बी. के. बिर्ला.

महाविद्यालय
कला, वाणिज्य आणि विज्ञान (स्वायत्त )
कल्याण(प) ४२१३०१

मुंबई विद्यापीठ
( सलंग्न)
एम. ए .भाग २ ( मराठी )
सत्र : चौथे

प्रबंध लेखन - “ बालसाहित्य”

परीक्षा आसन क्रमांक -१०८/ ३८२१०७३

प्रबंध लेखक - नीता उ.जाधव मार्गदर्श-प्रा.डॉ.सिताराम म्हस्के.

२०२१-२२

मनोगत

1
 प्रकल्प लेखन हा विषय आम्हाला द्वितीय वर्ष सत्र चौथे
यामध्ये अभ्यासक्रमात असन
ू या विषयावरील प्रकल्प लेखनामध्ये मी
“बाल साहित्य” हा विषय निवडलेला आहे . बाल साहित्य हा विषय
निवडण्याचे कारण असे की, साने गुरुजींनी म्हटले होते की,
“ करी मनोरं जन जो मल
ु ांचे ,जडते नाते प्रभश
ू ी तयाचे”
बालसाहित्याचा विचार हा फक्त बालकांसाठी साहित्य या
दृष्टिकोनातून होऊ शकत नाही .तर त्यात उद्याचा चांगला नागरिक
,समाज, राष्ट्र आणि जग कसे असायला हवे याचं प्रतिबिंब या आजच्या
बाल साहित्यातन
ू अभ्यासायला मिळते. आणि याचा विचार अत्यंत
दरू दृष्टीने केला पाहिजे. म्हणूनच मी बाल साहित्य हा विषय प्रबंधासाठी
निवडला आहे .बालसाहित्य म्हणजे काय? त्याचे स्वरूप, वैशिष्ट्य
,वाटचाल ,बालसाहित्य व प्रौढ साहित्य यातील फरक, साहित्याची भाषा
,सहित्याची प्रकार ,या बालसाहित्य निर्मिती मागील कारणे, मराठी
बालसाहित्यातील कथा, कादं बरी, कविता यातून ते कसे व्यक्त झाले
आहे . आणि या बाल साहित्याबद्दल विविध साहित्यिकांनी आपली मते
कशाप्रकारे मांडली आहे त .याचे सखोल माहिती जाणन
ू घेण्याची
उत्सुकता मला झाली आहे .त्यामुळे मी हा बालसाहित्य विषय
प्रकल्पासाठी निवडलेला आहे .
“बालसाहित्य” या विषयाचा अभ्यास करण्यासाठी मला
माझ्या मराठी विभागाचे प्रमख
ु प्राचार्य डॉ. मस्के सर यांनी मला
वेळोवेळी मोलाचे मार्गदर्शन केले .तसेच या विषयाची मांडणी कशा
प्रकारे करावी याचे उत्तम मार्गदर्शनही त्यांनी मला केले.

2
 आभार
प्रकल्प लेखन हा विषय आम्हाला एम ए तत
ृ ीय वर्ष सत्र चौथा यामध्ये
अभ्यासक्रम आला असून बाल साहित्य हा विषय मी प्रबंध लेखनासाठी
निवडला आहे या प्रकल्प प्रबंध लेखनास अभ्यास करण्यासाठी मला मराठी
विभागाचे प्रमख
ु प्राचार्य डॉक्टर मस्के सर यांनी या विषयाची मांडणी कशी
करावी व त्यानुसार त्याचे लेखन कसे करावे कोणकोणते संदर्भग्रंथ अभ्यासाचे
याची संपूर्ण माहिती दिली .तसेच प्रकल्प लेखन करताना येणाऱ्या अडचणी
याबद्दलही त्यांनी मला वेळोवेळी मार्गदर्शन केले तसेच माझ्या मैत्रिणी
यांनीही मला या प्रबंध लेखनासाठी खप
ू सहकार्य केले त्यामळ
ु े मी या सर्वांची
खूप खूप ऋणी राहील.

धन्यवाद.

3
अनुक्रमणिका

4
प्रकरण १ : बाल साहित्य स्वरूप आणि संकल्पना
प्रस्तावना
१.१बालसाहित्य म्हणजे काय ?
१.२ बालसाहित्याची स्वरूप
१.३ बालसाहित्याची सर्वसाधारण वैशिष्ट्ये
१.४ बालसाहित्याचे प्रयोजन
१.५ बाल मानसशास्त्र व बाल साहित्य
समारोप
निष्कर्ष
प्रकरण २ : बालसाहित्य प्रकार
प्रस्तावना
२.१ बालसाहित्य कथा
२.२ बालकादं बरी
२.३ बालसाहित्य नाटक
२.४ बालसाहित्य कविता
२.५ बालसाहित्य मासिक
समारोप

प्रकरण ३ : बालसाहित्यातील प्रमुख साहित्यकार

5
 प्रस्तावना
३.१ त्र्यंबक बापज
ू ी ठोंबरे बालकवी
३.२ सानेगुरुजी
३.३ ताराबाई मोडक
३.४ मंगेश पाडगावकर
३. ५ शांता शेळके  
३. ६ साहित्यकाचे मत

प्रकरण ४ : उपसंहार
समारोप
निष्कर्ष
संदर्भसूची

प्रकरण १ : बालसाहित्य स्वरूप व संकल्पना

6
 प्रस्तावना -

आजची मुलं हे उद्याचे नागरिक आहे त .खरं पाहता मुलं ही

दे शाची भावी पिढी आहे . आणि कोणत्याही दे शाचे भवितव्य उज्ज्वल
करण्यासाठी तेथील मल
ु ांमध्ये विकास आणि संस्कार आवश्यक
असतात. भारताचे पहिले पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरूंनी सांगितलं
होतं. की, “ दे शाचे भविष्य पाहायचं झालं तर ते मी ज्योतिष किंवा
तारकांकडे बघणार नाही, तर मी ते लहान मल
ु ांच्या डोळ्यात आणि
चेहऱ्यावरील भाव बघण्याचा प्रयत्न करे ल आणि त्यांच्यातील
भवितव्यात मला भावी भारताची झलक बघण्यास मिळे ल. मुलांमधे
अनुकरणशील, जिज्ञासा आणि कल्पनाशक्ती खूप असते. अनुकरण
यामळ
ु े त्यांचा चारित्र्याचा विकास होतो. जिज्ञासा मळ
ु े त्यांचे ज्ञान
वाढते. आणि कल्पनाशक्ती मुळे त्यांचे जीवन कसं जगावं याचे ज्ञान
त्यांना
प्राप्त होते आणि या तिन्ही गोष्टींसाठी या गोष्टींसाठी बालसाहित्याची
आवश्यकता आहे .गेल्या काही वर्षात बाल साहित्याचे एक मोठे दालन
मराठी साहित्याच्या प्रांतात उघडले गेले आहे .या दालनात प्रवेश
करण्यापूर्वी बालसाहित्य म्हणजे काय ?बाल साहित्याचे स्वरूप कसे
असते? हे समजावन
ू घेणे आवश्यक आहे .लहान मल
ु ांना हे स्वतंत्र
अस्तित्व असते जगाकडे बघण्याचा विशिष्ट दृष्टिकोन तयार झालेला
नसला तरी जग जाणून घेण्याची विलक्षण जिज्ञासा त्यांच्यात असते.
कदाचित विशिष्ट दृष्टिकोन तयार न झाल्यामुळे ते कुठल्याही गोष्टीला

7
पर्व
ू ग्रहरहित दृष्टिकोनातन
ू सामोरे जाऊ शकतात. अशा वेळेस त्यांच्या
व्यक्तिमत्त्वाच्या पोषणासाठी विकासासाठी बालसाहित्याची गरज
असते. बालसाहित्य लिहिताना बालवाचक डोळ्यासमोर ठे वून घेणे
आवश्यक असते .म्हणूनच स्वरूप समजून घेणे बालसाहित्याच्या
वाटचालीचा अभ्यास करताना महत्त्वाचे ठरते. माणस
ू हा त्याच्या
बालपणी सर्वात जास्त ग्रहणशील असतो.
त्याच्याव्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण याच वयात सुरू होत असते
या जडणघडणीत आई-वडील आणि गुरू यांचा फार मोठा वाटा
असतो त्यांच्या वयाची पहिली काही वर्षे मौखिक परं परे तन
ू ज्ञान
ग्रहण करण्यात जातात मूल जन्माला आल्यानंतर रं गाच्या छटा
बघणे तोंडातून विविध ध्वनी निर्माण करून दस
ु ऱ्याचं लक्ष वेधून
घेणे जिभेनेच बघणे अशा अनेक प्रकारांनी भोवतालच्या परिसराचे
ज्ञान मिळवू लागले आपल्या शरीराचे ज्ञान हे त्याला हळूहळू
मिळते आपल्याच हाताने एखादी वस्तू उचलून आपल्याला
तोंडापर्यंत नेता येते हा त्याच्या दृष्टीने एक मोठाच
आश्चर्यकारक अनभ
ु व असतो. आईचे प्रेमाने
शब्द कानावर पडत असतात अंगाई कानावर पडते मौखिक
परं परे तून शिक्षण सुरू होते या अवस्थेत बडबडगीतांचा फार मोठा
सहभाग त्यांच्या ध्वनी शिक्षणामध्ये असतो. बडबड गीता
शिशग
ु ीत मोठ्या होणाऱ्या बाळाला हळूहळू विविध वस्तंच
ू ा
सजीव-निर्जीव

8
गोष्टींचा परिचय करून दिला जातात कधी त्याला लिंबोणीच्या
झाडामागे लपणारी आणि हळूच बाहे र येणारा वाटोळा चांदोबा
दाखवला जातं टाकण्याचे हळूहळू बाळ शाळे त जाऊ नको ते
अक्षराचे एक वेगळीच त्यांच्यासमोर खुले होऊ लागतेबडबड गीत
आन कडून कडून बालगीत मख्
ु य म्हणजे गोष्टीकडे त्यांचे मन
वळते आसपासच्या बहुतेक जगाविषयी असणारी प्रचंड कौतुक
होणे आणि कधी आसपासच्या जगातील तर कधी फक्त
कल्पनेच्या राज्यातील गोष्टी सांगून त्यांचे मन गुंतवून
टाकण्याचे क म अशावेळेस बाल साहित्य करत असते ‌..

9
 १.१ बाल साहित्य म्हणजे काय?

*पाश्‍चात्त्य बालसाहित्यकरांच्या बालसाहित्याची व्याख्या –

वायफाय बालसाहित्याची नेमकी व्याख्या करणे अवघड आहे यासंदर्भात

दे शी-विदे शी बालसाहित्य करणे बालसाहित्य विषयी चिंतन करणारे
पुष्कळ विचार मांडले आहे त मराठी बालवाडमय स्वरूप आणि अपेक्षा
या पुस्तकात डॉक्टर सुलभा शाह यांनी त्यापैकी काही विचारांचा
परामर्श घेतलेला आहे .
*एवलीनर इस्टे ट – “ जे पुस्तक मुलाला हसवते आणि रडवते भावना
उचंबळून येते जगातील प्रवत्ृ तीचा नायनाट करण्यासाठी धडपडावे असे
वाटायला लागते विचार भाषा आचार यात एकता आणते व सर्व
मानवांनी उदार व दयाळू असावी असे वाटायला लागते तीच पुस्तके
मुलांना वाचायला द्यावे”
*पाल हजार्ड – “जी पुस्तके कलाकृतीशी प्रामाणिक असतात जी
मल
ु ांना सहज व सरळ ज्ञान दे तात त्यातन
ू सौंदर्य कृती सहजपणे
आत्मसात केली जाते व ज्यामुळे हृदयात तरल संवेदना निर्माण होतात
तीच पुस्तके चांगले”
*लीलियन स्मित – मल
ु ांसाठी जी पस्
ु तके लिहिली जातात ते सर्व
म्हणजे बालवाडमय नावे मोठ्यांची मल
ु ांच्या याबद्दलची कल्पना
लहानांच्या कल्पनेशी जुळत तेच असे नाही मोठ्यांचा छोटा अवतार
10
म्हणजे मल
ू असे काहींचे आगळी समजत असते मोठ्यांची छोटी
आवत्ृ ती म्हणजे मल
ू ही कल्पना गैरसमजत
ु ी वर आधारलेले आहे
कारण मुलांच्या आयुष्याचा अनुभव हा मोठ्यांच्या आयुष्याच्या
अनुभवापेक्षा वेगळाच असतो मुलांचे जगच वेगळे असते त्यामध्ये
त्यांची जीवन मल
ु ेही मोठ्यांच्या जीवन मल्
ू यापेक्षा भिन्न असतात”
*भारतीय बालसाहित्यकार यांच्या व्याख्या
*मालतीबाई दांडक
े र - “बाल मनाला स्पर्श करणारी आणि त्यांच्या
जीवनावर सुसंस्कार करणारी स्फूर्तिदायक रचना म्हणजे बालवाडमय”
*गोपीनाथ तळवलकर - “बालमनाच्या ज्या गरजा अपेक्षा व मर्यादा
असतील त्या लक्षात घेऊन लिहिलेले जे वांग्मय असते त्याला काय
म्हणतात” या सर्व व्याख्यांचा किंवा बालपण व याचे स्वरूप स्पष्ट
करणाऱ्या विचारांचा मागोवा तला असता बालसाहित्याची स्वरूप स्पष्ट
करणे अवघड आहे हे समजते नस
ु ते सोप्या भाषेत लिहिले की
बालसाहित्य होत नाही कारण मुलांना आपल्या भोवतालच्या परिसराची
ओळख करून दे तात त्यांचे भाषेविषयीचे ज्ञान वाढवणे त्यांच्या
शब्दसंग्रह वाढविणे आवश्यक असते लहान मल
ु ांना जगाबद्दल आसपास
घडणाऱ्या लहानशा घटनेबद्दल सुद्धा अतिशय कुतूहल असतील त्यांच्या
चिमुकल्या में दत
ू प्रश्नच प्रश्न असतात कधी ते सष्ृ टीच्या
घडामोडींबद्दल असतात उदाहरणार्थ पाऊस कसा पडतो ?चांदोबा कधी
छोटा कधी मोठा होतो मंग्ु यांची रांग कुठे जाते? दिवसा दिसणारा सर्य
ू
मामा रात्री कुठे जातो? या प्रश्‍नांची समाधानकारक उत्तरे दे ण्यासाठी
कल्पनाशक्तीचा वापर करावा लागतो.

11
१.२ बालसाहित्याची स्वरूप
बाल साहित्याचे स्वरूप पुढील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्टीकरण :
1) कथानक :
बाले साहित्याचे स्वरूप एकथा वना दरम्यान असते गोष्ट
ऐकायला कोणाला आवडत नाही लहान मुलं तर गोष्टीसाठी
मोठ्या माणसाचा सगळे ऐकायला तयार होतो त्यामळ
ु े
बालसाहित्याचे अंतरं ग कथा रूपच असते नाटुकले असो सांगितलं
का असो पुष्कळदा अशा गोष्टी सांगितल्या जातात. कुठल्याही
साहित्यिकांनी जीवनाची अनुभूतीच बालकांपुढे मांडत असतो.
पंचतंत्रातल्या प्राण्यांच्या गोष्टीतन
ु माणसा-माणसातले व्यवहार
स्पष्ट होत ससा आणि कासव या गोष्टीतल्या कासवाच्या
उदाहरणावरून आरं भशूर असण्यापेक्षा कामात सातत्य ठे वले तर
माणूस आपल्या आपल्या न्यूनत्व वावरमिळवून मात करून
ठराविक उद्दिष्ट साध्य करू शकतो . हे कळत जिवण
व्यवहारच कथाकथन आतून सांगितले जाते.मुलांच्या कथा मुख्य
घटनाप्रधान असाव्यात व त्या घटना ही द्रत
ु गतीने घडणाऱ्या
अशा व्यक्ती नाही तर मल
ु ं त्या कथेत रमू शकत नाहीत.

12
2) वातावरण निर्मिती :
बालसाहित्यात वातावरण निर्मिती वर्णनामळ
ु े होते. कधी एखाद्या संद
ु र
स्थळाचे वर्णन हिरवेगार गवत, वाऱ्याच्या झळ
ु का ,झाडांची थंडगार
सावली ,कोकिळे चे गोड गायन ,समोर स्वच्छ पाण्याचे तळे असे सर्व
इंद्रियांना सुखद वाटणारे वर्णन केले जाते. तसेच भयप्रद गोष्टींचे
वर्णन नही केले जाते तो राक्षस त्याची सप
ु ासारखे कान काळाकुट्ट,
अगडबंब दे ह नांगराच्या फळासारखे मोठे दात अशा वर्णनातून
वातावरण रं गत जाते
3) पात्रयोजना :
बालसाहित्यातील पात्रे बहुदा दृष्ट दृष्ट असतात चांगली किंवा वाईट
असतात आवडते वा नावडते असतात सुंदर अथवा करून असतात
कथानकाला मदत करत असतात किंवा त्याच्या वाटे त अडथळे आणत
असतात प्रत्यक्ष जीवनात आपल्याला असे दिसत नाही एखादी व्यक्ती
काही प्रसंगी चांगले वाटते काही प्रसंगी विचित्र वागते पूर्ण चांगली
किंवा वाईट व्यक्ती नसते तर प्रत्येक व्यक्तीत गुणदोष असतात मग
बालसाहित्यात पूर्ण चांगला किंवा वाईट अशा व्यक्ती असा प्रश्न पडतो
याचे उत्तर कदाचित असे असू शकेल की वाईट व्यक्ती आणि चांगले
व्यक्ती म्हणजे काय याची स्पष्ट प्रतिमा बाल मनावर ठसा या हे तूने
अशा प्रकारची पात्रयोजना केली जात असावी बालसाहित्य पशू पक्षी
झाडे नद्या डोंगर सद्ध
ु ा

13
इ) भाषा
बालसाहित्याची भाषा हा रचनेचा फार महत्वाचा घटक आहे . त्याविषयी
अधिक माहिती आपल्या पढ
ु च्या प्रकरणात घेणार आहोत. बाल
साहित्याची भाषा शुद्ध असावी लागते श्रुती मधुरता आणि तालबद्धता
या दोन गोष्टींमुळे निर्माण होते आणि तालबद्धता करायला पुनरावत्ृ ती
उपयोगी पडते म्हणजे, पन
ु रावत्ृ ती मळ
ु े निरर्थक शब्द सद्ध
ु ा मल
ु ांना
गमतीशीर व श्रवणीय वाटतात एखाद्या ध्वनीचे एखाद्या शब्दाची
एखाद्या वाक्याची पुनरावत्ृ ती केल्यामुळे तो शब्द ते वाक्य बालकाच्या
मनात पुन्हा पुन्हा रें गाळत राहते उदाहरणार्थ राजा मंगळवेढेकर यांचंही
शैलीत पहा.
” अगड बगड बम चिकी डंग गोल कट फू फू फुगा फुटला फट
या गाण्यात तिरकिट , तडम तडम, फू फुगा गोल गोल लाल लाल
कडकट्ट कट्टा या शब्दांचे किंवा ड,फ,ळ त,,क या दोन्हींची पन
ु रावत्ृ ती
गीतांमध्ये लय ताल निर्माण करते.अशा प्रकारे बालसाहित्य स्वरूप
आपण अभ्यासले. सारांश -या घटकामध्ये आपण बालसाहित्याच्या
विविध व्याख्या पाहिलेल्या अनेक मोठ्या बालसाहित्यकार यांचे विचार
समजन
ू घेतले बालसाहित्य कशाला म्हणायचे याची व्याख्या आपण
तयार केली . “मानवी व्यवहार व मानवेतर सष्ृ टी विषय जिज्ञासा पूर्ती
करणारे त्यांच्यामध्ये चांगल्या वाईटाची जाणीव निर्माण करून त्यांचे
व्यक्तिमत्त्व करणारे जे साहित्य बाल साहित्य होईल”. बालसाहित्याचे

14
स्वरूप आपण अभ्यासले या घटकाच्या अध्ययनातन
ू आता आपल्याला
त्याचे स्वरूप स्पष्ट झाले असेल.

१.३ बाल साहित्याची वैशिष्ट्ये -

*उद्दिष्टे –
या घटकाचे अध्ययन केल्यानंतर तम्
ु हाला बालसाहित्याची वैशिष्टे
सांगता येतील बालसाहित्याची भाषा कशी असते कशी असायला हवी
हे स्पष्ट करता येईल बालसाहित्याच्या भाषेची काही वैशिष्ट्ये सांगता
येतील.
*प्रस्ताविक-
यापूर्वी आपण बालसाहित्याची स्वरूप समजून घेतली बालसाहित्य
म्हणजे काय याविषयी अनेक विचारवंतांचे विचार आपण जाणून घेतले
त्यावरून बालसाहित्याचे स्वरूप स्पष्ट करणे थोडे अवघड आहे त्याचे
निश्चित व्याख्या करणे ही थोडेसे अवघड आहे हे आपल्याला कळले
बालसाहित्याची व्याख्या करण्यापूर्वी बालसाहित्याची स्वरूप तीन
मुद्द्याच्या आधारे जाणून घ्यायचा आपण प्रयत्न केला आहे तीन मुद्दे
म्हणजे पढ
ु ील प्रमाणे गाणं साहित्यातन
ू मल
ु ाचे जिज्ञासा पर्ती
ू होते.
1) बालसाहित्यातील कल्पनारम्य वातावरण आणि मल
ु ाचे मनोरं जन
होते.
2) बाल साहित्यातल्या नाही ती कशी कंपनीने चांगल्या वाईटाची
जाणीव मल
ु ांमध्ये निर्माण होऊन त्यांचे व्यक्तिमत्त्व संपन्न
होते.

15
यातील मद्द्
ु यांच्या आधारे आपण बालसाहित्याची व्याख्या केली
बालसाहित्याच्या रचनेच्या घटक आपण समजन
ू घेतले हे
समजून घेताना अनेक बालगीत उदाहरणे आपण पाहिली आहे त
त्याविषयी आपण जाणून घेणार आहोत याशिवाय बालसाहित्याची
भाषिक वैशिष्ट्य हे आपण समजन
ू घेणार आहोत.
*बालसाहित्याची वैशिष्ट्ये पुढील मुद्द्यांच्या साहाय्याने स्पष्ट
करू
१) कल्पना शीलता
२) अतार्कि कता
३) अनुमेयता
४) बालमान संबद्धता

१) कल्पनाशीलता –
बालसाहित्याची व्याख्या करताना आपण हे पाहिलेच आहे की
बालसाहित्यातील कल्पनारम्य वातावरणानेच मुलांचे मनोरं जन
होते. कल्पनारम्य वातावरण हा जणू बालसाहित्याचा प्राणच आहे .
बालसाहित्य लेखन जेव्हा सरू
ु झाले तेव्हा प्रामख्
ु याने मल
ु ांसाठी
नीतीकथा लिहिल्या जात. मल
ु ांना नैतिक शिकवण मिळावी हाच
त्यांचा मुख्य उद्देश असे. मुलांना नैतिक शिकवण मिळावी या
उद्देशाने मध्ये काही गैर नाही .पण केवळ याच एका उद्देशाने
बालसाहित्याचे लेखन झाले तर ते बालसाहित्य मल
ु ांकडून वाचले
जाणे अवघड आहे . सतत उपदे शाचे डोस मल
ु ांनाच काय, मोठ्यांना

16
 सद्ध
ु ा नको वाटतात. खरं तर मल
ु ांना शिकवण्यापेक्षा मल
ु ांच्या
बारीक-सारीक हालचालीतन
ू वाक्य वाक्यातन
ू मोठ्या माणसांना
च शिकण्यासारखे असते. बालसाहित्याच्या निर्मितीत हाच मुद्दा
महत्त्वाचा मानून कल्पनाशील आता हे बालसाहित्याचे प्रमुख
वैशिष्ट्य मानले गेलेले आहे पर्वी
ू म्हटल्याप्रमाणे केवळ माहिती
कशी करून दे णे हा त्याचा उद्देश असला तर ते बालसाहित्य
फारसे वाचले जाणार नाही याचे कारण बालसाहित्यात रं जक
कथा हि फार आवश्यक गोष्ट आहे गोष्ट रं जीत नसेल तर ती
ऐकायला मल
ु ं तम ु े थांबतील का गोष्ट किंवा गाणं रं जीत
ु च्यापढ
बनवण्याची मुलांना आवडतील असे बनवण्याची अनेक तंत्रे आहे त
उदाहरणार्थ.
1) गोष्ट त्रत
ु ीय परु
ु षी निवेदनात असणे मल
ु ांना प्रथम रुपी निवेदन
आवडत नाही असे बऱ्याचदा दिसते.गोष्टींमध्ये मल
ु ांचे लक्ष
वेधून घेणारी संबोधने असणे बरं का मल
ु ांनो वगैरे.त्यांची
उत्कंठा वाढवणारे वाक्यांश आणि पाहतो तर काय किंवा मग
काय झाली माहिती आहे का हे शब्द वापरणे.
2) मुलांच्या नित्य परिचयाचे शब्द वापरणे.
अशी अनेक तंत्रे वापरून बालसाहित्य रं जन बनवता येते. पण
या छोट्या युक्त्या पेक्षाही रं जकता निर्माण करायला गुणधर्म
कारणीभत
ू ठरतो तो म्हणजे ‘कल्पनाशीलता' कल्पना शिलते
मुळे बालसाहित्यात अराजकता निर्माण होते. मुलांजवळ भरपूर
कल्पना शिलता असते आणि तशीच कल्पना शीलता

17
बालसाहित्य कारण जवळ नसेल तर त्याचे साहित्य मल
ु ांना
जवळचे वाटणार नाही.

*कल्पना शीलता म्हणजे काय?

प्रत्यक्षात अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टींची कल्पनेने चित्र
रं गवण्याची वास्तवात नसलेले एक अद्भत
ु जग निर्माण
करण्याची क्षमता म्हणजे कल्पना शिलता.कल्पना शीलता
फक्त बालसाहित्याच्या निर्मितीत कार्यरत असते असे नाही
तर ती सर्वच साहित्याच्या निर्मितीत कार्यरत असते नसते
साहित्याच्या नव्हे तर सर्व कलांच्या ही शिल्पकला ,चित्रकला,
नत्ृ य, संगीत ,अभिनय या सर्व कलांचा प्राणच कला कल्पना
शीलता हे जगामध्ये सौंदर्य माधुर्य जिवंतपणा हे सगळं
निर्माण करायला कल्पना शिलताच कारणीभूत ठरते.
साहित्याच्या केंद्रस्थानी असणे यासाठी स्वाभाविक आहे की
माणसाजवळ सर्वात जास्त कल्पना शीलता बालवयात असते.
पुढे पुढे ती फक्त लेखक कलावंतान जवळच राहते. याचे
कारण लेखक कवी कलावंत हे प्रौढपणी श्वास जपणारे
असतात. स्वप्नातला एक गाव, स्वप्नाच्या एक दे श , नगर
तुम्हाला मला बाल साहित्यातून भेटत असते गाणे मधला
स्वप्नातला गाव पहा कसा आहे . ते स्वप्न आदर्श कल्पना
आणि वास्तव या सगळ्यांची सरमिसळ गाण्यात झाली आहे .

18
“किलबिल किलबिल पक्षी बोलती
झुळझुळ झुळझुळ झरे वाहती
पानोपानी फुले बहरती
फूलपाखरे वर भिरभिरती
स्वप्नी आले काही एक मी गाव पाहिला बाई ll

या गाण्याकडे बारकाईने पाहिले तर आपल्याला काही गोष्टी

लक्षात येतात गाण्याची सरु
ु वात एक सद
ुं र निसर्ग वर्णन आणि
होते पण हे वर्णन वास्तवयातल्या निसर्गाचे आहे असू शकेल
असेच आहे पक्षी जरी फुलपाखरे हे सगळे कुठे ही खेड्यात सुद्धा
दृष्ट झाली वास्तव स्थिती काल्पनिक जगाची ही दोन भाग
दिसतात एक आदर्श स्थिती कल्पने शक्य तिथे कल पिणारा
या गावात फक्त मुलीच आहे त अशी अशी की स्थिती असली
तरी तिथे कोणी एकटे नसते सगळे हसतात जातात नसतात
हवे तेवढे खुशाल खेळणे सगळ्या द्वेष राग विहरीत
वातावरणाचे एक आदर्श स्थिती बनवितात काल्पनिक स्थिती
आहे यावरून कल्पना कुठे कुठे काम करते हे आपल्याला कळू
शकते.

19
.
२) अतार्कि कता –

बालसाहित्याचे दस
ु रे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात एक जाणून-बुजून
स्वीकारलेली तार्कि कता असते.या जरी तुमच्या आमच्या जीवनातील
असतील तरी ती कल्पनेतील पात्रे वापरून रं गवलेली असतात या
कथेला काळाचे कुठलेच बंधन नसते किंबहुना कशाचेच बंधन नसते
जगप्रसिद्ध “ रे ड रायडिंग फूड” जेव्हा जंगलाच्या दस
ु र्‍या टोकाला
राहणाऱ्या आजारी भेटायला निघाले तेव्हा लांडगा रस्त्यात भेटतो कुठे
निघाली आहे स वगैरे चौकशा करतो रशियन भाषेत दगड फोडायची
एक प्रसिद्ध गोष्ट आहे . एक दगडफोड्या दगड फोडत असताना राजाची
स्वारी हत्तीवर बसून येतो दगडफोड्या ला आपले काम सोडून राजाला
वंदन करावे लागते त्याच्या मनात विचार येतो काय ही आपली
परिस्थिती आपल्या राज्याला पाठीवर घेऊन चालतो आपण दगडफोड्या
असण्यापेक्षा हत्ती झालं असतं तर किती बरं झालं असतं असा विचार
मनात येतात आणि पाठीवर घेऊन चालू लागतो तेवढ्यात राजा चहा
पीत असताना त्याच्या हत्तीच्या पाठीवर पडतो. तेव्हा दगड फोडला
त्याला वाटतं अरे आपण उगाच हत्ती झालो. आतापर्यंतच्या
विवेचनातून आपल्याला एवढे कळले की अतार्कि क ता म्हणजे तर्काला

20
बद्ध
ु ीला सोडून केलेली गोष्ट. आणि आपण हे पाहिलं की मल
ु ं आव्हान
दे त नाही याचं कारण असं की अस्वाद अवास्तव गोष्टी स्वीकारून
त्यांच्या पायावर पुढील कल्पनेची मांडणी झालेली असते. याचा अर्थ ही
मांडणी जाणीवपूर्वक हे तू केलेली असते ..अशी मांडणी करून
बालसाहित्यकार त्याची एक वेगळीच कल्पक सष्ृ टी बाल वाचकांसमोर
उभी करतो. म्हणजे अतार्कि क ते विषयी आपल्याला असे म्हणता येईल
1) अतार्कि कता म्हणजे बौद्धिक तर्क परं परे ला मोडणारी गोष्ट
२)अतार्कि कता म्हणजे अवास्तव गोष्टींची जाणीव पूर्वक केलेली
मांडणी. ३)अतार्कि कता म्हणजे जाणीवपर्व
ू क कल्पक सष्ृ टी उभा
करणे. या तिन मुद्द्यांच्या आधारे अकीर्तता म्हणजे काय हे
आपल्याला स्पष्ट करता येईल
३) अनु मेयता –
बालसाहित्याची तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे अनु मेयता .हे एक प्रकारे
अतार्कि क ते शी संबंधित असेलच वैशिष्ट आहे . अनुमान म्हणजे
अनुमान करता न येणे , अंदाज करता न येणे बालसाहित्यात बऱ्याचदा
काही घटना आकस्मित भारतात काही पात्राचे कथेत अचानक आगमन
होते पढ
ु े काय होणार ते सांगता येत नाही अशा वेळेस वाद वाचकांची
उत्कंठा वाढते आणि ते कथेत अधिकाधिक गुंतून पडतात. एखादी
छोटीशी घटना घडते मग पुढे काय होणार याविषयी अनुमान करता
येत नाही आणि उत्सक
ु ता वाढत जाते.
उदाहरणार्थ -
भोपळ्या तल्या म्हातारीची गोष्ट घेतली तर पहिल्यांदा ती गोष्ट

21
ऐकणाऱ्या बाल वाचकाच्या दृष्टीने ती अनम
ु ेय अशीच असते कथन
करता सांगत असतो किंवा असते एक होती म्हातारी ती जात होती
लेकीकडे जंगलात तिला भेटला एक लांडगा तो म्हणाला म्हातारी भूक
लागली मला खातो का तुला तिथे जाऊन बसतो म्हातारी आता काय
करणार. अशाप्रकारे गोष्टीच्या शेवटी वाघ आणि लांडगा बसले भांडण
आणि म्हातारी गेली हे वाक्य ऐकल्यावर बालकाचा जीव भांड्यात
पडतो त्याला आनंदाच्या उकळ्या फुटतात वाढविण्यासाठी आणि त्याची
गरज भासते. बऱ्याचदा मुलांना गोष्टी कशा घडणार आहे याची धूसर
कल्पना असते. म्हणजे नायक चांगला असेल तर त्याचा शेवट चांगलं
होणार.. जे जे कोणी दृष्ट आहे त्यांना शिक्षा होणार जे चांगले आहे त
त्याचं चांगलं होणार हे मुलांनाही माहीत असते पण तरीही गोष्टीतल्या
कपाशीला बाबत त्याची उत्कंठा काय असते कारण जे काही बरं वाईट
घडणार ते कसं या विषयाची उत्तम असते या तपशिलात तर त्याची
गोष्ट सामावलेली असते. किशोरांच्या कथांमध्येही अनु मेहता
सामावलेली असते विशेषता साहसकथा रहस्यकथा यामध्ये काय
घडणार याची उत्कंठा वाढविणे अत्यंत आवश्यक असते त्यामळ
ु े
प्रत्येकप्रकरणाच्या शेवटी पुढे या प्रकरणाबाबत उत्सुकता वाढे ल असा
एखादा प्रसंग ठे वलेला असतो ज्या कथा क्रमशः प्रकाशित केल्या
जातात त्यांच्या बाबतीतही ही काळजी लेखकाला घ्यावी लागते की
त्यातील प्रसंग मल
ु ांना विस्मयकारक वाटावेत पढ
ु ील भागात सतत
उत्सुकता निर्माण व्हावी थोडक्यात बाल वाचकाची कथेबद्दल अशी

22
उत्कंठा वाढवण्यासाठी अनद
ु ान न करता येणाऱ्या गोष्टींची निर्मिती
करण्याची क्षमता म्हणजे अनु मेहता असे आपल्याला म्हणता येईल.
.४)बालमानस संबंता-बालसाहित्याचे चौथे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे
बालमानस संबध
ं ता. लहान मुलांच्या गोष्टी लिहिणे अतिशय अवघड
मानले जाते. याचे कारण असे की , लहान मल
ु ांच्या गोष्टी
लिहिण्याकरता लहान मुलांसारखे मन ही असावे लागते .निदान लहान
मुलांचे मन जाणून घेण्याची क्षमता असावी लागते .ही क्षमता म्हणजे
बालमानस संबध
ं ता. लहान मुलांच्या मनाची जोडलेले असणे म्हणजे
बालमानस संबोधता. लहान मल
ु ांचे बालमानस संबध
ं आता नसेल तर
मुलांचे मन ओळखता येत नाही त्यामुळे त्यांना आवडणारे साहित्यही
लिहिता येत नाही. लहान मुलांचं मन हे क्षणाक्षणाला नवे नवे रं ग
दाखवणारे अद्भत
ु गोष्ट आहे .ते अतिशय स्वच्छ स्पष्ट करणारं असतं
बरे चदा मोठी माणसं त्यांना शिकवन
ू शिकवन
ू त्यांच्या निष्काळजीपणा
सरळपणा निष्पापपणा नाहीसे करण्याचे काम करतात कारण या
जगात जगायचे तर कपटीपणा, सरळपणा, निष्पापपणा असून चालत
नाही असे मोठ्या माणसांना प्रामाणिक पणे वाटत असते. लहान
मुलांच्या मनाचे गुणधर्म आपण पाहणार आहोत.. तिथेच एवढे लक्षात
घ्यायचे की लहान मल
ु े कशा पद्धतीने विचार करतात हे ज्याला कळू
शकेल तसेच लहान मुलांच साहित्य लिहू शकतो.
*सारांश –
या घटकांमध्ये आपण बालसाहित्याची काही वैशिष्ट्ये आणि
बालसाहित्याची काही वैशिष्ट्ये पहिली बार आहे त्याची कल्पना

23
 शिलेदार म्हणन
ू आपण पाहिले म्हणजे प्रत्यक्ष अस्तित्वात
नसलेल्या गोष्टीचे कल्पनेने चित्र रं गवण्याचे वास्तवात नसलेले
एक अद्भत
ु जग निर्माण करण्याची क्षमता परं परा मोडून
अवास्तव गोष्टींचे वास्तवा प्रमाणे हे तुपूर्वक मान्य करून एक
वेगळीच कल्प कल्प सष्ृ टी निर्माण करणे यालाच म्हणतात
वाचकाची कथेबद्दल ची उत्कंठता वाढविण्याची अनुमान न करता
येणाऱ्या गोष्टींची निर्मिती करण्याची क्षमता म्हणजे अनुभव
येतात मुलाच्या भावनांशी एकरूप होऊन बालमनाचे गुणधर्म
लक्षात घेऊन लिहिण्याची क्षमता म्हणजे बालमानस समता
विचार करणारी अनेक उदाहरणे आपण पाहिली..
*निष्कर्ष -
बालसाहित्याच्या भाषेचे श्रत
ु ी मधरु ता छोटी सट
ु सट
ु ीत
वाक्यरचना वर्णन परत अचक
ू शब्दयोजना इंद्रिय संवेदनांचा
जागवण्याची क्षमताही वैशिष्ट्ये आपण पाहिली पुनरावत्ृ ती एखादा स्वर
लांबवणे एखाद्याचा स्वरावर विराम उद्गार प्रश्न या गोष्टींचाही
बालसाहित्याच्या भाषेत महत्त्व आहे या गोष्टीचे निरीक्षण आपण केले
आहे .

24
 १. ४ बाल साहित्याचे प्रयोजन
उद्दिष्टे -
या घटकाच्या ध्यानात केल्यानंतर तुम्हाला साहित्याचे
प्रयोजन म्हणजे काय? साहित्याचे विविध योजना कोणती
असतात ते समजेल .प्रोड साहित्याची व बाल साहित्याचे प्रयोजन
वेगळी असतात का हे समजेल बालसाहित्याची प्रयोजने कोणती
हे समजेल
1) मनोरं जन ,ज्ञान विस्तार व आनंद निर्मिती कोणती हे समजले
प्रयोजनाचे साहित्यनिर्मिती स्थान कोणते ते समजेल.
प्रस्ताविक -
यापर्वी
ू घटकांमध्ये आपण बाल साहित्याचे स्वरूप समजन
ू
घेतले बाल साहित्याची वैशिष्ट्ये अभ्यासली या घटकांमध्ये
आपण बालसाहित्याची विविध प्रयोजनांचा अभ्यास करणार
आहोत.बाल साहित्याच्या अभ्यासात साहित्याला प्रयोजन
असते का? हा प्रश्न नेहमी विचारला जातो. तो बालसाहित्याची
बाबतीत विचारला जाऊ शकतो. या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी
आपल्याला बालसाहित्याचा थोडा विचार करावा लागेल.

25
 त्यानंतर बाल साहित्याचे प्रयोजन कोणती असू शकतात
यासंबंधी सविस्तर माहिती स्पष्ट करूया. बाल साहित्य
निर्मितीला प्रयोजन घेतो असते असे आपल्याला निश्चित
म्हणता येईल मग हे प्रयोजन कोणते याविषयी निश्‍चितपणे
सांगता येईल का बालसाहित्याला एकच एक प्रयोग असत
नाही अनेक प्रयोग झाले असू शकतात यापैकी मुख्य प्रयोजन
ए कोणती हे आपण पुढील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्ट करू.

साहित्याचे प्रयोजन -
एकूण सर्व साहित्य बाबत प्र योजनांना विचार करतात केला जातो
असे दिसते संस्कृत व पाश्चात्य काव्यशास्त्र साहित्याचे प्रयोजन बाबत
काही विचार मांडले गेले आहे त काही त्याने सांगितलेली आहे त
आत्मविश्वास जिज्ञासा वत्ृ ती मनोरं जन आनंद या योजनांची थोडक्यात
माहिती आपण घेऊ या कोणतीही असू शकतात ते बघू या व्यतिरिक्त
अन्य कोणते असतात ते बघून
१)यश -
यश हे उत्तम साहित्यनिर्मिती मळ
ु े लाभू शकते म्हणजे उत्तम
साहित्यनिर्मितीचा परिणाम ‘यश मिळणे' होऊ शकतो.पण त्यांना
यश मिळावे एवढाच उद्देश लेखक साहित्य निर्मिती करत नाही. तसेच
यश मिळावे म्हणून बालसाहित्यकार बालसाहित्याची निर्मिती करत
नाही.
2) अर्थप्राप्ती -

26
 या बाबतीतही हे च म्हणता येईल साहित्यनिर्मिती ने
अर्थप्राप्ती होऊ शकते आणि केवळ अर्थ प्राप्तीसाठी सहसा कोणी
व्यावसायिक लेखक सोडल्यास साहित्य निर्मिती करत नाही
बालसाहित्यकार धनप्राप्तीसाठी साहित्यनिर्मिती करत नाही

3) प्रचार -
प्रचारासाठी साहित्याचा उपयोग करून घेतला जातो प्रचार
करणे हे साहित्य निर्मितीचे प्रयोजन असू शकत नाही
बालसाहित्यात तर प्रचार येऊ शकत नाही.
4) विरे चन -
ही ग्रीक साहित्य विचारातील कल्पना आहे . विरे चन म्हणजे
मनातले सगळे विचार मांडले जाऊन मन साफ होणे .
साहित्यनिर्मिती येथील लेखक जणू स्वतःच्या मनात विचार
आपल्या खोल दबलेल्या कल्पना मांडत असतो स्वतःच्या
मनातील विचार कल्पना मांडत असतात आणि या विचारापासन
ू
सुटका होऊन त्याचे मन साफ होत असते या प्रयोजनाचा
वाचकाच्या बाजूनेही विचार करता येतो साहित्य वाचताना वाचक
अनेकदा भावनांनी उचंबळून येतात काही वेळा त्या पात्रांच्या
समरस होऊन तो त्या पत्राचे अनुभव घेतो आणि या अनुभवांचे
उचंबळून जाणे याचा अनुभव घेतला.
स्वप्नरं जन –

27
 स्वप्नसष्ृ टीत रमान होणे म्हणजे स्वप्नरं जन हे एक
प्रकारे वास्तवाशी फारकत घेणे असते . लेखक हजारो प्रती
सष्ृ टीचा निर्माता असतो .आणि प्रतिसष्ृ टी रममाण होऊन तो
वास्तवापासून द ू र जाऊ पाहतो . त्याच रं प्रमाणे काही वेळा शक्य
आहे पण वास्तवापासन
ू दरू पडणे हे साहित्यनिर्मितीची
प्रयोजन असू शकत नाही बालसाहित्य सुद्धा एक नवीन लेखक

विज्ञान त्यामुळे स्वप्नरं जन हे बालक साहित्याचे प्रबोधन होऊ शकते.

5) आत्माविष्कार -
साहित्य हे लेखकाच्या अनुभवांचे प्रकटीकरण असते. साहित्याच्या
माध्यमातून लेखक दे जणू स्वतःला शोधत असतो स्वतःला
व्यक्त करा असतो हा आत्माविष्कार हे साहित्याचे प्रयोजन असू
शकते परं तु बालसाहित्य हा स्वतः शोध म्हणता येणार नाही पूर्व
साठी उत्तम सोय होऊ शकते.उद्उद्बोधन साहित्यातून उद्बोधन
होऊ शकते उद्बोधन हास आहे त्याचा परिणाम आहे पण
उद्योगधंद्यासाठी साहित्य निर्मिती केली तर ते दे शाचे स्वरूप
येते बालसाहित्य निर्मितीच्या सरु
ु वातीच्या काळात उद्बोधन हा
बालसाहित्य निर्मितीतील हे तू असायचा कालांतराने बालमानस

28
 साहित्यिक शास्त्रज्ञ संपदित साधं नवे असे साहित्य सांगा
त्यामळ
ु े कलाकारांचे उद्बोधक हे बाल साहित्याचे प्रयोजन राहिले
नाही.

6) जिज्ञासा -
जिज्ञासा वत्ृ ती काही साहित्याचे परिणाम आहे . पण जिज्ञासा
वत्ृ ती साठी साहित्य लेखन करत नाही. बालसाहित्याच्या बाबतीत
बोलायचे तर बालांसाठी ,त्यांच्या जिज्ञासू वत्ृ ती साठी बरे च
साहित्य लिहिले जाते. कारण ज्ञान आणि मनोरं जन एकाच वेळी
साध्य करते. तेच बालसाहित्य असल्याने जिज्ञासा वत्ृ ती हे
काहीवेळा बाल साहित्याचे प्रयोजन ठरू शकते..
7) मनोरं जन -
मनोरं जन हा प्रौढांच्या साहित्याचा हे तू नसेल पूर्ण व्यावसायिक
लेखन सोडल्यास परं तु बालसाहित्याचे मात्र मुख्य प्रयोजन मनोरं जन
हे च दिसते .
8) उच्चतर आनंद -
साहित्य निर्मिती मध्ये होणारा आनंद हा श्रे ष्ठ दर्जाचा असतो हे
सर्वांनाच मान्य होण्यासारखे आहे साहित्यनिर्मितीच्या सर्व प्रजेने

29
बाजल
ू ा पडतात आणि आनंद हे च एकमेव प्रयोजन ठरते याचे कारण
हा सर्वश्रेष्ठ आनंद मिळतो हे होईल त्यामळ
ु े प्रौढांच्या
साहित्यनिर्मिती मागे आनंद हे च प्रयोजन असते असे म्हणता येते.
*बाल साहित्याचे प्रयोजन-
साहित्याचे प्रयोजन कोणती ते आपण पाहिले वेगवेगळ्या
बाल पुस्तकात किंवा मासिकात साहित्याचा कोणत्या प्रयोजनाचा
उल्लेख केला आहे त्या आपण पाहिली यावरून बालसाहित्याची
काही प्रमुख प्रयोजने आपल्याला निश्चित करता येतील

1) मनोरं जन -
लहान मुलांचे मनोरं जन करणे हे बालसाहित्याचे मुख्य प्रयोजन
होते .साने गुरुजींनी म्हटले आहे .
”करी मनोरं जन जो मुलांचे
जडेल नाते प्रभश
ू ी “
त्याचे मनोरं जन म्हणजे मनाला आनंददायी होईल. असे करणे
मनाला आनंददायी होणार या गोष्टीमध्ये मुख्यतः कथा श्रवण
येथे मल
ु ाला ध्वनीचा आनंद समजू लागल्यावर दोन्ही मल
ु ांना
श्रवण सौख्य दे तात. ध्वनी मल
ु ांना आकर्षित करतो. तान्हे मल
ू
पडल्या जागेवरून एखाद्या वाऱ्याने फडफडणाऱ्या चिंधी कडे
पाहून हुंकार दे ते . पाय हलवते, मोठी उं च करते, त्यातील अर्थ
कळणे ,संदर्भ करणे कार्यकारणभाव करणे गैरे गोष्टी क्रमाक्रमाने

30
मल
ु े शिकतात .म्हणजेच प्रथम ध्वनी, नाद,, ताल, गती इत्यादी
गोष्टी मल
ु ांचे भरपरू मनोरं जन करतात.
ज्ञानविस्तार -
मनोरं जनाबरोबर ज्ञानही बालसाहित्यातील मिळत असते. त्यामुळे
ज्ञानविस्तार हे बालसाहित्याचे प्रयोजन दिसते .मल
ु े थोडी मोठी
झाली की बालगीत आतून त्यांचा भोवतालच्या जगाचे परिचय
करून दिला जातो. गवाणकर यांचं हे गीत पहा
“मनीच्या कुशीत झोपलय कोण
इटुकली पिटुकली पिल्ले दोन”.
माऊ, काऊ ,हम्मा ,या पशुपक्ष्यांची झाडे, आकाश, पाणी, वारा या
सगळ्या सष्ृ टीशी मुलांचा परिचय गीतातून करून दिला जातो.
मंगेश पाडगावकर म्हणतात
“ टप टप टप काय बाहे र वाजतंय ते पाहू
चल ग आई ग आई पावसात जाऊ”.
साहित्यातून मुलांना कोणत्या प्रकारचे ज्ञान दिले जाते सष्ृ टी
विषयी माहिती मल
ु ांना प्रथम आई कडून होते. ती ही
बालसाहित्याच्या मदतीने सष्ृ टीतल्या घटकांचा परिचय करून
दे णारी असंख्य गाणी उपलब्ध आहे त.

31
 १.५ बाल मानसशास्त्र व बाल साहित्य उदिष्ट्य
* बाल मानसशास्त्र व बाल साहित्य यांच्या संबंधाची स्वरूप
लक्षात येईल. बालमनाच्या गण
ु धर्माचे कल्पना येईल विविध
वयोगटाच्या कविता लिहिल्या जाणाऱ्या बालसाहित्य मध्ये कसा
पडतो ते समजेल.
प्रस्ताविक -
मागील दोन घटकांमध्ये बालसाहित्याच्या सर्व व्याख्या
व वैशिष्ट्ये भाषेची वैशिष्ट्ये समजून घेतले. या घटकामध्ये
बालमानसशास्त्र आणि बालसाहित्याची नक्की संबंध काय?
बालमानसशास्त्र जाणारी व्यक्ती बालसाहित्य लिहू शकेल का?
बाल
मानसशास्त्र ज्ञ जाणता व्यक्तीला बालसाहित्य लिहिता येईल की
नाही या प्रश्नांचा आपण विचार करणार एक ज्ञानशाखा म्हणून

32
मानसशास्त्र गेल्या काही वर्षात महत्त्व आलेले आहे .
बालमानसशास्त्र शास्त्रातील एक भाग आहे त्याचा उपयोग
बालसाहित्य करांना कसा होऊ शकतो हे आपण या घटकांमध्ये
पाहणार आहोत.
*बालमानसशास्त्र
माणसाचे मन आणि त्याचे वर्तन या अत्यंत गोड गोष्टी
समजल्या जातात .वर वर माणूस काही वागत असला तरी
त्याच्या मनात काय चाललेला आहे .हे सांगता येत ही असा
माणस
ू एखादी कृती इतकी आकस्मिक करिता करतो की कृतीला
अर्थच लावता येत नाही. गेल्या काही वर्षांत माणसाचे मन
अनाकलनीय आहे .त्यात काय चालू असते त्याचा अंदाज त्या
माणसालाही लावता येणार नाही कारण सांगता येणार नाही .‌
मानसशास्त्र या ज्ञान शाखेचा उपयोग व्यवहारात अनेकांना झाला
मुलांना स्वतंत्र बुद्धी मन असते. ती विचार करू शकतात .
यांच्यात निर्णय क्षमता असते. ती चांगली
वाईट ठरवू शकतात. त्यांच्या सद्सद्विवेकबद्ध
ु ी असते त्यांना
त्यांच्या वयाचे काही श्न असतात. काही समस्या असतील, त्या
सोडवता आल्या नाहीत, एवढा विश्वास ईल त्यांना मोठ्यांकडून
मिळाला नाही तर त्या समस्या उग्र रूप धारण करू शकतात
बालगन्
ु हे गार कशातन
ू निर्माण होऊ शकतात हे ध्यानात येताच
बालमानसशास्त्र हा मानसशास्त्राचा एक स्वतंत्र विभागच
निर्माण झाला.लांचे प्रश्न अनेक प्रकारचे असतात कौटुंबिक कलह,

33
 आई-वडिलांमध्ये पर्व
ू संबध
ं , घटस्पोट हे बहुसंख्य बाल
मनोरुग्णांच्या समस्येचे कारण सते. कौटुंबिक कलहामळ
ु े
याचबरोबर काही तरी करून कुटुंबीयांचे लक्ष वेधून घेण्याची रज
अभ्यासात मागे पडणे, बरोबरच्या मित्रांबरोबर समजून घेताना
येणे खोटे बोलणे अशा अनेक प्रश्नांना तोंड द्यावे लागते अशा
वेळेस मदतीला धावून येऊ शकतो.एक लक्षात घेतले पाहिजे की
मुलांना स्वतंत्र मन बुद्धी व भावना विचार असतात हे हीत तत्त्व
या शास्त्राच्या मावशी आहे प्लीज ग्रहीतके बालसाहित्याच्या सुद्धा
साहित्य आणि बाल मानसशास्त्रातील परस्परा चा पाया आहे
एखाद्या शास्त्राची इत्थंभूत माहिती असणार आणि त्या
माहितीला सौंदर्य रूप साहित्य करून दे ता येणं यात फरक आहे
तज्ञ मल
ु ाच्या मनाचे गण
ु धर्म माहीत असते पण त्या माहितीला
आनंद निर्मिती करणारे कथा कविता बनवणे त्याला जमतेच असे
नाही.बाल मनाचे असंख्य गुणधर्म आहे त त्यापैकी काही
महत्त्वाचे गुणधर्म आपण अभ्यासणार आहोत.
1) जिज्ञासा
2) कल्पना प्रियता
3) अनुकरणप्रिय
4) कृती प्रधानता भुताची आवड
5) सक्ष्
ु म अवलोकन
6) अक्षमता
7) विनोद
8) प्रियता

34
9) संघर्ष प्रियता
10) उत्कटता
11) निरपेक्ष प्रेमभाव
12) साहित्य निर्मिती करताना या गुणधर्माचा विचार केला जातो.
ज्याला लहान मल
ु ांचे मन उत्तम समजले त्याला उत्तम
बालसाहित्य लिहिता येते.

प्रकरण २ : बालसाहित्य प्रकार

उद्दिष्टे –
 बालसाहित्याच्या कथा, कादं बरी, नाटक, चरित्र इत्यादी गद्य
प्रकारांविषयी माहिती सांगता येईल
 बालसाहित्यातील विविध पद्य प्रकारांची माहिती सांगता येईल.
 हे सर्व लेखन प्रकार सामर्थ्याने हाताळणाऱ्या साहित्यिकांच्या
काही महत्त्वाच्या कलाकृती विषयी माहिती सांगते.

* प्रस्ताविक -
या घटकात आपण बालसाहित्याचा विविध प्रकाराची
माहिती करून घेणार आहोत .प्रोडक साहित्य प्रमाणे
बालसाहित्याचा विविध प्रकार आहे त. किंबहुना पौढ साहित्य
पेक्षाही त्यापेक बालसाहित्यात प्रकारांचे वैविध्य आढळते याचे
उदाहरण द्यायचे झाले तर साहित्यात लघुकथा दीर्घकथा असे
काही ठराविक प्रकार आढळतील परिकथा, प्राणी था, लोक कथा,
पौराणिक कथा, इतिहास कथा , साहसकथा, बोध कथा ,
नाटककथा, जल कथा असे अनेक कथांचे प्रकार

35
आढळतील.कवितेत सद्ध
ु ा शिशग
ु ीत ,बालगीत, अभिनय गीत
,बडबड गीत असे कितीतरी प्रकार बालसाहित्य आहे . साहित्यप्रकार
या अंगाने बालसाहित्य हे परवडत साहित्यापेक्षा अधिक समद्ध
ृ
आढळली या घटकांमध्ये पाच सर्व साहित्य प्रकारांची ओळख
आपण करून घेणार आहोत..

* बाल साहित्याचे प्रकार :

 साहित्यप्रकार म्हणजे काय?
एखादं ललित साहित्य कृती निर्मितीक्षम भाषेचा जो प्रकार
स्वीकारते त्याला हित्य प्रकार म्हणता .साहित्यप्रकाराचे गद्य
आणि पद्य अशा दोन वर्गात स्थूलपणे वर्गीकरण करता येते.
साहित्यात कथा, कादं बरी, नाटक, एकांकिका इत्यादी साहित्य
प्रकाराचा समावेश होतो .पद्य साहित्य कविता ,गाणे ,संगीत
इत्यादी प्रकारांचा समावेश होतो अशाप्रकारे बालसाहित्यातील
साहित्य प्रकारांचा आढावा घेता येईल.
__गद्य साहित्य

36
गद्य साहित्य कथा ,कादं बरी, नाटक,, चरित्र ,आत्मचरित्र निबंध
,लेख, प्रवासवर्णने, पत्रे, व्यक्तिचित्रे असे अनेक प्रकार आढळतात.

२.१ कथा -
बालसाहित्यात सर्वात मोठ्या प्रमाणावर आढळून येणार साहित्य
प्रकार म्हणजे कथा. दोन ते पाच वर्षे या वयात पूर्व प्राथमिक
शिक्षण सरू
ु होत असते ..अगदी छोट्याछोट्या वाक्यांचा कथा
सुरुवातीला बाळाला सांगितले जातात. आपल्याकडे सर्वात जुने
तुम्हा-आम्हा सर्वांनी सांगितले गेलेली असते ती म्हणजे” एक
होती चिऊ एक होता काऊ “अशा छोट्या कथन पासन
ू बाळांच्या
बालसाहित्याची परिचय ला सरु
ु वात होते कथा नाट्य माणसाच्या
जीवनाचे अविभाज्य अंग असतात परं परे तून अनेक वर्षे चालत
आलेल्या लोक कथा-कहाण्या व्यवहारी औपचारिक शिक्षण

37
नसतानाही, खेडोपाडी गावोगावी ,घरोघरी प्रत्येक माणसाच्या
जीवनात आनंद निर्माण करणारे करत आले आहे त.कादं बरी पेक्षा
कथेला मौद्रिक मूल्य आहे कथा वाचली जाते त्याहून जास्त
ऐकली जाते लहान मुलांना झोपताना जेवताना गोष्टी ऐकायला
फार आवडते पंचतंत्रातील कथा या साहित्य प्रकारच्या
लोकप्रियतेचे निदर्शक आहे . तथा साहित्य प्रकारचे अनेक प्रकार
बालसाहित्यकार होतं त्यापैकी काही खास भारतीय परं परे तील
आहे त काही पाश्चात्य
बालका त्याचे प्रकार आहे त हे प्रकार पढ
ु ीलप्रमाणे
१)प्राणी कथा- लहान मुलांच्या विश्वात प्राणी हा फार महत्त्वाचा
घटक आहे . आई-वडील, भावंड,े , आजी, आजोबा,, यांच्या नंतर
मल
ु ांना प्राणी हे आपल्या कुटुंबापैकी ऐक वाटतात. घरात
पाळलेल्या प्राण्यांना सोडून द्यावे लागते. ही त्यांच्या दृष्टीने
कुटुंब यांच्या विरहा इतकी दख
ु त गोष्ट आहे . त्यामुळे या
प्राण्यांच्या कथा त्यांना अतिशय आवडतात .इसापनीती, पंचतंत्र
यासारख्या ग्रंथांची भाषांतरे होऊन ते सगळीकडे लोकप्रिय झाली
ती त्यांच्यातली पात्रे म्हणजे प्राणी आहे त .म्हणूनच मालती
दांडक
े र यांनी नमूद केल्याप्रमाणे हे प्राणी कथांची पद्धत फक्त
भारतातच होती असे नव्हे रोमन रे न ओर या नावाच्या एका धूर्त
कोल्हा चा हकीकतीवरून 30,000 ओळींचे काव्य लेटरिंग व फ्रेंच
भाषेत सुमारे पाचशे वर्षांपूर्वी प्रसिद्ध झाली आहे प्रवास केला आहे

38
 आपल्याकडे या नावाने रूपांतर झालेले दिसते काही वैशिष्ट्ये
खालीलप्रमाणे सांगता येतील.
१) यातले सर्व प्राणी बोलणारे , माणसाप्रमाणे कृती व विचार
करणारे असतात..
२) यात काही प्राणी खलन प्रवत्ृ तीचे ठरवले जातात उदाहरणार्थ
लांडगा, कोल्हा ,गें डा,सुसर, मगर, वाघ इत्यादी.
३)या खल प्रवत्ृ तीच्या प्राण्यांची शेवटी फजिती होते किंबहुना
मत्ृ यू ओडवता.
४)या सर्व प्राणी कथांतन
ू वारं वार संस्कार घडवला जातो तो
सज्जनांचे रक्षण आणि दृष्ट शासन हाच.

1) परी कथा –
जे प्राणी कथेचे तेच परी कथेचे. परिकथा ही शिशु, बाल
गटाला जास्त आवडते .जगभर वेगवेगळ्या परिकथा लहान मुलांकडून
अत्यंत आवडीने वाचल्या जातात ही परिकथा कशी ?असते पऱ्यांचे
जग कशी असते?*तरीही मख्
ु यता अगदी तळहाताएवढी छोटीशी नाजक
ू
सुंदर परी असते तिला दोन सुंदर पंख असतात. या पंखांनी इकडेतिकडे
उडू शकते .ही स्वभावाने दयाळू ,स्नेहशील, संकटात सापडलेल्यांना

39
मदत करणारी असते. तिला संकटात सापडले लोक कुठूनही दिसतात
.ते पटकन मदतीला धावन
ू येते. दवबिंद ू पिऊन फुलातला मध खाऊन
ती राहते. धीकधी पऱ्यांची राणी सुद्धा असते. या पर्‍यांना घरी वेळेवर
परतावे लागते. पऱ्यांची राणी खुद्द पर्यंना हाताशी धरून माणसाला मदत
करते. फुलपाखरांच्या पंखावर संद
ु र चित्रे काढणे. मल
ु ांना संद
ु र स्वप्न
पाडणे. ही सगळी कामे पऱ्यांचे असतात.पाश्चात्य साहित्यातून परी
आपल्याकडे आली. परी च्या जागी आपल्याकडे दे व, दे वता, यक्ष, किन्नर
होते परी दे वता यक्ष किन्नर या सगळ्यांना अनेक सिद्धी वश असतात.
वाटे ल तेव्हा दृश्य /अदृश्य होता येते .कुणाचेही रोख घेता येते वेत
उडता येते गरीब माणसांना दै वी दे णग्या दे णे, वर दे णे ,कलांना शाप
किंवा शासन दे णे याही गोष्टी ही सर्व मंडळी करतात .परं तु भारतीय
परु ाण कथेतील दे वता, यक्ष वगैरे मंडळी आणि पाश्‍
चात्त्य परी यांच्यात
काही भेद आहे . परीकथेतल्या आणखी एक महत्त्वाचे पात्र म्हणजे
चेटकिन

2) लोककथा –
लहान मुलांना गोष्ट ऐकण्याचे वेड ज्या आजीबाईंच्या
गोष्टी मळ
ु े लागते त्या सगळ्या लोक करत असतात मौखिक
परं परे तून चालत आलेल्या असतात .दे शोदे शीच्या लोककथा आहे .
आणि त्यांचा प्रसारही खूप झालेला आहे . लोककथा याचा लहान

40
मल
ु ांसाठी नसन
ू मोठ्यांसाठी असतात. असे काही वेळा म्हटले
जाते. उदाहरणार्थ वेताळ 25 राजपत्र
ु ांच्या गोष्टी, कोकिळा पस्तिशी
इत्यादी पस्
ु तकातील कथा मोठ्यांसाठी चढवतात .लोककथा
गोष्टींवर भर दे ते तिच्यातील गोष्टी काढून टाकले जातात . स्त्री-
परु
ु ष संबंधांची वर्णने वगैरे गोष्टी मल
ु ांच्या गोष्टी मध्ये
वगळल्या जातात .या गोष्टींमधून मुख्यता गेलेला असतो. हाच
लोककथांचा इष्ट परिणाम दष्ु टांना शासन आणि सजनाला
विनाश हाच संकेत लोककथांचा ही असतो. यातली अद्भत
ु रम्य त्या
मल
ु ांना गंग
ु करून टाकणारी असते तेवढ्या माणस
ू उडणारी
सतरं जी हवे ते दृश्य दाखवणारा जादच
ू ा गोल टोपी शिवाय यात
नेत्रदीपक वैभव याचेही वर्णन असतात.

3) पुराणकथा -
रामायण, महाभारत ,भागवत, अठरा परु ाणे या सगळ्यांतन
ू
प्रसंगोपात सांगितलेली उपकथानके, अनेक दे वतांचे महात्म्य
41
 वर्णन करणार्‍या कथा , शाप आणि वरदानाच्या कथा अशा
अनेक कथांचा समद्र
ु म्हणजे भारतीय पौरानिक वांड्मय
धर्मभावना जायची खूण यांच्यात वाढ करणाऱ्या मानवी
स्वभाव व दर्शन घडवणाऱ्या या कथा आहे त. उदाहरणार्थ
वाल्मिकी, सावित्री, अश्वत्थामा द्रोण, द्रप
ु द
,एकलव्य ,परशुराम यांच्या कथा द्रौपदीस्वयंवर, सीतास्वयंवर
,,दे व-दानव, भोजनाची कथा, विष्णच
ू े मोहिनी रूप घेऊन
भस्मासुराचा केलेला वध, भीमाचे गर्वहरण ,कालियामर्दन अशी
असंख्य कथांची उदाहरणे सांगता येतील.खास मल
ु ांसाठी सोप्या
भाषेत पौराणिक गोष्टी लिहिण्याचा उपक्रम वा.गो. आपटे यांनी
केला. त्यांनी” महर्षींचा प्रसाद” या नावाने काही कथा प्रसिद्ध
केले आहे त. पढ
ु े त्याने महाभारतात सोप्या गोष्टी, 23 गोष्टी
,बाल रामायण, बाल भागवत, बालभारत इत्यादी परु ाणकथांचे
संग्रह प्रसिद्ध केले .आणि पुण्यातील चित्रशाळा यांच्यातर्फे
पुराणकथांचे छोटे -मोठे संग्रह प्रकाशित होऊ लागले.
परु ाणकथांमध्ये बद्ध
ु कथांचा समावेश केला जातो. बद्ध
ु कथांना
जातक कथा म्हणतात .कथांचा संग्रह दर्गा
ु बाई भागवत यांनी
केलेला आहे .. बालाना योग्य अशा पुराणकथांच्या संदर्भात
विकृत क्षत्रिय महादे वशास्त्री जोशी यांना वाटते ग म वैद्य.
अशा अनेक
लेखकांची नावे घेता येतील.
4) इतिहास कथा-

42
परु ाणातल्या गोष्टी प्रमाणेच इतिहासातही थोर परु
ु षांच्या
चारित्र्यात अशा अनेक कथा आहे त की ज्या बाळांना त्या थोर
पुरुषांच्या धैर्य साहस धीरोदात्तपणे चातुर्य शौर्य स्वाभिमान
अशा अनेक गुणांचे दर्शन घडवित इतिहास कथा म्हणजे काय
एखाद्या इतिहासप्रसिद्ध व्यक्तीच्या आयष्ु यातली एखादी
छोटीशी घटना इतिहासाच्या पद्धतीत नुसती राजकीय-
सामाजिक तपशिलासह कालक्रम दे ण्याऐवजी त्या छोट्याशा
घटना रं गवून सांगून व्यक्तिरे खांना उच्च उदात्त बनवून
त्यांच्या कर्तृत्वाला उजाळा दे णाऱ्या ललित शैलीत जी कथा
सांगितली जाते ती कथा प्रमाणे इतिहास रं जक बनवून सांगता
येतील अशा काही घटना आहे त.

कथा

द्रोण नावाचा ब्राह्मण एक गावात राहत होता. तो

अतिशय गरीब होता. पूजापाठ करून जे द्रव्य मिळे त, त्यावरच
तो आपला उदरनिर्वाह करीत असे. एके दिवशी एका यजमानने
43
त्या गरीब ब्राह्मणाला दोन चांगल्या दभ
ु त्या गायी दान
दिल्या.दानात मिळालेल्या त्या दोनी गायी त्यानं घरी आणल्या
अन ् त्या दिवसापासून त्या ब्राह्मणाचं दै न्य पळालं. एके काळी
शिळी पोळी भाजी खाणार तो ब्राह्मण! गावात दध
ू , दही, लोणी,
तप
ू विकून घरातही दध
ू भाकरी खाऊ लागला.द्रोण
ब्राह्मणाच्या त्या दोनही सुंदर गायींवर एका चोराची नजर
होती. सुयोग्य संधी बघायची अन ् ब्राह्मणाच्या या दोन्ही गायी
पळवायच्या, असा त्या चोराचा डाव होता. एका अवसेच्या
अंधारात तो चोर त्या गायी चोरून नेण्यासाठी
येत असताना वाटे तच त्या चोरीचा गाठ एका राक्षसाबरोबर
पडली. परस्परांनी एकमेकांना 'तू कुठे अन ् का जातोस,' ते
विचारलं.चोर म्हणाला, 'मी द्रोण ब्राह्मणाच्या गायी चोरायला
चाललो आहे . पण तू कुठे चालला आहे स?'अरे , मी तर प्रत्यक्ष
त्या ब्राह्मणालाच मारायला, त्याचे भक्षण करायला चाललो
आहे . ह्या ब्राह्मणानं मंत्र-तंत्र करून माला दरू घालवायचं, माझं
अन्न-पाणी तोडलंय, पण आज मी त्यालाच खाणार आहे .झालं!
दोघांचही लक्ष एक निघालं. दोघांनी मैत्रीचा हात पुढे केला. तो
चोर अन ् राक्षस हे दोघं त्या ब्राह्मणाच्या दारांत आले.
दोघांनीही घरात डोकावून पाहिले, तर तो ब्राह्मणबिचारा शांत
झोपला होता. राक्षस ब्राह्मणाला खायला जाणार, तोच
चोरम्हणाला, अरे थांब! मी आधी दोन्ही गायी घेऊन जातो, मग
तू त्याला खा. त्यावर राक्षस म्हणाला, वा रे वा! मोठा शहाणाच

44
 आहे स की त!ू तू गायींना नेताना त्या हं बरल्या, तर तो जागा
होणार नाही का ! मग मी काय करू?राक्षसाचं हे म्हणणं
चोराला पटे ना अन ् चोर आपली घाई सोडेना. असं करता-करता
हळूहळू त्यांचे एकमेकांचे आवाज तापू लागले. परस्परांतला
संवाद संपू लागला. अन ् वाद-विवादभांडणंचालझ
ू ाली.त्यात त्या
दोघांनी आपल्या मोठ्या आवाजचं भात राहिलं नाही. ते
आवाज ऐकून गायी हं बरल्या. मोत्यानं भुंकायला सुरूवात केली.
ब्राह्मणही झोपेतून जागा झाला. त्याने राक्षस अन ् चोराला
पकडून आरडा-ओरडा केला. त्या आवाजानं शेजारी मंडळी
काठ्या, मशाली इ. घेऊन धावत आले. त्यांना पाहून राक्षस
आगलील आणिचोरलोकांनापाहूनधूमपळूनगेला.

तात्पर्य : फुकट शब्दानं शब्द वाढवून वादविवाद करू नये.

भांडणाने फायदा तर होणे दरू च, पण अनेकदा नुकसानच होते
२.२ बालकादं बरी
बर्थडे बालसाहित्यातील दस
ु रा प्रकार म्हणजे कादं बरी कादं बरी
हा साहित्य प्रकार प्रामुख्याने कुमार किशोरी व याला अनुकूल
आहे पण छोट्या मल
ु ांना गोष्टी जरी आवडत असतं मोठी
गोष्ट आवडत असली तरी कादं बरी आवडत नाही कादं बरी हे
अनेक तअसलेल्या एखाद्या रस्त्यावरील केंद्रवर्ती जागी सारखे
असते आणि कधी तिची वाढ होत असते तिला अनेक
महत्त्वाची अंगे असतात कथानक उपकथानके वातावरण
व्यक्तिरे खा व प्रसंग लेखकाचे चिंतन ही सर्वच सर्वच

45
 कादं बऱ्यांमध्ये असतील असे नाही…चरित्रनायकाच्या
जीवनातील समग्र गोष्टी जाणन
ू घ्यावे असे त्यांना वाटत
असते या दृष्टीने कादं बरी हा साहित्यप्रकार ज्यांना त्यांना
जवळचा वाटू लागतो बाळासाहे ब कादं बर्याचे काही प्रकार
पाहता येतात.
साहित्य प्रसव वेदना सहन करून निर्माण झालेली बालकादं बरी –
गांव शिवारातील फिनिक्स 
जयसिंगपूर येथील कवितासागर प्रकाशन संस्थेचे प्रकाशक गुरूतुल्य मित्र
डॉ. सनि
ु ल दादा पाटील यांनी ‘गांव शिवारातील फिनिक्स’ ही बालकादं बरी
मोठ्या  आपल
ु कीने पाठवली पुस्तकातील टापटिपपणा, मजबूत बांधणी या
प्रकाशककाकडील विशेष गुणांमुळे ही कादं बरी अधिक खुलली आहे . सदर
पस्
ु तकांला बालकुमार साहित्य संमेलनचे माजी अध्यक्ष आणि जेष्ठ
साहित्यिक गोविंद गोडबोले यांनी पाठराख केली असन
ू बालविश्वात रममानं
होऊन लिहिण्यात डॉ. श्रीकांत पाटील ही यशस्वी झाले आहे त. वास्तवाकडे
डोळसपणे पाहता अनेक भल्या बु-या गोष्टी नजरे स पडतात. ज्यावेळी लेखन
कौशल्य अवगत नव्हतं त्यावेळी मौखिक वाङमयाद्वारे लहानग्यांच
मनोरं जन केल जात असे. त्याचाच एक भाग म्हणून आपण आजीच्या
गोष्टींकडे पाहतो. त्यानंतर लेखन कलेचा उदय झाला आणि मौखिक
वाङमयांने लेखणीचे रूप घेतले.त्यानंतरच्या काळात अनेकांनी साहित्याच्या
वेगवेगळ्या प्रकारात लिखाण केले त्यातील एक थोडासा अवघड समजला
जाणार प्रकार म्हणजे बालसाहित्य होय. बालसाहित्यात मुलांची आकलन
क्षमता, त्यांचं जगणं समजून घेऊन केलेली साहित्य निर्मिती अव्वल ठरते

46
याचाच प्रत्यय ‘गांव शिवारातील फिनिक्स’ वाचताना येतो.कथेतील नायक
हा ‘पक्या’ असन
ू स्मशानातील झोपडी, पक्याची हुशारी, प्रेतांची भितीनसन
ू
भूकेसाठी जगण्याची भिती आणि समर्पक शेवटात कथन केल्याप्रमाणे
प्रकाशची पोलिस अधिकारी पदापर्यतची झेप हे अगदी सारचं मनात रूंजी
घालन
ू जातं. साहित्यिक डॉ. श्रीकांत पाटील यांचा व्यासंग दांडगा असल्या
कारणाने बालांच्या मनावर संस्काराची बीजे त्यांनी अगदी चांगल्या प्रकारे
रोवली आहे त.सर्रास बालसाहित्यात मुलांच्या मनोरं जनाबरोबर योग्य
संस्कार दे ऊन त्यांच्या आयुष्याला वळण दिले जाते. ते काम ही डॉ. श्रीकांत
पाटील यांनी चोख पार पाडले आहे . ‘गांव शिवारातील फिनिक्स’ ही कादं बरी
ग्रामीण भागाचा विचार करता मुलांच्या मनाचा ठाव घेणारी ठरे ल पण शहरी
मुलांच्या  दृष्टीने विचार केल्यास  लेखकाच्या बोलीभाषेतील काही शब्द
तेथील मल
ु ांना लवकर उमगतील असे वाटतं नाही. त्यासाठी प्रमाणभाषेतील
उच्चार मागे नमद
ु केल्यास वावगं ठरणार नाही.संकट कितीही मोठी असली
तरी ती झेलणा-यांच्या ठिकाणी जिद्द, चिकाटी आणि पराक्रम असेल तर तो
त्याच्या संकटाचीच राख करतो आणि यशाला गवसणी घालण्यासाठी
आकाशात झेप घेतो. असा मौलिक सल्ला दे ऊन जीवन हरण्यासाठी नसन
ू
जीवन कण्यासाठी आहे असे सांगणा-या व बालसाहित्यात एका चांगल्या
साहित्य कृतीचा समावेश करणा-या डॉ. श्रीकांत पाटील यांना प्रदिर्घ साहित्य
लिखाणांस शुभेच्छा! तसेच कवितासागर प्रकाशन संस्थेचे प्रकाशक डॉ.
सनि
ु ल दादा पाटील यांचेही मनोमन आभार.- प्रमोद जा.चांदेकर, चंदगड
(कोल्हापूर)
अद्भत
ु रम्य -पौराणिक ,ऐतिहासिक, विज्ञान, नवलकथा रहस्य, प्रधान.

47
२. बालनाट्य -
नाटक ही गोष्ट मळ
ु ातच माणस
ू तिच्या स्वभावाला आवडणारी
आहे नाटकाला प्रयोग असल्याने दोन्ही माध्यमाचा वापर
करून नाटकाला अनुभव घेता येतोकल्पनाशक्तीचा वापर
करून डोळ्यासमोर एखादी घटना आणण्यापेक्षा येथे प्रत्यक्ष
घटनास्थळी समोर साकार केली जाते हे मल
ु ांना केव्हाही
जास्त आवडणारे आहे .बालनाट्य म्हणजे मुलाने सापडलेले
मुलांसाठीचे माझाच यांनी वीस वर्षात केलेल्या प्रयोगानंतर
आपले चाइल्ड ड्रामा हे पस्
ु तक 1958 मधील प्रसिद्ध केले
त्यांच्यामते नाट्य म्हणजे कृती करणे त्यांच्यासाठी
योजनापूर्वक धडपडणे मोठी कार्य प्रवत्ृ ती आहे आयुष्याच्या
अंतापर्यंत माणसे सुदृढ बांधली गेली आहे .नाट्य क्षेत्रातील
अनेक विद्वानांनी विचार मांडले आहे त्यावरील बालनाट्य
विषयी ही महत्त्वाच्या विचार आपल्या समोर स्पष्ट करत
आहे .प्रवडा चे नाटक लिखित असते त्यात प्रेक्षकांची उपस्थिती
आवश्यक असते असण्याची गरज नाही त्याला प्रेक्षकांची
उपस्थिती घातकच ठरते मल
ु ांच्या दृष्टीने खेळ आणि नाटक
एकच नाटकांना रं गभूमीची ही गरज नाही. त्याला प्रेक्षकांची
उपस्थिती घातक ठरत.मुलांच्या दृष्टीने खेळ आणि नाटक
एकच.बाला नाटकांना रं गभम
ू ी ची गरज नाही.बाल नट व बाल
प्रेक्षक एकाच पातळीवरील आहे .बालनाट्याची सजावट ही

48
स्वाभाविक हवे त्यात मल
ु ांनी तयार केलेल्या वस्तू असल्या
तर जास्त चांगलं असे तत्व असले तरी बालरं गभम
ू ी
अस्तित्वात आली त्यात मुले नाटक सादर करू लागली.
*बालनाट्याची स्वरूप
भाषा समाज त्यांच्या भाषेत फारशी नाट्यमयता नसते भाषेचे
वैभव नसते संवाद ना जोडण्यासाठी फक्त आवश्यक असतात
आणि हा संवाद आपेक्षा कृती दिसला तर मुलांना जास्त
आवडतो किशोर/ कुमार यांना संवादातील विनोदाची गंमत
किंवा भाषेचे ललिता थोडेफार कळू शकते.दे विदास बागल
ु
नाटकाच्या भाषेसंबध
ं ी बोलताना म्हणतात बाल नाटकातील
भाषा हे देखील अभ्यासाची बाब आहे कर्ता कर्म क्रियापद यांची
स्थिती फारशी बोलत नाही सभ
ु ाषिते ते बनवीत नाही प्रसंगी
प्रिया पदांना फाटा मिळतो उत्तर द्यायचे ते दे खील प्रश्नांच्या
स्वरूपात भरून गेलेले काही शब्द वापरतात.
*घटनाप्रधान
घटनाप्रधान कृती प्रधानता हा बालनाट्य चा प्रमाण मल
ु ांच्या
क्रीडाप्रेमी कृतिशील स्वभावामुळे नाटकात घटना नसतील तर
मुले ती पाहत बसणारच नाही.*स्वभाव चित्रण व्यक्ती या
फक्त घटना घडवणाऱ्या म्हणून नाटकात येत असल्याने
व्यक्तींच्या स्वभाव चित्रणाला बालनाट्य काहीच महत्त्व नाही
येथे सष्ृ ट किंवा दृष्ट अशा दोनच प्रकारच्या व्यक्ती

49
आढळतात.बालनाट्य दोन प्रकारचा विनोद जास्त आढळतो
एक शाब्दिक विनोद दोन

प्रसंगनिष्ठ विनोद विनोद एखादे पात्र विसरभोळे घेतले तरच

अन्यथा शाब्दिक विनोद व घटनांमधून घडणारी विनोदनिर्मिती
जास्त आढळते रं गभष
ू ा वेशभष
ू ा पार्श्वसंगीत प्रकाश योजना या
गोष्टी मात्र नाटकाच्या बाबतीत महत्त्वाच्या असतात कारण
बनवण्यासाठी या गोष्टी सहाय्यभूत ठरतात.*नाटकात
घडणाऱ्या प्रसंगांची साखळी म्हणजे संविधान मुलांचे अनुभव
विश्व मोठे नसते त्यात फार मोठे संघर्ष नसतात बालनाट्य
तील संविधानकाचा ओघ गमती कडे वळलेला
दिसतो.#बालनाट्य पेक्षा एकांकिका किंवा छोटे से नाटक ले
मल
ु ांना आवडू शकते बाल नाट्याचा कालावधी एक ते दोन
तासापर्यंत असावा या पेक्षा जास्त काळ लहान मुलांना एका
जागी बसवले थोडे कठीण असते.*गतिमानता, वेगवान
हालचाली, घटना या बालनाट्यातून महत्त्वाच्या
असतात.*बालनाट्य संवादापेक्षा हे घटनांना कृतीला अधिक
महत्त्व असते विनोदी संवादापेक्षा विदष
ू काचे विनोदी शाळे त
मुलांना पोट धरून हसवतात. नाटकाचे संवाद छोटे म्हणायला
लक्षात राहायला सोपे स्वाभाविक असावे लागतात.
*चरित्र-आत्मचरित्र
चरित्र आत्मचरित्र हे प्रकार अर्थातच कुमार किशोर
वयोगटासाठी आहे . ज्या कारणाने कुमार किशोर वयातील मुले

50
 सहज कथान कडे आकर्षित होतात. त्याचकारणाने म्हणजेच
विभत
ू ी पज
ू नाचे सवय असल्याने मल
ु ांना थोरामोठ्यांची चरित्रे
अतिशय आवडतात .मराठी चारित्र्य वाड्म़याचे दालन दालन
समद्ध
ृ दिसते.*चरित्र साहित्यातून प्रमुख्याने थोर व्यक्तींची
ऐतिहासिक महत्त्व असलेल्या व्यक्त
२ बालकविता -

साने गुरूजी, वा. गो. मायदे व, भवानीशंकर पंडित, ताराबाई मोडक,

गोपीनाथ तळवलकर, शेष नामले, ग. ह. पाटील, संजीवनी मराठे , शांता
शेळके, वगैरे मंडळी स्वातंत्र्यपर्व
ू काळाचा उं बरठा ओलांडून उत्तरकाळात
आली. बालकाव्य सोफ्या शब्दातले, नादमधुर, मुलांच्या विश्वातल्या
विषयांवर, पण छोटे च असले तर मुलांना किती आवडते हे बालकवी, रे .
टिळक व दत्त कवींनी पूर्वीच पटवून दिले होते. मायदे व, शांता शेळके,
ग. ह. पाटील, राजा मंगळवेढे ह्यांनी लिहिलेल्या कविता गोड नि मल
ु ांना
सहज समजतील अशा आहे त. पुढील काही ओळीवरून बालकाव्याच्या
प्रवाहाला हळूहळू कसे वळण मिळाले ते लक्षात येते.
‘थेंबा थेंबा थांब थांब, दोरी तझ
ु ी लांब लांब; आकाशाला पोचली, तिथे
कशी खोचली –(पाऊस–
ताराबाई मोडक ).
‘कधी कधी मज वाटे जावे उं च ढगांच्यावर’, दो हातांनी रविचंद्रांचे
हलवावे झंब
ु र (संजीवनी मराठे ).‘सदाकदा पहाल तेव्हा चिंतू आपला
चिंतातूर-आभाळाला नाही खांब, चंद्र राहतो लांबलांब, समुद्राला
नाही झाकण, कोण करील चांदण्याची राखण ? ( राजा मंगळवेढेकर ).

51
चिउताई चिउताई ! कायरे चिमणा ? हा बघ आणलाय मोत्याचा दाणा
. पण ठे वायचा कुठे ?
त्यात काय मोठं ? बांधू या घरटं ! ( लीलावती भागवत ).
आई जरा ऐक माझं, आताच खाऊ दे ऊन टाक, दादा लवकर येणार
नाही, नको पाहूस त्याची
वाट. आई जरा ऐक माझं, आज शाळे त नाही जात, पोट जरा दख
ु तय
माझं, तुलाही सोबत हवी
घरात ! ( सुमति पायगांवकर ).
बालकाव्यांचा ओघ कल्पनाजगतातून रोजच्या विषयांकडे, वास्तव
जगाकडे नि अवघडाकडून सोप्याकडे वळला, हे उपर्युक्त रचनांवरून
दिसून येईल. रोज दिसणारी निसर्गदृश्ये, घडणारे प्रसंग यांतला गोडावा
मुलांना दाखवण्याचा कवींनी अधिक प्रयत्‍न केला आहे . बालकाव्याच्या
प्रातांत
ताराबाई मोडक, संजीवनी मराठे , शांता शेळके, लीलावती भागवत, सम
ु ति
पायगांवकर, सरिता पदकी, सरला दे वधर, सरोजिनी बाबर, मंदा बोडस,
वंदना विटणकर, शिरीष पै, तारा वैशंपायन, तारा परांजपे, वंद
ृ ा लिमये,
विजया वाड, डॉ. वि.म. कुलकर्णी, सर्य
ू कांत खांडक
े र, मा. गो. काटकर,
ग. दि. माडगूळकर, राजा मंगळवेढेकर, ग. ह. पाटील, ना. गो. शल्
ु क, शरद
मुठे, विंदा करं दीकर मंगेश पाडगांवकर, आनंद घाटुगडे, महावीर जोंधळे
यांनी मनोरं जक, सोफ्या, छोट्या, सुंदर कविता नि गोड बालगीते लिहून
बालसाहित्याचा काव्यविभाग खप
ू च फुलवला. ‘सांग सांग भोलानाथ’
मंगेश पाडगांवकर ), नि एका तळ्यात होती बदके पिले सुरेख’ ( ग. दि.
52
माडगळ
ू कर ) ही गीते कोण विसरू शकेल?हिली कविता आहे "शाप".
गमतीदार शब्दयोजना, विक्षिप्त कल्पनाविलास - निखळ मौज होते आहे .
या ठिकाणी प्रौढ किंवा बालवयातले अर्थ माझ्यासाठी तरी बदललेले नाही.
प्रौढ वाचनात कुशल कारागिरी जाणवते, इतकाच काय फरक.
शाप
पर्‍याहोतात
शेवटीलठ्ठ,
असेम्हणाला
एक मठ्ठ.
पऱ्यांनीदिला
त्यालाशाप :
पढ
ु च्याजन्मी
झाला साप.
ही पुढची "फूलवेडी" कविता मात्र तशी नाही. आता प्रौढ वयात मी ती वेगळ्या
तर्‍हेने वाचतो.
फूलवेडी
एकपरी,फूलवेडी
फुलासारखी ,नेसते साडी.
फुलामधून
येतेजाते;
फुलासारखीच
छत्री घेते

53
 .बिचारीला
नाही मल
ू ;
पाळण्यामध्ये
ठे वते फूल.
यात लहानपणी वेडगळ किंवा फुलांच्या सौंदर्याबद्दल वेडी झालेली परीच
दिसली होती. आता ते शेवटचे कडवे अतिशय करुण वाटते. कवितेचा अर्थच
बदलतो. पुन्हा कविता वाचावी लागते. आणि अगदी साध्यासध्
ु या "बिचार्‍या"
शब्दाने काळजात धस्स होते.करं दीकरांना कुठल्या भरभरलेल्या शब्दागाराचे
पाठबळ लागत नाही. अगदी रोजवापरातल्या शब्दाला ते विलक्षण धार दे ऊन
चालवत आहे . माझ्या कल्पनेत असा घरगुती प्रसंग उभा राहातो आहे . एखादे
द:ु खी निपुत्रिक जोडपे आपल्या ओळखीतल्या
निरागस छोट्या मल
ु ीकडून ही कविता ऐकत आहे त. त्यातन
ू छोटीला
जाणवणारी मजा,आणि त्याच वेळी मोठ्यांच्या काळजाला लागणारे चटके -
कल्पनेतही काटा येतो.पुढची "परी आणि घर" कविता मला आता वाचताना
वैचारिक वाटते.
परी आणि घर
एकामुलाला
दिसलीपरी;
घातलीन्खिशांत,
आणलीन ् घरी.
आणिमग
अगदीखुशींत

54
 तिला घेतलीन ्
आपल्या कुशींत.
पडलेस्वप्न
भयंकर
परीचालली
घेऊन घर.
खरे च - आपल्या आवडत्या व्यक्तीला कधी प्रेमाने कुशीत, कधी
बेजबाबदारपणे खिशात घातले, तर ते नाते भयंकर आहे . पण असा
बेजबाबदारपणा किती सरे आम आपण करतो.या तरुणाला ही संद
ु री कुठे बरे
भेटली असेल? कसे असतील त्यांच्यातील संवाद? त्यांच्या नात्यामधील
द:ु स्वप्ने? या कवितेत मला एक मनोवैज्ञानिक कादं बरी दडलेली दिसत
आहे .अशी ही विंदा करं दीकरांची बालकविता. बालसल
ु भ आहे पण बाळबोध
नाही. कधी खिदळून बहिर्मुख करते, तर कधी अलगद अंतर्मुख करते.

२.५ बालसाहित्य मासिक

स्वातंत्र्यापर्वी
ू ची शालापत्रक, आनंद, मल
ु ांचे मासिक ही बालसाहित्याची मन:पर्वू क सेवा करणारी मासिके .
स्वातत्र्ं योत्तर काळात काही वर्षानतं र शालापत्रक मात्र बदं झाले. १९४७ साली वीरें द्र अढिया यानं ी कुमार मासिक

55
काढले आणि १९५१ मध्ये भा. रा. भागवतांनी बालमित्र मासिक काढले. दोन्ही मासिके चांगली असनू ही
आर्थिक तोट्यामळ
ु े पढु े बदं पडली. यानंतर वि. वा. शिरवाडकरांनी कुमार नावाचेच मासिक काढले. अमरें द्र
गाडगीळानं ी गोकुळ मासिक काढले. मराठी पाठ्यपस्ु तक मडं ळातर्फे किशोर हे रंगीबेरंगी चित्राचं े, बर्‍याच
मजकुराचे मासिक सरू
ु झाले. आनंद, कुमार, मल
ु ांचे मासिक आणि किशोर ही मासिके अजनू ही आपले सरु े ख
साहित्य बालवाचकांना नेमाने देऊन मनोरंजनातनू संस्कृ तिसंवर्धनालही हातभार लावत आहेत. काही मोठ्यांची
मासिके दिवाळीसाठी मल
ु ांकरिता परु वण्याही काढतात. प्रेस्टिज प्रकाशाने मल
ु ांसाठी चालविलेल्या बिरबल,
टारझन, क्रीडांगण ह्या नियतकालिकांतनू मल
ु ांना भरपरू चातर्यु कथा, साहसकथा आणि खेळांच्या कथा व माहिती
मिळत गेली. वृत्तपत्राचं ी ‘रविवार परु वणी’ व काही साप्ताहिकाचं ी मल
ु ाचं ी पाने ही मल
ु ाच्ं या मनोरंजनासाठी
मजेदार गोष्टी, गीते, कोडी वगैरे देत असतात.

.
 

प्रकरण३:बालसाहित्यातीलप्रमुखसाहित्यकार

३.१बालकवी ऊर्फ  त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे   

56
त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे  (१३ ऑगस्ट १८९० - ५ मे १९१८) हे मराठीतील
एक श्रेष्ठ निसर्गकवी होते. इ.स. १९०७मध्ये जळगावात पहिले महाराष्ट्र
कविसंमेलन झाले. या संमेलनाचे अध्यक्ष डॉ. कान्होबा रणछोडदास
कीर्तिकर यांनी त्या संमेलनात ठोंबरें ना बालकवी ही उपाधी
दिली.बालकवींची काव्यकारकीर्द उणीपरु ी दहा वर्षांची होती. मराठी
लेखक आणि कवी रे व्हरं ड नारायण वामन टिळक यांच्याबरोबर त्यांनी
बालपणातील काही काळ घालवला . रे व्ह. ना.वा. टिळक यांनी
त्र्यंबकमधील प्रतिभा ओळखून त्यांना आपल्या घरी आणले. लक्ष्मीबाई
टिळक यांचे बालकवींबरोबर मातत्ृ वाचे संबध
ं होते. बालकवी जेव्हा
टायफॉईडने आजारी होते तेव्हा रे व्ह. टिळकांनी व लक्ष्मीबाईंनी चाळीस
दिवस त्यांची काळजी घेतली. लक्ष्मीबाईंनी त्यांच्या स्मति
ृ चित्रे या
आत्मचरित्रात बालकवींच्या काही आठवणींचा उल्लेख

काव्यपरिचय
बालकवींच्या बहुतेक कवितांत निसर्ग मध्यवर्ती असला तरी रूढ अर्थाने
निसर्गवर्णन हा त्यांच्या कवितांचा हे तू नाही. निसर्गाशी तादात्म्य
पावलेल्या कविमनाचे ते सहजोद्गार आहे त. निसर्गातील विविध दृश्यांत
त्यांना मानवी भावना दिसतात. म्हणजे हे निसर्गाचे मानवीकरण नाही

57
किंवा अचेतन वस्तव
ू र चेतनारोप नाही. ‘फुलराणी’तील एक कलिका
आणि सर्य
ू किरण यांची नाजक
ू प्रीतिकथा ह्या दृष्टीने लक्षणीय आहे .
ती जेवढी अतिमानवी तेवढीच मानवी आहे . ‘अरुण’मध्ये पहाट फुलते
या घटनेभोवती कल्पनाशक्तीच्या विभ्रमांचे भान हरविणारे जाळे
विणले आहे ; पण त्या केवळ उत्प्रेक्षा नव्हे त. त्या घटनेत भाग घेणाऱ्या
निसर्गातील विविध गोष्टी तिथे सजीव होतात. इतकेच नव्हे तर
कवितेच्या किमयेने रसिकही त्यांच्याशी एकरूप होतात. त्यांमागील
दिव्य आणि मंगल यांच्या कवितेत अलौकिकाचा स्पर्श होतो. साध्या
वर्णनात प्रतिकाची गहिरी सच
ू ना लपलेली असते.मर्ढेकरांच्या कवितेवर
बालकवींचा मोठा प्रभाव होता. अगदी अलीकडच्या ग्रेस आणि ना.धों.
महानोर यांसारख्या परस्परांहून भिन्न प्रकृतीच्या कवींच्या घडणीतही
बालकवींचा प्रभाव जाणवेल.रोमांचवादी संप्रदायाची विषयांचे बंधन नको,
निसर्गाचे वर्णन, अज्ञेयवाद आणि गढ
ू गंज
ु न, ओसाड जागेचे व रात्रीच्या
भयाणपणाचे तन्मयतेने वर्णन, अतिमानुष व्यक्तींचे वर्णन, मरणाची
उत्कंठा, स्वप्नाळू वत्ृ ती, दर्पयुक्त आशावाद, आत्मकेंद्रितता,
समाजाविरुद्ध बंडखोरी, वस्तज
ु ाताचे वर्णन करीत असताना
वास्तववादाचा अवलंब न करता कल्पनावादाचा (आयडिअलिझम)
अवलंब करणे. उदासीनता बालकवींच्या एकूण कवितेमध्ये उदासीनता
व्यक्त करणाऱ्या बारा-तेरा तरी कविता आहे त. कविबाळे , पाखरास, दब
ु ळे
तारू, यमाचे दत
ू , निराशा, पारवा, शन्
ू य मनाचा घम
ु ट, काळाचे लेख,
खेड्यातील रात्र, संशय, हृदयाची गुंतागुंत, जिज्ञासू, बालविहग ह्या
कविता त्यांपैकीच होत.जोपर्यंत बालकवींची तंद्री आनंदी होती तोपर्यंत
त्यांची कविता म्हणजे ‘अलवार कोवळे अंग, जशि काय फुलांची मस
ू ’
होती, पण जेव्हा ही तंद्री कोळपल्यासारखी झाली तेव्हा त्यांची कविता
‘उदासीनता’च झाली. ‘शून्य मनाच्या घुमटा’त ‘दिव्यरूपिणी सष्ृ टी’

58
भीषण रूप धारण करू लागली. काळाच्या ‘भोवऱ्या’त पडून ‘जीवित
केवळ करुणासंकुल’ झाले, मनाचा पारवा ‘खिन्न नीरस एकांतगीत’
गाऊ लागला. ‘अस्मान’ ‘धरणी’ला मिळून ‘रात्रिचा’ ‘अवकाळ प्रहर’
‘घोर’पणे ‘घुमा’यला लागला. ‘भरले घर ओके’ ‘मायेच्या हलकल्लोळा’त
‘मायेच्या हिरव्या राव्या’ला दख
ु वन
ू ‘जडता पसरलेला’ जीव ‘दे हाचे
पंजर’ टाकून उडून गेला. ‘यमाचे दत
ू ’ बोलावू लागले.
बालकवींच्या प्रसिद्ध कविता[संपादन]
 आनंदी आनंद गडे
 औदं ब
ु र
 फुलराणी
 श्रावणमास
बालकवींच्या कविता असलेली पुस्तके[संपादन]
 फुलराणी : बालकवींच्या निवडक कविता (कुसुमाग्रज- वि.वा.
शिरवाडकर). ह्या संग्रहात ५७ कविता आहे त.
 बालकवींच्या निवडक कविता (संपादक - ना.धों. महानोर). या
संग्रहात ३१ कविता आहे त. शिवाय बालकवींनी लिहिलेली
त्यांच्या हस्ताक्षरातील पत्रेही आहे त.
 बालकवींच्या बालकथा (आत्मकथन)
 बालकवींच्या बालकविता (कवितासंग्रह, या संग्रहात २६ कविता
आहे त)
 बालविहग (कवितासंग्रह, संपादक - अनरु ाधा पोतदार, या
संग्रहात एकूण ७५ कविता आहे त.)
 समग्र बालकवी (संपादक - नंदा आपटे )
बालकवींवर लिहिली गेलेली पुस्तके[संपादन]
 बालकवि (कृ.बा. मराठे )

59
  बालकवी (विद्याधर भागवत)
 बालकवी : मराठी कवी (व्यक्तिचित्रण, डॉ. दमयंती पांढरीपांडे)
 त्रिदल : बालकवी, कुसुमाग्रज आणि इंदिरा संत यांच्या निवडक
कविता (संपादक- डॉ. दत्तात्रय पुंड;े डॉ. स्नेहल तावरे , स्नेहवर्धन
ं
पब्लिशिग हाऊस-पण
ु े, प्रथमावत्ृ ती: १५ ऑगस्ट १९९३) या
संग्रहामध्ये संपादकांनी बेचाळीस पष्ृ ठांची विस्तत
ृ प्रस्तावना
लिहिली असून त्यामध्ये उपरोक्त तिन्ही कवींच्या सोळा सोळा
कवितांचा समावेश केला गेला आहे .
अधिक वाचन[संपादन]
 विकिस्रोतावर बालकवी यांच्या कविता
 विकिमीडिया कॉमन्सवर औदं ब
ु र या कवितेचे वाचन

३.२साने गरु
ु जीं

60
साने गुरुजींचा जन्म कोकणातील रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील पालगड या
गावी झाला. त्या ठिकाणी त्यां खोताचे काम करीत असत. खोताचे
घराणे साधारणतः वैभवसंपन्न व श्रीमंत समजले जाते व त्यांच्या
आजोबांच्या वेळची परिस्थिती तशी होती ही. पण त्यांच्या वडिलांच्या,
सदाशिवरावांच्या वेळेपासून मात्र घराण्याची आर्थिक स्थिती घसरत
गेली. ती इतकी की, सदाशिवरावांचे घरदारही जप्तीत नाहीसे झाले .
अशा रितीने बडे घर पण पोकळ वासा झालेल्या या घराण्यात २४
डिसेंबर, इ.स. १८९९ रोजी पांडुरं ग सदाशिवांचा जन्म झाला. त्यांच्यावर
त्यांच्या आईच्या शिकवणुकीचा फार मोठा प्रभाव पडला होता. त्यांच्या
आईन त्यांच्या बालमनावर जे विविध संस्कार केले त्यातन
ू च गरु
ु जींचा
जीवनविकास झाला.
त्यानी इंग्रजी साहित्यामध्ये एम. ए. ही उच्च पदवी मिळवली होती.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी जळगाव जिल्ह्यातील अंमळनेर येथील
प्रताप हायस्कूल येथे शिक्षक म्हणन
ू सहा वर्षे (१९२४ ते १९३०) नोकरी
केली. प्रताप हायस्कूलच्या वसतिगहृ ाची जबाबदारी सांभाळताना त्यांच्या
शिक्षकाला अधिक वाव मिळाला. त्यांनी वसतिगहृ ातील विद्यार्थ्यांना
स्वतःच्या उदाहरणातून स्वावलंबनाचे
धडे दिले, सेवावत्ृ ती शिकवली. अंमळनेर येथील प्रताप तत्त्वज्ञान
केंद्र येथे त्यांनी तत्त्वज्ञानाचा अभ्यासही केला.

61
मराठी साहित्य[संपादन]
२
गुरुजींनी विपुल साहित्य लिहिले[ ]. कादं बऱ्या, लेख, निबंध, काव्य, चरित्रे,
नाट्यसंवाद इत्यादी साहित्यांच्या
विविध क्षेत्रात त्यांची लेखणी अविरत चालली. त्यांची एकूण ७३ पस्
ु तके
वरदा प्रकाशनाने ३६ खंडांत
पुनःप्रकाशित केली आहे त. त्यांच्या साहित्यातून कळकळ, स्नेह, प्रेम या
गोष्टींवर भर आढळतो. त्यांची
साधीसध
ु ी भाषा लोकांना आवडली. त्यांच्या मनात राजकीय, सामाजिक
व शैक्षणिक विषयासंबध
ं ी जे
विचारांचे, भावनांचे कल्लोळ उठले, ते ते सर्व त्यांनी आपल्या
लेखणीद्वारे प्रकट केले. किती तरी
घरगत
ु ीसाधे प्रसंग त्यांनी हृद्य रितीने वर्णन केले आहे त.
कुमारांच्यासाठी ध्येय दर्शविणारे मार्गदर्शकपर साहित्य,
चरित्रे आदी लिहिली, प्रौढांसाठी लेख, निबंध लिहिले, माता
भगिनींना स्त्री जीवन व पत्री अर्पण केली. त्यांची
’श्यामची आई' व 'श्याम' ही पुस्तके विशेषत्वाने गाजली.

साने गरु
ु जी यांचे प्रकाशित साहित्य
 विश्राम ,
 शबरी ,
 श्री शिवराय (चरित्र, ८ भाग)
 ,शिशिरकुमार घोष (चरित्र)
 धडपडणारा श्याम
 , श्याम खंड १, २ (हे पुस्तकही बोलके पुस्तक म्हणून मिळते.)
 श्यामची आई

62
  श्यामची पत्रे
 भगवान श्रीकृष्ण (चरित्र, ८ भाग)
 संस्कृतीचे भवितव्य
 सती
 संध्या
 समाजधर्म. (लेखक : भगिनी निवेदिता व साने गुरुजी)
 साधना
 साक्षरतेच्या कथा
 संद
ु र कथा
 सुंदर पत्रे
 सोनसाखळी व इतर कथा
 सोन्या मारुती
 स्त्री जीवन
 स्वदे शी समाज
 स्वप्न आणि सत्य
 स्वर्गातील माळ
 राष्ट्रीय हिंदध
ु र्म. (भगिनी निवेदिता यांच्या मूळ पुस्तकाचा
अनुवाद)
 हिमालयाची शिखरे व इतर चरित्रे

३.३ताराबाईमोडक

63
मोडक, ताराबाई (Modak, Tarabai) : (१९ एप्रिल १८९२ – ३१ ऑगस्ट
१९७३). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ व
पूर्वप्राथमिक शिक्षणाच्या प्रवर्तक. ताराबाई या चाकण (जि. पुणे) येथील
केळकर घराण्यातील. त्यांचा
जन्म मुंबई येथे झाला. वडिलांचे नाव सदाशिवराव व आईचे उमाबाई.
वडील सुबोध पत्रिका या साप्ताहिकाच्या संपादनाबरोबरच हितोपदे श,
कामगार ही साप्ताहिक आणि ज्ञानदीप हे मासिक चालवत असत.
आईही स्त्री शिक्षण, विधवा विवाहासाठी काम करत असे. बद्धि
ु मान व
सुधारणावादी आईवडीलांमुळे ताराबाईंकडे बुद्धिमत्तेचा वारसा आला.
१९१४ मध्ये ताराबाई मुंबई विद्यापीठातून बी. ए. झाल्या.
महाविद्यालयीन विद्यार्थिदशेत मंब
ु ई येथे त्यांची कृष्णा वामनराव
मोडक यांच्याशी ओळख होऊन १९१५ मध्ये त्यांचा नोंदणी पद्धतीने
प्रेमविवाह झाला. ताराबाईंनी १९२२ मध्ये राजकोट येथे बार्टन फिमेल
ट्रे निग
ं कॉलेजमध्ये लेडी सुपरिटें डन्ट म्हणून रुजू झाल्या. सदर
कॉलेजमध्ये या पदावर काम करणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय महिला
होत. त्यानंतर त्यांनी गिजुभाई बधेका (GijubhaiBadheka) यांच्या
साह्याने भावनगर येथे माँटेसरीच्या तत्त्वांवर आधारलेली ‘गीता
शिक्षण पद्धती’ निश्चित केली. हाच ताराबाईंच्या बालशिक्षण कार्याचा

64
प्रारं भ होय. शिक्षणाचा खरा पाया मल
ु ांच्या बालवयातच घातला
जाण्याची शक्यता व आवश्यकता असते, या दृष्टीने त्यांनी पर्व
ू प्राथमिक
शिक्षणाचे नवीन पाऊल टाकले. १९२३ – १९३२ ही नऊ वर्षे त्यांनी
भावनगरच्याच दक्षिणामूर्ती शिक्षणसंस्थेत प्राध्यापिका म्हणून काम
केले. १९३३ पासन
ू त्यांनी शिक्षणाबाबची शिक्षणपत्रिका काढायला
सुरुवात केली. १९३६ साली त्यांनी नूतन बालशिक्षण संघाची स्थापना
केली. पुढे बालशिक्षणाचे हे लोण महाराष्ट्रात पसरले. १९३६ – १९४८ या
काळात त्यांनी मुंबई-दादरच्या हिंद ू कॉलनीत शिशुविहार नावाची संस्था
स्थापन करून बालशिक्षणाचे प्रसारकार्य केले. या संस्थेने पढ
ु े
पूर्वप्राथमिक अध्यापन मंदिर सुरू केले. यातून मराठी आणि गुजराती
या दोन्ही भाषांच्या
हजारांहून अधिक शिक्षक-शिक्षिकांचे प्रशिक्षण झाले.

ताराबाईंनी गिजुभाईंच्या मत्ृ यूनंतर पुढील १२ वर्षे नूतन बालशिक्षण

संघाची धुरा वाहिली. ग्रामीण भागात बालशिक्षणाचा प्रसार करणे हे या
संघाचे काम होते. खेड्यांमध्ये शास्त्रीय पद्धतिने मात्र कमी खर्चात
बालवाड्या चालविण्यासाठी १९४५ मध्ये ताराबाईंनी ठाणे जिल्ह्यातील
बोर्डी येथे ग्राम बालशिक्षा केंद्र स्थापिले. या संस्थेतूनच ग्रामीण
बालवाडी व ग्राम बाल अध्यापन मंदिर या संस्था निघाल्या. या
संस्थांचा लाभ आदिवासी मल
ु ांना मिळावा, म्हणन
ू त्यांच्या आदिवासी
परिसरात आणि अंगणात बालवाडी चालविण्याचा उपक्रम करण्यात
आला. या अंगणवाडीमुळे आदिवासींच्या शैक्षणिक विकासाला चालना
मिळाली. यादरम्यान त्यांनी शिक्षण पत्रिका या मराठी, गुजराती, हिंदी
भाषिक मासिकाचे संपादन केले. १९४६–१९५१ या काळात त्या महाराष्ट्र
विधानसभेच्या सभासदही होत्या. त्यांनी प्राथमिक शाळा समितीवर
अनेक वर्षे काम केले. अखिल भारतीय बालशिक्षण विभागाच्या त्या

65
दोन वेळा अध्यक्षा होत्या. महात्मा गांधी (Mahatma Gandhi) यांनी
आपल्या बनि
ु यादी शिक्षणपद्धतीचा आराखडा तयार करण्याचे काम
त्यांच्याकडे सोपविले होते. गिजुभाई बधेका व ताराबाई मोडक यांनी
संपादित केलेली बालसाहित्याची सुमारे १०५ पस्
ु तके प्रसिद्ध झाली
असन
ू त्यांत बालनाटके, लोककथा, लोकगीते इत्यादी साहित्याचा
अंतर्भाव होतो. ताराबाईंना शासनाने त्यांच्या शिक्षण क्षेत्रातील
कार्याबद्दल २६ जानेवारी १९६२ रोजी पद्मभूषण हा किताब दे ऊन
गौरविले.ताराबाई यांचे मुंबई येथे निधन झाले.

66
३.४ मंगेश पाडगांवकर

पाडगांवकरांचा जन्म मार्च १०, इ.स. १९२९ रोजी वें गर्ला

ु , ब्रिटिश
भारत (वर्तमान सिंधुदर्ग
ु जिल्हा, महाराष्ट्र) येथे झाला. त्यांनी मुंबई
विद्यापीठातून मराठी व संस्कृत या भाषाविषयांत एम.ए. केले. ते काही
काळ मंब
ु ईच्या रुइया महाविद्यालयात मराठी भाषाविषय शिकवत
होते. पाडगावकरांचे ‘धारानत्ृ य’, ‘जिप्सी’, ‘सलाम’, ‘तुझे गीत गाण्यासाठी’
हे काव्यसंग्रह विशेष प्रसिद्ध आहे त.मंगेश पाडगांवकरांचे अनुवादित
साहित्यातील योगदान साठहून अधिक वर्षांच्या लेखन कारकिर्दीत
पाडगावकरांनी इतर भाषांतील साहित्यकृतींचे अनव
ु ादही भरपरू केले.
‘थॉमस पेनचे राजनैतिक निबंध’ हा त्यांनी केलेला अनुवाद १९५७
साली प्रकाशित झाला होता आणि २००९-१०मध्ये ‘बायबल’चा अनुवाद
प्रकाशित झाला. कमला सब्र
ु ह्नण्यम या लेखिकेच्या मळ
ू इंग्रजी
महाभारताचा पाडगांवकरांनी 'कथारूप महाभारत' या नावाचा दोन-खंडी
अनुवाद केला आहे .
या दीर्घ कालावधीत त्यांनी विविध विषयांवरच्या पंचवीसहून अधिक
पस्
ु तकांचा अनव
ु ाद केला. निबंध, कथा, कविता, कादं बरी, नाटक, इतिहास,
चरित्र, आत्मचरित्र असे सर्व साहित्यप्रकार आणि विविध विषय यांत
आहे त.त्यांनी केलेल्या एकूण अनुवादांमधे १७ अमेरिकन साहित्यकृतींचे
अनव
ु ाद आहे त. याशिवाय जे. कृष्णमर्ती
ू यांच्या ‘Education And The
67
Significance Of Life’ या पस्
ु तकाचा ‘शिक्षण : जीवनदर्शन’ या नावाने
त्यांनी अनव
ु ाद केला आहे . निवडक समकालीन गज
ु राती कवितांचा
त्यांनी केलेला अनुवाद ‘अनुभूती’ या नावाने प्रकाशित झालेला आहे .
मीरा, कबीर आणि सूरदास यांच्या निवडक पदांचे अनुवाद त्यांनी केले
आहे त. आणि ‘ज्यलि
ु अस सीझर’, ‘रोमिओ आणि ज्यलि
ु एट’, ‘दी
टे म्पेस्ट’- [वादळ] या
शेक्सपिअरच्या तीन नाटकांचे ‘मुळाबरहुकूम भाषांतरे ’ही त्यांच्या
नावावर आहे त. पाडगावकर यांनी या तीनही पुस्तकांना दीर्घ प्रस्तावना
लिहिलेल्या आहे त आणि परिशिष्टांत भाषांतराविषयीची स्पष्टीकरणे
दिलेली आहे त. अशाच दीर्घ प्रस्तावना ‘कबीर’ आणि ‘सूरदास’ या
पुस्तकांनाही आहे त. अनुवादांचा आस्वाद घेताना या प्रस्तावनांमधील
विविध संदर्भांचा उपयोग होतोपाडगावकरांच्या साहित्यिक कारकिर्दीच्या
पटावर ‘मीरा’ या अनव
ु ादित पस्
ु तकाचा प्रवेश १९६५ साली झाला. हे
पुस्तक पॉप्युलर प्रकाशनाने प्रकाशित केले असून त्याला काकासाहे ब
कालेलकर यांची सविस्तर प्रस्तावना आहे . त्यात मीराबाईच्या
चरित्राविषयी, तिचे भावजीवन आणि काव्य या विषयी

68
३.५शांता शेळके  

शेळके , शांता : (१२ ऑक्टोबर १९२२ – ६ जून २००२). ख्यातनाम मराठी लेखिका, कवयित्री,
अनुवादक व गीतकार. संपूर्ण नाव शांता जनार्दन शेळके . जन्म इंदापूर (जि. पुणे). खेड, मंचर या परिसरात
त्यांचे बालपण व्यतीत झाले. शांताबाईंचे आजोबा (वडिलांचे वडील) अण्णा हे शाळामास्तर होते.
शांताबाईंचे वडील रेंज फॉरेस्ट ऑफिसर होते. त्यांच्या बदलीच्या नोकरीमुळे चिखलदरा, नांदगाव, खर्डी या
गावातही त्यांना वास्तव्य करावे लागले. त्यांच्या वडिलांना त्या दादा आणि आईला (अंबिका वहिनी) वहिनी
म्हणत असत. एकू ण ही पाच भावंडे त्यात शांताबाई सगळ्यात मोठ्या. आईच्या मृदू स्वभावाचे, तिच्या
चित्रकलेचे, तिच्या वाचनवेडाचे संस्कार कळत
– नकळत शांताबाईंवर होत राहिले. लहानपणी आजोळी गेल्यावर विविध पारंपरिक गीते, ओव्या, श्लोक
त्यांच्या कानावर पडत. त्यामुळे कवितेची आवड, वाचनाची आवड, त्या संस्कारक्षम वयात रूजत गेली.
१९३० मध्ये शांताबाईंच्या वडिलांचे निधन झाले त्यावेळी त्या नऊ वर्षांच्या होत्या. चौथीपर्यंत त्यांचे
शिक्षण झाले होते. यानंतर सारेजण पुण्याला काकांकडे आली. अखेर पुढील शालेय शिक्षण पुण्याच्या
हुजुरपागेत झाले. सुसंस्कृ त सुविद्य, अभिजात अशा या शाळेतील वातावरणाचे संस्कार त्यांच्या मनावर
झाले. १९३८ मध्ये त्या मॅट्रीक झाल्या आणि पुण्याच्या स. प. महाविद्यालयातून बी. ए. झाल्या. प्रा. श्री.
म. माटे, प्रा. के . ना. वाटवे, प्रा. रा. श्री. जोग यांच्यामुळ अभ्यासाच्या पुस्तकाव्यतिरिक्त अवांतर
वाचनाची, कवितेची गोडीही वाढत राहिली. या काळात साहित्याचे सखोल संस्कार त्यांच्यावर झाले.
कॉलेजच्या नियतकालिकासाठी त्यांनी एक लेख लिहिला. प्रा. माटे यांच्या त्यावरील अभिप्रायाने त्यांना
लेखनासाठी हुरूप आला. हळूहळू त्या कविता, लेख,लिहू लागल्या. बी. ए. झाल्याबरोबर  नावाचा त्यांचा
एक कथासंग्रहही निघाला. याला प्रा. माटेसरांनी प्रस्तावना लिहिली. १९४४ मध्ये संस्कृ त घेऊन शांताबाई
एम्. ए. झाल्या. या परीक्षेत त्यांना तात्यासाहेब के ळकर सुवर्णपदक मिळाले. एम्. ए. झाल्यावर सुरुवातीला
त्यांनी आचार्य अत्रे यांच्या  मासिकात, नंतर  या अत्र्यांच्या साप्ताहिकात आणि त दोनतीन वर्षे काम के ले.
विविध प्रकारच्या लेखनाच्या अनुभवाची शिदोरी त्यांना येथे मिळाली. अनेक साहित्याविषयक गोष्टी त्यांना

69
इथे शिकायला मिळाल्या. नागपूरचे हिस्लॉप कॉलेज, मुंबईचे रूईया आणि महर्षी दयानंद महाविद्यालयात
त्यांनी अनेक वर्षे अध्यापन के ले.
साहित्यसंपदा : कविता, गीत, चित्रपटगीत, कथा, कादंबरी, बालसाहित्य अशा विविध साहित्यप्रकारात
शांताबाईंची जवळपास शंभर पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. (१९४७) हा त्यांचा पहिला विविध
साहित्यप्रकारात विहार करूनही त्यांच पहिल आणि खरं प्रेम राहिल ते कवितेवरचं. हळूवार भावकवितेपासून
नाट्यगीते, भक्तीगीते, कोळीगीते, बालगीते, चित्रपटगीते, प्रासंगिक गीते अशा विविध रूपातून
त्यांची कविता आपल्याला भेटत असते. ‘रेशमाच्या रेघांनी लाल काळ्या धाग्यांनी’ – सारख्या लावणी
लिहिणाऱ्या ताबाई – या मराठीतील पहिल्या स्त्री लावणीकार होत. शांताबाई बी. ए. च्या पहिल्या वर्षात
असताना म्हणजे १९४१ मध्ये त्यांची पहिली कविता ‘ शालापत्रक’ मासिकात छापून आली. तीही काहीशी
बालगीतं या स्वरुपात. एकीकडे अनेक कवींच्या, विशेषत: माधव जूलिअन यांच्या काव्याचा त्यांच्यावर फार
मोठा प्रभाव होता. त्यामुळे सुरुवातीला त्या वळणाची शब्दबंबाळ कविताच त्या लिहित राहिल्या.
पण (१९७५) पासून शांताबाईंची कविता कु णाच्याही अनुकरणापासून दूर असलेली कविता म्हणून,
शांताबाईंच्या कवितेला चेहरा मिळाला. त्यांची कविता अधिकाधिक अंतर्मुख, चिंतनशील व प्रगल्भ होत
गेली. बालपणाच्या सुखद आठवणी, प्रेम वैफल्य, मानवाच्या अपुरेपणाचा वेध, एकाकीपण, मनाची हुरहूर,
सृष्टीची गूढता हे सारे काव्यविषय गोंदणपासून पुढील
कवितेत अधिक प्रगल्भपणे प्रतिमारूप धारण करून वाचकांसमोर येतात. वृत्तबद्ध कविता जशी त्यांनी
लिहिली. तेवढ्याच सहजतेने त्यांनी गीते, बालगीते, सुनीते आणि मुक्तछंद रचनाही के ल्या. ग. दि.
माडगूळकरांप्रमाणेच उत्कृ ष्ट भावानुकू ल चित्रपट गीते लिहिणारी गीत लेखिका म्हणून त्यांना प्रसिद्धी
मिळाली. गरजेनुसार, मागणीनुसार भालजी पेंढारकर, दिनकर द. पाटील, लता मंगेशकर, सुधीर फडके ,
हृदयनाथ मंगेशकर, सलील चौधरींसारख्या अनेक संगीत दिग्दर्शकांसाठी त्यांनी चालीबरहुकू म अशी अनेक
गीते लिहिली. हृदयनाथ मंगेशकरांनी चाली दिलेली, सर्वांत गाजलेली लोकप्रिय गीते म्हणजे ‘ वादळवारं
सुटलं गं’, ‘वल्हव रे नाखवा’, दोन्ही नाटकांसाठी शांताबाईंनी गाणी लिहिली. अशाप्रकारे कवितेच्या विविध
रूपात, विविध लेखनप्रकारात त्या रमलेल्या होत्या. संतांच्या काव्यातील सात्विकता, पंडितांच्या
काव्यातील विद्वत्ता आणि शाहिराच्या काव्यातील ललितमधुर उन्मादकता शांता शेळके यांच्या कवितेत
आढळते. शांता शेळके यांच्या कथा ह्या त्यांनी बालपणी अनुभवलेल्या ग्रामीण जीवनाचे शब्दचित्र आहे. प्रौढ
वयात अनुभवलेले शहरी जीवनातील अनुभवही नंतर त्यांच्या कथेत आले आहे. मनोविश्लेषण किं वा
धक्कातंत्र या निवेदनशैलीचा वापर न करता अगदी सहज रोजच्या अनुभवाप्रमाणे त्यांच्या कथा अभिव्यक्त
होतात. हीच बाब त्यांच्या ललित लेखनाबद्दल मांडता येते. रोजच्या दैनदिन अनुभवाला एक मानवी,
वैश्विक स्तर देवून त्यांनी ललितलेखन के ले आहे. मानवी जीवनाकडे बघण्याची कु तूहलपूर्ण दृष्टी, मानवी
स्वभावाविषयीची उत्सुकता यापोटी मिळालेले अनुभव अतिशय चिंतनशिलतेतून शांता शेळके यांनी त्यांच्या
ललितलेखनातून मांडले आहेत. अनुवादित कृ तीला स्वतंत्र निर्मितीच्या जवळपास नेण्याची दृष्टी ठेवून
अनुवादातून जवळजवळ पुनर्निर्मितीचा आनंद मिळावा ह्या गांभीर्याने शांता शेळके यांनी त्यांचे अनुवाद कार्य
70
के ले आहे. सौंदर्यदृष्टी, रसिकता, मानवी मनोभूमिका आणि सहजता ही शांता शेळके यांच्या साहित्याची
वैशिष्टे होत. अवतीभवतीचा सामाजिक, सांस्कृ तिक अवकाश त्यांनी याच सौंदर्यदृष्टीतून आणि सहजतेतून
अभिव्यक्त के ला आहे. डेक्कन बालमित्र मंडळाचा यशवंतराव चव्हाण पुरस्कार (१९८८), कॉन्टिनेन्टल
प्रकाशनाचा कु सुमाग्रज पुरस्कार (१९९१), ग. दि. माडगुळकर पुरस्कार (१९९४) इत्यादी पुरस्कार त्यांना
लाभले आहेत. त्याबरोबरच १९९६ मध्ये आळंदी येथे भरलेल्या ६९ व्या साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षा
म्हणून त्यांना सन्मानित करण्यात आले.
३.६साहित्यकाचेमत

साहित्याचे प्रयोजन हे जसे लेखकाच्या दृष्टीने तसेच वाचकाच्या

दृष्टीनेही प्रतिपादिले जाते. वाचक साहित्याचे वाचन कशासाठी करतो,
ह्या प्रश्नाचे उत्तर शोधतानाही समीक्षकांनी विविध उपपत्ती, प्रणाली
मांडल्या आहे त. चार घटका मनोरं जन, विरं गुळा, दै नंदिन जीवनातील
ताणतणावापासून सट
ु का, स्वप्नरं जन, उद्‌बोधन, जिज्ञासातप्ृ ती, ज्ञान व
माहिती मिळविणे, दै नंदिन समस्यांवर तोडगा शोधणे, अशा अनेकविध
कारणांनी वाचक साहित्याकडे वळत असतात व काही प्रमाणात त्यांना
साहित्याकडून वरील प्रकारचे समाधान लाभतही असते तथापि
वाचकाच्या ठायी साहित्याचा आस्वाद घेण्यासाठी सहृदयता असेल व
त्याची वाङ्‌मयीन अभिरुची विकसित, संपन्न व प्रगल्भ झालेली असेल,
तरच त्याला दर्जेदार व श्रेष्ठ प्रतीच्या साहित्याच्या आस्वादातून उच्च
कोटीचा अलौकिक आनंद मिळू शकतो, लौकिक व्यवहारनिरपेक्ष
सौंदर्याची प्रचीती येते. त्याच्या जीवनविषयक जाणिवा समद्
ृ घ होऊन
आयष्ु याचा नवा अर्थ प्रत्ययास येतो. साहित्यात मानवी जीवनाचे
प्रतिबिंब पडत असते. व्यक्तिगत रीत्या प्रत्येकाचे अनुभव तसे
मर्यादितच असतात पण श्रेष्ठ साहित्यिकाने निर्मिलेल्या उच्च दर्जाच्या
साहित्यकृतीतन
ू मानवी मनाचे व जीवनाचे विस्तत
ृ , वैविध्यपर्ण
ू ,
सर्वांगीण व परिपूर्ण दर्शन घडते. अशा साहित्याच्या परिशीलनातून

71
वाचकाच्या अनभ
ु त
ू ीच्या कक्षा विस्तारत जातात. त्याला कल्पनेच्या
पातळीवर अनेकविध
प्रकारचे अनुभव घेता येतात. त्याला पूर्वपरिचित असलेल्या अनुभवांच्या
साहित्यातील दर्शनातून पुनःप्रत्ययाचा तर सर्वस्वी अपरिचित असलेल्या
अनोख्या, अद्‌भत
ु , अज्ञात, नावीन्यपर्ण
ू अशा अनभ
ु वांच्या साहित्यातील
दर्शनातून नवप्रत्ययाचा अलौकिक आनंद मिळतो. मानवी जीवनाची
अफाट व्याप्ती व खोली तसेच व्यामिश्र, बहुआयामी, नानाविध परिमाणे
त्याला साहित्याच्या परिशीलनातून जाणवतात. जीवनातील गुंतागुंतीच्या
गहनगढ
ू समस्यांवर उद्‌बोधक प्रकाश पडतो. मानवतेचे अधिष्ठान
असलेल्या नैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक मूल्यांची नव्याने जाणीव होते
व त्याची एकूण मानवी जीवनाविषयीची जाण समद्
ृ घ, प्रगल्भ बनते.
कोणत्याही सर्जनशील साहित्यातन
ू त्या त्या मानवसमह
ू ाच्या भाषेतील
व संस्कृतीतील सक्ष्
ू मता आणि प्रगल्भता व्यक्त होत असते मनष्ु य
आणि भौतिक-आधिभौतिक जग यांच्यातील संबंधांची अभिव्यक्ती होत
असते. सर्जनशील साहित्य हा खरे तर एक ज्ञानगर्भ व्यवहार असतो
आणि साहित्यसमीक्षा व वेगवेगळे साहित्यसिद्घांत आपापल्या परीने
वेगवेगळ्या उपपत्ती व अर्थनिर्णयनप्रणाली मांडून ह्या ज्ञानात्म
सर्जनशील व्यवहाराचा उलगडा करण्याचाच प्रयत्न करीत असतात.
अशा वेगवेगळ्या भूमिकांतून व दृष्टिकोनांतून जगभरातल्या वाङ्‌मयांचे
भाषिक इतिहास लिहिण्याचे प्रयत्नही आजवर वेळोवेळी झालेले आहे त.
विशिष्ट भाषेतील समग्र वाङ्‌मयकृतींचा आणि वाङ्‌मयविषयक
घडामोडींचा एका विवक्षित दृष्टिकोनातून केलेला पद्घतशीर व
परं पराधिष्ठित ऐतिहासिक अभ्यास म्हणजे वाङ्‌
मयेतिहास. साहित्याचा
हा इतिहास विशिष्ट समाजाच्या वाङ्‌
मयीन संचिताचा व त्याचबरोबर
सामाजिक-सांस्कृतिक दस्तऐवजाचा ऐतिहासिक आलेख असतो. मानवी

72
संस्कृती समद्
ृ घ करणाऱ्या ललित व वैचारिक साहित्यास लाभलेल्या
वैविध्यपर्ण
ू व व्यापक परिमाणांची कल्पना अशा वाङ्‌मयेतिहासातन
ू व
साहित्यसमीक्षेतून येऊ शकते.

प्रकरण४: उपसंहार
समारोप - .
मुलांसाठी जाणीवपूर्वक स्वतंत्र लेखन के ले पाहिजे, या कल्पनेचा प्रसार या काळात झाला. त्यास अनुसरुन
निर्मिती झाली. या काळात बालसाहित्याला कादंबरी, नाट्य, काव्य, ऐतिहासिक वा सामाजिक आशयाच्या
कथा, लोककथा, चरित्रे असे अनेक प्रकारचे धुमारे फु टले. इंग्रजी नियतकालिकांतील बालवाङ्मय-
विभागांबरोबरच, खास मुलांसाठी वा मुलींसाठी निघणारी कथावार्षिके ही लोकप्रिय झाली.बालवाङ्मयाच्या या
विकासाबरोबरच त्याच्या शास्त्रशुद्ध जडणघडणीकडेही चिकित्सक लेखकांचे लक्ष वेधले गेले.
बालमानसशास्त्र, बालांच्या मनोविकासाच्या पायऱ्या, ग्रहणशक्तीच्या कक्षा यांचा अभ्यास होऊ लागला.
कोठल्याही तऱ्हेचे अनिष्ट संस्कार मुलांच्या मनावर होऊ नयेत, यासाठी बालवाङ्मयाचे मानदंड कोणते
असावेत, हेही चर्चिले जाऊ लागले व त्यानुसार शिशू (वयोमर्यादा सु. ४ ते ८), बाल (वयोमर्यादा सु. ८ ते
१२) व कु मार (वयोमर्यादा सु. १२ ते १६) अशा तीन वयोगटांत बालवाङ्मयाच्या तीन श्रेणी कल्पिण्यात
आल्या व या तिन्ही श्रेणींकरिता स्वतंत्र वाङ्मयनिर्मिती होऊ लागली.शिशुगटातील बालवाङ्मयात सोपी आणि
अगदी छोटी वाक्ये तसेच वाक्यातील नाद, लय व ताल यांवरच विशेष भर असतो, उदा., ‘ऊ-टू ’ च्या
गोष्टीतील भाजीबद्दलची वाक्ये- 
73
निष्कर्ष -

बालसाहित्याच्या भाषेचे श्रत

ु ी मधरु ता छोटी सट
ु सट
ु ीत वाक्यरचना
वर्णन परत अचूक शब्दयोजना इंद्रिय संवेदनांचा जागवण्याची क्षमताही
वैशिष्ट्ये आपण पाहिली पुनरावत्ृ ती एखादा स्वर लांबवणे एखाद्याचा
स्वरावर विराम उद्गार प्रश्न या गोष्टींचाही बालसाहित्याच्या भाषेत
महत्त्व आहे या गोष्टीचे निरीक्षण आपण केले आहे .

74
संदर्भसूची - वागूल, देवीदास, बालवाङ्मय, पुणे. बाळ, शरयू सोहोनी, मा. के . बालमानसशास्त्र, पुणे,
१९६४.
 गो.नी.दांडक
े र : आपट्यांचा सद,ू गोपाळांचा मेळा, भिल्लवीर
कलिंग, रक्षाबंधन, व्रतसाधना, शभ
ु ंकरोती
 विजय दे वधर : प्राण्यांचा डॉक्टर
 मंगेश पाडगावकर : अफाटराव, आता खेळा नाचा, चांदोमामा,
झुले बाई झुला, फुलपाखरू निळं निळं , वाढदिवसाची भेट, वेडं
कोकरू
 माधरु ी परु ं दरे  : काकूचे बाळ, चित्रवाचन, झाडं लावणारा माणस
ू ,
बाबांच्या मिशा, राधाचं घर, वाचू आनंदे
 वसंत बापट : परीच्या राज्यात
 भा.रा.भागवत : खजिन्याचा शोध, पिझारोचे थैमान, फस्टर
फेणे(संच), ब्रम्हदे शातील खजिना, भुताळी जहाज, रॉबिनहुड,
हाजीबाबाच्या गोष्टी
 निर्मला माने : अस्वलाची शेपटी आणि गडबड गोष्टी, उं टाची
मान आणि जंमत गोष्टी, खट्याळ खलाशी आणि गडबड
गोष्टी, गाढवाचं गाणं आणि जंमत गोष्टी, घड्याळ्यातली
कोकिळा आणि गडबड गोष्टी, जादच
ू ं तळं आणि इतर गोष्टी,

75
 जादच
ू ं बटण, जादच
ू ं रबर, तल्लख मोती आणि जंमत गोष्टी,
पिंटू पेलिकन आणि जंमत गोष्टी, लाल तोंडी चोर आणि
जंमत गोष्टी, सिंहाचं उड्डाण आणि जंमत गोष्टी, सोनेरी चोच
आणि जंमत गोष्टी,
 इंदम
ु ती शिरवाडकर : उत्तम कथा
 उत्तम सदाकाळ:
 बालकादं बरी*
1)आईची माया 2) वनरानी
 बालकविता संग्रह*
1)गमंत गाणी 2)पाऊस
 बालकथा संग्रह*
1)हट्ट नको जिद्द हवी 2)खरं खोटं 3)शेरास स्ववाशेर
4)अनोखी सफर 5)पराक्रम 6)कपटी कोल्हा 7)आई 8)जशास ् तसे
9)पलायन 10)प्रेमाची चिंधी 11)कोकराची हुशारी 12)पेटलेला कड़ा
13)जादच
ू ा 19)बिनधास्त बाबू 20)पाठलाग 21)अफजल खानाचा वध
22)हुलकावनी 23)पंढरीचा चोर 24)अजोड़ त्याग 25)धाडसी बंडू
26)भुताची विहीर
 एकनाथ आव्हाड:
बालकवितासंग्रह* अक्षरांची फुले, आभाळाचा फळा, खरं च सांगतो
दोस्तांनो, गंमतगाणी, तळ्यातला खेळ, पंख पाखरांचे, बोधाई, मज्जाच
मज्जा, हसरे घर, सवंगडी, मजेदार गाणी, आनंद झुला, शब्दांची नवलाई
 काव्यकोडी संग्रह*
मजेदार जोडी, मजेदार कोडी - भाग १ व २, आलं का ध्यानात?
 बालकथासंग्रह*

76
आनंदाची बाग, एकदा काय झालं, जरा ऐकून तर घ्या, थेंबे थेंबे तळे
साचे, निष्फळ भांडण, राजा झाला जंगलाचा, खळाळता अवखळ झरा
 नाट्यछटा संग्रह*
मला उं च उडू दे
 चरित्र*
मिसाईल मॅन : डाॅ ए.पी.जे.अब्दल
ु कलाम (भाग - १ ते ४ )
 कैलास दौंड  : माझे गाणे आनंदाचे, जाणिवांची फुले
 शांता शेळके : मांजरांचा गाव
भास्कर बडे : अंजीमाय

77