naging hari.

Iba Pang Rebolusyong Poli-
tikal sa Europa Bagaman nahahati
sa iba’t ibang kaharian, hindi maitatanggi
ang isang lahing pinagmulan. Naging da-
hilan ito upang hangarin ng mga Italyano
ang isang estado sa ilalim ng iisang hari. Ito
rin ang dahilan kaya bumuo ng kompede-
rasiyon ang iba’t ibang estadong Aleman.
Dahil sa lakas, taktika, at impluwensiya,
nagawa ng Italya at Alemanya na bumuo

ng kani-kanilang matatag na bansa.
Italya Nananatili pa ring malakas ang
kapangyarihan ng Awstria sa mga sakop
nitong lupain sa Italya dahil napabagsak
ang rebolusyon noong 1848. Dahil dito,
naghanap ang mga mamayan ng isang
malakas na kapangyarihan upang mabuo
ang isang bansang Italyano. Hinikayat nila Si Camillo Benso, ang unang punong
ministro ng bagong Kaharian ng Italya.
ang Kaharian ng Piedmont-Sardinia, na
nasa hilagang Italya, upang simulang buuin
ang kanilang pangarap na bansa. Noong
1849, naging hari ng Piedmont-Sardinia
si Victor Emmanuel II (1820–1878) at hini-
rang niyang punong ministro si Camillo
Benso, Konde ng Cavour (1810–1861).
Napalago niya ang ekonomiya at pinala-
ki ang kita ng pamahalaan na naging da-
hilan upang makabuo sila ng mas malaki
at malakas na hukbo. Bumuo rin sila ng
alyansa sa Pransiya upang higit na mapa-
lakas ang kanilang kapangyarihan. Noong
1859, nagwagi ang Piedmont-Sardinia la-
ban sa Awstria at nakuha ang Lombardy.
Ibinigay naman nila ang Nice at Savoy sa Kinilala si Garibaldi na ”Bayani ng
Dalawang Daigdig” dahil sa kaniyang
Pransiya kapalit ng tulong nito. Dahil sa husay sa pakikidigma sa Europa at Timog
pagwawagi, nahikayat ang Parma, Modena, Amerika.
at Tuscany na mapasailalim na sa Piedmont-
Sardinia. Camicie Rosse (Pulang Shirt) dahil sa kulay
Sa katimugang Italya, nakilala ang mang kanilang uniporme. Nang panahong ito,
kabayan at lider na si Giuseppe Garibaldi sakop ng Pransiya ang Sicily at Naples na
(1807–1882). Nakabuo siya ng libo-libong sangkot sa malawakang rebolusyon. Noong
boluntaryong sundalo na binansagang 1860, nilusob at nagwagi ang pangkat ni
Garibaldi na sakupin ang Sicily at Naples. Alemanya Nang hindi nagtagumpay
Piniling ibigay ni Garibaldi sa Piedmont- ang asamblea na ginawa sa Frankfurt (lung-
Sardinia ang kontrol sa mga nasakop sod sa Hesse, Alemanya) noong 1848 at
niyang lupain. 1849 upang mabuo ang isang estadong
Ang Venetia (rehiyon sa Italya na ang Aleman, umasa ang marami sa makapang-
kabisera ay Venice) na sakop ng Awstria at yarihang Prussia upang makamit ang kani-
Roma na kontrolado ng Papa (at suporta- lang pangarap. Noong 1862, hinirang ni
do ng Pransiya) ang hindi pa napabibilang Haring Wilhelm I (1797–1888) ng Prussia
sa bagong Kaharian ng Italya. Sa pagsiklab si Otto von Bismarck (1815–1898) na
ng Digmaang Awstro-Prussian noong punong ministro. Kahit tutol ang lehis-

1866, natalo ng Awstria ang Venetia ay latura sa paniningil ng dagdag na buwis,
tuluyan nang napasa-Italya na naging itinuloy ito ni Bismarck upang mapalakas
kaalyado ng Prussia. ang sandatahang lakas ng Prussia.
Sa pagsiklab ng Digmaan Franco- Nang magwagi ang Prussia sa Denmark
Prussian noong 1870, nilisan ng mga sa tulong ng Awstria noong 1864, ang
Pranses ang Roma kaya madaling napasok Awstria ang nakatunggali nito sa digmaan
ng hukbong Italyano ang Roma, na ginawa noong Hunyo 14, 1866 dahil sa tagisan
nilang kabisera ng Kaharian ng Italya. ng kapangyarihan at impluwensiya sa mga
Si Otto von Bismarck (nakaputi sa gitna) ay nakilala bilang Iron Chancellor ng Ikalawang
Imperyong Aleman dahil sa kaniyang paninindigan at praktikal na patakarang naging tatak
ng kaniyang panunungkulan.

lupaing nasakop nito. Makalipas ang ilang monarkiya ng Espanya ang unang tumutol
linggo, nagapi ang Awstria na walang kala- dito. Sinamantala ni Bismarck ang isyung
ban-laban sa malakas na hukbo ng Prussia. ito upang makipagdigmaan sa kanila ang
Matapos nito, binuo ng Prussia ang Kom- Pransiya na naganap noong Hulyo 15,
pederasiyon ng Hilagang Alemanya. Noong 1870. Sinalakay ng Prussia ang Pransiya
huli, kahit pa natatakot ang katimugang at nabihag si Haring Napoleon III noong
Alemanya (na mga Katoliko) na umalyado Setyembre 2, 1870. Noong Enero 18,
sa Protestante sa hilaga, mas pinili nilang 1871, iniluklok si Wilhelm I ng Prussia na
sumama rito sa halip na gambalain ng kaiser o emperador ng Ikalawang Imper-
Pransiya na nasa kanluran nila. yong Aleman (dating Banal na Imperyong

Uminit ang iringan ng Pransiya at Romano) na ginanap sa isang pagtitipon sa
Prussia nang ialok kay Prinsipe Leopold Chateau de Versailles. Tuluyang sumuko
(kamag-anak ni Wilhelm I ng Prussia) ang Paris noong Enero 28, 1871. Sunod
ang trono ng Espanya na bakante dahil sa nilagdaang kasunduan, nagbayad ang
sa rebolusyon. Upang hindi na tuluyang Pransiya sa Prussia ng limang bilyong franc
lumakas ang impluwensiya ng Prussia, ang (pera ng Pransiya) kasama na ang pagsusu-
Pransiya na matagal nang kakampi ng mga ko ng mga lalawigan ng Alsace at Lorraine.
Sagutin
1. Anong mga rebolusyon ang nagdala ng malaking pagbabago sa Europa?
2. Paano nakaapekto ang relihiyon sa mga rebolusyon sa Europa?
3. Paano nabuo ang Italya at Alemanya?
Alalahanin
• Nagkaroon ng malaking pag-unlad sa larangan ng matematika, astronomiya,
medisina, at iba pang agham noong ika-16 na siglo na tinatawag na panahon
ng Rebolusyong Siyentipiko.
• Nakilala ang mga siyentistang sina Nicolaus Copernicus, Johannes Kepler,
Galileo Galilei, Isaac Newton, Andreas Vesalius, at William Harvey.
• Nakilala sa larangan ng politika at pilosopiya noong panahon ng Rebolusyong
Siyentipiko sina Francis Bacon, Baron de Montesquieu, Voltaire, at Jean-
Jacques Rousseau.
• Nagsimula ang Rebolusyong Industriyal sa Inglatera noong ika-18 siglo.
Naging mahalaga ang mga produktong bulak, coal, at bakal.
• Nagkaroon ng malaking pagbabago sa kultura ng paggawa na sinabayan ng
pag-usbong ng pagnanais ng mga kababaihan ng pantay na karapatan.
• Nagkaroon ng rebolusyong Ingles dahil sa pag-aagwan sa kapangyarihan ng
parlamento at ng hari bukod pa sa isyung panrelihiyon.
Subukin
A. Isulat sa patlang bago ang bawat bilang ang pangalan ng indibidwal na tinutukoy
sa pangungusap. Piliin ang sagot sa pagpipilian.
Galileo Galilei Georges Danton Giuseppe Garibaldi

James II Jean-Jacques Rousseau Mary Wollstonecraft
Maximilien Robespierre Napoleon Bonaparte William of Orange

James I Louis XVI Wilhelm II
1. Italyanong siyentistang nakatuklas ng mga bundok sa buwan

dahil sa paggamit niya ng pinagbuting teleskopyo
2. Pranses na nakaimpluwensiya sa politika dahil sa kaniyang
ideya tungkol sa pagpapasakop ng mga mamamayan sa
pangkalahatang kagustuhan ng lipunan
3. May-akda ng Pagbibigay-matwid sa mga Karapatan ng Babae
(Vindication of the Rights of Woman) noong 1792
4. Hari ng Inglatera na naniniwala sa ipinagkaloob na karapatan
ng Diyos sa mga hari upang mamuno (divine right of kings)
5. Hari ng Inglatera na lumagda sa Bill of Rights
6. Huling pinuno ng Lupon ng Public Safety noong panahon ng
Reign of Terror sa Pransiya
7. Heneral ng hukbong Pranses na humirang sa kaniyang sarili
bilang emperador ng Pransiya
_______________ 8. Pinuno ng Red Shirts sa Italya
_______________ 9. Kaiser o emperador ng Ikalawang Imperyong Aleman
_______________ 10. Unang pinuno ng Lupon ng Public Safety sa Pransiya
B. Isulat sa patlang ang sagot sa tanong ng bawat bilang.

1. Ano ang Panahon ng Kaliwanagan?

2. Ano ang kahalagahan ng sumusunod na kaisipang yumabong noong Panahon
ng Kaliwanagan?
a. Separation of powers

b. Kalayaan sa pananampalataya


3. Bakit naganap ang Rebolusyong Pranses?

4. Paano naapektuhan ng Rebolusyong Pranses ang pamamahalang monarkiya
sa Pransiya?

5. Paano nakaapekto sa Rebolusyong Pranses ang mga ideya ng mga philosophes
mula sa Panahon ng Kaliwanagan?

Pag-ugnayin
A. Isulat sa bawat kahon ang kaganapan at epekto ng mga pangyayari sa kasaysayan
ng Europa.
Panahon ng
Kaliwanagan
Rebolusyong
Siyentipiko
Rebolusyong
Industriyal
B. Paghambingin ang mga sumusunod na pinuno sa iba’t ibang aspekto. Isulat sa
talahanayan ang iyong kasagutan.
Aspekto Oliver Napoleon Otto von

Cromwell Bonaparte Bismarck
paraan ng
pamamahala
mga patakaran
kontribusyon
Suriin
A. Basahin ang piling sipi ng Katipunan ng Karapatan ng mga Ingles noong 1689 at
sagutin ang mga katanungan ukol dito. Isulat sa patlang ang sagot.
...Upang ang lahat ay isaayos nang ang relihiyon, mga batas, at mga
karapatan ay hindi na muling mahulog sa kapahamakan... ay mataimtim na
nagsasaalang-alang ng pinakamahusay na paraan ng pagtatamo ng nabang-
git na layunin... ay nagpapahayag:
• na ang kapangyarihan sa pagpapatigil ng mga batas o pagpapatupad sa
mga ito sa pamamagitan ng kapangyarihan ng hari na walang pahintulot
ng Parlamento ay labag sa batas;

• na ang pangangalap ng salapi na laan o upang gamitin ng Hari sa
sariling paraang mapanlinlang, na walang pahintulot ng Parlamento sa
mahabang panahon, o nasa ibang paraan o katulad na paraan ay labag
sa batas;
• na karapatan ng mga mamamayan ang humiling sa hari, at ang lahat
ng mga kasunduan at pag-uusig hinggil sa naturang kahilingan ay hindi
naaayon sa batas;
• na ang pagpaparami at pagpapanatili ng isang pirmihang sandatahan sa
kaharian sa panahon ng kapayapaan, maliban kung may pahintulot ng
Parlamento, ay labag sa batas;

• na ang paghahalal sa mga kasapi ng Parlamento ay dapat na malaya;
• na ang labis na piyansa ay hindi pahintulutan, ni ang pagpapataw ng labis
na multa, ni ang malupit at hindi karaniwang pagpaparusa;
• na ang lahat ng mga pabuya, kasunduan, at oportunidad na inalis sa mga
tao bago pa man sila mahatulan ay hindi naaayon sa batas at walang
bisa.
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa bahagi ng Bill of Rights ng Inglatera noong 1689.
Sanggunian: www.yale.edu
Mga Tanong
1. Ano ang paksa ng teksto?

2. Anong mga karapatan ang binanggit sa teksto?

3. Paano pinangangalagaan ang mga karapatang ito?

4. Bakit mahalaga na pangalagaan ang mga karapatang ito?

5. Sa iyong opinyon, napakikinabangan mo ba ang mga karapatang ito? Sino ang
may-akda ng binasang teksto?

B. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga katanungan ukol dito. Isulat sa
patlang ang sagot.
1. Ano ang pagkakaiba sa kasuotan ng mga tao sa larawan?

2. Paano ipinapakita sa mga kasuotan ng mga tao sa larawan ang pagkakaiba
ng kanilang estado sa pamumuhay?

3. Ano ang mga estado ng mga lalaking binubuhat at nagbubuhat?

4. Sa iyong opinyon, paano binago ng Rebolusyong Pranses ang ipinapakita sa
larawan?

5. Sa iyong opinyon, may epekto ba ang Panahon ng Kaliwanagan sa Rebolusyong
Pranses? Ipaliwanag ang iyong sagot.


Sanayin
G LAYUNIN – Nagpasya ang inyong pangkat na makapaglabas ng edisyong pampahayagan
na may kinalaman sa makasaysayang pangyayari sa Europa noong ika-18 siglo.
R GAMPANIN – Bilang mga manunulat, editor, at layout artist ng isang pahayagan ay
nakatitiyak kayong maisasakatuparan ninyo ang gawaing nais ninyong isagawa.
A MADLA – Ang inyong mabubuong edisyon ay inaasahan ninyong tatangkilikin ng mga

mambabasa ang inyong pahayagan.
S SITWASYON – Gagawin ninyo ito dahil marami sa inyong mga mambabasa ang
humihiling na maglathala ng isang edisyon ang inyong pahayagan na tumatalakay sa
mga mahahalagang pangyayari sa kasaysayan ng daigdig.
P PRODUKTO – Dahil sa kahilingang ito ay kaagad kayong bumuo ng isang edisyon ng
inyong pahayagan na tumatalakay sa Panahon ng Kaliwanagan, Rebolusyong Industriyal,
at ang epekto nito sa mga rebolusyong pampolitika na naganap sa Pransiya, Inglatera,
Alemanya, at Italya.
S PAMANTAYAN – Gagamitin ninyong gabay sa pagbuo ng isang edisyon ng inyong
pahayagan ang sumusunod na batayan:
• Paggamit ng wastong gramatika
• Maayos at kompletong pagkakabuo ng pahayagan
• Malinaw na pagtalakay sa mga paksa at sa epekto nito
• May angkop na larawan at caption
Aralin 15 Alamin
Mga Rebolusyon • Bakit mahalaga ang

pagkakaisa sa pag-usbong
ng nasyonalismo?
sa Ibang Bahagi • Paano nagbigay-

daan ang pag-usbong
ng Daigdig
ng nasyonalismo sa
pagtatatag ng mga bagong

bansa sa ibang panig ng
daigdig?
Tuklasin
Isulat sa chart ang mga kahingian ukol sa paksa at pagkatapos ay ibahagi ito sa
iyong kapareha.
Paksa: Mga Salik sa Pag-usbong ng Nasyonalismo

Dati kong Alam Gusto ko pang mapag- Napag-alaman ko na
alaman
1. 1. 1.

2. 2. 2.

3. 3. 3.

Basahin
Ang rebolusyong pangkaisipan na nagsimula sa Europa noong ika-17 siglo ay
may malaking epekto sa mga pangyayari sa iba pang mga kontinente sa daigdig. Ang
rebolusyong ito ay pinalakas ng mga konseptong social contract at nasyonalismo.
Ang social contract, o kasunduan sa pagitan ng sambayanan at pamahalaan,
ay isinulong ni Jean-Jacques Rosseau (1712–1778), pilosopong mula Geneva, sa
kaniyang aklat na Du contrat social; ou Principes du droit politique (Ukol sa Kontratang
Panlipunan; o Ang Mga Prinsipyo ng mga Karapatang Pampolitika, 1762). Aniya, bawat
tao ay malaya dahil sa taglay niyang karapatan at responsibilidad na mayroon ang iba.
Aralin 15 Mga Rebolusyon sa Ibang Bahagi ng Daigdig | 365

Ang mga tao na bumubuo sa soberanya ng bansa ang kumakatawan sa adhikain ng
sambayanan. Responsibilidad ng bawat tao na sumunod sa tagubilin ng lehitimong
pamahalaan na nangakong pangangalagaan ang kaniyang mga karapatan at adhikain.
Sa pagkakataong tinalikdan ng pamahalaan ang adhikain ng sambayanan, tungkulin
ng sambayanan na bumuo ng bagong pamahalaan na kakatawan sa kanilang adhikain.
Ang nasyon (mula sa salitang Latin na natio) ang pinagmulan ng konsepto ng
nasyonalismo o marubdob na damdamin ng pagmamahal ng isang tao sa kaniyang
lahi. Ang wika, tradisyon, at paraan ng pamumuhay ng mga taong kabilang sa isang lahi
ang kanilang nagiging pagkakakilanlan. Ang pagkakakilanlang ito ang nagbubuklod sa
kanila upang taglayin ang nasyonalismo.

Ang paglakas ng imperyalismong European ang dahilan kaya kumalat sa iba pang
panig ng daigdig ang ideya ng social contract at nasyonalismo. Ang mga ideyang ito
ang naging inspirasyon sa mga taong naninirahan sa iba’t ibang panig ng daigdig
na magtatag ng pamahalaang kakatawan sa kanilang mga adhikain. Dahil sa mga
ideyang ito, nagkaroon ng mga rebolusyon sa iba’t ibang panig ng daigdig. Ang resulta
nito ay ang pagkakatatag ng mga bansa na malaya sa panghihimasok ng ibang bansa.
Ang Rebolusyong Amerikano (1765–1783)

Ang 13 Kolonyang Ingles sa ng ika-17 hanggang ika-18 siglo ay nag-
Hilagang Amerika Ang pagsanib tatag din ng kolonya ang Gran Britanya sa
ng Inglatera at Scotland noong 1707 sa kontinente ng Hilagang Amerika. Ang
ilalim ng iisang pamahalaan ay nakilala mga British ang unang pangkat ng mga
bilang United Kingdom of Great Britain. Europeo na nakapagtatag ng pamayanan sa
(Great Britain o Gran Britanya ang Jamestown, Virginia. Kalaunan, umabot sa
pinaikling tawag.) 13 kolonya ang naitatag na kolonya ng mga
Nang magsimulang magtatag ng kolo- British sa Hilagang Amerika (tingnan ang
nya ang mga kahariang Europeo sa pagitan talahanayan 1).
Talahanayan 1. Mga naitatag na kolonya ng mga British sa Hilagang Amerika
Kolonya Taon ng Kolonya Taon ng
Pagkakatatag Pagkakatatag
Virginia 1607 New Jersey 1664
Look ng Massachusetts 1620 Delaware 1664
New Hampshire 1629 Pennsylvania 1681
Maryland 1632 North Carolina 1712
Rhode Island at Providence 1636 South Carolina 1712
Connecticut 1636 Georgia 1732
New York 1664
Ang tagumpay Gran Britanya sa 13 (mga katutubo ng Hilagang Amerika na
kolonya ang nag-udyok sa Pransiya at naninirahan sa kasalukuyang Canada) ang
Espanya na patatagin ang mga pamayanang Picawillany, pamayanan ng mga katutubo
Pranses at Espanyol sa Hilagang Amerika at at kapanalig ng mga mamamayan ng 13
gawin itong bahagi ng kanilang kolonya sa kolonya. Nabahala ang Gran Britanya kaya
kontinente. Bunga nito, pinagbawalan ng nagpadala ito ng mga sundalo sa 13 kolon-
Gran Britanya ang mga mamamayan ng ya. Noong Mayo 28, 1754, naganap ang
13 kolonya na makipagkalakalan sa mga Labanan sa Jumonville Glen sa Pittsburg,
kolonya ng Pransiya at Espanya sa Hilagang Pennsylvania. Ang hukbong British ay pina-
Amerika. munuan ni Kolonel George Washington

(1732–1799); ang mga Pranses, ni Joseph
Mga Salik sa Pagsiklab ng
Coulon de Villiers de Jumonville (1718–
Rebolusyong Amerikano Noong
1754). Ang labanang ito ang naging hud-
1754, sumiklab ang Digmaang Pranses-
yat ng pagsisimula ng Digmaang Pranses-
Indian (1754–1763) dahil sa hangarin ng
Indian. Kalaunan, nakilahok ang Espanya
Pransiya na sakupin ang teritoryong Indian
dahil kaalyado ito ng Pransiya. Sa pagta-
at maging bahagi ng kolonyang Pranses sa
tapos ng digmaan, nagapi ng mga sun-
Hilagang Amerika. Nagsimula ang digmaan
dalong British ang mga puwersang Pranses
nang salakayin ng mga Pranses at pinag-
at Espanyol. Noong Pebrero 10, 1763,
samang puwersa ng Ottawa at Ojibwa
Ang 13 kolonya ng Gran Britanya sa Hilagang Amerika ay malayang nakipagkalakalan

sa mga katutubong Indian at mga mamamayang Europeo na nagtayo ng pamayanan sa
kontinente. Ang mga digmaang inilunsad ng Gran Britanya sa Europa ang naging sanhi ng
pagkakasangkot ng 13 kolonya sa digmaang ito.

lumagda sa kasunduan ang Gran Britanya, mga sundalong British na maitatalaga
Pransiya, at Espanya upang wakasan ang sa kanilang lugar.
digmaan. Sa kasunduang ito, naging kolon- • Stamp Act of 1765—Nagpataw ng buwis
ya ng Gran Britanya ang Quebec (bahagi ng sa lahat ng mga pahayagan, baraha,
Canada ngayon), Florida, at mga lupain at dokumento at iba pang nakalimbag na
katubigan sa mga ilog Ohio at Mississippi. kasulatan sa 13 kolonya.
Dahil sa mga gastusin sa Digmaang
Tumutol ang pamahalaan at mga mama-
Pranses-Indian at iba pang digmaang
mayan ng 13 kolonya sa mga kautusang
nilahukan ng Gran Britanya, nagkasuli-
ginawa at ipinatupad ng Gran Britanya

ranin ito sa kakulangan sa pananalapi.
sa kanila. Ang pagtutol ay nag-ugat sa
Upang matugunan ang pangangailangan sa
pananaw na karapatan nila bilang mga
karagdagang pondo para sa mga gastusin sa
mamamayang British—kailangan nilang
kaharian at mga kolonya nito, ipinatupad
sumang-ayon muna sa anomang batas, lalo
ng Gran Britanya ang mga sumusunod na
na sa mga kautusang nauukol sa buwis, bago
kautusan:
ito ipatupad sa kanila. Hiniling din nila na
• Navigation Act of 1763—Itinalaga ang
magkaroon ng kinatawan sa parlamentong
lahat ng mga produktong aangkatin ng
British (sangay na tagapagbatas ng Gran
13 kolonya na magmumula sa Europa
Britanya) nang sa gayon ay magkaroon
na dalhin sa mga daungan sa Gran
sila ng kinatawang magtatanggol sa kani-
Britanya. Kailangang magbayad ng
lang mga karapatan.
kaukulang buwis bago isakay sa alin-
Nang ipilit ng Gran Britanya na nais
mang barko na pag-aari ng monarkiya
nitong ipatupad ang mga naturang batas,
at mamamayang British.
naghimagsik ang 13 kolonya. Itinigil din
• Currency Act of 1764—Ipinagbabawal
ng 13 kolonya ang pagbili ng lahat ng mga
sa 13 kolonya ang magdisenyo at mag-
produktong British at nagtayo sila ng mga
imprenta ng salaping kanilang gaga-
pagawaan na lilikha ng mga produktong
miting pambayad sa mga serbisyo at
ito. Dahil dito, pansamantalang ipinatigil
produktong kanilang binibili sa Gran
ng Gran Britanya ang pagpapatupad sa la-
Britanya. Gayunpaman, maaaring mag-
hat ng mga kautusang may kinalaman sa
imprenta ng salapi ng mga kolonya
pagpataw ng buwis ngunit pinanatili ang
kung sa kanilang saklaw na teritoryo
karapatan nito na lumikha ng batas para sa
lamang ito paiiralin.
13 kolonya.
• Sugar Act of 1764—Nagtakda ito ng
Noong Mayo 10, 1773, ipinatupad ng
mataaas na buwis sa molasses (mata-
Gran Britanya ang Tea Act of 1773 upang
mis na sangkap sa paggawa ng asukal
bawasan ang pagpupuslit ng tsaa sa mga
at alak), troso, at iba pang produktong
kolonyang British. Alinsunod din sa batas
aangkatin ng 13 kolonya sa mga lugar
na ito na alisin ang buwis sa anomang
na hindi saklaw ng kapangyarihan ng
angkat na tsaa mula sa British East India
Gran Britanya.
Company o BEIC (pribadong kompanyang
• Quartering Act of 1765—Inatasan ang
British na may monopolyo ng kalakalan sa
pamahalaan at mga mamamayan ng 13
India at ibang kolonya ng Gran Britanya),
kolonya na maglaan ng mga gusali at
gayundin, papayagan ang BEIC na direk-
bahay na magsisilbing panuluyan ng
tang magbenta sa 13 kolonya ng tsaa.
Sa Boston Tea Party, ipinakita ng mga Amerikanong kolonista ang kanilang pagprotesta sa
Gran Britanya sa pagpapatupad ng “pagbubuwis nang walang representasyon.” Inihagis nila
ang 342 kaban ng tsaa sa daungang Griffin. Ang tsaa ay angkat ng BEIC. Ang pangyayaring
ito ang unang kilos-protesta sa kolonyal na pamahalaang British. Naging dagitab ito para sa
mga makabayang Amerikano sa 13 kolonya para ipaglaban ang kanilang kasarinlan.
Dahil sa Tea Act, napagbenta ang BEIC nagtungo sa daungan ng Boston. Umakyat
sa 13 kolonya ng tsaa sa mababang halaga. ang kalalakihan sa nakahimpil na barkong
Ikinagalit ng mga mangangalakal ng tsaa British, kinuha ang 342 kaban ng tsaa at
sa 13 kolonya dahil sila naman ang nalugi. inihagis sa tubig.
Bilang protesta, puwersahang ipinabalik ng Ikinagalit ito ng Gran Britanya kaya
13 kolonya sa Gran Britanya ang mga bar- ipinagbawal ang paghimpil ng anomang
kong Ingles na may kargamentong tsaa. barko sa daungan ng Boston. Ang buong
Lalong lumala ang sitwasyon pagsapit kolonya ay inilagay sa kontrol ng puwer-
ng Disyembre 16, 1773 dahil sa naganap na sang militar at ipinagbawal ang anomang
Boston Tea Party. Isang pangkat ng kalala- uri ng pagpupulong sa Boston.
kihan mula sa Look ng Massachusetts ang
Sagutin
1. Anong mga kautusan ang ipinatupad ng Gran Britanya sa 13 kolonya?
2. Bakit naganap ang Boston Tea Party?
3. Bakit ikinagalit ng Gran Britanya ang Boston Tea Party?
Simula ng Digmaan Ginanap • Pagbuo ng militia (hukbo na binubuo

ang First Continental Congress ng mga ng mga ’di propresyonal na sundalo at
kolonya sa Philadelphia, Pennsylvania mula may limitadong pagsasanay)
Setyembre 5 hanggang Oktubre 26, 1774. • Paghinto ng pag-angkat ng anomang
Sa pagpupulong ito, napagkasunduan ang produkto mula Gran Britanya, at
mga hakbang para sa pakikipagdigma sa • Pagtatakda sa susunod na Continental
Gran Britanya: Congress.

Ang First Continental Congress ay nilang Continental Army at pinamu-
naging hudyat ng panghihimagsik ng 13 munuan ito ni George Washington, isa
kolonya sa Gran Britanya. sa mga delegado ng Virginia sa Second
Naganap ang unang sagupaan ng huk- Continental Congress
bong British at mga militia noong Abril - Paglagda sa Articles of Confederation
1775 sa Labanan sa Lexington sa Concord, na may layuning pagkaisahin ang 13
Massachusetts. Nagwagi ang mga militia at kolonya sa isang pamahalaang kaka-
nagpatawag muli ng pulong ang mga kolo- tawan sa kanila
nya. Ang Second Continental Congress ay - Pagsang-ayon sa panukala ng kina-
ginanap noong Hunyo 1775. Napagpasiya- tawan ng Virginia na si Richard Henry

han sa pulong na ito ang sumusunod: Lee (1732–1794) na magtatag ng isang
- Pagbuo ng pormal na hukbong tinawag malayang bansa.
Makikita sa mapa ang ruta (kulay pula) ng mga puwersang Ingles patungo sa Lexington at
Concord. Sa labanang ito, nagtagumpay ang mga militia ng mga kolonya.
Habang idinaraos ang Second Continental Congress, patuloy ang labanan ng mga
sundalong British at militia ng Continental Army. Makikita sa timeline ang ilan sa mga
labanang ito.
1775 1776
Pagkubkob sa Boston (Abril 16, Labanan sa Pananalakay sa Nassau
1775–Marso 17, 1776). Sa simula Burol ng Bunker (Marso 3–4, 1776).
ng labanan ay kontrolado ng (Hunyo 17, 1775). Naging matagumpay ang
Britanya ang Boston. Hinadlangan Pakikipaglaban pananalakay ng hukbong-
ng Continental Army ang pagpasok para sa kontrol sa dagat ng mga kolonya sa
ng pagkain at sandata para sa daungan ng Boston. isla ng Nassau, Bahamas
mga sundalong British. Kalaunan, Bagaman nagwagi upang kunin ang suplay
nilisan ng mga British ang Boston ang Britanya, mahigit ng mga baril at pulbura na
dahil sa kakulangan ng suplay. 1000 sundalo nito inimbak ng mga English
ang nasawi. dito.
Dahil nagapi ng Continental Army ang Ipinagtatanggol din nito ang karapatan sa
puwersang British, idineklara sa Second pagmamay-ari at pantay na karapatan sa
Continental Congress ang kasarinlan ng sistema ng batas (due process of law).
13 kolonya na tatawaging United States of Nang magwagi ang Continental Army
America o USA (Estados Unidos ng Amerika sa mga labanan sa Saratoga (sa New York),
o pinaikling Estados Unidos). Noong lumagda ang Estados Unidos at Pransiya
Hulyo 4, 1776, ipinagtibay ng kongreso ng Kasunduan ng Alyansa noong Pebrero
ang Deklarasyon ng Kasarinlan na isinulat 6, 1778. Alinsunod dito, magkakaloob ng
ni Thomas Jefferson (1743–1826), aboga- sandata, salapi, at sundalo ang Pransiya sa
dong delegado ng Virginia. Upang maging Estados Unidos. Nagpatuloy ang labanan
maayos ang sistema ng pamahalaan, bu- sa York Town, Virginia hanggang sumuko
muo ang mga Amerikano ng saligang- ang magkasanib na mga sundalong Pranses-
batas na nagtatadhana ng isang pamaha- British noong Oktubre 19, 1781. Dahil
laang pederal. Sa ganitong sistema, ang pam- dito, nilagdaan ng Gran Britanya at Estados
bansang pamahalaan ng Estados Unidos ay Unidos sa Kasunduan sa Paris noong 1783
binubuo ng pederasyon ng mga estado. Ang na kinilala ng una ang kasarinlan ng ikalawa.
pambansang pamahalaan ay nahahati sa tat- Malaki ang naging impluwensi-
long sangay upang mabalanse ang pantay- ya ng Panahon ng Kaliwanagan at mga
pantay na kapangyarihan ng ehekutibo philosophe sa pagbuo ng Estados Unidos
(tagapagpaganap ang pangulo), lehislatibo bilang isang bansa. Makikita ito sa pagtatag
(tagapagbatas ang kongreso at senado), at ng sangay ng kanilang pamahalaan na im-
hudikatura (tagapaghukom ang mga huwes pluwensiya ni Montesquieu; prinsipyo ng
at mahistrado). kalooban ng nakararami ni Rousseau na
Noong 1789, sinusugan ang saligang naging katangin ng mga halalan; at pag-
batas upang idagdag ang Bill of Rights papahalaga sa mga karapatan at kalayaan
(Kalipunan ng mga Karapatan). Kasama nina Voltaire at John Locke na nasa Kali-
rito ng kalayaan sa pananampalataya, pag- punan ng mga Karapatan at Pagpapahayag
sasalita, pagpepetisyon, at pagpupulong. ng Kalayaan.

Sagutin
1. Ano ang First at Second Continental Congress?
2. Paano nagwakas ang digmaan sa pagitan ng Estados Unidos at Gran Britanya?
3. Paano nakaapekto ang mga pananaw nina Montesquieu, Rosseau, Voltaire, at
Locke sa pagbuo ng Estados Unidos bilang isang malayang bansa?

Ang mga Rebolusyon sa Latin America
Mula sa wikang Pranses na Amérique Columbus noong 1492. Nang lisanin ng
latine ang tawag na Latin Amerika na tumu- Espanya ang Hispaniola noong 1606, kaagad
tukoy sa bahagi sa timog ng Hilagang na nagtayo rito ng mga pamayanan ang mga
Amerika, Gitnang Amerika, West Indies, at Pranses. Noong 1665, pormal na kinilala ni
Timog Amerika, na ang wikang sinasalita Louis XIV, hari ng Pransiya, ang Hispaniola
bilang kolonyang Pranses. Ang mga unang
ng mga tao ay Espanyol, Portuges, Pranses,

o mga wikang Creole (pinaghalong wikang Pranses na nanirahan dito ay may mga
katutubo at alinman sa mga wikang nag- alipin mula Aprika na naging manggagawa
ugat sa wikang Latin). Ang katawagan ay sa mga plantasyon. Hindi nagtagal, nabuo
unang ginamit ni Francisco Bilbao (1823– ang tatlong pangkat ng tao sa lipunang
1865), manunulat at politikong Chilean, Hispaniola: les blancs (mga Puti), gens
noong 1856 upang ipantawag sa mga lugar de couleur (mga may kulay) o affranchise
sa Timog Amerika. (mga napalaya), at esclave (mga alipin).
Noong Agosto 27, 1789, ipinahayag ng
Rebolusyong Haitian (1791–
Pransiya ang Deklarasyon ng mga Karapa-
1804) Ang La Isla Española o Hispaniola
tan ng Tao at mga Mamamayan. Kasunod
ay isa sa mga isla sa Dagat Caribbean sa
nito ay iginawad ng Pambansang Asamblea
Latin Amerika. Ginawa itong permanen-
ng Pransiya ang pagkilala sa gens de couleur
teng panirahan ng mga Espanyol mata-
bilang mamamayang Pranses at pinalaya sa
pos na matuklasan ito ni Christopher
pagka-alipin ang mga esclave sa Hispaniola.
Mga Pranses na grands blancs

blancs (mayayamang Puti) na may-ari ng
plantasyon at mga alipin at mga
petit blancs (mahihirap na Puti) na
tagapangasiwa sa pamahalaang kolonyal
gens de couleur at plantasyon. May kabuuang populasyon
na 40 000 bago pa sumapit ang dekada
1790.
esclave
Mga katutubo, alipin na naging malaya,
at mga anak ng Pranses at katutubo.
Nagmamaay-ari ng mga alipin at maaaring
makipagkalakalan sa mga blancs. May
Mga aliping katutubo at aliping mula kabuuang populasyon na 28 000 bago pa
Aprika. Manggagawa sa plantasyon at sumapit ang dekada 1790.
tahanan ng blancs at gens de couleur.
May kabuuang 400 000 bago pa sumapit
ang dekada 1790.
Simula at Pagtatagumpay ng pakikipaglaban sa mga sundalong Pranses.
Pag-aalsa Sumiklab noong 1791 ang Kalaunan, sumang-ayon si Louverture na
pag-aalsa sa Hispaniola nang tumanggi ang itigil ang pakikipaglaban sa mga Pranses
mga blancs na palayain ang mga alipin. kapalit ng amnestiya para sa kaniyang
Nakadagdag sa kaguluhan ang pagsalakay pamumuno sa pag-aalsa at pagkilala sa
ng mga British sa Saint-Domingue da- kaniyang kalayaan at pagwakas ng pang-
hil sa pagsiklab ng digmaan sa pagitan ng aalipin sa Hispaniola. Ngunit hindi tinupad
Pransiya at Gran Britanya. ng mga Pranses ang pangako nito. Noong
Si Francois-Dominique Toussaint 1802, dinakip si Louverture at ikinulong sa
L’ouverture (1743–1803), gens de colouer Pransiya kung saan siya binawian ng buhay
at heneral ng mga rebeldeng pangkat, ay noong Abril 7, 1803.
pumanig sa Pransiya at sinalakay ang mga Ipinagpatuloy ni Jean-Jacques Dessalines
British sa pag-asang ipatutupad nito ang (1758–1806), esclave at brigadier-general
naunang ipinahayag ng Pambansang ng puwersa ni Louverture, ang pakiki-
Asamblea. Nagtagumpay si Louverture na paglaban sa Labanan sa Vertières hanggang
maibalik sa kontrol ng Pransiya ang buong sa mapasuko ang mga sundalong Pranses
Hispaniola ngunit itinalaga niya ang sarili noong Nobyembre 18, 1803. Matapos na
bilang panghabambuhay na gobernador- italaga ang sarili bilang emperador, ipina-
heneral nito noong 1801. Kaagad na nag- hayag ni Dessalines ang kasarinlan ng
padala ang Pransiya ng mga sundalo upang Hispaniola at tinawag itong Ayiti o Haiti,
ibalik sa blancs ang pamumuno sa kolonya. katawagan ng mga katutubong Taino sa isla
Sa gayon, pinamunuan ni Louverture ang ng Hispaniola.
Sagutin
1. Bakit nag-alsa ang mga esclave sa Hispaniola?
2. Bakit nakipaglaban si Francois-Dominique Toussaint Louverture sa mga Pranses
na nasa Hispaniola?
3. Sa iyong opinyon, makatuwiran ba ang isinagawang pag-aalsa ng mga esclave
laban sa Pransiya?
Rebolusyong Mehikano (1810- sa Espanya. Sila ay nagmamay-ari ng mala-

1821) Ang Mehiko ay lupain ng pangkat- lawak na lupain at itinatalagang opisyal ng
etnikong Aztec na sinakop ng mga Espanyol pamahalaan. Ang ikalawang antas ay ang
sa pamumuno ni Hernan Cortez simula criollo, mga Espanyol na ipinanganak sa
1519 hanggang 1521. Nang maging kolon- Mehiko. Bagaman maaaring makapagmay-
ya ng Espanya, ang Mehiko ay pinangasi- ari ng malawak na lupain, mababa ang pag-
waan ng Espanyol na Viceroy na itina- tingin ng mga peninsulares sa mga criollo at
laga ng Hari ng Espanya. Sa panahong ito, kadalasan ay naitatalaga sa mga mababang
nabuo ang iba’t ibang antas panlipunan posisyon sa mga opisina ng pamahalaan.
sa Mehiko. Ang una at itinuturing na Ang ikatlong antas ay ang mestizo, mga
pinakamataas na antas panlipunan ay ang anak ng Europeo at katutubo. Sila ang
peninsulares, mga Espanyol na ipinanganak nagsisilbing mga kawani sa pamahalaan.

Ang ikaapat na antas ay mga katutubo
at mga alipin mula sa Aprika. Ang mga
kabilang sa antas na ito ang nagsisilbing
utusan at manggagawa sa kolonya. Da-
hil sa di-pantay na pagtrato sa iba’t ibang
antas ng lipunan, yaong nasa mababang
antas na naaapi ay nag-alsa upang
makamit ang kanilang kalayaan.
Epekto ng Pananakop ni Ang pangkat ni Hidalgo ay patungo

Bonaparte Noong 1807, naging sa Estados Unidos upang humingi
ng suporta sa kanilang pag-aalsa. Sa
kalaban ni Napoleon Bonaparte ang kaha- kasamaang–palad, isa sa kaniyang
rian ng Gran Britanya, Ireland, at Portugal kasamang pinunong militar ang nagtaksil
sa Digmaang Peninsular. Nagdeklara ng sa kanilang pangkat kaya sila nadakip ng
digmaan si Bonaparte sa pagnanais na mga sundalo ng Viceroy.
maging bahagi ng teritoryong Pranses
Dolores at himukin silang sumanib sa kani-
ang Tangway ng Iberia (na lokasyon ng
yang pamumunuang pag-aalsa. Umabot ng
Espanya at Portugal). Bagaman kaalyado
mahigit sa 30 000 criollo, mestiso, at ka-
ni Bonaparte ang Espanya, sinalakay niya
tutubo ang sumama kay Hidalgo sa paki-
ito at itiniwalag si Carlos IV bilang hari.
kipaglaban sa mga Espanyol sa mga bayan
Noong 1808, iniluklok ni Bonaparte
ng San Miguel at Celaya, Guanajuato.
bilang bagong hari ng Espanya ang kaniyang
Pagkaraan, naglakbay sila sa kabundukan
kapatid na si Joseph-Napoleon Bonaparte o
ng Monte de las Cruces hanggang maka-
Joseph I (1768–1844). Anopa’t tinutulan
rating sa Lambak ng Toluca, na malapit sa
ito ng maraming pinunong Espanyol kung
Lungsod ng Mehiko. Dito nakasagupa ni
kaya nagtatag sila ng konseho. Sinaman-
Hidalgo ang pangkat ni Agustín Cosme
tala ng ilang pangkat ng mga Mehikano
Damián de Iturbide y Arámburu (1783–
ang nagaganap na kaguluhan sa Espanya
1824), kapitan ng mga sundalo ng Vice-
at sila ay nag-alsa para maisulong ang
roy. Nagwagi ang pangkat ni Hidalgo sa
adhikaing lumaya sa pananakop at implu-
labanang ito kaya nagpasya siyang salakayin
wensiya ng Espanya.
ang Lungsod ng Mehiko.
Pag-aalsa ni Hidalgo Si Miguel Matapos ang kanilang pananalakay sa
Hidalgo y Costilla (1753–1811) ay paring Mehiko, umalis ang pangkat ni Hidalgo
criollo sa simbahan ng Dolores sa at nagtungo sa Guadalajara noong Enero,
Guanajuato, na nagpaplano ng pag-aalsa sa 1811. Dito naganap ang Labanan sa Tulay
kolonyal na pamahalaang Espanyol. Noong ng Calderon sa Guadalajara (Jalisco nga-
Setyembre 15, 1810, napag-alaman niya yon). Nagapi ang pangkat ni Hidalgo sa
na natuklasan ng mga pinuno ng Viceroy labanang ito. Tumakas sila patungo sa
ang kaniyang plano. Nang sumunod na Coahuila at sila ay nadakip ng mga sundalo
araw, naganap ang tinaguriang Sigaw ng ng Viceroy. Noong Hulyo 30, 1811, na-
Dolores. Nagtungo si Hidalgo sa simbahan matay si Hidalgo at ilang pinuno ng pag-
ng Dolores at pinatunog ang kampana nito aalsa dahil sa parusang iginawad sa kanila
upang tawagin ang pansin ng mga taga- ng Viceroy ng Mehiko.

Sagutin
1. Anong mga antas sa lipunan ang umiral sa Mehiko sa ilalim ng kolonyalismo ng
Espanya?
2. Paano nakaapekto sa Mehiko ang pananakop ni Napoleon Bonaparte sa Espanya?
3. Bakit nag-alsa laban sa Espanya si Hidalgo?
Pag-aalsa ni Morelos Si Jose ng mga lalawigang kontrolado nila upang

Maria Teclo Morelos Perez y Pavon (1765– himukin na bumuo ng kasulatan na nagpa-
1815), paring mestizo at kasama sa pag-aalsa pahayag ng kanilang hangarin na maka-

ni Hidalgo, ang humaliling pinuno ng mga laya sa Espanya. Mula Setyembre hang-
nag-aalsa. Sa kaniyang pamumuno (1810– gang Nobyembre 1813, nagpulong sila sa
1812), nakontrol nila ang Oaxaca, Acapulco, Chilpancingo (nasa kasalukuyang Guerrero,
at ibang lungsod sa gitnang bahagi ng Mehiko). Dito nabuo at nalagdaan
Mehiko (tingnan sa mapa). ang Acta Solemne de la Declaración de
Sa panahon ding ito, ipinatawag ni Independencia de la América Septentrional
Joseph I ang Cortes, (hudikatura ng (Batas ng Deklarasyon ng Kasarinlan ng
Espanya) para bumuo ng bagong saligang Hilagang Amerika), na naglalahad ng ha-
batas. Ito ang Konstitusyong Cadiz ng ngaring maging malaya sa kolonyal na
1812. Nakasaad dito na ang mga katutubo pamahalaang Espanyol.
sa mga kolonya ng Espanya ay ituturing na Ngunit hindi ito kinilala ng Viceroy.
mamamayan at may karampatang karapa- Samantala, ipinawalang-bisa ni Fernando
tan na naaayon din sa mga Espanyol. VII, anak ni Carlos IV at bagong hari ng
Bagaman nakarating sa kaalaman ni Espanya, ang Konstitusyong Cadiz. Sa
Morelos ang pagbabagong ito, ipinasi- gayon, nagpatuloy ang pakikidigma ng
ya pa rin niyang tipunin ang mga pinuno pangkat ni Morelos. Noong Enero 5,
1815, sinalakay nila ang Temalaca, Puebla
at nakasagupa nila ang mga sundalo ng
Viceroy. Natalo ang mga Mehikano at
dinakip si Morelos.
Paglaya ng MEHIKO Sa kabila ng
hatol na kamatayan kay Morelos, nagpatuloy
ang pakikipagdigma ng mga Mehikano, na
pinamunuan na ni Vicente Guerrero (1782–
1831), heneral na mestisong Aprikano.
Sa kaniyang pamumuno, nagapi nila ang
Ang pagpapahirap na naranasan ng mga
Mehikano sa mga peninsulares ang nag-
Ajuchitán, Santa Fe, at iba pang bayan sa
udyok kay Morelos na sumapi sa pag- katimugan ng Mehiko (kasalukuyang estado
aalsa. Sa kaniyang pamumuno, nakuha ng Guerrero, Mexico). Upang tuluyan nang
nila ang kontrol sa mga lalawigan sa wakasan ang pag-aalsa, ipinanukala ng
timog na bahagi ng Mehiko.
Viceroy ang amnestiya para kay Guerrero
ngunit tinanggihan ito ng heneral.

Noong Nobyembre, 1820, inatasan
ng Viceroy si Iturbide na sugpuin ang pag-
aalsa, ngunit nagsanib ng mga puwersa
sina Guerrero at Iturbide. Ang pakikipag-
alyansa ni Iturbide ay bunsod ng kaniyang
pangamba na maagaw sa mga peninsu-
lares ang pamamahala sa Mehiko dahil sa
muling pagpapatupad ng Konstitusyong
Cadiz Constituton bunga ng pag-aalsang
isinagawa ni Rafael del Riego (1784–
Jaontiveros/CC BY-SA 4.0

1823), Espanyol na heneral, laban kay
Fernando VII. Dahil sa pag-aalsang ito,
napilitan ang hari na ipatupad ang Konsti-
tusyong Cadiz at hingin ang pagsang-ayon
ng mga ministro ng kaharian bago niya
ipatupad ang anomang batas sa lahat ng
Tinanggihan ng Espanya ang Kasunduan
kolonya ng kaharian. sa Cordova dahil si O’Donojú ay hindi
Sa panahon ng alyansa nina Guerrero itinalagang opisyal na kinatawan ng
at Iturbide, ipinatupad nila ang Plano kaharian. Di tinaggap ni Fernando VII
ng Iguala na kanilang ipinahayag noong ang korona ng Imperyong Mehiko dahil
kailangan niyang manumpa sa harap ng
Pebrero 21, 1821. Nakasaad dito ang
Mehikanong Cortes bago ito ipagkaloob
Tatlong Garantiya: (1) pananatilihin sa kaniya.
ang Katolisismo, (2) hahangarin ang
ganap na kalayaan, at (3) kikilalanin ang mga lalawigang hindi pa nagagapi ay
ang pagkakapantay-pantay ng lahat ng nagpasya siyang makipag-usap kay Iturbide.
tao sa itatatag na bagong pamahalaang Noong Agosto 24, 1821, nilagdaan
Mehikano. Sandatahang Lakas ng Tatlong nina O’Donojú at Iturbide sa Veracruz
Garantiya ang itinawag sa mga kawal nina ang Kasunduan sa Cordova. Dito, kinilala
Iturbide at Guerrero. ng Espanya ang Mehiko na isang mala-
Upang masansala ang mga panghi- yang bansa. Gayunpaman, hindi kinilala
himagsik, ipinadala ng Espanya si Juan de ng Espanya ang nasabing kasunduan kaya
O’Donojú y O’Ryan (1762–1821) para noong Mayo 19, 1822, nagpasiya ang
manungkulan bilang pinakamataas na bagong tatag na Mehikanong Cortes na
pinunong militar ng Viceroy. Nang mala- ipagkaloob ang korona ng Imperyong
man ni O’Donojú na Veracruz at Acapulco Mehiko kay Iturbide.
Sagutin
1. Ano ang nilalaman ng Kasunduan sa Cordova?
2. Bakit nag-alsa laban sa Espanya sina Morelos at Guerrero?
3. Paano naging emperador ng Imperyong Mehiko si Iturbide?
Ang Rebolusyong Tsino (1911–1912)
Simula ng Rebolusyong Tsino bagong tatag na republika ay hindi kini-
Ang paglubha ng suliraning pangkabuhayan lala ng maraming bansa dahil nanana-
at panlipunan sa Tsina ang nag-udyok kay tiling emperador si Pu Yi. Kinausap ng mga
Sun Yat-sen (1866–1925), manggagamot, rebolusyunaryo si Yuan Shi Kai (1859–
na itatag noong 1905 ang Tongmeng Hui 1916), punong heneral ng Timog Tsina,
(Alyansang Rebolusyonaryo) na layuning upang himukin ang rehensiya na pababain
palakasin at palayain ang Tsina sa panu- si Pu Yi. Sumang-ayon dito si Yuan sa
nupil ng mga Europeo. kondisyon na siya ang itatalagang pansa-
Si Pu Yi (1906–1967) ay naging mantalang pangulo ng Tsina kapalit ni Sun
emperador ng Dinastiyang Qing nang ma- Yat-Sen. Noong Pebrero 12, 1912, nagbi-
matay ang kaniyang tiyong emperador na tiw sa pagka-emperador si Pu Yi. Itinanghal
si Guangxu (1871–1908). Dalawang taon na bagong pangulo ng Republika ng Tsina
gulang pa lamang ang bagong emperador si Yuan Shi-Kai noong Marso 10, 1912.
kung kaya may rehensiya (regency) na nama- Samantala, itinatag ni Sun Yat-Sen
hala para sa kaniya. Ngunit noong Oktubre ang Kuomintang bilang nasyonalistang
10, 1911, nagapi ang dinastiyang Qing sa partido politikal. Layunin ng Kuomin-
rebolusyong pinamunuan ni Sun Yat-sen. tang na maalis ang kontrol ng malalakas na
Ang pangyayaring ito ay kikilalanin din sa bansa sa Tsina.
tawag sa rebolusyong “Double Ten.” Naging mapanupil ang pamunuan
Noong Enero 1, 1912, itinatag ang ni Yuan. Ang kanilang militar ang
Republika ng Tsina at si Sun Yat-sen ang naging puwersa laban sa mga bumabatikos
naging pansamantalang pangulo. Ang sa pamahalaan. Noong 1915, binuwag niya
ang parlamento at idineklara ang sarili na
emperador. Marami ang tumutol dito, sa
pangunguna nina Cai E (1882–1916) at
Tang Jiyao (1883–1927), mga lider militar.
Idineklara nila ang kalayaan ng lalawigan
ng Yunnan at binuo nila ang Huguojun
(Pambansang Hukbong Tagapagtanggol o
National Protection Army) upang luma-
ban kay Yuan. Nagdeklara rin ng kalayaan
ang mga lalawigan ng Guizhou, Guangxi,
Guangdong, Shandong, Hunan, Shanxi,
Jiangxi, at Jiangsu. Humina ang pamaha-
Si Dr. Sun Yat-sen ang itinuturing na Ama laang sentral sa Beijing, bumaba sa puwesto
ng Bansa o Father of the Nation. si Yuan noong 1916, at namatay din ma-
karaan ang ilang buwan.

Ang Paglakas ng Komunismo
sa Tsina Noong 1921, ay itinatag ni
Mao Tse Tung (1893–1976) sa Shanghai
ang Partido Komunista ng Tsina. Maraming
Tsino ang nahikayat na sumapi sa bagong
tatag na samahan at noong 1923, pinahin-
tulutan ni Sun Yat-sen na maging bahagi
ng Kuomintang ang Partido Komunista.
Ikinagalak ng Rusya, na noon ay nasa ilalim
ng pamamahalang komunista ni Vladimir

Lenin (1870–1924), ang pagtanggap ng
Kuomintang sa Partido ni Mao.
Nang taon ding iyon, ipinahayag ni
Sun Yat-sen na ang prinsipyo ng pama-
mahala sa republikang Tsino na nauukol
sa mga sumusunod: (1) pagpapalakas ng
demokrasya at mga karapatang Tsino; (2)
pangkabuhayang seguridad sa mga mama-
mayan, at (3) pagwawakas sa kontrol ng Matapos mapag-isa ni Chiang Kai-shek
mga dayuhan sa bansa. Samantala, kaagad ang mga Tsino na nagkawatak-watak
na nagpadala sa Tsina ng mga sandatang dahil sa digmaang sibil, nagsilbi siya
pandigma at tagapayong militar ang Rusya bilang tagapangulo ng Zhōnghuámínguó
Guómínzhèngfu (Nasyonalistang Repub-
upang palakasin ang kakayahang militar
lika ng Tsina) mula 1943 hanggang 1948
ng bansa. at pangulo ng Republika ng Tsina sa
Nang mamatay si Sun Yat-sen, naging Taiwan mula 1948 hanggang 1949.
pinuno ng Kuomintang si Jiang Jieshi
(1887–1975), na mas kilala bilang Chiang (Tinawag sa gayong ngalan dahil ang kulay
Kai-shek. Sa kaniyang pamumuno, isinu- pula ay sagisag ng pagdanak ng dugo sa pa-
long niya ang patakarang patatagin ang kikipaglaban sa panunupil.)
Kuomintang sa ilalim ng tatlong prinsipyo: Noong 1927, sumiklab ang dig-
(1) pagkakaisa ng lahat ng puwersang san- maang Kuomintang-Komunista. Bagaman
datahan; (2) pagbabago sa kaayusang poli- nagwagi ang Kuomintang, hindi rito nag-
tikal, at (3) pagpapalakas ng demokrasyang wakas ang mga sigalot. Isang taon mata-
nakabatay sa saligang batas. Ang mga prin- pos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig
sipyo ni Chiang ay taliwas sa komunismo noong 1945, muling nagkaroon ng dig-
ni Mao kaya sinimulan ni Chiang ang maang sibil sa Tsina. Sa pagkakataong ito,
unti-unting pagsupil sa puwersang komu- nagwagi ang mga Komunista.
nista. Dahil nito, sumiklab ang digmaang Sa panahong ito, nagkaloob ng mahigit
sibil sa pagitan ng puwersang Kuomintang sa $2 bilyong tulong ang Estados Unidos sa
at Red Army. Ang huli ay ang Zhōngguó pamahalaan ni Chiang upang sugpuin ang
Gōngnóng Hóngjūn (Pulang Sandatahan puwersang komunismo. Sa kabilang banda,
ng mga Manggagawa at Pesanteng Tsino), nagbigay ang Rusya sa Red Army ng mga
sandatahang lakas ng Partido Komunista. sandatang isinuko ng puwersang Japanese
sa Manchuria bukod sa ibang tulong upang
palakasin ang puwersang komunista.
Noong 1947, sinalakay ng Kuomintang
ang Manchuria. Nang sumunod na taon,
nagtagumpay ang Red Army sa puwersang
Kuomintang sa mga sagupaan sa Nanking,
Canton, Chungking, Chengtu, Yunan, at
Sichang.
Idineklara ni Mao Tse-tung ang
bagong Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó

(Republika ng Taumbayan ng Tsina o
People’s Republic of China) sa ilalim ng
Partido Komunista noong Oktubre 1, 1949. Ang mga sundalo ng Kuomintang na
Maraming miyembro ng Kuomintang, nagmamartsa palabas ng Yunan upang
kasama si Chiang Kai-shek, ang tumungo labanan ang Red Army. Bagaman
sa Taiwan na kilala ngayon na Zhōnghuá suportado ng mga armas mula Estados
Unidos, nagwagi sa labanang ito ang Red
Mínguó o Republika ng Tsina.
Army.
Sagutin
1. Sino si Yuan Shi-Kai? Sino si Mao Tse-tung?
2. Bakit naganap ang Rebolusyong Double Ten?
3. Paano lumakas ang impluwensiya ng komunismo sa Tsina?
Ang Rebolusyong Ruso (1917)

Si Nicholas II (1868–1918) ay mula sa
dinastiyang Romanov na naghari sa Rusya
simula 1613. Noong Mayo 26, 1896, iti-
nalaga siyang Tsar o emperador na ka-
halili ng kaniyang namayapang ama na si
Alexander III (1845–1894). Sa kaniyang
pamumuno, direktang pinangasiwaan ni
Nicholas II ang sandatahang lakas ng Rusya.
Dahil sa mga digmaang kinasasangkutan
ng bansa, napabayaan niya ang iba pang Ang kababaihang manggagawa sa pabrika
sa Pitilov, Petrograd habang hawak ang
aspekto ng pamamahala sa Rusya. bandila ng kanilang mga hinaing laban sa
Noong 1917, tumaas ang halaga ng pamahalaan. Dahil sa ipinakitang tapang
mga pangunahing bilihin tulad ng tinapay. ng kababaihan, nahikayat na nakilahok sa
Maraming babaing manggagawa ang welga ang kalalakihang manggagawa.

pumipila upang maghintay lamang ng
rasyon mula sa pamahalaan. Dahil sa matin-
ding kahirapan, nagwelga ang kababaihang
manggagawa sa Petrograd (Saint Petersburg)
noong Marso 8, 1917. Sumisigaw sila ng
“Kapayapaan,” “Tinapay,” at “Pabagsakin
ang awtokratikong pamahalaan.” Naki-
halok din sa kanila ang ibang manggagawa
kaya natigil ang operasyon ng mga pabrika
noong Marso 10. Dahil dito, inutusan ng

tsar ang kaniyang mga sundalo na lansagin
ang mga hanay ng mga nagwewelga sa
paraang marahas. Gayunpaman, maraming
sundalo ang hindi sumunod kay Nicholas II Bagaman mula sa mayamang pamilya,
at piniling pumanig sa mga mamamayan. nahikayat si Lenin ng ideolohiya ng
Dahil sa mga kaguluhan, nagpatawag komunismo. Tatlong taon siyang ikinulong
simula 1897 dahil sa pagpapalaganap
ang Duma (lehislaturang dating binuwag niya ng komunismo sa Rusya.
ni Nicholas) ng pagpupulong sa mga dating
kasapi nito. Bumuo sila ng pamahalaang
Soviet upang tuparin ang mga layunin
probisyonal noong Marso 12 at pinababa sa
nitong magbigay ng maayos na kabu-
trono ang tsar na nangyari naman noong
hayan sa mga mamamayan. Pinalitan nila
Marso 15, 1917. Ito ang naging wakas ng
ang pangalang “Bolshevik” ng “Partido
mahigit sa 300 taong pamumuno sa Rusya
Komunista” nang pormal na silang mailuk-
ng Dinastiyang Romanov.
lok sa pamahalaan.
Simula ng Rebolusyon Sa pag- Noong Marso 3, 1918, lumagda sa
kakatatag ng pamahalaang probisyonal, Kasunduan sa Brest-Litovsk ang Alemanya
nakita ni Vladimir Ilyich Ulianov Lenin at Rusya. Alinsunod sa kasunduan, aatras
(1870–1954), pinuno ng mga rebolus- ang Rusya sa Unang Digmaang Pandaigdig.
yunaryong komunista sa Rusya, ang pagka- Kasama sa mga probisyon ng kasunduan
kataon para sa mga Bolshevik na maagaw ang pagpapaubaya ng Rusya sa silangang
ang kapangyarihan. Ang mga Bolshevik Poland, Ukraine, Finland, at mga estado
(na nangangahulugang “mayorya”) ay basa Baltic. Gayunman, ang kasunduang ito
hagi ng Partido Marxista (tagasunod ng ang nagbunsod ng digmaang sibil sa Rusya
ideolohiyang komunismo ni Karl Marx). noong 1918 sa pagitan ng mga sundalong
Tinatawag din silang Russian Social ng Red Army at White Army (mga tutol sa
Democrats. Noong Nobyembre 6, 1917, komunismo). Tinulungan ng Allied Forces
nilusob ng hukbong Bolshevik ang pama- (Pransiya, Hapon, Gran Britanya, at Estados
halaang probisyonal na madali nilang Unidos) ang mga puwersang laban sa
nagapi. Ipinangako ni Lenin sa mga Soviet komunismo sa pamamagitan ng pagsusuplay
(konsehong kinabibilangan ng mga sun- ng mga sandata. Sa panahon ding ito, pinas-
dalo at manggagawa) na ibabalik niya ang lang ang mga Romanov upang hindi na sila
kapayapaan at magiging kinatawan ng nailuuklok muli sa kapangyarihan.
Noong 1920, nagwagi ang Partido mawala sa kanila kapag nagapi sila ng mga
Komunista. Isa sa mga dahilan nito ay ang puwersang Hapones, British, Pranses, at
mga disiplinadong sundalo na pinamu- Amerikano.
munuan ni Leon Trotsky (1879–1940). Noon 1922, itinalaga si Joseph Stalin
Hindi rin maliwanag sa mga kalaban ng (1878–1953) na Pangkalahatang Kalihim
Partido Komunista ang kanilang layunin ng Partido Komunista ng Unyon Sobyet
kaya nananatiling hati sa pagitan ng pag- na kaniyang hinawakan hanggang noong
tatatag ng demokratikong pamahalaan at 1952. Nagwakas ang Partido Komunista
pagbabalik ng monarkiya. Nagtagumpay noong 1991 nang magbitiw bilang pang-
din ang Partido Komunista sa paghimok kalahatang kalihim si Mikhail Gorbachev

sa mga mamamayang makabayan tungkol (isinilang 1931) at naging pangulo ng
sa kahalagahan ng kalayaan na maaaring Unyon Sobyet.
Sagutin
1. Sino si Nicholas II? Sino si Vladimir Lenin?
2. Paano nailuklok sa pamahalaang Ruso ang Bolshevik?
3. Bakit nagkaroon ng rebolusyon sa Rusya laban sa monarkiya?
Ang Rebolusyong Ehipto (1919–1922)

Nang maganap ang Unang Digmaang ng Malta, na kolonyang British sa Dagat
Pandaigdig, ginawang protektorado ng Mediteranyo. Sa pagprotesta ng mga
Gran Britanya ang Ehipto upang hindi ito Egyptian, ilang libo sa kanila ang namatay
maipit sa digmaan ng Rusya at Imperyong at nawasak ang maraming ari-arian. Upang
Ottoman. Ngunit sa kalaunan, sapilitang masawata ang mga kaguluhan, binuo ang
pinagtrabaho ng mga British ang mahigit Komisyong Milner para pag-aralan at siya-
sa 1.5 milyong Egyptian upang gumawa satin ang sitwasyon sa Ehipto. Mula
ng mga kagamitang pandigma para sa Disyembre 1919 hanggang Marso 1920,
Gran Britanya sa pakikipaglaban nito sa ang komisyon, na pinamunuan ni Alfred
Ottoman. Ikinagalit ito ng mga Egyptian Milner (1854–1925), miyembro ng gabi-
kaya itinatag ni Saad Zaghlul (1859–1927), neteng British, ay nakipag-ugnayan sa mga
Ministro ng Edukasyon at mambabatas ng pinuno ng mga nagpoprotestang Egyptian
Ehipto, ang Partidong Wafd Party upang upang gumawa ng rekomendasyon ukol sa
wakasan ang pagiging protektorado ng kanilang kahilingan. Inilahad ng Komis-
Gran Britanya at kilalanin ang kalayaan yong Milner na maaaring mabulid sa ganap
ng Ehipto. Ipinagsawalang-bahala ng Gran na kaguluhan ang Ehipto kung kaya manga-
Britanya ang kahilingan ng mga Egyptian nganib ang interes ng mga British kapag
at ipinakulong pa nito noong Marso 8, patuloy na tatanggihan ng Gran Britanya
1919 si Zaghlul at mga kapanalig sa isla ang kahilingan ng mga nagpoprotesta.

Noong nasa kolehiyo si Gamal Abdel,

dumadalo siya sa mga pagtitipon
laban sa imperyalismong British at sa
Kaharian ng Egyptian na sumusuporta
dito. Nang maglingkod siya sa hukbong
Ang kababaihang Egyptian ay nakilahok Egypt at maitalaga sa Sudan noong
sa isinagawang protesta upang kilalanin 1941, binuo niya ang planong pag-aalsa
ng Gran Britanya ang kasarinlan ng Ehipto. upang pabagsakin sa kapangyarihan ang
Hawak ng kababaihang Egyptian ang isa kaharian.
sa mga bandila na ginamit sa panahon ng
protesta. kontrol ng Gran Britanya. Nais din ng mga
Egyptian na maibalik sa kanila ang kontrol
Ipinanukala ng komisyon sa Gran Britanya
sa Kanal Suez kaya nagpadala sila ng kina-
na alisin na sa pagiging protektorado nito
tawan sa United Nations upang ihain ang
ang Ehipto at ipagkaloob na rito ng kalayaan.
petisyon para ibalik ng Gran Britanya sa
Noong Pebrero 28, 1922, ipinaha-
Ehipto ang ganap na kontrol sa Kanal Suez
yag ng Gran Britanya ang pagkilala nito sa
at mga teritoryong kinaroroonan ng mga
kasarinlan ng Ehipto na pamumunuan ni
base militar sa bansa. Nang panahong iyon,
Sultan Fuad I (1868–1938) ngunit sa kabila
itinuturing na pangunahing simbolo ng
nito, mananatili ang karapatan ng mga
kolonyalismong Kanluranin sa Ehipto ang
British sa mga interes nila sa bansa, lalo na
Kanal Suez: 1) una, bunga ito ng sapilitang
sa ganap na kontrol sa Kanal Suez na maha-
paggawa ng mga Egyptian; 2) pangalawa,
lagang rutang pangkalakalan. Pagkatapos
ang pondong ginamit sa pagtatayo nito ay
nito, naihalal na punong ministro ng Ehipto
inutang ng Ehipto at dahil dito, lumubog
si Zaghlul. Itinatag ang lehislaturang
ang bansa sa utang; 3) pangatlo, ang kina-
Egyptian, sunod sa Konstitusyong 1923 na
roroonan ng kanal ay nasa hurisdiksiyon
unang saligang batas ng Ehipto.
ng Turkiya (dating bahagi ng Imperyong
Paglaya sa Kontrol ng mga Ottoman na nakasasakop sa Ehipto); at 4)
British Noong 1945, isulong muli pang-apat, ang toll (buwis para sa pribi-
ng mga Egyptian ang hangaring ganap lehiyo para sa pagdaan sa kanal) ay napu-
na mapalaya ang kanilang bansa mula sa punta sa Pransiya at Gran Britanya dahil ang
gerilya laban sa puwersang British sa Ehipto.
Noong 1952, nagtagumpay ang pag-
aalsa ng mga Egyptian, na pinamunuan
nina Heneral Muhammad Naguib (1901–
1985) at Gamal Abdel Nasser (1918–
1970). Napilitang magbitiw sa pamumuno
sa pamahalaan si Haring Farouk I (1920–
1965), anak ni Fuad I, na pinaratangan ng
mga nasyonalistang pangkat na nagbibigay
ng pabor at malaking pagkiling sa mga British.

Noong 1954, pumalit na pinuno ng
Ehipto si Nasser. Ipinahayag niya ang pag-
buwag sa kaharian at pagkatatag ng bagong
republika. Noong Oktubre 19, 1954, nilag-
daan nina Pangulong Nasser at Anthony
Nutting (1920–1999) ang Kasunduang An-
glo-Egyptian hinggil sa pag-aalis ng Gran
Britanya sa sandatahang lakas nito sa Kanal
Pinaikli ng Kanal Suez ang ang Suez pagsapit ng Hunyo 1956. (Si Nutting
paglalakbay ng mga barko mula Europa ang ministrong British para sa kalakarang
patungong Kanlurang Asya at pabalik.
panlabas.) Sunod sa kasunduan, igagalang
Ginamit ang mga Egyptian na kasama sa
corvee upang makatipid ang mga British ng Ehipto ang kalayaan sa nabegasyon sa
sa mga gastusin sa pagpapagawa ng kanal, at pahihintulutan ang mga hukbong
Suez Kanal. British na magbalik sakaling manganib ang
kanal dahil sa dayuhang kapangyarihan.
mga ito ang may hawak ng kontrata upang Noong Hulyo 1956, ipinahayag ni
pangasiwaan ang kanal hanggang sa 1958. Nasser ang pagwawakas ng kontrol ng Gran
Ipinamalas ng mga Egyptian ang kanilang Britanya sa Kanal Suez Canal. Kapalit nito,
determinasyon na makamit ang kalayaan magbabayad ang Ehipto sa Gran Britanya
sa pamamagitan ng mga kilos-protesta, tu- at Pransiya para sa lahat ng ginastos sa pag-
wirang pakikipagnegosasyon, at taktikang papatayo at pagmantene sa kanal.
Sagutin
1. Ano ang Partidong Wafd?
2. Paano naging pinuno ng Ehipto si Nasser?
3. Bakit naging simbolo ng kolonyalismong Kanluranin ang Kanal Suez para sa mga
Egyptian?

Alalahanin
• Ang ideya ng social contract at nasyonalismo na unang sumibol sa Europe
noong ika-17 dantaon ay nakarating sa iba’t ibang panig ng daigdig. Ang
mga ideyang ito ang naging inspirasyon ng mga tao sa mga naturang lugar
na magtatag ng malayang bansa.
• Ang Navigation Act of 1763, Sugar Act of 1764, at Stamp Act of 1765 ay ilan
sa mapaniil na patakarang ipinatupad ng Gran Britanya sa 13 kolonya nito sa
Hilagang America na naging sanhi ng Rebolusyong Amerikano.
• Tinutulan ng les blancs ang pagkilala ng Pambansang Asamblea ng Pransiya

sa gens de couleur bilang mamamayang Pranses kung kaya nag-alsa ang
mga ito sa Hispaniola.
• Pinamunuan ni Dessalines ang panibagong pag-aalsa sa Hispaniola at
nagtagumpay siyang makamit ang kalayaan nito bilang isang bagong
bansang kinilala sa pangalang Haiti.
• Nang sakupin ng Pransiya ang Espanya, sinamantala ng ilang pangkat ng
mga Mehikano ang nagaganap na kaguluhan dito at nagsagawa sila nang
pag-aalsa upang palayain ang Mehiko sa kolonyalismong Espanyol.
• Nilagdaan nina O’Donojú at Iturbide sa Veracruz ang Kasunduan sa Cordova
na nagtatag sa Imperyong Mehikano na malaya sa impluwensiya ng
Espanyol.
• Sinamantala ng mga kasapi ng Kuomintang ang paghina ng kapangyarihan
ng Dinastiyang Qing kaya nailunsad nila ang kanilang panghihimagsaik.
Nagtayo sila ng republika na pinamunuan ni Yuan Shi Kai, ngunit sa bandang
huli, marami ang nagalit rito dahil idineklara ang sarili bilang emperador.
• Sumiklab ang digmaang sibil sa pagitan ng Partidong Kuomintang at Partido
Komunista ng Tsina. Nang manalo ang mga Komunista, maraming kasapi
ng Kuomintang ang tumungo sa Taiwan.
• Pinataksik naman ng mga Bolshevik (Partidong Komunista) ang
pamahalaang probisyonal ng Rusya.
• Pagkatapos ng Unang Digmaang Pandaigdig, nagprotesta ang mga
Egyptian dahil sa malaking pagkakautang sa Gran Britanya, paglakas ng
impluwensiyang British, at pagkakadawit ng mga Egyptian sa digmaang
pandaigdig.
• Noong Hulyo 1956, ipinahayag ni Nasser ang pagwawakas ng kontrol ng
Gran Britanya sa Kanal Suez.
Subukin
A. Hanapin sa kahon ang bansang pinangyarihan ng mga nakasaad na pangyayari.
Isulat ito sa patlang bago ang bawat bilang.
Tsina Ehipto Haiti

Mehiko Rusya Estados Unidos
1. Kinilala ng Gran Britanya ang kalayaan ng bansang ito bagaman

nanatili sa kontrol ng mga British ang pangangasiwa sa Kanal
Suez.
2. Ang pagbibitiw ni Nicholas II bilang tsar ang naghudyat ng
pagbagsak ng pamilyang Romanov sa kapangyarihan.
3. Ipinatupad nina Guerrero at Iturbide ang Plano Iguala at binuo
nila ang Hukbo ng Tatlong Garantiya.
4. Ang les blancs, gens de couleur, at esclave ay mga antas
panlipunan na nabuo sa kolonyang Espanyol.
5. Pagkatapos ng Labanan sa Vertières, itinalaga ni Dessalines
ang sarili bilang emperador ng bagong tatag na bansang ito.
6. Isinagawa ni Hidalgo ang Sigaw sa Dolores.
7. Nagtagumpay ang Red Army na talunin ang puwersang
Kuomintang sa Nanking, Canton, Chungking, Chengtu, Yunan,
at Sichang.
8. Itinatag ni Saad Zaghlul ang Partidong Wafd Party upang
wakasan ang pagiging protektorado ng Gran Britanya ang
kaniyang bansa.
9. Ipinatupad ng Gran Britanya sa 13 kolonya nito ang mga batas
hinggil sa tsaa, asukal, at selyo.
10. Naganap ang digmaang sibil sa pagitan ng Red Army at White
Army.
B. Isulat ang letra ng tamang sagot sa patlang bago ang bawat bilang.
1. Sino ang awtor ng aklat na Principles of Political Rights na nagsulong
sa pilosopiya ng Social Contract?
a. Francis Bacon c. John Locke
b. Jean-Jacques Rosseau d. Voltaire

2. Sino ang may-akda ng Pagpapahayag ng Kalayaan ng Estados
Unidos?
a. James Madison c. Richard Henry Lee
b. John Adams d. Thomas Jefferson
3. Sino ang pinuno ng rebolusyon ng mga alipin sa Hispaniola?
a. Jean-Jacques Dessalines c. Miguel Hidalgo
b. Jose de San Martin d. Toussaint-Louverture
4. Sino ang Ruso na naging pinuno ng Red Army?
a. Joseph Stalin c. Nicholas II

b. Leon Trotsky d. Vladimir Lenin
5. Saan inilipat ng Partidong Kuomintang ang kabisera ng Republika ng
Tsina?
a. Beijing c. Nanjing
b. Guangdong d. Yunnan
6. Anong lungsod sa Tsina ang naging sentro ng pamahalaan ni Yuan
Shi Kai?
a. Beijing c. Nanjing
b. Guangdong d. Shanxi
7. Saan naganap ang rebolusyon sa Rusya noong Marso 1917?
a. Leningrad c. Petrograd
b. Moscow d. Siberia
8. Anong kasunduan ang nilagdaan ng Gran Britanya at Estados Unidos
noong 1783 na kumilala sa kasarinlan ng Estados Unidos?
a. Kasunduan sa Concord c. Kasunduan sa Paris
b. Kasunduan sa Lexington d. Kasunduan sa York
Town
9. Sino ang pinuno ng pag-aalsa sa Mehiko nang mabuo at lagdaan ng
mga kinatawan ng mga lalawigan ang Solemn Act of the Declaration
of Independence of North America?
a. Agustín Cosme Damián de Iturbide c. Miguel Hidalgo
b. Jose Maria Teclo d. Vicente Guerrero
10. Sino ang pinunong Egyptian na nagtagumpay na mabawi mula sa
Gran Britanya ang kontrol sa Kanal Suez?
a. Al-Salih Hajji c. Muhammad Ali Pasha
b. Gamal Abdel Nasser d. Saad Zaghlul
Pag-ugnayin
A. Balikan ang mga paksa sa aralin at isulat sa talahanayan ang mga kahingiang
impormasyon ukol sa pag-usbong ng mga rebolusyon sa iba’t ibang panig ng
daigdig.
Kailan Sanhi Epekto Kaugnayan ng

naganap ang Rebolusyong
rebolusyon? Pangkaisipan
Amerika
Rusya
Haiti
Mehiko
Tsina

B. Iguhit sa picture frame ang pangyayaring maiuugnay sa nasyonalismo sa panahon
ng pagsiklab ng rebolusyon sa mga bansa sa iba’t ibang panig ng daigdig. Isulat
sa salungguhit ang caption ng pangyayaring ito.
Amerika
Mehiko
Ehipto
Rusya
Haiti
Tsina

Suriin
A. Basahin ang piling bahagi ng teksto ng Deklarasyon ng Kasarinlan ng Estados
Unidos noong 1776 at sagutin ang mga tanong ukol dito. Isulat sa patlang ang
sagot.
Kami ay naninidigan na ang mga katotohanan ito ay hindi na dapat

patunayan, na ang lahat ng tao ay nilikha nang pantay-pantay, na sila ay

biniyayaan ng kanilang Lumikha ng ilang batayang Karapatan, na kabilang sa
mga ito ang Buhay, Kalayaan, at pagkamit ng Kaligayahan. – Na para makamit
ang mga karapatang ito, itinatag ang mga Pamahalaan ng mga Tao, – Na
kapag ang anomang Anyo ng Pamahalaan ay naging mapaminsala sa mga
layuning ito, Karapatan ng mga Tao na baguhin o buwagin ito, at magtatag
ng bagong Pamahalaan, na maglalatag ng pundasyon nito sa mga ganitong
prinsipyo at aayusin ang mga kapangyarihan nito sa ganitong anyo, nang sa
gayon ay makapangyayari sa kanilang Kaligtasan at Kaligayahan.
…Ang kasaysayan ng kasalukuyang Hari ng Gran Britanya ay kasaysayan
ng paulit-ulit na pinsala at pangangamkam, lahat ay may tuwirang layunin ng
pagtatatag ng ganap na Tiraniya sa lahat ng Estadong ito.
Sa bawat yugto ng mga Paniniil na ito, Kami ay buong abang Nagpetisyon
para sa Pagtutuwid: ang Aming paulit-ulit na Petisyon ay tinugunan lamang ng
paulit-ulit na pinsala...
Kami, kung gayon, ang mga Kinatawan ng Estados Unidos ng Amerika …
ay taimtim na ipinahahayag… na ang lahat ng mga ugnayang politikal sa pagi-
tan nila at ng Estado ng Gran Britanya ay ganap na binubuwag…
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa ilang bahagi ng Declaration of Independence (Pagpapahayag ng Kalayaan) ng
United States noong 1776.
Sanggunian: www.ushistory.org
Mga Tanong
1. Anong mga karapatan ang binanggit sa teksto?

2. Paano inilarawan ng awtor ang Gran Britanya bilang isang kolonyalistang
kaharian?

3. Paano pinatunayan ng awtor ang kaniyang paglalarawan sa Gran Britanya na
ito ay kolonyalistang kaharian?

4. Sa iyong opinyon, ano ang nais ipakahulugan ng awtor sa pahayag na ito: “...
Itinatag ang mga Pamahalaan ng mga Tao, na kapag ang anomang Anyo ng
Pamahalaan ay naging mapaminsala sa mga mga layuning ito, Karapatan ng
mga Tao na baguhin o buwagin ito, at magtatag ng bagong Pamahalaan, na
maglalatag ng pundasyon nito sa mga ganitong prinsipyo at aayusin ang mga

kapangyarihan nito sa ganitong anyo, nang sa gayon ay makapangyayari sa
kanilang Kaligtasan at Kaligayahan.

5. Kung ikaw ang sumulat ng tekstong ito, paano mo bibigyan ng katwiran ang
pagpapahayag mo ng kalayaan ng iyong bansa?

B. Pag-aralan ang larawan at sagutin ang mga tanong ukol dito. Isulat sa patlang ang
sagot.
1. Anong damdamin ang ipinakita ng mga taong nasa lansangan?


2. Paano ipinahayag ng mga taong nasa lansangan ang kanilang damdamin?

3. Paano tinugon ng mga taong nakasakay sa kabayo ang damdaming ipinakita
ng mga tao sa lansangan?

4. Bakit may dala-dalang watawat ang mga taong nakasakay sa kabayo?

5. Kung ikaw ang gumuhit ng larawan na ito, bakit mo iginuhit ito?

Sanayin
G LAYUNIN—Matagal na ninyong hangarin na maipaalam sa mga Pilipino ang inyong
pagpapahalaga sa pag-usbong ng nasyonalismo sa bilang salik sa paglaya ng mga bansa
sa iba’t ibang panig ng daigdig.
R GAMPANIN—Ang inyong hangarin ay maisasagawa ninyo dahil kayo ay mga radio
broadcaster sa isang kilalang himpilan ng radyo.
A MADLA—Natitiyak ninyo na ikasisiya ng mga Pilipinong tagapakinig ang inyong
ipahahayag na pananaw sa isasagawa ninyong programa.
S SITWASYON—Hindi lingid sa inyong kaalaman na marami sa mga Pilipino ngayon ang
nawawalan ng pagpapahalaga sa nasyonalismo bilang sangkap sa hinahangad nilang
pagbabago sa lipunan.
P PRODUKTO—Dahil dito, magsasagawa kayo ng live radio broadcast upang ipahayag ang
inyong mga pananaw na dulot ng nasyonalismo upang maitatag ang malayang bansa sa
iba’t ibang panig ng Daigdig.
S PAMANTAYAN—Upang masigurong makahihikayat kayo ng maraming taong makikinig sa
inyong isasagawang programa ay isasaalang-alang ninyo ang sumusunod na aspekto:
• katumpakan ng mga impormasyon
• maayos na paggamit ng wika
• kasanayang teknikal
• kaangkupan sa paksa/tema
• lohikal na presentasyon ng mga ideya.
Bahagi 4
Mga Suliranin at
Hamon Tungo sa
Pandaigdigang
Kapayapaan,
Pagkakaisa,
Pagtutulungan,
at Kaunlaran sa
Kontemporaryong
Daigdig
G
lobalisasyon ang paraan ng pamumuhay at pananaw na nakaugnay sa buong
mundo. Inilalarawan dito kung paano nagkakapalitan ng idea, aksiyon, o
impluwensiya ang mga pagsasama ng mga tao sa iba’t ibang bahagi ng daigdig
bilang isang global na komunidad.
Naging mabilis ang globalisasyon dahil naging mabilis din ang pag-unlad ng
teknolohiya, lalo na sa komunikasyon at transportasyon. Maraming kabutihan ang dulot
nito; sa kabilang banda, may mga suliraning kaakibat ito. Mahalagang maunawaan natin
ang mga ito nang sa gayo’y maging handa tayo sa mga isyung haharapin natin. Sa baha-
ging ito, mahalaga ang pag-aaral ng mga pangyayari sa kontemporaryong panahon dahil
makapagbibigay ito ng batayang pag-unawa sa mga suliranin at hamon na kinakaharap
ng sangkatauhan sa kasalukuyan. Ang mga batayang pang-unawang ito ay makatutulong
upang makamit natin at ng mga susunod pang salinlahi ang pandaigdigang kapayapaan,
pagkakaisa, pagtutulungan, at kaunlaran.
Aralin 16 Ang mga Digmaang Pandaigdig at mga Kasunod na Hamon | 393

Aralin 16 Alamin
Ang mga • Paano naging banta sa

pamumuhay ng mga tao sa
Digmaang
kontemporaryong daigdig
ang mga nakalipas na
digmaang pandaigdig?
Pandaigdig at • Bakit mahalaga

sa pamumuhay ng
kasalukuyang henerasyon
mga Kasunod na na mapanatili ang

kapayapaan, pagkakaisa,
Hamon
at pagtutulungan sa
kontemporaryong daigdig?
Tuklasin
Lagyan ng ✔ ang patlang bago ang pahayag na nagsasaad ng mga paraan upang
mapanatili ang kapayapaan sa daigdig at pagkatapos ay isulat sa loob ng kahon ang
iyong paliwanag ukol sa kahalagahan ng pagkakaroon ng kapayapaang pandaigdigan
sa iyong pamumuhay.
1. Pagpupulong ng mga bansa upang talakayin ang mga suliranin ukol sa
kanilang mga hangganan
2. Pagpaparami ng imbak na armas-pandigma ng bawat bansa
3. Pagpapadala ng kinatawan ng isang bansa sa kapwa nito bansa
upang magkaroon ng unawaang pangkultura at panlipunan ang mga
mamamamayan
4. Pagtatatag ng mga samahan ng mga bansa na magtutulungan sa panahon
ng digmaan
5. Pagtuturo sa mga mag-aaral ng mga hakbangin upang mapatatag ang
kapayapaan sa buong daigdig
Mahalaga ang kapayapaang pandaigdigan sa aking pamumuhay dahil
394 | Bahagi 4 Mga Suliranin at Hamon Tungo sa Pandaigdigang Kapayapaan, Pagkakaisa, Pagtutulungan, at Kaunlaran sa Kontemporaryong Daigdig
Basahin
Dalawang digmaang pandaigdig ang magkasunod na sumiklab sa ika-20 siglo.
Sinira ng mga digmaang ito ang kabuhayan, imprastruktura, at nakagisnang pamumuhay
ng mga mamamayan ng mga bansa. Marami ang nasawi sa pakikipaglaban, marami
ang namatay dahil napagitna sa mga labanan. Higit na marami ang naging biktima
ng sakit at gutom na sanhi ng mga labanan. Bagaman magkakaibang pangyayari ang
naging hudyat ng naturang mga digmaan, halos magkapareho naman ang mga salik
na nagpasiklab sa mga digmaang ito.
Ang Europa Bago ang Unang

Digmaang Pandaigdig
Layunin ni Napoleon Bonaparte na
pag-isahin ang Europa sa ilalim ng kaniyang
pamamahala at italaga ang Pransiya bilang
sentro ng kaniyang pamahalaan. Dahil dito,
sinakop niya ang Austria, Italya, Netherlands
at mga estado sa Rhine, Alemanya. Napigil
ang pananakop ni Bonaparte nang magapi
ng Gran Britanya at Rusya. Kalaunan, nag-
kaisa ang mga kaharian sa Europa para laba-
nan ang puwersa ni Bonaparte hanggang
mapabagsak ang kapangyarihan nito.
Dahil sa pagkatalo ni Bonaparte, na- Itinatag ni Napoleon Bonaparte ang sarili
na emperor pagkatapos na sakupin ang
himok ang mga pinuno ng mga kaharian sa
ilang bansa at mga estado sa Europa.
Europa na gumawa ng mga hakbang para
mapigilan ang muling paglakas ng kapang- Ang pulong—tinawag na Kongre-
yarihan ng Pransiya, pati na ng ibang kaso sa Vienna—ay naganap sa pagitan ng
harian na makapaglunsad ng digmaan sa Nobyembre 1814 hanggang Hunyo 1815.
kontinente. Nagpulong ang mga pinuno ng Batay sa napagkasunduan dito, ang mga
mga kaharian sa Europa upang mapanatili teritoryo ng Imperyong Pranses ay ipagka-
ang balance of power sa kontinente. (Tinu- kaloob sa ibang kahariang Europeo upang
tukoy sa balance of power ang pagtakda paliitin ang teritoryong Pranses at palakasin
ng teritoryo at puwersang militar ng isang ang hangganan ng mga bansang katabi
kaharian). Sa ganitong paraan, mapipigilan nito. Bunga nito, ang mga sumusunod na
ang pagkakaroon ng labis na kakayahang teritoryong Pranses ay naging bahagi ng
militar at impluwensiyang politikal ang iba pang kaharian sa Europa:
isang kaharian.

• Duchy of Warsaw (lupaing nasa hang- • Tyrol (bahagi ng Merano, Italya) at
ganan ng Poland at Rusya) at Finland Salzburg (bahagi ng Alemanya) ay
ay naging bahagi ng Rusya naging bahagi ng teritoryong Austria
• Saxony, Danzin, Rhineland, at • lahat ng teritoryo ng Pransiya sa Aprika
Westphalia (kasalukuyang bahagi ng (katulad ng Cape Town) at Asya
Alemanya) ay naging bahagi ng Prussia (katulad ng Sri Lanka) ay naging
• Tatlumpu’t siyam na teritoryong kolonya ng Gran Britanya.
Aleman sa Gitnang Europa na Sa pagwawakas ng pagpupulong ng
pinagsama-sama upang lumikha ng
Kongreso sa Vienna, naging mahina ang

Konpederasyong Aleman kakayahan ng Pransiya na makapaglunsad
• Papal estates, kasama ang Roma, at muli ng pananakop sa kontinente. Dahil
ibang estado sa Tangway ng Italya ay dito, muling nagkaroon ng pag-asa ang
ibinalik sa pamamahala ng Simbahang mga Europeo na magkakaroon na ng kapa-
Katolika yapaan sa kontinente.
Sagutin
1. Ano ang Kongreso sa Vienna? Bakit naganap ang Kongreso sa Vienna?
2. Bakit lumiit ang teritoryo ng Pransiya pagkatapos ng Kongreso sa Vienna?
3. Sa iyong opinyon, makatuwiran ba na itakda ng mga kahariang tumalo sa Pransiya
ang lawak ng sakop nitong teritoryo?
Mga Salik Sa Pagsisimula ng Unang

Digmaang Pandaigdig
May mga pangyayaring pampolitika na
kinasasangkutan ng mga bansa sa Europa
bago pa magsimula ang ika-19 na siglo.
Ang mga ito na bunsod ng iba’t ibang
hangarin ay naging salik sa pagsiklab ng
Unang Digmaang Pandaigdig.
Pagtatatag ng mga Alyansa
Hangarin ng mga bansang Europeo na ti-
yaking hindi na muling makapaglulunsad
ng pananalakay ang Pransiya sa Austria-
Sa isang cartoon na inilathala sa Pransiya
Hungary, Gran Britanya, Prussia, at Rusya.
noong 1822 ay makikita ang mga pinuno ng
Sa gayon, itinatag noong Nobyembre 20, Quintuple Alliance habang pinag-uusapan
1815 ang Quadruple Alliance ng mga ang saklaw ng teritoryo ng kanilang kaharian.
nabanggit na bansa. Layunin nitong mag- ng Austria; kapalit nito, ipinagkaloob ang
kaloob ng tulong pangmilitar sa mga kasapi kalayaan sa mga Hungarian na pangasi-
nito sa panahon ng digmaan. Bawat kasapi waan ang kanilang kaharian sa ilalim ng
ay nangako na magkakaloob ng tulong pamumuno ng pamilyang Habsburg.
militar sa isa’t isa sakaling magtangka ang Samantala, bumagsak ang Three
Pransiya na salakayin ang alinman sa kanila. Emperor’s League dahil sa alitan ng Austria-
Regular na nagpupulong ang mga kasaping- Hungary at Rusya ukol sa pagmamay-
bansa sa tinawag na Concert of Europe. ari ng ilang teritoryo sa Tangway ng
Ang pagkakatatag ng Quadruple Balkan sa Timog-Silangang Europa. Dahil
Alliance ay naging hudyat sa iba pang dito, nagpasya ang Austria-Hungary,

malakas na kaharian at bansa na bumuo ng Alemanya, at Italya na bumuo noong
alyansang sa Europa. Kalaunan, ang alyan- Mayo 20, 1882 ng bagong alyansa na
sang ito ay naging Quintuple Aliance dahil tinatawag na Triple Alliance. Ikinabahala
sa pagsapi ng Pransiya noong 1818. Ang ito ng Pransiya, Gran Britanya, at Rusya
mga alyansang ito ay binuo upang mag- at noong Agosto 31, 1907, itinatag ang
bigay ng suportang militar sa mga kasapi bagong alyansa na tinatawag na Triple
nito sa panahong ang alinman sa kanila Entente. Bunga ng pagkakatatag ng mga
ay makipagdigma. Noong 1879, lihim na alyansang ito, umigting ang tensiyon at
bumuo ang Alemanya, Austria-Hungary, tunggalian sa pagitan ng mga bansa sa
at Rusya alyansang militar na tinatawag na Europa na ikinabahala ng maraming
“Three Emperor’s League.” Sa panahong ito, pinuno ng mga kaharian at bansa sa iba
ang Austria at Hungary ay naging isang kapang panig ng daigdig. Maaaring mangyari
harian sa ilalim ng pamumuno ni Empera- na bunga ng simpleng hidwaan sa pagi-
dor Franz Joseph I (1830–1916) ng Austria. tan ng mga kasapi ng alyansa at kanilang
Nabuo ang alyansa mula sa Rebolusyong kolonya ay sumiklab ang digmaan sa Euro-
Hungarian noong 1848 na ang layunin ay pa at ibang panig ng daigdig.
makamit ang kalayaan ng Hungary mula
Ang Paglakas ng Nasyona-
sa Austria. Sa tulong ng mga sundalong
lismo Mula nang magapi ang puwersa
Ruso, nagapi ng Austria ang Hungary.
ni Bonaparte at maganap ang Kongreso sa
Gayunpaman, gumawa ng paraan ang mga
Vienna, nagkaroon ng mahabang panahon
Hungarian upang makaiwas sa pag-am-
ng kapayapaan sa Europa. Naniwala ang
bag sa pananalapi ng Austria. Nang maga-
maraming Europeo na mananatiling mapa-
nap ang mga digmaang Franco-Austrian at
yapa ang kontinente, at sakaling magkaka-
Austrian-Sardinian (1859) at Austrian-
roon ng digmaan, maaaring sa ibang panig
Prussian (1866), bumagsak ang ekonomiya
ng daigdig ito magsisimula at magaganap.
ng Austria. Upang mapatatag ang panana-
Lingid sa kanilang kaalaman, ang pag-
lapi ng Austria at mapanatili ang kata-
lakas ng nasyonalismo sa Europa ay magi-
yuan nito bilang makapangyarihang bansa
ging sanhi ng pagsiklab ng hindi inaa-
sa Europa, nilagdaan ni Emperador Franz
sahang digmaang pandaigdig.
Joseph I (1830–1916) ang Awstro-
Ang Italya ay isa sa labis na naapek-
Hungarian Compromise of 1867. Sa
tuhan ng resulta ng Kongreso sa Vienna.
kasunduang ito, nag-ambag ang Hungary
Maraming Italyano ang tumutol nang
ng salapi upang maiahon ang ekonomiya
itakda ng Kongreso ang pagkakahati ng

Camisse Rosse (Redshirts) na may mga
kasaping sundalong Italyano upang sala-
kayin ang dalawang estado. Nang mapa-
laya ang mga ito, hiningi ni Garibaldi kay
Haring Victor Emmanuel II ang pama-
mahala rito. Nagpulong ang kinatawan
ng mga estadong Italyano noong 1861 at
ipinahayag nila ang pagkakaisa ng Italya
bilang republika na pamamahalaan ni
Victor Emmanuel II. Makalipas ang siyam

na taon, ipinahayag ng mga mamamayan ng
Ang pakikipagkita ni Garibaldi (kaliwa) Roma ang pagpapasailalim nila sa republika
kay Victor Emmanuel II sa tulay ng Tea- ng Italya kung kaya naging ganap ang pag-
no sa Caserta sa katimugang Italya ng
1860 ay naging simbolo ng pagsisimula
kakaisa ng mga Italyano sa kanilang lupain.
ng pagkakaisa ng mga estadong Italyano. • Katulad ng Italya, ang Alemanya ay
binubuo ng magkakahiwalay na estado
kanilang teritoryo na napasailalim ito sa bago 1800. Ang mga estadong ito
pamamahala ng Austria at Pransiya. ay naging bahagi ng Pransiya nang
Kasama sa mga tumutol sina Giuseppe sakupin ang mga ito ni Bonaparte.
Garibaldi (1807–1882), heneral at politiko, Nang magapi si Bonaparte, binuo ng
at Camillo Paolo Filippo Giulio Benso Konpederasyong Aleman noong 1815.
(1810–1861), punong ministro ng May 39 estadong Aleman na kasapi
Piedmont-Sardinia noong panahon ni rito, kasama ang Austria at Prussia na
Haring Victor Emmanuel II (1820–1878). mahigit na magkaribal sa pamumuno.
Nang magsimula ang Digmaang Crimean Gayunpaman, nagkaisa ang mga ito sa
noong 1853, nagpadala si Cavour ng mga hangaring mapabilang ang mga esta-
sundalo sa panig ng Pransiya at Gran dong Holstein at Schleswig dahil pana-
Britanya upang labanan ang puwersa ng nahanan ang mga ito ng mga Aleman
Rusya at Austria. Nagwagi dito ang Rusya ngunit naging bahagi ng teritoryo ng
at Austria kung kaya naging bahagi ng teri- Denmark. Noong 1863, ay nagpadala
toryo ng Sardinia ang Lombardy noong ng sundalo ang Prussia at Austria upang
1858. Bunga nito, ang mga estadong suportahan ang pag-aalsa ng mama-
Italyano gaya ng Tuscany, Modena, at mayan ng Holstein at Schleswig laban
Parma ay nag-alsa sa laban sa pamamahala sa Denmark. Nagapi ang Denmark
ng Habsburg. Nagtagumpay ang mga ito sa digmaang ito. Naging teritoryong
at makamit ang kanilang kalayaan mula sa Aleman ang Holstein sa pangangasiwa
Habsburg. Ipinahayag ng mga ito ang kata- ng Austria at ang Schleswig ay napa-
patan sa pamamahala ni Victor Emmanuel II ilalim sa pamamahala ng Prussia.
ng Sardinia. • Noong 1866, sumiklab ang Seven
Dahil sa tagumpay ng Sardinia, na- Weeks War sa pagitan ng Prussia at
ganyak si Garibaldi na magsagawa ng pana- Austria dahil sa mahigpit na tungga-
nalakay sa Sicily at Naples, na mga estadong lian sa pamumuno sa German Confe-
Italyano na naging teritoryo ng Pransiya. deration. Nagwagi sa digmaang ito ang
Noong 1860, pinamunuan niya ang Prussia.
Austria-Hungary, pati ang Bavaria,
Wurttemberg, Baden, at Hesse-
Darmstadt, na mga katimugang esta-
dong Aleman na nasa pamamahala ng
Pransiya.
• Mula 1870 hanggang 1871, naganap
ang Digmaang Franco-Prussian War
dahil nangamba ang Pransiya sa luma-
lawak na kapangyarihan ng Prussia.
Nakiisa sa mga sundalo ng Hilagang

Alemang Konpederasyon ang mga mama-
mayan ng mga katimugang estadong
Ang pagkakaisa ng mga Aleman na Aleman at nakipaglaban sila sa mga Pranses.
naninirahan sa mga kaharian sa iba’t Upang palakasin ang nasyonalismo ng
ibang bahagi ng Gitnang Europa ang nag- mga Aleman at suportahan ang Prussia
bigay-daan upang maitatag Imperyong
sa digmaan ay pinalitan ng hilagang kon-
Aleman. Naitatag ni Otto von Bismarck
ang Hilagang Alemang Konpederasyon pederasyon ang pangalan nito at naging
mula sa pinagkaisang mga estado sa Deutsches Reich (Imperyong Aleman). Ka-
katimugan. launan, nagapi sa digmaan ang Pransiya.
Bilang bayad-pinsala sa digmaan, naging
• Si Otto Eduard Leopold (1815–1898), bahagi ng Imperyong Aleman ang Alsace-
na mas kilala sa ngalang Otto von Lorraine, na panirahan ng mga Aleman
Bismarck dahil siya ang prinsipe ng ngunit bahagi ng teritoryo ng Pransiya mula
Bismarck, ang punong ministro ng nang lagdaan ang Kasunduan sa Versailles
Prussia. Itinatag niya noong 1867 noong 1871. Kasunod nito, nagpasyang
ang hiwalay na Hilagang Alemang sumanib sa Imperyong Aleman ang Bavaria,
Konpederasyon na hindi kasapi ang Wurttemberg, Baden, at Hesse-Darmstadt.
Sagutin
1. Anong mga alyansang naitatag pagkatapos ng Kongreso sa Vienna? Ano ang
kasapian ng bawat alyansa?
2. Paano naapektuhan ang Italya sa desisyon ng Kongreso sa Vienna?
3. Paano nabuo ang Imperyong Aleman?
Pag-usbong ng Militarismo nito, nagsimula ang tinatawag na arms race

Sa pagsigla ng nasyonalismo, lumakas ang o kompetisyon ng malalakas na bansa sa
militarismo. Ito ang kaisipang naninidigan paggawa at pag-imbak ng mga sandata at
sa puwersang militar bilang pundasyon ng se- kasangkapang pandigma upang palakasin
guridad at kapayapaan ng isang bansa. Sama- ang kani-kanilang puwersang militar. Sini-
katuwid, nangingibabaw dito ang mga prin- mulan ito sa sapilitang pagpapatala ng
sipyo, batas, o patakarang militar. Bunga kalalakihan upang maging kasapi ng

puwersa militar ng kanilang bansa. Sa gayon, Hungary. Noong Hunyo 18, 1914, siya at
mapalalaki ang bilang ng kanilang sundalo. ang kaniyang asawang si Sophie (1868–
Sa katunayan, sa pagitan ng 1907 hang- 1914) ay nagtungo sa Sarajevo para ins-
gang 1910, ang naitalang sundalo sa Rusya peksiyonin ang kanilang sandatahang lakas
ay 54 000; 68 000 sa Pransiya; 209 000 sa Bosnia at Herzegovina, na sinakop ng
sa Gran Britanya; 79 000 sa Imperyong Austria-Hungary noong 1908. Ang pana-
Aleman, 16 000 sa Austria-Hungary. nakop ay ikinagalit ng mga makabayang
Dahil dito, lumaki ang naging badyet Serbian kung kaya nagplano sila paslangin
sa aspektong militar ng mga kaharian ang archduke sa opisyal na pagbisita sa
at bansang ito upang tustusan ang mga Sarajevo. Ang nagsagawa nito ay si Gavrilo
gastusin sa sandata, pagkain, uniporme, Princip (1894–1918). Nilapitan niya ang
pagsasanay, at pasahod para sa mga sunda- mag-asawa at binaril. Si Princip ay kasapi
lo. Sa katunayan, ang malalakas na bansa sa ng Black Hand, na samahang naglalayong
Europa ay nag-uukol ng sangkatlo (1/3) mapalaya ang mga Serb, na naninirahan
ng kanilang badyet upang matugunan ang sa labas ng Serbia, mula sa pamumuno ng
pangangailangan ng sandatahang lakas ng mga Habsburg o Ottoman. Nais ng Black
kani-kanilang bansa. Hand na pagkaisahin ang lahat ng lahing
Ang patuloy na arms race sa Europa ay Slavic sa Balkan Peninsula katulad ng Serbia
ikinabahala ng mga bansa. Maaari itong at Montenegro.
maging sanhi ng pagsiklab ng malawakang Ang pagpaslang kay Franz Ferdinand
digmaan sa kontinentte na makaaapekto sa ay magbubunsod ng isang malaking sigalot
ibang panig ng daigdig. Sa Kombensiyon di lamang sa Europa kundi sa ibang bahagi
sa Hague (1899 at 1907), pinag-usapan ng mundo.
ang pagbuo ng mga patakaran para sa pag-
bibigay ng resolusyon sa mga tunggalian ng
mga bansa, kasama rito ang mga nararapat
na gawi ng mga sundalo at mga bansa sa
panahon ng digmaan, deklarasyon ng dig-
maan, pagtanggap at pangangalaga sa mga
sumuko at sugatang sundalo, at pagtatatag
ng hukuman para sa bayad-pinsala.
Ang Krisis sa Sarajevo Bago
pa man ang 1900, hangarin ng Serbia na
bumuo ng malawak at nagsasariling estado
sa Balkan para sa mga Slav, kabilang ang
Bosnia na teritoryo ng Serbia ngunit noo’y
sakop ng Austria-Hungary. Suportado ng
Rusya ang Serbia sa layunin ito. Sa kabi-
lang banda, mahigpit itong tinutulan ng Nagtagumpay si Princip (may hawak ng
Austria-Hungary dahil may mga mama- baril) na paslangin si Ferdinand dahil tinu-
mayang Slavic na naninirahan sa Serbia. lungan siya ng mga pinunong militar ng
Si Archduke Franz Ferdinand (1863– Serbia na isagawa ang pagpaslang.
1914) ang tagapagmana sa trono ng Austria-
Sagutin
1. Paano lumaganap ang militarismo sa Europa?
2. Bakit naganap ang krisis sa Sarajevo?
3. Sa iyong opinyon, makatuwiran ba ang panig ng Serbia na tutulan ang anomang
kahilingan ng Austria-Hungary kaugnay ng naganap na krisis sa Sarajevo?
Ang Unang Digmaang Pandaigdig

Pagsapit ng unang bahagi ng 1900, sa Rusya. Di naglaon, sumali sa digmaan

naging maging magulong at masalimuot ang Pransiya at Gran Britanya bilang
ang ugnayan ng maraming bansa sa kaalyado ng Rusya. Sumunod na nakisang-
Europa. Sa gayon, nagsimulang palakasin kot ang Hapon, Italya, at Tsina.
at palakihan ang kani-kanilang sandata- Sa panahong ito, ang pagsasanib ng
hang lakas. Nagbuo rin ang mga ito ng mga Alemanya, Austria-Hungary, Imperyong
alyansa. Ang Triple Alliance ay pagsasanib Ottoman, at Bulgarya ay tinawag na Central
ng Alemanya, Austria-Hungary, at Italya. Powers. Allied Powers ang tawag sa alyansa
Sa kabilang banda, ang Triple Entente ay ng Rusya, Serbia, Pransiya, Gran Britanya,
binubuo ng Pransiya, Gran Britanya, at Hapon, Italya, at Tsina.
Rusya. Nanumpa ang magkakaalyadong Sumiklab ang Unang Digmaang Pan-
bansa na tutulungan ang isa’t isa sakaling daigdig, na tinawag ding Great War. Malaki
may pananalakay na nangyari. Sa gayon, ang sangkot sa digmaan—31 bansa at 65
masasangkot sa gulo ang isang bansa kahit milyong sundalo. Maraming labanan ang
pa wala itong kinalaman. Ang sigalot sa pagi- naganap sa lupa, lalo na sa Europa, Gitnang
tan ng mga bansa ay maaaring umigting at Silangan, at Aprika. May labanan din sa
magbunsod ng mas malaking kaguluhan, dagat na nangyari sa maraming bahagi
gaya ng digmaan. ng mundo. Maraming bago, mas mala-
Makaraang paslangin si Archduke kas, at higit na mapangwasak na armas ang
Ferdinand ng Austria-Hungary noong ginamit dito. May machine gun na mabilis
1914, naging mas maigting ang tensiyon at sunod-sunod ang pagbuga ng mga bala.
sa Europa. Isinisi ng Austria-Hungary ang May mga tangke at submarino na mga
pagpatay sa pamahalaang Serbian kung sasakyang pandigma. Gumamit ng naka-
kaya nagdeklara ito ng pakikipagdigma lalasong gas. Naghukay ng mga trintsera
sa Serbia. Dahil kaalyado ng Serbia, sini- (trench) na kublihan ng mga sundalong
mulan ng Rusya ang pagpapakilos sa mga nakikipaglaban.
hukbo nito para tumulong sa Serbia. Nag- Subaybayan ang ilang mahahalagang
pakita ng suporta ang Alemanya sa Austria- pangyayari sa Unang Digmaang Pandaigdig
Hungary at nagdeklara ng digmaan laban sa timeline na ito.

Talahanayan 1. Mahahalagang pangyayari sa Unang Digmaang Pandaigdig
TAON PETSA PANGYAYARI
1914 Hunyo 28 Pinaslang si Franz Ferdinand sa Sarajevo.
Hulyo 28 Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Austria-Hungary sa Serbia.
Agosto 1-28 Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Alemanya sa Rusya, Pransiya, at
Belhika, na bahagi ng Planong Schlieffen.
Ang Planong Schieffen ay binuo ni Alfred Schlieffen para sa
pananalakay sa Pransiya kapag pinakilos ng Rusya ang mga puwersa
nito sa mga lugar na malapit sa mga hangganan ng Alemanya. Binuo

ito ni Alfred von Schlieffen (1833-1930) na Alemang heneral at field
marshall.
Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Gran Britanya sa Alemanya;
Austria sa Rusya; Montenegro sa Austria; Pransiya sa Austria; Gran
Britanya sa Alemanya; Hapon sa Austria; Austria sa Belhika.
Setyembre 6–9 Naganap ang Labanan sa Marne (Pransiya) sa paghaharap ng mga
puwersang Pranses at British at hukbong Aleman. Nagapi ang mga
Aleman.
Naghukay ng mga trintsera ang mga Aleman. Simula ito ng
tinaguriang “trench warfare.”
Nobyembre 5 Nagdeklara ng digmaan ang Gran Britanya at Pransiya laban sa
Imperyo Ottoman.
Nobyembre 11 Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Ottoman sa Allied Powers.
1915 Pebrero 18 Sinimulan ng Alemanya ang naval blockade sa Gran Britanya.
Abril 25 Sinalakay ng mga Allies ang Imperyong Ottoman sa Labanan sa
Gallipoli (sa ngayo’y Turkiya). Nagtagal ng siyam na buwan ang
labanan at nagwakas sa pagkawagi ng mga Ottoman at pag-atras ng
mga Allies.
Mayo 6 Pinalubog ng submarinong
Aleman ang Lusitania,
pampasaherong barkong
British, sa katimugang
baybayin ng Ireland. Halos
1 200 ang nasawi, kasama
ang 128 na Amerikano.
Ikinagalit ito ng Estados
Unidos kung kaya nakisali May lulan na mahigit 170 tone-
sa pakikipagdigma sa ladang baril at bala ang Luisitania
Alemanya. nang salakayin ito ng Alemanya.
Mayo 23 Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Italya sa Austria-Hungary.

Oktubre 14 Nakipagdigma ang Bulgaria sa Serbia.
1916 Pebrero 21 Sinalakay ng Alemanya ang Verdun (Pransiya). Ito ang isa sa
pinakamahaba, pinakamadugo, at pinakamarahas na labanan
ng Unang Digmaang Pandaigdig. Mahigit 300 000 ang nasawi.
Nagwakas ang labanan noong Disyembre nang magtagumpay ang
Pransiya.
Mayo 31 Naganap ang Labanan sa Jutland (Denmark) sa pagitan ng

mga hukbong pandagat ng mga British at Alemanya. Ito ang
pinakamalaking naval battle ng Unang Digmaang Pandaigdig. Sa

279 na barko, labing-apat na British na barko ang lumubog at 26
ang nawasak; 11 ang lumubog sa Alemanya at 30 ang nawasak. Sa
British, 6 945 ang nasawi at 3 058 ang sa Alemanya. Sa puntong ito,
Alemanya ang nagwagi.
Hunyo 1 Naghanda ang Gran Britanya ng 105 na barkong pandigma para
sa muling pakikipaglaban sa Alemanya. Ngunit mayroon lamang
40 barko ang Alemanya na combat ready kung kaya hindi ito
nakipaglaban.
Hunyo 4 Nagsimula ang Opensibang Brusilov ng Rusya sa Galicia (ngayo’y
Ukraine). Pinamunuan ni Hen. Aleksei Brusilov (1853–1926), nagapi
ang puwersa ng Austria-Hungary. Nagwakas noong Agosto 10 ang
opensiba, ang pinakamalaking tagumpay ng Central Powers.
Hulyo 1 Sinimulan ng Allies ang opensiba sa Labanan sa Somme (Pransiya).
Nagwakas ang labanan noong Nobyembre. Mahigit isang milyong
sundalo ang sugatan at nasawi ngunit hindi malinaw kung Allied
Power o Central Power ang nagwagi.
1917 Enero 19 Naharang ng mga British ang telegramang Zimmerman na
naglalaman ng panghihikayat ng Alemanya sa Mehiko na sumama sa
digmaan. Dahil dito, magdedeklara ng pakikipagdigma ang Estados
Unidos sa Alemanya noong Abril 6.
Hulyo 31 Sumiklab ang Labanan sa Passchendale, kilala rin sa tawag na

Pangatlong Labanan sa Ypres, sa Belhika. Pinangunahan ng mga
British, layunin ng opensiba na magapi ang puwersang Aleman sa
Belhika. Nagwakas ito noong Nobyrembre 16 at nagwagi ang mga
Allies.
Nobyembre 20 Nagsagawa ng opensiba ang Gran Britanya sa Cambrai (Pransiya). Ito

ang unang pagkakataon na gumamit ng maraming tangke sa labanan.
Nalansag ang depensa ng Alemanya at 7 500 ang naging bilanggo ng
mga British. Ngunit dala ng masamang panahon, nakabawi ang mga
Aleman at sa loob ng dalawang linggo ay naitaboy ang mga British.

1918 Marso 21 Naganap ang sunod-sunod na opensiba ng mga Aleman. Ang unang
opensiba ay nangyari sa Flanders (Belhika). Ito ang mga huling
pagtatangka ng Alemanya para magapi ang mga hukbong British at
Pranses ngunit hindi ito nagtagumpay nang magwakas sa Rheims
(Pransiya) noong Hulyo 18.
Agosto 8 Nagsimula ang Sandaang Araw na Opensiba ng Allied Powers sa
Labanan sa Amiens (Pransiya ). Nang magwakas sa Mons (Belhika)
noong Nobyembre 11, nagwagi ang Allied Powers. Nagwakas ang

Nagwakas ang Unang Digmaang Pan- Malaki na ang ipinanghina ng sandatahang

daigdig. Mahigit 13 milyong sundalo ang lakas ng mga ito. Si Wilhelm II (1859–
nasawi. Mas malaki ang bilang ng mga sibil- 1941), Kaiser ng Alemanya, ay bumaba
yang namatay dahil sa gutom, sakit, masa kaniyang trono noong Nobyembre 10.
saker, o napagitna sa mga engkuwentro ng Ang humalili sa kaniya na si Friedrich Ebert
mga naglalabang puwersa. May 20 milyong (1871–1925) ay masigasig sa pagsulong ng
sundalo pa ang sugatan. Bilyon-bilyong kapayapaan.
dolyar ang naging halaga ng mga nawasak Pagkaraang malagdaan ang kasunduan,
na pag-aari at kabuhayan. nagpulong sa Paris ang apat na Allied Powers
(Gran Britanya, Pransiya, Italya, at Estados
Ang Pagwawakas ng Digmaan
Unidos) para bumuo ng pormal na kasun-
Opisyal na nagwakas ang Unang Dig-
duang pangkapayapaan, na tatawaging
maang Pandaigdig noong ika-11 oras ng
Kasunduan sa Versailles. Nilagdaan ito
ika-11 araw ng ika-11 buwan ng 1918.
noong Hunyo 28, 1919 at ipatutupad
Sunod ito sa kasunduang armistice (tigil-
simula Enero 10, 1920.
labanan) na nilagdaan ng Alemanya ng
madaling-araw ng Nobyembre 11, ika-5 Mga Kasunduang Pangkapa-
ng umaga, sa isang bagon ng tren sa labas yapaan Ang pag-uusap para sa kasun-
ng Compiégne sa Pransiya. Ang araw na duang pangkayapaan ay sinimulan noong
ito—Nobyembre 11, 1918—ay tatawaging Enero 18, 1919. Dumalo ang mga kina-
“Armistice Day.” tawan ng mga Allied Powers sa Paris
Alinsunod sa kasunduan ang kagyat na Peace Conference upang tapusin na ang
pag-alis ng mga puwersang Aleman sa mga ilang usaping may kinalaman sa naka-
teritoryo ng Allied Powers, disarmament at raang digmaan. Nais nina David Lloyd
demobilisasyon ng Alemang militar, at pag- George (1863–1945), punong ministro
papalaya sa mga bilanggong Allied. Walang ng Gran Britanya, Georges Clemenceau
magawa ang Alemanya kundi tanggapin (1841–1929), punong ministro ng Pransiya,
ang mga probisyon ng kasunduan. Nauna at Vittorio Emanuele Orlando (1860–
nang sumuko ang mga kaalyado nito. 1952), punong ministro ng Italya, na
pagbayarin at papanagutin ang Alemanya.
Nais naman ni Woodrow Wilson (1856–
1924), pangulo ng Estados Unidos na bu-
muo sila ng Liga ng mga Bansa upang mati-
yak ang kooperasyon at maiwasan na ang mga
digmaan.
Simula 1919 hanggang 1920, lumagda
sa iba’t ibang kasunduang pangkapayapaan
ang mga bansang kasapi ng Central Powers
para sa kanilang pagsuko at pagtigil ng pa- Ang pagpupulong sa Paris Peace Con-
ference ng mga pinuno ng Big Four na
nanalakay ng Allied Powers. Nasa talaha-
sina (mula kanan pakaliwa) David Llyod
nayan ang ilan sa mahahalagang probisyon George, Vittorio Emanuele Orlando,
ng mga kasunduang pangkapayapaan na Georges Clemenceau, at Woodrow
inilahad ng Allied Powers at nilagdaan mga Wilson ang naghudyat sa pinal na pagwa-
kasapi ng Central Powers. wakas ng Unang Digmaang Pandaigdig.
Talahanayan 2. Mahahalagang probisyon ng mga kasunduang pangkapayapaan

Kasunduan Petsa ng Mga Lumagda Mahahalagang Probisyon
Paglagda
Versailles Hunyo 28, 66 kinatawan mula sa • Pagtatatag ng League of Nations
1919 32 bansa, kasama ang • Pagtatakda sa 100 000 ng hukbong
Allied Powers sandatahan at 15 000 ng hukbong
pandagat; pagbuwag sa hukbong
panghimpapawid
• Pagtanggi sa pahintulot na
magkaroon ng hukbong Aleman
sa Rhineland (rehiyon sa kanlurang
bahagi ng Alemanya) upang di
maging banta sa Belhika at Pransiya
• Pagsuko ng Cameroon sa Pransiya at
Togoland sa Gran Britanya
Saint- Setyembre Mga kinatawan ng • Pagtatatag ng Republika ng Austria
Germain-en- 10, 1919 Austria at 27 Allied • Pagbalik ng Galicia sa Poland at
Laye Powers at mga Bukovina sa Romania
kaugnay na bansa, • Pagtatatag ng Czechoslovakia sa
kabilang ang Pransiya, Gitnang Europa mula sa teritoryong
Hapon, Yugoslavia, Austrian
Belhika, Tsina, Cuba,
Czechoslovakia, Gresya,
Nicaragua, Panama,
Poland, Portugal,
Romania, at Siam

Kasunduan Petsa ng Mga Lumagda Mahahalagang Probisyon
Paglagda
Neuilly-sur- Nobyembre Mga kinatawan ng • Pagtakda sa 22 000 bilang ng sundalo
Seine 27, 1919 Bulgaria at Allied • Pagkilala sa kalayaan ng mga
Powers at mga kaharian ng Yugoslavia
kaugnay na bansa, • Pagdeklara sa Western Thrace
kabilang ang Gresya, (tanging lagusan ng Bulgaria sa Dagat
Hapon, Romania, Aegean) bilang teritoryo ng Gresya
Serbia, Belhika, Tsina, • Pagdeklara sa Macedonia bilang

Cuba, Hejaz, Poland, bahagi ng Yugoslavia
Portugal, Siam, at • Pagdeklara sa Dobruja bilang teritoryo
Czechoslovakia ng Romania
Trianon Hunyo 4, Mga kinatawan ng • Pagtatag sa Republika ng Hungary
1920 Hungary at Allied • Pagtatag sa Yugoslavia sa Balkan
Powers at mga Peninsula
kaugnay na bansa,
kabilang ang Hapon,
Tsina, Cuba, Gresya,
Nicaragua, Panama,
Poland, Portugal,
Romania, Estado
ng Serb-Croat-
Sloeve, Siam, at
Czechoslovakia
Sèvres Agosto 10, Mga kinatawan ng • Pagtakda sa laki ng lakas militar ng
1920 Imperyong Ottoman at Imperyong Ottoman: 50 700 sundalo,
Allied Powers, kasama 13 barko, at pagbuwag sa hukbong
ang Hapon, Armenia, panghimpapawid
Belhika, Gresya, Hejaz, • Kontrol ng Allied Powers sa
Poland, Portugal, sistemang pinansiyal ng imperyo
Romania, Yugoslavia, • Pamamahala ng Pransiya sa mga
at Czechoslovakia pamayanan sa Talampas ng Anatolia
at Timog-Silangang Turkiya
• Pagdeklara sa Syria at Lebanan bilang
mandatong teritoryong Pranses
• Pagdeklara sa Thrace bilang teritoryo
ng Gresya
• Pagdeklara sa Cyrus bilang kolonya
ng Gran Britanya
• Pagdeklara sa Palestine at Iraq
bilang mandatong teritoryong British
Sa pagkawawakas ng Unang Dig- Sa lahat ng ito, naging tampok ang pag-
maang Pandaigdig, malaki ang ipinagbago tatag ang League of Nations, na ang pangu-
ng politikal na anyo ng mundo. Apat na nahing layunin ay masawata ang muling
imperyo ang nabuwag. Ito ang Ottoman, pagsiklab ng pandaigdigang digmaan.
Austria-Hungary, Aleman, at Ruso. Nawala
sa Alemanya ang 13 porsiyento ng lupain
nito sa Europa bukod pa sa lahat ng terito-
ryo nito sa labas ng kontinente. Ang mga
kolonyang Aleman sa Aprika ay pinagha-
tian ng Gran Britanya at Pransiya habang

ang mga nasa Pasipiko ay napunta sa
Hapon. Ang mga teritoryo ng Imperyong
Ottoman sa Gitnang Silangan ay naging
mandatong teritoryo—Iraq at Palestina sa
Gran Britanya at Syria sa Pransiya. May ba-
hagi ng Rusya na napunta sa Romania at
Itinatag noong Enero 10, 1920 ang League
Poland at ilang bahagi ay naging mga ba- of Nations. May 42 itong founding mem-
gong nasyon ng Finland, Estonia, Latvia, at bers at hindi kasama rito ang Estados
Lithuania. Gayunman, hindi naipagkaloob Unidos—at hindi rin naging kasapi—ka-
sa Ukraine ang kasarinlan nito. hit pa masigasig si Pangulong Wood-
row Wilson sa pagtatag nito. Nabuwag
Sinuportahan ng India at mga bansa sa
ang League noong Abril 20, 1946. Naka-
Timog-Silangang Asya ang Allied Powers na larawan ang unang pulong ng asamblea
naghahangad ng kasarinlan mula sa Gran Bri- ng League noong Nobyembre 15, 1920 sa
tanya at Pransiya ngunit naisantabi ang kani- Geneva.
lang mga hangarin.
Sagutin
1. Bakit naganap ang Unang Digmaang Pandaigdig?
2. Ano ang naging politikal na anyo ng mundo pagkatapos ng digmaang pandaigdig?
3. Sa iyong opinyon, nakatulong ba ang mga usaping pangkapayapaan upang
magkaunawaan ang mga bansang nasangkot sa Unang Digmaang Pandaigdig?
Mga Salik sa Pagsiklab ng Ikalawang

Digmaang Pandaigdig
Ang malaganap na kaunlarang pantek- aspektong pinansiyal. Kasabay ng pagla-
nolohiya na naranasan ng mga Europeo kas ng kanilang produksiyon ng kotse, ero-
bago sumapit ang ika-19 siglo na nagpaplano, radyo, kable para sa telepono, tren,
lakas sa ekonomiya ng mga kaharian sa kon- kasuotan, gamot, at pagkain ay naging
tinenteng ito ang nagpayaman sa kanilang masagana rin ang kanilang pamumuhay.

Ang katatagang pang-ekonomiya ng mara- iyon dahil ang tatlong pirasong itlog ay 600
ming kahariang Europeo ay pinangarap na milyon samantalang ang isang bagol ng tina-
makamit ng bansa sa iba-ibang panig ng pay ay mabibili sa halagang 80 bilyong
mundo. Ngunit ang lahat ng kasaganaan at deutschemark.
katatagang pang-ekonomiyang ito ay napa- Sa ganitong kalagayan, umiral ang iba
wi sanhi ng pagsiklab ng Unang Digmaang pang pangyayaring naganap sa Europa pag-
Pandaigdig. katapos ng Unang Digmaang Pandaigdig.
Kalagayang Pagkabuhayan Ang Stock Market Crash
Pagkatapos ng 1918, maraming kaharian at noong 1929 Pagkatapos na digmaang

bansa sa Europa ang nabaon sa utang upang pandaigdig, marami ang nawalan ng
mabayaran ang kanilang mga ginastos sa trabaho, humina ang produksiyon sa mga
digmaang pandaigdig. Maraming Europeo pabrika at pagawaan, at bumagsak ang
ang nawalan ng trabaho dahil nawasak ekonomiya sa Europa.
ang mga pabrika, pati na ang makinaryang Sa kabila ng paglahok sa digmaan, sumig-
gamit sa produksiyon ng mga kasangkapan la ang ekonomiya ng Estados Unidos noong
at pagkain. Upang matugunan ang kanilang mga 1920 kung kaya tinaguriang “Roaring
pangangailangang pinansiyal, nag-imprenta 20s” ang dekadang ito. Sa panahong ito,
ng maraming salapi ang maraming kaha- mahigit sa 70% ng mga kasangkapan, maki-
rian sa Europa ngunit nagbunga ito ng pag- narya, at ibang produktong gawa sa
taas ng presyo ng bilihin dahil sa kaunti Estados Unidos ang naipagbibili sa ibang
lamang ang mga produkto sa pamilihan. bansa. Gayundin, ang 95% ng mga mang-
Sa panahong ito, sa bagong Alemanya, gagawang Amerikano noon ay may trabaho
ang pagkain, gamot at ibang pangunahing kaya may sapat silang salapi upang maka-
pangangailangan ay napakahirap na matu- pagnegosyo at makabili ng stock o sapi sa
gunan. Naging napakababa ng halaga ng negosyo. Ang salaping ibinabayad sa stock ay
kanilang salapi kung kaya ang 4.2 trilyon ginamit ng mga negosyante upang magtayo
deutschemark (salapi ng Alemanya) ay may ng iba pang negosyo at makapagpahiram ng
katumbas lamang na isang US dolyar ($1). puhunang salapi para sa nais na magtayo ng
Sa katunayan, naging labis ang pagtaas ng negosyo, lalo na yaong sa Europa. Marami
presyo ng mga bilihin noong panahong ang tumubo nang malaki sa pagtaas ng presyo
ng stock kaya lalong nahikayat ang mara-
ming Amerikano na bumili ng stock. Ngunit
Bundesarchiv, Bild 146-1971-090-
noong Oktubre 1929, biglang bumaba

ang presyo ng stock dahil sa nalugi ng mga
negosyo. Upang maiwasan ang ganap na
14 / CC-BY-SA 3.0
pagkalugi, maraming Amerikano ang nag-

benta ng kanilang stock sa mababang presyo.
Dahil dito, lalo pang nalugi ang maraming
Ang kakapusan ng mga produktong negosyo. Maraming manggagawang Ameri-
mabibili ang nag-udyok sa maraming kano ang nawalan ng trabaho.
Aleman na hintayin ang pagbubukas Umabot sa Europa ang epekto ng pag-
ng tindahan upang makabili ng kani- bagsak ng stock market sa Estados Unidos
lang pangangailangan.
dahil itinigil ng mga negosyanteng
Amerikano ang pagpapautang ng salapi tuluyan nang bumagsak. Noong 1932,
sa mga negosyanteng Europeo. Kapos sa tina-tayang mahigit sa $30 bilyon ang
puhunan, humina ang paggawa ng pro- pag-kalugi ng mga negosyo sa iba’t ibang
dukto sa Europa. Maraming negosyo ang panig ng daigdig.
Sagutin
1. Ano ang naging epekto ng digmaang pandaigdig sa ekonomiya ng Europa?
2. Bakit bumagsak ang stock market sa Estados Unidos noong 1929?
3. Paano nakaapekto sa kabuhayan ng Estados Unidos at mga bansang Europeo ang
Stock Market Crash ng 1929?
Paglitaw ng MarubDob na
Nasyonalismo Maraming Europeo,
lalo na ang mga Aleman at Italyano, ang
hindi sang-ayon sa Kasunduan sa Versailles.
Alinsunod sa kasunduan, tatanggapin ng
Alemanya ang sala sa pakikipagdigma, at
dahil dito, magbabayad ito ng $31.5 bil-
yon para sa pinsala sa digmaan. Mahigit sa
69 929.68 kilometro kuwadrado ng teritor-
yo nito sa Europa ang nawala dito. Sa panig
Bilang simbolo ng kapangyarihan at huris-
ng mga Italyano, marami sa kanilang mga dikdiyon, ang fasces ay nagmula sa sibili-
kababayan ang nagbuwis ng buhay upang sasyong Etruscan na naipasa sa matan-
labanan ang Allied Powers ngunit hindi nai- dang Roma. Karaniwang gawa sa kahoy
pagkaloob sa Italya ang kontrol sa baybayin na elm o birch, ito ay may habang 1.5 met-
ro at mahistradong Romano ang humaha-
ng Dalmatia at daungan ng Fjume (mga teri-
wak nito.
toryo ng Croatia na nasa Dagat Adriatiko).
Nangibabaw ang damdamin na parang
kapangyarihan sa matandang Roma. Gina-
silang “sinaksak sa kanilang likuran” at
mit itong emblem ng Partito Nationale
sinisi ang mga lumagda sa Kasunduan sa
Fascista (Partidong Pambansa ng mga
Versailles, ang mga bagong pamahalaan, at
Pasista).
sa bahagi ng Alemanya, ang mga Hudyo,
Ang pasismo ay pilosopiya, kilusan, o
sa pagkatalo ng Alemanya. Umigting ang
rehimen na dumadakila sa bansa—ngunit
simpatiya sa pasismo at nazism na naipag-
higit sa lahi dahil naniniwala ang mga
kakamali sa diwa ng nasyonalismo.
pasista (tawag sa mga tagasunod) na ang
Pasismo Ang pasismo ay politikang kanilang lahi ay nakahihigit sa iba, lalo na
makabansa ngunit may katangian na pagi- sa mga Hudyo. Ayon sa mga pasista, magi-
ging sukdulan. Nanggaling ito sa salitang ging matagumpay lamang ang isang bansa
Italyano na fascio (mula sa Latin na fasces) sa pamamagitan ng disiplina, walang
na ibig sabihin ay “bungkos ng patpat.” humpay na paggawa, at pagpupunyagi sa
Tinutukoy nito ang mga gabilyang kahoy patnubay ng isang lider kaya ito ang magi-
at palakol na itinali at naging simbolo ng ging tugon sa bumabagsak na ekonomiya.

Sa gayon, kailangan nilang maglingkod Sinuportahan siya ng mga beteranong
sa bayan maging ang relihiyon, paaralan, nawalan ng trabaho at sila rin ang unang
pahayagan, sining, teknolohiya, agham at bubuo ng Camicie Nere (Black Shirts) na
halos lahat ng mga bagay at institusyon sandatahang lakas ng partido pasista na iti-
ng lipunan. Bilang kilusan, ito ay nagtata- natag noong Marso 1919.
guyod ng diktadura, pribadong pagma- Noong Oktubre 1922, pinamunuan
may-ari, kontrol ng estado sa ekonomiya, at ni Mussolini ang mga Black Shirts March
pagsugpo sa katunggaling kilusang pampo- sa Roma. Ipinahayag niya na siya ang
litika, lalo na ang sosyalismo at komunismo. tanging makapagpapabalik sa kaayusan sa
Maraming Europeo ang nahikayat Italya. Inanyayahan siya ni Haring Victor

pasismo, lalo na ang mga mamamayan Emmanuel III (1869–1947) na bumuo ng
ng mga bansang lugmok ang ekonomiya. bagong pamahalaan kapalit ng pinamu-
Ang Espanya, Austria, Hungary, Romania, munuan noon ni Punong Ministro Luigi
Poland, at Finland ay may pamahalaang Facta (1861–1930). Unti-unting nilansag
pasista; samantala, sa Norway, Denmark, ni Mussolini ang mga institusyon ng
Gran Britanya, Belhika, Pransiya, at Italya demokratikong pamahalaan at noong
ay may mga organisasyong pasista. 1925, itinanghal niya ang sarili na “Il
Duce” o “Ang Pinuno,” diktador ng
Pasismo sa Italya Naniniwala
pasistang Italya. Nakipag-alyansa siya kay
ang maraming Italyano na hindi naging
Adolf Hitler noong Ikalawang Digmaang
makatuwiran ang kasunduang pangkapa-
Pandaigdig.
yapaan. Mahigit 450 000 Italyano ang na-
sawi sa digmaan. Hindi naibigay sa Italya Nazism sa Alemanya Noong
ang mga teritoryong ipinangako rito ka- 1937, nagpunta sa Alemanya si Mussolini
pag sumama ito sa digmaan, alinsunod sa para makipagkita kay Adolf Hitler (1889–
lihim na pakikipagkasundo nito sa Allied 1945), sundalo at politiko, at Führer (lider)
Powers noong 1915. Nabaon sa utang ang ng bansa.
Italya, lalo na sa Estados Unidos. Dahil dito, Si Hitler ang tagapagtatag ng Nation-
bumagsak ang ekonomiya ng bansa at mara- alsozialistisctsche Arhe Deutsche Arbeiter-
mi ang walang trabaho. Laganap ang kagu- partei (Partido ng Makabayang Sosyalitang
luhan na pinalala pa ng pangamba sa isang Manggagawang Aleman) noong Pebrero 24,
rebolusyong sosyalista. Ang ganitong kala- 1920. Ipinaiiral ng Nazi ang totalitar-
gayang panlipunan ang dahilan kaya mara- yong pamahalaan, kontrol ng estado sa
mi ang nagsuporta kay Benito Mussolini lahat ng industriya, superyoridad ng isang
(1883–1945). Ipinangako niyang iaahon lahi, at ganap na kapangyarihan ng fuhrer.
ang Italya at ibabalik ang kadakilaan nito. Sa gayon, ang nazism ay isang anyo ng
Si Mussolini ay beterano ng Unang pasismo.
Digmang Pandaigdig at pabliser ng mga Isa sa mga layunin ng nazism ang pana-
pahayagang sosyalista. Itinatag niya noong tiliing dalisay ang “superyor na lahi”—ito
1919 ang partidong pasista, ang Fasci ang Aryan, para sa kanila—at lipulin ang
Italiani di Combattimento (Italyanong mababang uri ng lahi, lalo na ang mga
Fasces ng Labanan), na naging Partito Hudyo. Layunin din nito na pagkaisahin
Nazionale Fascista (Pambansang Partido ng ang lahat ng mga Aleman, palawakin ang
mga Pasista) pagkaraan ng dalawang taon. teritoryong saklaw ng Alemanya, at tiyakin
na ang kanilang bansa ay magiging
panirahan lamang ng mga Alemanya. Tinu-
tutulan ng nazism ang mga kaisipang li-
beral, sistemang parlamentaryo, at Komu-
nismo, at pagkakapantay-pantay ng mga
lahi. Ang mga doktrina ng nazism ay nasa
aklat na Mein Kampf (Aking Pakikibaka) ni
Hitler.
Noong 1933, itinalagang chancellor ng
Alemanya si Hitler matapos niyang ipanga-

ko na tutugunan ng kaniyang Partidong nazi
ang pagbagsak ng ekonomiya, kawalan ng Mga Hudyong babae at bata mula
trabaho, at kahirapan. Noong Pebrero 23, Hungary ang naglalakad papunta sa isa
sa mga gas chambers ng Auschwitz
1933, nasunog ang gusali ng Reichstag
noong 1944
(parlamento ng Alemanya) na isinisi ni
Hitler sa mga komunista. Dahil dito, ipi-
Aleman” dahil ang Aleman ay superyor
nasa ng parlamento ang batas na nagbibigay
na lahi.
ng kapangyarihan sa kasapi ng gabinete na
Noong 1935, ipinatupad sa Alemanya
gumawa ng batas kahit walang pahintulot
ang Batas ng Nuremburd na nauukol sa
ng Reichstag. Naging daan ito para maging
Lahi at naging legal ang pag-usig, pagpa-
diktador si Hitler na nakilala bilang Fuhrer
pahirap, at paglipol sa mga lahing imperyor.
ng Ikatlong Imperyong Aleman (Third
Mula 1939 hanggang 1945, ihihiwalay ang
Reich dahil mula ito sa Banal na Imper-
paninirahan ng mga Hudyo sa mga Nazi
yong Romano at Ikalawang Imperyong
ghetto. Bukod sa ghetto, magtatatag din ng
Aleman) noong 1871. Binuwag niya ang
mga concentration camp at extermination
mga unyon ng manggagawa at mga parti-
camp. Sa Auschwitz (Poland), na noo’y
dong politikal.
sakop ng Nazi Alemanya, ay may isang
Ang Holocaust Ang holocaust ay kompleks ng mahigit 40 concentration
mula sa mga salitang Griyego na holos camps at extermination camps. Marami
(buo) at kaustos (sinunog). Tinutukoy nito ritong gas chambers. Dito dinadala ang
ang sakripisyong alay na sinusunog sa altar. mga bilanggo at sama-sama silang inila-
Ngayon, ang Holocaust ay tumutukoy sa lagay sa mga chambers at pinalalanghap ng
sistematikong paglipol ng mga Alemang nakalalasong gas para mamatay..
Nazi sa mga Hudyo sa Europa (pati na ang Nang magtapos ang Ikalawang Digma-
mga Gypsies o Romani, Slav, intellectually ang Pandaigdig sa Europa noong Mayo 8,
disabled, disindente, at homosexual) noong 1945, ang mga namatay sa Holocaust ay
panahon ni Hitler. humigit-kumulang sa anim na milyong
Sa kaniyang aklat na Mein Kampf, Hudyo at mga limang milyon pa mula sa
inilarawan ni Hitler ang mga Hudyo na ibang lahing mas mababa at mga taong
isang buktot na lahi na nagnanais ng itinuturing na imperyor sa mga Nazi
dominasyon sa mundo. Para sa kaniya, Aleman. Mahigit sa isang milyong nasawi
kailangang lipulin ang “kanser sa lipunang ay mga bata.

Sagutin
1. Ano ang pasismo at nazism?
2. Bakit marami ang tumangkilik sa pasismo at nazism?
3. Ano ang Holocaust? Bakit isang malagim na yugto ito sa kasaysayan ng
sangkatauhan?
Ang Pagsiklab ng Ikalawang saksi ang sangkatauhan sa paglitaw at pag-

Digmaang Pandaigdig Humigit- panaw ng malulupit na diktador, paggamit
kumulang sa 20 taon pagkaraang mag- ng pamamuksang sandata, gaya ng bazooka,
wakas ang Unang Digmaang Pandaigdig ay V-rocket, at bomba atomika, at paglipol sa

naharap na naman ang mundo sa global na mga lahi, gaya ng mga Hudyo at Romano
sigalot. (Gypsies).
Nagsimula ang Ikalawang Digmaang May serye ng mga pangyayari na
Pandaigdig noong 1939 at nagwakas noong naging dagitab sa pagsiklab ng Ikalawang
1945. Sa pagitan ng mga taong ito, naging Digmaang Pandaigdig.
Talahanayan 3. Mga serye ng pangyayari tungo sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig

1931 Setyembre 19 Sinakop ng Hapon ang Machuria (Tsina) at itinatag ang papet na
estado ng Manchukuo. Nagwakas ang pananakop noong Setyembre 2,
1945.
1935 Marso 16 Nilabag ni Hitler ang probisyon sa Kasunduan sa Versailles hinggil
sa pagpapalaki at pagpapalakas ng sandatahang lakas ng Alemanya.
Nais ni Hitler na bumuo ng Wehrtmacht, nagkakaisang sandatahang
lakas ng Nazi Alemanya. Nalansag ang Wehrmacht noong Mayo 8,
1945.
Setyembre 15 Ipinatupad sa Alemanya ang Nuremberg Race Laws na nauukol
sa persekusyon sa mga Hudyo at sa kalauna’y isasama ang mga
Gypsies, may lahing-Gypsy, at iba pa. Ipinasawalang-bisa ang mga
batas noong Mayo 8, 1945.
1936 May 2 Sinakop ng Italya ang Ethiopia (tinatawag ding Abyssinia). Sunod na
sasakupin ang Somaliland at Eritea at itatatag ang Africa Orientale
Italiana, kolonya ng Italya sa Silangang Aprika. Nabuwag ito noong
1941.
Hulyo 17 Sumiklab ang digmaang sibil sa pagitan ng mga Republikano at
Nasyonalista sa Espanya. Sinuportahan ng Unyon Sobyet ang mga
Republikano na tapat sa demokratikong pamahalaan; sinuportahan ng
Axis Powers ang mga Nasyonalista na pinamunuan ni Hen. Francisco
Franco. Nagtapos ang digmaan noong 1939; pinamunuan ni Franco
ang Espanya hanggang sa mamatay noong 1975.
Nobyembre 23 Nilagdaan ng Alemanya at Hapon ang Kasunduang Anti- Comintern na
laban sa komunismo. Sumapi ang Italya at Espanya noong 1941.
1938 Marso 12 Sinakop ng Alemanya ang Austria. Tinawag itong Anschluss o unyong
politikal ng Austria sa Alemanya.
Setyembre 30 Sinakop ng Alemanya ang Sudentenland, bahagi ng Czechoslovakia,
Tinawag itong “Pagtataksil ng Munich.”
1939 Agosto 23 Lumagda sa Kasunduan hinggil sa Non-Aggression ang Alemanya at
Unyon Sobyet. Sa kasunduang ito, lihim na sumang-ayon ang Rusya
sa pananalakay ng Alemanya sa Poland.
Sa pakikipagdigma, ang teatro ay tumu- Hilagang Aprika. Naganap ang mas

tukoy sa lugar na pinangyayarihan ng ma- malawak na digmaan sa teatrong Pasipiko.
hahalagang labanan. Sa Ikalawang Dig- Saklaw nito ang malaking bahagi ng Karaga-
maang Pandaigdig, may dalawang pangu- tang Pasipiko, Silangang Asya, Timog-
nahing teatro: ang Europeo at Pasipiko. Silangang Asya, ilang isla sa Oceania, at
Ang teatrong Europeo ay naganap sa kon- mga isla ng Aleutian sa Hilagang Amerika.
tinente, mula Karagatang Atlantiko hang- Subaybayan ang ilang mahalagang
gang Kabundukang Urral. Kasama rito pangyayari sa Ikalawang Digmaang Pan-
ang mga labanan sa Gitnang Silangan at daigdig sa timeline na ito.
Talahanayan 4. Mga mahalagang pangyayari sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig

1939 Setyembre 1 Sa pamamagitan ng blitzkrieg (lightning war o mabilis at sunod-sunod
na pananalakay), sinalakay ng Alemanya ang Poland. Nagdeklara ng
pakikipagdigma ang Britanya at Pransiya sa Alemanya.
Opisyal na nagsimula ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
Setyembre 3 Pinalubog ng mga submarinong Aleman, tinawag na U-boats, ang
mga barko ng mga Allies. Hudyat ito ng Labanan sa Atlantiko na
magpapatuloy hanggang 1945.
Nobyembre 30 Sinakop ng Unyon Sobyet ang ilang bahagi ng Poland. Binantaan nito
ng pananalakay ang Lithuania, Estonia, and Latvia at pagkadaka’y
pinamunuan ang mga ito.
1940 Abril 9 Sinalakay at sinakop ng Alemanya ang Norway at Denmark. Sunod
nitong sasakupin ang Netherlands, Belhika, Luxembourg, at Pransiya.
Hunyo 10 Nagdeklara ng pakikipagdigma ang Italya sa Gran Britanya at
Pransiya.
Hunyo 10 Dahil sa interes sa Aprika, nagsimula ang mga labanan dito—mula
Ehipto hanggang Morocco—ng mga Allies sa pamumuno ng mga
British at Axis powers, na pinamunuan ng mga Italyano at Aleman.
Nagwakas ang mga labanan noong Mayo 10, 1943.
Hulyo 10 Unang labanan sa himpapawid ng Royal Air Force ng Britanya at
Luftwaffe ng Alemanya.

Setyembre 7 Binomba ng mga eroplanong pandigma ng Alemanya ang London.
Mahigit 40 000 ang nasawi sa London Blitz, tawag ng mga British sa
pagbobombang ito na nagtapos noong Mayo 21, 1941.
Ang mga kabataang British ang unang naapektuhan nang ma-

sira ang kanilang tahanan dahil sa pagsabog ng mga bombang
ibinagsak ng mga Aleman sa Londres.
Setyembre 22 Inokupahan ng Hapon ang Indotsina.

Setyembre 27 Nilagdaan ng Alemanya, Italya, at Hapon ang Tripartite Pact, tinawag
ding Berlin Pact. Ito ang kasunduang pumalit sa Anti-Comintern Pact.
Sa kasunduang ito, tinukoy ang Estados Unidos na pangunahing
banta at hindi ang Unyon Sobyet. Ang dokumento nito ang magiging
batayan ng pagbuo sa Axis Powers (Italya, Alemanya, at Hapon).
Sa kalaunan, lalagda rin sa kasunduan ang Hungary, Romania,
Bulgaria, Yugoslavia, at Slovakia.
1941 Marso 11 Sinimulan ng Estados Unidos ang patakarang Lend-Lease para
masuplayan ng pagkain, langis, at sandatang pandigma ang Gran
Britanya, Unyon Sobyet, Pransiya, Tsina, at ibang nasyong kaugnay ng
Allied Powers.
Abril 6 Sinakop ng Axis Powers ang Gresya at Yugoslavia.
Hunyo 15 Sinuspende ng Estados Unidos ang pagpapautang sa Alemanya at
Italya. Nang sumunod na buwan, nai-freeze ang lahat ng assets ng
Hapon sa Estados Unidos. Lahat ng assets ng mga bansa sa Axis
na ipinuhunan sa mga institusyong pinansiyal ng Estados Unidos ay
frozen.
Disyembre 7 Binomba ng Hapon ang Pearl Harbor sa Hawaii. Halos kaalinsabay
nito, binomba ang Pilipinas at mga isla ng Wake at Guam, mga
kolonyal na teritoryo ng Estados Unidos.
Bago matapos ang taon, nasakop ng Hapon ang Malaya, Thailand,
Burma, at Shanghai at Hong Kong (Tsina).
1942 Abril 9 Sumuko ang USAFFE (United States Army in the Far East) sa
Bataan (Pilipinas). Nagsimula ang tatawaging Death March ng mga
sundalong Amerikano at Pilipino mula Mariveles (Bataan) hanggang
San Fernando (Pampanga) bago sila isinakay sa tren papuntang
Kampo O’Donell sa Tarlac kung saan sila’y ikinulong.
Selyong gumugunita sa ika-75 na anibersaryo ng Death March noong

2017
Mayo 6 Sumuko sa Hapon ang USAFFE sa Pilipinas. Kontrolado na rin ng

Hapon ang malaking bahagi ng Indonesia, Burma, at New Guinea.
Hunyo 4 Nagwagi ang Allies sa Labanan sa Midway Atoll sa Hilagang
Karagatang Pasipiko.
Hunyo 7 Sinakop ng Hapon ang mga isla ng Attu at Kiska (mga islang Aleutian)
sa Alaska.
Hunyo 18 Sinimulan ng Estados Unidos, Canada, at Gran Britanya ang lihim na
proyektong makikilala kalaunan sa tawag na Proyektong Manhattan,
na magdedebelop ng mga armas nukleyar.
Setyembre 3 Nagsagupaan ang mga hukbong Aleman at Sobyet sa Labanan
sa Stalingrad (Rusya), isa sa mga pinakamadugong labanan sa
kasaysayan.
Setyembre 9 Isang eroplanong Hapon ang nagbagsak ng bomba sa Brookings,
Oregon (Estados Unidos). Bagaman maliit na insidente dahil isang
incendiary bomb ang pinasabog, ito ang unang pagkakataon na
nabomba ang lupain ng Estados Unidos.
Nobyembre 12 Sinimulan ng Estados Unidos ang island hopping sa pakikipagdigma
sa puwersang Hapon. Nagapi nito ang mga Hapon sa Guadalcanal,
isa sa mga isla sa Timog Pasipiko.
1943 Mayo 15 Sa pamumuno ni Pangulong Charles de Gaulle ng Pransiya, inilunsad
ang Resis o Maquis (French Resistance). Kasama sa mga gawain ng
kilusan ang estilong gerilya at pag-eespiya.
Hulyo 5 Nagwagi ang mga Sobyet sa mga Nazi sa Labanang Kursk sa
Dagat Barents sa hilagang baybayin ng Rusya at Norway. Ito ang
pinakamalaking labanan ng mga tangke.

Hulyo 25 Bumagsak ang mga pasista sa Italya at naalis sa pagka-“Il Duce” si
Mussolini. Dinakip, nilitis, at hinatulan siya ng kamatayan.
Nobyembre 20 Nanalo ang Estados Unidos sa puwersa ng Hapon sa Labanan sa
Tarawa Atoll sa Micronesia. Nagtapos ang labanan pagkaraan ng
tatlong araw at mahigit 1500 Amerikano ang nasawi.
1944 Pebrero 20–25 Tinawag na “Big Week” dahil sa paglunsad ng mga puwersang
Amerikano at British ng malawakang pagbomba sa Alemanya.
Hunyo 6 Sinimulan ang “Operasyon Overlord,” pinakamalaking pananalakay

na pandagat, panlupa, at panghimpapawid. Mahigit 160 000 hukbong
British, Amerikano, at Canadian ang lumahok sa pananalakay na ito
sa baybayin ng Normandy, Pransiya. Mahigit 4000 ang nasawi sa
isang araw na pananalakay.
Hulyo 24 Napalaya ng puwersang Sobyet ang extermination camp sa Majdanek
(Poland).
Agosto 10 Naging matagumpay ang mga Allies sa “island hopping” na
estratehiya ng pakikipaglaban. Ang mga Isla ng Marianas ay
kontrolado na ng Estados Unidos at napaalis na ang mga Hapon sa
malaking bahagi ng Timog-Silangang Asya.
Agosto 25 Sumuko ang mga Nazi sa Paris.
Oktubre 20 Pagkaraang lisanin ang Pilipinas noong 1942, lumapag sa isla ng
Leyte si Hen. Douglas MacArthur para simulan ang pagpapalaya sa
Pilipinas.
Oktubre 21 Bumagsak ang Aachen, ang unang lungsod sa Aleman na inokupahan
ng Allies.
Disyembre 6 Inilunsad ng Alemanya ang malaking opensiba sa magubat na rehiyon
sa Silangang Belhika (Ardennes), Hilagang-Silangang Pransiya, at
Luxembourg. Tinawag din itong Ardennes Counteroffensive o “Battle
of the Bulge” dahil gumawa ng mga “umbok” ang mga sundalong
Aleman sa paligid ng gubat ng Ardennes. Nagwakas ito noong Enero
25, 1945 na talunan ang Alemanya.
1945 Pebrero 4–11
Ginanap ang Kumperensiya sa Yalta (Unyon Sobyet) na dinaluhan nina

Punong Ministro Winston Churchill (Britanya), Pangulong Franklin D.
Roosevelt (Estados Unidos), at Premier Josef Stalin (Unyon Sobyet).
Tinalakay dito ang magiging pagtrato sa Alemanya pagkatapos ng
digmaan, dibisyon ng mga teritoryo sa Sentral at Silangang Europa,
partisipasyon ng Unyon Sobyet sa mga digmaan sa Pasipiko, at iba pa.
Pebrero 14 Sunod-sunod na binomba ng mga British at Amerikano ang Dresden
(Alemanya).
Abril 16 Sinalakay ng mga hukbong Sobyet ang Berlin. Nagtapos na
matagumpay ang laban para sa Rusya noong Mayo 2.
Abril 28 Ipinatupad ang hatol na kamatayan kay Mussolini.

Abril 30 Nagpakamatay si Hitler kaysa isuko ang sarili sa mga Sobyet.
Mayo 8 Sumuko ang Nazi Alemanya sa Allied Powers. Tinawag itong “VE
(Victory in Europe) Day.”
Hunyo 26 Nilagdaan ng mga kinatawan mula 50 nasyon (si Hen. Carlos P.
Romulo para sa Pilipinas) ang tsarter na nagtatag sa United Nations
noong Oktubre 24 ng taong iyon.
Hulyo 16 Pinasabog ng Estados Unidos sa disyerto ng New Mexico ang
“Trinity,” ang unang bomba atomika.
Agosto 6 Pinasabog ng eroplanong Amerikano na Enola Gay ang “Little Boy”
sa Hiroshima (Hapon). Mahigit 70 000 ang namatay sa pagsabog
ng bomba atomika. Sa mga susunod na taon, ilang libo pa ang
mamamatay sa kanser na sanhi ng radiation.
Pagsabog ng mga bomba atomika sa Hiroshima (kanan) at Na-

gasaki (kaliwa)
Agosto 9 Nagpasabog uli ng bomba atomika ang Estados Unidos sa Nagasaki

(Hapon). Mahigit 20 000 ang namatay sa pagsabog ng “Fat Boy.”
Agosto 15 Sumuko ang Hapon. Tinawag itong “VJ (Victory in Japan) Day.”
Setyembre 2 Nilagdaan ng Hapon ang pagsuko sa Allied Forces sa barkong USS
Missouri. Opisyal na nagwakas ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.

Walang sapat na batayan ng materyal na halaga ang maitutumbas sa mga nai-
gugol sa pakikipagdigma at mga nawasak na impraestruktura at bumagsak na kabuhayan.
Tinatayang mahigit $1 trilyon ang halaga nito ngunit hindi kasama rito ang mga bu-
hay na kinitil, bilang ng mga sugatan, paghihirap dahil sa gutom, sakit, pagkakabilanggo,
persekusyon, at dislokasyon ng mga tao.
Sagutin
1. Ano-ano ang bahaging ginampanan ng Italya at Hapon sa digmaan?
2. Ano ang naging bahagi ng Estados Unidos sa digmaan?
3. Sa iyong opinyon, paano posibleng maiiwasan ang pagsiklab muli ng digmaang

pandaigdig sa kontemporaryong daigdig?
Ang mga Hamon sa Kapayapaan

at Kaunlaran
Sa pagpasok ng ika-20 siglo, hindi la- mas nakararaming tao. Sa ganitong sistema,
mang Una at Ikalawang Digmaang Pan- ang mga mamamayan ang nagpapasya sa
daigdig ang naging malaking suliranin ng mga usaping pambansa sa pamamagitan ng
marami. Naging matinding usapin din mga kinatawan nila sa pamahalaan. Maging
ang ideolohiyang nangingibabaw tulad ng ang sistemang pang-ekonomiya ay nakaba-
demokrasya at komunismo na malaki ang tay rin sa kalooban ng mga mamamayan.
impluwensiya sa aspektong pampolitika, Tinatawag itong market economy o kapi-
pang-ekonomiya, at panlipunan ng mga talismo. Sa ganitong sistema, ang desisyon
bansa. Kaugnay nito, umusbong ang tagisan tungkol sa produksiyon (ng produkto at
ng dalawang makapangyarihang bansa serbisyo) ay nakabatay sa dami ng panga-
sa daigdig—ang demokratikong Estados ngailangan (demand) at kakayahan ng mga
Unidos at komunistang Unyon Sobyet. mamumuhunan na tugunan ito batay sa
Kaugnay ng tagisang ang pang-iimpluwen- dami ng suplay. Sa distribusyon ng mga
siya at pagpapakita ng lakas sa mga bansang produkto sa mga pamilihan, ang demand
mas mahihina. Pagsapit ng ika-21 siglo, at suplay ang nagtatakda sa taas at baba ng
naging malaking suliranin ng maraming presyo ng mga bilihin. Kapag marami ang
bansa ang terorismo. demand, ngunit konti ang suplay ng pro-
dukto, tumataas ang presyo nito sa mga
Ang Demokrasya at Komunismo
pamilihan.
Pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pan-
Taliwas ito sa planned economy ng
daigdig, umigting ang kompetisyon ng
maraming bansang komunista sapagkat
Estados Unidos at Unyon Sobyet, lalo pa’t
kontrolado ng pamahalaan ang presyo ng
magkaiba ang mga ideolohiya nito. Dahil
mga produkto at serbisyo na ipinoprodyus
nananalig sa demokrasya ang Estados
batay sa pangangailangan, hindi sa demand
Unidos, itinatag nila ang pamahalaang nag-
ng nakararami. Sa ganitong sistema, hindi
sasaalang-alang sa kalooban ng taumbayan o
layunin ng pagpoprodyus ng produkto ang bansang Europeo sa paniniwalang mag-
kita (profit) kundi sa pagtugon sa panga- tatagumpay ang komunismo kapag lubog
ngailangan ng lahat. sa suliraning pang-ekonomiya. Naglaan ang
Parehong may negatibong mukha ang programang ito ng 13 bilyong dolyar na
dalawang sistema. Sa puspusang pagpa- tulong. Pantapat dito, itinatag ng Unyon
pasunod sa demokrasya sa pamahalaan at Sobyet ang Council for Mutual Economic
ekonomiya, marami sa mga nasa kapang- Assistance (COMECON) ngunit hindi ito
yarihan ang inuuna ang pansariling in- nagtagumpay dahil sa kakulangan ng pondo.
teres kaysa bayan. Sa kabilang banda, ang Matapos ang digmaan, hinati ng
kamay na bakal na nagpapatupad ng disip- Allied Powers ang Alemanya sa apat na

lina sa mga mamamayan ng mga bansang teritoryo. Noong Setyembre 1949, ang ka-
komunista, maraming karapatang pantao liwang bahagi ay Republikang Pederal ng
ang nalalabag. Alemanya at nasa impluwensiya ng Estados
Unidos, Gran Britanya, at Pransiya. Ang
Ang Cold War at Neokolon-
Silangang Alemanya ay naging Demokra-
yalismo Matapos ang Ikalawang Dig-
tikong Republikang Alemanya na may pag-
maang Pandaigdig, naniniwala ang Estados
kiling sa Unyon Sobyet. Naging maunlad
Unidos at Gran Britanya na marapat na
ang Kanlurang Alemanya kaya maraming
magtatag ng kani-kanilang pamahalaan ang
mamamayan ng Silangang Alemanya ang
mga bansang nasa Silangang Europa. Hin-
tumatawid dito upang makipagsapalaran
di sang-ayon dito si Joseph Stalin (1878–
at makaiwas na rin sa mahigpit na pama-
1953), pinuno ng Unyon Sobyet, dahil
malakad ng kanilang pamahalaan. Noong
nais nitong panatilihin pa rin ang kaniyang
Agosto 1961, itinayo ang tatawaging Berlin
hukbo sa bahaging ito ng kontinente. Ang
Wall, alinsunod na dekreto na ipinatupad
usaping ito ang pinagsimulan ng Cold
ng Volkskammer, lehislatura ng Silangang
War. Ito ay hidwaan ng mga bansa, gaya ng
Alemanya. Ang Berlin Wall ang pisikal na
Estados Unidos at Unyon Sobyet, ngunit
maghihiwalay sa dalawang bansa.
walang aktuwal na labanan bagaman may pa-
Upang palawakin ang kanilang implu-
nanakot, marahas na propaganda, at suber-
wensiya sa iba’t ibang bahagi ng daigdig,
sibong aktibidad pampolitika.
bumuo ng mga pakikipag-alyansa ang
Noong 1946, sumiklab ang digmaang
Estados Unidos at Unyon Sobyet. Ang North
sibil sa Gresya at sinuportahan ng Gran
Atlantic Treaty Organization (NATO)
Britanya ang pangkat laban sa komu-
ay itinatag noong 1949 at binubuo ng
nismo. Ngunit dahil sa matinding krisis
Estados Unidos, Belhika, Luxembourg,
pang-ekonomiya ng Gran Britanya, iti-
Pransiya, Netherlands, Gran Britanya,
nigil ito ang pagsuporta sa Gresya. Kagyat
Italya, Denmark, Norway, Portugal, at
na nagpadala ng tulong ang Estados Unidos
Iceland, kalauna’y Kanlurang Alemanya
sa pangambang magwagi ang komunismo
at Turkiya. Sa Asya, itinatag noong 1954
sa Gresya.
ang Southeast Asia Treaty Organiza-
Noong Hunyo 1947, nagkaroon ng
tion (SEATO). Sa kabila ng ngalan nito,
European Recovery Program batay sa plano
ang mga kasaping-bansa nito ay Gran
ni Hen. George C. Marshall (1880–1959),
Britanya, Pransiya, Silangang Pakistan
Secretary of State ng Estados Unidos. Nais
(ngayo’y Bangladesh), Thailand, Pilipinas,
tulungan ng Estados Unidos ang mga
Awstralia, New Zealand, at Estados Unidos.

Nakipag-alyansa ang Estados Unidos Unyong Sobyet. Noong 1964, nagpadala
noong 1955 sa Central Treaty Organi- ang Amerikanong pangulong Lyndon B.
zation (CENTO) na ang mga kasaping- Johnson (1908–1973) ng malaking huk-
bansa ay Turkiya, Iraq, Iran, Pakistan, bo sa Timog Vietnam nang hindi masakop
at Gran Britanya. Lahat ng pakikipag- komunistang Hilagang Vietnam na supor-
alyansa ng Estados Unidos ay sa layuning tado ng Unyon Sobyet at Tsina. Muli, hindi
huwag lumawak ang impluwensiya ng nagwagi ang Estados Unidos sa digmaang
Unyon Sobyet. ito at umatras ang mga hukbong Amerikano
Samantala, noong 1955 ay nabuo ang noong 1973. Noong 1979, sinakop ng
alyansa na tinatawag na Warsaw Pact na Unyon Sobyet ang Afghanistan; muli, nag-
ang mga kasapi ay Unyon Sobyet, Albania, bigay ng tulong ang Estados Unidos sa mga
Bulgaria, Czechoslovakia, Silangang rebeldeng Afghan upang ipagpatuloy ang
Alemanya, Hungary, Poland, at Romania. kanilang paglaban.
Kasangkot din ang Estados Unidos at Nagkaroon lamang ng malaking pag-
Unyon Sobyet sa digmaan ng ibang bansa. babago ang politikal na anyo ng daig-
Noong 1950, sinuportahan ng Estados dig noong 1985, sa panunungkulan ni
Unidos ang Timog Korea laban sa Mikhail Gorbachev (isinilang 1931) bilang
Hilagang Korea na suportado ng Unyon pangulo ng Unyon Sobyet. Nilagdaan nina
Sobyet. Noong 1961, nais pabagsakin ng Gorbachev at Amerikanong Pangulong
Estados Unidos ang pamunuan ni Fidel Ronald Reagan (1911–2004) ang
Castro (1926–2016), Cubanong rebolusyo- Intermediate-Range Nuclear Force Treaty
naryo na naging punong ministro (1959– noong 1987. Nauukol ang kasunduan
1976) at pangulo (1976–2008) ng Cuba, sa pag-aalis ng dalawang bansa ng inter-
dahil ang bansa ay suportado ng Unyong mediate-range nuclear weapons. Bukod
Sobyet. Nabigo ang Estados Unidos dahil dito, ipinatigil ni Gorbachev ang pag-
nagpadala ng tulong sa Cuba si Tagapangu- papadala ng hukbong militar sa mga
long Nikita Khrushchev (1894–1971) ng bansa sa Silangang Europa at nagbigay-
daan ito sa paghina ng impluwensiya
ng komunismo sa rehiyon. Binuwag ang
Berlin Wall noong 1989 at opisyal na
nagsanib ang Silangan at Kanlurang
Alemanya noong 1990. Ito ang pagwa-
wakas ng Cold War ng Estados Unidos at
Unyon Sobyet.
Napakalaki ng teritoryong sakop ng
Sue Ream/CC BY 3.0
Unyon Sobyet. Binubuo ito ng 92 pangkat-

etniko at may 112 iba’t ibang mga wika.
Sa unti-unting paghina ng komunismo sa
Unyon Sobyet, isa-isang humingi ng kala-
Libo-libong mamamayan ang nagtipon- yaan ang bawat pangkat. Samantala, sa pana-
tipon sa may Berlin Wall bago noong hon ni Gorbachev, ipinatupad ang pata-
1989 bago ang seremonyal na pagwasak karang Perestroika, na nangangahulugang
sa 155-kilometrong pader. pagbabago sa estruktura ng ekonomiya.
Sa ano’t anoman, instrumento ng
RIA Novosti archive, image #485307 / Yuryi Abramochkin / CC BY-SA 3.0
neokolonyalismo ang Cold War. Sa pama-

magitan nito, hindi direktang sinasakop
ang isang bansa, subalit iniimpluwensiya-
han upang umayon sa paniniwala, interes,
estilo, at sistema ng mga makapangyarihang
bansa. Sa pamamagitan nito, magiging eks-
tensiyon ng kanilang kapangyarihan at im-
pluwensiya ang ibang mahihinang bansa,
lalo sa aspektong pang-ekonomiya. Na-

kapaloob dito ang mga pabor na nagpapa-
lawig ng pakikipagkalakalan at pagpapala-
wak ng kanilang pamilihan.
Ang Pagpaparami ng mga
Armas Nukleyar Sa panahon ng Cold
Binigyan ng Nobel Peace Prize noong War, nagsimula ang pagpaparami ng mga
1990 si Mikhail Gorbachev, ang huling
armas ng Estados Unidos at Unyon Sobyet.
Pangkalahatang Kalihim ng Partido
Komunista ng Unyon Sobyet. Noong 1949, tinapatan ng Unyon Sobyet
ang Estados Unidos sa pamamagitan ng
Ang Perestroika ang nagbigay-daan sa pagkakaroon ng sariling bombang atomika.
pagpapahintulot na magkaroon ng pri- Ang dalawang bansa ay nakabuo noong
badong ari-arian ang mamamayan at 1952 ng kani-kaniyang sandatang nuk-
magtayo ng negosyo ang mga dayuhan sa leyar na mas higit na mapaminsala kaysa
Unyon Sobyet. Ipinatupad din ni Gorbachev atomika. Sa kalagitnaan ng dekada 1950,
ang patakarang Glasnost o pagiging bukas. ang dalawang ito ay mayroon nang inter-
Dahil dito, napahintulutan ang mga mama- continental ballistic missiles (ICBMs) na
mayan ng bansa na maghayag ng kanilang may kakayahang bombahin ang anomang
saloobin ukol sa pamahalaan at mga suli- bansa saanmang dako ng daigdig.
raning kinakaharap nito. Bunga ng mga Ang kompetisyon sa malalakas na armas
pagbabagong ipinatupad ni Gorbachev, at sandata ng Estados Unidos at Unyon
maraming konserbatibong pinuno ang Sobyet ay hindi nagbunsod ng direktang
nagalit sa kaniya. Pilit nilang inagaw ang digmaan. Alam ng dalawang panig na may
kapangyarihan, ngunit marami ang sumu- kakayahan ang bawat isa na gantihan o
porta kay Gorbachev na ikinatalo ng mga tapatan ang alinmang bansa na maunang
kalaban niya. Tuluyan nang nabuwag ang gumamit ng mapaminsalang sandata tulad
Unyon Sobyet noong Disyembre 1991 ng bombang nukleyar.
at napalitan ito ng 15 bansa—Armenia, Pagkatapos ng Cold War, maraming
Azerbaijan, Belarus, Estonia, Georgia, mga bansa ang bumuo ng sandatang nuk-
Kazakhstan, Kyrgyzstan, Latvia, Lithuania, leyar na naging bagong batayan ng lakas
Moldova, Rusya, Tajikistan, Turkmenistan, at kapangyarihan. Dahil dito, binuo ang
Ukraine, at Uzbekistan. Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear

Weapons o Non-Proliferation Treaty (NPT) nukleyar tulad ng Estados Unidos, Rusya
noong 2010. Layunin nitong iwasan ang (dating Unyon Sobyet), Gran Britanya,
paglaganap ng sandatang nukleyar at sa Pransiya, at Tsina Ngunit may mga bansang
halip ay gamitin ito bilang pinanggaga- may sandatang nukleyar na hindi lumagda
lingan ng enerhiya (tulad ng nuclear power sa nabanggit na kasunduan, gaya ng India,
plant na nagpoprodyus ng koryente). Pakistan, at Hilagang Korea (na tumiwalag
Lumagda rito ang 189 na mga bansa, sa Nuclear Non-Proliferation Treaty noong
kabilang ang mga estadong may sandatang 2003).
Sagutin
1. Ano ang Cold War? Bakit nagkaroon ng Cold War?
2. Paano nakaapekto ang Cold War sa neokolonyalismo at pagpaparami ng armas
pandigma ng malalakas na bansa sa kontemporaryong daigdig?
3. Sa iyong opinyon, maaari kayang tumuloy ang Cold War sa isang ganap na digmaan
sa kasalukuyang panahon?
Alalahanin
• Ang pagkatalo ni Napoleon Bonaparte ang nag-udyok sa mga nagwaging
bansang Europeo na magpulong sa Kongreso ng Vienna.
• Ang pagbuo ng mga alyansang militar, gayundin ang paglitaw ng sukdulang
nasyonalismo at militarismo ang mga salik na nagbigay-daan sa pagsiklab
ng Unang Digmaang Pandaigdig sa Europa.
• Sumiklab ang Unang Digmaang Pandaigdig dahil sa pagdedeklara ng
digmaan ng Austria-Hungary sa Serbia na sinisi nito sa pagkakapaslang kay
Archduke Franz Ferdinand at sa asawa nito.
• Dahil sa pinagsanib na puwersa ng Allied Powers ng Gran Britanya, Pransiya,
Italya, at Estados Unidos, tuluyan nang natalo ang Central Powers ng
Alemanya, Austria-Hungary, Bulgaria, at Imperyong Ottoman.
• Matapos ang digmaan, nilagdaan ng Kasunduan sa Versailles noong 1919
na nagtakda ang bilang ng mga sundalong Aleman at pinagbayad ng pinsala
sa mga naapektuhang bansa dahil sa digmaan.
• Ang paglitaw ng mga bagong alyansa, pasismo, at nazism ang mga salik na
naging sanhi ng pagsiklab ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
• May dalawang teatro ang Ikalawang Digmaang Pandaidig: ang Europeo at
Pasipiko
• Nagwakas ang digmaan sa Europa noong Mayo 8, 1945.
• Sa paglagda ng Hapon ng pagsuko sa Allied Forces noong Setyembre 2,
1945, opisyal na nagwakas ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
• Itinatag na 50 nasyon ang United Nations noong Oktubre 24, 1945 upang
masiguro ang kapayapaan, kooperasyon, at pagkakaisa upang maiwasan na
ang mga digmaan.
Subukin
A. Pag-aralan ang mapa ng daigdig at lagyan ng kulay ang mga bansang kasapi ng
sumusunod na mga alyansa
- Triple Entente (dilaw) - Triple Alliance (pula)
- Allied Powers (asul) - Axis Powers (berde)
B. Isulat sa patlang bago ang bawat bilang ang UDP kung ang pahayag ay kaugnay
ng epekto ng Unang Digmaang Pandaigdig o IDP kung ang pahayag ay epekto ng
Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
1. Nabuwag ang mga imperyong Ottoman, Austria-Hungary,
Aleman, at Ruso.
2. Naitatag ang United Nations.
3. Nagsimula ang pasismo at nazism sa Europa.
4. Mahigit 90 000 ang namatay sa pagpapasabog ng bomba
atomika ng Estados Unidos sa Hiroshima at Nagasaki.
5. Tinatayang may anim na milyong Hudyo ang naging namatay
sa Holocaust.
6. Itinatag ang League of Nations.
7. Nilagdaan ng mga bansang Europeo ang Kasunduan sa
Versailles at ibang kasunduang pangkapayaan.
8. Nagsimula ang Cold War sa Europa.
9. Naging mga bagong nasyon ang Finland, Estonia, Latvia, at
Lithuania.
10. Nagsimula ang neokolonyalismo ng malalakas na bansa
pagkatapos ng digmaang pandaigdig na ito.

Pag-ugnayin
A. Isulat sa loob ng mga kahon ang mga hinihinging sagot ukol sa mga digmaang
pandaigdig.
Mga pangyayari sa Europa Mga pangyayari sa daigdig

bago ang Unang Digmaaang bago ang Ikalawang Digmaaang
Pandaigdig Pandaigdig
Paano naging sanhi

ng Unang Digmaang
Pandaigdig?
Paliwanag 1 Paliwanag 2 Paliwanag 3
Paano naging sanhi ng
Ikalawang Digmaang
Pandaigdig?
Paliwanag 1 Paliwanag 2 Paliwanag 3
B. Isulat sa loob ng tsart ang mga epekto ng mga ideolohiya at kaisipang nabuo sa
kontemporanyong daigdig.
Paksa Epekto sa iba’t ibang aspekto ng pamumuhay

Pandaigdigang Pagkakaisa Pagtutulungan Institusyong
Kapayapaan ng mga ng mga panlipunan
Bansa Bansa (pamilya,
paaralan,
pamahalaan, at
simbahan)
Pasismo

Paksa Epekto sa iba’t ibang aspekto ng pamumuhay
Pandaigdigang Pagkakaisa Pagtutulungan Institusyong
Kapayapaan ng mga ng mga panlipunan
Bansa Bansa (pamilya,
paaralan,
pamahalaan, at
simbahan)
nazism
Cold War
neokolonyalismo
Suriin
A. Basahin ang bahagi ng sipi ng talumpati ni Winston Churchill at sagutin sa
kuwaderno ang mga gabay na tanong.
… Nakarating sa atin ang plano ni Herr Hitler na sakupin ang mga Islang
British. Madalas na rin itong naisaalang-alang noon …
… Ang Imperyong British at ang Republikang Pranses, na magkaugnay sa
kanilang layunin at sa kanilang pangangailangan, ay ipagtatanggol hanggang

kamatayan ang kanilang katutubong lupain, magtutulungan gaya ng mabu-
ting magkaibigan sa abot ng kanilang kakayahan.
Bagaman ang malalaking lupain ng Europa at maraming matanda at
kilalang Estado ay bumagsak at maaaring bumagsak sa mga Gestapo at sa
lahat ng mga kasuklam-suklam ng aparato ng pamumunong Nazi, hindi tayo
manghihina o magpapagapi.
Magpapatuloy tayo hanggang sa wakas. Lalaban tayo sa lupain ng
Pransiya, lalaban tayo sa mga dagat at karagatan, lalaban tayo nang may
tumatatag na tiwala at umiigting na lakas, ipagtatanggol natin ang ating isla,
anoman ang maging kapalit nito. Lalaban tayo sa mga baybayin, lalaban tayo
sa mga paliparan, lalaban tayo sa kaparangan at sa mga lansangan, lalaban
tayo sa mga burol; hinding-hindi tayo susuko …
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa Bahagi ng talumpati ni Winston Churchill sa House of Commons noong
Hunyo 4, 1940.
Mga Tanong
1. Anong banta sa kalagayan ng Gran Britanya ang binanggit sa talumpati ni

Winston Churchill?

2. Bakit nais ni Churchill na tulungan ng Gran Britanya ang Pransiya?

3. Ayon kay Churchill, paano matutugunan ng Gran Britanya ang banta sa
kalagayan nito?


4. Ano ang nais ipahiwatig ni Churchill nang ilahad niya sa kaniyang talumpati
ang pahayag na “... ipagtatanggol natin ang ating isla, anoman ang maging
kapalit nito. Lalaban tayo sa mga baybayin, lalaban tayo sa mga paliparan,
lalaban tayo sa kaparangan at sa mga lansangan, lalaban tayo sa mga burol;
hinding-hindi tayo susuko …”?

5. Sa iyong opinyon, paano nakatulong ang talumpati ni Churchill upang
magkaisang tugunan ng mga British ang banta sa kalagayan ng kanilang

bansa?

B. Pag-aralan ang mga larawan at isulat sa malinis na papel ang sagot sa mga gabay
na tanong.
Mga Tanong
1. Anong sitwasyon ang ipinapakita sa larawan?

2. Paano nakaapekto sa pamumuhay ng tao ang sitwasyong ipinakita sa larawan?
3. Bakit maaaring ituring na epekto ng digmaan ang mga sitwasyong ipinapakita
sa mga larawan?
4. Sa iyong opinyon, maaari kayang maganap sa hinaharap ang sitwasyong
ipinakita sa larawan?
5. Kung ikaw ay mamamayan ng lugar na ipinakita sa larawan, anong payo ang
maibibigay mo sa kontemporaryong Pilipino upang maiwasan nila na maganap
ang kaparehong sitwasyon sa Pilipinas?
Sanayin
GOAL LAYUNIN—Ang inyong pangkat ay nagnanais na kumalap ng mga larawan sa

Internet na magagamit ninyo sa pagsulat ng kasaysayan ng kontemporaryong
daigdig.
ROLE GAMPANIN—Ang pagkalap ng larawan ay bahagi ng inyong gawain bilang mga
kolektor ng mga pangkasaysayang larawan ukol sa daigdig.

AUDIENCE MADLA—Ang inyong makakalap na mga larawan ay inaasahan ninyong
makatutulong sa mga historyador ng kasalukuyang panahon.
SITUATION SITWASYON—Ang mga historyador na ito ay nangangailangan ng mga orihinal
na katibayan na gagamitin nila sa pagsulat ng kasaysayan sa kasalukuyang
panahon.
PRODUCT PRODUKTO—Naisip ninyong ang maging pokus ng iyong mga larawan na
ilalagay sa photo album ay ang mga aksiyon ng mga bansa upang makamit ang
pandaigdigang kapayapaan at kaunlaran.
STANDARD PAMANTAYAN—Inaasahan mong ang mga historyador na gagamit ng inyong
photo album ay magbibigay-pansin kung ang inyong ginawa ay
• magagamit bilang isang mapagkakatiwalaang sanggunian,
• nakaayos ayon sa pagpapanahon, at
• nagpapakita ng kalinisan at kaayusan.

Aralin 17 Alamin
Mga • Paano nakatulong ang mga

pandaigdigang organisasyon,
Pandaigdigang
pangkat, at alyansa sa pagtugon
sa mga hamon ng kapayapaan,
pagkakaisa, pagtutulungan, at
Organisasyon, kaunlaran sa kontemporaryong

daigdig?
• Bakit mahalaga ang mga
Pangkat, at pandaigdigang organisasyon,

pangkat, at alyansa sa pag-
Alyansa
uugnayan at sama-samang
pagkilos tungo sa kapayapaan,
pagkakaisa, pagtutulungan, at
kaunlaran sa kontemporaryong
daigdig?
Tuklasin
Isulat sa mga patlang ang ilang kahingian sa pagtatatag ng isang samahan.
(Pangalan ng Samahan)
(Tatlong Pangunahing Layunin)
(Tatlong Pangunahing Komite)
Basahin
Ang daigdig ay nahaharap sa iba’t ibang suliranin pang-ekonomiya, panlipunan, at
pampolitika. Dahil sa makabagong teknolohiya sa transportasyon at komunikasyon,
anomang suliranin ng isang bansa ay tuwiran at di-tuwirang nakaapekto sa ibang
bansa. Ito ang nag-udyok sa mga bansa na magbuklod-buklod sa mga samahang may
layuning bumuo ng mga hakbang at maglunsad ng mga gawaing magbibigay-lunas sa
mga suliranin ng nakararaming tao sa daigdig.
United Nations (UN)

Ang United Nations (UN) ay pandaig- Bago pa magtapos ang Ikalawang
digang samahang itinatag pagkaraan ng Digmaang Pandaigdig, nagpulong sa
Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Dumbarton Oaks, Washington D.C. ang
mga kinatawan ng Britanya, Tsina, Rusya, at
Kasaysayan Sa pagkakatatag ng
Estados Unidos upang pag-usapan ang pag-
League of Nations, nagkaroon ng pag-asa
tatatag ng bagong samahang pandaigdigan.
ang maraming nasyon na may pandaigdi-
Ang mga pagpupulong ay naganap mula
gang samahan na magiging tagapamagitan
Agosto 21 hanggang Oktubre 7, 1944.
sa mga bansang may di-pagkakaunawaan
Noong Abril 25, 1945, dumalo sa
bago ang lahat ay sumiklab sa armadong
United Nations Conference on Interna-
tunggalian. Ngunit nabigo rito ang League
tional Organization (UNCIO) ang 50 kina-
of Nations. Sumiklab ang Ikalawang Dig-
tawan ng mga bansa, kabilang si Hen.
maang Pandaigdig wala pang 30 taon mula
Carlos P. Romulo ng Pilipinas. Dito binuo
sa pagkakatag nito.
I, Aotearoa/CC BY-SA 3.0
Makikita sa emblem ng UN ang mga konti- Mga bandila ng mga kasaping bansa sa
nente sa buong daigdig na napalilibutan ng labas ng gusali ng punong himpilan ng UN
larawan ng dahon ng oliba na sumasagisag sa New York sa Estados Unidos.
sa kapayapaan.
Aralin 17 Mga Pandaigdigang Organisasyon, Pangkat, at Alyansa | 431

ang UN Charter o saligang kasunduan ng (3) Makamit ang pandaigdigang koope-
mga bansa. Ipinagtibay ng pagkakalagda sa rasyon sa paglutas ng mga pandaig-
tsarter ang pagtatatag noong Oktubre 24 digang suliraning pang-ekonomiya,
nang taon ding iyon ng United Nations, panlipunan, pangkultura, o pantao,
ang samahan ng mga bansang nagkakaisa pati na sa pagsulong at paghikayat ng
sa hangaring magkaroon ng mapayapang paggalang sa mga karapatang pantao
sandaigdigan. at para sa mga batayang kalayaan nang
Ang UN ang pinakamalaking samahan walang pagtatangi sa lahi,, kasarian,
ng mga bansa at may 193 kasapi ito. Ang wika, o relihiyon, at maging sentro
punong himpilan nito ay nasa New York, ng magkakaayon na aksiyon ng mga

Estados Unidos. nasyon tungo sa katuparan ng mga
nabanggit na layunin.
Mga Layunin Sunod sa Charter nito,
ito ang mga layunin ng UN: Ang mga tunguhing ito ay tumutugon
(1) Panatilihin ang pandaigdigang kapa- pa rin sa mga isyu ng ika-21 dantaon, gaya
yapaan at seguridad ng kapayapaan at seguridad, pagbabago ng
(2) Bumuo ng mabuting relasyon ng mga klima (climate change), likas-kayang pag-
kasaping-bansa na ang pundasyon unlad (sustainable development), mga kara-
ay paggalang sa prinsipyo ng pantay- patang pantao, disarmament, terorismo,
pantay na karapatan at pagsisikap ng mga emergencies na humanitarian at pang-
mga tao na maging malaya, at guma- kalusugan, pagkapantay-pantay ng mga
wa ng ibang nararapat na hakbang para kasarian, pamamahala (governance), pro-
mapalakas ang unibersal na kapayapaan duksiyon ng pagkain, at iba pa.
Estruktura May anim pangunahing
lupon (bodies) ang UN na nagpapaganap ng
mga layunin nito.
General Assembly—Binubuo ng 193
kasaping bansa, ito ang nagsasagawa ng reg-
ular na pulong upang talakayin ang mahaha-
lagang isyung may kinalaman sa kapayapaan
at seguridad, pagtanggap sa bagong kasapi,
Carwil Bjork-James/CC BY-SA 4.0
badyet ng samahan, at ibang isyung kinaka-

harap ng mga kasapi. Bawat desisyon ay na-
ngangailangan ng dalawang-katlong (2/3)
boto ng buong kasapian. Pinamumunuan
ito ng pangulo, katulong ang 21 pangala-
wang pangulo at sila ay taunang inihahalal
Ang mga kinatawan ng mga katutubong ng mga kinatawan ng mga kasaping-bansa.
pangkat mula sa iba’t ibang panig ng daig- Security Council—Pangunahing ga-
dig ay dumalo sa pulong ng UN noong wain ng lupong ito ang pagpapanatili ng
2015. Isinulong sa pulong na ito ang pandaigdigang kayapaan at seguridad.
kapakanan ng mga katutubong pangkat
at gabayan sila sa pagpapaunlad ng kani-
Sinisikap nito na ayusin ang mga di-
lang kabuhayan. pagkakaunawaan ng mga bansa sa mapa-
yapaang paraan. May 15 kasaping bansa ito:
lima ang permanenteng kasapi (Tsina, kung kaya ang lupon ay binuwag nang taon
Pransiya, Pederasyong Ruso, Gran Britanya, din iyon. Gayunman, nagpasya na magpu-
at Estados Unidos) at 10 ang non-permanent pulong ang konseho sa panahong kinakai-
na inihahalal ng General Assembly para sa langan ang serbisyo nito.
dalawang-taong termino. Ang panguluhan
Mga Nagawa ng UN Mula nang iti-
nito ay buwan-buwan na nagpapalit kung
natag ang UN, sinisikap nitong tupdin ang
kaya bawat bansa ay may pagkakataong
mga tunguhing nakasaad sa Charter nito.
mamuno sa lupon.
Ilan sa mahahalagang nagawa at ginagawa
Secretariat—Ito ang lupong tagapag-
ng samahan ang mga sumusunod:

paganap ng mga tunguhin ng UN. Ito
• Pagbuo ng mga misyong pangkapaya-
ang tagapagtala, tagapaglahad, at tagapag-
paan (peacekeeping missions) na nagpa-
patupad ng mga resolusyon na nagmula sa
panatili o muling magtatatag ng kapa-
mga lupon, institusyon, at ahensiya ng UN.
yaan sa isang lugar na may armadong
Pinamumunuan ito ng Secretary General
kaguluhan. Mahigit 120 bansa ang nag-
na inihahal ng General Assembly upang
papaubaya ng mga hukbo, pulis, at sibil-
manungkulan ng limang taon.
yang tauhan para sa UN Peacekeeping.
Economic and Social Council
May mahigit 100 000 field personnel
(ECOSOC)—Ito ang gumagawa ng mga
ang UN Peacekeeping at 13 bansa ang
patakaran at rekomendasyon ukol sa mga
aktibo sa Asya, Aprika, at Europa.
isyung pangkabuhayan, panlipunan, at
• Paglikha ng komprehensibong kali-
pangkapaligiran. Binubuo ito ng 54 kasapi
punan ng mga batas ukol sa mga kara-
na inihahalal ng General Assembly para sa
patang pantao. Ang mga pundasyon
tatlong-taong termino. Ang pangulo nito
ng mga batas ay UN Charter ng UN
ay taunang inihahalal ng mga kasapi nito.
at Unibersal na Deklarasyon ng mga
International Court of Justice (ICJ)—
Karapatang Pantao na ipinatupad
Ito ang lupong panghukuman ng UN.
ng General Assembly noong 1945
Dito inihahain ang mga legal na alitan ng
at 1948. Nagkaroon ng mga kasun-
mga estado para maayos ang mga ito nang
duan at karagdagang batas ukol sa
naaayon sa mga pandaigdigang batas. Ito
mga karapatang pantao, kasama rito
rin ang tagapayo ng mga lupon, institus-
ang Convention on the Prevention a
yon, at ahensiya ng UN para sa mga usaping
Punishment of the Crime of Genocide
legal. Inihahalal ng General Assembly at
(1948), International Convention on
Security Council ang 15 hukom nito na
the Elimination of All Forms of Racial
nanunungkulan ng siyam na taon.
Discrimination (1965), Convention on
Trusteeship Council—Itinatag ang
the Elimination of All Forms of Dis-
lupong ito para pamahalaan ang 11 trust
crimination Against Women (1979),
territories, gaya ng Western Somoa,
Convention on the Rights of the Child
Tanganyika, at Ruanda-Urundi. Ang mga
(1989), at Convention on the Rights
teritoryong ito ay nasa pangagasiwa ng
of Persons with Disabilities (2006),
pitong kasaping bansa, gaya ng Pransiya,
at iba pa. Noong 2006, itinatag ang
Britanya, at Australia. Pagsapit ng 1994, la-
Human Rights Council para puma-
hat na ng trust territories ay naging malaya
lit sa UN Commission on Human

Ang Pilipinas ay nagtatalaga ng mga sundalong Pilipino na magiging bahagi ng UN peace-

keeping mission.
Rights bilang lupong intergovern- seguridad para sa komon na kinabu-

mental na nagtataguyod, nanganga- kasan ng sangkatauhan.
laga, at nagtatanggol sa mga karapa- • Pagtataguyod ng kaunlarang pangka-
tang pantao. buhayan, pangkalusugan, at pang-
• Pagbalangkas ng mga panukala o eske- ekonomiya na magkakaugnay para ma-
ma para sa disarmament (pagbabawas, pagbuti at mapahusay ang kalagayan
pagtatakda ng dami at uri, o lubusang ng mga tao sa mundo. Noong 2000,
pag-aalis ng sandata, kasangkapan, o naganap ang UN Millenium Summit
tauhan ng hukbo). Pagkaraang mag- para magtakda ng mga layunin para sa
pasabog ng mga bomba atomika sa kaunlaran ng mga tao, bansa, at pan-
Hapon, nilikha ng UN ang Atomic daigdigang pamayanan. Sa pulong na
Energy Commission (UNAEC) ito ay pinagtibay ang United Nations
noong 1946 ngunit nabuwag noong Millennium Declaration na naglalaman
1952. Ang International Atomic ng walong Millenium Development
Energy Commission (IAEC) ay iti- Goals (MDGs) na kailangang matamo
natag noong 1957 bilang tugon sa pagsapit ng 2015. Sa pagtatapos ng
pangamba sa pagtuklas at iba-ibang takdang panahon, iniulat ng UN ang
gamit ng teknolohiyang nukleyar. mga nagampanan sa MDGs, gaya ng
Sinimulan noong 1968 ang paglagda pagbaba nang higit kalahati ng bilang
sa Treaty on the Non-Proliferation of ng mga taong nabubuhay sa matin-
Nuclear Weapons at ngayo’y may 191 ding kahirapan. Noong Setyembre
bansa ang nangakong maninindigan sa 2015, pinagtibay ng mga kasaping
pagbabawal sa pagkalat ng mga armas bansa (ngayo’y 193 na) ng United
nukleyar. Sa ika-21 siglo, naging mas Nations ang bagong global na balangkas
marami, mas mahaba, at mas ng mga pagkilos tungo sa pagtamo ng
mapaminsala ang mga armadong kagu- sustainable development. Tinawag na
luhan sa iba’t ibang bahagi ng mundo. “Transforming Our World: The 2030
Ang bagong adyenda ng UN ay panin- Agenda for Sustainable Development,”
digan ang likas-kayang kapayapaan at mayroon itong 17 tunguhin:
Ang 17 sustainable development goals ng UN
Nagtatag din ang UN ng mga ahensiyang tutulong sa mga gawain nito. Mayroon
itong 17 espesyal na ahensiya, gaya ng World Health Organization (WHO), Food and
Agriculture Organization (FAO), International Labour Organization (ILO), United Na-
tions Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), at United Nations
Industrial Development Organization (UNIDO).
Sagutin
1. Bakit itinatag ang UN?
2. Alamin ang mga espesyal na ahensiya ng UN. Sabihin kung paano nakatutulong
ang mga ito sa layunin at estruktura ng UN.
3. Pangatwiranan kung paanong ang mga naging ambag ng UN ay nakatulong sa
paglutas ng mga suliraning banta sa pagpapanatili ng kapayapaan sa buong
daigdig.
European Union (EU)

Ang European Union (EU) ay sama- Kasaysayan Sa Europa, umigting ang
han ng 28 bansang Europeo, na nagsusu- pagnanais na magkaroon ng pangmata-
long ng mga patakarang magpapatatag sa galang kapayapaan pagkaraan ng Ikalawang
pag-iral ng iisang sistemang pampama- Digmaang Pandaigdig. Isa sa mga hakbang
halaan, pang-ekonomiya, panlipunan, at tungo rito ay pagsulong ng supranasyona-
panseguridad na ipinatutupad sa lahat ng lismo. Ito ang proseso ng pagkakaisa ng mga
mga kasaping-bansa. bansa para sa mga layuning pangmilitar,
pang-ekonomiya, o pangkultura.

Ssolbergi/CC BY-SA 3.0
Makikita sa mapa ang mga kasaping

bansa ng EU. Ang pagdami ng mga ban-
Ang 12 bituin sa emblem ng EU ay ku- sa at paglaki ng kasapian ay patunay sa
makatawan sa unang 12 bansa na naging pagtitiwala sa kakayahan ng samahan
kasapi nito samantalang ang kulay asul na makakamit nito ang layunin sa pagka-
ay sagisag ng kapayapaan na hangaring katatag nito.
makamit ng samahan.
Netherlands, at Luxembourg), naging
Ipinanukala ni Robert Schuman (1886– kasapi din ang Denmark, Ireland, at Gran
1963), foreign minister ng Pransiya, kay Britanya (noong dekada 1970) at Gresya,
Konrad Adenauer (1876–1963), Chancellor Espanya, at Portugal (noong dekada 1980).
ng Kanluran Alemanya, na mahalagang Ang dating Silangang Alemanya ay naging
pangasiwaan ang mga industriya ng coal at bahagi ng EEC dahil sa muling pagkakabuo
steel na may kinalaman sa paggawa ng mga ng Alemanya noong 1990.
armas. Nahikayat din ang Belhika, Italya, Malaki ang ipinagbago ng politikal
Luxembourg, at Netherlands na makiisa sa na anyo ng Europa sa simula ng dekada
pangkapayapaang inisyatibo. Noong 1951, 1990. Nagsanib ang Kanluran at Silangang
itinatag ang European Coal and Steel Com- Alemanya. Nagwakas ang kontrol ng Sobyet
munity (ECSC) ng anim na bansa. sa mga bansa sa Gitna at Silangang Europa.
Para mapalawig ang integrasyong Ang Unyon Sobyet ay nahati sa maraming
Europeo, itinatag ng Kasunduan sa Roma estado. Sa panahong ito, nagpasya ang mga
ang European Atomic Energy Community miyembro ng EC na higit nilang kaila-
(EURATOM) noong 1957 para pangasi- ngan nilang pagtibayin ang integrasyong
waan naman ang pagprodyus ng enerhi- Europeo. Sa Netherlands noong 1993, nilag-
yang nukleyar sa kontinente. Itinatag din daan ang Kasunduan sa Maastricht ng 12
ng naturang kasunduan ang European bansa (Gran Britanya, Pransiya, Alemanya,
Economic Community (EEC). Layunin Republikang Irish, Espanya, Portugal,
nitong makalikha ng panrehiyong pamili- Gresya, Italya, Denmark, Luxembourg, Bel-
han (Common Market) na may malayang hika, at Netherlands). Ang kasunduang ito
pagkilos ng mga tao, produkto, serbisyo, at ang nagtatag sa European Union. Noong
puhunan. Mula sa anim na bansa (Pransiya, 1995, sumapi rito ang Austria, Finland, at
Kanlurang Alemanya, Italya, Belhika, Sweden. Lumaki pa ang EU nang sumapi
noong 2004 ang Cyprus, Republikang
Czech, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania,
Malta, Poland, Republikang Slovak, at
Slovenia, Pagkaran ng tatlong taon, naging
kasapi ang Bulgaria at Romania. Naging
miyembro ang Croatia noong 2013.
Hanggang 2019, may 28 kasaping-
bansa ang panrehiyong samahan. Noong
Enero 31, 2020, ang Britanya ang unang
bansang tumiwalag sa European Union.

Mga Layunin Nakasaad sa preambulo
Andrei Stroe/CC BY-SA 3.0

ng EU ang mga layunin nito. Sa pangka-
lahatan, tinutukoy dito ang (1) pagtugon
sa pangangailangan ng kooperasyon
pang-ekonomiya, (2) pagsulong sa mala-
wig na ekonomiya, patas na kompetisyon,
at pandaigdigang pakikipagkalakalan na Ang mga magsasaka sa Europa ay na-
nakabatay sa komon na patakarang pang- katatanggap ng pinansiyal at teknikal
na suporta mula sa EU upang paunlarin
komersiyo, at (3) pagpapabuti sa mga ang kanilang kabuhayan at kaalaman
kondisyon sa pamumuhay at paggawa nang sa makabagong paraan ng pagsasaka.
sa gayo’y mapanatili ang kapayapaan at se- Nakalarawan ang ubasan ng Pietroasele
guridad at makabuo ng solidaridad. Tungo sa Romania na isa sa mga sinusu-
portahan ng Common Agricultural
sa katuparan ng mga ito, inilatag ang mga
Policy ng EU.
sumusunod na layunin:
• Abolisyon ng taripa at ibang restrik-
siyong nauukol sa pag-angkat at pag- • Pagpapatupad sa mga patakarang pang-
luwas ng mga produkto ng mga ekonomiya ng mga kasaping-bansa
kasaping-bansa para maayos ang kawalan o kakapusan
• Abolisyon ng lahat ng restriksiyon sa ng estabilidad sa suplay, panganga-
mga serbisyo at puhunan sa mga kasa- ilangan, at mga presyo ng mga produkto
ping bansa at pagtaguyod sa malayang at serbisyo
pagkilos ng mga tao • Paglikha ng pondong panlipunan na
• Pagtatatag ng komon na taripa at pa- gagamitin sa paglikha ng mga trabaho
takarang pangkomersiyong nauukol sa sa Europa at pagpapaunlad sa paman-
mga bansang hindi kasapi ng EU tayan ng pamumuhay ng mga mang-
• Pagtatatag ng komon na patakaran sa gagawang Europeo
pagsasaka at transportasyon • Pagsasagawa ng mga batas ng mga
• Pagtatatag ng sistemang magsisiguro kasaping bansa na nahahalintulad sa
na ang kompetisyon ay hindi magiging mga layunin ng EU nang sa gayon ay
taliwas sa komon na patakaran sa pag- maging episyente ang pamamahala sa
sasaka at common market common market

Estruktura Ang EU ay binubuo CEU. Ang panguluhan ng CEU ay
mga institusyon na aktibo sa pagbibigay ng umiikot tuwing ika-anim na buwan sa
tulong pinansiyal, medikal at teknikal sa mga kasaping-bansa.
mga kasaping-bansa at sa mahihirap na • European Parliament (EP)—Kasama
bansa sa iba’t ibang panig ng daigdig. ang CEU, ang EP ang nagpapatibay ng
mga batas ng EU. Ito rin ang nagha-
handa ng taunang badyet ng samahan,
nagtatatag ng mga komisyong mag-
aaral sa mga isyu at suliranin, at tumi-
EmDee/CC BY-SA 4.0
tiyak na ang iba pang institusyon ay

sumusunod sa batas na ipinatutupad sa
EU. Malaki ang kasapian ng EP dahil
ang bilang ng kinatawan ng bawat
Matatagpuan sa gusaling ito sa Brussels, kasaping-bansa ay naaayon sa laki ng
Belhika ang himpilan ng European
Commission.
populasyon nito. “Meppi” ang tawag
sa mga kasapi, mula sa MEP o Member
• European Commission (EC)—Ito of the European Parliament. Bawat
ang nagpapasya sa pangkalahatang kasaping-bansa ay naghahalal ng kani-
direksiyon ng mga patakaran at prayori- lang mga magiging meppi nito. Ang
dad ng EU. Kinakatawan nito ang EP ay pinamumunuan ng pangulo na
pinakamataas na antas ng kooperasyong may limang-taong termino.
pampolitika ng mga kasaping-bansa • The Court of Justice of the Europe-
ngunit wala itong kapangyarihang panan Union (CJEU)—Ito ang lupong
lehistura. Bawat kasaping bansa ay may panghudikatura ng EU. Tinitiyak nito
isang kinatawan dito at siya ang pinuno na tama ang implementasiyon ng bawat
ng pamahalaan. Pinamumunuan ang kasaping-bansa sa mga batas ng EU.
EC ng presidente na may 2.5 taong pa- Ito rin ang tagapaghatol sa anomang
nunungkulan at maaari siyang maihalal sigalot at usaping may kinalaman sa
ng isa pang termino. batas sa pagitan ng mga kasaping bansa,
• Council of the European Union negosyo, at mamamayan ng EU. Ang
(CEU)—Ito ang nagbibigay ng mga CJEU ay binubuo ng mga hukom (isa
regulasyon at direktibo. Kasama ang mula sa bawat kasaping-bansa) at 11
European Parliament (tingnan sa iba- Advocates General. Ang General Court
ba), nagpapasa ito ng mga basa at nag- nito ay binubuo rin ng hukom (dalawa
papasya sa badyet ng samahan. Tina- mula sa bawat kasaping-bansa).
tawag din itong Council of Ministers • European Ombudsman—Ang Ombuds-
dahil dumadalo sa mga pulong nito man ang nagsisiyasat sa mga reklamo
ay mga ministro ng bawat kasaping- tungkol sa mga gawain ng EU, kasa-
bansa. Kapag ang tatalakaying pata- ma rito ang diskriminasyon, di maa-
karan ay nauukol sa pagsasaka, mga yos na pagpapatupad sa mga gawain, at
Ministro ng Agrikultura ang nasa pagmamalabis sa kapangyarihan. Ang
pulong. Kapag kalakarang panlabas Ombusman ay itinatalaga ng European
ang pag-uusapan, mga Ministro ng Parliament para sa panunungkulan ng
Ugnayang Panlabas ang nasa pulong limang taon.
May mga komite ang EU para tu-
mulong sa mga nabanggit na institusyon.
Dalawa sa malaking komite nito: (1) ang
European Economic and Social Committee,
na ang gawain ay nauukol sa mga usaping
pang-ekonomiya, kasama na ang internal
na pamilihan, mga empleyado at mang-
gagawa, at mga unyong pangkalakalan, at
(2) Committee of the Regions na huma- Ipinakilala ng EU ang euro noong 1999 at
harap sa mga lokal at panrehiyong pananaw lumabas ang mga unang salaping papel
tungkol sa mga batas ng EU. at barya nito noong 2002. Ang simbolo ng
euro ay € at ang koda nito ay EUR.
Mayroon ding mahigit 30 ahensiya
ang EU na sumisiguro na ang mga de-
sisyon at regulasyon nito ay maayos na upang makatulongsa pagpapaunlad ng
ipinapatupad ng mga kasaping-bansa. Sa pamumuhay ng mamamayan ng mahi-
gayon, matatagpuan ang mga himpilan sa hirap na bansa sa buong daigdig.
iba-ibang lugar, halimbawa, ang European • Pagpapadala ng puwersang pangkapa-
Chemical Agency ay nasa Finland. yapaan—Ang EU Battlegroups ay
Ang European Central Bank (ECB) pangkat-militar ng EU na ipinapadala
ang institusyon ng EU na bumabalangkas sa mga rehiyong malapit sa Europa na
ng mga patakarang pananalapi upang may nagaganap na digmaan. Pangu-
mapatatag ang presyo ng mga bilihin at nahing tungkulin nito ay panatili-
ang halaga ng euro (salaping umiiral sa mga in ang kapayapaan sa lugar kung saan
kasaping-bansa). Binubuo ito ng pangulo ito itinalaga at pangalagaan ang bu-
at pangalawang pangulo ng ECB at mga hay ng mga sibilyan na apektado ng
gobernador ng mga bangko sentral ng kaguluhan.
bawat kasaping-bansa. • Pagtatag ng Eurozone—Ang Eurozone
(euro area ang ospisyal na tawag) ay
Mga Nagawa Ang EU ay nakapagsa- pangheograpiya at pang-ekonomiyang
gawa ng mga hakbang na nakatulong upang rehiyon na binubuo ng mga kasaping-
makamit ang mga nakalahad nitong layu- bansa ng EU na gumagamit sa euro
nin. Narito ang ilan sa mga nagawa ng sa- bilang yunit ng pananalapi. Hanggang
mahan kaugnay ng inilahad nitong layunin: Agosto 2020, may 19 na bansa sa Euro-
• Pagtulong sa pagpapaunlad ng mga zone. Ito ang Austria, Belhika, Cyprus,
bansa—Sa pamamagitan ng European Estonia, Finland, Pransiya, Alemanya,
Commission Humanitarian Aid Gresya, Ireland, Italya, Latvia, Lithua-
(ECHO), ang tulong ay ipinamamaha- nia, Luxembourg, Malta, Netherlands,
gi sa mahigit 200 pandaigdigan at lokal Portugal, Slovakia, Slovenia, at Espanya.
na samahan at ahensiya na partner ng • Pagbuo ng pandaigdigang koope-
EU. Ang badyet ng ECHO para sa 2020 rasyon, gaya ng European Neighbor-
ay €900 milyon (₱51 825 557 619.00) hood Policy na naglalayong bigkisin

ang mga bansa sa silangan at timog ng
mga bansang-kasapi ng EU. Ito ay mga
developing countries na binibigyan ng
tulong-pinansiyal ng EU.
• Pag-alis ng taripa at pagbubukas ng
mga hangganan para maging mala-
ya ang galaw ng kalakalan sa mga
kasaping-bansa
• Malayang paglalakbay ng sinomang
mamamayan mula sa kasaping bansa Ang lisensiya sa pagmamaneho ng mama-

na gamit lamang ang pasaporte, lisen- mayang Aleman ay maaaring gamitin sa
Ireland at iba pang kasaping-bansa ng EU.
siya sa pagmamaneho at motor vehicle
plate na inaprubahan ng EU
Sagutin
1. Bakit itinatag ang EU?
2. Nakatutugon ba ang mga layunin ng EU sa mga suliraning kinakaharap ng mga
bansang Europeo sa kasalukuyan?
3. Pangatwiranan kung paanong ang mga naging ambag ng EU ay nakatulong sa
daigdig.
Organization of American States (OAS)

Ang Organization of American States
(OAS) ay panrehiyong samahan ng mga
nasyon sa Kanlurang Hating-globo.
Kasaysayan Ang opisyal na pag-
katatag ng OAS ay noong 1948 ngunit ang
simula nito ay mababakas noong 1889-
1890 nang ginanap ang The First Inter-
national Conference of American States
sa Washington, D.C. Dinaluhan ito ng
Argentina, Bolivia, Brazil, Chile, Colombia,
Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatemala,
Haiti, Honduras, Mexico, Nicaragua,
Paraguay, Peru, Uruguay, Venezuela, Ang mga bandila ng mga kasaping-bansa
at Estados Unidos. Tinalakay dito ang ng OAS
kooperasyong pang-ekonomiya na mag- • Maghanap ng solusyon sa mga isyung
kapagpapatatag ng pundasyon para sa mga pampolitika, panghudikatura, at pang-
kasunduan sa malayang kalakalan sa mga ekonomiya sa pagitan ng mga kasaping-
Amerikanong bansa. Sa pulong na ito, nabuo bansa
ang International Union of American States. • Maisulong, sa pamamagitan ng ko-
Noong 1910, nagkaroon ng reorga- operasyon, ang kaunlarang pang-
nisasyon ang panrehiyon na samahan ekonomiya, panlipunan, at pangkultura
at tinawag itong Pan-American Union. • Mapuksa ang matinding kahirapan, na
Ang Ninth International Conference of balakid sa ganap na demokratikong
American States ay ginanap sa Bogota, kaunlaran ng mga mamamayan

Colombia noong 1948 at dinaluhan ng 21 ng rehiyon
bansa (naidagdag ang Cuba, Dominican • Makamtan ang epektibong limitasyon
Republic, at Panama). Dito na itinatag ang ng mga kumbensiyonal na armas nang
Charter ng OAS. sa gayo’y mailaan ang malaking bahagi
Naging kasapi ang Barbados, Jamaica, ng resources sa kaunlarang pang-
at Trinidad at Tobago noong dekada 1960. ekonomiya at panlipunan ng mga
Nang sumunod na dalawang dekada, kasaping-bansa
sumapi ang Dominica, Saint Lucia,
Estruktura Ang OAS ay may tatlong
Antigua at Barbuda, Bahamas, Saint Kitts
pangunahing lupon:
at Nevis, Saint Vincent, Grenadines, pati
• General Assembly—Ito ang lupong
na ang Suriname. Noong dekada 1990,
tagapagpasya. Taunang nagpupu-
naging miyembro ang Belize at Guyana.
long ang General Assembly para pag-
Ang punong himpilan ng OAS ay nasa
usapan at aprubahan ang badyet ng
Washington D.C., Estados Unidos.
samahan at magtakda ng mga pata-
Mga Layunin Sunod sa Charter nito, karan para sa mga lupon at ahensiya ng
ito ang mga layunin ng OAS: OAS. Binubuo ito ng mga kinatawan
• Mapatatag ang kapayapaan at seguri- ng bawat kasaping-bansa.
dad ng rehiyon • Permanent Council—Ito ang nama-
• Maisulong at mapagtibay ang repre- mahala sa pang-araw-araw na gawain
sentative democracy nang may karam- ng samahan. Bukod dito, ipinatu-
patang paggalang sa mga prinsipyo ng tupad nito ang mga pasya ng General
walang pakikialam (non-interference) Assembly. Regular na nagpupulong
• Masawata ang mga posibleng dahilan ang Permanent Council para mapana-
ng mga alitan at matiyak ang payapang tili ang maayos na relasyon ng mga
pag-aayos ng mga di-pagkakaunawaan kasaping-bansa sa isa’t isa at sakaling
sa pagitan ng mga kasaping-bansa magkaroon ng di-pagkakaunawaan, tu-
• Magbigay ng komon na aksiyon para tulong ito sa pagbibigay ng resolusyon
sa kasaping-bansa sakaling magkaroon tatanggapin ng bawat nag-aalitang par-
ng agresyon o marahas na pagkilos ng tido. Bawat kasaping-bansa ay nagtata-
isang estado sa kapwa estado laga ng isang kinatawan sa Permanent
Council.

• General Secretariat—Ipinatutupad ng hudikatura, at kalakalang panrehiyon. Na-
General Secretariat ang mga pataka- rito ang ilan sa mga nagawa ng panrehiyong
rang itinakda ng General Assembly at samahan:
Permanent Council. Pinamumunuan • Pagtatatag ng Inter-American Com-
ito ng Secretary General na inihalal ng mission on Human Rights noong 1959
General Assembly para manungkulan para sa pagtataguyod at pagtatanggol
ng limang taon. Siya ang legal na kina- ng mga karapatang pantao
tawan ng OAS at maaaring dumalo at • Pagpapatibay sa American Declaration
lumahok sa lahat ng pulong ng samahan. of the Rights and Duties of Man—
tinawag ding Deklarasyong Bogota da-

May mga espesyal na konseho, komite,
hil kapitolyo ng Colombia ginanap ang
at ahensiya ang OAS, gaya ng Inter-
pagpupulong. noong 1948
American Commission of Women (CIM,
• Pagtatatag sa Inter-American Drug
para sa Comision Interamericana de Mujeres)
Abuse Control Commission (CICAD)
Inter-American Children’s Institute (IIN,
noong 1986 para labanan ang tumitin-
para sa Instituto Interamericano del Niño,
ding suliran ng paggamit, produksiyon,
la Niña y Adolescentes), Inter-American
at kalakalan ng mga ilegal na gamot sa
Indian Institute (IAII), Pan American Insti-
rehiyon
tute of Geography and History (PAIGH),
• Pagtatatag sa Inter-American Develop-
Inter-American Institute for Cooperation
ment Bank (IDB) noong 1959 na naka-
on Agriculture (IICA, para sa Instituto
pagbigay ng tulong-pinansiyal at tekni-
Interamericano de Cooperación para la Agri-
kal sa mga bansa sa Latin Amerika at
cultura), at Pan American Health Organiza-
Caribbean para sa mga proyektong
tion (PAHO).
likas-kaya na may layuning iahon sa
Mga Nagawa Naging mahalaga ang kahirapan ang maraming mamamayan
mga ambag ng OAS sa larangan ng pandaig- sa rehiyon.
digang pagbabatas, kooperasyong pang-
Sagutin
1. Bakit itinatag ang OAS?
2. Paano nakatutulong ang OAS sa pagsulong ng kapayapaan at pagkakaisa sa mga
kasaping bansa nito?
3. Sa iyong opinyon, anong pangunahing suliranin ang ganap na natugunan ng OAS?
Organisation of Islamic Cooperation (OIC)

“Ang Kolektibong Tinig ng mga Muslim”—ito ang paglalarawan sa Organisation of
Islamic Cooperation (OIC). Samahan ito ng 57 Islamikong bansa sa apat na kontinente.
Sunod ito sa United Nations sa pagiging pinakamalaking pandaigdigang organisasyon.
Noong 2011, sa ika-38 Council of
Foreign Ministers meeting (CFM) sa
Astana, Kazakhstan. Ang Organisation of
the Islamic Conference ay naging Organi-
sation of the Islamic Cooperation.
Mga Layunin Sunod sa Charter nito,
ang OIC ay naglalayong mapangalagaan
ang mga pagpapahalagang Islamiko, ban-
tayan at ipagtanggol ang pambansang

soberanya at kasarinlan ng mga kasaping-
Ang logo ng OIC bansa, at makapag-ambag sa pandaigdigang
kapayapaan at seguridad.
Ang OIC ay may permanenteng dele- Estruktura May tatlong panguna-
gasyon sa United Nations at European hing lupon ang OIC upang maisakatuparan
Union. ang mga tunguhin nito para sa pandaigdi-
Ang himpilan ng OIC ay sa Jeddah, gang lipunan, ummah (buong komunidad
Saudi Arabia. ng mga Muslim), at mga kasaping-bansa.
Kasaysayan Noong Agosto 21, 1969, • Islamic Summit—Tuwing makatlong
sinunog ang sagradong Moskeng Al-Aqsa sa taon, ginaganap ang Islamic Summit.
Herusalem. Nasira ang bahagi ng bubong Nagtitipon dito ang mga pinuno ng
nito at 800-taong gulang na pulpito. mga kasaping-bansa para talakayin
Noong Setyembre 25, isang buwan ang mga gawain at patakaran alinsu-
pagkaraan ng arson, nagtipon sa Rabat, nod sa nakasaad sa Charter ng OIC.
Morocco ang mga kinatawan mula sa 24 Sa pagpupulong din ito ginagawa ang
bansang Muslim. Ang Organisation of mga patnubay para sa pagtugon sa
Islamic Conference (OIC) ay nabuo mula mga isyu na humahamon sa ummah at
sa desisyong ginawa sa makasaysayang pu- mga kasaping-bansa.
long na ito. • Council of Foreign Ministers—Ginaga-
Nang sumunod na taon, noong Marso, nap ito taon-taon para suriin at tasahin
naganap ang unang Islamic Conference of ang implementasyon ng mga patakaran
Foreign Ministers sa Jeddah, Saudi Arabia. ng samahan.
Pinagpasyahan dito ang pagkakaroon ng • Permanent Secretariat—Ito ang lupong
permanenteng Secretariat sa Jeddah. tagapagpaganap ng OIC. Ito ang nanga-
Ang OIC ay binubuo ng 57 kasaping- ngasiwa sa implementasyon ng mga pa-
bansa: 27 mula Aprika; 27 mula Asya; takaran ng Islamic Summit at Council
isa mula Europa, at dalawa mula Timog of Foreign Ministers.
Amerika. Ang mga bansang may malaking Bukod sa tatlong nabanggit, tumutu-
populasyon ng mga Muslim, gaya ng long sa mga gawain ng OIC ang Islamic
Thailand, Rusya, Northern Cyprus, Central Peace Committee, Islamic Court of Justice,
African Republic, at Bosnia at Herzegovina, Islamic Solidarity Fund, Islamic Economy
ay mga observer states ng OIC. and Trade Permanent Committee, at ibang

komite at ahensiya. May mga espesyal na • Pagbabantay at pagtatanggol sa mga
lupon, gaya ng Islamic Development Bank karapatang pantao—Noong Agosto 5,
at Islamic Educational, Scientific and 1990, ipinagtibay ng OIC ang Cairo
Cultural Organization, na nasa pamama- Declaration on Human Rights in
hala ng OIC. Islam. Ang mga probisyon dito ay
isinunod pa rin sa Sharia (sagradong
Mga Nagawa Sa mga unang taon ng
batas ng Islam). Ito ang naging gabay
OIC, higit na natuon ang atensiyon nito
ng mga kasaping-bansa sa mga usapin
sa mga gawain para magkaayos ang mga
sa karapatang pantao.
alitan. Pinamunuan nina Pangulong

• Edukasyon—Itinatag ng OIC ang
Gamal Abdel Nasser (1918–1970) ng
Islamic University of Technology sa
Ehipto at Haring Faisal (1906–1975) ng
Bangladesh noong 1979. Sa Kazakhstan
Saudi Arabia ang mga inisyatibo ng OIC
noong 2017, ipinagtibay ang Dekla-
at Arab League para wakasan ang alitan ng
rasyong Astana para sa ibayong sigla
Jordan at Palestine Liberation Organization
at pagsisikap ng mga kasaping-bansa
(PLO). Muli, noong 1974, nabigyan ng
sa pagpapaunlad ng agham at tekno-
resolusyon ng OIC ang alitan ng Pakistan
lohiya, edukasyon, pagpuksa sa matin-
at bagong tatag na Bangladesh.
ding kahirapan, at pagpapatupad sa
Sa ibang aspekto, narito ang ilang
UN Sustainable Development Goals.
nagawa ng OIC tungo sa katuparan ng mga
adhikain ito:
Sagutin
1. Bakit itinatag ang OIC?
2. Paano nakatulong ang OIC sa pagpapalaganap ng kapayapaan at pagkakaisa sa
mga kasaping-bansa nito?
3. Sa iyong opinyon, alin sa mga layunin ng OIC ang ganap na nakamit ng naturang
samahan? Ipaliwanag ang sagot.
Association of Southeast Asian

Nations (ASEAN)
Ang Association of Southeast Asian tatatag ng ASEAN. Ang Association of
Nations (ASEAN) ay samahan na nagtutu- Southeast Asia (ASA), na itinatag noong
long-tulong para tugunan ang mga isyung 1961, ay binubuo ng Pilipinas, Thailand,
pang-ekonomiya, panseguridad, at pampo- at Federation of Malaya (ngayo’y bahagi ng
litika sa rehiyon. Malaysia). Nabuo ang ASA para sa koope-
rasyong pang-ekonomiya ng tatlong bansa.
Kasaysayan May dalawang samahan
Noong Hulyo 1963, itinatag ang Greater
na maituturing na tagapagpauna sa pag-
• Maipagmamalaki ng mga kasaping-
bansa na isa ang Timog-Silangang Asya
sa mga rehiyon na hindi kailanman
makikipagdigma sa isa’t isa
• Mapanatili ang seguridad ng mga
bansa laban sa panlabas na agresyon
• Malinang at mapakinabangan ang mga
likas na yaman ng rehiyon
• Maayos ang anomang sigalot sa teritoryo
Estruktura Sa pagpapaganap ng mga

tunguhin ng ASEAN at naaayon na rin sa
Matatag, payapa, nagkakaisa, at dina-
mikong samahan ang nais ipahiwatig ng nakasaad sa Charter nito, ang mga sumusu-
nakabigkis na mga uhay ng palay (ku- nod ang bumubuo sa estruktura ng panre-
makatawan sa mga kasaping-bansa) sa hiyong samahan:
emblem ng ASEAN. • ASEAN Summit—Ito ang pagpupu-
long ng mga kasaping-bansa na ginaga-
Malayan Confederation—mas kilala na nap tuwing makalawang taon. Tinata-
Maphilindo para sa Malaysia, Philip- lakay dito ang mga usapin sa kaunla-
pines, at Indonesia. Nabuwag din ito rang pang-ekonomiya, pampolitika,
nang taon ding dahil ipinagtibay ng panseguridad, panlipunan, at pangkul-
Indonesia ang patakarang Konfrontasi. Ito tura sa rehiyon.
ang konprontasyong Indonesia-Malaysia • ASEAN Coordinating Council—Ito
noong 1963-1966 dahil sa oposisyon ng ang nangangasiwa sa implemen-
Indonesia sa pagkakabuo ng bansang tasyon ng mga kasunduan at desisyong
Malaysia noong 1963. ginawa sa ASEAN Summit. Tungkulin
Nagtipon noong Agosto 8, 1967 ang nito ang koordinasyon sa mga
mga kinatawan ng Pilipinas, Indonesia, ASEAN Community Council para
Malaysia, Singapore, at Thailand sa Bangkok maging mas episyente ang pagkakaug-
para lagdaan ang kasunduang magtatatag nayan at kooperasyon sa pagpapatupad
sa ASEAN, na pumalit sa ASA. Mula sa ng mga patakaran ng samahan. Binubuo
orihinal na limang bansa, naging 10 ang ito ng mga ministro/kalihim ng kala-
kasapian ng panrehiyong samahan. Kasama karan panlabas ng mga kasaping-bansa
na rito ang Brunei Darussalam, Cambodia, na nagpupulong ng dalawang beses (o
Laos, Myanmar, at Vietnam. higit pa) taon-taon.
Mga Layunin Sa pangkalahatan, ang • ASEAN Community Councils—
ASEAN ay naglalayong mapabuti ang kala- Binubuo ito ng mga sumusunod:
gayan at ugnayan ng mga bansa sa rehiyon. (1) ASEAN Politicial-Security Council,
Kasama sa mga layunin nito ang mga na itinatag para paigtingin ang koope-
sumusunod: rasyong pampolitika at pansegu-
• Mapalakas ang ekonomiya ng bawat isa ridad nang sa gayo’y magkaroon ng
sa pamamagitan ng malayang kalakalan katuparan ang kapayapaan sa rehi-
• Mapanatili ang kapayapaan at kaayusan yon at buong mundo; (2) ASEAN
sa rehiyon

Economic Council, na binuo para sa gawain. Pinamumunuan ito ng Secre-
integrasyon ng ekonomiyang panre- tary General na tinutulungan ng apat
hiyon, at (3) ASEAN Socio-Cultural na Deputy Secretary General.
Council, na ang bisyon ay pag-angat
Mga Nagawa Tungo sa “Isang Bisyon,
ng kalidad ng pamumuhay ng mga
Isang Pagkakakilanlan, Isang Komunidad,”
mamamayan ng mga kasaping-bansa sa
narito ang ilan sa mga nagawa ng ASEAN:
pamamagitan ng mga kooperatibong
Para sa kaunlarang pang-ekonomiya,
gawain na nakapokus sa tao at nagsusu-
itinatag ang ASEAN Free Trade Area
long ng likas-kayang kaunlaran. Bawat
(AFTA) noong 1992. Layunin nitong

konseho ay may isang kinatawan mula
mapaigting ang competitive advantage ng
sa mga kasaping bansa.
rehiyon sa pandaigdigang pamilihan. Isang
• ASEAN Sectoral Ministerial Bodies—
mahalagang hakbang tungo rito ang libera-
Tinitipon nito ang mga ministro/kali-
lisasyon ng kalakalan sa pamamagitan ng
him ng partikular na sektor ng pama-
pag-alis ng taripa sa mga produkto ng mga
halaan, halimbawa, nasa isang lupong
kasaping-bansa. Nagsasagawa rin ito ng mga
sektoral ang lahat ng mga ministro/
kasunduan para sa malayang pakikipagka-
kalihim ng paggawa ng mga kasaping-
lakan sa pagitan ng mga kasaping-bansa at
bansa. Bawat lupon ay nag-uulat sa
mga bansa sa labas ng ASEAN. Gayundin,
mga Community Councils tung-
pinagaan at pinadali ang pagbibiyahe para
kol sa kani-kanilang mga proyek-
sa mga mamamayan ng ASEAN dahil hindi
to at programa. Tungkulin nito na
na nangangailangan ng visa sa pagpasok sa
mapalakas at mapatibay ang koope-
mga kasaping-bansa.
rasyon sa kanilang sektor.
Isa sa mga hakbang para sa pagtata-
• ASEAN Intergovernment Commission
guyod ng kooperasyong teknikal at panana-
on Human Rights—Ito ang komisyon
liksik ang ASEAN Outstanding Scientist
para sa pagsulong, pagtaguyod, at pag-
and Technologist Award para sa mga
tanggol sa mga karapatang pantao at
siyentista at mananaliksik. Tatlong Pilipino
mga batayang kalayaan.
ang nabigyan ng gawad na ito: Bienvenido
• ASEAN Foundation—Itinatag ito
O. Juliano (1998), Lourdes Cruz (2001), at
para itaguyod ang mga programa sa
Caesar Saloma (2008).
kaunlarang panlipunan na naglala-
yong mabawasan ang kahirapan at di-
pagkapantay-pantay na ekonomiya sa
mga kasaping-bansa. Layunin din ni-
tong isulong ang higit na interaksiyon
ng mga mamamayan ng mga ASEAN.
• Secretariat—Ito ang nangangasiwa sa
mga gawaing pang-administratibo ng
samahan. Tumutulong ito para mapa-
gaan at mapadali ang implementasiyon
ng mga kasunduan at desisyon ng ASE- Nagdiwang ng ika-50 anibersaryo ang
AN Summit bukod sa pagmomonitor ASEAN nitong 2017.
sa implementasiyon ng mga naturang
Sa pangangalaga sa kapaligiran at wild- Sa kapayapaan at seguridad ng rehiyon,
life ng rehiyon, itinatag ang ASEAN Center lumagda ang mga kasaping-bansa sa kasun-
for Biodiversity (ACB) sa Los Baños, duan na walang magdedelop ng mga armas
Laguna. Ito rin ang secretariat ng ASEAN nukleyar. Mas nakararaming kasapi ang
Heritage Parks. Mayroon nang 49 heritage sumang-ayon sa kasunduan ukol sa kontra-
parks ang naideklara sa rehiyon, walo terorismo, kasama rito ang pagpapadali sa
rito ang nasa Pilipinas, gaya ng Mount proseso ng extradition ng mga pinaghihi-
Makiling Forest Reserve at Tubbataha nalaang terorista. Pinagsisikapan din ng
Reef Natural Park. ASEAN na magkaroon ng maayos at paya-
Sa larangan ng edukasyon, itinatag ang pang resolusyon ang territorial disputes sa

ASEAN University Network noong 1995 Dagat Timog Tsina na sangkot ang Tsina,
para isulong ang kooperasyon sa akademya Taiwan, at mga kasaping-bansang Brunei,
at kabataan sa mga kasaping-bansa. Malaysia, Vietnam, at Pilipinas.
Sagutin
1. Bakit itinatag ang ASEAN?
2. Paano nakatutugon ang mga layunin ng ASEAN sa pangangalaga sa kapayapaan
at seguridad ng rehiyon?
3. Sa iyong opinyon, paano mabibigyan ng ASEAN ng maayos at payapang resolusyon
ang isyu ukol sa Dagat Timog Tsina?
African Union (AU)

Natatangi ang African Union (AU)
dahil ito ay samahang binubuo ng 55
bansa—lahat ay nasa kontinente ng Aprika.
Kasaysayan Noong Mayo 25, 1963,
itinatag sa Addis Ababa, Ethiopia ang
Organisation of African Unity (OAU).
Binubuo ito ng 32 bagong tatag na bansa
kontinente. Layunin nitong isulong ang
pagkakaisa sa Aprika nang sa gayo’y mapa-
ngalagaan ang soberaniya at integridad ng
bawat kasaping bansa. Sa pamamagitan
din ng OAU, sama-samang kumikilos ang Makikita sa bandila ng AU ang kulay
mga kasaping-bansa para mawala ang mga berdeng kontinente ng Aprika na simbolo
bakas ng kolonisasyon at mawakasan ang ng pag-asa ng mga Aprikano. Nakapalibot
apartheid. (Ang apartheid ay patakaran o sa kontinente ang mga dilaw na bituin na
kumakatawan sa mga bansang Aprikano
sistema ng segregasyon ng mga lahi—Itim
na kasapi ng samahan.
o mga Aprikano at Puti o mga Kanluranin.)

Sa paglipas ng mga taon, madaragdagan • Isulong ang likas-kayang kaunlaran sa
pa ng 21 kasaping bansa ang OAU. Nang mga pang-ekonomiya, panlipunan, at
itatag ang African Union noong Hulyo 9, pangkulturang antas
2002 bilang kapalit ng OAU, may 53 itong • Isulong ang integrasyon ng mga
kasapi. Noong 2011, naging bahagi ng AU ekonomiyang Aprikano
ang South Sudan; at ang Morocco, noong
Estruktura Bumuo ang AU ng mga
2017.
lupon na tutulong sa pagsasakatuparan ng
Mga Layunin Pangunahing layunin ng mga layunin nito.
AU ang pagkaroon ng higit na pagkakaisa The Assembly—Ito ang pinakama-

ang mga kasaping-bansa nito nang sa gayo’y taas na lupon ng samahan at binubuo ito
makatulong sa kaunlarang pang-ekonomiya ng mga ministro at pinuno ng bansa o kani-
at mapuksa ang kahirapan sa Aprika. lang mga kinatawan. Ito ang nagpapatupad
Kasama sa mga layunin ng AU ang mga ng lahat ng mga inaprubahang patakaran,
sumusunod: programa, at proyekto ng AU. Nagtatalaga
• Ipagtanggol ang soberanya, integridad, ito ng mga kinatawan sa mga institusyon,
at kasarinlan ng mga kasaping-bansa komite, at konseho ng AU.
• Paigtingin ang integrasyong pampo- Executive Council—Ito ang lupong tag-
litika, panlipunan, at pang-ekonomiya apagpasya ng AU. Dalawang beses sa isang
ng kontinente taon ang pulong nito para talakayin at
• Isulong at ipagtanggol ang mga komon pagdesisyunan ang mga patakarang nauu-
na paninindigan ng mga kasaping- kol sa kalakalang panlabas, energy, mga
bansa sa mga isyung may kinalaman sa industriya, likas-yaman at pangangalaga sa
interes ng kontinente at mga tao rito kalikasan, seguridad sa pagkain, edukasyon
• Hikayatin ang pandaigdigang koope- at kultura, kalusugan, agham at teknolo-
rasyon, pagsasaalang-alang sa Charter hiya, mga karapatang pantao, transpor-
ng United Nations at Unibersal na tasyon at komunikasyon, at iba pang alala-
Deklarasyon ng mga Karapatang Pantao hanin ng mga kasaping-bansa.
• Hikayatin ang pag-iral ng mga
demokratikong prinsipyo, popular na
pakikilahok (sa gobyerno), at mabu-
ting pamamahala
• Isulong at ipagtanggol ang mga kara-
patang pantao sang-ayon sa African
Charter on Human and Peoples’ Rights
at ibang batas na nauukol sa pagbaban-
tay sa mga karapatang pantao May kinatawan ang bawat bansa sa
• Magtatag ng mga kinakailangang Aprika para sa taunang pagpupulong ng
kondisyon para sa masiglang paki- Asamblea. Sa pulong na ito, ang mga
kilahok ng kontinente sa global na isyung kinakaharap ng bawat kasaping-
bansa ay sinisikap ng samahan na
ekonomiya at sa mga pandaigdigang
malapatan ng mapayapang solusyon.
negosasyon
The Commission—Ito ang secretariat Court of Justice—Ito ang hudikatura
ng AU at pinangangasiwaan nito ang mga ng samahan. Nagbibigay ng hatol sa ano-
araw-araw na gawain ng samahan. Binubuo mang habla laban sa pinuno ng isang bansa
ng 10 komisyoner na inihalal ng lahat mga sa kaso ng paglabag ng kasaping-bansa
kasaping bansa. Pangunahing tungkulin sa mga kasunduang AU. Kasama sa mga
nito ang pangasiwaan ang pagpupulong at tungkulin nito ang pagbibigay ng interpre-
pag-ugnayin ang lahat ng mga gawain ng tasyon ng mga kasunduan sa AU.
African Union. May mga espesyal na komiteng tekni-
Permanent Representatives’ Commit- kal ang AU, gaya ng Committee on Rural
tee—Ito ang naghahanda ng mga gawain ng Economy and Agricultural Matters, Com-
Executive Council, kasama ang pagpupu- mittee on Monetary and Financial Affairs,
long, pagtatakda ng adyenda sa pulong, at at Committee on Trade, Customs and
paggawa ng borador ng mga desisyon. Ito Immigration Matters.
rin ang nag-aayos ng komunikasyon ng
Mga Nagawa “Nagkakaisa, maunlad,
Komisyon at mga kasaping-bansa.
at mapayapang Aprika, na pinaiiral ng
Peace and Security Council (PSC)—
mga mamamayan nito at kumakatawan sa
Binubuo ng 15 miyembro na inihalal ng
puwersang dinamiko sa global na arena.”
Assembly, pangunahing tungkulin ng PSC
Ito ang bisyon ng AU. Ilan sa mga nagawa
ay magsagawa ng pangunang hakbang
ng samahan tungo sa katuparan nito ay ang
upang maiwasan ang pagsiklab at paglub-
mga sumusunod:
ha ng sigalot sa alinmang bansa sa Aprika.
• Pagtatatag ng Peace and Security
Nagsasagawa ito ng mga hakbang upang
Council noong 2004 para sa karam-
maitaguyod at mapanatili ang kapayapaan
patang pakikisangkot sa mga alitan
sa alinmang bansa sa Aprika na nakaranas
at sigalot sa pagitan ng mga kasaping
ng digmaan.
bansa. Sa halip na patakarang “non-
Pan-African Parliament—Ito ang lehis-
interference” na ipinatupad ng AU,
latura ng AU. Bukod sa pagbuo ng batas,
ipinairal ng AU ang “non-indifference”
gawain nito ang magbalangkas at magpa-
dahil naniniwala ito na kailangang
nukala ng badyet, magsagawa ng pag-aaral
maging maayos ang relasyon ng bawat
at magbigay ng rekomendasyon upang
kasaping-bansa sa isa’t isa bago maka-
mapatugma ang mga umiiral na batas sa
mit ang kaunlaran.
mga bansang Arikano. Nagpapanukala ito
ng mga kongkretong hakbang sa Assembly
BobarinoAfrican continent-fr.svg: Eric Gaba (Sting -
upang mapangalagaan ang karapatang pan-

tao, maitaguyod ang mabuting pamumuno
at mapatatag ang konsepto ng demokrasya
sa mga bansang kasapi. Binubuo ng 265
kinatawan mula sa mga kasaping bansa
nito. Inihahalal sila para sa manungkulan
Sting)/CC BY-SA 2.5
ng limang taon.
Economic, Social and Cultural Council
(ECOSOC)—Ito ang lupong tagapayo at
binubuo ng iba’t bang pangkat panlipunan
at propesyonal mula sa kasaping bansa.

• Pagpapadala ng mga AU peacekeepers bansa ay hindi pa inaalis ang pagkaka-
sa Burundi at pagmomonitor ng tigil- suspinde ng AU rito)
putukan (ceasefire) sa Kanlurang Sudan • Pagpapaunlad ng kabuhayan–pangu-
• Pamamahala sa New Partnership for nahing suliranin sa mga bansa sa Aprika
Africa’s Development (NEPAD), na ang kaunlarang pangkabuhayan. Isa
borador para mga programang lilipol sa mga sanhi nito’y mataas na taripa
sa matinding kahirapan, kasama rito at kota (quota) na ipinapataw ng mga
ang pagsulong ng maayos na politika at pamahalaan sa Aprika sa mga kalakal
ekonomiya para makalikom ng tulong na pumapasok sa kani-kanilang bansa.
at pamumuhunan mula sa Kanluran Sinisikap ng AU na unti-unting ba-

• Pagsuspinde sa mga kasaping-bansa na wasan ang taripa at kota sa kalakal ng
sangkot sa mga kudeta at pagtanggap mga bansang Aprikano bago pa su-
lamang sa mga ito kapag ipinairal ang mapit ang taong 2020. Kapag naging
pamahalaang konstitusyonal, gaya ng matagumpay, uunlad ang kalakalan sa
Madagascar noong 2009 at Mali noong buong kontinente at magbibigay ng
2012 (at dahil sa sitwasyon sa dalawang trabaho sa maraming mamamayan.
Sagutin
1. Bakit itinatag ang AU?
2. Nakatutugon pa rin ba ang mga layunin ng AU sa mga suliraning kinakaharap ng
mga bansang Aprikano sa kasalukuyan?
3. Pangatwiranan kung paano nakatutulong ang mga naging ambag ng AU sa
daigdig.
League of Arab States (LAS)

Ang League of Arab States—tinatawag Pinag-usapan sa Alexandria ang pag-
ding Arab League—ay panrehiyong sama- tatatag ng samahan ng mga estadong
han ng mga estadong Arabe sa Kanlurang Arabe na may layuning palakasin at pagtug-
Asya at ilang bahagi ng Aprika. main ang kanilang mga programang pam-
politika, pangkultura, pang-ekonomiya, at
Kasaysayan Noong 1944, nagtipon
panlipunan ng mga kasaping-bansa. Ang
sa Alexandria, Ehipto ang mga kinatawan
samahan ay magiging instrumento rin ng
ng Ehipto, Lebanon, Syria, Saudi Arabia,
pag-aayos ng mga sigalot sa pagitan ng
Iraq, Yemen, at Transjordan (dating emirate
mga estadong Arabe, pati alitan na sangkot
at ngayo’y bahagi ng kaharian ng Jordan).
ang mga di-Arabe. Nabuo ang tinaguriang
Ang pitong estadong ito ay dating baha-
Alexandria Protocol at itinatag ang League
gi ng Imperyong Ottoman hanggang sa
of Arab States.
Nagkaroon pa ng mga hidwaan noong
1990 nang salakayin ng Iraq ang Kuwait.
May mga estadong Arabe na nagpahayag ng
suporta sa United Nations sa pagkilos nito
laban sa Iraq noong panahong iyon.
Mula 2010 hanggang 2011, naganap
ang tinaguriang Arab Spring, serye ng mga
kilos-protesta at pag-aalsa sa Kanlurang
Asya at Hilagang Aprika na humamon sa
awtoritaryang sistema na umiiral sa ilang

kasaping-bansa. Sinuspinde ng Arab
League ang Libya noong Pebrero 2011
dahil sa marahas ang tugon ni Muammar
Ang emblem sa bandilang LAS ay may
al-Qaddafi (1942–2011), pinunong de
dalawang tangkay ng oliba na sagisag ng facto ng bansa, kung kaya sumiklab ang
kapayapaan, 22 kawing ng tanikala para digmaang sibil. (Naibalik ang kasapian ng
sa mga kasaping-bansa, pangalan ng LAS Libya nang mapatalsik si Qaddafi noong
na nakasulat sa wikang Arabe, at larawan
Agosto ng taon ding iyon.) Samantala,
ng crescent.
noong Nobyembre 2011, nagkaroon ng
kasunduan ang LAS at Syria na wakasan
Nadagdagan ang mga miyembro nito
ang madugong giyerang sibil ngunit wala
nang sumapi ang Libya (1953), Sudan
pang dalawang taon matapos ang usapan,
(1956), Tunisia at Morocco (1958), Kuwait
nagpatuloy ang karahasan. Nagpasya ang
(1961), Algeria (1962), Bahrain, Oman,
LAS na suspindihin ang Syria at hindi pa
Qatar, at United Arab Emirates (1971),
nababawi ang suspensiyon nito.
Mauritania (1973), Somalia (1974), Palestine
Liberation Organization o PLO (1976), Mga Layunin Kaiba sa mga panre-
Djibouti (1977), at Comoros (1993). hiyong samahan, ang League of Arab States
Naging malaking hamon sa LAS ang ay naitatag batay sa kultura ng mga kasaping-
mga sunod-sunod na giyera sa rehiyon, bansa at hindi sa lokasyon ng mga ito. Sa
mula sa digmaang Arab-Israeli noong 1948 pangkalahatan, tunguhin ng LAS ang mga
hanggang sa giyera sa Golpong Persian sumusunod:
noong 1991. Noong dekada 1970, nag- • Panatilihin at palakasin ang solidaridad
simula ang mga pagtatalong pampolitika ng mga kasaping-bansa
sa samahan. Naging malaking alalahanin • Siguraduhin ang pagkakaisa at kapa-
ang Israel at mga Palestinian. Hindi sinang- yapaan sa pagitan ng mga kasaping-
ayunan ng maraming kasapi ang paglagda bansa sa pamamagitan ng pagiging
ng Ehipto sa kasunduang pangkapayapan tagapamagitan sa mga alitan at pagtu-
sa Israel noong 1979. (Nasuspinde ang tutol sa paggamit ng puwersa
Ehipto at ang punong himpilan ng sama- • Palakasin ang kooperasyon sa mga
han sa Cairo ay inilipat sa Tunis. Nang kasaping-bansa sa mga larangang
maging miyembro uli ang Ehipto noong panlipunan, legal, parlamentarya,
1989, ang himpilan ay ibinalik sa Cairo pampinansiya, pang-ekonomiya, at
nang sumunod na taon.) pangkultura.

Estruktura Para magampanan ang Pinangangasiwaan ito ng pagkakaloob ng
mga tungkulin nito, nagtatag ang LAS ng pondo para sa mga gawain para sa kaunlarang
mga pangunahing institusyon: panlipunan at pang-ekonomiya. Ang pinu-
Council of League—Ito ang pinaka- no ng ESC ay inihahalal ng mga kinatawan
mataas na lupon ng LAS. Binubuo ito ng ng mga bansang kasapi para manungkulan
mga kinatawan mula sa mga kasaping- sa loob ng tatlong taon.
bansa at nagpupulong nang dalawang beses Secretariat General—Pangunahing
sa isang taon. Maaari itong magtawag ng tungkulin nito ang implementasyon sa mga
espesyal na pulong kapag may emergency. ipinagtibay na patakaran at programa ng
Kasama sa pinag-uusapan sa mga pulong ang Council of the League. Pinamumunuan ito
mga gawain ng samahan, pagpapatibay sa ng Secretary General na may limang-taong
mga kasunduan, at paghirang sa Secretary- panunungkulan.
General. Upang mapagtuunan ng pansin May mga komite ang LAS na tumu-
ng konseho ang mga gawain nito ay nagta- long sa mga gawain nito. May tatlong uri
laga ito ng mga espesyal na komite sa para ng mga komite: (1) yaong binuo ng mga
politika, ekonomiya, komunikasyon, kul- pangunahing institusyon ng LAS at ang
tura, legal, lipunan, at kalusugan. panunungkulan ng mga ganitong komite
Joint Defence Council—Konseho ng ay naaayon sa pasya ng General Session;
LAS na nagsisilbing tagapag-ugnay sa mga (2) ad hoc na may tungkuling isagawa
hakbang upang mapalakas ang seguridad ang isang partikular na gawain at nabubu-
ng mga kasaping-bansa. Bumubuo ito ng wag ito kapag nagampanan ang naturang
mga patakaran upang palakasin ang ka- gawain; at (3) permanenteng komite na
kayahan ng samahan na ipagtanggol ang nagsusuri sa mga usaping pampolitika,
mga kasaping-bansa nito sa anomang banta panlipunan, pangkalusugan, pangkultura,
ng pananakop. Bagaman walang sariling pang-ekonomiya, pati na sa pananalapi at
puwersang militar, bawat kasaping-bansa ay pangasiwaan ng LAS.
inaasahang magtalaga ng kanilang sariling
Mga Nagawa Bagaman maraming
puwersa na pamumunuan ng kumander ng
hamon, lalo na sa pagpapanatili ng kapa-
Council upang maisagawa ang mga hak-
yapaan sa rehiyon, marami ang naniniwala
bang na makapagpapatatag sa seguridad ng
at umaasa na magkakaisa ang mga kasaping-
LAS at ng mga kasapi nitong mga bansa.
bansa dahil binubuo ang samahan ng ma-
Ang Kumander ng Konseho ay itinatalaga
higit 400 milyong Arabe na may isang reli-
ng mga kasaping-bansa upang manungku-
hiyon at magkakatulad na kasaysayan.
lan sa loob ng tatlong taon.
Marami ang ambag ng LAS sa koor-
Economic and Social Council—Ito ang
dinasyon ng mga polisiyang nauukol sa
tagapag-ugnay ng mga gawaing makapag-ii-
edukasyon, pinansiya, batas, kalakalan, at
sa ng ekonomiya ng mga kasaping-bansa.
patakarang panlabas.
Isinusulong nito ang pagbuo ng mga kasun-
• Itinatag noong Hulyo 27, 1970 ang
duan upang magkaroon ng malayang ka-
Arab League Educational, Cultural and
lakalan sa pagitan ng mga kasaping-bansa.
Scientific Organization (ALECSO)
na nangangasiwa at nag-uugnay sa • Sa hangaring mapigil ang pagsiklab ng
lahat ng mga gawaing may kinalaman sa digmaan sa Kanlurang Asya at makamit
edukasyon at kulturang Arabe. Naging ang kapayapaan sa rehiyon, ginawa ng
smatagumpay ito sa preserbasyon ng LAS ang mga sumusunod: (1) pag-
mga manuskritong Arabe at pagsasalin lulunsad ng Arab Peace Initiative para
ng mga ito sa dayuhang wika para mai- sa maayos na pakikipag-ugnayan sa
palaganap at lalong mapagyaman ang Israel at mga bansang Arabe kapalit ng
Arabeng panitikan at agham. pagbabalik ng mga lupaing Arabe na
• Inilunsad nito ang Arab Charter on inookupahan ng Israel; (2) pagpapadala
Human Rights, kasulatang nagtatag- ng peacekeeping force sa mga bansang

lay ng mga pangunahing karapatang Arabe upang protektahan ang buhay at
ng bawat mamamayang Arabe, gaya ari-arian ng mga mamamayang naiipit
ng kalayaan sa ari-arian, paglalakbay, sa mga armadong labanan na nagaga-
relihiyon, at pamamahayag. Simula nap sa ilang bansa sa Kanlurang Asya;
noong 2008, lumagda rito ang Algeria, at (3) pagkondena sa mga pananana-
Bahrain, Iraq, Jordam, Lebanon, Libya, lakay ng mga armado at teroristang
Qatar, Saudi Arabia, Syria, United Arab pangkat sa mga pook ng trabaho, pani-
Emirates, at Yemen. Ang Arab Court of rahan at pasyalan ng mga mamamayan
Human Rights, na itinatag noong 2014, sa Kanlurang Asya.
ang nangangasiwa sa pagpapatupad ng
mga probisyon ng Charter.
Mohammed Tawsif Salam/CC BY-SA 4.0
• Nagpahayag ang LAS ng suporta sa

mga sumusunod: kaunlaran ng kaba-
baihan sa lipunang Arabe, pagsulong
ng mga karapatan ng mga bata, pag-
tangkilik sa mga programa para sa
kabataan at palakasan, preserbasyon
ng kultura at pamanang Arabe, pag-
sulong sa mga kampanya sa literacy, at Ang kalayaang makapaglakbay ng mga
standardization para mga isyu sa imi- mamamayang Arabe ay isa sa mga kala-
grasyon at paggawa. yaang pinangangalagaan ng LAS.
Sagutin
1. Bakit itinatag ang LAS?
2. Nakatutugon ba ang LAS sa mga suliraning kinakaharap ng mga bansang Arabe
sa kasalukuyan?
3. Pangatwiranan kung paanong ang mga naging ambag ng LAS ay nakatulong
sa paglutas ng mga suliraning banta sa pagpapanatili ng kapayapaan sa buong
daigdig.

South Asian Association for Regional
Cooperation (SAARC)
Ang South Asian Association for Noong 1979, umigting ang mga pag-
Regional Cooperation (SAARC) ay panre- sisikap para maitatag ang samahan bunga
hiyong samahan para sa ikabubuti ng kapang pakikialam ng Unyon Sobyet sa

kanan at ikahuhusay ng kalidad ng buhay Afghanistan at mga banta sa seguridad ng
ng mga mamamayan sa Timog Asya. Timog Asya. At noong 1985, itinatag ng
pitong bansa ang South Asian Association
for Regional Cooperation (SAARC) pag-
South Asian Association for Regional
karaang lagdaan sa Dhaka, India ang

Cooperation (SAARC) website
Charter na nagpapatibay sa pagtutulu-

ngan para sa kaunlarang pang-ekonomi-
ya, panteknolohiya, panlipunan, at pang-
kultura. Bagaman nasa Gitnang Asya—at
pagkaraan ng maiinit na debate sa Executve
Council—naging kasapi ang Afghanistan sa
Ang pitong kalapati ay sumasagisag sa samahan noong 2007.
mga bansang naging unang kasapi ng Ang punong himpilan ng SAARC ay
samahan samantalang ang dalawang
kamay ay sagisag ng pagkakaibigan, ang nasa Kathmandu, Nepal.
dalawang hinlalaki ay simbolo ng pagka- Mga Layunin Sunod sa SAARC Char-
kaisa, at ang dalawang mata sa ilalim ng
hinlalaki ay sagisag ng kapayapaan ng ter, ito ang mga layunin ng panrehiyong
mga kasapi ng SAARC. samahan:
• Mapaunlad at mapabuti ang buhay ng
Kasaysayan Ang ideya ng pagbuo ng mga mamamayan sa Timog Asya
samahang panrehiyon para sa kooperasyon • Mapabilis ang pag-unlad ng ekonomi-
sa Timog Asya ay mauugat sa magkaka- ya, lipunan at kultura, mabigyan ng
hiwalay na pulong: Asian Relations oportunidad ang mga mamamayan
Conference sa India noong 1947, Baguio na mabuhay nang may dignidad, at
Conference sa Pilipinas noong 1950, at magamit ang kanilang mga kakayahan
Colombo Powers Conference sa Sri Lanka upang mapabuti ang kanilang mga sarili
noong 1954. • Mapatibay ang pagtitiwala sa kakayahan
Noong huling bahagi ng dekada 1970, ng mga kapuwa miyembro ng SAARC
binuo ng Bangladesh, Bhutan, India, • Maunawaan at makatulong sa mga
Maldives, Nepal, Pakistan, at Sri Lanka ang suliranin ng mga kasaping-bansa
patakaran sa pakikipagkalakalan na eks- • Aktibong makilahok ang mga kasaping-
klusibo sa Timog Asya. Layon ng naturang bansa sa pagpapaunlad ng ekonomi-
patakaran ang ingklusibong pag-unlad sa ya, lipunan, kultura, teknolohiya, at
rehiyon. agham
mga bagong landas ng kooperasyon batay
sa mga pag-aaral, pagtatag ng mga dagdag
na mekanismo, at pagpasya sa ibang bagay
na may pangkalahatang interes sa SAARC.
Sa gayon, ang CoM ay nagpupulong bago
ang SAARC Summit at sa panahon na nasa
pagitan ng dalawang Summit. Nirerebyu
nito ang mga ulat na isusumite sa Summit.
May mga komite na tumutulong sa CoM.
Standing Committee—Ito ang nagmo-

monitor at nagsasagawa ng koordinasyon
Filpro/CC BY-SA 4.0
ng mga programan ng samahan. Tinutukoy

nito ang mga inter-sektoral na prayoridad.
Pinakikilos nito ang mga resources sa loob
at labas ng rehiyon. Ito rin ang umaayos sa
Ang bukas na ugnayan ng SAARC sa iba mga paraan ng pagpopondo sa mga prog-
pang mga bansa sa buong daigdig ay na- rama ng samahan.
katulong sa pagpapalakas ng kalakalan
ng walong kasaping-bansa nito.
Programming Committee—Kasama sa
mga gawain nito ang pagsusuri ng badyet
ng samahan, pag-aaral sa kalendaryo ng
• Makipagtulungan sa ibang papaunlad mga gawaing pang-administratibo ng sa-
na ekonomiya mahan at mga sentrong panrehiyon nito,
• Mapalakas ang ugnayang panloob sa mga komiteng teknikal, working groups, at
pamamagitan ng mga dayalogong may espesyal na lupon.
kinalaman sa mga interes ng samahan Technical Committee—Tungkulin nito
• Makilahok at makipagtulungan sa ang bumalangkas ng mga proyekto ng
ibang organisasyon na may katulad na programa, magmonitor at magpatupad ng
mga adhikain mga proyekto, at magsumite ng mga ulat
• Mapanatili ang kapayapaan sa buong ukol sa progreso ng mga proyekto ng prog-
rehiyon rama. May mga komite sa agrikultura at
Estruktura Ang SAARC Summits ay kaunlaran sa kanayunan; kababaihan, ka-
mga pagpupulong ng mga pinuno ng mga bataan, at mga bata; agham at teknolohiya;
kasaping-bansa. Nagtitipon sila tuwing turismo at transportasyon; at kalusugan at
makalawang taon. Ito ang pinakamataas na populasyon.
awtoridad sa SAARC na may kapangyari- Ang mga Working Groups ang buma-
hang magpasya para sa samahan. balangkas at namamahala sa mga programa
Samantala, ang pamumuno ng samang samahan. May mga working groups para
han ay nakasalalay sa Council of Ministers sa biotechnology, enerhiya, turismo, at infor-
(CoM) na binubuo ng mga ministro ng mation and communication technology (ICT).
ugnayang panlabas ng mga kasaping-bansa. Ang Secretariat ang namamahala sa
Tungkulin nito ang pagbalangkas ng mga mga gawaing pang-administratibo, nag-
patakaran, pagsusuri sa pag-unlad ng koo- aayos ng mga rekord, at nangangasiwa sa
perasyon sa ilalim ng SAARC, pagpasya sa mga pang-araw-araw na gawain ng samahan.

Pinamumunuan ito ng Secretary General mga pabrika at pagawaan. Nagtutu-
na itinalaga ng Council of Ministers. May lungan ang mga kasaping-bansa sa
mga direktor ang Secretariat—isa mula sa pag-unlad ng teknolohiya sa paggawa
mga kasaping-bansa. ng murang pabahay, pailaw, at recycling
ng mga solido at likidong basura.
Mga Nagawa Ang pagtutulungan
• Pagpapalakas ng ekonomiya—Ang ka-
ng mga kasapi ng SAARC ay naging daan
buuang kita sa kalakalan ng mga bansa
upang ang naturang samahan ay makapag-
sa Timog Asya ay umaabot lamang ng
bigay ng kontribusyon sa ikatatamo ng ilan
8 bilyong dolyar taon-aon. Ayon sa pag-
sa layunin ng naturang samahan. Ang mga

aaral ng SAARC, may potensiyal na
gawaing ito ay maituturing na naging kon-
kabuuang kita sa kalakalan na umaabot
tribusyon ng SAARC sa pagpapaunlad ng
ng mahigit sa 25 bilyong dolyar taon-
pamumuhay ng mga mamamayan ng mga
taon ang rehiyon. Ang mababang kita
kasaping-bansa sa naturang samahan. Narito
sa kalakalan ay sanhi na rin ng mataas
ang ilan sa mga naging kontribusyon ng
na pataw ng kota at taripa sa mga
SAARC:
kalakal, at mahinang pamumuhunan.
• Pagpapaunlad ng agrikultura at sa mga
Itinatag ng SAARC noong 1998 ang
kanayunan—Maraming lugar sa mga
South Asian Free Trade Area (SAFTA).
kasaping ng SAARC ay mababa ang
Batay sa SAFTA, ang mga kasaping-
produktong agrikultural. Sanhi nito,
bansa ay magkakaroon ng export-
nakararanas ng kakapusan sa suplay ng
import processing zone na kalauna’y ma-
pagkain ang mga mamamayan. Bilang
giging free trade zone o lugar na itina-
tugon, nagbibigay ang SAARC ng mga
laga sa mga negosyo na walang itina-
libreng seminar sa pagsasaka, nagkaka-
lagang taripa at kota sa anomang ka-
loob ng kagamitang pang-agrikultura
lakal na magmumula at lilikhain dito.
sa mga magsasaka, at nagpapatayo ng
mga pasilidad na mapag-iimbakan ng
mga aning agrikultural. Sa tulong ng
makabagong kaalaman at kagamitang
pansakahan, umaasa ang SAARC na
Fahad Faisal/CC BY-SA 3.0
magiging malakas ang sektor ng agri-

kultura sa mga kasaping-bansa bago pa
sumapit ang taong 2025.
• Pagpapaunlad sa agham at teknolo-
hiya—Ang mga kasaping-bansa ay ak-
tibong nakikipag-ugnayan sa isa’t isa
Ang pagawaan ng papel ay isa sa mga
upang palakasin at gawing makabuluhan bagong tatag na negosyo sa Bangla-
ang paggamit nila ng mga teknolohiya desh. Ang pagtatatag ng export-import
kaugnay ng paggamit ng alternatibo- processing zone sa mga lugar sa SAARC
ng pagkukunan ng enerhiya (bio-mass, ay nakahihikayat sa mga negosyante na
magtayo ng mga pagawaan ng papel at
solar at water energy) na magagamit sa
iba pang negosyo.
paglikha ng kuryenteng kailangan sa
Sagutin
1. Bakit itinatag ang SAARC?
2. Nakatutugon ba ang SAARC sa mga suliranin ng mga bansa sa subkontinenteng
India sa kasalukuyan?
3. Pangatwiranan kung paanong ang mga naging ambag ng SAARC ay nakatulong
sa paglutas ng mga suliraning banta sa pagpapanatili ng kapayapaan sa buong
daigdig.
Alalahanin
• Pangmatagalan na kapayapaan at seguridad ang pangunahing dahilan kung
kaya nagbuklod-buklod ang mga bansa sa mga panrehiyon at pandaigdigang
samahan.
• Ang United Nations (UN) ay pandaigdigang samahan ng mga bansa na
itinatag pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
• Ang European Union (EU) ay samahan ng 28 bansang Europeo, na
nagsusulong ng mga patakarang magpapatatag sa pag-iral ng iisang
sistemang pampamahalaan, pang-ekonomiya, panlipunan, at panseguridad
na ipinatutupad sa lahat ng mga kasaping-bansa.
• Ang Organization of American States (OAS) ay panrehiyong samahan ng
mga nasyon sa Kanlurang Hating-globo.
• Ang Organisation of Islamic Cooperation (OIC) ay samahan ng 57 Islamikong
bansa sa apat na kontinente.
• Natatangi ang African Union (AU) dahil ito ay samahan ng 55 bansa—lahat
ay nasa kontinente ng Aprika.
• Ang League of Arab States (LAS)—tinatawag ding Arab League—ay
panrehiyong samahan ng mga estadong Arabe sa Kanlurang Asya at ilang
bahagi ng Aprika.
• Ang South Asian Association for Regional Cooperation (SAARC) ay samahan
ng mga bansa sa Timog Asya.

Subukin
A. Isulat sa patlang ang sangay ng pandaigdigang samahan na tinutukoy sa bawat
bilang. Gamiting batayan sa pagsagot ang mga terminolohiyang matatagpuan sa
pagpipilian.
Council of the LAS Economic European

Islamic Summit
Arab League and Social Council Commission
European Pan-African OAS General

ASEAN Summit
Parliament Parliament Assembly
International Court Council of European

UN Secretariat
of Justice Ministers Ombudsman
1. Ito ang lupong tagapagpaganap ng mga tunguhin ng UN.

2. Ito ang nagpapasya sa pangkalahatang direksiyon ng mga
patakaran at prayoridad ng EU.
3. Ito ang lupong tagapagpasya ng panrehiyong samahan ng
mga estadong Amerikano.
4. Tuwing makatlong taon ginaganap ang pagtitipon na ito
ng mga miyembro ng OIC para talakayin ang mga gawain
at patakaran ng samahan nang naaayon sa nakasaad sa
Charter nito.
5. Sa pagpupulong ng mga kasaping-bansa nito, tinatalakay
ang mga usapin sa kaunlarang pang-ekonomiya,
pampolitika, panseguridad, panlipunan, at pangkultura sa
Timog-Silangang Asya.
6. Ito ang lehislatura ng AU.
7. Ito ang tagapag-ugnay ng mga gawaing makapag-iisa ng
ekonomiya ng mga bansang Arabe.
8. Ang pamumuno ng SAARC ay nakasalalay dito.
9. Lupon ito ng UN na inhahain inihahain ang mga legal na
alitan ng mga estado para maayos ang mga ito nang
naaayon sa mga pandaigdigang batas.
10. Ito ang nagsisiyasat sa mga reklamo tungkol sa mga
gawain ng EU, kasama rito ang diskriminasyon, di maayos
na pagpapatupad sa mga gawain, at pagmamalabis sa
kapangyarihan.
B. Isulat sa loob ng kahon ang dalawang pangunahing kontribusyon ng mga
pandaigdigang samahan at alyansa sa ikatataguyod ng kaunlaran at kapayapaan
ng mga bansa sa daigdig.
United Nations European Union
African Union League of Arab States

South Asian Association for Regional Cooperation
Pag-ugnayin
A. Pumili ng isang samahang pandaigdigan sa kasalukuyan na iyong pinapaha-
lagahan at lakipan ng angkop na impormasyon ang graphic organizer ukol sa
samahang iyong pinili.
Pangalan ng Samahan
Deskripsiyon

Mga layunin
1. 2. 3.
Mga kasalukuyang suliraning posibleng tugunan ng samahan

1. 2. 3.
B. Iguhit sa loob ng mga kahon ang kontribusyon ng bawat pandaigdigang samahan

sa pagtugon sa alinman sa mga hamon ng kapayapaan, kaunlaran, pagtutulungan,
at pagkakaisa.
UN EU
AU LAS
SAARC

Suriin
A. Basahin ang bahagi ng sipi ng Centisimus Annus ni Pope John Paul II at sagutin
ang mga katanungan ukol dito. Isulat sa patlang ang sagot.
Mula sa prosesong historikal na ito, lumitaw ang mga bagong anyo ng

demokrasya na nagbibigay ng pag-asa sa marupok na estrukturang pampolitika
at panlipunan na hinihilang pababa ng serye ng masasakit na kawalan ng

hustisya at hinagpis, gayundin ng malalang pagbagsak ng ekonomiya at
matitinding hidwaang panlipunan.
Kabilang sa maraming salik na sangkot sa pagbagsak ng mga mapaniil na
rehimen, ang ilan ay kailangang banggitin. Walang pag-aalinlangan, ang ma-
pagpasiyang salik na nagpabago ay ang paglabag sa mga karapatan ng mga
manggagawa. Hindi malilimutan na ang mga pangunahing krisis ng sistema
na nagpapahayag na ang pamumuno at ang diktadurya ng uring manggaga-
wa ay nagsimula sa malalaking pag-aalsa na naganap sa Poland sa ngalan
ng solidaridad. Ang dami ng mga manggagawa na nagpauna sa ideolohiya
ang ipinagpalagay na magsasalita sa kanilang ngalan. Batay sa mahirap
at naranasang paggawa at panunupil, sila na nakabangon at, sa katuturan,
muling natuklasan ang nilalaman at mga prinsipyo ng doktrinang panlipunan
ng Simbahan.
Mahalaga ring bigyang-diin ang katotohanan na ang pagbagsak ng gani-
tong uri ng bloc o imperyo ay napagtagumpayan sa maraming lugar sa pama-
magitan ng mapayapang pagprotesta, na ang gamit lamang na armas ang ka-
totohanan at katarungan. Habang pinaninindigan ng Marxismo na sa pamama-
gitan lamang marahas na konprontasyon magkakaroon ng resolusyon ang
mga lumalalang panlipunang hidwaan, iginiit ng mga protesta na nagsanhi ng
pagkabuwag ng Marxismo ang pagsubok ng bawat paraan ng negosasyon,
diyalogo, at pagsaksi sa katotohanan, nananawagan sa konsiyensiya ng kala-
ban at pagmulat sa sarili ng diwa ng magkasunong dignidad ng sangkatauhan.
Muli, nagpapasalamat ako sa Diyos sa pagtaguyod sa mga puso ng tao sa
gitna ng mahihirap na pagsubok, at ipinagdarasal ko na ang halimbawang ito
ay mangibabaw sa ibang lugar at ibang sitwasyon. Nawa’y matuto ang mga
tao na ipaglaban ang katarungan nang walang karahasan, itakwil ang tungga-
lian ng mga uri sa kanilang mga internal na away, at digmaan sa mga sulira-
ning pandaigdig.
Isinalin sa Filipino ni Virzon L. Sarao mula sa bahagi ng Centesimus Annus (Sandaang Taon) na liham eklesyastiko ni Pope
John Paul II noong Mayo 1991.
Sanggunian: www.vatican.va
Mga Tanong
1. Alin sa mga binanggit na suliranin ang labis na nakaapekto sa kasalukuyang

pamumuhay ng mga Pilipino?

2. Paano nakaapekto sa iyong personal na pamumuhay ang naturang suliranin?

3. Bakit maituturing na hamon sa kasalukuyang henerasyon ng mga tao ang mga

binanggit na suliranin?

4. Bakit binanggit ang Marxismo sa artikulong ito?

5. Sang-ayon ka ba sa binaggit ng awtor na “... Nawa’y matuto ang mga tao na
ipaglaban ang katarungan nang walang karahasan, itakwil ang tunggalian
ng mga uri sa kanilang mga internal na away, at digmaan sa mga suliraning
pandaigdig.

B. Pag-aralan ang larawan at isulat sa patlang ang sagot sa mga tanong.
1. Anong kalagayan ng pamumuhay ng mga tao ang ipinapakita sa larawan?

2. Bakit maituturing na suliraning dapat tugunan ng mga pandaigdigang samahan
ng mga bansa ang kalagayan ng pamumuhay ng mga taong nasa larawan?


3. Paano makatutulong sa paglutas ng suliraning ito ang alinman sa mga
pandaigdigang samahan ng mga bansa?

4. Paano makatutulong ang mamamayang katulad mo sa paglutas ng suliraning
ipinapakita sa larawan?

5. Kung ikaw ang pinuno ng pamahalaan, paano mo maiiwasan na maganap sa

iyong pinamumunuang lugar ang suliraning ipinapakita sa larawan?

Sanayin
G LAYUNIN—Isa sa mga layunin ng inyong pangkat ang makapagbahagi ng inyong
nalalaman ukol sa mga naging kontribusyon ng mga pandaigdigang samahan ng mga
bansa sa pagsusulong ng kapayapaan, pagkakaisa, pagtutulungan, at kaunlaran sa
buong daigdig.
R GAMPANIN—Bilang mga kawani ng isang himpilan ng telebisyon, maisasakatuparan
ninyo ang layunin ng inyong pangkat.
A MADLA—Inaasahan ninyong pakikinabangan ng maraming tagapanood ng telebisyon ang
magiging resulta ng inyong inaasahang gawain.
S SITWASYON—Naisip ninyong isakatuparan ang inyong layunin dahil napapansin
ninyong kakaunting tao lamang ang nakaalam sa mga gawaing isinasagawa ng mga
pandaigdigang samahan na nakatutulong sa pagpapabuti ng kalagayan ng mga tao sa
iba’t ibang panig ng daigdig.
P PRODUKTO—Naisip ng inyong pangkat na ang pagtutuunan ng pansin ng inyong
isasagawang special report sa telebisyon ang mga isinagawang programa at gawain ng
mga pandaigdigang samahan na umiiral sa kasalukuyang panahon.
S PAMANTAYAN—Inaasahan ng inyong pangkat na tatangkilikin ng mga manonood ng
inyong programa dahil pagtutuunan ninyo ng pansin ang sumusunod na mga aspekto
• paggamit ng mga mapagkakatiwalaang sanggunian
• napapanahon at makabuluhang nilalaman
• organisado at maayos na presentasyon
• gumagamit ng teknolohiyang ANO?
• may angkop at malinaw na paliwanag
Aralin 18 Alamin
Ang mga • Bakit mahalaga ang mga

pandaigdigang samahan
sa pagtataguyod ng
Organisasyong kooperasyong pang-

ekonomiya ng mga bansa?
Pang-ekonomiya
• Paano makatutulong ang
mga pang-ekonomiyang
organisasyon at trading
at Trading Blocs
blocs upang umunlad ang
kabuhayan ng mga bansa?
Tuklasin
Isang pribadong samahan ang nagtungo sa inyong pamayanan at nag-alok
ng tulong-pangkabuhayan sa mga naninirahan dito. Ayon sa naturang samahan,
makatatanggap ng tulong ang sinomang makabubuo ng plano ng isang negosyo na
maaaring simulan sa inyong pamayanan. Naging interesado ka rito kaya nagbalangkas
ka ng plano ng isang negosyo. Nasa talahanayan ang mga impormasyong hinihingi ng
nasabing samahan.
Pangalan: Edad:
Anong kapaligiran ang matatagpuan sa

inyong pamayanan?
Anong gawaing pangkabuhayan ang

isasagawa mo dito?
Paano makatutulong ang gawaing ito sa mga

tao sa pamayanan?
Paano mapauunlad ng gawaing ito ang inyong

pamayanan?
Paano makatutulong ang pribadong

samahan sa plano mo para sa gawaing
pangkabuhayan?
Aralin 18 Ang mga Organisasyong Pang-ekonomiya at Trading Blocs | 465

Basahin
Ang mga pandaigdigang organisasyong pang-ekonomiya at trading blocs itinatag
upang magkaroon ng pagtutulungan sa pagitan ng mga bansang kasapi nito. (Ang
trading bloc ay samahan ng mga bansa na may kasunduang alisin ang mga hadlang
sa malayang kalakalan.) Sa pangkalahatan, layunin nitong mapatatag ang relasyong
pang-ekonomiya ng bawat kasapi.
World Trade Organization (WTO)

Ang World Trade Organization (WTO)

ay pandaigdigang samahan na itinatag para
sa pamamahala at liberalisasyon ng pandaig-
digang kalakalan. Mauugat ang simula nito
sa General Agreement on Tariffs and Trade
(GATT), mga kasunduang multilateral (sa
pagitan ng maraming bansa) na nauukol
sa pandaigdigang kalakalan. Nilagdaan ito
ng 23 bansa sa Geneva, Switzerland noong
Oktubre 30, 1947 at nagkabisa noong
Enero 1 nang sumunod na taon. Kasama sa
mga probisyon ng kasunduan ang (1) pag-
tatakda ng taripa ngunit nasa katamtamang Ang WTO ay organisasyong pandaigdig
na nangangasiwa sa ugnayan, polisiya,
halaga lamang, (2) pagbabawal sa pagtatak- at isyu ng kalakalan ng mga bansang mi-
da ng kota, at (3) pagwaksi sa diskrimi- yembro nito.
nasyon sa mga kasaping-bansa.
Sa simula, ang GATT ay isang interim Gayunpaman, noong huling bahagi ng
o pansamantalang samahan na papalitan dekada 1980, nagkaroon ng mga panawa-
ng isang espesyal na ahensiya ng United gan para sa mas malakas na pandaigdigang
Nations at tatawaging itong International samahan na magmomonitor ng kalaka-
Trade Organization (ITO). Ngunit hindi lan at mag-aayos ng mga alitang kaugnay
naisakatuparan ang ITO kung kaya ang ng pangangalakal. Ito ang nagbunsod sa
GATT ang naging lupon—at naging Uruguay Round, serye ng mga multi-
matagumpay ito—sa liberalisasyon ng pan- lateral na pagpupulong na inilunsad sa
daigdigang samahan sa mahigit na 50 taon. Punta del Este, Uruguay noong Setyembre
Mula 1948 hanggang 1994, ang GATT 1986 at nagtapos sa Marrakesh, Morroco
ang nagtatakda ng mga panuntunan para noong Marso 1984. Kasama sa mga napag-
sa pandaigdigang kalakalan at namuno sa kasunduan dito ang pagbabawas sa taripa sa
pag-unlad ng pandaigdang komersyo. produktong di-agrikultural at pagppatibay
Maraming bansa sa daigdig ang kasapi ng WTO. Makikita sa mapa na nakukulayan ng asul
at luntian ang mga kasaping-bansa samantalang ang nakukulayan ng pula at dilaw ang mga
bansang nasa proseso ng pagiging kasapi.
sa balangkas para sa liberalisasyon ng ka- • Mangasiwa sa lahat ng kasunduang

lakalan para sa agrikultura. Mula rin sa pangkalakalan sa pagitan ng mga kasapi.
Uruguay Round ay naitatag ang WTO • Magsulong ng malayang kalakalan sa
bilang kapalit ng GATT. pamamagitan ng pagpapababa sa tina-
Nagsimula ang WTO noong Enero 1, tawag na trade barriers o hadlang sa
1995. Ang punong himpilan nito ay nasa kalakalan, gaya ng mataas na taripa o
Geneva, Switzerland. buwis.
Ang WTO ay may 153 kasapi: 76 ang • Magbigay ng mga pagsasanay at tu-
orihinal na kasapi na nadaragdagan ng 77 long–teknikal sa mga bansa upang
sa mga sumunod na taon. maging handa sa mga patakarang
Bukod sa kalakalan ng mga produkto, pangkalakalan.
saklaw ng mga gawain ng WTO ang kalaka- • Mamagitan sa mga patakaran at may
lan ng mga serbisyo, imbensyion, disenyo, kapangyarihan na magtakda ng trade
at intellectual property. Layunin ng WTO sanction (parusa na may kaugnayan sa
ang mga sumusunod: kalakalan para sa mga miyembrong lala-
• Matulungan ang mga prodyuser ng bag sa mga kasunduan).
mga produkto at serbisyo, tagapaglu-
Ang kasapian ng WTO ang bumubuo
was at tagapag-angkat, na maisaayos
sa 98 porsiyento ng pandaigdigang kalaka-
ang transaksiyon at maging kapaki-
lan. Sa gayon, mahalaga ang desisyon ng
pakinabang sa mga kasaping-bansa.
mayorya sa pagdebelop at pagpapatupad sa
• Maayos ang mga sigalot ng mga
mga gawain nito. Ang estruktura ng WTO
kasaping-bansa, lalo pa’t may kaug-
ay binubuo ng mga sumusunod:
nayan sa pandaigdigang kalakalan.

World Trade Organization from Switzerland/CC BY-SA 2.0 Ang General Council ay may mga
katulong na lupon. Ang Council for Trade
in Goods ang nakapokus sa mga larangan
ng agrikultura, market access, mga subsi-
dya, anti-dumping, at iba pa. Ang Council
for Trade-Related Aspects of Intellectual
Property Rights ang nag-iingat ng mga im-
pormasyon hinggil sa intellectual property,
mga balita, at mga opisyal na rekord ng
mga gawain WTO. Ang Council for Trade

in Services ang tumutulong sa pangangasi-
wa sa pangkalahatang kasunduan sa kalaka-
Ang 1998 na Ministerial Conference ng lan ng mga serbisyo.
WTO sa Switzerland
• Secretariat—Nakahimpil sa Geneva, ito
ay pinamumunuan ng Director-General
• Ministerial Conference—Ito ang
na may apat na diputadong tumutu-
pinakamataas na lupon na nagsasagawa
long sa kaniya. Walang kapangyari-
ng mga desisyon para sa samahan. Nag-
han ang Secretariat na magpasya para
pupulong tuwing makalawang taon,
sa buong samahan ngunit kung wala
binubuo ito ng lahat ng kasaping-
ito, hindi magagampanan ng WTO
bansa ng WTO. Pangunahing gawain
ang mga gawain nito. Pangunahing
nito ang magpasya sa lahat ng bagay
tungkulin nito ang pagbibigay ng
na nauukol sa anomang multilateral na
tulong-teknikal sa Ministerial Council,
kasunduang pangkalakalan.
General Council, mga lupon at mga
• General Council—Binubuo ito ng
komite ng WTO. Ito ang nagpapaa-
mga embahador at pinuno ng mga
lam at nagpapaliwanag sa publiko ng
delegasyong pangkalakalan. Naka-
mga bagay-bagay ukol sa mga gawain
himpil ito sa Geneva at regular na nag-
ng WTO. Ito ang tagapagpayo sa mga
pupulong. May dalawa itong lupon:
nagnanais na maging kasapi ng WTO.
ang Trade Policy Review na nagbaban-
• Mga espesyal na komite at working
tay sa mga pambansang patakarang
groups—Ang mga ito ang tumutulong
pangkalakalan ng mga kasaping-bansa,
sa pangangasiwa sa mga indibidwal na
at Dispute Settlement na nag-aayos ng
kasunduan, pati na sa pagsapi sa WTO,
mga alitan na nagmumula sa paglabag
kasunduan sa panrehiyong kalakalan,
ng isang kasaping-bansa, sa anomang
at iba pa.
kasunduan sa WTO.
Sagutin
1. Ano ang layunin ng WTO?
2. Bakit ipinalit ang WTO sa GATT?
3. Paano nakapag-aambag sa kaunlaran ng ekonomiya ng mga bansang kasapi ang
gawain ng WTO?
International Monetary Fund (IMF)
Sa pagbangon mula sa pagkalugmok pandaigdigang kooperasyon sa pananalapi,
ng ekonomiya sanhi ng dalawang digmaang (2) suportahan ang paglawak ng kalakalan at
pandaigdig, umigting ang pagnanais, kaunlarang pang-ekonomiya, at (3) pigilan
lalo na sa Europa at Estados Unidos, na ang mga patakarang magiging hadlang sa
bumuo ng bago at mas matatag na sistema prosperidad ng mga bansa. Ang IMF ay
ng pandaigdigang pananalapi, gayundi’y bumuo rin ng sistema ng palitan ng pera

makalikha ng mga malayang patakarang (currency) na nakakawing sa US dollar.
pang-ekonomiya. Ito ang nagbunsod sa Nagsimula ang operasyon ng IMF noong
mga multilateral na UN Monetary and Marso 1947 na mayroong 40 kasaping-ban-
Financial Conference, na mas kilala sa sa. Noong dekada 1950, sa kaigtingan ng
tawag na Kumperensiya sa Bretton Woods Cold War, nagbitiw ang Unyon Sobyet at
dahil sa lugar na ito sa New Hampshire, mga kaalyadong bansa sa kasapian sa IMF.
Estados Unidos ginanap ang pulong ng mga Nang sumunod na dekada, maraming bansa
kinatawan mula sa 44 bansa noong Hulyo sa Aprika ang naging independiyente at
1944. Inuupuan nila ang pagbanghay ng sumapi sa IMF. Noong dekada 1990,
borador ng pandaigdigang kooperasyong nabuwag ang komunismo sa Unyon Sobyet
pang-ekonomiya. at mga bansa sa Silangang Europa at ang
Noong Disyembre 1945, itinatag ang mga bagong ekonomiya ay sumapi sa IMF.
International Monetary Fund na may tat- Sa pagpasok ng Nauru noong Abril 2016,
long mahalagang misyon: (1) isulong ang ang kasapian ng IMF ay umabot sa 189.
Itinuturing na mga founding fathers ng IMF

sina John Maynard Keynes (kanan) at Harry
Dexter White. Si Keynes (1883–1946) ay
British na ekonomista at si White (1892–
1948) ay opisyal ng Kagawaran ng
Itinatag ang IMF para sa pagtutulungan Pananalapi ng Estados Unidos. Noong
ng mga kasaping-bansa ukol sa usaping 1944, pinamunuan nila ang paggawa ng
pananalapi. Ang punong tanggapan ay borador para sa pagtatatag at estruktura
nasa Washington, D.C. ng IMF.

Sa pagkalahatan, layunin ng IMF sa katatagang pang-ekonomya, pagpa-
ang isulong at siguraduhin ang katata- papababa ng bulnerabilidad sa mga kri-
gan ng pandaigdigang sistema ng panana- sis pang-ekonomiya at pampinansiya,
lapi. Kabilang sa mga layunin nito ang mga at pagpapaangat sa mga pamantayan
sumusunod: ng pamumuhay
• Magsagawa ng mga hakbang tungo sa
Noong 2012, inayos ng IMF ang
pagpapalawak ng balanseng kaunlaran
mandato nila para maiangkop sa mga
ng pandaigdigang kalakalan sa pama-
pagbabago sa pandaigdigang ekonomiya.
magitan ng pagpapanatili ng equi-
Isinama na nito ang lahat ng sektor sa macro-

librium sa balance of payment (BoP)
economics na may malaking impluwensiya
na talaan ng lahat ng pondong pu-
sa estabilidad ng pandaigdigang pananalapi.
mapasok at lumalabas sa isang bansa.
Sa pamamahala sa IMF, ito ang estruk-
Kaugnay nito, layunin ng IMF na
urang umiiral:
alisin, kundi ma’y bawasan ang
• Ang Board of Governors ang pinaka-
disequilibrium sa BoP sa pamamagitan
mataas ng lupong tagapagpasya ng
ng tulong pinansiyal at paggabay sa
IMF. Binubuo ito ng mga gobernador
mga kasaping-bansa hinggil sa pagben-
o kinatawan mula sa mga kasaping-
ta o pagpautang ng mga dayuhang pera
bansa (kadalasa’y ministro/kalihim
sa mga kasaping-bansa.
ng pananalapi o kaya’y gobernador/
• Isulong ang stabilidad ng palitan ng
direktor ng bangko sentral). Taunan
mga pera
ang pagtitipon nito para talakayin ang
• Tumulong sa pagtatatag ng multilateral
mga isyu sa IMF. Dalawampu’t apat sa
na sistema ng pagbabayad
mga gobernador ang nanunungkulan sa
• Maglaan ng mga resources sa mga
International Monetary and Financial
kasaping-bansa na dumaranas ng de-
Committee (IMFC), na nagpapayo sa
pisito sa BoP. Bukod sa pagpapautang
Executive Board ukol sa pangangasiwa
sa mga kasaping bansa, nagbibigay ng
at pamamahala ng pandaigdigang sis-
tulong teknikal, gaya ng pagbibigay ng
tema sa pananalapi.
mga pagsasanay para mapahusay ang
• Ang araw-araw na gawain ng IMF ay
sistema ng pagbubuwis, pangangasiwa
tungkulin ng Executive Board. Walo
sa gastusin, paggawa ng mga patakaran
sa 24 na kasapi nito ay kinatawan ng
sa exchange rate, superbisyon sa siste-
Tsina, Pransiya, Alemanya, Hapon,
ma ng pagbabangko at ibang gawaing
Rusya, Saudi Arabia, Britanya, at
pampinansiya, at pagdebelop ng bora-
Estados Unidos; ang 16 ay pinapangkat
dor na panlehislatura.
ayon sa rehiyong pinagmulan nito. Ang
• Magsagawa ng “surveillance” o pag-
Executive Board ay pinamumunuan ng
momonitor sa mga patakarang pang-
Managing Director na nanunungkulan
ekonomiya ng kasaping-bansa sa lebel
ng limang taon. Tinutulungan siya ng
na pambansa, panrehiyon, at pandaig-
apat na diputado. Humigit-kumulang
digan nang sa gayo’y makapagbigay ng
sa 2 700 ang empleyado ng IMF na
mga payo sa mga kasaping-bansa ukol
nagmula sa mahigit 140 bansa.
Sagutin
1. Bakit nabuo ang IMF?
2. Ano ang pangunahing layunin IMF?
3. Paano naisasagawa ng IMF ang kanilang tungkulin sa bansang kasapi nito?
World Bank Group (WBG)

Pangunahing layunin ng WBG ang

wakasan ang matinding kahirapan sa
mundo. Alinsunod dito, layunin nito ang
isulong ang magkasunong na kaunlaran
(shared prosperity). Ang WBG ay:
• nagkakaloob ng pautang na may
mababang interes (low-interest loans),
wala o mababang interes na kredito (zero
to low-interest credits), at mga grants sa
Ang WBG ang institusyon sa pananalapi
mga developing countries. Ang mga ito
na pinakamalaking pinagmumulan ng
tulong-pinansiyal para sa mga developing ay pantulong sa edukasyon, kalusugan,
countries. administrasyong pampubliko, impraes-
truktura, pag-unlad ng pinansiyal at
Sa naganap na Kumperensiya sa pribadong sektor, agrikultura, at pama-
Bretton Woods noong 1944, itinatag din mahala ng likas-yaman;
ang International Bank for Reconstruction • nagkakaloob ng suporta sa mga deve-
and Development—na kalauna’y tatawa- loping countries sa pamamagitan ng
ging World Bank. Sa simula, nagpautang pagpayo sa polisiya (policy advice), pa-
ito sa mga bansang malubhang nawasak nanaliksik at pagsusuri, at teknikal na
dahil sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig. tulong; at
Mga bansa sa Kanlurang Europa ang • nag-iisponsor, nagsasagawa, o lumala-
unang pinautang nito para sa rekonstruk- hok sa mga kumperensiya at pagpupu-
siyon ng mga ito. Noong kalagitnaan ng long na nauukol sa mga isyung pang-
susunod na dekada, ang tulong pampinan- kaunlaran.
siya nito ay itinuon sa mga proyektong
pang-impraestruktura sa mga developing Ang WBG ay binubuo ng limang
countries. Nagpautang ito para sa pagpa- institusyon: International Bank for Recons-
pagawa ng mga kalsada, hydroelectric dams, truction and Development (IBRD), Inter-
paliparan, daungan, pasilidad para sa tubig national Development Association (IDA),
at alkantarilya, sistemang pang-irigasyon, at International Finance Corporation (IFC),
iba pang proyektong pangkaunlaran. Mula Multilateral Investment Guarantee Agency
1947, nakapagbigay ng pondo ang WBG sa (MIGA), at International Centre for Settle-
mahigit 12,000 proyekto. ment of Investment Disputes (ICSID).

Ang IBRD, na itinatag noong 1944, Itinatag ang MIGA noong 1988. Ito
ang nagkakaloob ng pautang, kredito, at ang nagbibigay ng seguro (insurance) at
grants na ang interes ay ayon sa paman- loan guarantees sa mga dayuhang mamu-
tayan ng pandaigdigang merkado. Maaa- muhunan laban sa mga noncommercial
ring magamit ito ng mga middle-income risks, gaya ng digmaan.
developing countries at creditworthy lower- Tungkulin ng ICSID na ayusin ang
income countries. Nagmumula ang pondo anomang di-pagkakaunawaan at alitan sa
ng IBRD sa mga capital markets. pagitan ng mga dayuhang mamumuhunan
Itinatag ang IDA noong 1960. Naka- at host countries nito. Ang ICSID ay itinatag
tuon ito sa mga low-income countries at noong1966.

mababa, kung di ma’y zero, ang ipinapataw Ang WBG ay parang kooperatiba na
na interes sa pautang. Ang ipinauutang ng may 189 kasaping-bansa na naghahati sa
IDA ay mula sa mga kontribusyon ng mga pag-aaari nito. Gayunman, ang Estados
kasaping developed countries. Ang pondong Unidos ang may controlling voting interest.
ipinauutang ng IDA ay inilalaan para sa Ang pinakamataas na lupon sa WBG ay
kalusugan, edukasyon, at rural development. ang Board of Governors (BoG) na bumaba-
Ang IBRD at IDA ang karaniwang langkas ng mga patakaran nito. Ang BoG
tinutukoy sa katawagang “World Bank.” ang kumakatawan sa mga kasaping-bansa o
Ang IFC ang pangatlong institusyong shareholders.
itinatag ng WBG noong 1956. Sa pakiki- Ang pangkalahatang pangangasiwa ay
pagtulungan sa mga pribadong mamu- nasa pangulo ng WBG. Siya rin ang taga-
muhunan, nagkakaloob ang IFC ng mga pangulo sa mga pulo ng BoG. May 25
pautang, loan guarantees, at equity financing executive directors na tumulong sa kaniya.
sa mga negosyo sa mga developing countries.
Sagutin
1. Ano ang World Bank Group?
2. Paano nakatutulong ang organisasyong ito upang mapaunlad ang ekonomiya ng
mga bansang kasapi?
3. Sa iyong opinyon, epektibo ba ang WBG sa pagpapaunlad ng ekonomiya ng mga
bansang nangungutang dito? Ipaliwanag ang sagot.
Asia-Pacific Economic Cooperation

(APEC)
Sa isang pulong ng mga pinuno ng ng samahang pang-ekonomiya ang mga
bansa sa Seoul, Korea noong Enero 1989, bansang nakapaligid sa Pacific Rim. Pag-
nagpanukala ni Bob Hawke (1929–2019), karaan ng 10 buwan, nagtipon sa Canberra,
Punong Ministro ng Australia, na magtatag Australia ang mga kinatawan mula
Presidencia de la República Mexicana/CC BY 2.0
Ang Pilipinas ay dalawang ulit na naging host ng APEC Economic Leaders’ Meeting. Ang
una ay noong Nobyembre 24–25, 1996 sa Subic, Zambales Ang ikalawa (nakalarawan) ay
ginanap noong Nobyembre 18–19, 2015 sa Lungsod ng Pasay, Metro Manila.
Pilipinas, Brunei Darussalam, Canada, Indo- Pangunahing layunin ng APEC

nesia, Japan, Korea, Malaysia, New Zealand, ang suportahan ang kaunlarang pang-
Singapore, Thailand, Estados Unidos, at ekonomiya na likas-kaya sa rehiyong
Australia para itatag ang Asia Pacific Asya-Pasipiko. Sunod sa misyon nito, nag-
Economic Cooperation (APEC). Sa mga kakaisa ang mga kasaping-bansa sa pagkilos
susunod na taon, magiging kasapi ang China, “para makapagtatag ng dinamiko at nag-
Hong Kong, Taiwan, Mehiko, Papua New kakasundo-sundong komunidad sa Asya-
Guinea, Chile, Peru, Rusya, at Vietnam. Pasipiko sa pamamagitan ng:
Bagaman nagpupulong ang pinuno • pagtataguyod ng malaya at bukas na
at/o mataas na opisyal ng mga kasaping- kalakalan at pamumuhunan;
bansa mula 1989 hanggang 1992, noon la- • pagsulong at pagpapabilis ng integ-
mang 1993 sinimulan ang taunang APEC rasyong pang-ekonomiya;
Economic Leaders’ Meeting para maitatag • paghikayat ng kooperasyong pang-
ang estratehikong bisyon at direksiyon ang ekonomiya at teknikal;
kooperasyong pang-ekonomiya sa rehiyon. • pagpapatatag ng seguridad pantao; at
Ang APEC ay parang kooperatibang • pagbalangkas ng maayos at likas-
multilateral para sa ekonomiya at kalakalan. kayang kaligirang pangnegosyo.
Ang mga kasaping-bansa ay lumalahok sa
Ang Leaders’ Meeting ang lupong taga-
mga open dialogue at lahat ay may pantay-
pagpasya ng APEC. Taunan ang pagpupu-
pantay na katayuan. Ang pagpapasya sa
long nito para talakayin at pagpasyahan ang
mga patakaran at programa ay nakapang-
pagpapatibay sa mga patakaran, programa,
yayari sa consensus o pagkakasundo ng mas
at inisyatibo nito.
nakararaming kasapi—at hindi dahil sa
pagpapatibay ng mga kasunduan o tratado.

Ang Secretariat ang tagapagpanga- May apat na komite ang APEC para
siwa ng samahan. Ito ang nagbibigay ng sa Kalakalan at Pamumuhunan, Badyet at
suportang teknikal at payo sa mahigit 250 Pangangasiwa, Pang-ekonomiya, at Senior
proyektong pinopondohan ng APEC. Sa Officials’ Meeting (SOM) para sa ECO-
gayon, ito ang namamahala sa taunang TECH (economic and technical coopera-
badyet ng samahan. Ito rin ang nagpapa- tion). Bawat komite ay may mga working
laganap sa publiko ng impormasyon at ko- groups na tumutulong para magawa ang
munikasyon ukol sa samahan. mga tungkulin nito.
Sagutin
1. Ano ang APEC?
2. Bakit itinatag ang APEC?
3. Sa iyong opinyon, maituturing ba na epektibo ang APEC sa pagkakamit ng layunin
nito? Ipaliwanag ang sagot.
ASEAN Economic Community (AEC)
Nilagdaan ng mga lider ng ASEAN ang deklarasyong naglulunsad sa AEC noong ika-25 pag-
pupulong sa Kuala Lumpur, Malaysia noong 2015
Ang ASEAN Economic Community Noong 2007, binuo ng ASEAN

(AEC) ay isa sa mga haligi ng komunidad (Association of Southeast Asian Nations)
ng mga oportunidad tungo sa pagpapatatag ang isang charter para sa pang-ekonomiyang
ng “Isang Bisyon, Isang Pagkilanlan, Isang integrasyon ng 10 kasaping-bansang pag-
Komunidad” ng ASEAN. sapit ng 2015.
Noong 2014, ang ASEAN ang pangatlo Sa kabila ng mga di-inaasahang pang-
sa pinakamalaking ekonomiya sa Asya at yayari, halimbawa ang pandemya ng
pampito sa buong mundo. Sa ganitong COVID-19 ng 2020, at ibang tensiyon,
background naganap ang ika-27 ASEAN nagsisikap ang AEC na maisulong ang
Summit sa Kuala Lumpur, Malaysia nang Blueprint 2025 nito. Ilan sa mga nai-
sumunod na taon. At sa pagtitipong ito patupad na hakbang ay nasa larangan ng
inilunsad ng mga lider ng panrehiyong sa- mga sumusunod:
mahan ang ASEAN Economic Community • Pag-alis ng mga taripa at pagpapadali sa
(AEC). Pahiwatig ito sa buong mundo proseso ng kalakalan;
na nagkakaisa ang mga kasaping-bansa sa • Pagsulong sa adyenda sa liberalisasyon

misyong magkaroon ng single market sa ng kalakalan ng serbisyo;
rehiyon na may malayang pagkilos ang mga • Liberalisasyon at pasilitasyon ng pamu-
produkto, serbisyo, tuwirang dayuhang muhunan;
pamumuhunan (foreign direct investments o • Pagdebelop ng mga borador at plata-
FDI), at skilled labor. Nais din nitong mag- porma para sa capital market na may
karoon ng mas malayang daloy ng kapital payak at higit na episyenteng estruk-
o puhunan. tura bukod sa magkakasuwato sa mga
Pangunahing layunin ng AEC ang pag- ekonomiya ng mga kasaping-bansa;
kakaroon ng nag-iisa at sentralisadong pa- • Pagsasaayos at pagpapadali sa pagkilos
milihan sa buong rehiyon. Sunod sa Blue- ng skilled labor;
print 2025 nito, ito ang mga tunguhin ng • Pagsulong sa pag-unlad ng mga panre-
AEC: hiyong borador para sa mga patakaran
• Mataas na antas na ganap at buong sa kompetisyon, proteksiyon ng mami-
ekonomiya; mili, at mga intellectual property right;
• Kompetitibo, inobador, at dinamikong • Pagpapaunlad sa sa connectivity;
ASEAN; • Pagpapakitid ng development gap; at
• Mas matatag na ugnayan at kooperas- • Pagpapalakas sa ugnayan ng relasyon
yong sectoral; ng ASEAN sa mga sektor sa labas ng
• Mas matatag at ingklusibong rehiyon panrehiyong samahan.
na people-oriented at people-centered; at
• Isang global na ASEAN.
Sagutin
1. Ano ang ASEAN Economic Community?
2. Bakit mahalaga ang ASEAN sa pagkakaisa ng mga bansang kabilang sa naturang
samahan?
3. Sa iyong opinyon, maituturing ba na epektibo ang AEC sa pagkakamit ng layunin
nito? Ipaliwanag ang sagot.

North American Free Trade Agreement
(NAFTA)
Salinas sa pagtatatag ng isang kasunduang
trilateral. (Ang pag-lobby ay paghimok ng
mga mambabatas para sa isang layunin
o interes.)
Noong 1992, nilagdaan ng tatlong
malalaking bansa sa Hilagang Amerika—
ang Estados Unidos, Canada, at Mehiko
—ang NAFTA. Sinimulang ipatupad ito
noong Enero 1, 1994. Unti-unting ini-
Nicoguaro/CC BY 3.0
alis nito ang mga taripa at ilang balakid sa

kalakalan ng mga produkto at serbisyo ng
tatlong bansa.
Sunod sa Artikulo 102 ng kasunduan,
may anim na layunin ang NAFTA:
Ipinapakita sa logo ng NAFTA ang mga
bandila ng Estados Unidos, Mehiko, at
• Pag-alis sa mga balakid sa kalakalan at
Canada ayusin ang pagkilos ng mga produkto
at serbisyo sa pagitan ng mga hangga-
Noong 1984, ipinatupad ni Ronald nan ng tatlong bansa
Reagan (1911–2004), Pangulo ng Estados • Lumikha ng mga kondisyon para sa
Unidos, ang Batas sa Kalakalan at Taripa, karampatang kompetisyon sa malayang
na nagbibigay ng espesyal na awtori- kalakalan
dad ng pangulo na makipagnegosasyon • Palakihin ang mga oportunidad sa
para sa mga kasunduan ukol sa ma- pamumuhunan sa tatlong bansa
layang kalakalan. Ito ay sinuportahan • Magkaroon ng sapat at epektibong
ni Martin Brian Mulrone (isinilang 1939), proteksiyon at ipatupad ang intellectual
Punong Ministro ng Canada. Noong 1988, property rights sa bawat bansa
nilagdaan ng dalawang pinuno ang Kasun- • Lumikha ng mga epektibong paraan
duan sa Malayang Kalakalan ng Canada at para sa implementasyon at pagpapa-
Estados Unidos, at ipinatupad ito nang su- tupad ng naturang kasunduan, para
munod na taon. sa magkahugpong na pangangasiwa
Nang maging pangulo ng Estados gayundin sa pagbibigay ng resolusyon
Unidos si George H.W. Bush (1924–2018) sa mga alitan
noong 1989, sinimulan niya ang pakikipag- • Magtatag ng balangkas para sa ika-
usap kay Carlos Salinas (isinilang noong susulong ng kooperasyong trilateral,
1948), Pangulo ng Mehiko, para sa isang rehiyonal, at multilateral nang sa gayo’y
kasunduang pangkalakalan sa pagitan ng mapalawak at maging higit ang mga
dalawang bansa. Samantala, nag-lobby si pakinabang mula sa kasunduang ito.
Sagutin
1. Ano ang NAFTA?
2. Bakit itinatag ang NAFTA?
3. Paano nakatulong ang NAFTA sa pagpapaunlad ng ekonomiya ng mga bansang
kasapi nito?
Organization of Petroleum Exporting

Countries (OPEC)
sa komersiyo. Pagkatatag sa OPEC,
pinagtuunan nito ng pansin ang panatiliing
matatag ang presyo ng langis sa pandaig-
digang pamilihan—maging makatuwiran
ang itinatakda nilang presyo.
Sunod sa charter nito, layunin ng
OPEC ang mga sumusunod:
• Ayusin at pagkaisahin ang mga pata-
karan sa produksiyon at pagbebenta ng
langis ng mga kasaping-bansa;
• Siguraduhin ang estabilisasyon ng pan-
daigdigang pamilihan ng langis nang
sa gayon ay magkaroon ng episyente,
Emblem ng OPEC
ekonomiko, at regular na suplay ng
petrolyo ang mga mamimili; at
Itinatag ang Organization of Petroleum • Magkaroon ng matatag na kita (income)
Exporting Countries (OPEC) noong 1960. ang mga prodyuser at karampatang
Nagtipon sa Baghdad, Iraq ang mga kina- tubo sa kapital para sa mga namu-
tawan ng Iran, Iraq, Kuwait, Saudi Arabia, muhunan sa industriya ng langis.
at Venezuela para mag-usapan ang regu-
lasyon sa suplay at presyo ng langis sa pan- Mula sa orihinal na limang kasaping
daigdigang pamilihan. bansa, lumaki ang kasapian ng OPEC:
Nang panahong ito, ang presyo ng Qatar (1961); Indonesia at Libya (1962);
langis ay walang estabilidad. Dahil sa kom- United Arab Emirates (1967), Algeria
petisyon, nangyayaring ibinabagsak ng mga (1969); Nigeria (1971); Ecuador (1973);
prodyuser nang napakababa ang presyo. Gabon (1975); Angola (2007); Equatorial
Ang ganitong kalakaran ay hindi mainam Guinea (2017); at Congo (2018).

Noong 1967, sumiklab ang Six-Day kasaping-bansa ng OPEC at mga devel-
War sa pagitan ng Israel at mga karatig- oping countries tungo sa kaunlaran.
bansa nitong Arabe. Nais ng mga Arabeng Noong Disyembre 1992, sinuspende
bansa na kasapi sa OPEC na iboykot ang ng Ecuador ang kasapian nito, sumapi muli
Israel. Ngunit dahil tumagal lamang ng noong 2007, ngunit tumiwalag noong
anim na araw ang digmaan, nawalan ng Enero 1, 2020. Sinuspende ng Indonesia
saysay ang boykot. Hindi rin magiging ang kasapian nito noong Enero 2009,
tagumpay ang embargo (opisyal na pagpigil naging aktibo muli noong Enero 2016, at
sa pagpasok at paglabas ng kalakal) dahil nagpasyang magpasuspende muli mula pa
hindi ito sinuportahan ng mga kasaping- noong Nobyembre 20, 2016. Tumiwalag
bansa na Iran at Venezuela. ang Gabon noong Enero 1995 at sumapi
Noong 1973, sumiklab ang Digmaang mula noong Hulyo 2016. Noong Enero 1,
Yom Kippur (dahil naganap ito sa pistang 2019, tumiwalag ang Qatar sa samahan. Sa
Jewish na Yom Kippur noong Oktubre 6). kasalukuyan, may 13 kasaping bansa ang
Ito ang pang-apat sa mga digmaang Arab- OPEC.
Israeli. Noong Oktubre 17, nagpasya ang Mula 1965, ang himpilan ng OPEC
mga Arabeng kasapi ng OPEC na itigil ang ay nasa Vienna, Austria. (Bago nito, naka-
pag-aangkat ng langis sa Estados Unidos himpil ito sa Geneva, Switzerland.) Dito
at ibang bansa na nagbibigay ng tulong- ginaganap ang OPEC Conference para
militar sa Israel. Noong Disyembre, naging pag-usapan ang koordinasyon ng mga pata-
ganap ang embargo sa langis at sa gayon, karan hinggil sa presyo ng langis, produksi-
nagkaroon ng krisis sa langis sa Estados yon nito, at mga kaugnay na usapin. Dito
Unidos at ibang bansa na umaasa sa dayu- rin binabalangkas ang pangkalahatang pata-
hang langis. Nagwakas ang embargo noong karan ng samahan, pagtukoy sa mga nara-
Marso 1974. rapat na paraan ng implementasyon ng
Itinatag noong 1976 ang OPEC Fund mga ito, pati na rin ang pagtanggap sa mga
for International Development bilang bagong kasapi at pagtalaga sa mga miyem-
multilateral na institusyong pampinansiya bro ng Board of Governors.
na nagsusulong ng kooperasyon ng mga
Cancillería Ecuador/CC BY-SA 2.0
Mga delegado sa OPEC Conference sa Quito, Ecuador noong Disyembre 2010
Ang Board of Governors ang namama- Noong 2019, nasa mga kasaping-bansa
hala sa samahan. Kasama sa mga tungkulin ng OPEC ang 74.9 porsiyento ng reserba
ang paggawa ng taunang badyet. ng krudong langis. Sa gayon, patuloy ang
Ang Secretariat ang lupong tagapagpa- samahan sa regulasyon nito sa suplay ng
ganap ng samahan. Ito ang nangangasiwa sa langis nang makapagtakda ito ng karam-
implementasyon ng lahat ng resolusyon at patang presyo nito at mapangalagaan ang
desisyon ng Board of Governors. Pinamu- katatagan ng pandaigdigang pamilihan.
munuan ito ng Secretary General.
Sagutin
1. Bakit itinatag ang OPEC?
2. Paano nakatulong ang OPEC upang maging matatag ang presyo at suplay ng
langis sa pandaigdigang pamilihan?
3. Paano nakatulong ang OPEC upang lumakas ang ekonomiya ng mga kasaping-
bansa nito?
Alalahanin
• Ang mga pandaigdigang organisasyong pang-ekonomiya at trading blocs
ay itinatag upang magkaroon ng pagtutulungan sa pagitan ng mga bansang
kasapi nito.
• Ang WTO ay pandaigdigang samahan na itinatag para sa pamamahala at
liberalisasyon ng pandaigdigang kalakalan.
• Itinatag ang IMF para sa pagtutulungan ng mga kasaping bansa ukol sa
usaping pananalapi.
• Ang APEC ay organisasyong pang-ekonomiya ng mga bansang matatagpuan
sa Asya at Pasipiko.
• Ang AEC ay isa sa mga haligi ng komunidad ng mga oportunidad tungo sa
pagpapatatag ng “Isang Bisyon, Isang Pagkilanlan, Isang Komunidad” ng
ASEAN.
• Ang NAFTA ay samahan ng Canada, Estados Unidos, at Mehiko na
nagsusulong ng kooperasyong pang-ekonomiya sa pagitan ng mga nasabing
bansa.
• Itinatag ang OPEC upang pagkaisahin ang patakaran sa produksiyon ng
langis upang maging regular at matatag ang suplay nito sa pandaigdigang
pamilihan.

Subukin
A. Isulat sa patlang ang kahulugan ng acronym sa bawat bilang.
1. AEC
2. WTO
3. IMF
4. WBG
5. APEC
6. NAFTA
7. OPEC
8. IDA
9. ICSID
10. IBRD
B. Isulat sa patlang ang sagot sa tanong sa bawat bilang.

1. Ano ang kaibahan ng kasunduang bilateral at kasunduang multilateral?

2. Bakit may trade sanction?

3. Paano nakatutulong ang mga trade blocs sa pagpapaunlad ng kabuhayan ng
mga kasaping-bansa?

4. Bakit mahalaga ang mga pandaigdigang samahan sa pagpapatupad ng mga
layunin ng malayang kalakalan sa pagitan ng mga kasaping-bansa?

5. Paano nakatutulong ang mga pandaigdigang samahang pang-ekonomiya sa
pagsusulong ng kapayapaan sa daigdig?

Pag-ugnayin
A. Pumili ng limang samahang pang-ekonomiko at punan ang mga kahingian sa
talahanayan.
Samahang Pang- Pangunahing Paano itinataguyod sa mga kasapi
ekonomiko Layunin pagtutulungan Kaunlaran
1.
2.
3.
4.
5.
B. Kumuha ng kapareha at pumili ng isang economic bloc, pagkatapos lagyan ng

angkop na impormasyon ang DGN Chart. Ibahagi sa klase ang inyong ginawa.
Pangalan ng economic bloc:

Taon ng Pagkakatatag:
Pangunahing layunin:
D G N
Dati kong Alam Gusto ko pang mapag- Napag-alaman ko na
alaman

Suriin
A. Basahing mabuti ang teksto. Pagkatapos ay sagutin ang mga gabay na tanong.
Pahayag ni Dr. Surin Pitsuwan, ang Kalihim Tagapagpaganap ng ASEAN,

sa Palatuntunan ng Pagsasalin ng Tanggapan ng Kalihim Tagapagpaganap ng
ASEAN, Jakarta, 7 Enero 2006
Lahat tayo ay nagmana ng isang Bisyon, isang Pangarap. Limang dakilang
estadista ang nag-iwan sa atin, isang bagong henerasyon ng mga tao sa Timog-
Silangang Asya, pamana ng payapang pagsasama sa gitna ng napakalaking
pagkakaiba-iba rito sa region. Ang mga Ministro ng Ugnayang Panlabas
ng Indonesia, Malaysia, Pilipinas, Singapore, at Thailand ay nagpulong sa
makasaysayang araw ng Agosto 8, 1967 na nagtadhana sa kinabukasan
ng kanilang mga bansa. Nanumpa sila sa kanilang sagradong ngalan na
sama-samang magsikap para sa mas mabuting buhay nang may kapaya-
paan at kasaganaan ng kanilang mga kababayan. Buong katahasan silang
sumumpa sa kanilang ngalan, sa ngalan ng mga tao ng Timog-Silangang
Asya. Iyon ang araw na isinilang ang ASEAN, binigyang-buhay ng iisang hanga-
rin para sa mas malinawag at mas matatag na hinaharap.
Gaya ng ipinahayag sa Deklarasyon sa Bangkok, ang mga Tagapagtatag
ng ASEAN ay nangarap “na maisulong ang kooperasyong rehiyonal sa Timog-
Silangang Asya sa diwa ng pagkapantay-pantay at pagtutulungan at sa gayo’y
makapag-ambag sa kapayapaan, kaunlaran, at kasagaan sa rehiyon.” Ipinaha-
yag din nila na “bigkasin ang kanilang mga sarili sa pakikipagkaibigan at koo-
perasyon at sa pamamagitan ng magkadugsong na pagsisikap at sakripisyo,
para makamit para sa kanilang mga kababayan at para sa susunod na salinla-
hi ang mga pagpapapala ng kapayapaan, kalayaan, at kasaganaan.”
Lumipas ang apatnapung taon, ang kanilang Bisyon at kanilang Panga-
rap ay nananatiling mataginting, matingkad, at maliwanag. Habang buong
pakumbaba kong tinatanggap ang paniniwala at pagtitiwala ng mga Pinuno
ng ASEAN na pagtugmain ang mga pagkilos sa pamamagitan ng Secretariat
ng ASEAN ang ating iisang pithaya para sa mas mahigpit na pagsama-sama,
mas episyente at mas matatag na panrehiyong organisasyon, hinahangad
ko ang kooperasyon at suporta ng mga kapuwang mamamayang ASEAN at
mga policymakers, gayundin sa mga katuwang ng ASEAN na kumilos kasama
natin, ang kalalakihan at kababaihan ng Secretariat na may buong kakayahan,
na gawing realidad ang Bisyon at Pangarap ng mga Tagapagtatag ng ASEAN.
Ang mga Pinuno ng ASEAN ay nanumpang maninindigan sa marangal at
mapagpitong bisyon ng pagtatatag ng pamayanang ASEAN pagsapit ng 2015.
Sa kanilang Pulong sa Singapore noong Nobyembre 20, nilagdaan nila ang
ASEAN Charter, na magiging bagong legal na pundasyon at institusyonal na
balangkas na magsasabuhay sa pamayanang ASEAN.
Ipinagtibay ng mga Pinuno ng ASEAN ang Burador ng Pamayanang
Pang-ekonomiya ng ASEAN, na magiging gabay natin sa pang-ekonomiyang
integrasyon hanggang 2015.
Sa taong ito, maglalabas tayo ng dalawa pang Burador: isa para sa Pam-
politikang Seguridad ng Pamayanang ASEAN, at ang isa ay para sa Panli-
punan at Pangkultural na Pamayanang ASEAN. Ang dalawang ito, kasama
ang Pang-ekonomiyang Pamayanang ASEAN, ang bubuo ng tatlong haligi ng

Pamayanang ASEAN na kung saan natin ipagpapatuloy na buuin ang ating
kooperasyon at integrasyon sa ika-21 dantaon.
Mapupunang malaki na ang nailatag na pundasyon sa nakaraang limang
taon. Malaki na ang mga nagawa para mapatatag at mapalakas ang Secre-
tariat ng ASEAN.
Isinalin sa Filipino ni Rodrigo G. Langit, Jr.
Sanggunian: www.asean.org
Mga Tanong
1. Sino ang nagsasalita sa talumpati? Ano ang paksa ng kaniyang talumpati?

2. Kanino niya ipinatutungkol ang kaniyang talumpati? Sa iyong pananaw, bakit
sa kanila ipinatutungkol ang talumpati?

3. Batay sa talumpati, bakit itinatag ang ASEAN?

4. Alin sa mga suliranin ng ASEAN na binanggit sa talumpati ang direktang
nakaaapekto sa mga Pilipino? Ipaliwanag ang sagot.


5. Kung ikaw ay bibigyan ng pagkakataong dagdagan ang mensaheng nilalaman
ng talumpati, anong mensahe ang nais mong idagdag? Bakit nais mo itong
idagdag?

B. Suriin ang dalawang larawan na nasa ibaba at sagutin ang mga tanong na kasunod
nito.
Gobierno de Chile/CC BY 2.0
1. Anong mga salita ang mababasa sa mga larawan? Anong mensahe ang
ipinaaabot ng mga salitang ito?

2. Sa paanong paraan nagkakapareho ang mga aksiyong makikita sa mga
larawan? Sa paanong paraan nagkakaiba ang mga aksiyong makikita sa mga
larawan? Ipaliwanag ang sagot.

3. Paano ipinapakita sa mga larawan ang pagkakaisa ng mga bansa?

4. Paano makapagdudulot ng kaunlaran sa mga bansa ang tagpo o pangyayaring
ipinapakita sa mga larawan?

5. Kung bibigyan ka ng kalayaan na bigyan ng pamagat ang mga larawang ito,
ano ang iyong ibibigay? Bakit ito ang pamagat na nais mong ibigay sa mga
larawan?

Sanayin
G LAYUNIN—Nais mong ibahagi ang iyong kaalaman ukol sa ambag ng mga pandaigdigang
samahan sa pagsusulong ng kaunlaran ng mga bansa.
R GAMPANIN—Magagawa mo ito dahil ikaw ay feature editor ng isang pahayagang pang-
araw-araw sa Pilipinas.
A MADLA—Naisip mo na ang iyong maisusulat na akda ay babasahin ng mga taong
tumatangkilik sa pahayagang iyong pinaglilingkuran, lalo ang mga taong interesado sa
mga pandaigdigang samahang pang-ekonomiya.
S SITWASYON—Nais mong ibahagi ang iyong kaalaman dahil na rin sa kahilingan ng inyong
mga mambabasa na mabigyan sila ng kaalaman ukol sa mga naging kontribusyon ng
mga samahang pang-ekonomiya sa kaunlaran ng mga bansa sa daigdig.
P PRODUKTO—Upang maisagawa mo ito, ikaw ay susulat ng isang feature editorial ukol
sa isang pandaigdigan organisasyong pang-ekonomiko at ang naging ambag nito sa
pagkakaisa at kaunlaran ng mga bansa.
S PAMANTAYAN—Alam mo na maiibigan ng mga mambabasa ang iyong isusulat na
artikulo kung gagamitin mong batayan ang:
• Maayos at wastong paggamit ng wika
• Pagsunod sa pamantayan ng feature article
• Malinaw na paglalahad ng paksa
• Naglalahad ng mga natatanging kontribusyon ng samahan sa kaunlaran at pagkakaisa
ng mga kasaping miyembro.

Talahuluganan
Acropolis. Pinakamataas na lugar sa gitna ng mga lungsod-estado ng Greece.

Agora. Isang bukas na lugar kung saan maaaring magtinda o magtipon-tipon ang mga tao
sa Greece.
akhet. Ang panahon ng pagbaha sa sinaunang Ehipto na nagaganap sa mga buwan ng

Hunyo hanggang Setyembre.
antropologo. Eksperto sa pag-aaral tungkol sa pinagmulan ng tao at lipunang kaniyang
ginagalawan.
arkeologo. Eksperto sa pag-aaral ng mga sinaunang kabihasnan sa pamamagitan ng
pagsusuri sa mga natatagpuan nilang mga materyal na labi ng mga naunang
sibilisasyon.
armistice. Kasunduan ng pansamantalang pagtigil ng labanan o digmaan.
artisano. Bihasang manggagawa ng iba’t ibang kagamitan o kasangkapan.
astrolabe. Instrumento sa paglalayag na ginagamit upang malaman ang posisyon ng araw,
buwan, at mga planeta at bituin.
awtoritaryanismo. Uri ng pamahalaang mahigpit na pinasusunod ang lahat ng mga
nasasakupan sa mga patakarang ipinatutupad nito.
ayllu. Pangunahing yunit sa lipunan ng mga Inca na nangangahulugang “angkan.”
bernakular. Katutubong wika sa isang rehiyon o bansa.
biyologo. Eksperto sa pag-aaral ng mga buhay na organismo.
bipedalism o bipedal. Kakayahang makalakad nang tuwid gamit ang dalawang paa.
blitzkrieg. Mabilisang digmaan na isinagawa ng Alemanya sa mga bansang sinakop nito.
bourgeoisie. Mga tao na nabibilang sa gitnang uri na yumaman at nagtamo ng
kapangyarihan sa lipunan.
caliph. Ang pangkalahatang lider ng pamahalaan at relihiyong Islam.
caudillo. Ang pinunong karaniwang nagtataglay ng malalakas na puwersang militar at
suportado ng mga mayayaman.
charter. Isang kasulatan kung saan nakasaad na ipinagkakaloob ang karapatan na
magkaroon ng monopolyo ng kalakalan ang isang kompanya na pagmamay-ari ng
mangangalakal sa itinakdang rehiyon at taon.
conquistador. Mga kastilang nanakop ng mga lupain sa Mexico, Peru, at Pilipinas noong
ika-16 na siglo.
487
creationism. Paniniwala tungkol sa paglikha ng isang Makapangyarihang Nilalang sa
kalawakan, daigdig, at mga bagay na naririto.
creole. Mga lahing Espanyol o Portuges na ipinanganak sa kolonya.
cuneiform. Sistema ng pagsulat sa Mesopotamia na kakikitaan ng mga markang ansal sa
mga luwad na tableta.
cynisismo. Ang pilosopiyang nagbabalik sa ganap na kapayakan ng buhay at pagtatakwil
sa aspektong ekonomikal at politikal na humahati sa atensiyon ng tao.
Dauphin. Titulong ibinibigay sa prinsipeng tagapagmana ng trono sa France.
diktador. Pinunong may ganap o lubos na kapangyarihang mag-atas o mamahala.

dinastiya. Taguri sa paghahari o pamumunong nagmula sa iisang angkan.
diocese. Pinagsama-samang parokya.
domestikasyon. Pag-aalaga ng halaman at hayop ng tao upang mapakinabangan nila ang
mga ito sa pang-araw-araw na buhay.
ducat. Baryang ginto o pilak na ginagamit sa pakikipagkalakalan ng mga Europeo.
dukado. Pupain o teritoryong pinamamahalaan ng duke o pinakamataas sa mga aristrokrata.
duma. Ang lehislatura ng Rusya.
egalitaryan. Pantay na antas ng lalaki at babae batay sa kanilang gampanin o kakayahang
maibabahagi sa lipunang kinabibilangan.
ekklesia. Pagtitipong pambayan ng malalayang kalalakihan ng Athens upang bumuo ng
malalaking desisyon sa kanilang lungsod-estado.
Epicurianism. Ang pilosopiyang naghahangad ng kaligayahan bilang pangunahing
kabutihan sa buhay ng tao.
equinox. Ang pantay na haba ng umaga at gabi na nagaganap dalawang beses kada taon sa
mga buwan ng Marso at Setyembre.
evolutionism o ebolusyon. Pagbabago ng mga namamanang katangian ng mga buhay na
nilalang sa pagdaaan ng panahon.
Federates. Tinaguriang barbaro ng mga Romano na nakipag-alyansa at naglilingkod sa
Roma na may sariling hukbo at hindi napasailalim ng pagsasanay at disiplinang
militar ng Roma.
fief. Lupang ipinagkakaloob ng panginoon sa kaniyang alagad.
geologist. Siyentistang bihasa sa pag-aaral ng komposisyon at kasaysayan ng mundo.
Glasnost. Salitang Ruso na nangangaghulugang pagiging bukas o open-mindedness, at
kung saan malayang napag-uusapan ang mga suliranin ng bansa.
Gothic. Arkitekturang estilo na may malalaking bintanang salamin, at ang mga arko at
kisame ay tulad sa arkitektura ng mga Muslim.
guild. Samahan ng mga taong nagtatrabaho sa magkatulad na hanapbuhay.
488
Hanseatic League. Ang katawagan sa German Hanse na mula sa salitang medyibal ng
Aleman na guild o asosasyon.
Hellenes. Tawag ng mga Griyego sa kanilang sarili na hango sa salitang Hellas, isang lugar
sa hilagang-kanluran ng Greece.
Hentil. Mga pangkat na hindi Hudyo.
historyador. Taong eksperto sa pag-aaral at pagsusulat ng kasaysayan.
hominid. Miyembro ng pamilya ng mga mammal na bipedal, kabilang ang tao, gorilya,
chimpanzee, at orangutan.
Humanidades. Ang kabuuan ng mga kaalaman tungkol sa mga sining tulad ng musika,
arkitektura, pintura, sayaw, dula, at panitikan.
Humanismo. Ang pananaw o kaisipan na higit na nagbibigay-halaga sa mga bagay-bagay
na pantao kaysa dibino o sobrenatural.
ideograph. Mga simbolo ng ideya na kumakatawan o nagbibigay ng kahulugan sa pito
hanggang walong salita sa isang pangungusap.
indulhensiya. Ang pag-aalis ng kaparusahang bunga sa kasalanan na maaaring matamo
sa pamamagitan ng mga gawaing panrelihiyon.
industriyalisasyon. Pagbabago ng lipunang agrikultural patungong industriyal na
kinasasangkutan ng malakihang paggawa ng mga produkto, pagbabagong teknohikal,
at modernisasyon ng ekonomiya.
inquisition. Hukuman ng Simbahang Katolika na lumilitis sa mga taong inihahablang
erehe.
istratipikasyong panlipunan. Ang hindi pagkakapantay-pantay ng mga tao sa isang
lipunan bunsod ng dami ng pag-aari tulad ng lupa at mga hayop upang maituring na
nasa mataas na antas.
journeyman. Mula sa salitang French na “journee” na nangangahulugan na binabayaran
ang kaniyang pagtatrabaho araw-araw.
kaiser. Nangangahulugang “emperador” o “caesar.”
Kapitalismo. Sistemang pang-ekonomiya na nakabatay sa malayang kalakalan at pagbukas
ng komunikasyon.
Kipchak. Mula sa tribong Turko na nakubkob at inihalo sa mga pangkat ng
Mongol.
komonwelt. Terminong ginamit ng Inglatera na kasingkahulugan ng republika na may
layuning makamit ang kagalingang panlahat.
komunismo. Sistemang humihikayat ng pagkakapantay-pantay ng lahat sa larangan ng
kabuhayan at kalagayang panlipunan.
kontra-repormasyon. Kilusang panrelihiyon ng Simbahang Katoliko na naglalayong
panumbalikin ang tiwala ng mga sa Kristyanismo partikular sa Katolisismo.
489
Krusada. Serye ng kampanyang militar ng simbahang katoliko na layuning bawiin ang
banal na lupain na sakop ng mga Turkong Muslim.
Legionnaires. Pangunahing yunit ng hukbong Romano.
legwa. Yunit ng pagsukat ng haba na pangkaraniwang ginagamit sa Europa at Amerika
noong panggitnang panahon; nakabatay sa “distansiyang kayang lakarin ng isang tao
kada oras.”
lungsod-estado. Lungsod, bayan, o teritoryo na malaya sa kontrol ng iba pang estado
o kaharian.
manoryalismo. Sistemang pang-ekonomiya kung saan ang mga magsasaka o serf ay

naglilingkod sa lupang sakahan na pinamumunuan ng panginoong maylupa.
merkantilismo. Sistemang pang-ekonomiya sa Europa noong ika-16 hanggang ika-18
siglo na ginagamit ang dami ng ginto at pilak upang sukatin ang yaman ng bansa
o kaharian.
metalurhiya. Agham ng paghahalo ng mga metal.
monastisismo. Uri ng pamumuhay ng mga monghe upang makamit ang mas mataas na
antas ng espiritwalidad.
monoteismo. Paniniwala lamang sa iisang diyos.
nasyonalismo. Ang malalim na pagmamahal ng isang tao sa kaniyang bansa.
nation-state. Terminong pampolitika na tumutukoy sa isang teritoryo na pinananahanan
ng mamamayan na may magkakatulad na wika, kultura, relihiyon, at kasaysayan, at
napasasailalim sa iisang pamahalaan.
Nazism. Ideolohiyang ipinalaganap ni Adolf Hitler na nagsasaad ng pagiging superyor ng
lahing Aryan, na siyang kinabibilangan ng mga Aleman.
nebula. Bulto ng mga ulap sa kalawakan.
neo-colonialism. Bagong anyo ng pananakop na isinasagawa sa pamamagitan ng pag-
impluwensiya sa kalakalan, politika, at kultura ng isang bansa.
ostrasismo. Ginamit sa sinaunang Greece bilang sistema ng pagtatangal sa isang tao ng
lahat ng karapatan nito bilang mamamayan.
paleontologo. Makaagham na pag-aaral ng buhay mula sa iniwang labi ng mga organismo
at ang kapaligirang kanilang pinagmulan.
parlamento. Sangay lehislatibo ng pamahalaan na tagagawa ng batas sa Inglatera.
Pasismo. Ideyolohiyang naniniwala na makakamit ang tagumpay ng isang bansa sa
pamamagitan ng disiplina, walang humpay na paggawa, at determinasyon.
Perestroika. Tumutukoy sa pagsasaayos ng ekonomiya ng dating USSR upang manaig ang
pwersang pampamilihan.
periodization. Sistematikong pagsasasaayos ng makasaysayang pangyayari sa pamamagitan
ng pagpaparte ng panahon sa isang espesipikong batayan.
philosophe. Mga pilosopong nakilala noong panahon ng kaliwanagan sa Europa.
490
pictograph. Sistema ng pagsulat na gumagamit ng iba’t ibang larawan upang katawanin
ang mga materyal na bagay sa paligid.
piyudalismo. Sosyo-politikal, militar, at ekonomiko na sistema ng pagmamay-ari ng lupa
sa panahong Medyibal sa Europa.
polis. Lungsod-estado o komunidad ng malalayang tao na nakatira sa isang pamayanan
politeismo. Paniniwala sa maraming diyos.
portolano. Uri ng mapa na may nakaguhit na linyang kumakatawan sa distansiyang
inoobserbahan ng kapitan ng sasakyang pandagat habang nasa karagatan upang
malaman ang tamang direksiyon.

prinsipalidad. Lupain o teritoryong pinamamahalaan ng prinsipe.
rasismo. Paniniwalang nakahihigit o nakatataas ang isang lahi sa ibang lahi.
rehente. Pansamantalang tagapangalaga ng kaharian habang wala pang kakayahang
mamuno ang lehitimong lider nito.
Renaissance. Kilusang pangkultura na nangangahulugang muling pagsilang.
Repormasyon. Kilusang Protestante na humihingi ng pagbabago sa Simbahang Katoliko.
Romanesque. Arkitekturang estilo ng mga gusali sa panahong Medyibal kung saan
ang mga gusali ay solido at malaki, may mga bilugan na arko at mga bariles na kisame
na sumusuporta sa bubong, makakapal na batong pader, at kakaunting bintana.
sepat. Tawag sa isang rehiyon ng sinaunang Ehipsiyo na pinalitan noong huli ng Dinastiyang
Ptolemaic bilang nome o salitang Griyego na nangangahulugang distrito.
serf. Magsasakang nakadepende sa proteksyon ng kanilang panginoong may-lupa.
simony. Pagbebenta ng posisyon sa simbahan.
Soviet. Konsehong Ruso na binubuo ng mga sundalo at manggagawa.
taille. Buwis na ipinapataw ng France sa mga lupain at ari-arian na direktang sinisingil
taon-taon.
teokrasya. Uri ng pamahalaan kung saan ang Diyos ang kinikilalang pinuno sa
pamamagitan ng kaniyang mga kinatawan na nagbibigay-kahulugan sa mga batas
ng Diyos.
Teotihuacan. Nangangahulugan “tirahan ng diyos” at isa ito sa mga unang kabihasnang
nabuo sa Valley of Mexico.
terorismo. Sistematikong paggamit ng matinding karahasan upang puwersahin ang isang
pamahalaan o estado na kilingan ang layunin ng mga terorista.
three-field system. Makabagong pamamaraan ng pagtatanim kung saan ang unang 1
3
bahagi ay hindi tinataniman habang ang ikalawang 1 bahagi ay tinataniman ng
3
wheat, barley, o rye at ang nalalabing 1 bahagi ay tinataniman ng oat, barley, at
3
butil (legumes) sa panahon ng taglagas.
tiraniya. Pamumuno ng isang lider na ilegal na nakuha ang kaniyang kapangyarihan.
491
topograpiya. Pumutukoy sa mga terrain na kinabibilangan ng anyong lupa o anyong
tubig na matatagpuan sa isang partikular na lugar.
transmutation. Ang pagbabago sa bahagi ng katawan ng isang organismo na laging
ginagamit o hindi ginagamit bunsod ng kaniyang kapaligiran; ang bahaging laging
ginagamit na maaaring magbago ng anyo sa susunod na mga salinlahi.
triumvirate. Binubuo ng tatlong taong may magkakatulad na kapangyarihan sa pamumuno
vegetation. Pangkat ng mga halamang makikita sa isang lugar.
492
Bibliograpiya
Mga Aklat
Adler, Philip J. World Civilizations: Comprehensive Volume. 2nd Ed. United States of Amer-
ica: Wadsworth Thomson Learning, 2000.
Armenio, Peter V. The History of the Church: A Complete Course (The Didache Series). Ed.
James Socias. Illinois: Midwest Theological Forum, 2007.

Beals, Ralph L., at Harry Hoijer. An Introduction to Anthropology. 4th Ed. New York: The
Macmillan Company, 1971.
Bentley, Jerry H., at Herbert F. Ziegler. Traditions and Encounters: A Global Perspective on
the Past. Vol. 2. 5th Ed. New York: McGraw-Hill, 2011.
Berkin, Carol, at Betty S. Anderson. The History Handbook. United States of America:
Houghton Mifflin Company, 2003.
———. The Concise History Encyclopedia. London: Kingfisher Publications, 2001.
Davis, Kenneth C. Don’t Know Much About Geography: Everything You Need to Know About
the World but Never Learned. New York: William Morrow and Company, Inc., 1992.
Duiker, William J., at Jackson J. Spielvogel. World History. Vol. 1. 3rd Ed. United States of
America: Wadsworth Thomson Learning, 2001.
Freeman, Jo. How It All Started: The History Behind the Way our World Works Today. Lon-
don: The Reader’s Digest Association Limited, 2008.
———. The Women’s Liberation Movement: Its Origins, Structures, and Ideas. New York:
The Macmillan Co., 1972.
Kishlansky, Mark. Societies and Cultures in World History. New York: Harper
Collins College Publishers, 1995.
Leinwand, Gerald. The Pageant of World History. New Jersey: Prentice Hall, Inc., 1991.
Mavromataki, Maria. Greek Mythology and Religion. Athens, Greece: Haitalis, 1997.
Neubeck, Kenneth J., at Mary Alice Neubeck. Social Problems: A Critical Approach. United
States of America: McGraw-Hill, 1997.
Noble, Thomas F.X., Barry S. Strauss, Duane J. Osheim, Kristen B. Neuschel, William B.
Cohen, at David D. Roberts. Western Civilization: The Continuing Experiment. 2nd
Ed. Boston: Houghton Mifflin Company, 1998.
Rodriguez, Muhammad. Ang Lahi na Ating Pinagmulan. Manila: Islamic Information
Center, n.d..
Roland, Paul. The Illustrated History of the Nazis: The Nightmare Rise and Fall of Adolf
Hitler. New Jersey: Chartwell Books, Inc., 2009.
493
Spielvogel, Jackson J. World History: Modern Times. Ohio: Glencoe/McGraw-Hill, 2003.
Thomas, Hugh. World History: The Story of Mankind from Prehistory to the Present. Revised
Ed. New York: HarperCollins Publishers, Inc., 1996.
Wheeler, Jesse Jr. H., at J. Trenton Kostbade. Essentials of World Regional Geography. Flor-
ida: Saunders College Publishing, 1995.
Woolf, Daniel. A Global History of History. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
The Human Rights Education Pack. Inedit ni Felice Yeban. Bangkok: Asian Regional Re-
source Center for Human Rights Education, 1995.
University of the Philippines (Diliman) Law Center. Katipunang Internasyunal ng mga

Karapatang Pantao. Quezon City: United Nations Information Centre for the Philip-
pines and the UP Law Center, 1997.
Mga Sanggunian Mula sa Internet

“2013 World Population Data Sheet.” Population Reference Bureau. Huling na-access No-
vember 6, 2013. http://www.prb.org/pdf13/2013-population-data-sheet_eng.pdf.
“About Us.” United Nations Population Fund. Huling na-access November 1, 2013. https://
www.unfpa.org/about-us.
Adams, John, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson, Roger Sherman, at Robert Living-
ston. Declaration of Independence. Huling na-access February 6, 2014. https://www.
archives.gov/founding-docs/declaration-transcript.
Budge, E.A. Wallis, Sir. The Rosetta Stone. London: British Museum, 1913. http://www.
archive.org/stream/rosettastone00budguoft/rosettastone00budguoft_djvu.txt.
Churchill, Winston Leonard Spencer. “We Shall Fight on the Beaches.” Speech, House of
Commons, Westminster, June 4, 1940. Huling na-access February 9, 2014. http://
en.wikisource.org/wiki/We_shall_fight_on_the_beaches.
del Castillo, Bernal Diaz. The Memoirs of the Conquistador Bernal Diaz del Castillo: Written
by Himself Containing a True and Full Account of the Discovery and Conquest of Mex-
ico and New Spain. Isinalin ni John Ingram Lockhart. London: J. Hatchard, 1844.
https://archive.org/stream/memoirsofconquis01dauoft/memoirsofconquis01dauoft_
djvu.txt.
Einhard. Early Lives of Charlemagne. Inedit ni Arthur James Grant. London: Chatto &
Windus, 1922. https://archive.org/stream/earlylivesofchar00einhiala/earlylivesofcha-
r00einhiala_djvu.txt.
Herodotus. The History of Herodotus. Isinalin ni George Rawlinson. Huling na-access Sep-
tember 10, 2013. http://classics.mit.edu/Herodotus/history.4.iv.html.
Homer. The Iliad. Isinalin ni Samuel Butler. Huling na-access November 28, 2013. http://
www.gutenberg.org/cache/epub/2199/pg2199.txt.
“Land Bridge Theory.” College of Education Sites—The University of Texas at Austin Office of
Instructional Innovation. Huling na-access September 8, 2013. http://ows.edb.utexas.
edu/site/hight-kreitman/land-bridge-theory.
494
Lubbock, John, Sir. Prehistoric Times as Illustrated by Ancient Remains and the Manners and
Customs of Modern Savages. New York: Henry Holt, 1913. http://archive.org/stream/
prehistorictime00lubb/prehistorictime00lubb_djvu.txt.
Machiavelli, Nicolo. The Prince. Isinalin ni W.K. Marriott. Huling na-access January 17,
2014. http://www.gutenberg.org/cache/epub/1232/pg1232.txt.
Plutarch’s Lives. Inedit ni A.H. Clough. Huling na-access December 5, 2013. http://www.
gutenberg.org/cache/epub/674/pg674.txt.
Sandars, Nancy K. The Epic of Gilgamesh. Harmondsworth, New York: Penguin Books,
1977. https://archive.org/details/epicofgilgamesh00anon.
The Koran. Isinalin ni J.M. Rodwell. Huling na-access December 30, 2013. http://www.
gutenberg.org/cache/epub/2800/pg2800.txt.
“The World Factbook.” Central Intelligence Agency. Huling na-access December 8, 2013.
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html.
“What are the top 200 most spoken languages?” Ethnologue. Huling na-access September
14, 2013. https://www.ethnologue.com/guides/ethnologue200.
495
496
Talatuntunan
A
African Union 477 D
Allied Powers 477 dalit 154
Alsace Lorraine 399 developed countries 472
alpabetong Romano 245, 246 Divina Comedia 323
armistice 404 E
ASEAN Economic Community 474 edubba 149
Association of Southeast Asian Nations 474 Elizabeth I 304, 351
Augustus 264 epicureanism 214
Australopithecus afarensis 111 Eratosthenes 3, 21
Avignon 308 Ethnologue 66
Axum 169,175, 176 Etruscan 409
Aztec 182, 184, 187, 188, 189 Euclid’s proof 215
B European Union 435, 437
Bacon, Francis 343 F
Behaim, Martin 9 Ferdinand, Francis 400
Big Bang 88 Fertile Crescent 144
bipedal 109, 111 fossil 14, 101, 350
Bismarck, Otto von 357 fresco 204
Black Death 312
Bonaparte, Napoleon 355, 374, 395, 412 G
bourgeoisie 311, 314 Garibaldi, Giuseppe 398
Brunelleschi, Filippo 306 genetic geography 62
geologic time scale 86, 90
C Germanic 305
caliphate 278 Gracchus Tiberius 234
Carolingian 262, 264 Gracilaria skottsbergii 34
Caste 154 Great Wall of China 152
cave art 120 guild 291, 292
censor 230
Charlemagne 262 H
Charles I 362 halach uinik 185
Chichen Itza 186 Harvey, William 343
China, People’s Republic of 379 Hellenic 205, 213
Constantinople 307, 328, 334 Hellenistic 213
Continental Army 370 heograpiya, 4, 6
continental drift 12 heolohiko 84
Cromwell, Oliver 352 Herodotus 169
Cry of Dolores 374 Heylin, Peter 12
497
hieroglyphics 170 N
Holy Roman Empire 223 Neolitiko 170, 200
Homo erectus 113 North American Free Trade Agreement
Homo habilis 112 476
Homo sapien 115
O
Huitzilopochtli 190
Olmec 182, 183
Humanism 311
Organization of American States (OAS)
I 440
Imperial Malian architecture 209 Organization of Islamic Cooperation

Inca 191, 192 (OIC) 442
Indo-Aryan 151 Organization of Petroleum Exporting
International Monetary Fund (IMF) 469 Countries (OPEC) 477
Islam 177, 178, 181, 260, 275, 276, 277 Ottoman 284, 287
J P
Johann Friedrich Blumenbach 60 Paleolitiko 125, 141
Papal Bull Inter caetera 329
K
Paranthropus boisei 112, 133
Köppen Climate Classification 39
patrician 226
Kristiyanismo 176, 192, 238
Pax Romana 237
Krusada 288, 289, 290
Petrarch, Francesco 311
Kush 172, 174
Phanerozoic Eon 94
L pharaoh 170
League of Arab States 410 Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica
Lenin, Vladimir 378 342
Levant Anatolia 328 piyudalismo 264, 265
lingua franca 66, 65 Plano ng Iguala 376
Livre des merveilles du monde 326 plebian 227, 229, 230
Logie du To 14 Pleistocene 99
L’ouverture, Francois-Dominique polis 205, 206
Toussaint 373 Polynesian 162
M Pope 304, 306, 308, 309
manoryalismo 264, 266 Punic 232
Marcou, Jules 13 S
megaron 204 Schism 309
Merovingian 241, 261 Seljuk 284, 285
Mesoamerika 182 Serdica, Edict of 238
Mesolitiko 117, 120 serf 266
Minoan 200 Shang 157, 158
Monastisismo 256 silk route 159
Mycenean 202 Slav 260
social contract 365
498
Songhai 179, 180 Twelve Tables 227
Soninke 177, 178
Southeast Asian Association for Regional U
Cooperation (SAARC) 454 United Nations 435, 442, 443, 448
Soviet 380 United Nations Educational, Scientific, and
Spartacus 235 Cultural Organization (UNESCO)
stelae 177 435
Stock Market Crash 408 Uruk 145, 146
stoicism 214 V
studia humanitatis 311 Vienna, Congress of 478

Suez Canal 383
W
T Wafd Party 381
Tea Act 368 War of the Roses 304
teokrasya 146, 153 Wegener, Alfred Lothar 13
Teotihuacan 185 World Bank 471
The Praise of Folly 312 World Trade Organization 466
Thomsen, Christian Jürgensen 116
Y
Timbuktu 179
Yat-sen Sun 377
Toltec 187, 188
topograpiya 26, 26 Z
Triumvirate 235 ziggurat 148
499
500
Talaan
Talaan
501
Mga Awtor
Si Rodrigo G. Langit Jr. ay nagtapos ng kursong Bachelor of Secondary Education
Major in History at may Specialization sa Values Education, taong 1991 sa Philip-
pine Normal University. Kumuha siya ng 36 units ng Master of Arts sa Pagtuturo
ng Filipino sa nasabing unibersidad. Simula taong 1991 ay nakapagturo na siya
ng asignaturang Araling Panlipunan at Filipino sa lahat ng lebel sa hayskul sa St.
Mary’s Academy–Pasay, Maria Montessori Foundation–Alabang, Muntinlupa at
sa kasalukuyan ay sa PAREF Southridge School for Boys sa Alabang, Muntinlupa.

Siya ay aktibo rin sa pagsulat ng kurikulum ng PAREF Southridge sa asignaturang
Filipino. Naimbitahan na rin siya upang maging tagapagsalita at tagapagsanay sa mga seminar-workshop sa
larangan ng Araling Panlipunan at Filipino. Awtor siya ng mga aklat na inilathala ng Abiva, na kinabibilangan
ng: Noli Me Tangere, El Filibusterismo, Kamalayang Panlipunan Kinder: Ako at Ang Aking Kapuwa, Kamalayang
Panlipunan 1: Ako at Ang Aking Pamilya at Paaralan, Kamalayang Panlipunan 5: Pagbuo ng Pilipinas Bilang
Nasyon, at Kamalayang Panlipunan 6: Mga Hamon at Tugon sa Pagkabansa. Nakapagsulat na rin siya sa
Ingles ng aklat sa World History. Siya rin ang koordineytor ng Kamalayang Panlipunan—ang serye ng aklat sa
antas elementarya at Junior High School sa Araling Panlipunan ng Abiva Publishing House.
Si Virzon L. Sarao ay nagtapos ng Master of Arts in Education sa University of the

Philippines-Diliman at ng Bachelor of Secondary Education Major in Social Science
(Cum Laude) at Specialization in Filipino sa Philippine Normal University- Manila.
Simula noong 2006, nakapagturo na siya ng mga asignaturang Araling Panlipunan,
Edukasyon sa Pagpapahalaga, at Filipino sa hayskul. Dati siyang Puno ng Depar-
tamento ng Filipino sa PAREF Southridge Private School for Boys sa Alabang,
Muntinlupa at sa kasalukuyan ay nagtuturo sa Senior High School ng nabanggit
na paaralan ng mga asignaturang Filipino at Practical Research 1: Qualitative Re-
search. Siya rin ay naiimbitahan bilang tagapagsalita at tagapagsanay sa mga seminar-workshop sa Araling
Panlipunan at Filipino. Si Ginoong Sarao ay awtor ng mga aklat ng Abiva Publishing House na Kamalayang
Panlipunan 6: Mga Hamon at Tugon sa Pagkabansa, Noli Me Tangere, at El Filibusterismo.
Si Neil Alvin E. Nicerio ay nagtapos ng Bachelor of Secondary Education Major

in English mula sa Philippine Normal University noong 2008. Sa mahigit 10 taon ay
nakapagturo na siya sa lahat ng antas ng grade school level ng PAREF Southridge
School sa mga asignaturang Araling Panlipunan, English, at Filipino. Maliban sa pa-
giging guro siya rin ay isang travel blogger, travel magazine contributor, at photog-
rapher. Nakasulat na rin siya sa wikang Ingles ng aklat ukol sa Araling Panlipunan
na ginagamit sa PAREF Southridge kung saan siya nagtuturo ng Araling Panli-
punan sa antas elementarya. Naanyayahan na rin siya na maging tagapagsalita
at tagapagsanay sa seminar-workshop sa larangan ng potograpiya at Google for
Education. Siya rin ay awtor ng Kamalayang Panlipunan 3: Ang mga Lalawigan sa Aking Rehiyon, Kamalayang
Panlipunan 4: Ang Bansang Pilipinas, at Kamalayang Panlipunan 6: Mga Hamon at Tugon sa Pagkabansa, na
bahagi ng serye ng aklat sa Araling Panlipunan ng Abiva Publishing House, Inc.
Si Angelica T. Alcazar ay nagtapos ng kursong Bachelor of Secondary Education

Major in History. Kumuha rin siya ng Master of Arts in Social Science (Complete
Academic Requirements) sa Philippine Normal University. Simula taong 2000
hanggang sa kasalukuyan ay nakapagturo na siya ng asignaturang Araling Panli-
punan sa lahat ng lebel sa hayskul sa Parañaque National High School at naging
grade level coordinator ng Ekonomiks sa nasabing paaralan. Isa siyang Certified
Microsoft Innovative Educator. Nagsanay din siya ng Spanish Language for Diffe-
rent Vocation sa National Language Skills Institute ng TESDA at ng Basic Sign
Language sa Alternative Learning System. Siya ay kasapi ng Philippine Historical Association, Southeast
Asian Academic Research Collaborators’ Hub, at Magister Servus.
502

Kamalayang Panlipunan 8

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kamalayang Panlipunan 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kamalayang Panlipunan 8

Rodrigo G. Langit Jr.

Main Visayas Mindanao

Reserbado ang Lahat ng Karapatan

Ang aklat na ito, o anumang bahagi nito, ay hindi maaaring

BAHAGI 1 Ang Heograpiya ng Daigdig, 1

aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina, 2

aralin 2 Mga Katangian ng Pisikal na Daigdig, 25

aralin 3 Ang Heograpiyang Pantao, 54

aralin 4 Ang Pag-aaral ng Kasaysayan, 75

aralin 5 Ang Pinagmulan at Pag-unlad ng Tao, 109

Ang Kabihasnan sa Tsina, 157

aralin 7 Ang Pagsisimula ng Kabihasnan sa Aprika at Amerika, 169

aralin 8 Ang Pag-usbong ng Kabihasnan sa Europa, 199

aralin 9 Ang Kabihasnang Romano, 222

aralin 10 Ang Pagsisimula ng Edad Medya sa Europa, 254

aralin 11 Mga Pangyayari sa Huling Bahagi ng Edad Medya, 275

Ang Makabagong Daigdig at ang

aralin 12 Ang Panahon ng Transpormasyon sa Europa, 302

aralin 13 Ang Paglakas ng Kolonyalismong Europeo, 322

aralin 14 Ang Europa Tungo sa Makabagong Panahon, 341

aralin 15 Mga Rebolusyon sa Ibang Bahagi ng Daigdig, 365

aralin 16 Ang mga Digmaang Pandaigdig at mga Kasunod

aralin 17 Mga Pandaigdigang Organisasyon, Pangkat, at Alyansa, 430

aralin 18 Ang mga Organisasyong Pang-ekonomiya at Trading Blocs, 465

Mga minamahal na estudyante,

Ang kasaysayan ng daigdig ay tungkol sa patuloy na pag-unlad ng kabihasnan

Ang mga komponent ng aklat na ito ay ang sumusunod:

Inaasahan ng mga may-akda na ang aklat na ito ay makatutulong sa iyo upang

Ipinaaabot ng mga awtor at ng tagapaglathala ang taos-pusong pasasalamat sa mga su-

Blumenbach sa pahina 60 at guhit ng mga taga-Sparta sa pahina 208 (una, pangalawa, at

paraan, anumang pagkakamali sa paglalagay ng mga sanggunian o reperensiya na nagawa

Michał Strzelecki/CC BY-SA 4.0

Heograpiya Bilang • Bakit mahalagang

Isang Disiplina • Paano nagkakaugnay

2 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

astronomo, at matematiko. Itinuturing siyang “Ama ng Heograpiya” dahil sa mahahala-

* Bago ang kasalukuyang panahon

Sa kaniyang aklat, isinama at pinag-ugnay-ugnay ni Eratosthenes ang iba’t ibang lugar sa

Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 3

2. Pag-aaral sa kultura ng mga Pagpapaigting sa kaalaman sa wika, panitikan,

3. Pag-aaral ng mundo sa Paglalarawan ng heograpiya sa pamamagitan ng

4. Pagtukoy sa mga lugar na Pagsusuri sa tiyak na lokasyon at ang kinalaman nito

Limang Tema ng Heograpiya May limang tema sa pag-aaral ng heograpiya.

4 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

Relatibong lokasyon Malapit sa Look ng Maynila nasa itaas na hating-globo

at napalilibutan ng Lungsod (hemisphere)

2. Lugar. Inilalarawan dito ang mga Mga halimbawa:

Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 5

daigdig, at proseso ng distribusyon at pag-

6 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

Pagtukoy ng Lokasyon ng Lugar

Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 7

International Date Line (IDL) Longhitud

Mga Hating-globo (Hemisphere)

8 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

Osama Shukir Muhammed Amin FRCP

Martin Behaim, Alexander Franke

Makikita sa pinakamatandang mapang natuklasan ang Babylon na anyong tatsulok sa git-

Ang pinakamatandang globong inii-

Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 9

Ang Daigdig, Katangi-tanging Planeta

10 | Bahagi 1 Ang Heograpiya ng Daigdig

Aralin 1 Heograpiya Bilang Isang Disiplina | 11