J. B.

PAŠUKANiS
OPŠTA TEORIJA PRAVA I MARKSIZAM
 Naslov originala:
K o M M y H H C T H H e cK a n A K aß eM H a
CeKu,«« npaßa h rocynapcTBa
E. E. riaiuyKamic
OEIHAfl TFOPHH IIPABA H MAPKCH3M
O n b IT KPHTHKU OCHOBHbIX lOpHflllWeCKHX nOHHTHH

H3flaHne tpeTbe

Preveo s trećeg ruskog 1-danja

L ju b o m i r T a d i ć
 I. B. P A Š U K A N IS

OPŠTA TEORIJA PRAVA

I MARKSIZAM
POKUŠAJ KRITIKE OSNOVNIH PRAVNU! POJMOVA

IZDAVAČKO PREDUZEĆE
»V li S E L I N M A S I. Ii Š A«
SARAJEVO - 1953
J
 NAPOMENA PREVODIOCA

Pašukanisova »Opšta teorija prava i marksizam« pojavljuje

s e prvi put na našem jeziku u ovako potpunom obliku. Međutim,
.još prije rata je beogradski časopis »Pravna misao«, počevši od
1937 godine objavio glavne partije knjige u prevodu F. O. Maglaj-
lića. Taj prevod je očevidno vršen sa njemačkog izdanja i prepun
j e štamparskih grešaka. Danas je ova knjiga skoro nedostupna
našem čitaocu, jer je i sam časopis u kome je objavljivana postao
skoro pravi bibliotečki raritet.
O vrijednosti i sadržaju knjige mi podrobno raspravljamo u
našoj priloženoj raspravi te na ovome mjestu o tome neće biti
■govora. Napominjemo samo da je djelo u svoje vrijeme doživjelo
4 ruska izdanja, jedno njemačko (»Allgemeine Rechtslehre und
^Marxismus — Versuch einer Kritik der juristischen Grundbegriffe
— Marxistische Bibliothek, Werke des Marxismus-Leninismus,
IBand 22, Verlag für Literatur und Politik, Wien VIII — Berlin
:SW 61, 1929) i jedno englesko u zborniku »Soviet Legal Philo­
sophy«, 1951, pod naslovom »The General Theory of Law and
Marxism«.
Ovaj prevod (kao i njemački i engleski) izvršen je sa trećeg
.ruskog izdanja koje se, koliko znamo, ne razlikuje od četvrtog.
.Smatrali smo korisnim da prevedemo i predgovor njemačkom
izdanju, jer on sadrži nekoliko misli koje imaju principijelni
-značaj, a sam predgovor nije dug.
Ostaje nam još da ukažemo na neke čisto tehničke probleme
leoje smo sretali prilikom prevođenja djela na naš jezik.
Trudili smo se da zadovoljimo izvjesne zahtjeve koji se po
pravilu teško ostvaruju. Morali smo, naime, da pazimo na auten­
tičnost teksta, samosvjesnost autorovog kazivanja, s jedne strane,
-a s druge strane i na potrebu da djelo približimo duhu našeg
.jezika. Koliko smo u tome uspjeli sudiće sami čitaoci.
Dalja teškoća je bila u usklađivanju stručne terminologije.
"Tako naprimjer pojam npecnynjieHwe znači i zločin i prestup. Mi

%
smo ga prevodili već prema tome kakav njemu smisao daje sam
autor na pojedinim mjestima. Dalje, glagol olnocpeAcrzoBaTb (n.i
njemačkom vermitteln) prevodili smo pomoću neologizma »opo-
sređovati« pošto u našem jeziku nema adekvatnog izraza. Izraz
»posredovati« je posve neprikladan za ono značenje koje njemu
daje autor što se može vidjeti iz samog teksta. ltd.
U svakom slučaju se nadamo da će ova knjiga odigrati pozi­
tivnu ulogu u naporima na izgradnji jedne marksističke teorije
prava i da će jednako pretstavljati interesantnu lektiru kako z.t
ljude koji se bave pravom kao svojom specijalnošću, tako i za
sve one koji se interesuju marksističkom naukom uopšte.
Sarajevo, novembra 1957 g.
Prevodilac

6
 TEORIJA J. B. PASUKANISA I NEKI PROBLEMI
MARKSISTIČKE TEORIJE PRAVA

I
UVODNE PRIMJEDBE

Prevodeći Pašukanisovu »Opštu teoriju prava i mark­

sizam« na naš jezik osjećamo se obaveznim prema čitao­
cima da im pružimo neka obavještenja i objašnjenja kako
u pogledu same sadržine djela tako i u pogledu njegove
sudbine. Bez toga, vjerovatno, samo djelo ne bi moglo da
odigra onu ulogu koja mu objektivno pripada.
Onaj ko je navikao da u standardnim pravnim udžbe­
nicima i monografijama, a naročito u tzv. enciklopedijama
prava, nalazi gotove odgovore na praktična pitanja koja
postavlja »pravni život« može, vjerovatno, da se iznenadi
pa i razočara kada otvori Pašukanisovu knjigu. On će tamo
da nađe umjesto spremljenih odgovora potrebnih »pravnoj
praksi« sve same probleme koji se sastoje iz niza nepo­
znanica, iz niza znakova pitanja. Umjesto efikasnih uput-
stava koja pomažu u rješavanju »konkretnih slučajeva«
susrešće se sa kritikom pravnih pojmova, koje jurispru­
dence a stoljećima upotrebljava i sa kojima više ili manje
spretno barata. Pravnika praktičara, koga je naročito bri­
žljivo odgajala buržoaska epoha u uvjerenju da je pravo
sve, da je ono »jedini istinski pokretač«, »vječna istina«
i pravi instrument modernog života, ova knjiga ne samo
što neće zadovoljiti nego može da mu izgleda kao neka
vrsta huljenja na osvještane principe pravde i pravičnosti.
To neće biti nimalo čudnovato ako se zna da su Pašukani-
sovi pogledi nastali u jednoj revolucionarnoj buri i bili u
cjelini izgrađeni na kritici tradicionalne pravne teorije.

7
 Međutim, onaj koji je usvojio — kako bi to rekao
sovjetski pravni teoretičar ranog perioda Stučka — način
mišljenja Marksa i Engelsa o kapitalu kao društvenom
odnosu, taj će odmah shvatiti i Pašukanisovu teoriju
prava, njene prednosti i njene nedostatke.
Dok savremena pozitivističko-empiričarska teorija
prava, koja danas tako suvereno dominira i na Zapadu i
na Istoku, polazi od jedne sumarne i deskriptivne defi­
nicije prava kao skupa pravnih normi koje država propi­
suje i daje im svojom prinudom obaveznu snagu, Pašu-
kjpnis se, naprotiv, i ne trudi da pruži neku čvrstu defi­
niciju prava, nego, štaviše, ističe da se »takav složeni po­
jam kao što je pravo ne može iscrpsti po pravilima školske
logike per genus et differentia specifica«. Ali biće u za­
bludi svaki onaj koji misli da Pašukanis izbjegava da od­
redi suštinu prava.
Postavlja se onda pitanje: kojim se metodom služi
ovaj naučnik i u čemu je bitna razlika njegove teorije od
takoreći opšte usvojenih definicija prava kojima se služi
pravni pozitivizam? Ovako formulisano pitanje može da
se proširi sa dva potpitanja: 1) da li se tradicionalna pravna
nauka može prihvatiti kao nauka o pravu par excellence,
što eksplicitno ili prećutno smatra većina savremenih teo­
retičara prava ili, pak, objašnjenje prava treba tražiti na
drugom mjestu i 2) kakav je u tom pogledu stav naučnog
socijalizma?
Jedan od najznačajnijih pretstavnika savremenog
norma ti vističkog shva tanja prava, Hans Kelzen, nedvo­
smisleno se izjašnjava u prilog tradicije: »Tokom dve hi­
ljade godina, kaže on, to je ustvari bio jedini način pri-
laženja fenomenu prava pored čisto istoriskog prilaženja,
i nema nikakvog razumnog razloga zbog koga bismo bili
dužni da odreknemo ime »nauke« toj neprekidnoj tradiciji
intelektualnog obrađivanja prava«1). I naš istaknuti teo­
retičar prava, akademik i profesor Ivo Krbek definiše
pravo kao »skup određenih pravila društvenog ponašanja,
za razliku od drugih normi ili pravila društvenog pona­
*) Hans Kelzen — »Opšta teorija prava i države«, izd. Arhiva
za pravne i društvene nauke, Beograd, 1951, str. 164.

8
 šanja, skup pravnih normi«2), a profesor Radomir Lukić
u svojoj »Teoriji države i prava« smatra da je pravna
norma najhitniji element prava i da se pravo sastoji iz
skupa pravnih normi3). Po suštini isto gledište ima većina
naših teoretičara prava i u tom pogledu između njih nema
bitne razlike u mišljenju.
Postoji, međutim, kao izuzetak, ali i kao snažna ten­
dencija, pokušaj sociološkog objašnjavanja prava. Ovdje
ćemo navesti mišljenja poznatog romaniste i pravnog so­
ciologa Anri Levi-Brila (Henri Levy-Bruhl), koji u svojim
»Sociološkim aspektima prava« podvlači da pravo još nije
»prestalo da izgleda jednom misterioznom i neke vrste
užasnom oblašću« i da, ako se shvati ova istina, metod
koji ispituje materiju prava ne bi mogao da se razlikuje
od onih koji se primjenjuju u drugim društvenim nau-
kama. Na taj način bi, misli Levi-Bril, pravo izgubilo
»svoj ezoterički karakter«4).
Levi-Brilova koncepcija je, nema sumnje, veoma in­
teresantna, ali ni ona, kao refleks Dirkemove škole, ne
ostaje dosljedna svojoj polaznoj orijentaciji budući da se
za nju predmet sociološkog proučavanja prava iscrpljuje
u proučavanju prava kao obaveze.
Sto se tiče drugog potpitanja, valja primijetiti da je
teško naći ijednu oblast naučnog ispitivanja na području
društvenih nauka u kojoj postoji toliko kontroverzi i ne­
slaganja među teoretičarima koji se izjašnjavaju za mark­
sizam, kao što je to oblast proučavanja prava. Ovo dolazi
utoliko više do izražaja ukoliko iza nas stoji jedan čitav
balast konfuzije koju nam je bliska politička istorija
radničkog pokreta ostavila u nasljeđe. Upravo politički
razlozi, t. j. određeni politički i ideološki kurs, a ne toliko
razlozi naučne, teoretske prirode, doprinijeli su toj okol­
nosti da marksisti još nisu sasvim načisto šta se sve pod­
razumijeva pod pojmom prava. Ti razlozi su bili odlučni
J) Uporedi: »Prilog teoriji o pojmu prava«, Rad Jugoslavenske
akademije znanosti i umjetnosti, knjiga 288, Zagreb, 1952, str. 29.
3) D-r Radomir Lukić — »Teorija države i prava«, II dio, izd.
»Naučne knjige«, Beograd, 1954, str. 69. Istovjetan stav zastupa
profesor Lukić i u drugom izdanju svoje knjige od 1957 godine.
*) Uporedi: Henri Lćvy-Bruhl, »Aspects sociologiques du dro­
it«, Petite biblioteque sociologlque internationale sous la direction
<TArmand Cuvillier kd. Marcel Riviere et Cie, Paris, 1955, p. 7.

9
pri likvidiranju Pašukanisove teorije, te o njima treba od
samog početka voditi računa, a naročito ukoliko se radi
0 sudbini koju je ova teorija doživjela5).
U takvoj situaciji ne ostaje nam na raspoloženju ni­
kakva druga mogućnost da se približimo istini izuzev
obraćanja na klasičnu literaturu naučnog socijalizma. Da
bismo, dakle, odgovorili na pitanje u čemu se sastoji metod
Pašukanisove teorije i njena razlika od vladajućih teorija
pravnog pozitivizma, mi smo prinuđeni da postavimo pi­
tanje da li je teorija prava koja polazi sa pozicija naučnog
socijalizma uopšte kritika buržoaskih pravnih teorija, a
ako jeste, da li ona teži samo za popravljanjem nekih
»slabih« mjesta u tim teorijama; da li je ona neke vrste
»marksistička jurisprudencija«0) ili je to, pak, radikalna,
suštinska kritika jurisprudencije? Ovo pitanje može i pro­
stije da se formuliše i to na sljedeći način: postoji li, i ako
') Jevgenij Bronislavovič Pašukanis se rodio 1890 godine u
mjestu Starica u Tverskoj guberniji. Kao naučnik i pravni pisac
istakao se tek poslije Oktobarske revolucije i to najprije u svojstvu
naučnog saradnika Socijalističke (kasnije Komunističke) akade­
mije, da bi kasnije bio izabran za njenog člana i poipretsjednika.
Njegov rad »Opšta teorija prava i marksizam« pojavio se prvi put
1924 godine i doživio je četiri ruska, jedno njemačko 1 jedno engle­
sko izdanje. U »Maloj sovjetskoj enciklopediji« (tom VI, Moskva
1931 g., str. 362) stoji da taj rad pretstavlja vrijedan doprinos
marksističkoj nauci o pravu. »Oslanjajući se, piše tamo, na Mark-
sovu analizu odnosa robne razmjene, Pašukanis utvrđuje duboku
vezu forme prava i forme robe ispitujući uporedo njen odraz u
osnovnim pravnim pojmovima (pravni odnos, vlast itd.)«. 1928 go­
dine izišao je prvi tom Pašukanisovog velikog rada »imperijalizam
1 kolonijalna politika«, a 1935 g. njegov rad o međunarodnom
pravu. Počevši od 1930 g. započela je oštra kritika Pašukanisove
(a s njim uporedo i Stučkine) teorije prava i drZave, no uprkos
tome uticaj Pašukanisa je ostao i dalje znatan sve đo 1937 godine,
kada se (20 januara) pojavio jedan napis u »Pravdi«, koji je značio
definitivnu likvidaciju Pašukanisa. Iza toga slijedio je čitav niz
na brzinu pripremljenih konferencija na kojima je Visinski dobio
zadatak da se definitivno obračuna sa Pašukanisom. o čemu će
biti govora u daljem izlaganju. U proljeće 1956 godine »Vjesnik
Akademije nauka SSSR« objavio je rehabilitaciju Pašukanisa, Kri-
lenka i drugih pravnika marksista, čiji se trag bio potpuno izgubio
1937 g., u doba poznatih »čistki«.
®) U svom referatu »Uloga procesualnih zakona u socijalistič­
koj državi radnika i seljaka« (Upor. A. Vyšinskij — »K položeniju
na fronte pravovoj teoriji«, juridičeskoe izdateljstvo NKJU SSSR,
Moskva, 1937, s. 48) Višinski podvlači da jurisprudencija i jeste
nauka o pravu.

10
postoji u čemu se sastoji, specifičnost marksističke teorije
prava u poređenju sa drugim pravnim teorijama i da li
je ta specifičnost kvalitativne prirode?
U traženju odgovora na to pitanje mi se odmah su­
srećemo sa nizom teškoća. Klasici marksizma nisu mnogo
pisali o problemima prava, te bi prosta reprodukcija nji­
hovih pogleda sasvim malo mogla da nam pomogne. Po­
stoji čitav niz mogućih objašnjenja za ovakav njihov stav,
od kojih je, svakako, najvažnije ono objašnjenje koje su
sami Marks i Engels toliko puta navodili da oni nisu ni­
kada imali namjeru da od svojih pogleda prave jedan
završen sistem koji bi odgovarao, poput onog Hegelovog,
svim vremenima i prilikama7).
Ali ovo objašnjenje nikako ne kaže da Engels i Marks
nisu imali svoje određeno mišljenje o problemima prava
pošto bi čitav niz stavova, rasutih u njihovim djelima, to
efikasno demantovao. Upravo ti stavovi nas i obavezuju
na jedan mnogo teži napor, napor koji se, podvlačimo po­
novo, ne iscrpljuje u prostoj rekonstrukciji tih stavova
nego u jednom logičkom sređivanju materijala koje mora
voditi računa o cjelini marksističke koncepcije društva.
Cjelina marksističke koncepcije prava se, dakle, ne može
shvatiti samo iz djela u kojim je najviše i neposredno
zahvaćen problem prava, nego mora prvenstveno voditi
računa o cjelokupnom opusu klasika, a naročito, da se
poslužimo Lenjinovim riječima, o logici »Kapitala«.
Dakle, samo naučna rekonstrukcija misaone evolucije
Marksa i Engelsa od njihovih prvih filozofskih radova, na­
ročito onih koji su objavljivani u »Njemačko-francuskim
godišnjacima«, do »Kapitala«, može da nam pruži odgovor
na pitanje u čemu se sastoji suština marksističke teorije
prava. Mi, naravno, u ovom prigodnom radu ne možemo
ulaziti u sve finese ovog složenog problema, ali zato mo­
žemo i moramo obilježiti, bar u glavnim potezima, one
puteve kojima bi, po našem mišljenju, trebalo u početku
ići i precizirati određene zaključke koji iz toga mogu da
budu izvedeni.
7) Nije li u tom stavu možda sadržan implicite i njihov pogled
na pravo? Jer ako je filozofija prava sačinjavala jedan od glavnih
dijelova u sistemima velikih filozofa kao što su Hegel i Fihte (Kant
manje), u Marksovom shvatanju istorije, koje isključuje svaki
dogmatizam, nije bilo mjesta za pravnu dogmatiku.

11
 n
GDJE POČIVA SUSTINA MARKSISTIČKE TEORIJE PRAVA

Sredinom četrdesetih godina prošlog vijeka, studira­

jući upravo Hegelovu filozofiju prava i spremajući se za
kritiku ove filozofije, Marks je došao do svog epohalnog
otkrića o materijalističkom shvatanju istorije. U težnji da
objasni pitanja države i prava, Marks je otkrio da se ta
pitanja ne mogu objasniti u cjelini dok se ne objasni cje­
lina društvenih odnosa, u kojima pravo i država pretstav-
ljaju samo jedan dio. Ovdje se ponovilo ono isto što se
kroz istoriju nauke često događalo: naučnik postavlja sebi
jedan određeni cilj istraživanja, a dopre do drugog ili do
sasvim drugog rezultata. Tako je i Marks sebi postavio
zadatak da ispita političke i pravne ustanove kao takve,
ali je došao do zaključka koji je cjelokupno njegovo dalje
istraživanje usmjerio u drugom pravcu8). Ovaj svoj za­
ključak Marks koncizno formuliše u svom znamenitom
predgovoru »Kritici političke ekonomije« (u daljem tekstu
samo »Predgovoru«), koja se pojavila 1859 godine: »Prvi
rad koji sam preduzeo radi rješavanja sumnji koje me
bejahu ophrvale bio je kritički pregled Hegelove filozo­
fije prava, rad čiji je uvod izišao u »Deutsch-französische
Jahrbücher«, izdatim u Parizu 1844 godine. Moje je istra­
') Ne treba zaboraviti da je Marksov rad o kritici Hegelove filozo­
fije prava ostao nezavršen i da je objavljen samu uvod u »Nje-
mačko-francuskim godišnjacima«. U svojim »Ekonomsko-filozof-
skim rukopisima« Marks povodom toga kaže da je u »Njemačko-
francuskim godišnjacima« najavio kritiku nauke o pravu i državi
u obliku kritike Hegelove filozofije prava, ali da se pri izradi za
štampu pokazalo da je miješanje kritike koja je bila upi'avljena
samo protiv spekulacije sa kritikom različitih materija skroz ne­
prikladno miješanje koje zaustavlja razvitak i otežava razumije­
vanje. Osim toga, podvlači Marks, bogatstvo i različitost predmeta
koje treba obraditi dozvolili bi samo na potpuno aforistički način
zbijanje u jedan spis, kao što bi takav aforistički prikaz proizveo
privid proizvoljnog sistematiziranja. Marks obećava da će u razli­
čitim samostalnim brošurama obraditi jednu za drugom kritiku
prava, morala i politike i da će zatim pokušati da u jednom
posebnom radu pruži vezu cjeline i kritiku spekulativne obrade
toga materijala. Nažalost, sem materijala o kritici Hegelove filo­
zofije državnog prava koji pretstavlja literarnu zaostavštinu, Marks
nije uspio da izvrši svoje obećanje (Upor. »Rani radovi«, izd. »Kul­
ture«, 1953, str. 147).

12
živanje dovelo do rezultata da se ni pravni odnosi, ni oblici
države ne mogu razumeti ni iz sebe samih, ni iz takozva­
nog opšteg razvitka ljudskog duha, nego da im je koren,
naprotiv, u materijalnim životnim odnosima, čiju je celo-
kupnost Hegel, po primeru Engleza i Francuza XVIII
veka, obuhvatio imenom »građansko društvo«, a da se
anatomija građanskog društva mora tražiti u političkoj
ekonomiji«9).
Iako ovo mjesto, koje je tako često navođeno, ne daje
baš nikakvog povoda za nesporazume, ako imamo u vidu
pregled Marksovih djela, bilo je, nažalost, pogrešno tu­
mačeno i to ne samo od strane građanskih teoretičara nego
i od mnogih marksista. Mnogi su ovaj stav analizirali iz­
dvajajući ga iz konteksta marksističke misli i to najčešće
zato što nisu uzimani u obzir oni radovi koji logički i vre­
menski prethode Marksovoj »Kritici političke ekonomije«.
Zbrci, koja je tako nastala, doprinijela je i činjenica da
neka djela klasika marksizma nisu bila objavljena dugi
niz godina poslije njihove smrti. Takav je naročito slučaj
sa »Njemačkom ideologijom«. A baš u tim djelima je data
kritika buržoaskih političkih i pravnih teorija i njihovih
metoda saznanja, kao i ona polazna metodološka orijen­
tacija koja je nužna za stvaranje potpune pretstave o ka­
rakteru marksističke teorije prava. Djela kao što su »Nje­
mačka ideologija«, »Sveta porodica«, »Jevrejsko pitanje«
itd. pretstavljaju onu neophodnu nit bez koje se gubi lo­
gička veza koja rasvjetljava suštinu čitavog problema
uopšte, a navedenog stava iz »Predgovora« posebno. Tako
napr., u »Predgovoru« Marks govori o »građanskom dru­
štvu« kao o cjelokupnosti materijalnih životnih odnosa a ne
daje objašnjenje šta on pod tim pojmom podrazumijeva.
Ali ako se obratimo »Njemačkoj ideologiji«, mi ćemo do­
biti punu odredbu ovog pojma: »Građansko društvo obu­
hvata čitavo materijalno saobraćanje individuuma unutar
određenog stupnja razvitka proizvodnih snaga. Ono obu­
hvata čitav trgovački i industriski život jednog stupnja i
utoliko prelazi državu i naciju, iako ono, s druge strane,
spolja mora isticati nacionalnost a iznutra organizirati
kao država. Riječ građansko društvo pojavila u osam­
*) Karl Marx: »Prilog kritici političke ekonomije«, izd. »Kul­
ture«, 1956, str. 8.

13
naestom stoljeću, kada su se odnosi vlasništva već izvukli
iz antičke i srednjevjekovne zajednice. Građansko društvo
kao takvo razvija se tek sa buržoazijom; s istim imenom
neprestano je označavana društvena organizacija, koja se
razvija neposredno iz proizvodnje i saobraćanja i koja u
sva vremena čini bazu države i ostale superstrukture«10).
Mi ćemo imati priliku da se još jedanput vratimo
analizi ove definicije pošto je ona neobično važna kako
za preciziranje marksističkih socioloških pojmova uopšte
tako i za političku i pravnu teoriju marksizma posebno.
Zasada utvrđujemo da Marks, suprotno tadašnjim vlada -
jućim pogledima filozofa koji su državu i pravo uzimali
kao zasebne pojave i kao takve ih ispitivali (»iz sebe s a ­
mih«) ili su ih, pak, ispitivali u sklopu »opšteg razvitka
ljudskog duha«, — ove pojave uzima kao posebne manife­
stacije totaliteta društvenih odnosa, čija anatomija, skelet,
počiva u političkoj ekonomiji.
Ako pokušamo utvrditi koji su to metodi saznanja
kojima se Marks i Engels suprotstavljaju, onda ćemo vid­
jeti da se tu radi prvenstveno o ideološkom i empiriskom
metodu. Tako napr., u »Antidiringu« i »Njemačkoj ideo­
logiji« Marks i Engels definišu ideološki i aprioristički
metod saznanja kao misaoni postupak prema kome je
odnos pojma i predmeta, subjekta i objekta, postavljen
skroz spekulativno. Ovaj metod ne polazi u svojim ana­
lizama od realnosti, od stvarno postojećih ljudi i njihovih
odnosa, nego od pojmova kao takvih, od misaonih kate­
gorija (najčešće vještački konstruisanih) pa na osnovu njih
donosi svoje sudove o postojećoj stvarnosti ili ovu stvar­
nost čak nikako ne uzima u razmatranje. Tako pojmovi
kao prazne apstrakcije (»čovjek uopšte«, »društvo uop­
šte«) postaju samostalnim suštinama, odvojenim od života
i istorije, te umjesto naučne analize realnog procesa ži­
vota dolazi skup mrtvih apstrakcija, hipostaziranih poj­
mova. Umjesto nauke o stvarnim ljudima mi u ideološkoj
interpretaciji dobij amo učenje o idejama kao takvim. Ako
u svemu tome ima nekog kretanja, onda se ono dešava
samo u sferi »čistih misli«, poput hegelijanskog »samo-

I0) Marx i Engels: »Rani radovi«, str. 303.

14
kretanja pojma« ili »apsolutne ideje«. Na taj način nam
ideologija daje izopačenu i mistifikovanu sliku stvarnosti.
Porijeklo ideologije kao tipičan primjer otuđenja dru­
štvene svijesti Marks i Engels nalaze u velikoj društveno]
podjeli rada na umni i fizički. »Počevši od tog trenutka,
svijest može stvarno uobraziti da je ona nešto drugo nego
svijest o postojećoj praksi, da može stvarno nešto da pret-
stavlja, a da ne pretstavlja ništa stvarno — od tog tre­
nutka svijest može da se emancipira od svijeta i da pređe
na stvaranje »čiste« teorije, teologije, filozofije, morala
itd.«11). Klasici ovdje ne pominju izričito pravnu teoriju,
ali se to samo po sebi razumije.
Otkrivajući smisao ideološkog fenomena kao defekt­
nog metoda saznanja stvarnosti, klasici pokazuju da su
istovremeno svjesni da sama kritika ideološke spekulacije
nije dovoljna. Oni su iza sebe imali jednu volterijansku
prosvjetiteljsku epohu i sasvim je prirodno što nisu išli
za tim da »popravljaju« svijet time što bi prosto poprav­
ljali pogrešne ideje o tom svijetu. Mijenjati ideje o svijetu
nezavisno od okolnosti i društvenih, klasnih odnosa, koji
ih proizvode i na čijem tlu one rastu, značilo bi jednoj
ideologiji suprotstavljati drugu ideologiju, voditi borbu
protiv posljedica a ne protiv uzroka izopačenih ljudskih
pretstava o svijetu. Ako »svijest ne može nikada biti ništa
drugo nego svjesno biće, a biće ljudi je njihov stvarni ži­
votni proces«12), onda kritika otuđene društvene svijesti
mora da bude fundirana sa kritikom otuđenog društvenog
bića, stvarnog životnog procesa ljudi, građanskog društva.
Drukčije rečeno, ako na idejnom planu sociologija treba
da zamijeni ideologiju, onda u stvarnom životu socijali­
stičko društvo treba da zamijeni buržoaski oblik građan­
skog društva, budući da se »stvarni svijet ne pobija bor­
bom samo protiv fraza toga svijeta«13). Ova druga vrsta
kritike za Marksa jeste praktična ljudska djelatnost, re-
") Ibid., str. 298.
") Ibid., str. 293.
13) Ibid., str. 287. »U stvarnom životu, vele Marks i Engels,
gdje prestaje spekulacija, počinje dakle stvarna pozitivna nauka,
prikazivanje praktične djelatnosti, praktičnog procesa razvitka
ljudi. Fraze o svijesti prestaju, na njihovo mjesto mora da stupi
stvarno znanje« (Ibid., str. 294).

15
volueionarno m ijenjanje ljudi i prilika. Na "taj način
marksizam prenosi čitav problem predmetne istinitosti
ljudskog mišljenja iz oblasti »čiste« teorije u oblast prak­
tične čovjekove djelatnosti, a u kritici ideologije postavlja
temelje svoje nauke o društvu.
Suprotno svakoj spekulaciji, marksistička analiza po­
lazi od materijalističke pretpostavke da nešto mora po­
stojati u stvarima i društvenim odnosima prije nego što
postoji u glavama i idejama ili, ako to dosljedno primi­
jenimo u oblasti prava, onda, po riječima Pašukanisa,
»pravo kao forma postoji ne samo u. glavama i teorijama
učenih jurista. Ono ima paralelno realnu istoriju koja se
odvija ne kao sistem misli, nego kao osobeni sistem od­
nosa«.
K arakter ovog metoda analize Engels je nedvosmi­
sleno ocrtao u svojoj »Dijalektici prirode« povlačeći ra­
zliku između objektivne dijalektike, koja vlada u čitavoj
prirodi, i subjektivne dijalektike ili dijalektičkog mišlje­
nja, koje je odraz sveopštosti kretanja u prirodi. To su
ona »dva reda zakona« o kojima takođe Engels govori u
»Ludvigu Fojerbahu«14). I kada pojedini teoretičari koji
hoće da se nazivaju marksistima poput mnogih ideologa
svode oblast prava samo na područje nadgradnje (a pod
nadgradnjom shvataju ideologiju), onda se postavlja pi­
tanje da li smo se time imalo pomakli naprijed od onih
pravaca mišljenja koji smatraju da se pravo može obja­
sniti »iz sebe samog« ili »iz takozvanog opšteg razvitka
ljudskog duha«? Oni vjerovatno bona fide žele da iz­
bjegnu padanje u »ekonomizam« i vulgarni materijalizam,
da pokažu kako oni nisu protiv »aktivne uloge svijesti«,
a ustvari se samo bore protiv naučne, sociološke interpre­
tacije prava.
K ritikujući one pravne teoretičare koji su suštinu
prava vidjeli čas u tzv. »slobodnoj volji« čas u državnoj
sili, Marks i Engels sasvim određeno podvlače da su i
država i volja proizvod stvarnih odnosa među ljudima na
“ ) Engels: »Dijalektika prirode«, izd. »Kulture«, 1951, str. 216.
Uporedi takođe: Engels — »Ludvig Föjerbah i kraj klasične nje­
mačke filozofije«, izd. »Kulture«, 1947 g., str. 41. Tamo Engels
podvlači da je dijalektika pojmova samo svjestan odraz dijalektič­
kog kretanja stvarnog svijgta.

16
 određenom stepenu njihovog istoriskog razvitka. »Ti
•stvarni odnosi nisu niukoliko stvoreni od državne vlasti
nego obrnuto, oni sami grade njenu silu. Pored toga što
■oni koji vladaju u takvim odnosima individua treba da
konstituišu svoju silu u vidu države, oni treba da pripišu
svojoj volji, uslovljenoj datim određenim odnosima, sve-
■opšti izraz u obliku državne volje, u obliku zakona, izraz
čiji je sadržaj uvijek dat odnosima ove klase, kako to na­
ročito jasno potvrđuju privatno i krivično pravo. Isto kao
što od njihove idealističke volje ili samovolje ne zavisi
težina njihovih tijela, tako od njih ne zavisi ni to što oni
ostvaruju svoju sopstvenu volju u formi zakona, čineći je
istovremeno nezavisnom od lične samovolje svakog poje­
dinog individuuma među njima«15). Razvijajući ovu misao,
Marks i Engels daju precizan odgovor na pitanje kako
nastaje sama forma zakona: »Njihovo lično gospodstvo
treba istovremeno da se konstituiše kao opšte gospodstvo.
Njihova lična sila se zasniva na životnim uslovima koji se
razvijaju kao opšti za mnoge individuume čije očuvanje
oni, u svojstvu vladajućih individuuma, treba da utvrde
protiv drugih individuuma i to uslova kqji su stvarni za
sve. Izraz te volje uslovljen opštim interesima jeste zakon.
Upravo samoutvrđivanje jednog od drugog nezavisnih in­
dividuuma i utvrđivanje njihove sopstvene volje, koje je
■na toj osnovi neizbježno egoistično u njihovim uzajamnim
<odnosima, čini neophodnim samoodricanje u zakonu i u
pravu, samoodricanje u izuzetnom slučaju i samoutvrđi­
vanje njihovih interesa u srednjem, tipičnom slučaju .. .«
(podvukao Lj. T.)10). Ova misao u sebi sadrži objašnjenje
Marksovog stava iz »Predgovora«, gdje se kaže da ljudi
•stupaju u odnose proizvodnje koji su nezavisni od njihove
volje, ili »što je samo pravni izraz za to«, odnose svojine.
Politički i pravni odnosi, država i pravo, jesu samo poslje­
dica tih društvenih odnosa u kojima se sukob privatnih
interesa, koji nastaje na bazi privatnosvojinskih odnosa,
može da rješava putem »samoodricanja u zakonu i u pra­
vu«. Forma zakona kao pravna forma pretstavlja, dakle,
samo izuzetan, tipičan slučaj samoodricanja inače egoistič-*2
,5) Uporedi: Marks i Engels — Djela (na ruskom), tom IV,
str. 310.
“J Ibid., str. 310 i dalje.
2 — J. B. Pašu kaniš: Opšta te o rija prav a 1 m arksizam
17
nih individuuma, jedini oblik njihove društvene veze koja
se ostvaruje putem države. Marks ovdje očigledno ima
u vidu kapitalističko društvo u fazi njegove slobodne
konkurencije, čiji je životni princip egoizam, sukob pri­
vatnih interesa i konkurencijom razdvojenih individuuma.
Posebni klasni interes buržoazije, koja ovom društvu daje
svoj pečat kako u načinu proizvodnje tako i u socijalnim
odnosima i u idejama, dobij a putem političkih i pravnih
ustanova opšti oblik. Društvena povezanost dobija karak­
ter otuđene sile u obliku države i njenih zakona. Država
nije stvarna ljudska zajednica nego »surogat« i »iluzorna
zajednica«, ali istovremeno i jedini način koji je moguć u
uslovima razjedinjenosti socijalnog organizma buržoaskog
društva. »Ovo čvrsto utvrđivanje društvene djelatnosti,
ova konsolidacija našeg vlastitog proizvoda u neku pred­
metnu silu nad nama, koja izmiče našoj kontroli, koja se
kosi sa našim očekivanjima, poništava naše račune, to je
jedan od glavnih momenata u dosadašnjem historijskom
razvitku i baš iz te protivrječnosti posebnog i zajednič­
kog interesa (podvukao Lj. T.) prima zajednički interes
samostalan oblik u vidu države, odijeljen od stvarnih po­
jedinačnih i zajedničkih interesa, a istovremeno u obliku
iluzorne zajednice, ali uvijek na realnoj bazi veza, koje
postoje u svakom porodičnom i plemenskom konglome­
ratu; veza po mesu i krvi, jeziku, podjeli rada u većem
razmjeru i ostalim interesima — a osobito, kao što ćemo
kasnije pokazati, na osnovu interesa klasa već uvjetovanih
podjelom rada, koje se izdvajaju iz svake takve gomile
ljudi, od ^ oih jedna vlada svima drugima«17).
Momi i otuđenja (osamostaljenja) prava i države je
na taj nrcin jasno podvučen. Nasuprot opštem stavu ideo­
loga koji nisu uvažavali vezu političkih i pravnih ustanova
sa opštim tokom razvitka društva, što su moment »objekti­
viran ja« ideologije uzimali kao tačku od koje treba početi
nezavisno od toga kako je tekao stvarni proces toga objek-
tiviranja, — Marks i Engels neprekidno insistiraju na toj
vezi i nju ilustruju na nizu istoriskih primjera. Oni siste­
matski ukazuju da politika i pravo nisu sami sebi uzrok,
nego da njihovo »mjesto rođenja« treba tražiti u društve­
nom biću. A šta može drugo da bude društveno biće u
*7) Rani radovi, str. 300.

18
klasnom društvu nego samo »građansko društvo« kao
»cjelokupnost materijalnih životnih odnosa«. Ukoliko izu­
čavanje političkih i pravnih institucija računa sa pozitiv­
nim znanjem, a ne sa spekulacijom i prostim logicizira-
njem, ono mora da polazi od tog osnovnog pojma (građan­
skog društva) i da u njegovoj analizi otkriva mjesto i
ulogu prava i države. Ideološki metod proučavanja prava
i države baš zato što je ideološki — što jurističke i poli­
tičke kategorije, koje su nastale na određenom stepenu
društvenog razvitka, shvata kao kategorije uopšte, — po-
smatra ove društvene ustanove kao ostvarenja vječitih
zakona, postulata koji su nezavisni od čovjeka i od razvitka
čovječanstva. Ustvari sve te kategorije imaju svoj raison
d’etre samo u određenim epohama, a ako im se daje ste-
pen zakona, onda su one samo »istoriski zakoni«, zakoni
koji važe samo »za izvjestan, određen stupanj razvitka pro­
izvodnih snaga«.
Ali mi smo već došli na područje marksističke socio­
logije pa se zato postavlja pitanje njene veze i njenog
razgraničenja sa političkom ekonomijom. Naime postavlja
se pitanje da li se marksistička sociologija može reducirati
na političku ekonomiju budući da Marks u »Predgovoru«
ističe da »anatomija« građanskog društva počiva u politič­
koj ekonomiji. Ako pokušamo da razgraničimo ove dvije
nauke, onda se postavlja kao prethodno pitanje da li se
u ekonomskom odnosu iscrpljuju svi drugi društveni od­
nosi ili, pak, taj odnos igra neku drugu ulogu?
Izjašnjenje o ovom pitanju postaje nužno naročito
ukoliko se radi o određivanju suštine marksističke teorije
prava. Zato moramo pobliže analizirati Marksov pojam
građanskog društva i pokazati u kom smislu on pretstavlja
osnovni pojam marksističke sociologije i u kakvom odnosu
on stoji sa marksističkom teorijom prava.
U definiciji građanskog društva, koju smo citirali u
početku svoga rada, kaže se da se izraz »građansko dru­
štvo« javlja u XVIII vijeku, kada su se svojinski odnosi
već izvukli iz antičke i srednjevjekovne zajednice i da re­
alni razvoj građanskog društva protiče tek sa buržoazi­
jom. Ova misao, doslovno protumačena, znači da se gra­
đansko društvo par exellence (»građansko društvo kao
takvo«) poklapa sa buržoaskim, kapitalističkim društvom.
2*
19
Znači li to da građanskog društva, po Marksu, nije bilo u
ranijim formacijama kao što su ropstvo i feudalizam? Ako
zaključujemo logički, a ne uprošćeno i mehanički, onda
ćemo lako shvatiti da građansko društvo postoji takođe i
u pretkapitalističkim formacijama, ali, doduše, sa svojim
specifičnim i još neizraženim obilježjima kakva posjeduje
buržoasko društvo. Ovo i sam Marks potvrđuje kada upo-
ređuje feudalizam i kapitalizam. »Staro građansko dru­
štvo, piše Marks u svom »Jevrejskom pitanju«, imalo je
neposredno politički karakter, tj. elementi građanskog ži ­
vota, kao naprim jer posjed ili porodica, ili način rada, bili
su uzdignuti do elemenata državnog života u obliku vla­
sništva, staleža i korporacija«18). U istom radu Marks
podvlači da buržoaski oblik građanskog društva nasuprot
feudalizmu, izgrađenom na principu prava-privilegije,
ističe društveni odnos subjekata prava koji je izgrađen na
principu pravne jednakosti i odvajanju političke sfere
društva — države. Ovaj proces istoriske evolucije građan­
skog društva, koji je naročito interesantan za pravnu teo­
riju, prate Marks i Engels u »Njemačkoj ideologiji« na
prim jeru privatne svojine i to počevši od robovlasničkog
društva pa sve do kapitalizma.
Evolucija svojinskih odnosa kretala se od plemenske
svojine — kao najstarijeg i najnerazvijenijeg oblika —
preko antičke državne i opštinske svojine,' staleške, cehov­
ske i korporativne svojine, do razvijenog ili čistog oblika
svojine, do pokretne privatne svojine, sposobne za brzu i
elastičniju razmjenu, za sticanje i otuđivanje, kakva je po
svojoj prirodi buržoaska privatna svojina. Ali već u antici,
uporedo sa njoj svojstvenim svojinskim oblicima, razvi­
jala se i pokretna, a kasnije i nepokretna privatna svo­
jina. Međutim taj razvitak pretstavlja »otstupanje od
norme«. Primjer ovakvog razvitka pretstavlja Licinijev
zakon o zemlji.
Prava privatna svojina počinje kod starih kao i kod
modernih naroda sa pokretnom privatnom svojinom (do­
minium ex iure Quiritum), a ovaj oblik pretpostavlja ra ­
zvijeno tržište. Zato Marks i Engels izvode nastanak pri­
vatnog prava iz nastale privatne svojine, koja se razvila
i7- raspadanja prirodne zajednice. Ali dok rimski oblik pri­
*") Ibid., str. 62.

20
 vatne svojine i privatnog prava nije imao daljih industri-
skih i komercijalnih posljedica budući da je način proiz­
vodnje ostao isti — dakle robovlasnički —, kod modernih
naroda' ovaj razvoj je stupio sa raspadanjem feudalizma
u novu fazu, koja je bila sposobna za dalji razvitak. Ja­
čanje trgovine u italijanskim primorskim gradovima di­
rektno je uticalo na razvoj pomorskog prava, što je nepo­
sredno uslovilo recipiranje starog rimskog prava privatne
svojine19). Time se nedvosmisleno podvlači presudan zna­
čaj razmjene u stvaranju pravnih odnosa kroz istoriju. A
ondje gdje postoji razvijena razmjena mora da postoji i
razvijeni ekvivalentni pricip u toj razmjeni.
Ovu evoluciju pravnih odnosa klasici razmatraju i
sa aspekta razvitka civilizacije. Oni podvlače da su pravni
odnosi, od prvobitnih individualnih, faktičkih odnosa, svoj­
stvenih primitivnom društvu, gdje se pravo ostvarivalo
na varvarski način, poprimili civilizovani izraz sa razvit­
kom građanskog društva, tj. sa razvitkom ličnih interesa
do stepena klasnih interesa. Tek tada se individualni od­
nosi počinju posmatrati kao opiti, odnosi, a zaštita suprot­
nih interesa prelazi u ruke manjine i to zahvaljujući po­
djeli rada. »Koliko su tijesno povezani pravni odnosi sa
razvitkom tih stvarnih sila poniklim iz podjele rada, može
se vidjeti na primjeru istoriskog razvitka sudske vlasti i
iz jadanja feudalaca na razvitak prava . .. I upravo sa pre-
laznom epohom između vladavine aristokrati je i buržoa­
zije, kada su se sukobljavali interesi obiju klasa, kada su
počeli da narastaju trgovački odnosi među evropskim na­
cijama, a sami međunarodni odnosi počeli dobijati burzo-
aski karakter, počela je jačati vlast sudova a pri vladavini
buržoazije, kada je široki razvitak podjele rada postao
potpuno neophodan, sudska vlast dostiže svoju najvišu
tačku. Sta uobražavaju pri tome sluge podjele rada, a uto­
liko prije profesori prava, za nas je potpuno svejedno«2").
'*) Ibid, str. 328 i dalje.
=0) Marks i Engels — Djela (na ruskom), tom IV, str. 325 i
dalje. Objašnjavajući porijeklo spekulativnog metoda saznanja u
pravnoj teoriji, klasici podvlače da takve pretstave nastaju zahva­
ljujući odvajanju misli od empiriskih odnosa među ljudima, pa se
kasnije razvijaju kao istorija čistih misli. Tako se pravo odvaja
od njegove realne baze pa se dobija »vladajuća volja«, koja ima

21
 Iz tekstova koji su naprijed navedeni proizlazi da
marksistička teorija prava polazi u svojoj analizi od ge­
neze pravnih instituta i da utvrđuje njihovo porijeklo i
nastanak,' njihovu istorisku i dijalektičku evoluciju, pa
njeni pojmovi nisu odvojeni kao samostalne suštine iz
opšte istorije građanskog društva kao cjelokupnosti soci­
jalnih odnosa, nego samo pretstavljaju posebnu manife­
staciju tih odnosa, kao odnosa svojine, istoriski nastalu i
istoriski uslovljenu. A geneza oblika svojine pokazuje
jednovremeno i genezu razvoja prava počevši od ropstva
pa sve do kapitalizma i prelaznog perioda. Još jedanput,
i to u »Kapitalu«, Marks plastično pokazuje, na prim jeru
formiranja najamnih odnosa, socijalnu i ekonomsku uslov-
ljenost prava: »Oblast prom,eta ili robne razmene, u čijem
se okviru vrši kupovanje i prodavanje radne snage, bila je
uistinu pravi raj prirođenih čovekovih prava. U njoj vla­
daju jedino Sloboda, Jednakost, S v o jin a . . . Sloboda! Jer
se i kupac i prodavač neke robe, recimo radne snage, opre-
deljuju samo svojom slobodnom voljom. Oni ugovore za­
ključuju kao slobodne, pravno jednake ličnosti. Ugovor
je krajnji rezultat u kome njihove volje dolaze do zajed­
ničkog pravnog izražaja. Jednakost! Je r se jedan prema
drugome odnose samo kao vlasnici robđ, i razmenjuju
ekvivalent za ekvivalent. Svojina! Jer obojica raspolažu
samo svojim«-1). Marksova misao je očigledno kritički
usmjerena prema prirodnopravnoj doktrini 1 teoriji o slo­
bodnoj volji. »Prirođena čovjekova prava« vode svoje po­
rijeklo iz robne razmjene, u kojoj se manifestuje princip
tzv. autonomije volje iz koje buržoaski ideolozi (kao što je
naprim jer Kant) izvlače postulat o slobodnoj volji koja je
nezavisna od istorije. Ova sloboda je direktno povezana
sa principom jednakosti, koja nije ništa drugo nego ugo­
vorna, pravna jednakost subjekata prava, vlasnika robe,
različit oblik u različitim epohama, a u svojim tvorevinama —
zakonima i sopstvenu samostalnu istoriju. Zahvaljujući tome, poli­
tička i građanska istorija se rastvaraju u istoriji vladavine zakona
koji jedan drugog slijede. Ova iluzija, kažu Marks i Engels, svoj­
stvena je naročito juristima i političarima (Ibid., str. 312). Na
drugom mjestu se podvlači da takav postupak reducira pravo na
zakon (Upor.: Rani radovi, str. 329).
S1) Marks — »Kapital«, tom I, str. 126, izd. »Kulture«, Beo­
grad, 1947.

22
izražena na principu ekvivalentnog odnosa koji je jedino
mogući izraz zajedničkog interesa u društvu gdje postoje
konkurencijom razjedinjene ličnosti sa suprotnim privat­
nim interesima. Svojina, sloboda, jednakost i ugovor kao
pojmovi pravne teorije nisu, dakle, kategorije koje su na­
stale postrani od istoriskog procesa materijalnih životnih
odnosa, nego su samo istoriske odredbe toga procesa, za­
visne od njega i njime uslovljene. Ne radi se, prema tome,
o prostom negiranju tih kategorija kao takvih, nego o kri­
tici onih teorija koje ne vide ili neće da vide njihovo po­
rijeklo i ograničeno društveno opravdanje njihove egzi­
stencije na datom stepenu istoriskog razvitka čovječan­
stva. Zato kritika spekulativnog karaktera pojmova slo­
bode, svojine, subjekta prava itd., pojmova koje daju bur-
žoaske pravne teorije, služeći se jednostranim pravno-
dogmatskim metodom, pretstavlja glavni zadatak marksi­
stičke pravne teorije. Ona polazi od ekonomskog odnosa
koji pruža objašnjenje anatomije građanskog društva, a
zatim razvija druge odnose i veze koji se granaju iz toga
odnosa.
To što ekonomski odnos pretstavlja nucleus socijal­
nih, pa prema tome i pravnih odnosa, i što svaku socio­
lošku analizu treba, po Marksu, počinjati od tog odnosa,
nipošto ne znači da materijalističko shvatanje istorije pret­
stavlja neki »ekonomizam« i »ekonomski materijalizam«.
Oni koji Marksu prigovaraju za ekonomizam žele ustvari
da mu prebace za jednostranost jer je, kažu takvi teore­
tičari, ekonomska strana ljudskog života samo jedna stra­
na toga života a ne i jedina. Ali ako stvarno pogledamo šta
nam oni nude umjesto Marksove teorije, onda ćemo vid­
jeti da to nije ništa drugo nego stara spekulacija koja
smatra da se ljudski život iscrpljuje u duhovnom procesu,
da se područje socijalnog uopšte, a pravnog posebno, iscrp­
ljuje u duhovnom stvaranju čovjeka. Time se narečena
jednostranost materijalističkog shvatanja istorije želi da
zamijeni sa stvarnom jednostranošću ideologije. Ali Marks
ustvari i ne ističe ekonomski život kao jedinu stranu ljud­
skog života, nego samo pokazuje da je ona ta koja u kraj­
njoj liniji određuje i ušlo vijava druge oblike toga života.
Zato čitav spor marksizma sa ideologijom ne počiva uopšte
na području ekonomije, nego na području sociologije. Pa

23
iako je Engels potkraj života u nizu pisama odlučno pobio-
shvatanje marksizma kao ekonomizma, to shvatanje se
održalo sve do naših dana i ne pretstavlja po suštini ništa
drugo nego jednu prirodnu reakciju pretstavnika ideolo­
škog i idealističkog pogleda na materijalističko i sociolo­
ško učenje naučnog socijalizma22).
Pri određivanju suštine marksističke teorije prava,
možemo se zato složiti sa Razumovskim, koji tvrdi da ona.
pretstavlja spciologku i socijalističku kritiku buržoaskih
pravnih teorija23); sociološku ukoliko ispituje porijeklo po­
jedinih pravnih instituta i kategorija u realnom okviru
razvitka društva, a osobito na prim jeru razvitka svojinskih.
odnosa, a socijalističku ukoliko se suprotstavlja ideološkoj
spekulaciji, koja zamagljuje i mistificira prolazni karakter,
forme prava time što je jednostrano tretira sa pozicija one-
istoriske faze u razvitku te forme koja je bliska razvijenom,
obliku društva robno-novčane privrede. Kao sociološka,
kritika, marksistička teorija prava se služi dijalektičko-
materijalističkim metodom saznanja i ne dozvoljava ni­
kakve proizvoljne konstrukcije pravnih pojmova, nego»
ove prati paralelno sa istoriskim razvitkom državnoprav­

ni U svojim pismima Blohu, Šmitu, Štarkenburgu i Meringia,

Engels podvlači da materijalističko shvatanje istorije ne treba
nikako shvatiti tako da ono ima u vidu samo ekonomski momenat.
nego i to da postoji uzajamno djelovanje prava i drugih faktora:
na ekonomsku bazu. »Zašto se onda borimo za političku diktaturu:
proletarijata, pita se Engels, ako je politička vlast ekonomski ne­
moćna« (Upor. Marks i Engels — Izabrana dela, tom II, izdanje.
»Kulture«, 1950, str. 462). Time Engels ukazuje samo na razliku
između materijalističkog shvatanja istorije i starog metafizičkog,
materijalizma, koji je potcjenjivao aktivnu ulogu svijesti u dru­
štvenom procesu. On kritikuje neke »mlade marksiste« koji zane­
maruju ovu stranu stvari pa na taj način doprinose širenju po­
grešnih pretstava o marksizmu. Međutim, ove Engelsove misli su.
kasnije uzimane kao dokaz kako je pravo (i politika) samo pro­
izvod duhovnog stvaranja, samo ideologija, i da ekonomski mo­
menat od sada treba shvatiti kao podređen duhovnom procesu..
Ovakvom stavu je posebno doprinio pragmatistički kurs, zaveden
od staljinizma, koji »socijalističku svijest«, izolovanu od društvenog,
bića, pretpostavlja svim drugim manifestacijama drusivenog života-
pa i ekonomskim odnosima koji postoje nezavisno od svake »slo­
bodne volje«.
ao) I. Razumovski — »Problemy marksistskoj teoriji pravac,
izd. Komunističeskoj akademiji, Moskva, 1925, st. 10.

24
nih ustanova, razvitkom koji ne ide postrani od razvitka
građanskog društva. Kao socijalistička kritika ona ima u
vidu da je pravo proizvod istoriske evolucije i postojanja
zakona robne privrede i da sa nestajanjem tih zakona i
njihovog idejnog refleksa, čija je zajednička baza dru­
štveni odnos iz koga rezultira sukob konkurentskih privat­
nih interesa, nestaje i odnos među ljudima koji je posre­
dovan ili, kako bi to Pašukanis rekao, »obojen« pravom.

HI
PASUKANISOVA KRITIKA GRAĐANSKE — PRAVNE TEORIJE
Prilazeći objektivnoj ocjeni Pašukanisove teorije,
prvo treba imati u vidu činjenicu koju je i sam pisac vrlo
često ponavljao da njegovi pogledi ne pretstavljaju dovr­
šene i potpune sudove, nego prvenstevno materijale za
razmišljanje i diskusiju. Staviše, autor u drugom izdanju
svoje knjige skromno podvlači da on samo obilježava
osnovne linije istoriskog i dijalektičkog razvitka pravne
forme na osnovu onoga što je našao kod Marksa i da u
tom pogledu nije išao za »otkrivanjem nikakve Amerike«
niti za rješavanjem svih problema teorije prava, pa čak
ni glavnih od njih, nego samo da pokaže sa kojeg aspekta
oni mogu da se posmatraju i kako mogu da se postave.
Međutim, i kada bi bilo baš sve tako, mi smatramo
da je Pašukanisova velika zasluga za teoriju, ako ne zbog
svih postignutih rezultata, a ono sigurno zbog načina po­
stavljanja problema. I upravo u tom elementu, u načinu
postavljanja problema, mi vidimo pravu i prvu vrijednost
Pašukanisa kao mislioca, iako se ona, naravno, u tome ne
iscrpljuje.
»Opšta teorija prava i marksizam« je pripremana i
pisana u doba velikih revolucionarnih bojeva, koje je ruski
proletarijat vodio protiv kontrarevolucije i strane inter­
vencije, a pojavila se u periodu NEP-a, dakle jedne etape
u razvitku sovjetskog društva koja pretstavlja veoma zna­
čajan a još sasvim neispitan i neocijenjen period ruske
revolucije. Knjiga je imala svoju određenu ulogu: staviti
pod kritičku prizmu one tradicionalne poglede na pravo
koje je Oktobarska revolucija dovela u pitanje time što

25
je ukinula njihovu materijalnu osnovu — privatnu svo­
jinu na sredstvima za proizvodnju. Pašukanisovo djelo ne
pretstavlja izolovanu pojavu, neki literarni kuriozitet,
nego dio svjesnih i organizovanih napora revolucionarnih
marksista u borbi sa ideologijom svrgnutih klasa. A stje­
cište tih napora bila je Komunistička akademija. Ali ono
nije bilo pisano samo zato da se suprotstavi tradicional­
nim shvatanjima o pravu nego i onim pogledima koji su
se, poslije revolucije, razvijali u samom revolucionarnom
marksizmu a koje je Pašukanis smatrao ili u cjelini po­
grešnim ili jednostranim. Da je tako čitalac se može uvje­
riti gotovo od samog početka teksta.
Pa iako naš zadatak nije da ulazimo u razmatranje
svih stavova i pogleda autorovih, budući da je potrebno
preispitivanje i rekonstruisanje niza činjenica i ulaganje
napora da se do kraja objasni i rasvijetli čitav jedan
buran, značajan, pa i poučan period u istoriji sovjetske
pravno-političke misli, mi smo obavezni da se osvrnemo
na glavne probleme koje Pašukanis ovdje tretira i na nje­
gove kasnije kritičke ograde u pogledu stavova koje za­
stupa u ovoj knjizi. Ovo je nužno utoliko prije što po­
sljednjih godina postoji gotovo prava utrka u nekim za­
padnim zemljama da se ovaj period, još nedovoljno rasvi­
jetljen sa jednog istinski marksističkog i socijalističkog
stanovišta, protumači uobičajenim metodima koji često
služe za izvlačenje kapitala za antimarksističku političku
ideologiju. Pa iako takva objašnjenja sadrže ponešto na­
učno, ona ni izdaleka ne mogu zamijeniti jednu kvalifi-
kovanu ocjenu koja polazi sa pozicija naučnog socijalizma.
Centralno mjesto Pašukanisove teorije pretstavlja
kritika teorije pravnog pozitivizma. Ova teorija, kao što je
poznato, u osnovi usvaja stanovište prema kome se suština
prava iscrpljuje u tzv. objektivnom pravu, u zakonu i
normi koje donosi država. Drugi oblik prava, subjektivno
pravo, na kome je naročito insistirala prirodno-pravna
doktrina, služi samo kao sekundaran element koji je pod­
ređen objektivnom pravu24). Pravo se na taj način ne
"') Dok istaknuti francuski pravnik Leon Digi pokazuje izra­
zito kolebanje između koncepcije objektivnog i sub]eKtivnog prava,
opredjeljujući se čas za jednu čas za drugu, austriski pravnik
Hans Kelzen već sasvim odlučno vrši »redukciju« subjektivnog

26
 obuhvata u njegovom stvarnom kretanju, niti se otkriva
punoća njegovih unutrašnjih uzajamnih odnosa i veza,
nego se čitav postupak analize iscrpljuje u jednoj apstrakt­
noj formuli, koja može da pristaje uz svaku epohu a da
pritom konkretno ne određuje nijednu. Ukoliko ova teo­
rija ispituje neku vezu među pojavama, onda se ta veza
svodi na prosti odnos prava i države, odnos po kome
država stvara pravo, a pravo sa svoje strane neutrališe
pretjerano grubo ispoljavanje državne prinude. Sve druge
vrste veza su potčinjene tome odnosu i sastoje se u utvr­
đivanju hijerarhiskog odnosa zakona i pravnih normi, »sa-
glasnosti« niže norme sa višom normom, logičkog harmo­
niziranja normativnog poretka sa »konkretnim slučaje­
vima« iz prakse. Pri tome se ne zna otkuda dolazi taj
normativni poredak, nego se ostaje pri opštem teoriskom
mjestu koje kaže da ljudi u društvu moraju da propisuju
svoja pravila ponašanja zato što su ljudi.
Pašukanis, polazeći od Marksa, kritikuje empirisku
pretstavu prema kojoj je država jedini tvorac prava,
budući da se do takve pretstave dolazi metodološkim po­
stupkom, koji analizu počinje od kraja, od gotovog rezul­
tata istoriskog procesa, a ne uzima u obzir istorisku
pozadinu iz koje je taj rezultat nastao. U ovom elementu
Pašukanis se oslanja na Marksove metodološke opaske u
njegovom uvodu za »Kritiku političke ekonomije« (u da­
ljem tekstu samo »Uvod« gdje Marks razvija kritiku
metoda u političkoj ekonomiji i detaljno izlaže svoje
shvatanje pojma »konkretno«.
Uzimajući u obzir Marksove analize o odnosu dru­
štva i države, društva i prava, Pašukanis se ne zadovoljava
empiriskim objašnjenjem pozitivista, za koje se proces
stvaranja prava iscrpljuje u normativnoj djelatnosti
države, nego ide dalje od toga pojavnog oblika, karakte­
rističnog za razvijeno društvo, utvrđujući da pravo postoji
prvo u društvenim odnosima pa tek onda u svojim
prava na objektivno, ukidajući na spekulativan način (»duhovnom
operacijom«, kako bi rekao Kelzen) njihov dualizam. Međutim,
čitav ovaj problem ostaje u njihovim teorijama naučno neriješen.
(Upor.: Kelzen — »Opšta teorija prava i države«, Beograd, 1951,
str. 89).

27
apstraktnim oblicima25). Time on jasno razlikuje pojavu
od suštine, a ovdje ima riječ Hegel sa svojim učenjem o
suštini koga se pravnici pozitivisti gotovo sa gnušanjem
odriču upravo u ovom najvrednijem elementu njegove
filozofije20). Ako pravnici pozitivisti smatraju da se su­
ština pravnog fenomena iscrpljuje u jednoj njegovoj ma­
nifestaciji (zakonu ili normi), Pašukanis ide dalje od te
manifestacije i utvrđuje da suštinu prava treba tražiti
u pravom odnosu »kao primarnoj ćeliji pravnog tkiva«
u kojoj »pravo vrši svoje realno kretanje« jer upravo kre­
tanje, tj. dijalektika pravnih odnosa sačinjava onaj odlu­
čujući momenat sa kojim naučna teorija prava treba u
prvom redu da računa. Pravni odnos u pozitivističkim
teorijama igra sasvim drugostepenu ulogu i fungira samo
kao proizvod u zakonu fiksirane objektivne norme koju
donosi država.
Znači li to, kao što misle neki naši teoretičari, da Pa­
šukanis posve isključuje »zakonsku« ili normativnu
stranu prava? Naravno da ne znači. Ovaj pisac samo
ukazuje kojim redom treba ići u utvrđivanju suštine
prava i šta je u svemu tome primamo*. On izričito napo­
minje da, pošto smo utvrdili gdje počiva suština prava,
tek onda možemo ispitivati njegovu zakonsku formu kao
»jedan od posebnih slučajeva« (a ne jedini kako to tvrde
normativisti). Ovaj pisac očigledno smatra da su pojava i
suština čvrsto povezane, da se ne isključuju nego pret­
postavljaju, ali se zato suština, kao puniji pojam koji
osvjetljava mnogostrana svojstva predmeta, ne iscrpljuje
u svom pojavnom obliku. Za ovakav stav on ima potvrdu
ne samo u djelima velikih dijalektičara kao što su Hegel
i Marks nego i u istoriji koja govori da pravni odnosi nisu
uvijek bili dati u zakonskoj formi. Teoretičar pozitivist,
čak i onda kada ima tu istorisku činjenicu u vidu, nju *)
*5) »Proizvodni odnosi i njihov juridički izraz, kaže Pašukanis,
obrazuju ono što je Marks, idući za Hegelom, nazvao građanskim
društvom. Politička nadgradnja, a posebno oficijelna državnost,
jesu drugostepeni, proizvedeni momenti«.
**) Primjer jurističke averzije prema Hegelovoj filozofiji ispo-
ljava se naročito u učenju pomenutog neokantovskog pravnog filo­
zofa Hansa Kelzena. (Upor. njegovu »The Comunist Theory of
Law«, London, 1955, pp. 49, 50).

28
zanemaruje pri konstruisanju svoje opšte definicije prava,
budući da on polazi od »datog«, od gole pojave. U tom
smislu pozitivistička pretstava o pravu oskudijeva pret-
stavom cjeline i na taj način osiromašava predmet
proučavanja prava.
Upravo zato što isključuje iz svoga razmatranja isto-
risku genezu forme prava i daje samo njenu jedno­
stranu odredbu, empiričar pozitivist je prinuđen da često
pribjegava praznim apstrakcijama (kao što je napr. ona
koja daje opštu definiciju prava kao skupa pravnih normi)
i da na taj način pada u ideološku spekulaciju protiv koje
se prividno bori27).
Zakon i norma kao i oblik u kome se savremeno pravo
ispoljava pretstavlja, dakle, ne polaznu tačku nego istori-
ski rezultat. Prije zakona kao jedne od formi prava
postojao je običaj kao primitivni, početni oblik
ispoljavanja prava.' Međutim, i ovdje treba voditi računa
0 istoriji i razlikovati pojave koje često kriju sasvim
različite stvari pod zajedničkim imenom. Treba razliko­
vati prvobitne arhaične narodne običaje od kasnijih obi­
čaja, koji su tvorevina razvijenog klasnog društva, tj.
razvijene robno-novčane privrede, a koji su se osobito
razvili u anglosaksonskom pravu28). Pašukanis s pravom
ističe da »običaj ili tradicija, kao nadindividualno zasni­
vanje pravnih odnosa, odgovara feudalnom društvenom
sklopu sa njegovom ograničenošću i nepokretnošću«. K a­
pitalističko društvo, koje razbija feudalni partikularizam
1 rastače tradicionalne odnose, univerzalizujući robnonov-
čanu razmjenu do svjetskog tržišta, ne trpi feudalne
oblike prava izražene u običajima i privilegijama i spro­
vodi sveopštu pravnu jednakost bez obzira na tradici­
onalne razlike. »Samo u takvom društvu, veli Pašukanis,
politička vlast dobij a mogućnost da se stavi naspram
čisto ekonomske vlasti, koja prvenstveno istupa kao vlast
") Kelzen je upravo tipičan po tome što u svim svojim djelima
frontalno istupa protiv ideologije, a ustvari svu svoju koncepciju
zasniva na ideološkom metodu. 6 ovom »fenomenu« biće govora
u jednom našem posebnom radu.
,e) Na ovo razlikovanje upozorava vrlo ubjedljivo Stučka u
svojoj knjizi »Revoljucionaja rolj prava i gosudarstva«, izd. Ko-
munističeskoj akademiji, Moskva, 1924, st. 91 i dalje.

29
novca. Uporedo s tim postaje i forma zakona
mogućom . . .
Pašukanis ima stalno u vidu ovaj moment i razvija
jednu koliko upečatljivu toliko i duboku analizu, koja
povezuje formu prava i formu robe. Polazeći od postavke,
koju su, kako smo već ranije istakli, podvlačili i Marks i
Engels, da je robna razmjena i sa njom povezano svjetsko
tržište ono mjesto gdje pravo nalazi svoju punu afirma­
ciju, pisac dolazi do zaključka da među raznim granama
prava privatno pravo, a u prvom redu prometno (ili kako
bi se kod nas reklo trgovinsko) pravo, pretstavlja ono
mjesto koje najbolje i najpotpunije izražava bitna obi­
lježja pravne forme uopšte. U istom smislu odnos između
posjednika robe jeste specifični društveni odnos u kome
se u cjelini otjel ovijava pravna forma, dok ugovor kao
forma pravnog posla pretstavlja centralni pojam teorije
prava. Za građansku teoriju prava, podvlači Pašukanis,
prometno pravo igra ulogu samo jedne grane prava, a ugo­
vor pretstavlja samo jedan od oblika pravnog posla.
Kritikujući stanovište pravnog pozitivizma koji po­
lazi od pretpostavke da svi postojeći elementi pravnog
odnosa, među kojima i sam subjekt, nastaju iz norme,
Pašukanis podvlači da pravna norma ima samo tada
smisla ako postoji robnonovčana privreda. Samo u tom
slučaju, kaže on, pravni subjekt ima svoj materijalni
substrat koji zakon ne stvara nego zatiče, jer prvo treba
da postoji ekonomski odnos razmjene da bi nastao pravni
odnos ugovora o kupovini i prodaji. U određivanju spe­
cifičnosti prava Paš’i1- nis ide još dalje i konstatuje da
upravo spor, tj. sukot .nteresa, izaziva u životu formu
prava. U sporu pred sudom subjekti prava istupaju kao
stranke tako da sudski proces pretstavlja ono mjesto gdje
se pravni moment odvaja od ekonomskog momenta i po­
staje samostalan.
Polazeći od Marksove komunističke kritike građan­
skog društva, društva kome je buržoazija dala pečat
svojom individualističkom teorijom i praksom, Pašukanis
ističe da postojanje prava u savremenom društvu p ret­
postavlja izolovane subjekte koji stoje jedan nasuprot
drugom, od kojih je svaki nosilac svog privatnog interesa.
Budući da pozitivistička teorija prava računa sa pojmom

30
 pravnog subjekta kao a priori datom ideološkom katego­
rijom, Pašukanis joj postavlja zajedljivo a sasvim oprav­
dano pitanje: na osnovu kakvih uzroka se čovjek kao
zoološka osoba pretvorio u pravni subjekt? Na ovo pitanje
pozitivisti nisu u stanju da odgovore a da se ne pozovu
na toliko (od samih njih) kritikovanu teoriju prirodnog
prava i njenu mistifikovanu frazu o vječnoj ideji prava.
Ali zato Pašukanis ispravno odgovara na to pitanje isti­
čući da se čovjek pretvara u pravni subjekt silom one iste
nužnosti no osnovu koje se naturalni proizvod pretvara
u robu sa njenim zagonetnim svojstvom vrijednosti. U
društvu gdje postoje konkurencijom razjedinjene indivi­
due društvena veza se ispoljava samo u dvjema formama:
kao vrijednost robe i kao sposobnost biti subjekt prava.
Razvitak društvenih odnosa, u procesu proizvodnje
podvlači Pašukanis, dobij a dvostruko zagonetnu formu: s
jedne strane imamo odnose stvari — roba, a s druge
strane voljne odnose nezavisnih i jednakih ličnosti —
pravnih subjekata. Tako jedinstveni i cjeloviti društveni
odnos dobij a dva osnovna apstraktna aspekta: ekonomski
i pravni. Robni fetišizam se na taj način dopunjuje
pravnim fetišizmom. Svojstvo subjekta je, prema Pašu-
kanisu, čisto formalno svojstvo koje ljude kvalifikuje
kao »jednako« dostojne svojine, ali ih zato ne čini vla­
snicima. U tome Pašukanis i otkriva apstraktni karakter
kategorije subjekta prava koji zato i naziva »u nebesa
uzdignutim apstraktnim posjednikom robe«. U tom smislu,
u aktu razmjene kao aktu otuđivanja i prisvajanja,
ispoljava se kao u fokusu tijesna veza između ekonomije
i prava.
Vjeran metodu dijalektičke analize Pašukanis ne
kritikuje tradicionalnu teoriju prava time što je prosto
odbacuje. On ustaje protiv shvatanja M. A. Rajsnera, koji
u ideološkom karakteru pravnih kategorija vidi prosto
fantaziju i zabludu koja nema nikakvog uporišta u stvar­
nosti. Pašukanis ispravno ističe da u ideološki mistifiko-
vanim kategorijama mogu da se otkriju i elementi tačnog
znanja. Ovakav svoj stav pisac najbolje izražava u slje­
dećoj misli: »Princip pravne subjektivnosti (pod ovim mi
podrazumijevamo formalna načela jednakosti i slobode,
princip autonomije ličnosti) nije samo oruđe obmane i

31
produkt iicemjerja buržoazije, ukoliko se on stavlja na­
suprot proleterskoj borbi za uništenje klasa, nego u isto
vrijeme princip koji realno djeluje, ovaploćen buržoaskim
društvom kada se ono rađa iz feudalno-patrijarhalnog
društva i kada ruši ovo posljednje. I drugo, da je pobjeda
ovog načela ne toliko ideološki proces (tj. proces koji se
odnosi u cjelini na istoriju ideja, nazora itd.) koliko realni
proces juridizacije ljudskih odnosa . . . itd«.
Ova Pašukanisova teza stoji u punoj saglasnosti sa
Marksovim shvatanjem procesa emancipacije društva,
shvatanjem koje je izloženo u »Jevrejskom pitanju«. Tamo
Marks ističe da politička emancipacija koju je buržoazija
ostvarila nije, istina, ljudska emancipacija uopšte, nego
samo stepenica na putu takve emancipacije. Dakle, mark­
sistička kritika buržoaske pravne jednakosti i građanske
demokrati je ne znači prosto odbacivanje ovih tekovina
ljudske civilizacije, nego samo njihovu kritiku sa pozi­
cija budućeg društva, društva bez klasa. Ista stvar stoji
i sa građanskim teorijama, pa kritika tih teorija može da
bude samo kritika njihove istoriske i klasne ograničenosti,
njihove jednostranosti, koja se sastoji u težnji da se
pravna jednakost i buržoaska demokratija postave na
rang ljudskih ideala uopšte. Ako je fenomen ideologije
oblik otuđenja društvene svijesti, time što društveno biće
izražava izopačeno, onda to nije proizvod nekog kaprica
teoretičara, nego je prvenstveno posljedica izopačenosti
društvenih odnosa. Jednostrani odnos između čovjeka i
čovjeka ne može a da ne proizvodi i jednostranu svijest
o tome odnosu. Takav jednostrani odnos jeste pravni
odnos između subjekata prava. Zato Pašukanis i podvlači
da je »svaka opšta teorija prava i svaka, čista jurispru-
dencija, jednostrano, od svih ostalih uslova apstrahirano
opisivanje posjednika robe«. On, poput Marksa, ne suprot­
stavlja takvoj ideologiji neku drugu ideologiju (proleter­
sku pravnu ideologiju, naprimjer) nego ističe da prevazila-
ženje forme prava nije vezano samo sa prevazilaženjem
okvira buržoaskog društva nego i sa radikalnim oslobođe­
njem od svih njegovih ostataka. Baš zato se slabost nekih
naših teoretičara ogleda upravo u činjenici što najprije
definišu pravo kao skup pravnih normi, a zatim predvi­
đaju i odumiranje prava. Odista bi bio lak posao kada
 bi se proces odumiranja prava sveo na prosti proces
odumiranja pravnih normi odvojenih od društvenih
odnosa. Zato teorija o odumiranju prava može samo arti-
ficijelno da se prikači uz normativističku pravnu doktrinu.
U stvarnosti teorija odumiranja prava može da bude samo
jedno strano tijelo u takvom sistemu mišljenja koje po­
lazi sa pozicija čiste formalne logike, kao što je sistem
normativizma i pozitivizma. Isti je slučaj i sa teorijom o
odumiranju države ako je prikačimo napr. uz jednu
»pravnu« teoriju o državi. Normativistička doktrina po­
lazi sa gledišta da je pravo vječna kategorija, dok dija-
lektičko-materijalistička koncepcija prava, koja polazi
od pravnog odnosa kao realnog društvenog odnosa, gleda
na pravo kao istorisku i prolaznu ustanovu. Baš u
tom pitanju se najjasnije vidi da se normativističko i
marksističko gledište o pravu dijametralno suprotstavljaju
jedno drugome i jedno drugo išključuju.
Zato Pašukanis potpuno ispravno primjećuje da je
pretpostavka za prevazilaženje forme prava i pravne ideo­
logije takvo stanje društva u kome je iživijena sama pro-
tivrječnost između individualnih i socijalnih interesa. Iz
takvog stava proizlazi i njegov dalji stav o tzv. »socijali­
stičkom pravu«. Oslanjajući se na Marksa i Lenjina, Pa­
šukanis podvlači da odumiranje kategorija buržoaskog
prava nipošto ne znači njihovu zamjenu novim kategori­
jama proleterskog prava isto kao što odumiranje katego­
rija vrijednosti, kapitala, profita itd., pri prelazu ka razvi­
jenom socijalizmu, neće značiti pojavu novih proleterskih
kategorija vrijednosti, kapitala, rente itd. »Odumiranje
kategorija buržoaskog prava u ovim uslovima će značiti
odumiranje prava uopšte, tj. postepeno iščezavanje prav­
nog momenta u odnosima među ljudima«.
Pravo, dakle, može da odumire najprije kao dru­
štveni odnos, pa tek onda kao norma, kao njegov ap­
straktni izraz. Vezivanje prava samo za državu i samo za
klasu, i isticanje prava samo u njegovoj apstraktnoj i ide­
ološkoj formi, može da nam zatvori put objektivnoj ana­
lizi i da, u krajnjoj liniji, čitavo pitanje postavi kao pi­
tanje proste subjektivističke ocjene i »slobodne volje«. A
baš to i rade normativisti uopšte, a sovjetski normutivisti
napose. Pa makar kako paradoksalno ovo može da zvuči,
3 — J. B. Pašukanls: Opšta teo rija prava 1 marksizam
33
teoriska koncepcija jednog Višinskog je mnogo, mnogo
bliža neokantijancu Hansu Kelzenu nego Karlu Marksu.
U jednom svom referatu iz 1930 godine, u doba kada
su otpočele organizovane kritike njegove teorije, Pašuka-
nis odgovara jednom od svojih kritičara (Libermanu) koji
mu prebacuje što ne računa sa socijalističkim pravom.
»Drug Liberman, kaže Pašukanis, polazi od proste sime­
trije: feudalizam — feudalno pravo, kapitalizam — buržo-
asko pravo, prelazni period, diktatura proleterske države
— proletersko pravo. Ovo izgleda jasno i razumljivo i za
petogodišnje dijete. Međutim, drug Liberman je zaboravio
jednu vrlo prostu, ali i vrlo zamršenu stvar, naime da
feudalizam pretstavlja socijalno-ekonomsku formaciju,
kojoj je bila svojstvena naročito forma eksploatacije, na­
ročito forma odnosa sredstava za proizvodnju prema pro­
izvođačima i, prema tome, naročiti sistem odnosa koji je
bio pravom zaštićen. Kapitalizam takođe pretstavlja soci­
jalno-ekonomsku formaciju za koju je karakteristična na­
ročita specifična forma sjedinjavanja rada i sredstava p ro -
izvodnje i, prema tome, naročiti sistem prava. Ta neće
valjda drug Liberman tvrditi da je prelazna epoha takođe
socijalno-ekonomska formacija?«29).
Postavlja se, najzad, pitanje da li ovakva koncepcija
Pašukanisa pretstavlja potpuno negiranje uloge jurispru-
dencije u prelaznom periody. Sam pisac se u tom pogledu
nedvosmisleno izjašnjava. On najprije podvlači da je po­
zitivistička koncepcija proizvod uticaja pravne prakse na
teoriju i da jurisprudencija mora da operiše sa izvjesnom
količinom apstraktnih definicija. Time Pašukanis podvlači
onaj moment koji je Razumovski nazvao »objektivira-
njem ideologije«30). Bez tih apstraktnih odredbi, kaže Pa­
šukanis, ne može da bude ni sovjetska jurisprudencija,
ukoliko ona odgovara svom neposrednom praktičnom za­
datku. Osnovni pravni pojmovi ostaju i dalje u našim ko­
deksima i komentarima. Na snazi ostaje i metod pravnog
mišljenja sa njegovim specifičnim načinima saznanja.

•’*) E. Pašukanis — »Položenije na teoretičeskom pravovom

fronte«, u »Sovetekoe eosudamsrtvo i revoliuci-ja prava«, Ns 11/12,
1930 g., st. 40 i 41.
ao) Razumovski, cit. djelo, str. 54.

34
 I zaista u Pašukanisovoj teoriji nema ni traga od ne­
kog »pravnog nihilizma« sem ukoliko se pod tim pojmom
neće da nazove svjesna borba za prevazilaženje pravne
jednakosti putem ukidanja socijalnih, klasnih razlika, tj.
putem ukidanja privatne svojine kao materijalne pretpo­
stavke klasnog društva. Ali dijalektička negacija nije isto
što i prosto formalno-logičko rezonovanje po principu
»isključenog trećeg«.

IV
KRITIČARI PASUKANISOVE TEORIJE
Pašukanisova teorija je doživjela dramatičnu istoriju.
Ona je najprije bila dočekana sa izvjesnom skepsom, da bi
kasnije dobila puno priznanje i nepodijeljene simpatije
među pravnicima marksistima. Ovaj period traje sve do
1928 godine kada, poslije niza političkih promjena, u 1930
.godini započinju otvoreni napadi na Pašukanisa. Tada se,
uporedo sa plimom kritike, javljala i povremena oseka, a
zatim napadi kulminiraju 1937 godine, čime je Pašukani­
sova teorija stavljena na »crni indeks« i bila definitivno
likvidirana. Mi ćemo u daljem izlaganju, makar i u saže­
tom obliku, propratiti sve ove faze i pokušati da pružimo
što objektivniji sud o tome. Ali prethodno se mi moramo
osvrnuti na kritiku koja je došla iz redova pretstavnika
građanskih teorija. Zbog kratkoće izlaganja mi smo oda­
brali mišljenje poznatog neokantovskog pravnog filozofa
i teoretičara Hansa Kelzena, osnivača tzv. normativističke
ili »čiste teorije prava«, budući da je ono najkarakteristič­
ni je. Kelzenu se pružila prilika da u dva maha polemiše
sa Pašukanisom. Prvi put je on to učinio 1930 godine u
svojoj raspravi »Allgemeine Rechtslehre im Lichte mate­
rialistischer Geschichtsauffassung«31), poslije prevođenja
Pašukanisove knjige na njemački jezik, a drugi put 1955
godine u njegovoj »The Comunist Theory of Law«32), po­
slije prevođenja Pašukanisa na engleski jezik.
31) Upor.: »Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik«.
Bd. 66, 1930, SS. 449—521.
*') »The Comunist T h e o r y of Law«, Stevens, London, 1955,
pp. 89—111.
5»
35
 Kelzen priznaje pa Pašukanis, kritikujući Stučkinu
definiciju prava kao sistema društvenih odnosa koji odgo­
vara interesima vladajuće klase, ispravno primjećuje da.
Stučka ne odgovara na pitanje kako društveni odnosi po­
staju pravnim institutima, tj. kako se pravo pretvara ir.
samog sebe33). Međutim, Kelzen zamjera Pašukanisu Sto­
ne daje »jedino mogući odgovor« da su pravni odnosi oni
koji su određeni ili konstituisani putem jednog specifičnog;
normativnog poretka, nego kriterij prava traži u društve­
nim odnosima.
U ovoj Kelzenovoj zamjerci se ispoljava njegov opšti
stav prema sociološkoj interpretaciji prava, kojoj on pre­
bacuje da miješa definiciju prava sa definicijom dru­
štva34). Za Kelzena je pravni metod jedini metod obja­
šnjavanja prava, budući da on smatra da je svaka nauka-
sama sebi metod. U tom smislu je on protivan bilo*
kakvoj sociološkoj koncepciji prava, ma otkuda ona do­
lazila. Ovo bi moglo da izgleda donekle čudnovato, pogo­
tovu kada se zna da Kelzen takođe smatra da je pravo*
društvena pojava. Međutim, svaka zabuna nestaje onoga:
momenta kada se shvati da Kelzenovo priznavanje pravu
karaktera socijalne pojave pretstavlja samo jednu for­
malnu izjavu koja mnogo ne obavezuje budući da on, kao*
što smo vidjeli, ljubomorno čuva tradiciju. Ovo naročito*
postaje jasno kada se upoznamo i sa daljom KeLcnovom.
zamjerkom koju on čini Pašukanisu jer ovaj, kako kaže-
Kelzen, izjednačava ekonomski i pravni odnos i no od­
govara na bitno pitanje teorije prava u čemu se sastoji.
pravna forma. Pašukanis ne može, kaže Kelzen, da igno-
riše činjenicu da neko ko je posjednik nečega ne ,mora
da bude i njegov pravni posjednik. Tu činjenicu Pršuka-
nis tobože priznaje kada kaže da su posjednici robe bili
vlasnici prije nego što su jedan drugog priznali kao takve.
Za Kelzena je svojina u vanpravnom smislu kontradik­
cija, te Pašukanis neizbježno pada u kontradikciju kada
opisuje pravni odnos svojine a da se prethodno ne obraća
na pravne norme koje konstituišu ovaj odnos.
os) Ustvari ovu primjedbu je dao Rajsner a ne Pašukanis,
iako se Pašukanis sa njom slaže kao sa ispravnom.
s‘) Uporedi takođe: Kelzen — »Opšta teorija prava i države«,
str. 39.

36
 Analiziramo li ove primjedbe, mi ćemo vidjeti da
Kelzen a priori odbacuje mogućnost postojanja pravnog
odnosa ako on prije toga nije fiksiran u normi. U tom
smislu za njega ne postoje ni odnosi svojine ukoliko norma
ne predviđa te odnose. Zato u Kelzenovoj teoriji ima mje­
sta za pravno samo ukoliko je ono normativno, ukoliko je
stvoreno »duhovnom operacijom«. Ne otkriva li se u ovoj
koncepciji stara voluntaristička doktrina, koja je samo
prenesena u oblast javnog prava i u krajnjem rezultatu
povezana sa Kelzenovom »Grundnorm«? Sto se tiče za­
mjerke da Pašukanis ne daje odgovor na pitanje u čemu
se sastoji pravna forma, ona pokazuje svu ograničenost
normativističke doktrine, koja spekulativno odvaja formu
od sadržine kao nešto samobitno i nezavisno od te sadr-
žine. Ako je pravo forma, onda ono mora biti forma ne­
čega a ne prazna supstancija, nešto posebno od nečega, od
sadržine. Uostalom, svako insistiranje na odvajanju forme
prava od društva i njegovih odnosa, pod imenom određi­
vanja specifičnosti prava, ne znači ništa drugo nego ču­
vanje »ezoteričnog« i »tajanstvenog« karaktera prava, što
neposredno vodi njegovoj mistifikaciji i fetišizaciji. A u
tom se mistifikovanju i fetišiziranju prava i sastoji »Ada­
mov grijeh« svakog pravnog formalizma pa i onog Kelze-
novog tipa. Da normativisti, kao čisti formalisti, nisu u
stanju da ostanu logički dosljedni svojoj polaznoj meto­
dološkoj orijentaciji, najbolje pokazuje sam Kelzen sa
svojom teorijom o razlikovanju »efektivnosti« i »važenja«
prava. Kelzen je prisiljen da prizna neophodnim ubaciva­
nje jednog »komada stvarnosti« u svoju formalističku
doktrinu da njegove kategorije ne bi ostale da vise u va-
zduhu, tj. da ne bi izgubile svaki raison d’etre. Tobožnja
Pašukanisova kontradikcija u opisivanju pravnog odnosa
svojine nije nikakva kontradikcija, budući da on element
pravnog u društvenim odnosima nalazi prije svakog po­
stojanja »normativnog poretka« koji »konstituiše ovaj
odnos«. Ovo utoliko prije što on pravne odnose posmatra
kao odnose koji su nezavisni od »slobodne volje«, kao od­
nose koji su istoriski nužni i koje treba ispitivati u kre­
tanju i neposrednoj vezi sa drugim oblicima društvenih
odnosa.

37
 Ograničenost Kelzenove kritike se ispoljava čak i
onda kada on predbacuje Pašukanisu da artificijelno su­
žava pojam prava na odnos posjednika robe, pošto Kelzen
ističe da pored toga odnosa postoje i drugi odnosi koji će
ostati i u komunističkom društvu, kao što je odnos muža
i žene, roditelja i djece itd.
Očigledno je da u takvom obliku Kelzenova prim jedba
nema smisla. Može se diskutovati, naime, o Pašukaniso-
vom sužavanju pojma prava na odnos posjednika robe,
ali se ne može usvojiti Kelzenova argumentacija, koja
polazi od postulata da će svi ljudski odnosi ostati za vje­
čita vremena pravnim odnosima. Kelzen je ustvari izabrao
vrlo rđav prim jer koji bi trebao da osnaži njegovu argu­
mentaciju. Pašukanisu se stvarno može predbaciti što on
uzima tipičan pravni odnos posjednika robe, svojstven
buržoaskom društvu, za pojmovnu odredbu prava uopšte.
Ali ova zamjerka može da bude upućena utoliko ukoliko>
mi pravo posmatramo unatrag, kroz istoriju. Ali Kelzen
ovo ne čini, nego uzima prim jer koji važi unaprijed, za
sva vremena, pa na taj način daje pravnom odnosu karak­
ter vječne kategorije. Jer prim jer porodičnih odnosa, koji
sam Pašukanis navodi, pokazuje nam ustvari proces ju ri-
dizacije ljudskog društva, kada u patrijarhalnoj zajednici
imamo pater familiasa u ulozi vlasnika radne snage žene
i djece da bi, sa kasnijom evolucijom, došli do oblika ugo­
vorne porodice, gdje supruzi zaključuju imovinski ugovor,,
a djeca (ovdje Pašukanis navodi prim jer američkih farmi)
dobijaju od oca najamninu.
Kelzen dalje priznaje da su suprotni interesi koji do­
laze -u sukob raison d’etre prava, ali podvlači da tamo>
gdje postoje ljudski interesi moraju postojati i sukobi in ­
teresa. I ovdje, ustvari, Kelzen polazi od postulata da su;
privatni interesi ljudski interesi uopšte. On izdvaja jedan
moment u istoriskom razvitku ljudskih interesa, moment
njihovog pretvaranja u privatne, klasne interese, pa g a
hipostazira kao trajno obilježje svakog društvenog odnosa.
Međutim, Pašukanis u svojoj kritici ima u vidu društvo»
koje počiva na privatnoj svojini, društvo koje baš zato»
proizvodi i suprotne privatne interese, pa i pravo kao
sredstvo koje ih reguliše. Jer privatni interes ne iscrpljuje
ljudski interes uopšte, nego je samo jedna njegova istori-

38
 ska manifestacija u kojoj se ispoljava moment otuđenja
društvenog čovjeka. U istom smislu treba posmatrati i su­
kob kolektivnih (»javnih«) interesa sa individualno-pri-
vatnim interesima. Država, kaže Kelzen, primjenjuje pri­
nudnu akciju protiv svojine dužnika koji ne plaća dug
povjeriocu ne u namjeri da zaštiti individualni interes
toga povjerioca nego i javni interes svih mogućih povje-
rilaca. Ako malo više obratimo pažnju na ovu Kelzenovu
formulaciju, onda ćemo vidjeti da ona ustvari sjajno pot­
krepljuje Marksovu tezu o ulozi države i zakona u dru­
štvu. Dabogme, država štiti putem »svojih« normi interes
»svih mogućih povjerilaca«. Ona u zakonu osigurava »pro­
sjek« koji sve zadovoljava. To i jeste ono »samoodrica-
nje u izuzetnom slučaju i samou tvrđi vanje njihovih inte­
resa u srednjem, tipičnom slučaju«, kako Marks definiše
zakon. U tome se i sastoji »socijalna funkcija« države i
zakona budući da »javni«, »opšti«, »kolektivni« interes
pretstavlja dokaz da u odnosima među ljudima dominira
egoistični privatni interes koji daje svoju boju, svoj pečat,
cjelokupnom sklopu društvene organizacije. Društvena
veza se ispoljava u obliku »iluzorne zajednice« i njenih
zakona, budući da takav oblik zajednice mora da posre­
duje ondje gdje stvarne, organske zajednice ne postoje.
Ta u čemu bi se drugom i sastojala komunistička kritika
klasnog društva i njegovih oblika organizacije kao što je
napr. tzv. »pravna država«?
Sto se tiče kritičara Pašukanisove teorije koji istu­
paju kao marksisti, ovdje će biti u prvom redu govora o
Stučki i Razumovskom budući da su njihove kritike, po
našem mišljenju, najvrednije i najkonstruktivnije3-’).
U predgovoru trećem izdanju svoje knjige »Revolu­
cionarna uloga prava i države«30) Stučka ističe da Pašuka-
nis zbližava formu prava i formu robe analogno Markso-
voj političkoj ekonomiji i da u apstrakcijama i uopštava-
njima buržoaskih jurista teži da otkrije istinita značenja,
tj. istorisku uslovljenost pravne forme. Tim putem je,
”) Siri prikaz pogleda ove dvojice sovjetskih teoretičara dali
smo u našem radu »Sovjetska teorija prava u periodu od Oktobar­
ske revolucije do 1928 godine*, u časopisu »Pregled«, Sarajevo,
1957, br. 11/12, str. 303 i dalje.
“) »Revolucionaja rolj prava i gosudarstva«, st. IV i V.

39
kaže Stučka, Pašukanis došao do zaključka da pravo pro­
izlazi iz robne razmjene i uporedo sa njom, i odbacio je
istovremeno drugi izvor prava — odnos gospodstva i pot-
činjenosti — koji se ispoljava u obliku instituta privatne
svojine nad sredstvima za proizvodnju, a u prvom redu
na zemlju. S druge strane, Pašukanis, kaže Stučka, pole-
mišući sa pretstavnicima pravne ideologije, istovremeno
govori o formi prava kao o prostom odrazu čiste ideologije,
zaboravljajući da sama forma nije prosti odraz i da je
ideologija prava odraz prava kao konkretne forme. Ovo
se, prema Stučki, objašnjava time što Pašukanis, analizira­
jući samo pravo buržoaskog društva, stvara zaključke o
pravu uopšte, tj. o pravu ostalih perioda klasnog društva.
Pored tih primjedbi Stučka ističe da Pašukanisova
knjiga pretstavlja u najvišem stepenu vrijedan doprinos
marksističkoj teoriji o pravu i da neposredno dopunjava
njegov rad.
U svom »Kursu sovjetskog građanskog prava« Stučka
podvlači, pored svih kritičkih ograda, da Pašukanisova
knjiga pretstavlja posebnu vrijednost ukoliko ona zau­
vijek razotkriva fetišizam buržoaskog prava37).
Sto se tiče Razumovskog, on se slaže sa Pašukanisom
naročito u njegovoj', kako kaže Razumovski, osnovnoj po­
stavci da kritika opšte (buržoaske) teorije prava treba da
se vodi »na neprijateljskoj teritoriji« i da razvitak prav­
nih kategorija treba da bude propraćen, ukoliko je to mo­
guće, u njihovom istoriskom i logičkom toku, kao odraz
razvitka samih proizvodnih odnosa. Razumovski potsjeća
na Marksove misli iz »Uvoda«, gdje se kaže da Hegel
ispravno počinje svoju filozofiju prava sa posjedom kao
najprostijim odnosom subjekata i da svaki oblik proizvod­
nje rađa njemu svojstvene pravne odnose. Zatim Razu­
movski navodi Marksovu misao iz »Kritike gotskog pro­
grama« da pravo ne može nikada da stoji iznad ekonomske
baze i sa njom uslovljenog kulturnog razvitka društva.
Ove Marksove misli Razumovski navodi zbog toga što
Pašukanis tvrdi da se odnosi gospodstva i potčinjenosti
logički samo djelimično uklapaju u sistem pravnih poj­
mova. Za Razumovskog je, naprotiv izvan spora da Marks
3T) »Kurs sovetskogo graždanskogo prava«, č. I, s. 49.

40
i te odnose tretira kao pravne odnose i da ih ne ograni­
čava samo na ugovorne odnose društva robne razmjene,
što se dokazuje i njegovim poimanjem privilegije kao
vrste prava.
Oslanjajući se opet na Marksa, Razumovski podvlači
da nije subjekt nego posjed najprostija, »prvobitna ćelija
pravnog tkiva« i da je subjekt znatno složenija juristička
kategorija. Ako se uzme odnos posjedovanja za osnovu
pravnog tkiva, onda će se subjekt pokazati kao jedna
strana društvenog odnosa kao pravnog odnosa.
Za Razumovskog je pojam pravnog odnosa tijesno
povezan sa pojmom volje. Sloboda je samo pravni izraz
ekonomske nužnosti, a volja pravni izraz sile, tj. faktičke
mogućnosti raspolaganja licima i stvarima. Ova sila je
klasna sila, te se na prvobitnim stadijima svoga razvitka
pravo pokazuje kao »pravo jačega«, »pravo pesnice«. Ra­
zumovski podvlači da on pod silom ne podrazumijeva na­
silje niti državno nasilje, pa se slaže sa Pašukanisovom
kritikom teorije nasilja kada ovaj polemiše sa Gumplovi-
cem. Međutim, za Razumovskog sila kao element prava
može da se prihvati kao faktičko (organsko ili prirodno
— po terminologiji Pašukanisa) gospodstvo nad licima, a
kao odraz toga i gospodstvo nad stvarima. Odnosi »sila«
se odražavaju u odnosima »volja«. Gospodstvo i potčinje-
nost, kaže Razumovski, nisu, uzeti sami po sebi, još pravo
nego samo gospodstvo i potčinjenost u organskom, pri­
rodnom smislu. Oni postaju pravom od momenta voljnog
odnosa kao rezultata, kada strane toga odnosa njega do­
življavaju subjektivno. Ta druga strana voljnih doživljaja,
uporedo sa razvitkom samog prava, dopunjava se cijelim
kompleksom ideja i emocija, razvitkom pravne ideologije.
Ovdje Razumovski ističe da njegovo definisanje voljnih
odnosa kao objektivnih odnosa ne znači da on gubi iz vida
da su sami ti odnosi odraz proizvodnih odnosa kao odnosa
klasnih snaga. Ali za Razumovskog je pojam »psihičkog«
širi od pojma »subjektivnog«.
Odrazi materijalnih proizvodnih odnosa u formi volj­
nih odnosa, praćeni unutrašnjim subjektivnim doživlja­
jima koji postižu dalji ideološki razvitak, pokazuju da se
pravom može nazvati ne samo ugovorno pravo koje pro­
izlazi iz privatnopravnih odnosa nego i tzv. javno pravo.

41
Javnopravni odnosi takođe prethode stvarnopravnim od­
nosima ne samo istoriski nego i logički. Jer vlast nad
stvarima nije ništa drugo nego fetišizacija, m ateri-
jalizacija voljnog odnosa među ljudima, vlasti nad čovje­
kom.
Da bi istakao zavisnost privatnog prava od javnog
prava, Razumovski se poziva na Engelsa, koji ističe da sve
(Razumovski ovdje ispušta Engelsovu misao »potrebe gra­
đanskog društva«) mora da prođe kroz državnu volju da
bi dobilo sankciju zakona. Zato je, po mišljenju Razumov-
skog, pravni odnos posjeda samo druga strana pravnog
odnosa gospodstva i potčinjenosti. Oni uslovljavaju jedan
drugog: odnosu faktičke mogućnosti da se raspolaže stva­
rima odgovara odnos faktičke mogućnosti da se raspolaže
licima. Ova dvojstvenost je, kaže Razumovski, neizbježna
budući da je ona rezultat dvojstvenog karaktera samih
proizvodnih odnosa. Pokušaj Pašukanisa da je ukine time
što je prikazuje kao odraz ugovornog prava, dovodi ga na
poziciju subjektivističke teorije prava, koja nije ništa
drugo nego ideologija privatne svojine. Razumovski se,
doduše, slaže da u društvu koje počiva na robnoj razmjeni
u prvi plan istupa privatnopravni aspekt i da pravni od­
nosi, pa i javnopravni, dobijaju karakter ugovornog prava.
Međutim, i pravo jačeg (pravni odnos gospodstva i potči­
njenosti) sačuvao se u tom društvu, ali samo u drugom
obliku. Zato nije svako pravo isto što i pravo društva
robne razmjene, kao što nije svako sredstvo za proizvod­
nju istovremeno i kapital. Ove misli Razumovski dalje ra­
zvija i u svojim »Problemima marksističke teorije prava«,
gdje naročito napada i drugu tezu Pašukanisa prema kojoj
su sud i sudski proces pravne ustanove par excellence. Ra­
zumovski ističe da, ukoliko slijedimo Marksa i Engelsa,
ove ustanove jesu samo političke ustanove, sastavni ele­
menti države, ali priznaje činjenicu da se tu pokazuje uza­
jamni odnos između političke i pravne nadgradnje38).
Ovakav kritički stav nije smetao Razumovskom da
kasnije, 1927 godine, oda Pašukanisu veliko priznanje
upravo zbog njegovog razgraničenja, pravnog i ekonom­
38) I. Razumovski — »K kritike obščej teoriji prava«, u »Vestnik
Komunističeskoj akademiji«, knjiga 8, 1924 g., ss. 357—365. Upor.
takođe: »Problemy«, ss. 51, 2.

42
skog momenta. U jednom članku gdje analizira razvitak
sovjetske pravne teorije u prvoj poslijerevolucionarnoj
deceniji, Razumovski piše između ostalog: »Te ideje (raz­
graničenja prava i ekonomije) dobile su dalje, najprodu­
bljenje i svestrano razmatranje u radu J. B. Pašukanisa
»Opšta teorija prava i marksizam«. Ova mala knjižica,
koja je za kratko vrijeme doživjela tri izdanja, po bogat­
stvu sadržaja i po onoj ulozi koju je pozvana da odigra
kao marksistička kritika pravnih pojmova stekla je prvo­
razredan značaj«30).
Ako uporedimo Stučkinu kritiku sa kritikom Razu-
movskog onda ćemo vidjeti da oni obojica prebacuju
Pašukanisu/,što je u svojim analizama zanemario odnos
gospodstva i potčinjenosti kao pravni odnos i što je samo
na osnovu obilježja prava robne razmjene izvodio za­
ključke o pravu uopšte. To što ova dvojica Pašukanisovih
kritičara nisu ni izdaleka dosljedni i jasni u razvijanju
svojih misli, što je slučaj sa Pašukanisom, ne bi trebalo
da nas sprečava u nastojanju da uvažimo njihove kritičke
primjedbe. Neke od tih primjedbi očigledno su neodržive,
a naročito ona Stučkina, koja počiva na konstataciji da
Pašukanis posmatra pravo kao odraz čiste ideologije.
Njenu neodrživost je sam Pašukanis, kao što će se vidjeti,
pokazao u predgovoru drugog izdanja svoje knjige. Isto
tako je neodrživa i teza Razumovskog da Pašukanis uzima
pojam subjekta kao prvobitnu ćeliju pravnog tkiva. Na­
protiv, time Pašukanis definiše pravni odnos subjekata.
U tom smislu Razumovski »udara na otvorena vrata«.
Ostale misli Razumovskog su besumnje veoma intere­
santne i ne mogu se prosto odbaciti, iako su one u mnogo
čemu nejasne i nedovršene. Očigledno je da njihov autor
osjeća problem koji nije riješen u Pašukanisovoj knjizi
i, rekli bismo, s pravom prebacuje ovome da nije ozbiljno
uzeo u razmatranje odnos gospodstva i potčinjenosti kao
pravni odnos, a na osnovu toga ni ulogu javnog prava
kao specifične grane prava. Ali ova primjedba važi, kao
što smo ranije kazali, unazad ukoliko se tiče dokapitalistič-
kih epoha, što je naročito slučaj sa feudalizmom, gdje je,
”) I. Razumovski — »Oktjabrskaja revoljucija i metodolo­
gija prava« u »Pod znamenem marksizma«, N? 10/11, 1927 g., s. 107

43
kako sam Marks ističe, građansko društvo imalo politički
karakter. Upravo s tim u vezi Marks i kaže da je pravo
pesnice isto tako jedno pravo, čime se podvlači da svakoj
ekonomskoj društvenoj formaciji, svakom obliku »gra­
đanskog društva« odgovara posebni tip prava i da te ti­
pove kao takve i treba ispitivati u njihovom istoriskom i
logičkom slijedu. Nedostatak Pašukanisove teorije se sa­
stoji baš u tome što je on, premda sa sociološke tačke
gledišta, postupio poput normativista koje ispravno kriti­
ku je, pa je uzeo jednu fazu u istoriskom razvitku prava,
premda najrazvijeniju, te joj je dao karakteristiku i obi­
lježja prava uopšte. Logička redukcija i logički sklad ka­
tegorija bili su u ovom slučaju nedopušteni budući da je
tim putem žrtvovana objektivna, istoriska evolucija prava.
Međutim, ova Pašukanisova metodološka pogreška nije
takve prirode da bi dovela u pitanje objektivnost i naučni
valeur cjelokupne njegove koncepcije. Jednom riječju, ne­
dostatak Pašukanisove teorije ogleda se, po suštini stvari,
u njenoj nepotpunosti. Sam pisac je osjetio nedostatke
svoga rada i otvoreno istakao u čemu se oni sastoje. On
se najprije osvrnuo na te nedostatke još 1927 godine u
broju 2 časopisa »Revolucija prava«, da bi sve to ponovio
u referatu na proširenom sastanku biroa Instituta sovjet­
ske izgradnje i prava, koji je održan 10 novembra 1930
godine40).
Osnovni nedostatak svoje knjige pisac vidi najprije
u tome što u njoj nije konkretno-istoriski postavljeno pi­
tanje o prelazu od jedne ekonomske društvene formacije
drugoj, a posebno o prelazu od feudalizma kapitalizmu,
sa čime je povezan i prelaz od jednog sistema prava ka
drugom. Ta konkretno-istoriska neodređenost prelaza od
jedne forme svojine u drugu ispoljava se, kako sam Pašu-
kanis ističe, u tome što on ranije oblike svojine definiše
samo kao »organske« i »vanjuridičke« forme prisvajanja.
Međutim, buržoaska forma prava i buržoaski oblik prisva­
janja nisu jedini oblici prava i svojine. Ukoliko se ukloni
ova neodređenost, tj. ukoliko se prizna napr. feudalnom
obliku svojine specifični pravni karakter, onda se kao
*°) »Položenije na teoretičeskom pravovom fronte«, u »Sovet-
akoe gosudarstvo i revolucija prava«, N“ 11/12, 1930 g., ss. 31 i dalje.

44
istoriski pokazatelj po kome se odvajaju različiti sistemi
prava pokazuje odnos vlasnika sredstava za proizvodnju
prema neposrednim proizvođačima. U tom svjetlu, kaže
Pašukanis, oblik eksploatacije jeste oblik onoga odnosa
koji pokazuje osnovno obilježje date ekonomske društvene
formacije. Zato se i buržoaska svojina ne iscrpljuje u od­
nosu vlasnika, nego je ona istovremeno i odnos vlasnika
sredstava za proizvodnju prema proizvođačima. Ovaj od­
nos uključuje u sebi, iako u zamaskiranom vidu, onaj isti
odnos gospodstva i potčinjenosti koji potpuno otvoreno
istupa u prvi plan u feudalnom društvu. Na taj način se
obrazuje i pravna forma u širem smislu riječi.
Pašukanis na taj način, kako sam priznaje, dovodi u
vezu svoje i Stučkine poglede i smatra da bi platforma za
dalji rad na rješavanju problema prava mogla da bude
dijalektička sinteza klasnog sadržaja, klasne suštine i
forme prava.
Pašukanis dalje podvrgava kritici svoju tezu o od­
nosu države i prava, ističući da buržoasku državu ne treba
posmatrati kao državu uopšte, nego samo kao jednu isto-
risku formu države, premda je ona najrazvijenija u kla­
snom društvu. On se isto tako odriče i svoje kritike Engel-
sovog shvatanja države, nalazeći da sam nije bio ranije
načisto sa činjenicom kako pobjeda eksploatatora ne može
nikada da dovede do uništenja eksploatisanih. Pisac ta-
kođe smatra da je njegova kritika pravnog poimanja
države sama za sebe nedovoljna te je nužna brižljiva ana­
liza kako savremene imperijalističke države tako i sovjet­
ske države. On dalje ukazuje na poglavlje svoje knjige
gdje se govori o krivičnom pravu i pokazuje primjere od­
vajanja forme od sadržaja budući da se oštro suprotstav­
ljaju, s jedne strane, represija kao sredstvo odbrane klasne
države, a s druge, krivično pravo kao »forma saobraćania
ekonomski izolovanih subjekata koja je potčinjena načelu
ekvivalenta«. Time se, smatra Pašukanis, sužava pojam
krivičnog prava i ne ističu njegova politička, tehnička i
faktička obilježja41).
“) Sto se tiče metodoloških stavova koje zastupa u ovoj knjizi,
Pašukanis je smatrao za potrebno da i u njima izvrši neke ko­
rekcije. Zato on kaže da se njegova teza p ama kojoj »marksi­
stička teorija treba da ispituje ne samo materijalni sadržaj prav-

45
 Iz ovih autorovih kritičkih ograda upravo se vidi to
da su ukazivanja kritike naišla kod njega na odziv i da je
on time shvatio nepotpunost, a u tom smislu i nedostatak
svoje teorije. Zaključivati iz toga da se Pašukanis odrekao
svoje osnovne koncepcije bilo bi skroz pogrešno pa i na­
ivno. Uostalom to su pokazali najbolje kasniji događaji,
a naročito sam Višinski u svojim istupanjima42). Da je
autor vršio u suštini normalno dopunjavanje svojih teo-
riskih pogleda pokazuje i činjenica što je on, kao što smo
vidjeli, već 1927 godine (dakle u doba kada otvoreni pri­
tisak nije dolazio do izražaja) istakao osnovne nedostatke
svoje knjige.
Kasniji razvoj događaja je potvrdio da za praktično
ovaploćenje marksističke teze o odumiranju prava i dr­
žave nije bilo subjektivne sklonosti kod onih koji su spro-
vodili praktičnu politiku. Naprotiv, Staljinova teza o ja­
čanju države i njena dopuna u tezi Višinskog o jačanju
prava najbolje pokazuje onu pragmatističku usmjerenost
i onaj dogmatičko-praktičarski duh koji je bio ovladao
sovjetskom politikom. »Državni razlog« se još jedanput
nametnuo kao realna sila društva, sila koja više nije htjela
da vodi računa ni o kakvim naučnim zaključcima, nego se
držala starih oprobanih sredstava koja kažu da je istinito
samo ono što je za nju korisno. A stare ideologije, koje
su se žilavo opirale duhu socijalističke revolucije i njenim
težnjama ka novom, lako su se snašle u takvoj situaciji.*)
nog regulisanja u različitim istoriskim epohama nego da pruži i
materijalističko tumačenje samog pravnog regulisanja kao odre­
đene istoriske forme«, pokazala metodološki nepravilnom pošto
ona pretpostavlja da je moguće ispitati materijalni sadržaj, a za­
tim, nekako sa strane, dati materijalističko tumačenje forme. Ta­
kva postavka pokazuje odvajanje forme od sadržaja.
Na isti način se Pašukanis ograđuje i od svoje teze prema
kojoj se razlika među pojedinim naukama zasniva na razlici u me-
todima kojima se prilazi stvarnosti. On smatra da je trebalo reći
da se razlika među naukama zasniva na razlici objektivnih formi
kretanja. (Ibid., str. 26 i dalje).
**) U svojoj »lekciji« o ulozi procesualnih zakona u socijali­
stičkoj državi (upon: Vyšinskij — »K položeniju na fronte pravovoj
teoriji«, juridičeskoe izdateljstvo NKJU SSSR, Moskva, 1937, s. 45),
Višinski ističe da se Pašukanisovo odricanje nekih njegovih pogre­
šnih stavova u 1930 godini »pokazalo u stvarnosti kao dvoličnjačko
odricanje«.
Trebalo se samo aklimatizirati, prilagoditi »novom« duhu
vremena. Tako je počela i nova renesansa jurističke ideo­
logije okićena marksističkom frazom bez sadržaja. A prvi
vjesnik toga »preporoda« bio je jedan pisac koji zvanično
nije pripadao jurističkom staležu — P. Judin sa svojim
člankom »Socijalizam i pravo« štampanom u »Boljševiku«,
JMl> 17, od 1 septembra 1937. »Treba se, veli Judin u tom
članku, konačno izbaviti od neprijateljskih teorija, koje
pokušavaju dokazati nužnost odumiranja države na savre-
menoj etapi« (s. 42). On oštro podvlači »principijelnu ra­
zliku« između forme sovjetskog i forme buržoaskog prava,
ali mu to ne smeta da pravo definiše samo »kao sveukup­
nost zakona koje je država izdala i propisala« (s. 35), kao
»aktivno izraženu volju vladajuće klase koja posvećuje i
ovjekovječuje (podvukao Lj. T.) ekonomske i političke in­
terese vladajuće klase« (s. 33). Što se tiče Visinskog, u
njegovim »raspravama« nema nijedne misli koja bi, pored
navedenog Judinovog lajtmotiva, mogla da buüe vrijedna
pažnje ozbiljnog i iole objektivnog naučnika. Sve sama
psovka namočena u, s brda s dola pokupljene, citate u ko­
jima, naravno, Staljin dominira43).

V
ZAKLJUČAK
Završetak izlaganja, koji bi pretstavljao prosto po­
navljanje onoga što je naprijed kazano, ne bi, po našem
mišljenju, imao svoje prave svrhe. Ovdje može biti riječi
samo o zaključcima koji se logički nameću iz navedenog
obilja materijala. Za nas je ipak van svake sumnje, na
osnovu svega što je ovdje rečeno, i što samo Pašukanisovo
djelo govori za sebe, da se o marksističkoj teoriji prava
može raspravljati na jednom terenu koji ne pretstavlja
samo neobrađenu ledinu. Istina, daleko smo od pomisli da
su pitanja jedne takve teorije sasvim raščišćena i da u
tom pogledu nema potrebe za diskusijom. Naprotiv, mo-*)
**) Radi boljeg informisanja o koncepciji Visinskog može se
uporediti pored citiranog spisa i njegov drugi spis: »Voprosy prava
i gosudarstva u Karla Marksa«, izdateljstvo Akademiji nauk SSSR,
Moskva, 1938 g.

47
gući su pa i potrebni novi napori da se rasvijetle još mnoga
tamna mjesta, da se postave nove neophodne karike bez
kojih jasna pretstava cjeline ne može da postoji. Ali takva
nastojanja, po našem mišljenju, mogu uroditi plodom
samo utoliko ukoliko metod materijalističke i dijalektičke
analize problema bude dosljedno sproveden. U dosadašnjoj
literaturi, koja pokušava da objasni suštinu prava sa
Marksovog dijalektičkog i materijalističkog stanovišta
stoji djelo Jevgenija Bronislavovića Pašukanisa na prvom
mjestu. Uprkos svih nedostataka koje su s pravom isticali
marksistički kritičari a koje je, kao što smo vidjeli, autor
u suštini usvojio, ovo djelo, kao sociološka analiza poli­
tičkih i pravnih ustanova modernog društva, pretstavlja
najveći domet marksističke teorije u toj oblasti. Time ne
želimo kazati da su sve misli dosljedno razvijene i da no
bi trebalo još raditi na njihovom razvijanju. Ostaje i dalje
jedan naročito važan problem teorije koji ni sam Pašu-
kanis, po našem mišljenju, nije razradio, iako ga je do­
dirnuo. To je problem zakonitosti, ili, kako su ga sovjetski
pisci nazivali, revolucionarne zakonitosti. Sam Pašukanis
s pravom ističe da u proleterskom prelaznom periodu u
prvi plan istupa društveno kretanje ka socijalizmu i da
svako insistiranje na nekom završenom pravnom sistemu
može da ukoči to kretanje, budući da pravni sistem kao
sistem ima tendenciju da trajno fiksira oblike tog kreta­
nja i da spriječi revolucionarnu cjelishodnu akciju. Bojeći
se opravdano ovog konzervativnog svojstva pravnog si­
stema, Pašukanis, njemu nasuprot, ističe političku akciju,
tačnije »političku gipkost«, »budući da su odnosi između
politike i pravne nadgradnje u prelaznom periodu sasvim
drukčiji nego u buržoaskoj državi«44). Ističući težnju bur­
žoazije da samu politiku »rastvori u pravu«, Pašukanis je
smatrao da u prelaznom periodu pravo zauzima »podre­
đen položaj« u odnosu prema politici. Na pitanje Stučke
šta će u tom slučaju biti sa revolucionarnom zakonitošću,
Pašukanis odgovara da je revolucionarna zakonitost u de­
vedeset devet procenata politički zadatak45).
“ ) »Položenie na teoretičeskom pravovom fronte«, s t 47.
*') Ibid., str. 49.

48
 U ovakvoj koncepciji zakonitosti ispoljava se, kao što
smo mi na drugom mjestu istakli40), pretjerana bojazan
od jurističke ideologije i potcjenjivanja opasnosti političke
ideologije, naročito »vlastite« političke ideologije. Tačnije,
u njoj se ispoljava pretjerano povjerenje u politiku države
prelaznog perioda. Očigledno je da je Pašukanis u ovom
stavu učinio koncesiju ondašnjem političkom kursu, čije
se negativne posljedice u ono vrijeme nisu mogle u cjelini
sagledati. U tom pogledu je- bio znatno dalekovidiji M. A.
Rajsner kada je upozoravao na opasnost od ustanova
»države« i »diktature«, ustanova koje proletarijat mora
nužno da pozajmljuje za izvjestan period od starog dru­
štva47). Ako je sam Engels isticao zakonitost kao humani­
stičku tekovnu buržoaske civilizacije*1*4), i ako je pravo u
buržoaskom društvu pretstavljalo instrument za ogra­
ničavanje državne prinude (načelo »nullum crimen ...«),
osobito u oblasti krivičnog pravosuđa, onda takva njegova
uloga mora da ostane tokom cijelog prelaznog perioda,
naročito ukoliko i dalje postoji robonovčana privreda i
sukobi interesa, ukoliko djeluje psihologija društva robne
razmjene. Za ljubav budućnosti ne smije da bude žrtvo­
vana sadašnjost čovječanstva. Zato zakonitost ne bi tre­
balo tretirati, kako bi to sam Pašukanis rekao, jedino kao
»proizvod licemjerja buržoazije« nego i kao instrument
ljudske civilizacije, iako, doduše, nesavršen instrument.
Mi smo čak mišljenja da samo ovakva koncepcija zakoni­
tosti može da se logički uklopi u opštu koncepciju prava
koju sam Pašukanis zastupa.
Sto se tiče problema izgradnje jedne potpune marksi­
stičke teorije prava, bilo bi nužno proslijediti istoriske
oblike svojinskih odnosa i odnosa eksploatacije, oblike an­
“) Upor. »Pregled«, Sarajevo, br. 11 12 za 1957 g., str. 318.
”) Upon: M. A. Rajsner — » Teorija L. I. Petražickogo —
Marksizm i socialjnaja ideologija«, S. Peterburg, 1908 g., s. 148.
**) Upor.: Marks i Engels — Izabrana dela, izd. Kulture, 1950,
tom II, str. 103. »/.. ipak je to isto englesko pravo, kaže Engels,
jedino pravo koje je sačuvalo u neiskvarenom obliku i u Ameriku
i kolonije presadilo najbolji deo one lične slobode, lokalne samo­
uprave i zaštite od svakog tuđeg mešanja izuzev sudskog (podvu­
kao Lj. T.), ukratko onih starogermanskih sloboda koje su na
kontinentu pod apsolutnom monarhijom propale i koje dosad
nigde nisu potpuno ponovo izvojevane«.
4 — J. B. Pašukanis: Opšta teo rija prava 1 marksizam
49
tičke, cehovske i korporativne svojine, zatim svojine koja
karakteriše modernu epohü državnog kapitalizma, a naro­
čito začetke one pojave koju mi nazivamo, u otsustvu au­
tentičnog izraza, »društvenom svojinom« kao istorisku
manifestaciju procesa negacije svake svojine. Ovaj zada­
tak je moguće ispuniti, po našem mišljenju, samo orga-
nizovanim kolektivnim naporima teoriskih radnika mark­
sista. Pokušaji sovjetskih naučnika ostaće kao veliki pri­
mjer naučnog pregalaštva u uslovima kada su vršeni samo
početni zahvati u revolucionarnom preobražaju starog
društva u novo. Sudbina sovjetske teorije prava uopšte, a
naročito sudbina Pašukanisove teorije prava, pokazuje za­
jedno sa ostalim velikim primjerima iz istorije radničkog
pokreta da su se svi prvi pokušaji revolucionarnog mije­
njanja, kako svijeta, tako i slike o tom svijetu, završavali
u obliku herojskog »jurišanja na nebo«, koje je davalo
svoje žrtve i svoje mučenike. Ali zar pregalaštvo i muče-
ništvo jednog Đordana Bruna ne slavi danas »stoljeće
koje je on predvidio«?
Ljubo Tadić

50
 PREDGOVOR NJEMAČKOM IZDANJU

Jurisprudencija zauzima u buržoaskom društvu jedno

osobito, povlašćeno mjesto. Ona stoji među drugim dru­
štvenim naukama ne samo na prvom mjestu nego ovima
utiskuje i svoj pečat.
Nije uzalud Engels nazvao juristički pogled na svijet
klasičnim pogledom na svijet buržoazije, neke vrste »po-
svjetovljenja teološkog«, gdje »umjesto dogme, božanskog
prava stupa ljudsko pravo, a umjesto crkve država« (»Ju­
ristensozialismus«, »Neue Zeit«, 1887).
Proleterska revolucija stvara mogućnost za oslobo­
đenje od okova jurističke ideologije kada uništi buržoasku
državu i prouzrokuje prevrat u odnosima svojine. »Nepo­
stojanje svojine kod radnika — piše Engels u gore citira­
nom članku — može samo da odgovara nepostojanju ilu­
zija u njegovoj glavi«.
Međutim, iskustvo Oktobarske revolucije je pokazalo
da čak poslije sloma starog pravnog poretka, pošto su
stari zakoni, reglementi i naredbe pretvoreni u hrpu ma­
kulature, stare navike i mišljenja pokazuju još uvijek
čudnu žilavost. Borba protiv buržoaskog pravnog pogleda
na svijet pretstavlja i danas aktuelan zadatak koji stoji
pred pravnicima Sovjetske Republike. U oblasti teorije
države, u Lenjinovoj knjizi »Država i revolucija«, koja se
pojavila u novembru 1917 godine, već je dato jedno do­
sljedno i potpuno marksističko stanovište, dok je kritički
rad marksističkih mislilaca u oblasti pravne teorije mnogo
kasnije započeo.
Odmah poslije Oktobarske revolucije susrećemo jedan
pokušaj stvaranja skroz naskroz nemarksističke, tipično

51
sitnoburžoaske psihološke teorije prava proistekle iz ra­
zaranja stare mašine pravosuđa. Politički neosporne mjere
uništenja starih sudova, uspostavljenih od carske vlade i
vlade Kerenskog, koje je razbila Oktobarska revolucija, i
shvatanje novih narodnih sudova, koji nisu vezani nor­
mama, bilo je protumačeno sa stanovišta ove teorije tako
što je ona posmatrala pravo kao zbir »imperativno-atribu-
tivnih doživljaja«. Dalji pokušaji produbljivanja teorije
doveli su njene pristalice, a naročito nedavno preminulog
profesora Rajsnera, dc tvrdnje da unutar granica SSSR-a
istovremeno i jedan pored drugog postoje različiti sistemi
prava: jedan proleterski, jedan seljački i jedan buržoaski.
Oficijelnb sovjetsko pravo bilo je pretstavljeno kao kom­
promis između ovih sistema, kao jedna vrsta mješavine
koja sadrži svatri ova elementa. Sasvim je jasno da ovo
stanovište svodi na nulu značaj Oktobarske revolucije
kao proleterske revolucije i isključuje svaku mogućnost
davanja jedinstvenog značenja sovjetskom pravu i izna­
laženje kriterija jednog takvog značenja sa gledišta nje­
gove podesnosti ili nepodesnosti za napredak prema soci­
jalizmu.
Ne manji uticaj od psihološke teorije vršile su na
pravnu misao U Sovjetskom Savezu antiindividualističke
teorije onih zapadnoevropskih pravnika koji su zastupali
takozvano »socijalno-privredno« pravno gledište. Ovi
pravnici (Digi, Hedeman itd.) odražavali su u svojim kon­
cepcijama otstupanje modernog kapitalizma od principa
slobodne konkurencije, a time i od principa neograniče­
nog individualizma i formalizma. Nihove teorije su besum-
nje interesantne i mogu biti iskorišćene u borbi za socijali­
stičko planiranje protiv buržoasko-kapitalističke anarhije.
Međutim, one ni u kojem slučaju ne mogu da zamijene
jedno revolucionarno, dijalektičko shvatanje pitanja prava.
Zadatak marksističke kritike sastoji se ne samo u pobijanju
buržoaskih individualističkih pravnih teorija nego i u
analizi same pravne forme, u otkrivanju njenih sociolo­
ških korijena, u prikazivanju relativnosti i istoriske uslov-
ljenosti osnovnih pravnih pojmova. Istovremeno se mora
podići glas protiv svakog zataškavanja osnovnih suprot­
nosti između kapitalizma i socijalizma, koje pomoću izmi­
šljenih »preobražaja građanskog prava« pokušava prikriti

52
klasni karakter privatnokapitalističke svojine i ovoj dati
etiketu jedne »socijalne funkcije«.
Sovjetska država ne priznaje postojanje apsolutno ne­
povredivih subjektivnih privatnih prava. Ali ona ovom
fetišu ne suprotstavlja bilo kakav natklasni princip dru­
štvene solidarnosti, niti ideju po sebi razvitka proizvodnih
snaga, već konkretan zadatak izgradnje socijalističkog
društva i uništenje posljednjih ostataka kapitalizma.
Ovaj zadatak razrade jednog revolucionarnog dija­
lektičkog i marksističkog metoda u pravnoj nauci, nasu­
prot metafizičkom, formalno-logičkom ili, u najboljem
slučaju, evolucionističkom metodu buržoaske jurispruden-
cije, preuzela je naučna sekcija prava i države Komuni­
stičke akademije.
Ova knjiga koju preporučujemo pažnji njemačkog
čitaoca jedan je skroman pokušaj na putu rješavanja ovog
zadatka.
Maja 1929 g.

PREDGOVOR TREĆEM IZDANJU

Ovo treće izdanje knjige ne sadrži u sebi suštinskih

izmjena u poređenju sa drugim. Ovo se objašnjava, na­
ravno, ne time što ja nisam imao šta dodati onome što
je ranije kazano, ili što sam smatrao da dalja razrada i
djelimično prerada nisu nužne i moguće. Naprotiv, sada
je već došlo vrijeme kada misli, samo letimično nagovi­
ještene u ovoj knjizi, mogu i treba da budu izložene siste-
matskije, konkretnije i podrobnije. Posljednje godine
nisu prošle uzalud za marksističku teoriju prava. Sada već
postoji dovoljan materijal u određenim pravnim discipli­
nama, podvrgnuti su pretresanju mnogi posebni problemi;
postavljen je, makar u konceptu, fundament, na kome se
može pokušati izgraditi marksistički priručnik za opštu
teoriju prava.
Stavljajući sebi u najbližoj budućnosti zadatak da
napišem takav priručnik, ja sam baš zato riješio da ne
unosim dalje izmjene u ovaj rad. Biće pravilnije ako ova

53
skica ostane ono što je i bila — početni pokušaj marksi­
stičke kritike osnovnih pravnih pojmova.
Pojedine primjedbe, učinjene u ovom izdanju obja­
šnjene su u tekstu.
Jul 1927 godine.

PREDGOVOR DRUGOM IZDANJU

Puštajući u javnost svoju knjižicu, ja sam manje od
svega očekivao da je potrebno njeno drugo izdanje, a pri
tom u srazmjerno kratkom roku. Uostalom ja sam i sada
ubij eden da se to dogodilo, samo zato što je rad koji je u
najboljem slučaju trebao da posluži kao potsticaj i mate­
rijal za dalju diskusiju, dobio primjenu, na koju autor
uopšte nije računao, i to upravo kao udžbenik. Ovaj fakat
se, sa svoje strane, objašnjava time što je marksistička
literatura u opštoj teoriji prava posve siromašna (Kako i
ne bi bila siromašna kada se doskora u marksističkim
krugovima sumnjalo u samo postojanje opšte teorije
prava).
Bilo kako mu drago, ovaj rad nipošto ne pretenduje
na počasnu titulu marksističkog priručnika za opštu teoriju
prava. Prvo, već samo zbog toga što je pisan u velikoj
m jeri u cilju samoobjašnjenja. Otuda njegova apstraktnost
i sažeta, mjestimično konspektivna forma izlaganja; otuda
ona jednostranost, neizbježna pri koncentraciji pažnje na
nekim stranama problema koji izgledaju centralnim. Sve
te osobenosti čine knjigu malo prikladnom za ulogu udž­
benika.
No, pri svemu tome, budući svjestan ovih nedosta­
taka, ja sam ipak odbacio pomisao da ih ispravim u dru­
gom izdanju. Na ovo su me pobudili niže navedeni
razlozi. Marksistička kritika opšte teorije prava tek što
je započela. Potpuni zaključci u ovoj oblasti neće biti
postignuti odjedanput; oni treba da se oslanjaju na obra­
zloženu obradu svake pojedine grane prava. A, međutim,
u tom pravcu je ostalo još vrlo mnogo da se učini. Do­
voljno je ukazati da takve, naprimjer, oblasti kao što je
međunarodno pravo, marksistička kritika gotovo uopšte
nije dodirnula. To se isto odnosi na procesno i, istina u

54
manjoj mjeri, na krivično pravo. U istoriji prava mi smo
imali samo ono što nam je.dala opšteistoriska marksistička
literatura. A samo državno i građansko pravo čine u tom
pogledu neki srećni izuzetak. Marksizam, prema tome, tek
što je započeo da osvaja za njega novu oblast. Prirodno
je, međutim, što se to dešava u obliku diskusije i borbe
različitih gledišta.
» Stavljajući na pretres neka pitanja opšte teorije
prava, moja knjiga služi prvenstveno tome prethodnom
zadatku. Eto zašto sam riješio da u osnovnom sačuvam
raniji karakter knjige, ne pokušavajući da je približim
onim zahtjevima kojima treba da udovolji svaki udžbenik,
nego samo unoseći neophodne dopune, djelomično iza­
zvane ukazivanjima kritike.
Smatram za korisno učiniti ovdje u predgovoru neko­
liko prethodnih opaski koje se tiču osnovnih misli moga
rada.
Drug P. I. Stučka je potpuno pravilno odredio moje
prilaženje opštoj teoriji prava kao »pokušaj zbližavanja
forme prava i forme robe«. Ukoliko mogu da sudim po
odzivima, ova misao, bez obzira na pojedine rezerve, bila
je u svojoj osnovi priznata kao uspješna i plodonosna.
Stvar se objašnjava, naravno, time što meni u datom slu­
čaju nije padalo na pamet da otkrivam nikakve Amerike.
U marksističkoj literaturi, a u prvom redu kod samog
Marksa, moguće je naći dovoljno elemenata za ukazano
zbližavanje. Sem onih Marksovih citata, koje sam ja naveo
u knjizi, dovoljno je ukazati još na poglavlje »Moral i
pravo. Jednakost« iz »Antidiringa«. Tamo Engels daje
potpuno jasnu formulaciju one veze koja postoji između
pricipa jednakosti i zakona vrijednosti, ograđujući se
da je »ovo objašnjenje savremenih pretstava o jednakosti
iz ekonomskih uslova buržoaskog društva prvi put izložio
Marks u »Kapitalu« (Engels — »Antidiring«, II njem. izd.,
str. 102). Preostalo je, prema tome, da se pojedine misli,
koje su nabacili Marks i Engels, povežu, a zatim, da se
promisli o nekim zaključcima koji iz njih proizlaze. Samo
u tome se i sastojao zadatak. Osnovnu postavku, tojest da
subjekt prava juridičkih teorija stoji u jednom sasvim
bliskom odnosu sa sopstvenikom robe, nije bilo potrebno
ponovo dokazivati poslije Marksa.

55
 Isto tako ničega novog nije u sebi sadržavao ni dalji
zaključak, tj. da ona filozofija prava koja je stavljala u
osnovu kategorije subjekta sa njegovom sposobnošću za
samoopredjeljenje (a nikakvog drugog dosljednog sistema
filozofije prava buržoaska nauka nije istakla) jeste, u su­
štini, filozofija robne privrede, koja uspostavlja najop-
štije, najapstraktnije uslove, pri kojima razmjena može
da se obavlja saglasno zakonu vrijednosti, a da eksploa­
tacija protiče u formama »slobodnog ugovora«. Ovo gle­
dište leži u osnovi one kritike koju je komunizam uprav­
ljao i upravlja protiv buržoaske ideologije slobode i jedna­
kosti i protiv buržoaske formalne demokrati je, gdje »re­
publika tržišta« prikriva »despotiju fabrike«. Ovo gledište
nas dovodi do ubjeđenja da zaštita tzv. apstraktnih osnova
pravnog poretka jeste najopštija forma zaštite klasnih in­
teresa buržoazije itd., i tsl. No ako je Marksova analiza
forme robe i s njom povezane forme subjekta našla sebi
široku prim jenu kao sredstvo kritike buržoaske jurističke
ideologije, to ona uopšte nije bila iskorišćena za izučava­
nje pravne nadgradnje kao objektivne pojave. Ovome je
smetala prije svega ta okolnost što se kod onog malog
broja marksista koji su se bavili pitanjima prava central­
nim, osnovnim i jedino karakterističnim obilježjem prav­
nih pojava neosporno smatrao moment prinudnog soci­
jalnog (državnog) regulisanja. Činilo se da samo ova tačka
gledišta osigurava naučno, tj. sociološko i istorisko prila-
ženje problemu prava, u suprotnosti sa idealističkim, čisto
spekulativnim sistemima filozofije prava, koji stavljaju
u osnovu koncepciju subjekta sa njegovom sposobnošću
za samoopredjeljenje. Pri tome je bilo prirodno misliti da
Marksova kritika subjekta prava, koja proizlazi nepo­
sredno iz analize forme robe, nema nikakvog odnosa prema
opštoj teoriji prava, jer spoljašnje prinudno regulisanje
odnosa vlasnika robe čini samo neznatni dio socijalnog
regulisanja uopšte.
Drugim riječima, sve ono što se može da izvuče iz
Marksove koncepcije »Waarenhüter-a«, »čija se volja na­
lazi u stvarima«, izgledalo je, s te tačke gledišta, pogod­
nim samo za jednu srazmjerno usku oblast, za tzv. pro­
metno pravo buržoaskog društva, a potpuno neprikladno
za ostale oblasti prava (državno, krivično itd.) i za druge

56
 istoriske formacije, napr., robovlasničku, feudalnu etc.
S jedne strane, značenje Marksove analize se ograničavalo
samo na jednu specijalnu oblast prava, a, s druge strane,
njegova ideologija slobode i jednakosti samo za kritiku
formalne demokrati je, ali ne i za objašnjenje osnovnih,
principijelnih svojstava pravne nadgradnje, kao objektivne
pojave. Pri tom su se gubile iz vida dvije stvari: prvo,
da princip pravne subjektivnosti (pod ovim mi podrazu­
mijevamo formalna načela jednakosti i slobode, princip
autonomije ličnosti itd.) nije samo oruđe obmane i pro­
dukt licemjerja buržoazije, ukoliko se on stavlja nasuprot
proleterskoj borbi za uništenje klasa, nego u isto vrijeme
— princip koji realno djeluje, ovaploćen buržoaskim dru­
štvom kada se ono rađa iz feudalno-patrijarhalnog društva
i kada ruši ovo posljednje. I, drugo, da je pobjeda ovog
načela ne toliko ideološki proces (tj. proces koji se odnosi
u cjelini na istoriju ideja, nazora itd.) koliko realni proces
juridizacije ljudskih odnosa, koji ide uporedo sa razvitkom
robnonovčane (a u evropskoj istoriji kapitalističke) pri­
vrede i koji povlači duboke svestrane promjene objektiv­
nog karaktera. Ovamo spadaju: nastanak i učvršćivanje
privatne svojine, njena univerzalizacija kako prema su­
bjektima tako i prema svim mogućim objektima, oslobo­
đenje zemlje iz odnosa gospodstva i potčinjenosti, pretva­
ranje svake svojine u mobilnu svojinu, razvitak i gospod­
stvo obligacionih odnosa; na koncu, odvajanje političke
vlasti, kao posebne sile, pored koje se pojavljuje čisto
ekonomska vlast novca, a otuda proizlazi više ili manje
jasna podjela sfere javnih i privatnih odnosa, javnog i
privatnog prava.
Na taj način, ako analiza forme robe otkriva kon­
kretni istoriski smisao kategorije subjekta i obnažava
osnovu apstraktnih shema jurističke ideologije, onda se
istoriski proces razvitka robnonovčane i robnokaDitali-
stičke privrede sprovodi realizacijom ovih shema u vidu
konkretne pravne nadgradnje. U onoj mjeri u kojoj se
odnosi među ljudima izgrađuju kao odnosi između subje­
kata, postoji i uslov za razvitak pravne nadgradnje sa nje­
nim formalnim zakonima, sudovima, procesima, advoka­
tima i si.

57
 Otuda proizlazi da su osnovne crte buržoaskoga pri­
vatnoga prava na j karakteristični je crte koje određuju
pravnu nadgradnju uopšte. Ako na ranijim stupnjevima
razvitka ekvivalentna razmjena u formi odmazde i
naknada za pričinjenu štetu proizvodi najprimitivniju ju-
ridičku formu, koju mi nalazimo u tzv. varvarskim »prav­
dama«, to kasnije ostaci ekvivalentne razmjene u sferi
raspodjele koji su se očuvali i u socijalističkoj organizaciji
proizvodnje (do prelaza razvijenom komunizmu) zatiču so­
cijalističko društvo — kako je to pretskazivao Marks —
privremeno zatvoreno a »uskim horizontima buržoaskog
prava«. Među tim dvjema krajnjim tačkama protiče razvoj
pravne forme, koji dostiže kulminacionu taCku u buržo-
asko-kapitalističkom društvu. Ovaj proces se može oka-
rakterisati takođe kao raspadanje organskih patrijarhalnih
odnosa i njihove zamjene sa pravnim odnosima, tj. odno­
sima formalno ravnopravnih subjekata. Raspadanje patri­
jarhalne porodice, gdje je pater familias bio vlasnik radne
snage žene i djece, i njeno pretvaranje u ugovornu
porodicu, gdje supruzi zaključuju međusobno imovinski
kontrakt, a djeca (kao, naprimjer, na amerikanskim far­
mama) dobijaju od oca najamninu — to je jedan od tipič­
nih prim jera te evolucije. Razvitak robnonovčanih odnosa
gura ovu evoluciju naprijed. Sfera cirkulacije, sfera koja
se može obuhvatiti formulom R — N, N — R, igra vodeću
ulogu. Trgovinsko pravo u odnosu na građansko pravo
ispunjava onu istu funkciju koju građansko pravo ima
prema svim ostalim oblastima, tj. ono mu ukazuje put
razvitka. Tako je, s jedne strane, trgovinsko pravo speci­
fična oblast, koja ima značenje samo za one koji se pro­
fesionalno bave pretvaranjem robe u novčanu formu i
obratno. S druge strane, to je samo građansko pravo u
njegovoj dinamici, u njegovom kretanju ka onim najči­
stijim shemama iz kojih je uklonjen svaki organski trag;
ka onim shemama gdje se pravni subjekt pojavljuje u
svojoj završenoj formi, kao neophodna i neizbježna dopuna
robe.
Na taj način princip pravne subjektivnosti i u njemu
postavljena shematika — koja za buržoasku jurispruden­
ce u izgleda apriornom shematikom ljudske volje — pro­
izlazi za apsolutnom neizbježnošću iz uslova robnonov-

58
čane privrede. Usko empirisko i tehničko poimanje pove­
zanosti tih dvaju momenata izražava se u stanovištu, da
razvoj trgovine zahtijeva garanti ju svojine, dobre sudove,
dobru policiju itd. Ali pri dubljem posmatranju stvari
postaje jasno da ne samo što ova ili ona prilagođavanja
državnog aparata izrastaju na osnovi tržišta nego i da
među samim kategorijama robno-novčane privrede postoji
neraskidiva unutrašnja veza. U društvu gdje postoji novac
i gdje, prema tome, privatni pojedinačni rad postaje dru­
štvenim samo posredstvom sveopšteg ekvivalenta, postoje
i uslovi za pravnu formu sa njenim suprotnostima između
subjektivnog i objektivnog, privatnog i javnog.
Samo u takvom društvu politička vlast dobij a mo­
gućnost da se stavi naspram čisto ekonomske vlasti koja
najotvorenije istupa kao vlast novca. Uporedo s tim i
forma zakona postaje mogućom. Prema tome, u analizi
osnovnih odredaba prava nije potrebno polaziti od pojma
zakona i njime se koristiti kao rukovodećom niti jer sam
pojam zakona (kao zapovijest političke vlasti) pripada
onom stadiju razvitka na kome je nastala i učvrstila se
podjela društva na građansko i političko i gdje su se,
prema tome, već realizovali osnovni momenti pravne
forme. »Stvaranje političke države — kaže Marks — i
raspadanje građanskog društva na nezavisne individuume
— čiji je odnos pravo, kao što je odnos staleškog i cehov­
skog čovjeka bio privilegij — izvršava se u jednom te
istom aktu«.
Iz naprijed izloženoga, razumije se, nipošto ne pro­
izlazi da ja razmatram formu prava kao »prosti odraz
čiste ideologije« (V. P. I. Stučka. Predgovor trećem iz­
danju njegove knjige »Revolucionarna uloga prava i dr­
žave«, str. V). Meni se čini da sam se što se toga tiče iz­
razio dovoljno jasno: »pravo kao forma postoji ne samo u
glavama i u teorijama učenih jurista. Ono ima paralelno
realnu istoriju, koja se odvija ne kao sistem misli, nego
kao osobeni sistem odnosa« (»Opšta teorija« etc. str. 24).
Na drugom mjestu ja govorim o pravnim pojmovima koji
»teoretski odražavaju pravni sistem kao sistem odnosa«
(ib., str. 28). Drukčije rečeno: forma prava, izražena putem
logičkih apstrakcija, jeste proizvod realne ili konkretne
(kako- se izražava drug Stučka) pravne forme, realnog po­

59
sredovanja proizvodnih odnosa. Ja ne samo da sam ukazao
da genezu pravne forme treba tražiti u odnosima razmjene
nego sam izdvojio onaj momenat koji, po mom mišljenju,
pretstavlja najpotpuniju realizaciju pravne forme, naime
— sud i sudski proces.
Samo se po sebi razumije da pri razvitku svakog
pravnog odnosa u glavama njegovih učesnika postoje
različite, više ili manje oformljene ideološke pretstave o
sebi kao subjektu, o svojim pravima i obavezama, o »slo­
bodi« svojih akcija, o okvirima zakona ect. Pa ipak prak­
tični smisao pravnih odnosa naravno nije u ovim subjek­
tivnim stanjima svijesti. Dok je vlasnik robe još samo
svjestan sebe kao vlasnika robe, on još nije oposredovao
ekonomski odnos razmjene sa ovim njegovim daljim po­
sljedicama, koje izmiču njegovoj svijesti i volji. Pravno
oposredovanje se dešava u momentu pogodbe. No trgo­
vačka pogodba još nije pojava psihološke vrste. To nije
»ideja« i »forma svijesti«. To je objektivna ekonomska či­
njenica — ekonomski odnos, sa kojim je nerazdvojno po­
vezana ta ista njegova objektivna pravna forma.
Više ili manje nesmetano kretanje društvene proiz­
vodnje i reprodukcije, — koje se u društvu proizvođača
robe formalno dešava putem niza privatnih pogodaba —
to je duboki praktični cilj oposredovanja. Njega nije mo­
guće postići isključivo pomoću formi svijesti, tj. pomoću
čisto subjektivnih momenata: nužna su tačna mjerila, nu­
žni su zakoni i njihovo tumačenje; nužna je kazuistika,
nužni su sudovi i prinudno ispunjavanje rješenja. Već zbog
toga pri razm atranju forme prava nije moguće ograni­
čavati se na »čistu ideologiju« a ne uzimati u obzir sav
taj objektivno postojeći aparat. Svaka pravna posljedica,
naprimjer rješenje pravnog spora, jeste objektivna činje­
nica, koja stoji izvan svijesti svakog učesnika, onako isto
kao i ona privredna pojava koja se u danom slučaju opo-
sreduje pravom.
Drugi prigovor koji mi čini drug Stučka, naime da ja
priznajem postojanje prava samo u buržoaskom društvu,
prihvatam, ali sa izvjesnim ogradama. Stvarno, ja sam
tvrdio i produžavam tvrditi da najrazvijenije, svestrano i
potpuno pravno oposredovanje nastaje iz odnosa proizvo­
đača robe; da, prema tome, svaka opšta teorija prava i

60
svaka »čista jurisprudencija« jesu jednostrano, od svih
ostalih uslova apstrahovano, opisivanje vlasnika robe. Ali
zato razvijena i potpuna forma ne isključuje nerazvijene
i početne forme, nego, obrnuto, ona ih pretpostavlja.
Tako stoji, napr., stvar sa privatnom svojinom: samo
moment slobode otuđivanja otkriva u punoj mjeri su­
štinu toga instituta, premda nema sumnje da svojina, kao
prisvajanje, postoji ranije, i to ne samo u razvijenim
nego i u tek začetim formama razmjene. Svojina, kao
prisvajanje, jeste prirodna posljedica svakoga načina pro­
izvodnje, ali samo unutar određene društvene formacije
svojina uzima svoju logičku najprostiju i univerzalnu
formu privatne svojine, u kojoj se ona određuje kao prosti
uslov neprekidne cirkulacije vrijednosti po formuli R-N,
N-R.
Isto tako stoji stvar i sa odnosom eksploatacije. On,
razumije se, nije nipošto povezan sa odnosima razmjene
i moguć je pri naturalnoj formi privrede. Ali samo u bur-
žoasko-kapitalističkom društvu, gdje proletarijat istupa u
svojstvu subjekta koji raspolaže sa svojom radnom snagom
kao robom, ekonomski odnos eksploatacije oposređuje se
pravno u formi ugovora.
S tim je upravo povezana ona činjenica da u buržo-
askom društvu, u suprotnosti sa robovlasničkim i feudal­
nim, pravna forma stiče univerzalno značenje, juristička
ideologija postaje ideologijom par excellence, a zaštita kla­
snih interesa eksploatatora istupa prije svega kao zaštita
apstraktnih načela pravne subjektivnosti.
Jednom riječju smisao mojega ispitivanja se nikako
ne svodi na to da ja zatvaram marksističkoj teoriji prava
pristup ka onim istoriskim periodima koji nisu poznavali
razvijenu robno-kapitalističku privredu. Naprotiv, ja sam
težio i težim da olakšam poimanje onih začetnih formi
koje mi nalazimo u ovim epohama, i da povežem njihove
opšte linije razvitka sa razvijenijim formama. Koliko je
moje stanovište plodonosno, pokazaće budućnost.
Samo se po sebi razumije da sam ja u svom kratkom
ogledu jedino mogao obilježiti osnovne linije istoriskog i
dijalektičkog razvitka pravne forme, koristeći se, najve­
ćim dijelom, onim mislima koje sam našao kod Marksa.
Moj zadatak nije bio da riješim sve probleme teorije

61
prava ili barefti- neke od njih. *Htio sam samo pokazati sa
kojeg ugla posmatranja im je moguće prići i kako se mogu
postaviti. Ja sam zadovoljan već i tim što su se među
drugovima marksistima našli ljudi kojima se moje prila-
ženje pitanjima prava pokazalo interesantnim i koje može
nešto obećavati. Ovo još u većoj mjeri učvršćuje želju da
se rad nastavi u izabranom pravcu.
J. P.
 UVOD

ZADACI OPSTE TEORIJE PRAVA

Opšta teorija prava se može da definiše kao razvitak
osnovnih, tj. najapstraktnijih pravnih pojmova. Njima pri­
padaju, naprimjer, takve odredbe kao što su »pravna nor­
ma«, »pravni odnos«, »subjekt prava« itd. Blagodareći
svojoj apstraktnoj prirodi, one se podjednako mogu primi­
jeniti na svako područje prava; njihovo logičko i sistemat­
sko značenje ostaje istovjetno, nezavisno od toga na kakav
se konkretni sadržaj one primjenjuju. Niko neće negirati
da su, naprimjer, pojam subjekta građanskog prava i
subjekta međunarodnog prava potčinjeni opštijem pojmu
subjekta prava kao takvog i da, prema tome, ova katego­
rija može biti definisana i razvijena nezavisno od ovog
ili onog konkretnog sadržaja. S druge strane, ako mi
ostanemo u oblasti bilo koje pojedine grane prava, onda
možemo konstatovati da pomenute osnovne juridičke ka­
tegorije ne zavise od konkretnog sadržaja pravnih normi
u tom smislu što čuvaju svoje značenje pri svim promje­
nama ovog konkretnog materijalnog zadržaja.
Samo se po sebi razumije da su ovi najopštiji i naj­
prostiji pravni pojmovi rezultat logičke obrade normi po-
zitiynog prava i pretstavljaju kasniji i viši proizvod svje­
snog stvaranja u poređenju sa pravnim odnosima koji sti-
hiski nastaju i normama koje njih izražavaju.
Ipak to ne smeta filozofima neokantovcima da posma-
traju osnovne juridičke kategorije kao nešto što stoji iz­
nad iskustva i što omogućava samo iskustvo. Tako napr.,
čitamo kod Savalskog (»Osnovi filozofije prava u naučnom
idealizmu«, Moskva, 1908, str. 216): »Subjekt, objekt, od­
nos i pravilo odnošenja su a priori pravnog iskustva, te lo-

63
gički neophodni uslovi, koji ga omogućavaju«. I dalje:
»Pravni odnos je nužni i neophodni uslov svih pravnih
instituta, pa dakle i jurisprudencije, jer ako nema pravnog
odnosa, to nema ni nauke o njemu, tj. jurisprudencije —
isto onako kao što bez principa uzročnosti nema prirode i,
prema tome, ni prirodne nauke« (ib. str. 218). Savalski u
svojim razmišljanjima samo ponavlja zaključke jednog od
najistaknutijih neokantovaca Koena (Cohen — »Ethik des
reinen Willens«, 2 Aufl., 1907, str. 227 i si.). To isto gle­
dište nalazimo i kod Stamlera, kako u njegovom ranijem i
osnovnom radu »Wirtschaft und Recht«, 1896, tako i u
njegovom posljednjem radu »Lehrbuch der Rechtsphiloso­
phie«, 2 Aufl., 1922. Tamo Čitamo: »Među pravnim pojmo­
vima treba razlikovati čiste i uslovljene pojmove. Prvi
pretstavljaju opšte forme mišljenja osnovnih pravnih poj­
mova. Za razumijevanje drugih nisu potrebne nikakve
druge pretpostavke osim same ideje prava. Oni, prema
tome, nalaze svoju prim jenu u svim pravnim pitanjima
koja uopšte mogu ponići, jer nisu ništa drugo nego razli­
čita ispoljavanja formalnog pojma prava. Zato oni treba
da budu izvedeni iz nepromjenljivih (bleibende) odredbi
posljednjeg« (cit. djelo, str. 245).
Mada nas neokantovci uvjeravaju da po njihovom
gledištu »ideja prava« ne prethodi iskustvu genetički, tj.
ne u vremenu, nego logički i gnoseološki, mi uprkos toga
moramo priznati da nas takozvana kritička filozofija'u toi
tački, kao i u mnogim drugim, vraća srednjevjekovnoj
skolastici.
Dakle, moguće je smatrati utvrđenim, da razvijeno
pravno mišljenje, bez obzira kojoj se m ateriji ono obra­
ćalo, ne može da bude bez izvjesne količine najapštrakt-
nijih i opštih definicija.
Bez njih ne može da bude ni naša sovjetska jurispru­
dence a, ukoliko ona takvom ostaje, tj. ukoliko ona odgo­
vara svom neposrednom praktičnom zadatku. Osnovni, tj.
formalni pravni pojmovi produžavaju svoje postojanje u
našim kodeksima kao i u njima odgovarajućim komenta­
rima. Na snazi ostaje i metod pravnog mišljenja sa nje­
govim specifičnim načinima saznanja.
Međutim, da li je time dokazano da naučna teorija
prava ne treba da se bavi analizom navedenih apstrakcija?

64
Jedno dosta široko rasprostranjeno gledište pripisuje tim
osnovnim i najopštijim pravnim pojmovima čisto uslovno
i tehničko značenje. Dogmatička jurisprudence a, kazaće
nam se, koristi se ovim terminima samo iz udobnosti i
ništa više. Nikakvog drugog teorisko-spoznajnog značenja
oni nemaju. Pa ipak, ta okolnost što je dogmatička juri-
sprudencija praktična i u izvjesnom smislu tehnička disci­
plina ne daje nam još osnovu pomoću koje bismo zaklju­
čili da njeni pojmovi ne mogu da uđu u sastav odgova­
rajuće teoriske discipline. Možemo se složiti sa Kame­
rom1) da nauka o pravu počinje tamo gdje se završava
jurisprudence a, ali iz toga ne proizlazi da nauka o pravu
treba naprosto da odbaci osnovne apstrakcije koje izraža­
vaju principijelnu suštinu pravne forme. Ta i politička
ekonomija je počela svoj razvitak od praktičnih pitanja,
prvenstveno pitanja novčane cirkulacije, i ona je prvo­
bitno postavila sebi zadatak da ukaže na »načine oboga­
ćenja vlada i naroda«. Pa ipak, već u ovim tehničkim sa­
vjetima mi nalazimo osnove onih pojmova koji su, u pro­
dubljenoj i uopštenoj formi, ušli u sastav teoriske disci­
pline — političke ekonomije.
Da li je jurisprudencija sposobna da se razvije u opštu
teoriju prava a da se pri tom ne rastvori ni u psihologiji,
ni u sociologiji? Da li je moguća ista analiza osnovnih de­
finicija pravne forme kao što u političkoj ekonomiji imamo
analizu osnovnih i najopštijih definicija forme robe i
forme vrijednosti? To su pitanja od čijeg rješenja zavisi
da li se na opšte učenje o pravu može gledati kao na sa­
mostalnu teorisku disciplinu.
Za buržoasku filozofiju prava, čija većina pretstav-
nika stoji na neokantovskom gledištu, pomenuti problem
se rješava prostim suprotstavljanjem dviju zakonomjer­
nosti: zakonomjernosti bića i zakonomjernosti trebanja.
Saobrazno ovome priznaje se postojanje dviju vrsta nauka:
kauzalnih i normativnih. »Dok kauzalne ili eksplikativne
nauke — čitamo, naprimjer, kod Vunla — teže da pro­
nađu zakone prirode, prema kojima faktički teku i moraju
da teku sa prirodnom nužnošću procesi realnog života, kao
cilj i predmet normativnih disciplina, koje ne teže da
') Vidi Karner — »Socijalne funkcije prava«, rus. prev. 1923
godine.
5 — J. B. Pašukanis: Opšta teo rija prava i m arksizam
65
objasne ono što se zbiva, jesu isključivo norme, na osnovu
kojih nešto treba, premda se faktički nikada ne dešava«2).
Kod Zimla kategorija trebanja određuje osobeni način mi­
šljenja, odvojen neprelaznom granicom od onog logičkog
postupka po kome mi zamišljamo postojanje, koje se de­
šava sa prirodnom nužnošću. Konkretno »ti treba« može
se objasniti samo pozivom na drugo trebanje. Ostajući u
granicama logike mi ne možemo izvoditi zaključak od
nužnosti ka trebanju i obrnuto.3)
Ovu istu misao, da zakonomjernost može biti utvr­
đena putem dvaju raznih metoda: kauzalnog i teleološkogr
varira na sve načine Štam ler u svom osnovnom radu
»Privreda i pravo«. Na taj način jurisprudencija bi do­
bila tobože čvrstu metodološku bazu, kao jedna od nor­
mativnih disciplina. Više od toga, pokušaji da se produbi
ova metodologija, naprim jer kod Kelzena, doveli su do
ubjeđenja da je upravo jurisprudencija pretežno norma­
tivna nauka, je r ona, prije svake druge discipline koja bi
spadala u ovu vrstu, može da se zadrži u okvirima formal­
noga logičkog smisla kategorije trebanja. U samoj stvarir
u moralu i u estetici normativno je prožeto psihološkim
i može se razm atrati kao kvalifikovano htijenje, tj. kao-
činjenica, kao postojeće: stanovište uzročne veze se n a­
meće najednom, narušavajući čistotu normativnog osmi­
šljavanja. Naprotiv, u pravu, čijim višim izrazom Kelzen
smatra državni zakon, načelo trebanja istupa u bezuslovno
heteronomnoj formi, kidajući konačno sa faktičkim, sa
onim što postoji. Dovoljno je prenijeti samu zakonodavnu
funkciju u metajuridičku oblast, — a to Kelzen i radi —
i na zao udes jurisprudencije ostaje čista sfera normativ­
nog, a njen će se zadatak sastojati isključivo u tome što
će dovoditi u skladan logički poredak različite normativne
sadržaje.
Kelzenu treba, besumnje, priznati veliku zaslugu.
Svojom neustrašivom dosljednošću on je doveo do apsurda
metodologiju neokantijanstva sa njenim dvjema zakono­
mjernostima. Jer, pokazuje se da »čista«, oslobođena od
svih primjesa postojećeg, faktičkog, od svake psihološke i
3) Wundt — »Ethik«, S. 1.
s) Uporedi: Simmel — »Einleitung in die Moralwissenschaft«,
sociološke »šljake«, zakonomjernost trebanja uopšte nema
i ne može imati razumnih odredbi. Jer za čisto juridičko,
tj. bezuslovno heteronomno trebanje i cilj je štaviše nešto
sporedno i ravnodušno. »Ti treba zato da bi« — to, po
Kelzenovom mišljenju, već nije — juridičko »ti treba«.
Na planu juridičkog trebanja postoji samo prelaz od
jedne norme drugoj, po stepenima hijerarhiske ljestvice,
na čijem se vrhu nalazi sasvim zatvoreni, viši normom
utvrđeni autoritet, krajnji pojam, iz koga proizlazi juri­
sprudence kao iz nečeg datog. Takvo prilaženje zadacima
teoriske jurisprudence jedan od Kelzenovih kritičara je
opisao u vidu sljedećeg karikiranog obraćanja jurista za­
konodavcu: »Kakve zakone treba da izdate, mi to ne
znamo i o tome se ne brinemo. To pripada zakonodavnoj
vještini koja nam je strana. Izdavajte zakone kakve ho­
ćete. I samo kada izdate bilo kakav zakon, tada ćemo vam
mi na latinskom objasniti kakav ste zakon izdali«.4) Takva
opšta teorija prava, koja ništa stvarno ne objašnjava, koja
unaprijed okreće leđa činjenicama stvarnosti, tj. socijal­
nom životu, i ima posla sa normama, ne interesujući se
niti za njihovo porijeklo (metajuridičko pitanje!) niti za
njihovu povezanost sa kakvim bilo interesima, može, razu­
mije se, pretendovati na naziv teorije možda samo u onom
smislu u kakvom se govori, naprimjer, o teoriji šahovske
igre. Sa naukom takva teorija nema ničega zajedničkog.
Pravo, pravnu formu, ona ne pokušava ispitivati, jer ona
uopšte nema u vidu ispitivanje onoga što postoji. Zato
se od nje, izražavajući se vulgarno, i ne može mnogo uzeti.
Drukčija je stvar sa tzv. sociološkim i psihološkim
teorijama prava. Od njih se može zahtijevati više, jer, za­
hvaljujući metodu koji primjenjuju, one pokušavaju obja­
sniti pravo kao pojavu u njenom nastanku i razvitku. Ali
ovdje nas očekuje drugo razočarenje. Sociološke i psiholo­
ške teorije prava obično ostavljaju izvan svoga razmatra­
nja formu prava kao takvu, tj. naprosto ne vide probleme
koji se u njoj nalaze. One od samog početka operišu poj­
movima vanjuridičkog svojstva, a ukoliko uzimaju u
razmatranje čisto pravne odredbe, to je samo zato da bi
ih proglasili »fikcijama«, »ideološkim fantazmima«, »pro-*)
*) J. Offner — »Das soziale Rechtsdenken«, 1923 g.
5*
67
jekcijama« itd. Ovo naturalističko ili nihilističko prila-
ženje izaziva, na prvi pogled, izvjesnu simpatiju. Naro­
čito ako se stavi nasuprot idealističkim teorijama prava,
skroz prožetim teleologijom i »moralisanjem«. Poslije na­
du venih fraza o »vječnoj ideji prava ili o apsolutnom zna­
čenju ličnosti«, čitalac koji traži materijalističko objašnje­
nje društvenih pojava sa osobitim zadovoljstvom se obraća
teorijama koje pravo tretiraju kao rezultat borbe interesa,
kao ispoljavanje državne prinude ili štoviše kao proces
koji se odigrava u realnoj ljudskoj psihi. Mnogim drugo­
vima marksistima se činilo da je dovoljno unijeti u pome-
nute teorije moment .klasne borbe, pa bi se dobila origi­
nalna marksistička teorija prava. Međutim, mi dobij amo
kao rezultat istoriju privrednih formi sa više ili manje
slabom pravnom bojom ili istoriju ustanova, ali nipošto
ne opštu teoriju prava.5) Pri tome, ukoliko su se buržoaski
juristi, pokušavajući da sprovedu više ili manje materija­
listička gledišta, naprim jer Gumplovic, smatrali odgovor­
nim, takoreći po službenoj dužnosti, da pregledaju arsenal
osnovnih juridičkih pojmova, premda bi ih zatim progla­
sili vještačkim i uslovnim konstrukcijama, to pisci mark­
sisti, kao ljudi koji nisu odgovorni pred jurisprudence om,
najčešće prelaze prosto ćutanjem preko formalnih defini­
cija opšte teorije prava, posvećujući svu svoju pažnjujson-
kretnom sadržaju pravnih normi i istoriskom razvitku
pravnih instituta. Uopšte treba primijetiti da pisci marksi­
sti, kad govore o pravnim pojmovima, imaju u vidu prveri-6

6) Cak i u knjizi druga P. I. Stučke »Revolucionarna uloga

prava i države«, u kojoj se tretira čitav niz pitanja opšte teorije
prava, ova pitanja nisu povezana u sistematsku cjelinu. Istoriski
razvitak pravnog regulisanja, sa stanovišta njegovog klasnog sadr­
žaja, istupa u izlaganju na prvi plan u poređenju sa logičkim i
dijalektičkim razvitkom same forme. Treba ipak napomenuti da je
svako ko je uporedio treće izdanje ove knjige sa prvim primijetio,
naravno, kakav je korak naprijed učinio naš uvaženi autor u smi­
slu usmjeravanja svoje pažnje na pitanja pravne forme. Ovo je
proizišlo, uostalom, iz polaznog gledišta P. I. Stučke, pošto on u
prvom redu shvata pravo kao sistem odnosa proizvodnje i razmjene.
Ako se pravo od samog početka tretira kao forma kakvih bilo so­
cijalnih odnosa, to se može unaprijed reći da će njegove specifične
osobenosti ostati izvan polja koje se razmatra. Naprotiv, pravo
kao forma odnosa proizvodnje i razmjene pri manje ili više bri­
žljivoj analizi lako pokazuje svoje specifične crte.
stveno konkretni_sadržaj pravnog regulisanja, svojstvenog
ovoj ili onoj eposi, tj. ono što ljudi na datom stepenu
razvitka smatraju pravom. To se može vidjeti bar iz slje­
deće formulacije: »Na osnovu datog stanja proizvodnih
snaga nastaju određeni odnosi proizvodnje, koji svoj ide­
alni izraz dobijaju u pravnim pojmovima ljudi i u više ili
manje »apstraktnim pravilima«, u nepisanim običajima i
pisanim zakonima« (Beljtov — »Ka pitanju« itd., str. 140).
Ovdje se pravni pojam razmatra isključivo sa stanovišta
njegovog sadržaja. Pitanje o formi prava kao takvoj uopšte
se ne postavlja. Međutim, nema sumnje da marksistička
teorija treba da ispituje ne samo materijalni sadržaj prav­
nog regulisanja u različitim istoriskim epohama nego i da
da marksističko tumačenje samom pravnom regulisanju
kao određenoj istoriskoj formi.
Međutim, odričući se od analize osnovnih juridičkih
pojmova, mi dobijamo samo teoriju, koja nam objašnjava
jedino postanak pravnog regulisanja iz materijalnih po­
treba društva, a prema tome i saglasnost pravnih normi
sa materijalnim interesima ovih ili onih društvenih klasa.
Ali samo pravno regulisanje, bez obzira na bogatstvo isto-
riskog sadržaja koje mi stavljamo u taj pojam ostaje ne-
analizirano kao forma. Umjesto punoće unutrašnjih raščla­
njivanja i veza, mi ćemo biti prinuđeni da se koristimo
približno nagoviještenim ocrtavanjima juridičkog, toliko
približnim da se briše potpuno granica koja dijeli sferu
pravnog od sfera koje se sa njom graniče.")
Do izvjesnog stepena takav postupak ne može a da
se ne prizna zakonomjernim. Istorija privrede se može
izlagati, a da se ostave potpuno postrani pojedinosti i
detalji, recimo teorija rente i najamnine. Ali šta bismo mi
kazali o takvom istoričaru privrednih formi za koga bi se
osnovne kategorije teoriske ekonomije — vrijednost, ka­
pital, dobit, renta itd. — rasplinule u nejasnim i neizdife-
renciranim pojmovima privrede? Mi već ne govorimo o
") Kao primjer kako je bogatstvo istoriskog izlaganja u stanju
da se sazivi sa najnepotpunijorr. skicom pravne forme može da
služi knjiga M. Pokrovskog »Ogledi iz istorije ruske kulture«,
gdje se definicija prava iscrpljuje sa oznakom nepokretnosti i
inertnosti, nasuprot tećnosli ekonomskih pojava (naved. djelo,
tom I, str. 16, izd. drugo).
tome kako bi bio prim ljen pokušaj da se takva istorija
izda za teoriju političke ekonomije. Međutim u oblasti
marksističke teorije prava stvar stoji upravo tako. Mo­
žemo se, istina, tješiti time da juristi sve dosada traže i
ne mogu da nađu definiciju za svoj pojam prava. Pa ako
većina kurseva iz opšte teorije prava počinje obično ovom
ili onom formulom, to u samoj stvari i ta formula nam
daje samo nejasnu, približnu, neraščlanjenu pretstavu o
pravnom uopšte. Može se postaviti kao aksiom da mi naj­
manje saznajemo o pravu iz tih definicija koje nam se
pružaju, i, obratno, da nas odgovarajući naučnik tim te ­
melj nije upoznaje sa pravom kao formom ukoliko manje
pažnje obraća na svoje sopstvene definicije.
Uzrok za ovo je potpuno jasan: takav složeni pojam
kao što je pravo ne može da se iscrpe definicijom po pra ­
vilima školske logike per genus et differentia specifica.
Nažalost, i oni malobrojni marksisti koji su se bavili
teorijom prava, nisu izbjegli iskušenju skolastičke premu-
drosti. Tako naprimjer, Rener (»Marxstudien«, I. 1905)
stavlja u osnovu svoje definicije prava pojam imperativa
upućenog od strane društva individuumu. Ova prosta kon­
strukcija se njemu čini potpuno dovoljnom za ispitivanje
prošlosti, sadašnjosti i budućnosti pravnih instituta.7)
') Upor. takođe kod Zibera (sabr. djela, t. II, str. 134). »Pravo
nije ništa drugo nego skup prinudnih normi, koje služe kao izraz
tipičnog slučaja nastalih ekonomskih pojava, skup koji ima kao
oznaku predupredenje i presijecanje otstupanja od srednjeg toka
stvari«. Analognu definiciju prava kao prinudnih normi koje
državna vlast propisuje mi nalazimo u knjizi druga Buharina
(»Istoriski materijalizam«, 2 izd. str. 175). Razlika između Buhari-
nove i Ziberove koncepcije, ,a naročito Buharinove i Renerove.
sastoji se u tome što prva oštro podvlači klasni karakter državne
vlasti i, prema tome, prava. Razvijeniju definiciju daje Podvolocki.
jedan od Buharinovih učenika: »Pravo je sistem prinudnih soci­
jalnih normi koje odražavaju ekonomske i druge društvene od­
nose datog društva normi koje se uvode i brane od strane državne
vlasti vladajuće klase za sankcionisanje, regulisanje i učvršćenje
ovih odnosa i, prema tome, učvršćenje vlasti date klase«. (Podvo­
locki — »Marksistička teorija prava«, str. 156). Sve ove definicije
podvlače vezu između konkretnog sadržaja pravnog regulisanja i
ekonomike. Ali u isto vrijeme pravo kao formu oni teže da iscrpe
obilježjem spoljašnje, od države organizovnne prinude, tj. u su­
štini stvari ne idu dalje od grubo empiriskih metoda one iste
praktične ili dogmatične jurisprudencije čije prevazilaženje treba
da bude zadatak marksista.

70
 Osnovni nedostatak formula takve vrste sastoji se u
nesposobnosti da se obuhvati pojam prava u njegovom
stvarnom kretanju koje otkriva punoću unutrašnjih uza­
jamnih odnosa i veza. Umjesto da se pojam prava da u
njegovoj potpunoj i jasnoj formi i, prema tome, da se
pokaže značenje ovog pojma za određenu istorisku epohu,
nama se svečano daje čisto teorisko opšte mjesto o »spo-
ljašnjem autoritativnom regulisanju« koja može podjed­
nako dobro da pristaje uz svaku epohu i stadij razvoja
ljudskog društva. Potpunu analogiju ovome u političkoj
ekonomiji pretstavljaju pokušaji da se da takva definicija
pojmu privrede koja bi obuhvatala sve istoriske epohe.
Ako bi se čitava ekonomska teorija sastojala iz takvih ne­
plodnih teoriskih uopštavanja, teško da bi zasluživala
zvanje nauke.
Marks, kao što je poznato, ne počinje svoje ispitivanje
sa umovanjem o privredi uopšte, nego od analize robe i
vrijednosti. Jer se privreda, kao osobena sfera odnosa, di­
ferencira tek sa pojavom razmjene na sceni. Dotle dok
ne postoje odnosi vrijednosti, privredna djelatnost može
samo sa teškoćom biti ograničena od drugih životnih funk­
cija, sa kojima ona čini jednu sintetičku cjelinu. Cisto na­
turalna privreda ne može da bude predmet političke eko­
nomije kao samostalne nauke.8) Samo robno-kapitalistički
odnosi obrazuju prvi put predmet političke ekonomije kao
posebne teoriske discipline koja se koristi svojim speci­
fičnim pojmovima.
»Politička ekonomija počinje od robe, od onog mo­
menta kada počinje razmjena produkata između poje­
dinih individua ili između pojedinih opština«.u)*)
*) Treba, uostalom, reći da među marksistima ne postoji puno
jedinstvo gledišta što se tiče predmeta teoriske ekonomije. Ovo je
pokazala diskusija u vezi sa referatom druga I. I. Stjepanova —
Skvorcova na temu »Sta je politička ekonomija« (»Vjesnik Koma-
kademije«, 1925, br. 12). Ipak pretežna većina naših ekonomista,
koji su se izjasnili u toj diskusiji, odlučno je odbacila gledište druga
Stjepanova, prema kome pomenute kategorije robne i robno-kapi-
talističke privrede uopšte ne sačinjavaju predmet teoriske eko­
nomije.
*) Engels. Recenzija na Marksovu knjigu »Zur Kritik« etc.
štampana u londonskim radničkim novinama »Das Volk« 6—20.
VII 1859 godine.

71
 Analogno stanovište se može primijeniti, u cjelini i
na opštu teoriju prava. One osnovne juridičke kategorije
koje nastaju sa razvijenim pravnim mišljenjem i p ret-
stavljaju najbliže definicije pravne forme uopšte, odra­
žavaju određene i pritom sasvim složene društvene od­
nose. Pokušaj da se nađe definicija prava, koja bi odgo­
varala ne samo tim složenim odnosima, nego i »ljudskoj
prirodi« ili »ljudskoj zajednici« uopšte, neizbježno vodi
skolastičkim, čisto teoriskim formulama.
Kada od te beživotne formule treba da se pređe na
analizu pravne forme, u tom vidu u kome nju stvarna
susrećemo, mi neizbježno nailazimo na niz teškoća. Ove
teškoće se prevazilaze samo putem očiglednih natezanja i
dovijanja. Tako, naprimjer, obično tek kad nam je data
opšta definicija prava, mi doznajemo da, takoreći, postoje
dvije vrste prava: subjektivno i objektivno, jus agendi i
norma agendi. Pri tome u samoj definiciji se ne predviđa
mogućnost takve podjele, zbog čega dolazi ili do negiranja
jedne, bilo koje vrste, proglašavajući je fikcijom, fanta­
zijom itd., ili se između opšteg pojma prava i njegovih
dvaju vidova uspostavlja čisto spoljašnja veza. A, među­
tim, ova dvojaka priroda prava jeste raspadanje robe na
vrijednost i upotrebnu vrijednost.
Pravo kao forma se ne može shvatiti izvan svojih
najbližih definicija. Ono postoji samo u suprotnostima:
objektivno pravo — subjektivno pravo; javno pravo —
privatno pravo itd. Ipak, sva ta osnovna razgraničenja
će se pokazati mehanički spojena sa osnovnom formulom,
ako ovu budemo konstruisali tako da ona obuhvati sve
epohe i sve stadije socijalnog razvitka, među kojima i
takve koji uopšte nisu poznavali pomenute suprotnosti.
Samo buržoasko-kapitalističko društvo stvara sve
neophodne uslove u kojima pravni momenat u socijalnim
odnosima dostiže punu određenost. Ako se ostavi postrani
kultura prvobitnih naroda, gdje mi samo sa teškoćom
možemo da izdvojimo pravo iz opšte mase socijalnih po­
java normativnog poretka, onda se čak u srednjevjekov-
noj feudalnoj Evropi pravne norme odlikuju krajnjom ne-
razvijenošću. Sve pomenute suprotnosti slivene su u jednu
neizdiferenciranu cjelinu. Ne postoji granica između prava
kao objektivne norme i prava kao pravnog ovlašćenja.

72
 Norma opšteg karaktera se ne razlikuje od njene kon­
kretne primjene; isto tako je slivena djelatnost sudije i
zakonodavca. Potpuno je prikrivena, kako u organizaciji
marke, tako i u organizaciji feudalne vlasti, suprotnost
između javnog i privatnog prava. Ne postoji uopšte, toliko
karakteristično za buržoasku epohu, protivrječje između
čovjeka kao privatnog lica i čovjeka kao člana političke
zajednice. Da bi se sve ove grane pravne forme iskrista-
lisale u punoj mjeri, bio je potreban dug proces razvitka,
čija su glavna arena bili gradovi.
Na taj način dijalektički razvitak osnovnih juridičkih
pojmova ne samo što nam daje formu prava u njenom
najrazvijenijem i najraščlanjenijem vidu nego i odražava
realni istoriski proces razvitka, koji nije ništa drugo nego
proces razvitka buržoaskog društva.
Protiv opšte teorije prava kako je mi shvatamo, ne
mogu biti istaknuti prigovori da ova disciplina ima posla
samo sa formalnim i uslovnim definicijama i vještačkim
konstrukcijama. Niko ne sumnja da politička ekonomija
izučava nešto stvarno postojeće, premda je još Marks
upozoravao da takve stvari kao što su vrijednost, profit,
renta itd. »ne mogu biti otkrivene pomoću mikroskopa i
hemiske analize«. Teorija prava ne operiše sa manje »vje­
štačkim« apstrakcijama; »pravni odnos« ili »subjekt pra­
va« isto tako ne mogu biti otkriveni metodima prirodno-
naučnog ispitivanja, ali iza ovih apstrakcija skrivaju se
potpuno realne društvene snage. Sa stanovišta čovjeka koji
živi u naturalnoprivrednoj sredini ekonomika odnosa vri­
jednosti izgledaće isto tako vještačkim izopačavanjem
prostih i prirodnih stvari kakvim izgleda pravni način
mišljenja zdravom rasuđivanju »prosječnog čovjeka«.
Mora se primijetiti da je pravno gledište neupore-
divo više tuđe svijesti »prosječnog« čovjeka nego što je
to ekonomsko. Jer i onda kada se ekonomski odnos ostva­
ruje jednovremeno kada i pravni, za učesnike ovog od­
nosa u ogromnoj većini slučajeva aktuelnom izgleda baš
ekonomska strana; juridički moment ostaje na zadnjem
planu, a istupa sa svom svojom jasnoćom samo u po­
sebnim isključivim slučajevima (proces, spor o pravu).
S druge strane, kao nosioci »pravnog momenta«, u stadiju

73
njegove aktivnosti, pokazuju se obično pretstavnici po­
sebne kaste (juristi, sudije). Zbog toga »prosječnom« čo­
vjeku izgleda običnije i prirodnije mišljenje u ekonom­
skim kategorijama nego mišljenje u juridičkim kategori­
jama.
Misliti da osnovni pojmovi koji izražavaju smisao
pravne forme pretstavljaju produkt nečijih proizvoljnih
izmišljotina, znači upasti u onu pogrešku koju je Marks
zapazio kod prosvjetitelja XVIII vijeka. Pošto ovi, po
riječima Marksa, još nisu umjeli da objasne pojavu i
razvitak zagonetnih formi društvenih odnosa, to su se
trudili da riješe nepoznanicu, izjavljujući da su one ljud­
ski izum i da nisu pale s neba (»Kapital«, str. 61. I.).
Ne može se uostalom poricati da znatan dio juridičkih
konstrukcija u samoj stvari ima sasvim nepostojan i uslo-
van karakter. Takva je, napr., većina konstrukcija javnog
prava. Mi ćemo se kasnije poštara ti da objasnimo uzroke
ove pojave. Zasada se ograničavamo na primjedbu da
forma vrijednosti u uslovima razvijene robne privrede
postaje univerzalnom i uzima, uporedo sa prvobitnim, niz
proizvedenih i prividnih izraza, istupajući kao prodajna
cijena predmeta koji nisu produkti rada (zemlja) pa se,
štaviše, uopšte ne odnose ni na proces proizvodnje (napr.,
vojne tajne kupljene od špijuna). Ovo ne smeta da vri­
jednost kao ekonomska kategorija može da bude shvaćena
samo sa gledišta društvenopotrebnog utroška rada po­
trebnog za proizvodnju ovog ili onog produkta. Isto tako
univerzalizam pravne forme ne treba da nas sprečava u
istraživanju onih odnosa koji čine njegovu realnu osnovu.
Mi se nadamo da ćemo naprijed pokazati da takva osnova
nisu oni odnosi koji se nazivaju javno-pravnim.
Drugi prigovor protiv našeg poimanja zadataka opšte
teorije prava sastoji se u tome što se apstrakcije, koje
počivaju u osnovi analize, priznaju kao svojstvene samo
za buržoasko pravo. Proletersko pravo, kažu nam, — treba
da pronađe za sebe druge uopštavajuće pojmove, a zadatak
je marksističke teorije prava da ih istraži.
Ovaj prigovor izgleda na prvi pogled sasvim ozbiljan.
Ali on počiva na nesporazumu. Zahtijevajući da proleter­
sko pravo dobije njegove nove uopštavajuće pojmove, ovaj

74
pravac izgleda revolucionarnim par excellence. Pa ipak
on ustvari proklamuje besmrtnost forme prava, jer on
teži da istrgne tu formu iz onih određenih istoriskih
uslova koji su osigurali njen puni rascvat, i da je proglasi
sposobnom za trajno obnavljanje. Odumiranje kategorija
(baš kategorija, a ne ovih ili onih propisa) buržoaskoga
prava nipošto ne znači njihovu zamjenu novim kategori­
jama proleterskog prava, isto kao što odumiranje katego­
rija vrijednosti, kapitala, profita itd. pri prelazu ka razvi­
jenom socijalizmu, neće značiti pojavu novih proleterskih
kategorija vrijednosti, kapitala, rente itd. Odumiranje ka­
tegorija buržoaskog prava u ovim uslovima će značiti
odumiranje prava uopšte, tj. postepeno iščezavanje juri-
dičkog momenta u odnosima među ljudima.
Za prelaznu epohu je karakteristična, kako je to
Marks pokazao u »Kritici gotskog programa«, ta činjenica
da će odnosi među ljudima, tokom izvjesnog perioda, biti,
htjeli ne htjeli, zatvoreni u »uski horizont buržoaskog
prava«. Interesantno je analizirati u čemu se, po mišljenju
Marksa, sastoji ovaj uski horizont buržoaskog prava.
Marks uzima kao pretpostavku takav društveni poredak
u kome sredstva za proizvodnju pripadaju cijelom dru­
štvu i u kome proizvođači ne razmjenjuju svoje produkte.
Prema tome, on uzima viši stadij nego što je NEP koji
mi preživljavamo. Tržišna povezanost je već u cjelini
zamijenjena organizovanom povezanošću, a prema tome
»rad koji se upotrebljava na proizvodnju produkata ne
ispoljava se kao vrijednost svojstvena samim produktima,
pošto ovdje, u suprotnosti sa kapitalističkim društvom, rad
pojedinaca je dio kolektivnog rada, i to ne posredno, nego
neposredno«. (Kritika gotskog programa, izd. 1919, Petro­
grad, str. 15). No, štaviše, pri potpunom otstranjenju trži­
šta i tržišne razmjene, novo komunističko društvo, po
riječima Marksa, neko vrijeme mora da nosi na sebi »u
svim odnosima — ekonomskom, moralnom, duhovnom —
oštar pečat karakterističnih svojstava starog društva, iz
čijih je njedara ono izišlo na svijet«. Ovo se ispoljava na
principu raspodjele, prema kome »svaki proizvođač lično
dobija (poslije učinjenih odbitaka) tačno onoliko koliko
daje društvu«. Marks podvlači da je bez obzira na korje­
nite promjene sadržaja i forme »ovdje takav vladajući

75
princip da se prilikom razmjene robnih ekvivalenata od­
ređena količina rada u jednoj formi razmjenjuje za istu
količinu rada u drugoj formi«. Ukoliko odnosi pojedinog
proizvođača i društva zadržavaju dalje formu ekviva­
lentne razmjene, utoliko oni zadržavaju dalje i formu
prava, jer »po sadržaju ovo pravo je, kao i svako pravo,
pravo nejednakosti«. Marks ništa ne govori o neophod­
nosti državne vlasti, koja bi svojom prinudom osigura­
vala ispunjavanje ovih normi »nejednakog«, koje čuva
svoju »buržoasku ograničenost« prava, ali to se razumije
samo po sebi. Ovaj zaključak izvodi Lenjin: »Buržoasko
pravo prema raspodjeli proizvoda za upotrebu pretpo­
stavlja, naravno, neizbježno i buržoasku državu, jer pravo
nije ništa bez aparata koji je sposoban da prinudi na ispu­
njavanje normi prava. Izlazi da ne samo što u komu­
nizmu ostaje tokom izvjesnog vremena buržoasko pravo,
nego čak i buržoaska država bez buržoazije!« (Lenjin —
»Država i revolucija«, str. 93). Kada je data forma ekvi­
valentnog odnosa, znači data je forma prava, znači data
je forma javne, tj. državne, vlasti, koja, zahvaljujući tome,
ostaje neko vrijeme čak u uslovima kada podjela na klase
više ne postoji. Odumiranje prava, a s njim zajedno i
države, dogodiće se, po mišljenju Marksa, samo onda
kada »rad, prestajući da bude sredstvo za život, sam po­
stane prva životna potreba«, kada se zajedno sa svestra­
nim razvojem individuuma razviju proizvodne snage, kada
svaki bude radio dobrovoljno prema sposobnostima ili,
kada, kako kaže Lenjin »ne bude sa šajlokovskom okrut-
nošću mislio da ne radi jedno pola sata više od drugoga«,
jednom riječju, kada bude iživljena forma ekvivalentnoga
odnosa.
Prelaz ka razvijenom komunizmu Marks zamišlja,
prema tome, ne kao prelaz ka novim formama prava, nego
kao odumiranje pravne forme uopšte, kao oslobođenje od
onog naslijeđa buržoaske epohe kome je suđeno da preživi
samu buržoaziju.
Uporedo sa tim Marks ukazuje na osnovni uslov po­
stojanja pravne forme, čiji se korijeni nalaze u samoj
ekonomici, upravo sjedinjavanje radnih napora po prin­
cipu ekvivalentne razmjene, tj. on otkriva duboku unu­

76
trašnju vezu forme prava i forme robe. Društvo koje je
prema stanju svojih proizvodnih snaga prinuđeno da sa­
čuva ekvivalentni odnos između utroška rada i nagrade
u formi, koja, makar i izdaleka, potsjeća na razmjenu
robnih vrijednosti, biće prisiljeno da zadrži formu prava.
Samo ako se polazi od ovog osnovnog momenta, može da
se shvati zašto cijeli niz drugih društvenih odnosa uzima
pravnu formu. Naprotiv, izvoditi iz toga zaključak da će
sudovi i zakoni ostati zauvijek, jer čak i uz maksimalnu
ekonomsku snabdjevenost neće iščeznuti neki prestupi
protiv ličnosti itd., znači smatrati drugostepene i proizve­
dene momente za glavne i osnovne. Čak je i napredna
buržoaska kriminalistika došla u teoriji do ubjeđenja da
se borba sa prestupima može sama po sebi razmatrati kao
medicinsko-pedagoški zadatak, za čije rješenje uopšte nije
potreban jurist sa njegovim »činjeničkim stanjima« i ko­
deksima, s njegovim pojmom »krivice«, »punom ili sma­
njenom uračunljivošću«, sa njegovim istančanim razliko­
vanjem između saučesništva, pomaganja, potstrekavanju
itd. A ako ovo teorisko ubjeđenje nije dosada dovelo do
ukidanja krivičnih kodeksa i sudova, to je svakako samo
zbog toga što prevladavanje pravne forme nije vezano
samo sa prevazilaženjem okvira buržoaskog društva nego
i sa radikalnim oslobađanjem od svih njegovih ostataka.
Kritika buržoaske jurisprudencije sa stanovišta na­
učnog socijalizma treba da uzme kao obrazac kritiku bur­
žoaske političke ekonomije kakvu je dao Marks. Da bi se
to postiglo, ona treba da se, prije svega, baci na neprija­
teljsku teritoriju, tj. da ne odbacuje ustranu ona uopšta-
vanja i apstrakcije koje su bile izgrađene od buržoaskih
jurista, proizišlih iz potreba svoga vremena i svoje klase,
nego da podvrgava analizi te apstraktne kategorije, da
otkriva njihovo istinsko značenje, tj., drugim riječima,
pokaže istorisku uslovljenost pravne forme.
Svaka ideologija umire zajedno sa odnosima koji su
je proizveli. Ipak ovom konačnom iščezavanju prethodi
moment kada ideologija, pod udarcima kritike koja je
upravljena protiv nje, gubi sposobnost da prikriva i uvija
društvene odnose iz kojih je izrasla. Obnažavanje korijena
ideologije jeste pouzdan znak njene bliske propasti. Jer,

77
kako kaže Lasal: »Das Anbrechen einer neuer Zeit besteht
immer nur in dem erlangten Bewustsein über das, was
die bisher Wirklichkeit an sich gewesen ist«.10)

,0) »Svitanje novog doba uvijek se sastoji u postignutoj svijesti

o onome što je bila sama po sebi dosadašnja postojeća stvarnost«
Lasal — »Sistem stečenih prava«.

78
 GLAVA PRVA

METODI KONSTRUKCIJE KONKRETNOG U

APSTRAKTNIM NAUKAMA
Svaka uopštavajuća nauka, izučavajući svoj predmet,
obraća se na jednu te istu konkretnu cjelovitu stvarnost.
Jedno te isto opažanje, naprimjer opažanje prolaza jednog
nebeskog tijela kroz meridijan, može da služi kao povod
za astronomske i psihološke zaključke. Jedna te ista či­
njenica, naprimjer arenda na zemlju, može da bude pred­
met političko-ekonomskog ili pravnog ispitivanja. Zato
razlika među naukama počiva uglavnom na razlici metoda,
razlici njihovog prilaženja stvarnosti. Svaka nauka ima
svoj naročiti plan prema kome teži da reprodukuje stvar­
nost. Pri tome svaka nauka izgrađuje konkretnu stvar­
nost sa svim njenim bogatstvom formi, odnosa i zavisno­
sti kao rezultat sjedinjavanja prostih elemenata i prostih
apstrakcija. Psihologija teži da raščlani svijest na proste
elemente. Hernija ispunjava taj isti zadatak u odnosu na
materiju. Tamo gdje mi ne možemo da raščlanimo stvar­
nost na najprostije elemente, dolazi nam u pomoć aps­
trakcija. U društvenim naukama uloga apstrakcije je na­
ročito velika. Zrelost ove ili one društvene nauke se od­
ređuje većim ili manjim savršenstvom apstrakcije. Ovo
Marks sjajno objašnjava na primjeru ekonomske nauke.
Izgledalo bi, kaže on, potpuno prirodno početi ispiti­
vanje od konkretne sveukupnosti, od stanovništva koje
živi i proizvodi u određenim geografskim uslovima; ali
stanovništvo je prazna apstrakcija ako se uzme izvan
klasa koje ga tvore. Klase, sa svoje strane, nisu ništa izvan
uslova svoga postojanja kao što su najamnina, profit,
renta itd. Analiza ovih posljednjih pretpostavlja najpro-

79
stije kategorije cijena, vrijednosti i najzad robe. Polazeći
od ovih najprostijih odredbi, politički ekonomist repro-
dukuje tu istu konkretnu sveukupnost, ali već ne kao hao-
tičnu, rasplinutu cjelinu, nego kao jedinstvo, bogato unu­
trašnjim zavisnostima i odnosima. Marks pritom dodaje
da je istoriski razvitak nauke išao baš obrnutim putem:
ekonomisti XVII vijeka su počinjali od konkretnog, od
nacije, države, stanovništva, da bi došli potom do rente,
profita, najamnine, cijene i vrijednosti. Međutim ono što
je bilo istoriski neizbježno nije nipošto i metodološki
ispravno.11)
Ove primjedbe važe takođe i za opštu teoriju prava.
I u datom slučaju konkretna sveukupnost — društvo, sta­
novništvo, država — treba da bude rezultat i konačni stu­
panj naših posmatranja, ali ne i njihova polazna tačka.
Idući od najprostijeg ka složenijem, od procesa u čistom
vidu ka njegovim konkretnijim formama, mi slijedimo
jedan metodološki jasan i zato pravilniji put negoli kada
se krećemo pipajući, imajući ispred sebe samo rasplinutu
i neraščlanjenu pretstavu konkretne cjeline.
Druga metodološka opaska, koju treba ovdje učiniti,
tiče se jedne osobenosti socijalnih nauka, tačnije onih poj­
mova sa kojima se one služe.
Ako uzmemo koji bilo prirodno-naučni pojam, napr.
pojam energije, to možemo, razumije se, tačno ustanoviti
hronološki moment kada se on pojavio. Ipak je ovaj po­
datak od značaja samo za istoriju nauke i kulture. U pri-
rodnonaučnom ispitivanju, kao takvom, primjena ovog
pojma nije povezana ni sa kakvim hronološkim .okvirima.
Zakon o pretvaranju energije je djelovao i prije pojave
čovjeka, a djelovaće i kada svaki život na zemlji prestane.
On stoji izvan vremena; on je vječiti zakon. Može se po­
staviti pitanje kada je bio otkriven zakon o pretvaranju
energije, ali je besmisleno postavljati pitanja otkada dati­
raju odnosi koje on izražava.
Ako se sada obratimo društvenim naukama, barem
političkoj ekonomiji, i uzmemo jedan od njenih osnovnih
pojmova, naprimjer vrijednost, odmah nam pada u oči
” ) Uporedi Marks — »Uvod u kritiku političke ekonomijo«.
Moskva, 1922, str. 24.
da nije istoričan samo pojam kao element našeg mišljenja,
nego da kao »pendant« za istoriju pojma, koja čini dio
istorije ekonomskih učenja, imamo realnu istoriju vrijed­
nosti, tj. razvitak ljudskih odnosa, koji su taj pojam po­
stepeno učinili istoriskom stvarnošću.*1-)
Mi tačno znamo koji su materijalni uslovi neophodni
za to da bi ovo »idealno«, »zamišljeno« svojstvo stvari do­
bilo »realno«, a uz to i odlučujuće značenje u poređenju
sa prirodnim svojstvima, pretvarajući proizvod rada iz
naturalne u socijalnu pojavu. Na taj način mi znamo re­
alni istoriski supstrat onih mislenih apstrakcija sa kojima
se služimo, a pored toga se uvjeravamo da se oblasti u
kojima primjena ove apstrakcije ima smisla poklapaju sa
okvirima realnog istoriskog razvitka i određeni su sa
njima. Drugi primjer koji je Marks naveo to nam poka­
zuje osobito jasno. Rad, kao najprostiji odnos čovjeka
prema prirodi, susreće se na svim stadijima razvoja bez
izuzetka, ali kao ekonomska apstrakcija on se javlja
srazmjerno kasno (uporedi škole koje se javljaju jedna
iza druge: merkantilisti, fiziokrati, klasici). Ovome ra­
zvitku pojmova odgovarao je razvitak ekonomskih odnosa,
koji je potisnuo na drugi plan razliku pojedinih oblika
ljudskog rada i na njegovo mjesto istakao rad uopšte. Na
taj način, razvitak pojmova odgovara realnoj dijalektici
istoriskog procesa.13) Uzmimo još jedan primjer, ali sada
ne više iz političke ekonomije. To je država. Ovdje, s jedne
strane, možemo posmatrati kako pojam države postepeno
dobij a određenost i savršenost, razvijajući svu punoću
svojih karakteristika, a s druge strane, kako država u
stvarnosti izrasta, »apstrahuje se« iz rodovskog i feudal­
nog društva i pretvara u »samodovoljnu« silu koja »zapu-
šava sve pore društva«.
Na taj način i pravo, uzeto u njegovim opštim ka­
rakteristikama, pravo kao forma,, postoji ne samo u gla­
ia) Ne treba, naravno, misliti da su razvijene forme vrijednosti
i razvijena učenja o vrijednosti nastali istovremeno. Naprotiv, ova
dva procesa se ni izdaleka ne poklapaju hronološki. Više ili manje
razvijene forme razmjene i njima odgovarajuće forme vrijednosti
sreću se u najdavnijoj prošlosti; politička ekonomija je, kao što
se zna, jedna od najmlađih nauka. (Primjedba uz treće izdanje)
*’) Upor. Marks — »Uvod u kritiku«, str. 26—27.
• — J. B. Pašu kaniš: Opšta teo rija prava 1 marksizam
81
vama i u teorijama učenih jurista. Ono ima paralelno re­
alnu istoriju, koja se ne razvija kao sistem misli, nego kao
naročiti sistem odnosa, u koji ljudi ne ulaze zato što su
ga svjesno izabrali, nego zato što ih na ovo prinuđavaju
ušlo vi proizvodnje. Čovjek se pretvara u pravnog subjekta
silom one iste neophodnosti na osnovu koje se naturalni
produkat pretvara u robu sa njenim zagonetnim svojstvom
vrijednosti.
Mišljenju koje ne prelazi okvire buržoaskih uslova
postojanja ova neophodnost ne može da izgleda drukčije
nego kao prirodna nužnost; zato prirodno-pravna doktrina
svjesno ili nesvjesno leži u osnovi buržoaskih teorija
prava. Škola prirodnog prava je bila ne samo najsnažniji
izražavalac buržoaske ideologije u onoj eposi kada je bur­
žoazija bila revolucionarna klasa i kada je otvoreno i do­
sljedno formulisala svoje zahtjeve nego je ova škola dala
i obrazac najdubljeg i najjasnijeg razumijevanja pravne
forme. Nije slučajno da se rascvat prirodno-pravne dok­
trine poklapa približno sa pojavom velikih klasika buržo­
aske političke ekonomije. Obje škole su postavile sebi u
zadatak da formulišu u najopštijoj, i stoga u najapstrakt­
nijoj formi, osnovne uslove postojanja buržoaskog društva,
koji su se njima činili prirodnim uslovima postojanja
svakog društva.
Zaslugu prirodno-pravne doktrine za postavljanje
osnova savremenog buržoaskog pravnog poretka morao je
čak da prizna njen žestoki protivnik, pristalica pravnog
pozitivizma, Bergbom.
»Ono (prirodno pravo, J. P.) je potreslo osnove kmet­
skog prava i feudalne odnose zavisnosti, ono je utrlo put
ka oslobođenju zemljišne svojine; razbilo je okove cehova
i ograničenja trgovine . . . ostvarilo slobodu sav jesti. .
osiguralo zaštitu privatnog prava za pristalice svake vjero­
ispovijesti i svake narodnosti.. . ono je otstranilo mučenja
i ustanovilo krivični proces« (Bergbohm — »Jurisprudenz
und Rechtsphilosophie«, str. 215).
Iako nemamo namjeru da se podrobnije zadrža­
vamo na tome kako su se smjenjivale škole u teoriji prava,
ne možemo a da ne ukažemo na izvjestan paralelizam
jurističke i ekonomske misli. Tako istoriski pravac u oba
slučaja možemo da posmatramo kao ispoljavanje feudalno-

82
aristokratske, a djelimično i sitnoburžoaske cehovske re­
akcije. Dalje, uporedo sa konačnim gašenjem revolucio­
narnog žara buržoazije, u drugoj polovini XIX vijeka, či-
stota i jasnost klasičnih doktrina prestale su ovu da pri­
vlače. Buržoasko društvo teži za stabilizacijom i čvrstom
vlašću. Zato više ne stoji u centru pažnje pravne teorije
analiza pravne forme, nego problemi zasnivanja obavezne
snage pravnih propisa. Nastaje naročita smjesa istorizma
i juridičkog pozitivizma, koja se svodi na porican je sva­
kog prava izuzev oficijelnog.
Takozvani »preporod prirodnog prava« ne znači po­
vratak buržoaske filozofije prava na revolucionarne pozi­
cije XIX vijeka. U vrijeme Voltera i Bekarijusa svaki
prosvijećeni sudija je smatrao kao svoju zaslugu ako u
obliku primjene zakona sprovede u život poglede filozofa,
poglede koji nisu bili ništa drugo nego revolucionarna ne­
gacija feudalnog poretka. U naše vrijeme prorok vaskrslog
»prirodnog prava«, R. Stamler, postavlja tezu da »pra­
vedno pravo« (richtiges Recht) zahtijeva prije svega pot-
činjavanje pozitivnom pravu, čak ako je ono i »nepra­
vedno«.
Psihološku školu u pravu možemo uporediti sa psi­
hološkom školom u političkoj ekonomiji. I jedna i druga
teže da prenesu predmet analize u sferu subjektivnih
stanja svijesti (»vrijednost«, »imperativno-atributivna
•emocija«), ne opažajući da odgovarajuće apstraktne kate­
gorije izražavaju svojom zakonitošću logičku strukturu so­
cijalnih odnosa, koji se skrivaju iza individua i prelaze
okvire individualne svijesti.
Najzad, krajnji formalizam normativne škole (Rei­
zen) izražava, besumnje, opštu dekadenciju buržoaske na­
učne misli novijeg vremena, koja teži da se iscrpe u
besplodnim metodološkim i formalno-logičklm dovija­
njima, šepureći se svojim potpunim raskidom sa realnom
stvarnošću. U ekonomskoj teoriji odgovarajuće mjesto za­
uzimaju pretstavnici matematičke škole.
Pravni odnos je, izražavajući se Marksovim terminom,
apstraktan, jednostran odnos, ali se u ovoj jednostranosti
n e pojavljuje kao rezultat misaonog rada subjekta koji
prosuđuje, nego kao produkt razvitka društva.

83
 »Kao uopšte u svakoj istoriskoj socijalnoj nauci, tako
i pri izlaganju ekonomskih kategorija treba uvijek imati
na umu da je subjekt u našem slučaju moderno buržoasko
društvo, dato kako u stvarnosti tako i u glavi, te da zbog
toga kategorije izražavaju oblike egzistencije, uslove po­
stojanja, često samo pojedine strane ovog određenog dru­
štva, ovog subjekta«.14)
To što Marks govori ovdje o ekonomskim kategorijama
može se u potpunosti prim ijeniti na juridičke kategorije.
One u svojoj prividnoj sveopštosti izražavaju u stvarnosti
pojedinu stranu postojanja, određenog istoriskog subjekta
— buržoaskog društva robne proizvodnje.
Najzad, u istom tom »Uvodu«, koji smo često citirali,
nalazimo kod Marksa još jednu duboku metodološku opa­
sku. Ona se tiče mogućnosti da se objasni smisao pret­
hodnih formacija putem analiza kasnijih, prema tome i
razvijenijih, formacija. Upoznavši rentu,'kaže on, mi shva-
tamo danak, desetak i.feudalni obrok. Razvijenija forma
objašnjava nam prethodne stadije u kojima ona figurira
samo kao embrion. Docnija evolucija kao da nam otkriva
one nagovještaje koji se sreću u dalekoj prošlosti.
»Buržoasko društvo je najrazvijenija i naj raznoliki ja
istoriska organizacija proizvodnje. Stoga kategorije koje
izražavaju njegove odnose, razumijevanje njegove struk­
ture, daju u isto vrijeme uvid u strukturu i odnose pro­
izvodnje svih onih preživjelih društvenih oblika na čijim
se elementima i ruševinama ono izgradilo, od kojih se u
njemu još povlače nesavladani ostaci, dok su se djelimice
puki nagovještaji razvili u izrađena značenja«.15)
Prim jenjujući navedena metodološka posmatranja na
teoriju prava, mi ćemo morati da počnemo sa „analizom
pravne forme u njenom naj apstraktnijem i čistom vidu,
postepeno prelazeći usložnjavanjem ka istoriski konkret­
nom. Pri tome ne smijemo ispustiti iz vida da dijalektički
razvitak'pöjmoW odgovara dijalektičkom razvitku samoga
istoriskog procesa. Istoriska evolucija ne nosi sa sobom
samo mijenjanje sadržaja formi i m ijenjanje pravnih in­
stituta nego i razvitak pravne forme kao takve. Ova, pošto
“ ) Marks — »Uvod u kritiku«, str. 29, M. 1922.
1S) Marks — »Uvod u kritiku« itd. str. 28, rus. prevod, M. 1922.

84
se pojavila na izvjesnom stepenu kulture, ostaje duga
vremena u embrionalnom stanju, slabo diferencirana iz­
nutra i bez razgraničenja sa susjednim sferama (moral,
religija). Postepenim razvitkom ona dostiže maksimalni
rascvat, maksimalnu diferenciranost i određenost. Ovaj
viši stadijum razvitka odgovara određenim ekonomskim i
socijalnim odnosima. Istovremeno se ovo odlikuje poja­
vom sistema opštih pojmova koji teoretski odražavaju
pravni sistem kao savršenu cjelinu.
Ovim dvama ciklusima kulturnog razvitka odgova­
raju dvije epohe kulminacionog razvitka opštih pravnih
pojmova: Rim sa njegovim sistemom privatnog prava i
XVII i XVIII vijek u Evropi, kada je filozofska misao
otkrila univerzalno značenje pravne forme kao jedinu mo­
gućnost za čije je ostvarenje bila pozvana buržoska demo-
kratija.
Prema tome, mi možemo da dođemo do jasnih i
iscrpnih definicija samo ako stavimo u osnovu analize
potpuno razvijenu formu prava koja se- odnosi prema
prethodnim formama prava' kao prema svojim embrio­
nima. -------
Samo u tom slučaju mi nećemo shvatiti pravo kao oso­
binu apstraktnog ljudskog društva, nego kao istorisku ka­
tegoriju, koja odgovara određenoj društvenoj sredini, iz­
građenoj na suprotnostima privatnih interesa.

85
 GLAVA DRUGA

IDEOLOGIJA I PRAVO
U polemici između druga P. Stučke i profesora R ajs-
nera16) bitnu ulogu je igralo pitanje o ideološkoj prirodi
prava. Oslanjajući se na izvanrednu količinu citata, prof,
Rajsner je težio da dokaže da su Marks i Engels sm atrali
pravo jednom od »ideoloških formi« i da su se pridržavali
takvog gledišta i mnogi drugi marksistički teoretičari.
Protiv ovih ukazivanja i citata, razumije se, nema prigo­
vora. Takođe se ne može osporavati ni ta okolnost da j e
pravo jedan ljudski psihološki doživljaj, a naročito u
obliku opštih principa, pravila ili normi.
Ipak, zadatak se nikako ne sastoji u tome što bi s e
priznalo ili bi se negiralo postojanje pravne ideologije (ili
psihologije), nego u tome da se dokaže kako pravne kate­
gorije nemaju nikakvog drugog značenja izuzev ideolo­
škog.
Samo u posljednjem slučaju mi priznajemo kao »nu­
žan« onaj zaključak koji čini prof. Rajsner da, naime,
»marksist može izučavati pravo kao jednu od podvrsta
opšteg roda ideologije«. U toj rečci »samo« i sastoji se
cijela suština stvari. Objasnimo ovo na prim jeru političke-
ekonomije. Kategorije robe, vrijednosti i prometne vri­
jednosti su besumnje ideološki proizvodi, iskrivljeni, mi­
stificirani (po Marksovim riječima) oblici pretstava, u ko­
jima društvo robne razmjene zamišlja radni odnos između
pojedinih proizvođača. Ideološki karakter ovih formi do­
kazuje se na taj način ako se pređe ka drugim ekonom­
skim strukturama da bi kategorija robe, vrijednosti, itd.
"‘) Vidi »Vjesnik Socijalističke akademije«, br. 1.
 izgubile svako značenje. Zato mi s punim pravom možemo
govoriti o robnoj ideologiji ili, kako je to Marks nazi­
vao, o »robnom fetišizmu«, i ubrojiti ovu pojavu među
psihološke pojave. No ovo nipošto ne znači da kategorije
političke ekonomije imaju isključivo psihološko značenje,
da one ukazuju samo na doživljaje, pretstave i druge su­
bjektivne procese. Mi vrlo dobro znamo da, napr. katego­
rija robe, bez obzira na njen očigledni ideologizam, odr­
žava objektivni socijalni odnos. Znamo da ovaj ili onaj
stepen razvijenosti toga odnosa, veća ili manja njegova
univerzalnost, jesu materijalne činjenice koje se kao takve
mogu uzeti u obzir a ne samo u obliku ideološko-psiholo-
ških procesa. Na taj način, opšti pojmovi političke eko­
nomije su ne samo elementi ideologije nego i apstrakcije
takve vrste, iz kojih možemo naučno, tj. teoriski, konstrui-
sati objektivnu ekonomsku stvarnost. Marksovim riječima
kazano, »to su društveno važeće i, prema tome, objektivne
forme mišljenja u okvirima proizvodnih odnosa datog
istoriski određenog društvenog načina proizvodnje —
robne proizvodnje« (»Kapital«, I. str. 36).
Ono što treba da dokažemo nije to da opšti pravni
pojmovi mogu da uđu i stvarno ulaze kao sastavni dijelovi
u ideološke procese i ideološke sisteme — to nije uopšte
sporno — nego to da se u tim pojmovima ne može da
otkrije na određeni način mistifikovana društvena stvar­
nost. Drugim riječima, moramo biti načisto sa tim da li
su pravne kategorije takve objektivne forme mišljenja
(objektivne za istoriski dato društvo) koje odgovaraju
objektivnim socijalnim odnosima. Prema tome, pitanje
postavljeno ovako: da li se pravo može pojmiti kao dru­
štveni odnos u istom onom smislu u kome je Marks nazivao
kapital društvenim odnosom?
Ovakvo postavljanje pitanja unaprijed uklanja pozi­
vanje na ideološku prirodu prava, a naše cjelokupno po-
smatranje potpuno prenosi na drugi teren.
Uviđanje ideološke prirode ovih ili onih pojmova
uopšte nas ne oslobađa dužnosti pronalaženja objektivne
stvarnosti, tj. one stvarnosti koja postoji u spoljašnjem
svijetu, a ne samo u svijesti. U protivnom slučaju bićemo
prinuđeni da izbrišemo svaku granicu između zagrobnog
svijeta, koji takođe postoji u pretstavi nekih ljudi, i, re­

87
cimo, države. Prof. Rajsner, uostalom, upravo tako i po­
stupa. Oslanjajući se na poznati citat iz Engelsa o državi
kao »prvoj ideološkoj sili« koja vlada ljudima, on bez ko­
lebanja poistovjećuje državu sa državnom ideologijom.
»Psihološki karakter ispoljavanja vlasti je tako očigledan,
a sama državna vlast koja postoji samo u psihi ljudi (naš
kursiv I. P.) toliko je lišena materijalnih obilježja da niko,
reklo bi se, ne može da smatra državnu vlast čim bilo
drugim nego samo idejom koja se ispoljava realno samo
utoliko ukoliko ljudi od nje tvore princip svoga pona­
šanja«.17) Znači: finansije, vojska, administracija — sve je
to potpuno »lišeno materijalnih obilježja«, sve to postoji
»samo u psihi ljudi«. Ali šta biva sa onom, po riječima
samog prof. Rajsnera, »ogromnom masom stanovništva
koja živi izvan državne svijesti«? Nju treba očigledno
isključiti. Za »realno« postojanje države ove mase nemaju
nikakvog značenja.
Ali šta se dešava sa državom sa gledišta privrednog
jedinstva? Možda je carinska granica takođe ideološki i
psihološki proces? Ovakvih se pitanja može postaviti vrlo
mnogo, ali će im smisao biti jedan te isti. Država nije samo
ideološka forma nego istovremeno i forma društvenog
bića. Ideološka priroda pojma ne ukida realnost i materi-
jalnost onih odnosa koje taj pojam izražava.
Može se razumjeti dosljedni neokantovac Reizen, koji
utvrđuje normativnu, tj. čisto mislenu predmetnost dr­
žave, odbacujući ne samo stvarne i materijalne elemente
nego i realnu ljudsku psihu. Ali ne možemo shvatiti mark­
sističku, tj. materijalističku teoriju, koja želi da operiše
isključivo sa subjektivnim doživljajima. Uostalom, kao
nasljednik psihološke teorije Petražickog, koja »raščlanju­
je« do kraja državu na niz imperativno-atributivnih emo­
cija, prof. Rajsner, kako to pokazuju njegovi posljednji
radovi, nema ništa protiv spajanja ovog gledišta sa neo-
kantovskom formalno-logičkom Kelzenovom koncepci­
jom (uporedi M. Rajsner — »Socijalna psihologija i uče­
nje Frojda«. »Štampa i Revolucija«, knj. III, 1925). Takav
pokušaj, razumije se, čini čast svestranosti našeg autora,
mada ide na uštrb metodološke dosljednosti i jasnoće.
17) M. Rajsner — Država, I dio, drugo izdanje, sir. XXXV.
Mora biti jedno od ovo dvoje: ili je država (po Petražic-
kom) ideološki proces, ili je ona po (Kelzenu) regulativna
ideja, koja nema ništa zajedničko sa kakvim bilo proce­
sima koji se razvijaju u vremenu i koji su potčinjeni za­
konu uzročnosti. Težeći da objedini ova gledišta, M. A.
Rajsner pada u protivrječnost koja nije nikako dijalek­
tička proti vrječnost.
Formalna savšenost pojmova državne teritorije, sta­
novništva i vlasti odražava ne samo određenu ideologiju
nego i objektivnu činjenicu obrazovanja realne sfere vla­
davine, skupljene u jednom centru, i, prema tome, stva­
ranje u prvom redu realne administrativne, finansiske
i vojne organizacije, sa odgovarajućim ljudskim i mate­
rijalnim aparatom. Država nije ništa bez saobraćajnih
sredstava, bez mogućnosti da se izdaju naredbe i zapo­
vijesti, razmještaju oružane snage itd. Misli li prof. Raj­
sner da rimski vojni drumovi ili savremena sredstva sa­
obraćaja pripadaju pojavama ljudske psihe? Ili on misli
da ovi materijalni elementi treba da budu potpuno elimi-
nisani kao faktor obrazovanja države? Tada nam, razumije
se, ne ostaje ništa drugo nego da uporedimo realnost države
sa realnošću »literature, filozofije i tome sličnih ljudskih
duhovnih proizvoda« (Cit. djelo, str. XIVIII). Šteta je
samo što praksa političke borbe za vlast radikalno pro­
ti vrječi ovom psihološkom poimanju države, jer nas na
svakom koraku suočava sa objektivnim i materijalnim
faktorima.
Uzgred budi rečeno, moramo primijetiti da se kao
neizbježna posljedica psihološkog gledišta, na kome stoji
prof. Rajsner, javlja beznadežni subjektivizam. »Kao tvo­
revina onolikog broja psihologija koliko ima individua i
pretstavljajući onoliko različitih tipova koliko ima grup­
nih i klasnih vidova sredine, potpuno je prirodno da će
državna vlast izgledati sasvim drukčije u svijesti i pona­
šanju ministra, a drukčije u svijesti i ponašanju seljaka
koji još nije dorastao do državne ideje; u psihi političkog
radnika i principijelnog anarhiste, — jednom riječju,
ljudi najrazličitijih društvenih položaja profesionalne ak­
tivnosti, vaspitanja itd.« (cit. djelo, str. XXXV). Iz ovoga
se dosta jasno vidi da stojeći na psihološkoj tački gledi­
šta, mi naprosto gubimo svako pravo da govorimo, o dr­
žavi kao o nekom jedinstvu. Jedino kada državu posma-
tramo kao realnu organizaciju klasne vladavine, tj. uzi­
majući u obzir sve, i to ne samo psihološke nego i materi­
jalne momente, a ove posljednje u prvom redu, mi dobi-
jamo čvrsto tlo pod nogama, tj. možemo upravo izuča­
vati državu onakvu kakva je ustvari, a ne samo bez­
brojne i raznovrsne subjektivne forme u kojima se ona
odražava i doživljava.18)
No ako apstraktne definicije pravne forme ukazuju
ne samo na izvjesne psihološke ili ideološke procese, nego
su pojmovi koji izražavaju objektivni društveni odnos,
u kakvom smislu mi onda kažemo da pravo reguliše dru­
štvene odnose. Možda želimo time da kažemo da dru­
štveni odnosi regulišu sami sebe? Ili kada kažemo da
ovaj ili onaj društveni odnos uzima pravnu formu, treba
li to da znači prostu tautologiju: pravo uzima formu
prava?19)
Primjedba izgleda, na prvi pogled, sasvim ubjedljiva
i kao da ne ostavlja drugi izlaz osim prizanja da je pravo
ideologija i samo ideologija. Potrudimo se, ipak, da se
snađemo u ovim teškoćama. Da bismo sebi olakšali ovaj
zadatak, pribjeći ćemo opet poređenju. Marksistička po­
'“) Prof. M. A. Rajsner (vidi njegovu »Socijalnu psihologiju i
frojdizam«) traži potvrdu za svoje gledište u. jednom Engelsovom
pismu Konradu Smitu, gdje Engels razmatra odnos između ideje i
pojave. Uzimajući kao primjer feudalni poredak, Engels ukazuje
da se jedinstvo ideje i pojave pretstavlja kao jedan u suštini
beskonačan proces. »Da li je feudalizam — pita Engels — ikada
odgovarao svojoj ideji? Zar je feudalni poredak bio stoga fikcija
što je puno savršenstvo dostigao samo kratkotrajno u Palestini,
i to (većim dijelom) samo na papiru«? Ipak, iz ovih Engelsovih
opaski nikako ne proizlazi pravilnost stanovišta o istovjetnosti
ideje i pojave, na kome stoji prof. Rajsner. Za Engelsa ideja feuda­
lizma i feudalnog poretka nisu nikako jedno te isto. Naprotiv,
Engels dokazuje da feudalizam nije nikada odgovarao svojoj ideji,
i da uprkos tome nije prestao da bude feudalizmom. Sama ideja
feudalizma jeste apstrakcija u čijoj osnovi leže realne tendencije
onoga društvenog poretka koji zovemo feudalizmom. U istoriskoj
stvarnosti se miješaju i ukrštavaju ove tendencije sa bezbrojnim
drugim tendencijama, i prema tome ne mogu se označiti u svom
logički čistom vidu, nego samo u različitom stepenu približavanja
tome. Na to i ukazuje Engels kada kaže da jedinstvo
ideje i pojave jeste u suštini beskonačan proces.

90
litička ekonomija uči, kako je poznato, da je kapital dru­
štveni odnos. On se, kako kaže Marks, ne može otkriti pod
mikroskopom, ali se zato ne iscrpljuje ni u doživljajima,
ideologiji i sličnim subjektivnim procesima koji se odi­
gravaju u ljudskoj psihi. To je objektivan društveni od­
nos. Dalje, kada posmatramo, recimo u sferi sitne pro­
izvodnje, postepeni prelaz od rada za naručioca na rad
za kupca, mi konstatujemo da odgovarajući odnosi uzi­
maju kapitalističku formu. Znači li to da smo pali u
tautologiju? Nipošto. Mi time samo kažemo da je onaj
društveni odnos koji se zove kapitalom počeo da boji
drugi društveni odnos ili da daje svoju formu drugom
društvenom odnosu. Pri tome sve što se zbiva mi mo­
žemo da razmatramo isključivo sa objektivne strane, kao
materijalni proces, eliminišući potpuno psihologiju ili
ideologiju njegovih učesnika. Zašto s pravom ne bi bila
ista stvar? Samo kao društveni odnos ono je u većoj ili
manjoj mjeri sposobno da oboji drugi društveni odnos
ili da mu da svoju formu. Razumije se, mi nikada ne
možemo prići problemu sa te strane ako se budemo ru­
kovodili mutnom pretstavom o pravu kao formi uopšte,
isto onako kao što vulgarna ekonomija nije mogla da
shvati suštinu kapitalističkih odnosa polazeći od kapitala
kao »nagomilanog rada uopšte«.
Mi se tako oslobađamo ove prividne protivrječnosti
ako nam pođe za rukom da pokažemo, putem analize
osnovnih definicija prava, da ono pretstavlja mistifici­
ranu formu nekog specifičnog socijalnog odnosa. U ta­
kvom slučaju neće biti besmisleno tvrditi da ovaj odnos
u ovom ili u onom slučaju daje svoju formu kojem bilo
drugom društvenom odnosu ili čak sveukupnosti društve­
nih odnosa.
Isti je slučaj i sa drugom tobožnjom tautologijom:
pravo reguliše društvene odnose. Pa ako isključimo iz
ove formule svojstveni joj antropomorfizam, onda će biti
svedena na sljedeću postavku: regulisanje društvenih od­
nosa pri izvjesnim uslovima uzima pravni karakter. Ta­
kva je formulacija, nema sumnje, korektnija, i, što je *)
**) Upor. recenziju prof. Rajsnera na knjigu P. I. Stučka
(»Vjesnik Soc. Akademije*', br. 1, str. 176).

91
glavno, istoričnija. Mi ne možemo poreći činjenicu da i
kod životinja postoji kolektivni život, kao što ne mo­
žemo poreći ni to da se on tamo ovako ili onako regu-
liše. Ali nam nikada ne pada na pamet da tvrdimo kako
se odnosi između pčela ili mrava regulišu pravom. Pre­
đemo li na primitivne narode, to se tamo, mada možemo
zapaziti začetke prava, ipak znatan dio odnosa reguliše
na vanpravni način, napr. propisima religije. Najzad, čak
i u buržoaskom društvu takve stvari kao što su poštan­
ska organizacija, željeznička služba, vojni poslovi itd.,
mogu biti u cjelini uračunati u pravno regulisanje samo
kada ih površno posmatramo, zavarani spoljašnjom for­
mom zakona, statuta i naredaba. Željeznički red vožnje
reguliše kretnje vozova sasvim drukčije nego što, re­
cimo, zakon o odgovornosti željeznica reguliše njihov
odnos sa pošiljaocima tovara. Regulisanje prve vrste je
pretežno tehničko, drugo je pretežno pravno. Isti odnos
postoji između mobilizacionog plana i zakona o vojnoj
obavezi, između instrukcija za isljeđivanje prestupnika
i krivičnog postupka.
Mi ćemo se kasnije još vratiti na razliku između
tehničkih i juridičkih normi. Uzgred ćemo samo napo­
menuti da regulisanje društvenih odnosa u većem ili
manjem stepenu uzima pravni karakter, tj. ono može da
se, u većem ili manjem stepenu, oboji osnovnim odno­
som koji je spicifičan za pravo.
Regulisanje ili normiranje socijalnih odnosa je prin­
cipijelno homogeno a uz to skroz pravno samo pri sa­
svim površnom ili čisto formalnom gledanju na stvar.
Ustvari, među različitim oblastima ljudskih odnosa u ovom
pogledu postoje vrlo upadljive razlike. Još je Gumplovic
(vidi »Rechtsstaat und Sozialismus«) povlačio oštru gra­
nicu između privatnog prava i državnih normi, pri čemu
je on bio saglasan da prizna samo prvu oblast kao domen
jurisprudencije. U samoj stvari, najkonsolidovanije jezgro
juridičke maglovitosti (ako se tako smijemo izraziti) leži
upravo u oblasti privatno-pravnih odnosa. Baš tamo
pravni subjekt, »persona«, nalazi sebi potpuno adekvatno
ovaploćenje u konkretnoj ličnosti egoističkog subjekta
koji privređuje, sopstvenika, nosioca privatnih interesa.
Upravo u privatnom pravu jurističko mišljenje se kreće

92
najslobodnije i sigurno; njegove konstrukcije poprimaju
najpotpuniji i najskladniji oblik. Ovdje nad juristom ne­
prestano lebde u vazduhu klasične sjenke Aula Egerija i
Numerija Negidija, tih protagonista rimske procesualne
formule, od kojih on crpe svoje nadahnuće. Baš u pri­
vatnom pravu apriorne pretpostavke jurističkog mišljenja
se odijevaju u meso i krv dviju stranaka koje se spore,
koje sa vindiktom u rukama ostvaruju »svoje pravo«.
Ovdje se uloga juriste kao teoretičara neposredno spaja
sa njegovom praktičnom socijalnom funkcijom. Dogma
privatnog prava nije ništa drugo nego beskonačni lanac
razloga pro i contra imaginarnih zahtjeva i potencijalnih
tužbi. Iza svakog paragrafa sistematskog uputstva stoji ne­
vidljivi apstraktni klijent, spreman da iskoristi odgova­
rajuće postavke kao savjet za sebe. Učeni juristički spo­
rovi o značenju zablude ili raspodjeli tereta dokazivanja
ničim se ne razlikuju od istih takvih sporova pred su­
dom. Razlika ovdje nije veća od one koja postoji između
viteških turnira i feudalnih ratova. Prvi su, kako je po­
znato, vođeni često sa većom žestinom i zahtijevali su
isto toliki utrošak energije i žrtava kao i stvarni sukobi.
Samo zamjena individualističke privrede planskom dru­
štvenom proizvodnjom i raspodjelom učiniće kraj ovom
neproizvodnom traćenju snaga ljudskog uma.20)
Osnovna pretpostavka pravnog regulisanja je, na taj
način, suprotnost privatnih interesa. Ovo je istovremeno
=0) O tome kakve je ona razmjere dostigla može da da pret-
stavu manji rad T. Jabločkova — »Suspenzivni uslov i teret do­
kazivanja« (»Pravni Vijesnik«, 1916, knj. XV), gdje se izlažu isto-
rija i literatura posebnog pravnog problema o raspodjeli tereta
dokazivanja na stranke prilikom pozivanja tuženog na prisustvo
odložnog uslova. Autor napisa navodi i citira ništa manje nego 50
naučnika koji su pisali na tu temu, pa spominje da o tom pitanju
postoji literatura koja seže sve do postglosatora i saopštava da se
za rješenje problema predlažu dvije »teorije«, koje međusobno
dijele sav juristički naučni svijet na približno dva jednaka tabora.
Izražavajući ushićenje pred iscrpnim bogatstvom argumenata, isti­
canih od jedne ili druge strane još prije sto godina (što, očevidno,
nije smetalo kasnije istraživače da te iste argumente ponavljaju
u raznim nijansama), pa davajući danak »dubini analize i oštro-
umlju metodoloških postupaka« učenih polemičara, autor saopštava
da je ovaj spor izazvao takve strasti da su protivnici, u polemič­
kom zanosu, jedan drugog žigosali kao klevetnike, širitelje lažnih
glasina, nemoralnih i nečasnih teorija itd.

93
logička pretpostavka juridičke forme i realni uzrok raz­
voja pravne nadgradnje. Ljudsko ponašanje se može re-
gulisati najsloženijim pravilima, ali juridički momenat u
tom regulisanju počinje tamo gdje započinje izdvajanje
u suprotnost interesa. »Spor je — veli Gumplovic —
osnovni elemenat svega juridičkog«. Naprotiv, jedinstvo
cilja čini pretpostavku tehničkog regulisanja. Zato pravne
norme odgovornosti željeznica pretpostavljaju privatne
zahtjeve, privatne odvojene interese. Tehničke pak nor­
me željezničkog saobraćaja pretpostavljaju jedinstveni
cilj, recimo, postizanje maksimalne sposobnosti prevoza.
Uzmimo drugi prim jer: liječenje bolesnika pretpostavlja
niz pravila kako za samog bolesnika tako i za medicinsko
osoblje. Ali ukoliko su ova pravila utvrđena u jednom
cilju da se bolesnik izliječi, ona nose tehnički karakter.
Prim jena ovih pravila može da bude spojena sa izvjesnom
prinudom prema bolesniku. No ukoliko se ova prinuda
posmatra sa gledišta jedinstvenog cilja (kako za onog koji
prinudava tako i za onoga koji je prinuđen), ona ostaje
tehnički cjelishodan akt i ništa više. U ovim okvirima
sadržaj pravila se utvrđuje medicinskom naukom, a mi­
jenja se zajedno sa njenim programom. Jurist ovdje nema
šta da traži. Njegova uloga započinje tamo gdje smo
prinuđeni da napustimo ovu osnovu jedinstva cilja i da
pređemo na posmatranje sa druge tačke gledišta, sa gle­
dišta izdvojenih subjekata koji stoje jedan nasuprot dru­
gome, od kojih je svaki nosilac svoga privatnog interesa.
Ljekar i bolesnik se ovdje pretvaraju u subjekte prava i
obaveza, a pravila koja ih vežu — u pravne norme. Time
se prinuda više ne posmatra sa stanovišta cjelishodnosti
nego i sa stanovišta formalne, tj. pravne dopustivosti.
Nije teško vidjeti da mogućnost zauzimanja jednog
pravnog stanovišta proističe iz činjenice što se najraz­
ličiti j i odnosi u društvu koje proizvodi robu razvijaju
prema tipu odnosa trgovačkog obrta i, prema tome, ukla­
paju se u formu prava. Isto je tako potpuno prirodno što
buržoaski juristi ovaj univerzalizam pravne forme izvode
ili iz vječnih i apsolutnih svojstava ljudske prirode, ili
pak iz okolnosti da se naredbe uprave mogu prostirati
na svaki predmet. Jedva da je potrebno ovo posljednje

94
naročito dokazivati. Ta postojao je u X tomu (ruskog gra­
đanskog zakonika) član koji je nalagao mužu obavezu »da
voli ženu kao svoje sopstveno tijelo«. Međutim, teško da
bi se i najsmjeliji jurist latio da konstruiše odgovarajući
pravni odnos sa mogućnošću tužbe i si.
Naprotiv, ma koliko izgledala vještački smišljena ili
nerealna ova ili ona juristička konstrukcija, dok ostaje
u oblasti privatnog prava, kao imovinskog prava u prvom
redu, ima pod sobom kakvu takvu čvrstu osnovu. Inače bi
bilo nemoguće objasniti tu činjenicu da su osnovne linije
misli rimskih jurista sačuvale svoje značenje sve dosada,
ostajući ratio scripta svakog društva koje proizvodi robu.
Ovim smo do izvjesnog stepena unaprijed dali od­
govor na pitanje koje je u početku postavljeno: gdje treba
da se traži onaj socijalni odnos sui generis čiji je nei­
zbježni odraz pravna forma. U daljem ćemo se posta-
rati da dokažemo podrobnije da je taj odnos ustvari od­
nos posjednika robe.21) Obična analiza koju možemo naći
u svakoj filozofiji prava konstruiše pravni odnos prven­
stveno kao voljni odnos ljudi uopšte. Razmišljanje polazi
ovdje od »gotovih rezultata procesa razvitka«, od »teku­
ćih formi mišljenja«, ne vodeći računa o istoriskom raz­
vitku. Dok ustvari, tokom razvitka robne privrede, pri­
rodne pretpostavke akta razmjene postaju prirodnim pret­
postavkama, prirodnim formama svakog ljudskog saobra­
ćaja i udaraju ovome svoj pečat, — u glavama filozofa,
naprotiv, trgovački akti izgledaju samo kao posebni slu­
čajevi opšte forme koja je za njih dobila karakter vječ­
nosti (uporedi »Kapital«, I. str. 44, izd. 1920).
Drug P. I. Stučka, po našem mišljenju, potpuno ie
pravilno postavio problem prava kao problem društvenog
=') Upon V. V. Adoracki (»O državi-, str. 41): »Ogroman
uticaj pravne ideologije na cjelokupni način mišljenja pravovjer­
nog Člana buržoaskog društva objašnjava se ogromnom ulogom
koju ona igra u životu toga društva. Odnos razmjene se odigrava
u obliku pravnih poslova kupovine i prodaje, zajma, pozajmice,
najma itd.«, i dalje: »Čovjek koji živi u buržoaskom društvu stalno
se smatra subjektom prava i obaveza; on svakodnevno vrši besko­
načni broj pravnih radnji koje povlače za sobom najraznovrsnije
pravne posljedice. Stoga nijednom društvu nije potrebna ideja
prava (upravo za praktičnu svakodnevnu upotrebu) i ne dovodi ovu
ideju do takve detaljne razrade, ne pretvara ovu ideju u neophodno
oruđe svakodnevnog obrta, kao što to čini buržoasko društvo -.

95
odnosa. Ali mjesto specifične socijalne objektivnosti ovog
odnosa, on se vraća običnoj formalnoj definiciji, mada
opervaženoj klasnim obilježjem. U toj opštoj formuli koju
daje drug Stučka pravo već ne figurira kao specifični
socijalni odnos, nego kao i svi odnosi uopšte, kao sistem
odnosa, koji odgovara interesima vladajuće klase i koji
je osiguran njenom organizovanom silom. Prema tome,
u tim klasnim okvirima pravo, pravo kao odnos, ne raz­
likuje se od socijalnih odnosa uopšte, a drug Stučka već
nije u stanju da odgovori na zlobno pitanje prof. Raj-
snera: kojim putem se socijalni odnosi pretvaraju u ju-
ridičke institute, ili kojim se putem pravo pretvara u
samo sebe.-2)
Definicija druge Stučke je, možda zato što je izišla
iz njedara Narodnog komesarijata pravde, udešena prema
potrebama pravnika praktičara. Ona pokazuje onu empir-
sku granicu koju istorija uvijek stavlja jurističkoj logici,
ali ona nam ne obnažava duboki korijen same te logike.
Ova definicija otkriva klasni sadržaj koji se nalazi u
pravnim formama, ali nam ne objašnjava zašto taj sadr­
žaj uzima takvu formu.
Za buržoasku filozofiju prava, koja gleda na pravno
odnošenje kao na vječnu i prirodnu formu svakog ljudskog
opštenja, takvo se pitanje uopšte ne postavlja. Za mar­
ksističku teoriju, koja stremi da pronikne u tajne dru­
štvenih oblika i da svede »sve ljudske odnose na samog
čovjeka«, ovaj zadatak mora da stoji na prvom mjestu

ia) Drug P. I. Stučka smatra da je on već dao objašnjenje-

0 ovoj tački, i to jednu godinu prije nego što sam ja objavio svoj
rad (vidi »Revolucionarna uloga prava i države«, treće izdanje, str.
112, primjedba). Pravo, kao osobeni sistem društvenih odnosa ra­
zlikuje se, po njegovom mišljenju, time što ga podržava organizo-
vana, tj. državna, vlast vladajuće klase. Ovo stanovište je, razumije
se, meni bilo poznato, ali ja i sada, poslije drugog objašnjenja,
smatram da se iz sistema odnosa koji odgovaraju interesima vlada­
juće klase i koji se održavaju njenom organizovanom silom mogu
1 treba da izdvoje momenti koji u prvom redu daju materijal za
razvitak pravne forme.
 GLAVA TREĆA

ODNOS I NORMA

Isto onako kao što bogatstvo kapitalističkog društva

uzima oblik ogromnog nagomilavanja roba, samo se dru­
štvo pokazuje kao beskonačni niz pravnih odnosa.
Robna razmjena pretpostavlja atomiziranu privredu.
Između privatnih izolovanih privreda veza se održava od
slučaja do slučaja, putem pogodbi. Pravni odnos između
subjekata jeste samo druga strana odnosa između pro­
izvoda rada koji su postali robom. Ovo ne smeta nekim
juristima, na pr. L. I. Petražickom, da postavlja stvari na
glavu i da vjeruje kako forma robe ne rađa pravnu formu,
nego, naprotiv, da privredne pojave koje izučava politička
ekonomija pretstavljaju »individualno i masovno ponaša­
nje ljudi, određeno tipičnom motivacijom, koja proizlazi iz
instituta građanskog prava (instituta privatne svojine,
obligacionog-ugovornog prava, porodičnog i nasljednog
prava)«.23) Pravni odnos je primarna ćelijica pravnog
tkiva i samo u njoj pravo vrši svoje realno kretanje. Pra­
vo, kao skup pravnih normi u poređenju s tim, je samo
mrtva apstrakcija.
Stoga, sasvim logično, normativna škola na čelu sa Kel-
zenom, odbacujući posmatranje prava sa stanovišta nje­
govog postojanja i usretsređujući svu pažnju na formalno
značenje normi, potpuno negira odnos između subjekata;
»Odnos je odnos prema pravnom poretku, tačnije — unu­
tar pravnog poretka, a ne odnos između subjekata koji

•*“) L. I. Petražicki — »Uvod u izučavanje prava i morala«,

t. I. str. 77.
7 — J. B. Pašu kaniš: Opšta te o rija prav a 1 marksizam
97
stoje nasuprot pravnom poretku« (Kelzen — »Das Pro­
blem der Souveränität«, 1920, str. 125).
Pri svem tome, saglasno uobičajenom gledištu, ob­
jektivno pravo ili norma stoji u osnovi odnosa i logički
i kao realni fakt.
Prema ovoj zamisli, pravni odnos je proizveden od
objektivne norme. »Ne postoji norma o pravu zahtjeva
za vraćanje duga zato što ga kreditori obično traže, nego,
naprotiv, kreditori ga zahtijevaju zato što postoji norma;
ne utvrđuje se pravo putem apstrahovanja iz posmatra-
nih slučajeva, nego putem zaključivanja na osnovu pra­
vila koje je od nekoga ustanovljeno« (Seršernjevič —
»Opšta teorija prava«, 1910, strana 274).
Izraz »norma proizvodi pravni odnos« može da se
shvati dvojako: realno i logički.
Obratimo se prvome od njih. Prije svega mora se
prim ijetiti — a u to su sami juristi dosta često ubjeđi-
vali jedan drugoga — da skup normi, koje su pisane ili
nepisane, sam po sebi prije spada u oblast literarnog
stvaranja.-1) Realno značenje ovaj skup normi dobija
samo zahvaljujući onim odnosima koje zamišljamo da
nastaju i stvarno nastaju saobrazno ovim pravilima. Čak
je najdosljedniji pristalica čisto normativnog metoda, H.
Kelzen, morao da prizna da se idealnom normativnom po­
retku na koji bilo način mora da doda komad realnog
života, tj. faktičkog ljudskog ponašanja.2,1) U samoj stvari,
smatrati, napr. zakone carske Rusije za važeće pravo,
može samo onaj koji se nalazi u ludnici. Formalno-pravni
metod, koji ima posla samo sa normama, samo sa onim
»što je pravno dopušteno«, može da uspostavlja svoju
samsotalnost samo u sasvim uskim granicama, naime,
samo donde dokle nesaglanost između činjenice i norme
ne prekorači određeni maksimum. U materijalnoj stvar­
nosti odnosu pripada prim at nad normom. Ako ne bi
nijedan dužnik vraćao dug, onda bi se moralo priznati
•') »Mora se imati u vidu da zakoni samo utoliko proizvode
pravo ukoliko se oni ostvaruju, ukoliko norme napuštaju svoje
»papirno« postojanje i ispoljavaju se kao sila u životu ljudi«.
A . F erneck. »Die Rechtswindigkeit«, 1903, str. 11.
■r’) H. Kelzen — »Der soziologische und der juristische Staats­
bergriff«, Tübingen, 1922, str. 96.

98
kao da odgovarajuće pravilo realno ne postoji, a ako
bismo mi ipak htjeli utvrditi njegovo postojanje, morali
bismo na ovaj ili onaj način da fetišiziramo tu normu.
Takvim fetišiziranjem se i bave mnoge teorije prava,
zasnivajući ga na veoma suptilnim metodološkim razlo­
zima.
Pravo, kao objektivna socijalna pojava, ne može da
bude iscrpljeno u normi ili pravilu, bez obzira da li su
oni pisani ili ne. Norma kao takva, tj. njen logički sadr­
žaj, ili se neposredno izvodi iz već postojećih odnosa, ili,
ako je izdana kao državni zakon, onda ona pretstavlja
samo simptom po kome se može suditi, sa izvjesnim ste-
penom vjerovatnoće, da će u bližoj budućnosti nastupiti
odgovarajući odnosi. Ali da bi se utvrdilo objektivno
postojanje prava, nije nam dovoljno da znamo norma­
tivni sadržaj u životu, tj. u socijalnim odnosima. Kao
običan izvor zabluda javlja se u datom slučaju način
mišljenja juriste dogmatičara, za koga pojam važeće
norme ima svoj specifični smisao, smisao koji se ne po­
klapa sa onim što sociolog ili istoričar shvataju kao ob­
jektivno postojanje prava. Rješavajući pitanje da li data
pravna norma važi ili ne, jurist dogmatičar najčešće uop-
šte nema u vidu utvrđivanje postojanja ili nepostojanja
neke objektivne socijalne pojave, nego samo postojanje
ili peposto janje logičke povezanosti između date norma­
tivne postavke i opštije normativne premise.-0)
Tako za pravnog dogmatičara, u uskim granicama
njegovog čisto tehničkog zadatka, stvarno ne postoji ni­
šta izuzev normi, pa on može mirne duše da poistovjećuje
pravo i normu.. U Ručaju običajnog prava on mora, htio
ne htio, da sc- o b r a ć a stvarnosti. Ali u slučaju kada se
juristu kao viša normativna pretpostavka, ili izražavajući
se njegovim tehničkim jezikom, kao izvor prava javlja
državni zakon, rasuđivanje jurista dogmatičara o »po-
~r‘) Pored ostalog u ruskom jeziku mi se koristimo za označa­
vanje »realnog« i »pozitivnog« prava terminima koji potiču od
jednog te istog korijena (fleftcTBMTejibHoe k flettcrayiowee). U nje­
mačkom jeziku logičko razlikovanje se olakšava upotrebom dvaju
sasvim .različitih glagola: Wirker — u smislu biti stvarnim, ostva­
rivati se, i gelten — u smislu biti važećim, tj. logički povezan sa
opštijom normativnom pretpostavkom.
7*
99
zitivnom« pravu uopšte ne obavezuje istoričara koji želi
da izučava stvarno postojeće pravo./Naučno, tj.‘ teorisko»
proučavanje može da računa samo sa činjenicama. A ko
su se izvjesni odnosi stvarno obrazovali, znači da je na­
stalo odgovarajuće pravo; ako je, pak, bio samo izdan*
zakon ili dekret, a u praksi nisu nastali odgovarajući od­
nosi, znači da je bio pokušaj stvaranja prava, ali da je-
taj pokušaj ostao bez uspjeha. Ovo stanovište nipošto n e
označava poricanje klasne volje kao faktora razvitka ili
napuštanje planskog miješanja u tok društvenog razvoja,,
»ekonomizam«, fatalizam i ostale užasne stvari. Politička,
revolucionarna akcija može da učini vrlo mnogo; ona može
da ostvari sutra ono što ne postoji danas, ali ona n e
može da da egzistenciju onome što stvarno nije postojalo*
u prošlosti. S druge strane, ako mi tvrdimo da namjera
zidanja zgrade ili čak plan toga zidanja još nije stvarna
zgrada, to otuda nikako ne proizlazi da za izgradnju,
zgrade nisu potrebni ni namjera ni plan. Ali ako se nije*
otišlo dalje od plana, mi ne možemo tvrditi da je zgrada-,
bila izgrađena.
Može se, uostalom, donekle modifikovati gore nave­
dena teza pa ne stavljati na prvo mjesto norme kao ta­
kve, nego objektivne regula ti vne sile koje djeluju u dru­
štvu, ili, kako se izražavaju juristi, objektivni pravni-
poredak.“7)
Ali se i u ovako izmijenjenoj formulaciji teza možer
podvrći daljoj kritici. Ako pod socijalnim regulativem*
silama podrazumijevamo te odnose u njihovoj regu­
larnosti i postojanosti, onda dola/ .d o p ro ste tautologije_
Ako se pak, pod tim podra: j r ‘ jva naročiti, svjesno or*
ganizovani poredak, koji osigurava i garantuje date od­
nose, onda će logička pogreška biti potpuno jasna. Ne
-T) Uzgred budi rečeno, potrebno je ukazati da socijalno-regu-
lativna djelatnost može da bude bez unaprijed fiksiranih normi-
U to nas uvjerava činjenica tzv. sudskog stvaranja prava. Njegov
značaj je naročito upadljiv u onim epohama kojima nije uopšte
bila poznata centralizovana fabrikacija zakona. Tako je satroger-
manskim sudovima bio posve tuđ pojam gotove, izvana date norme.
Razni zbornici pravila nisu bili za porotnike obavezni zakoni, nego
pomoćna sredstva poučavanja na osnovu kojih su izgrađivali svoje
sopstveno mišljenje. Stimir^g, — »Geschichte der deutschen Rechts­
wissenschaft«, 1880, t. I, strana 39.

100
unože se reći da odnos između kreditora i dužnika nastaje
iz prinudnog poretka utjerivanja dugova koji postoji u
«datoj državi. Ovaj objektivno postojeći poredak osigurava,
garantuje, ali nikako ne proizvodi odnos. Da se ovdje ne
radi o skolastičkom sporu o riječima, najbolje se doka­
zuje time što mi možemo sebi predočiti — i naći za to
primjere u istoriji — na j različiti je stepene savršenstva
u funkcionisanju ovog aparata spoljašnjeg prinudnog so­
cijalnog regulisanja, i, prema tome, najrazličitije ste­
pene zagarantovanosti ovih ili onih odnosa, a da sami ti
odnosi po svom sastavu ne pretrpe nikakve izmjene. Mo­
žemo zamisliti takav granični slučaj kada osim dviju
strana koje stupaju u odnos ne postoji bilo koja treća
sila koja je sposobna da ustanovi normu i da garantuje
njeno ispunjavanje, napr. neki ugovor Varjaga sa Grcima.
Odnos i u tom slučaju ostaje.28) No treba samo zamisliti
-nestanak jedne stranke, tj. subjekta kao nosioca auto-
nomnog privatnog interesa, pa da i sama mogućnost
odnosa iščezne.
Na tom nam se može prigovoriti da će, ako apstra-
hujemo objektivnu normu, sami pojmovi pravnog odnosa
i subjekta ostati da vise u vazduhu te se neće moći obu­
hvatiti nikakvom definicijom. U ovom prigovoru dolazi
do izražaja duboko praktični i empirski duh savremene
jurisprudencije, koja je samo u jednoj istini čvrsto uvje­
rena, naime da je svako potraživanje izgubljeno ukoliko
se stranka ne može da osloni na odgovarajući paragraf
nekog zakona. Teoretski je, međutim, ovo ub jeden je —
-da subjekt i pravni odnos ne postoje izvan objektivne
norme — isto toliko pogrešno kao što je pogrešno i ubje-
đenje da vrijednost postoji i da se ne može definisati izvan
") Na takvim ugovornim odnosima, koji nisu garantovani ni
•od kakve »treće sile«, bazirao se čitav sistem feudalnog prava. Isto
tako savremeno međunarodno pravo ne poznaje prinudu koja je
izvana organizovana. Takvi negarantovani odnosi se, razumljivo,
ne odlikuju postojanošću, ali nam to nikako ne daje pravo da po­
ričemo njihovo postojanje. Apsolutno postojanog prava uopšte
nema u prirodi. S druge strane, postojanost privatnopravnih od­
nosa u savremenoj buržoaskoj, »dobro uređenoj« državi nikako ne
vpočiva samo na policiji i sudovima. Dugovi se ne plaćaju samo zato
što bi se »i tako utjerali«, nego da se sačuva kredit i ubuduće.
To je jasno već iz one praktične posljedice koju ima protestovana
^mjenica u »poslovnom« svijetu.

101
ponude i potražnje pošto se ona ne ispoljava drukčije nego
putem kolebanja cijena.
Stil koji danas preovlađuje u pravničkom mišljenju
i koji na prvo mjesto stavlja normu kao autoritativno
pravilo ponašanja odlikuje se takvim izrazitim empiri­
zmom, koji ide, kako se to opaža u ekonomskim teori­
jama, ruku pod ruku sa krajnjim i posve beživotnim
formalizmom.
Ponuda i potražnja mogu da postoje na kakvim bilo
predmetima, između ostalog i na takvim koji uopšte nisu
proizvodi rada. Otuda se pravi zaključak kako vrijednost
može da bude određena bez ikakve veze sa društveno-
potrebnim radnim vremenom, potrebnim za proizvodnju
neke stvari. Empiriska činjenica individualne procjene
ovdje služi kao osnova formalno-logičke teorije granične
korisnosti.
Na isti način norme koje država izdaje mogu da se
odnose na na j različiti je predmete i da nose najrazličitiji
karakter. Iz toga se izvlači zaključak da se postojanje
prava iscrpljuje u normi kojom se zapovijeda ili naređuje,
a koja dolazi od višeg autoriteta, kao i da u samoj ma­
teriji društvenih odnosa nema nikakvih elemenata koji
prvenstveno stvaraju pravnu formu.
Empiriska činjenica da su odnosi koje država štiti
najviše osigurani stoji u osnovi formalno-logičke teorije
pravnog pozitivizma.
Pitanje koje smo razmatrali, ako ga izložimo termi­
nima Marksovog materijalističkog shvatanja istorije, svodi
se na problem uzajamnog odnosa pravne i političke nad­
gradnje.
Ako se norma prizna kao primarni moment u sva­
kom pogledu, onda prije nego što potražimo koju bilo
pravnu nadgradnju, moramo pretpostaviti prisustvo ne­
kog autoriteta koji postavlja norme, tj., drugim riječima,
neke političke organizacije. Na taj način mi bismo morali
da dođemo do zaključka da je pravna nadgradnja poslje­
dica političke nadgradnje.
Međutim, sam Marks podvlači tu okolnost da osnovni,
donji sloj pravne nadgradnje — svoj inski odnos — stoji
u tako bliskoj vezi sa bazom da se oni pokazuju »onim
istim odnosima proizvodnje koji su izraženi pravnim je­

102
 zikom«. Država, tj. organizacija političke, klasne vlada­
vine, izrasta na osnovi datih proizvodnih odnosa ili od­
nosa svojine. Proizvodni odnosi i njihov juridički izraz
obrazuju ono što je Marks, idući za Hegelom, nazvao gra­
đanskim društvom. Politička nadgradnja i, posebno, ofi­
cijelna državnost, jesu drugostepeni, proizvedeni momenti.
Kako je Marks zamišljao odnos između građanskog
društva i države, može da se vidi iz sljedećih citata:
»Egoistični individuum buržoaskog društva može u
svojoj apstraktnoj pretstavi, u mrtvoj apstrakciji, da za­
misli sebe atomom, tj. apsolutnim, samodovoljnim, bez
ikakvih potreba i zahtjeva, srećnim bićem. Surova čulna
stvarnost se ne brine o njegovim fantazijama. Svako nje­
govo čulo ga primorava da vjeruje u stvarnost spoljašnjeg
svijeta i drugih individua, da spoljašnji svijet nije pra­
znina, nego upravo ono što ispunjava. Svaka njegova dje­
latnost. svaka njegova manifestacija, svaka životna po­
buda, postaju potrebom i nuždom, koje pretvaraju njegov
egoizam u žeđ za stvarima i ljudima spoljašnjeg svijeta.
Ali kako potreba jednog individuuma nema sama po sebi
razumljivog smisla kod drugog egoističnog individuuma
koji posjeduje sredstva za zadovoljenje te potreoe i pošto,
prema tome, potreba nije povezana neposredno sa zado­
voljavanjem, onda je svaki individuum prinuđen da stvara
ovu vezu, postajući sa svoje strane posrednik između tuđe
potrebe i predmeta te potrebe. Na taj način prirodna nu­
žnost, svojstva ljudskih bića,, ma kako oni izgledali tuđi
jedan drugom i interes povezuje zajedno članove gra­
đanskog društva. Građanski a ne politički život, to je nji­
hova realna veza. Ne sjedinjuje, na taj način, država za­
jedno atome građanskog društva, nego ta okolnost što
su oni atomi samo u pretstavi, u nebeskoj fantaziji. U
stvarnosti, pak, oni pretstavljaju bića koja se jako razli­
kuju od atoma, naime oni ne pretstavljaju božanske ego­
iste, nego egoistične ljude. Samo politička predrasuda
prisiljava da se vjeruje i sada da građanski život treba
da zavisi od države, dok je, naprotiv, građanski život pret­
postavka države«.20)
’*) Heilige Familie (Fr. Mering — »Gesammelte Schriften von
Karl Marx und Fr. Engels«, II. str. 227).

103
 Na ovo se pitanje Marks vraća u drugom članku:
»Morališuća kritika i kritički moral«, gdje on piše, pole-
mišući sa pretstavnikom istinskog socijalizma Hajncenom:
»Ako uopšte buržoazija politički, tj. pomoću državne
vlasti, »podržava nepravdu u odnosima svojine« (Marks
stavlja pod navodnike Hajncenove riječi. J. P.), onda ih
ona ne stvara«. Nepravda u odnosima svojine »je uslov-
ljena savremenom podjelom rada, savremenim oblikom
razmjene, konkurencije, koncentracije itd., te ni na kakav
način ne proizlazi iz političke vladavine buržoaske klase,
nego, naprotiv, politička vladavina buržoaske klase pro­
izlazi iz tih savremenih proizvodnih odnosa, koje buržo-
aski ekonomisti proglašavaju neizbježnim i vječnim za­
konima«.30)
Tako je put od proizvodnog odnosa ka pravnom od­
nosu ili odnosu svojine — kraći nego što to zamišlja ta­
kozvana pozitivna jurisprudencija, koja ne može da bude
bez posredujuće karike — državne vlasti i njenih normi.
Čovjek koji proizvodi u društvu — to je pretpostavka od
koje polazi ekonomska teorija. Od te osnovne pretpo­
stavke treba da pođe opšta teorija prava, ukoliko ona ima
posla sa osnovnim definicijama. Tako, napr., treba da

30) Nachlass II, str. 455. Bila bi, naravno, gruba pogreška ako
bi se na osnovu tih postavki došlo do zaključka da politička orga­
nizacija uopšte ne igra nikakvu ulogu, da posebno proletarijat ne
mora da teži uzimanju državne vlasti, pošto, reći će se, to nije
»najvažnije«. Ovu grešku čine sindikalisti kad zastupaju »nepo­
srednu akciju«. Nije ništa manje grubo izopačavanje reformista
koji, utvrđujući jednu istinu, da politička vlast buržoazije proizilazi
iz proizvodnih odnosa, stvaraju otuda zaključak da je nasilna pro­
leterska revolucija nemoguća i besciljna, tj. pretvaraju marksizam
u fatalističko i u suštini kontrarevolucionarno učenje. Ustvari, na­
ravno, ti isti proizvodni odnosi iz kojih proističe politička vlast
buržoazije stvaraju u svom razvitku pretpostavke za porast poli­
tičke snage proletarijata i, u krajnjoj liniji, njegove političke
pobjede nad buržoazijom. Zatvarati oči pred takvom dija­
lektikom istorije moguće je samo ako se svjesno ili nesvjesno stoji
na strani buižoazije a protiv radničke klase. Mi se ovdje ogra­
ničavamo na ove letimične primjedbe pošto u datom slučaju naš
zadatak ne sačinjava opovrgavanje netačnih zaključaka koji se
izvlače iz učenja Marksa o bazi i nadgradnji, — utoliko više što
je taj rad revolucionarni marksizam sjajno izvršio u borbi sa
sindikalizmom i reformizmom — nego da se iz ove teorije izvuku
neka gledišta koja su korisna za analizu pravne strukture.

104
 postoji ekonomski odnos razmjene da bi nastao pravni
odnos ugovora o kupoprodaji. Politička vlast pomoću za­
kona može, putem najrazličitij ih načina, da reguliše, iz­
mijeni, uslovi i konkretizuje formu i sadržaj ovog prav­
nog posla. Zakon može detaljno da odredi šta i kako, uz
koje uslove i kome može da se prodaje i od koga može
da se kupuje.
Na osnovu toga dogmatička jurisprudencija zaklju­
čuje da svi postojeći elementi pravnog odnosa, među ko­
jima i sam subjekt, nastaju iz norme. U samoj stvari, na­
ravno, osnovna pretpostavka uz koju sve te konkretne
norme imaju smisla jeste postojanje robno-novčane pri­
vrede. Samo uz tu pretpostavku pravni subjekt ima svoj
materijalni supstrat koji zakon ne stvara nego zatiče.
Tamo gdje ovaj supstrat ne postoji, odgovarajući pravni
odnos se ne može a priori zamisliti.
Problem postaje još jasniji ako ga posmatramo u nje­
govoj dinamičnoj i istoriskoj ravnini. U tom slučaju vi­
dimo kako ekonomski odnos u svom realnom kretanju
postaje izvor pravnog odnosa, koji se najprije rađa u
momentu spora. Upravo spor, sukob interesa, izaziva u
životu formu prava, juridičku nadgradnju. U sporu, tj.
u procesu, subjekti koji privređuju istupaju već kao
stranke, tj., učesnici juridičke nadgradnje. Sud je, šta-
više, u njegovoj primitivnoj formi, juridička nadgradnja
par excellence. Kroz sudski proces se pravno apstrahuje
od ekonomskog i istupa kao samostalni moment. Pravo je
istoriski počinjalo od spora, tj. od potraživanja, i tek ka­
snije je obuhvatalo prethodne, čisto ekonomske ili faktičke
odnose, koji su, na taj način, već od samog početka po­
primali dvojaki ekonomsko-juridički aspekt. Dogmatička
jurisprudencija zaboravlja ovaj slijed i počinje odmah od
gotovog rezultata, od apstraktnih normi, sa kojima država,
takoreći, ispunjava sav prostor, dajući svim radnjama koje
se u njemu dešavaju juridička svojstva. Prema ovoj upro-
šćenoj pretstavi, u odnosima kupovine i prodaje, zajma,
kredita itd., nije samo materijalni ekonomski sadržaj ovih
odnosa određujući momenat, nego imperativ koji je upu­
ćen od države pojedinom licu. Ovo polazno stanovište
pravnika praktičara je jednako neupotrebljivo kako za
proučavanje i objašnjenje konkretnog pravnog uređenja

105
tako, osobito, i za analizu pravne forme u njenim najop-
štijim definicijama. Državna vlast unosi u pravnu struk­
turu jasnost i postojanost, ali ona nije njena pretpostavka,
budući da pravna struktura ima korijen u materijalnim,
tj. proizvodnim odnosima.
Gumplovic (vidi njegovu »Rechtsstaat und Soziali­
smus«) dolazi, kao što je poznato, do direktno suprotnog
zaključka kada proglašava prim at države, tj. političke
vladavine. Obraćajući se istoriji rimskog prava, on misli
da je uspio da dokaže kako je »svako privatno pravo bilo
nekada državnim pravom«. Ovo, po njegovom mišljenju,
proizlazi iz te činjenice što su, napr., svi glavni instituti
rimskog civilnog prava nastali kao privilegija vladajuće
klase, kao javno-pravne povlastice, koje su imale cilj da
učvrste vlast u rukama pobjedničke grupe.
Ovoj se teoriji ne može poreći ubjedljivost ukoliko ona
podvlači moment klasne borbe i staje na put idiličnim
pretstavama o nastanku privatne svojine i vlasti. No upr-
kos tome Gumplovic čini dvije krupne pogreške. Prvo,
on pridaje nasilju kao takvom tvoračko značenje, gu­
beći potpuno iz vida da se svaki društveni poredak, među
kojima i onaj koji je postao putem osvajanja, određuje
datim stanjem društvenih proizvodnih snaga. Drugo, kad
govori o državi, on briše svaku razliku između primi­
tivnih odnosa vladavine i »javne vlasti« u savremenom,
tj. buržoaskom, smislu riječi. Stoga kod njega izlazi da
privatno pravo nastaje iz javnog prava. Međutim, iz te či­
njenice što su glavni instituti starorimskog jus civile —
svojina, porodica, red nasljeđivanja — bili stvoreni od
vladaj uće klase za održavanje njene vladavine, može se
stvoriti i dijametralno suprotan zaključak, naime, da je
»svako državno pravo bilo nekada privatno pravo«. To
će biti isto tako tačno, ili prije netačno, pošto suprotnost
privatnog i javnog prava odgovara mnogo više razvijenim
odnosima i gubi smisao ako se primijeni na tu primi­
tivnu epohu. Ako su instituti jus civila stvarno pretstav-
ljali smjesu javno-pravnih i privatno-pravnih momenata
(upotrebljavajući savremenu terminologiju), onda u istoj
toj mjeri oni sadrže u sebi religiozne, a u širem smislu i
ritualne elemente. Dakle, na tom stupnju razvitka nije se
mogao izdvojiti čisto juridički moment a da se ne govori

106
0 tome kako bi tobože mogao da se odrazi u sistemu op-
štih pojmova.
Razvitak prava kao sistema bio je izazvan ne po­
trebama vladavine, nego potrebama trgovačkog prometa
baš sa takvim plemenima koja nisu bila obuhvaćena je­
dinstvenom sferom vlasti. Ovo priznaje uostalom i sam
Gumplovic (vidi »Rechtsstaat und Sozialismus«, § 36). Ko­
mercijalne veze sa tuđim plemenima, sa peregrinima, ple-
bejcima i uopšte sa licima koja nisu ulazila u javno­
pravni (po terminologiji Gumplovica) savez, uslovili su
postanak jus gentium-a, koji pretstavlja obrazac juridičke
nadgradnje u njenom najčistijem vidu. U suprotnosti sa
jus civile i njegovim nespretnim i nezgrapnim formama,
jus gentium odbacuje sve što nije povezano sa ciljem i
sa prirodom koja se nalazi u osnovi ekonomskog odnosa.
Ono podržava prirodu toga odnosa i zato izgleda kao »pri­
rodno pravo«; ono teži da svede ovaj odnos na minimalni
broj pretpostavki i zato se lako razvija u logički skladan
sistem. Gumplovic besumnje ima pravo kada poistovjećuje
specifičnu juridičku logiku sa logikom civilista,:,:) ali se
on vara kada misli da se sistem privatnog prava mogao
razviti, takoreći, zbog popustljivosti najviše vlasti. Tok
njegovih misli je otprilike sljedeći: zbog toga što se pri­
vatni sporovi nisu neposredno i materijalno doticali in­
teresa vlasti, ona je dala punu slobodu pravničkom sta­
ležu da izoštrava svoje umne sposobnosti u ovoj sferi (vidi
cit. djelo, § 32). Naprotiv, u oblasti državnog prava na­
pori pravnika obično se nemilosrdno sramote u stvarnosti,
pošto u svojim poslovima vlast ne trpi nikakvog miješanja
1 ne priznaje svemoć jurističke logike.
Potpuno je očevidno da logika pravnih pojmova od­
govara logici socijalnih odnosa društva koje prizvodi robu,
i baš u njima, u tim odnosima, a ne u naredbama vlasti,
treba tražiti korijen sistema privatnog prava. Naprotiv,
”) Na ovu duboku unutrašnju vezu jurističke logike kao
takve, sa logikom civiliste, ukazuje i ta istoriska činjenica što su
se opšte pravne definicije dugo vremena razvijale kao dio teorije
građanskog prava. Samo pri krajnje površnom posmatranju stvari
može se, slično Kavelinu, misliti da se ova činjenica objašnjava
prosto greškom i nesporazumom (uporedi K avelin, Sabrana djela,
t. IV, str. 838).

107
logika odnosa vlasti i potčinjenosti se samo djelimično
uklapa u sistem pravnih pojmova. Zbog toga pravno poi­
m anje države nikad ne može da postane teorijom, nego
će se uvijek pokazivati kao ideološko izopačavanje či­
njenica.
Zato svagdje gdje imamo prvi sloj juridičke nad­
gradnje, mi nalazimo da pravni odnos nastaje neposredno
iz prisutnih m aterijalnih proizvodnih odnosa ljudi.
Iz toga proizlazi da za analizu pravnog odnosa i nje­
gove najprostije forme nije potrebno polaziti od pojma
norme, kao spoljašnje autoritativne zapovijesti. Dovoljno
je da se kao osnova analize uzme takav pravni odnos
»čiji je sadržaj dat samim ekonomskim odnosom« (Marks),
i prouči »zakonska« forma toga odnosa kao jedan od po­
sebnih slučajeva.
Pitanje da li treba smatrati normu pretpostavkom
pravnog odnosa, postavljeno u realno-istoriskoj perspek­
tivi, dovelo nas je do problema uzajamnog odnosa juri­
dičke i političke nadgradnje. Sa logičkog i sistematskog
gledišta ovo se pitanje pojavljuje pred nama kao problem
uzajamnog odnosa objektivnog i subjektivnog prava.
U svom udžbeniku ustavnog prava Digi obraća pažnju
na tu činjenicu da se jednom te istom riječi u »pravo«
označavaju »stvari koje besumnje duboko proniču jedna
drugu, ali se izvanredno razlikuju među sobom«. On ima
u vidu pravo u objektivnom i subjektivnom smislu.
Stvarno, mi ovdje dolazimo do jednog od najtamnijih i
najspornijih mjesta opšte teorije prava. Pred nama je neka
čudnovata dvojnost pojma, pri čemu se oba njegova as­
pekta, premda se nalaze u različitim sferama, ipak, nema
sumnje, međusobno uslovljavaju. Istovremeno u jednom
aspektu pravo je forma spoljašnjeg autoritativnog regu-
lisanja, a u drugom je ono forma subjektivne privatne
autonomije. U jednom slučaju je osnovno i bitno obi­
lježje bezuslovne obaveznosti i spoljašnje prinude, a u
drugom obilježje slobode, osigurane i priznate u izvje­
snim granicama. Pravo istupa čas kao načelo socijalne
organizacije, čas kao sredstvo da se individuumi »raz­
dvajaju, nalazeći se u društvu«. U jednom slučaju kao da
se pravo stapa potpuno sa spoljašnjim autoritetom, u dru­
gom — ono se takođe u cjelini suprotstavlja svakom spo-

108
 ljašnjem autoritetu koji ga ne priznaje. Prävo kao sino­
nim oficijelne državnosti i pravo kao lozinka revolucio­
narne borbe, eto polja za beskonačne kontraverze i 2a
najnemogućnije zbrke.
Saznanje dubokog protivrječja koje se ovdje skrjva
izazvalo je dosta napora da se bilo kako otstrani nepri­
jatna rascjepkanost pojmova. U tom cilju je bilo predu-
zeto više pokušaja da se jedan bilo koji »smisao« prinese
na žrtvu drugome. Tako, napr., taj isti Digi, koji u svom
udžbeniku naziva izraze objektivno i subjektivno pravo
»uspjelim, jasnim i tačnim«, u svom drugom radu se
vježba u dokazivanju da je subjektivno pravo naprosto
nesporazum, »metafizička koncepcija koja ne može da se
održi u takvoj eposi realizma i pozitivizmo. kac što je
naša«.32)
Suprotni pravac, čiji je pretstavnik u Njemačkoj Bir-
ling, a kod nas psihologisti na čelu sa Petražickim, sklon
je, naprotiv, da nazove objektivno pravo »fantazmom«
lišenim realnog značenja, »emocionalnom projekcijom«,
proizvodom objektivizacije unutrašnjih, tj. psiholoških
procesa itd.33)
Ostavljajući zasada postrani psihološku školu i srodne
joj pravce, razmotrimo onaj pogled prema kome pravo
treba shvatiti isključivo kao objektivnu normu.
Polazeći od takvog shvatanja, mi imamo, s jedne
strane, autoritativno propisivanje onoga što treba, ili
normu, a s druge strane njoj odgovarajuću i od nje pro­
izvedenu subjektivnu obaveznost.
Izgleda kao da je dualizam radikalno otstranjen, no
to je samo prividno prevazilaženje. Jer tek što smo prešli
”) L. Digi — »Opšti preobražaji građanskog prava«, prevod
sa francuskog M. M. Sivers, str. 15.
”) Upor., napr., kod Birlinga: »Težnja da se pravo pretstavi
prije svega kao nešto objektivno, što postoji samo po sebi iznad
članova pravne zajednice, odgovara opštoj sklonosti ljudskog duha.
Naravno, to ima izvjesnu praktičnu vrijednost; no zbog ovoga ne
smije se zaboraviti da objektivno pravo, čak iako je dobilo u pisa­
nom pravu svojstvenu spoljašnju formu, uvijek ostaje samo kao
vid našeg gledanja na pravo, i, kao svaki drugi proizvod našeg
psihičkog života, ima u stvarnosti svoje istinsko postojanje samo
u mislima, prvenstveno kod samih članova pravne zajednice«.
Bierling — »Juristische Prinzipienlehre«, t. I. 1894, str. 145.

109
na prim jenu ove formule na djelu, to se odmah počinje
sa pokušajima da se uvedu zaobilaznim, posrednim pu­
tem sve one nijanse koje su neophodne za obrazovanje
pojma subjektivnog prava. Ponovo dolazimo do ista dva
aspekta, samo sa tom razlikom što je jedan od njih, naime
subjektivno pravo, putem vještačkih sredstava prikazan
kao neka sjenka, jer nikakva kombinacija imperativa i
obaveze nam ne daje subjektivno pravo u onom njegovom
samostalnom i potpuno realnom značenju, u kakvom ga
ovaploćava svaki proprietaire buržoaskog društva. I doi­
sta, dovoljno je uzeti kao prim jer samo svojinu da bi se
u to uvjerili. Ako je pokušaj svođenja prava svojine na
zabranu, upućene na adresu trećih lica, samo jedno lo­
gičko natezanje, unakažena, na glavu postavljena kon­
strukcija, onda je prikazivanje buržoaskog prava svojine
u svojstvu socijalne obaveze još uz to i licemjerje.34)

“ ) U svom komentaru Građanskog kodeksa RSFSR, A. G.

Gojhbarg podvlači da napredni buržoaski juristi već odbijaju da
posmatraju privatnu svojinu kao proizvoljno subjektivno pravo,
nego u njoj vide dobro ustupljeno ličnosti i vezano pozitivnim
obavezama prema cjelini. Posebno se A. G. Gojhbarg oslanja na
Digia, koji tvrdi da posjednik kapitala treba da bude pravom
zaštićen samo tako i u tolikoj mjeri u kojoj on ispunjava socijalno
korisne funkcije, pravilno primjenjujući svoj kapital.
Naravno, takva gledišta buržoaskih jurista su vrlo karakte­
ristična, pošto se javljaju kao vjesnici zalaska kapitalističke epohe.
No, s druge strane, ako buržoazija dopušta rezonovanje na temu
o socijalnim funkcijama svojine, to je samo zato što je takva
rezonovanja ni našta ozbiljno ne obavezuju. Tä stvarni antipod
svojine nije svojina p re tsta v lje n a kao socijalna funkcija, nego
planska socijalistička privreda, tj. ukidanje svojine. Pošto smisao
privatne svojine, njen subjektivizam, nije u tome što svako »jede
svoj komad hljeba«, tj. nije u aktima individualne pa ni produk­
tivne potrošnje, nego u cirkulaciji, u aktima prisvajanja i otuđi­
vanja, u robnoj razmjeni, pri čemu se socijalno-privredni cilj
javlja samo kao slijepi rezultat privatnih ciljeva i privatnih odluka.
Digijeva izjava da će vlasnik biti zaštićen samo utoliko uko­
liko ispunjava socijalnu obavezu, u takvoj uopštenoj formi nema
smisla. Za buržoasku državu je ona licemjerna, a za proletersku
državu pretstavlja zataškavanje činjenica. Pa ako bi proleterska
država mogla neposredno da ukaže svakom vlasniku na njegovu
socijalnu funkciju, ona bi to učinila na taj način što bi oduzela
vlasniku pravo da raspolaže sa svojinom. Ukoliko to ona ne može
da učini ek o n o m ski, znači da je prinuđena da štiti privatni interes
kao takav, postavljajući mu samo izvjesne kvantitativne granice.
Iluzija bi bila tvrditi da se svaki X koji je u granicama Sovjetske

110
 Svaki vlasnik, isto kao i sva njegova okolina, odlično
znaju da pravo, koje njemu kao vlasniku pripada, ima
sa obavezom samo to zajedničko što joj je polarno su­
protno. Subjektivno pravo je primarno, jer se ono oslanja
u krajnjoj liniji na materijalni interes, koji postoji neza­
visno od spoljašnjeg, tj., svjesnog regulisanja socijalnog
života.
Subjekt, kao nosilac i adresat svih mogućih zahtjeva,
lanac subjekata povezanih zahtjevima, upućenih jedan
na drugog, — to je osnovno juridičko tkivo koje odgo­
vara ekonomskom tkivu, tj. proizvodnim odnosima dru­
štva koje počiva na podjeli rada i razmjeni.
Socijalna organizacija koja raspolaže sredstvima pri-
nuđavanja jeste ona konkretna sveukupnost na koju mi
treba da pređemo, spoznavši prethodno pravni odnos u
njegovom čistom i najprostijem vidu. Prema tome, oba­
veza, kao rezultat imperativa ili zapovijesti, javiće se
prilikom razmatranja pravne forme kao moment koji
konkretizuje i usložnjava. U svom najapstraktnijem i pro­
stom vidu pravna obaveza treba da bude posmatrana kao
odraz i korelat subjektivnog pravnog zahtjeva. Analizira­
jući pravni odnos, mi potpuno jasno vidimo da sama oba­
veza ne iscrpljuje logički sadržaj pravne forme. Ona šta-
više nije ni njen samostalni element. Obaveza uvijek istupa
kao odraz i korelat ovlašćenja. Dug jedne strane jeste
nešto što pripada drugoj i što je za nju povezano. To što
je za kreditora pravo, za debitora je obaveza. Kategorija
prava postaje logički potpuna samo tamo gdje u sebi za-
R : akumulirao izvjesnu količinu červonaca štiti našim
zi. • im • i -udovima samo zato, što je baš ovaj X dao ili daje
akmru Hranim červoncima socijalno korisnu primjenu. Uzgred budi
rečeno, kao da je A. G. Gojhbarg potpuno zaboravio na svojinu
na kapital u onoj najapstraktnijoj, tj. novčanoj formi i rasuđuje
tako da bi kapital postojao samo u konkretno-materijalnoj formi
proizvodnog kapitala. Antisocijalne strane privatne svojine mogu
se paralizovati samo de facto, tj. razvojem socijalističke planske
privrede na štetu tržišne. Ali nikakva formula, ma i uzeta od
najnaprednijih jurista Zapada, neće pretvoriti sve pravne poslove
zaključene na osnovu našeg građanskog kodeksa u socijalno kori­
sne, niti bilo koga vlasnika u lice koje ispunjava društvene funk­
cije. Takvo prevazilaženje na riječima privatne privrede i privat­
nog prava može samo da zamagli perspektivu njihovog stvarnog
prevazilaženja.

111
ključuje nosioca i vlasnika prava, prava koja nisu ništa
drugo nego obaveze drugih koje mu se garantuju. Tu
dvostruku prirodu prava naročito uoomo podvlači Petra-
žicki, podvodeći pod nju krajnje labilan fundament svoje
ad hoc stvorene psihološke teorije. Potrebno je, ipak, pri­
m ijetiti da je ovaj uzajamni odnos prava i obaveze jasno
formulisan od drugih jurista nezavisno od kakvog bilo
psihologizma (vidi napr. Merkl — »Juristische Enziklo-
pädie«, 1885, § 146 i dalje. Korkunov — »Enciklopedija
prava«).
Tako pravni odnos ne samo što nam daje pravo u
njegovom realnom kretanju nego i otkriva najkarakteri­
stič n i e osobenosti prava kao logičke kategorije. Nasu­
prot tome norma kao takva, kao propisivanje onoga što
treba, u jednakoj mjeri sačinjava element morala, este­
tike, tehnike, kao i prava.
Razlika između tehnike i prava nije uopšte u tome,
kako to misli I. Aleksejev (vidi »Uvod u izučavanje prava«,
str. 114), što tehnika pretpostavlja spoljašnji cilj u odnosu
prema svojoj materiji, dok se svaki učesnik pravnog po­
retka zamišlja kao samocilj. Mi ćemo kasnije pokazati
da se kao »samocilj« pravnog poretka javlja samo cirku­
lacija robe. Što se tiče, pak, tehnike pedagoga ili hirurga,
od kojih prvi ima kao m aterijal psihu djeteta, a drugi
organizam operisanog, jedva da će neko htjeti da osporava
da ovaj m aterijal u sebi samom sadrži i cilj.
Pravni poredak se baš time i razl^ujc od svakog
drugog socijalnog poretka što on računa ra p -^ atn im izo-
lovanim subjektima. Norma prava dobij" svmi differentia
specifica koja je izdvaja iz opšte mase ' . dl regulisanja:
moralnih, estetičkih, utilitarnih itd., up.avo time što ona
pretpostavlja lice snabdjeveno pravom i koje pri tome
aktivno postavlja zahtjeve.*“)
Težnja da se ideja spoljašnjeg regulisanja učini
osnovnim logičkim momentom u pravu, dovodi do poisto­
vjećivanja prava sa autoritativno ustanovljenim socijal­
nim poretkom. Ovaj pravac pravničke misli vjerno odra­
žava duh epohe u kojoj mančesterstvo i slobodnu konku-
30) »Pravo se ne daje uzalud onome ko ga ne treba«. Mu-
romcev, »Stvaranje prava«, 1885, str. 33

112
renciju smjenjuju krupni kapitalistički monopoli i poli­
tika imperijalizma.
Finansiski kapital mnogo više cijeni jaku vlast i di­
sciplinu nego »vječna i neotuđiva prava čovjeka i gra­
đanina«. Kapitalistički vlasnik, pretvorivši se u primaoca
dividendi i berzanskih diferencija, ne može a da se ne
■odnosi sa izvjesnom dozom cinizma prema »osvještanom
pravu svojine«. Treba vidjeti zabavne lamentacije Jeringa
(Jering — »Borba za pravo«, prevod S. Jeršova, str. 46)
na temu o »prljavštini trgovanja hartijama od vrijednosti
i berzanskim spekulacijama«, u kome propada »zdravo
osjećanje prava«.
Nije teško dokazati da ideja bezuslovnog povinja-
vanja spoljašnjem autoritetu koji utvrđuje norme nema
ničega zajedničkog sa pravnom formom. Dovoljno je uzeti
krajnje moguće pa zato i najjasnije primjere takve struk­
ture. Neka to bude makar i vojni stroj, gdje je mnoštvo
ljudi u svom kretanju potčinjeno njihovom zajedničkom
redu, pri čemu se kao jedino aktivno i autonomno načelo
javlja volja komandanta. Ili drugi primjer: jezuitski red,
gdje svi članovi slijepo i bez pogovora ispunjavaju volju
rukovodilaca. Treba se samo zadubiti u te primjere pa
da se dođe do zaključka da, što je dosljednije sprovedeno
načelo autoritativnog regulisanja, koje isključuje svaki
nagovještaj odvojene i autonomne volje, tim je manja
osnova za primjenu kategorije prava. To se naročito jasno
opaža u sferi takozvanog javnog prava. Ovdje pravna teo­
rija nailazi na najveće teškoće. Općenito govoreći, jedna
te ista pojava, koju je Marks okarakterisao kao odvajanje
političke države od građanskog društva, odražava se u op-
štoj teoriji prava u vidu dvaju samostalnih problema koji
imaju svaki svoje naročito mjesto u sistemu i rješavaju
se nezavisno jedan od drugog. Prvi od tih problema nosi
čisto apstraktni karakter i sastoji se u onom cijepanju
osnovnog pojma na dva aspekta koje smo gore prikazali.
Subjektivno pravo je karakteristika egoističkog čovjeka,
člana građanskog društva »koji je usretsređen na svoje
privatne interese i na svoju privatnu samovolju i odvojen
od društva«. Objektivno pravo je izraz buržoaske države,
kao cjeline, koja »osjeća sebe političkom državom i pro-
8 — J. B. Pašukanis: OpSta teorija prava i m arksizam
113
glašava svoj princip sveopštosti samo tako što sebe su­
protstavlja svojim elementima«.
Problem subjektivnog i objektivnog prava, to je pro­
blem čovjeka buržuja i čovjeka člana države, citoyen-a,
postavljen u najopštijoj filozofskoj formi. Međutim, taj
isti problem iskrsava ponovo i već u konkretnij em vidu
kao problem javnog i privatnog prava. Ovdje se stvar
svodi na razgraničenje nekih realno postojećih oblasti
prava, na raspodjelu po rubrikam a istoriski nastalih insti­
tuta. Samo se po sebi razumije da dogmatička jurispru­
dence a sa njenim formalno-logičkim metodom nije u
stanju da riješi ni prvi ni drugi problem, niti da objasni
povezanost između njih.
Podjela na javno i privatno pravo pretstavlja speci­
fične teškoće već zbog toga što je povlačenje granice
između egoističkog interesa čovjeka kao člana građanskog
društva i opšteg apstraktnog interesa političke cjeline mo­
guće samo u apstrakciji. U stvarnosti ovi momenti uza­
jamno proniču jedan drugog. Otuda je nemoguće ukazati
na konkretne pravne institute u kojima je u potpunosti,
bez ostatka i u čistom vidu ovaploćen ovaj prononsirani
privatni interes.
Druga teškoća se sastoji u tome što, provodeći sa više
ili manje uspjeha empirisku granicu između instituta jav­
nog i privatnog prava, jurist u granicama svake od tih
oblasti ponovo nailazi na onaj isti problem koji je tobože
već riješio, no sada u drugoj apstraktnoj postavci. Taj
problem se sada pred njega ispriječio u vidu protivrječia
između subjektivnog i objektivnog prava. Subjektivna
javna prava su sada ponovo uskrsla i unekoliko preobra-
žena privatna prava (a, prema tome, i privatni interesi),
koja su prodrla u sferu gdje bi trebalo da vlada bezlični
sveopšti interes, odražen u normama objektivnog prava.
Ali dok se civilistika, koja ima posla sa osnovnim prim ar­
nim pravnim slojem, široko i pouzdano koristi pojmom
subjektivnih prava, u teoriji javnog prava primjena ovog
pojma stvara na svakom koraku nesporazume i protiv-
rječja. Po tome se sistem građanskog prava odlikuje
jednostavnošću, jasnošću i potpunošću, dok teorije držav­
nog prava obiluju nategnutim, izvještačenim i do naka­
znosti jednostranim konstrukcijama. Forma prava sa nje­

114
nim aspektom subjektivnog ovlašćenja rađa se u društvu
koje se sastoji od izolovanih nosilaca privatnih, egoistič-
kih interesa. Kada sav ekonomski život počiva na principu
saglasnosti nezavisnih volja, tada svaka socijalna funk­
cija ovim ili drugim refleksnim putem uzima pravnu ka­
rakteristiku, tj. postaje ne prosto socijalnom funkcijom
nego i pravom onoga ko tu funkciju ispunjava. Međutim,
dok u političkoj organizaciji, zbog same njene suštine, pri­
vatni interesi ne mogu da postignu takav puni razvitak
i takvo istaknuto značenje kao u ekonomici buržoaskog
društva, onda i subjektivna javna prava postaju kao nešto
efemerno, lišeno originalnih korijena, nešto u šta se
sumnja. A u isto vrijeme država nije pravna nadgradnja,
nego se takvom može samo da z a m i š 1j a.:,,:)
Pravna teorija ne može poistovjetiti »prava parla­
menta«, »prava izvršne vlasti« itd. sa pravom napr. k re ­
ditora na povraćaj duga, pošto bi to značilo postavljanje
izolovanog privatnog interesa tamo gdje buržoaska ide­
ologija prezumira vladavinu opšteg bezličnog državnog
interesa. No istovremeno je svaki jurist svjestan da on ne
može da da tim pravima nikakav drugi principijelni sa­
držaj a da se pravna forma uopšte ne isklizne iz njegovih
ruku. Državno pravo može postojati samo kao odraz pri-
vatno-pravne forme u sferi političke organizacije, ili ono
uopšte prestaje biti pravom. Svaki pokušaj da se socijalna
funkcija prikaže time što ona jeste, tj. socijalnom funkci­
jom, a norma prosto organizacionim pravilom, znači smrt
pravne forme. Ipak realna pretpostavka za ovo prevazila-
ženje pravne forme i — pravne ideologije jeste takvo sta­
nje društva u kome je iživljena sama protivrječnost
između individualnih i socijalnih interesa.
Kao karakteristična crta buržoaskog društva pokazuje
se upravo ta činjenica što se opšti interesi odvajaju od
privatnih i njima se suprotstavljaju, no u tom suprotstav­
ljanju oni sami nehotice poprimaju formu privatnih inte­
resa, tj. formu prava. Pri tome, kao što bi se i očekivalo,
pravnim momentima u državnoj organizaciji se pokazuju
J") »Za pravnu spoznaju radi se isključivo o odgovoru na
pitanje: kako ja treba da zamislim pravnu državu«. Iellinek.
»System der subjektiven öffentlichen Rechte«, str. 13.
8»
115
prvenstveno oni koji se bez ostatka uklapaju u shemu
suprotnih, izolovanih privatnih interesa37).
A. G. Gojhbarg (»privatno pravo«, str. 5) osporava
samu neophodnost podjele pojmova javnoga i privatnog
prava. Kod njega čitamo: »Dioba prava na javno i pri­
vatno nije nikada uspjela juristima, a u sadašnje vrijeme
se priznaje samo među najzaostalijim, među njima i našim
juristima«. Ovu misao o nepotrebnosti podjele prava na
javno i privatno A. G. Gojhbarg potkrepljuje dalje tim
razlozima što mančesterski princip nemiješanja države u
privredne poslove nije više princip XX vijeka, da neogra­
ničena individualna sloboda u privatnom životu šteti inte­
resima cjeline, da čak u zemljama koje nisu doživjele pro­
letersku revoluciju postoje mnogobrojne mješovite tvore­
vine iz oblasti privatnog i javnog prava i da je, na kraju,
kod nas, gdje je preo vladu j ući dio privredne djelatnosti
usretsređen u rukama državnih organa, razgraničenje
pojmova građanskog prava od drugih pojmova izgubilo
smisao. Nama se čini da se ova argumentacija zasniva na
cijelom nizu nesporazuma. Izbor ovoga ili onoga pravca u
praktičnoj politici još ništa ne rješava što se tiče teoriskog
razgraničenja ovih ili onih pojmova. Naprimjer, mi mo­
žemo biti ubij edeni da izgradnja ekonomskih odnosa na
osnovi tržišne veze ima mnogo štetnih posljedica, ali otuda
ne proizlazi da razgraničenje pojmova upotrebne vrijed­
:17) Upor., napr. rezonovanja S. A. Kotljarevskog o izbornom
pravu: »U pretstavničkom sistemu birač ostvaruje određenu funk­
ciju, koju mu povjerava državni poredak izražen u ustavu. Ali
sa gledišta pravne države nije moguće njemu pripisivati samo
funkciju, a gubiti iz vida pravo koje je za nju vezano«. Dodajmo
sa svoje strane da je to isto tako nemoguće kao i pretvaranje
buržoaske svojine prosto u društvenu funkciju. S. A. Kotlja-
revski potpuno ispravno podvlači dalje da ako, idući za Laban-
dom, negiramo element subjektivnog ovlašćenja birača, »onda
izbornost pretstavnika gubi svaki pravi smisao i ostaje pitanje
tehnike i cjelishodnosti«. I ovdje se mi susrećemo sa onom istom
suprotnošću tehničke cjelishodnosti u čijoj se osnovi nalazi je­
dinstvo interesa cilja i pravne organizacije izgrađene na izdva­
janju i suprotstavljanju privatnih interesa. I, najzad, pretstav-
nički sistem postiže punoću svoje pravne karakteristike putem
uvođenja sudske ili sudsko-administrativne zaštite biračkih prava.
Sudski proces i borba stranaka istupaju i ovdje kao suštinski
element juridičke nadgradnje (vidi S. A. K o tlja rev ski. »Vlast i
pravo«, str. 25).

116
 nosti i prometne vrijednosti nije teoriski održivo. Drugo,
ukazivanje na to da se oblasti javnog i privatnog prava
stapaju (općenito govoreći ono ništa novo ne sadrži) ne bi
imalo smisla ako ne bismo znali razlikovati ova dva
pojma. Kao moment se stapa ono što odvojeno ne postoji.
Razlozi A. G. Gojhbarga se zasnivaju na pretstavi kao da
ukazane apstrakcije — javno i privatno pravo — nisu
plod istoriskog razvitka, nego su naprosto izmišljene od
jurista. Međutim, sama ova suprotnost jeste najkarakteri-
stičnije svojstvo pravne forme kao takve. Podjela prava
na javno i privatno karakteriše ovu formu kako sa logičke
tako i sa istoriske strane. Proglašavajući ovu suprotnost
prosto nepostojećom, mi se niukoliko ne uzdižemo iznad
»zaostalih« pravnika praktičara, nego ćemo, naprotiv, biti
prinuđeni da se služimo onim istim formalno-skolastičkim
definicijama sa kojima oni operišu.
Tako sam pojam javnog prava može da bude razvijen
samo u onom njegovom kretanju u kome se on stalno
odbija od privatnog prava, težeći da se postavi kao nje­
gova suprotnost, a zatim mu se ponovo vraća kao svom
centru teže.
Pokušaj da se ide obrnutim putem, tj. iznalaziti
osnovne definicije privatnog prava koje nisu ništa drugo
nego definicija prava uopšte, polazeći od pojma normi, ne
može da pruži kao rezultat ništa drugo osim mrtvih for­
malnih konstrukcija, koje još uz to nisu oslobođene unu­
trašnjih protivrječnosti. Pravo kao funkcija prestaje da
bude pravom, a pravo kao ovlašten je bez privatnog inte­
resa na koji se oslanja postaje nešto što se ne može da
obuhvati, nešto apstraktno, što lako prelazi u svoju suprot­
nost,^. u obavezu (svako javno pravo jeste istovremeno
obaveza). Ukoliko se »pravo« kreditora da utjera dug po­
kazuje jednostavnim, shvatljivim i »prirodnim«, utoliko se,
recimo, »pravo« parlamenta o izglasavanju budžeta poka­
zuje nepostojanim i problematičnim, nečim što zahtijeva
razjašnjenje. Ako se u civilistici vode sporovi na terenu
onoga što je Jering nazivao pravnom simptomatikom, onda
se ovdje počinje da sumnja u samu osnovu jurisprudencee.
Ovdje je vrelo metodoloških kolebanja i nesigurnosti koje
prijete da pretvore jurisprudence u čas u sociologiju, čas u
psihologiju.

117
 Nekim mojim kritičarima, napr. Razumovskom (»Vje­
snik Komunističke akademije«, knjiga 8) i I. Iljinskom
(»Mlada garda«, br. 6), učinilo se, djelimično, po svoj prilici
na osnovu onoga što je naprijed rečeno, da sam ja sebi po­
stavio zadatak da »izgradim teoriju čiste jurisprudencije«.
Pri tome je Iljinski došao do zaključka da taj cilj nije po­
stignut. »Autor je, piše on, dao u suštini sociološku teoriju
prava, mada je imao u vidu da je izgradi kao čistu ju ri­
sprudence u«. Što se tiče druga Razumovskog, on, ne izja­
šnjavajući se na određen način u pogledu rezultata koji
sam ja postigao, ne sumnja u prisustvo pomenute zamisli
kod mene, koju on i osuđuje na najstrožiji način: »Njegova
(tj. moja, I. P.) bojazan da metodološka kolebanja mogu
da pretvore jurisprudence u bilo u sociologiju, bilo u psi­
hologiju samo pokazuju njegovu nepotpunu pretstavu o
karakteru marksističke analize«. Ovo je tim čudnije —
iznenađuje se moj kritičar — što drug Pašukanis sam vidi
neki paralaks između sociološke i jurističke istine i svjestan
je da je jurističko shvatanje jednostrano shvatanje«.
Stvarno, ovo je čudnovato. S jedne strane ja se bojim
da će se jurisprudencija pretvoriti u sociologiju, a, s druge
strane ja priznajem da je pravno shvatanje »jednostrano
shvatanje«. S jedne strane imam namjeru da dam teoriju
čiste jurisprudencije, s druge strane se ispostavlja da dajem
sociološku teoriju prava. Gdje je rješenje ovih protiv-
rječja? Ono je vrlo prosto. Kao marksist, ja nisam posta­
vio i nisam mogao postaviti sebi zadatak konstruisanja
»čiste jurisprudencije«. Od samog početka sam bio svjestan
onog cilja koji sam po mišljenju Iljinskog postigao ne­
svjesno, naime — dati sociološko tumačenje pravne forme
i specifičnih kategorija koje nju izražavaju. Baš zato sam
dao svojoj knjizi podnaslov: »Pokušaj kritike osnovnih
pravnih pojmova«. Ipak, razumljivo, moj bi zadatak bio
posve besmislen ako ne bih priznao samo postojanje te
pravne forme iako bih odbacio kategorije koje nju izra­
žavaju kao neku praznu izmišljotinu.
Kada ja, karakterišući nepouzdanost i neadekvatnost
jurističkih konstrukcija u oblasti javnog prava, govorim o
metodološkim kolebanjima i nesigurnosti, koje prijete da
pretvore jurisprudenciju čas u sociologiju, čas u psiholo­
giju, onda je čudnovato misliti da ja time sprečavam po­

118
kušaj e sociološke kritike jurisprudencije sa marksističkog
gledišta. Tä ne bi li se onda sve to okrenulo u prvom redu
protiv mene samoga. Oni reci u knjizi koji su doveli u ne­
doumicu druga Razumovskog i koje on objašnjava »mo­
jom nepotpunom pretstavom o karakteru marksističke
analize« tiču se jedino zaključaka same buržoaske juri­
sprudencije, koja gubi pouzdanje u skladnost svojih kon­
cepcija čim se udalji od odnosa razmjene (u širokom smi­
slu riječi). Možda je bilo potrebno da ukažem putem ci­
tata da sama fraza o »opasnosti koja ugrožava jurispru-
denciju« jeste aluzija na tugovanke jednog buržoaskog
filozofa prava, razumije se ne povodom marksističke kri­
tike (ona u tim vremenima još nije bila uznemirila du­
hove »čistih jurista«) nego povodom pokušaja same bur­
žoaske jurisprudencije da zamaskira ograničenost svoga
metoda pozajmicama iz sociologije i psihologije. Ali ja
sam bio odveć daleko od toga da pomislim kako se u meni
može vidjeti »čistokrvni jurist« koga duša boli za juri­
sprudence om kojoj »prijeti« marksistička sociološka kri­
tika, pa da bih preduzimao takve mjere predostrožnosti

119
 GLAVA ČETVRTA

ROBA I SUBJEKT
Svaki pravni odnos jeste odnos između subjekata.
Subjekt je atom pravne teorije, najprostiji elemenat koji
se ne može dalje dijeliti. Od njega i počinjemo n aša
analizu.
Drug I. P. Razumovski nije saglasan sa mnom da p ri
proučavanju pravne forme, treba kao osnovu uzeti ana­
lizu pojma subjekta. Njemu se čini da je ta kategorija
razvijenog buržoaskog društva najprije isuviše složena, a
zatim da nije karakteristična za ranije istoriske epohe. P a
njegovom mišljenju, kao bazu treba uzeti »razvitak osnov­
nog odnosa koji je karakterističan za cijelo klasno društvo«,,
a takvim se, kako napominje Marks u svom »Uvodu«,,
javlja »posjed, koji se iz faktičkog prisvajanja dalje ra­
zvija u pravnu svojinu« (I. P. Razumovski — »Problemi'
marksističke teorije prava«, str. 18). Međutim, označa­
vajući puteve toga razvitka, drug I. P. Razumovski sam
dolazi do zaključka »da privatna svojina, kao takva, do­
bij a oblik, postaje svojinom u sa vremenom smislu riječi,,
samo u procesu razvitka robnih odnosa, tj. utoliko ukolika
ona pruža ne samo »mogućnost da se nesmetano posje­
duje« nego i »mogućnost da se otuđuje« (na istom mjestu,
str. 114). Ali to baš i znači da pravna forma u njenom
najrazvijenijem vidu odgovara buržoasko-kapitalističkim
društvenim odnosima. Jasno je da osobene forme soci­
jalnih odnosa ne ukidaju same te odnose, niti zakone koji
se nalaze u njihovoj osnovi. Tako, prisvajanje produkta
proizvedenog unutar date društvene formacije i njenim
snagama jeste osnovna činjenica ili, ako se hoće, osnovni
zakon. Ali pravna forma privatne svojine uzima ovaj

120
odnos samo na određenom stupnju razvitka proizvodnih
snaga i podjele rada koja je sa njim povezana. Drug Ra-
zumovski vjeruje da ja, uzimajući kao bazu svoje analize
pojam subjekta, samim tim isključujem iz svog razmatra­
nja odnose gospodstva i potčinjenosti, dok su, međutim,
posjed i svojina nerazdvojno povezani sa ovim odnosima.
Ja ne mislim, razumije se, da negiram tu vezu, nego samo
tvrdim da svojina postaje osnovicom razvitka pravne
forme samo kao sloboda raspolaganja na tržištu. Kao naj-
opštiji izraz te slobode i služi kategorija subjekta. Šta
znači, napr., pravna svojina na zemlju? »Ništa više, po
Marksovom mišljenju, nego samo to što zemljovlasnik
može postupati sa svojom zemljom isto onako kao što
svaki posjednik robe postupa sa svojom robom« (»Kapi­
tal«, t. III. dio II, str. 155). »S druge strane, kapitalizam
pretvara feudalni zemljoposjed u savremeni upravo time
što on potpuno oslobađa zemljišnu svojinu iz odnosa go­
spodstva i potčinjenosti« (Herrschafts und Knechtschaft­
sverhältnisse). Rob se nalazi u potpunoj potčinjenosti pre­
ma svome gospodaru. Upravo zato odnos eksploatacije
nije zahtijevao naročito pravno uobličavanje. Najamni
radnik istupa na tržištu kao slobodni prodavač svoje radne
snage. Zato odnos kapitalističke eksploatacije biva opo-
sredovan u juridičkoj formi ugovora. Mislim da će ovi
primjeri biti potpuno dovoljni da bi se dokazalo odluču­
juće značenje kategorije subjekta pri analizi pravne
forme.
Idealističke teorije prava razvijaju pojam subjekta
polazeći od ove ili one opšte ideje, tj., čisto spekulativ­
nim putem. »Osnovni pojam prava jeste sloboda. . .
Apstraktni pojam slobode jeste mogućnost opredjeljenja
u kakvom bilo odnosu . . . Zato čovjek i jest subjekt prava
što mu je data mogućnost i samoopredjeljenja, što on ra­
spolaže voljom« (Puchta — »Institutionen«, I. 1850, str.
4—9). Vidjeti takođe i kod Hegela (»Filozofija prava«, §
36): »Ličnost sadrži u sebi pravnu sposobnost i zato čini
pojam i apstraktnu osnovu apstraktnog i formalnog prava.
Stoga pravna zapovijest glasi: budi ličnost i poštuj druge
kao ličnosti«, i dalje (§ 42): »Ono što se neposredno razli­
kuje od slobodnog duha jc-ste za sebe i po sebi spoljašnje
uopšte, stvar, neslobodno, bezlično i bespravno«.

121
 Mi ćemo kasnije vidjeti u kakvom smislu ovo suprot­
stavljanje subjekta i stvari može da bude ključ za razu­
mijevanje forme prava. Naprotiv, dogmatička jurispru­
d e n t ja se služi ovim pojmom sa njegove formalne strane.
Za nju je subjekt samo »način pravne kvalifikacije po­
java sa gledišta njihove pogodnosti ili nepogodnosti za
učestvovanje u pravnom saobraćaju« (upor. Roždestvenski
— »Teorija subjektivnih javnih prava«, str. 6). Ona,
dakle, ne postavlja sebi pitanje o tome na osnovu kakvih
uzroka se čovjek kao zoološka osoba pretvorio u pravnog
subjekta, pošto polazi od pravnog saobraćaja kao gotove,
unaprijed date forme.
Nasuprot tome, marksistička teorija ispituje svaku
društvenu formu kao istorisku formu. Ona stoga uzima
kao svoj zadatak da objasni one istoriske materijalne
uslove koji su ovu ili onu kategoriju učinili realnom. Ma­
terijalne pretpostavke pravnog saobraćaja, ili saobraćaja
pravnih subjekata, objašnjene su baš od samoga Marksa u
I tomu »Kapitala«. Istina, on je ovo učinio samo uzgred,
u obliku najopštijih napomena. Ipak te napomene daju,
za razumijevanje pravnog momenta u odnosima među
ljudima, mnogo više nego mnogotomni traktati iz opšte
teorije prava. Analiza forme subjekta proizlazi kod
Marksa neposredno iz analize forme robe.
Kapitalističko društvo jeste prije svega društvo po­
sjednika robe. To znači da društveni odnos ljudi u procesu
proizvodnje ovdje uzima materijalnu formu u produktima
rada koji se odnose jedan prema drugome kao vrijednosti.
Roba je predmet u kome konkretna raznovrsnost korisnih
svojstava postaje samo prosti materijalni omotač apstrakt­
nog svojstva vrijednosti, koja se ispoljava kao sposobnost
da se razmjenjuje za druge robe u određenoj proporciji. To
se svojstvo ispoljava kao nešto što je prirođeno samim
stvarima, silom svojevrsnog prirodnog zakona, koji djeluje
potpuno nezavisno od ljudske volje.
No ako roba stiče vrijednost nezavisno od volje sub­
jekta koji je proizveo, onda realizacija vrijednosti u pro­
cesu razmjene pretpostavlja svjesni voljni akt posjednika
robe, ili, kako kaže Marks: »Robe ne mogu same ići na
tržište i međusobno se razmjenjivati. Moramo se, dakle,
obratiti njihovim čuvarima, posjednicima robe. Robe

122
su stvari i zato bez otpora prema čovjeku. Ako neće da
idu dobrovoljno, on će upotrebiti silu, tj. uzeće ih« (»Ka­
pital«, t. I., str. 53).
Na taj način društvena veza ljudi u procesu proiz­
vodnje, opredmećena u proizvodima rada i obučena u
formu stihije zakonomjernosti zahtijeva za svoju reali­
zaciju naročiti odnos ljudi kao raspolagača sa produk­
tima, kao subjekta »čija volja gospodari u stvarima«.
»Ta okolnost što privredna dobra sadrže rad jeste
njihovo prirođeno svojstvo, to što ona mogu da budu raz­
mijenjena jeste njihovo drugo svojstvo, koje zavisi samo
od volje njihovih posjednika i koje pretpostavlja samo
to da se mogu prisvajati i otuđivati« (Hilferding — »Bern
Baverk kao Marksov kritičar«).
Stoga istovremeno kada proizvod rada prima svoj­
stvo robe i postaje nosilac vrijednosti, čovjek uzima svoj­
stvo pravnog subjekta i postaje nosilac prava.38) »Lice
čija je volja proglašena mjerodavnom, jeste subjekt prava«
(Windscheid, Pandektenrecht, I, § 49).
Istovremeno s tim raspada se društveni život s jedne
strane na sveukupnost stihijno nastalih opredmećenih od­
nosa (takvi su ekonomski odnosi: nivo cijena, stopa viška
vrijednosti, profitna stopa itd.), tj. odnosa u kojima ljudi
ne znače više nego stvari, a, s druge strane, takvih od­
nosa gdje se čovjek određuje samo tako što se stavlja u
odnos prema stvari, tj. kao subjekt pravnih odnosa. To
su dvije osnovne stvari koje se principijelno razlikuju
jedna od druge, ali su istovremeno na najtješnjiji način
povezane jedna sa drugom i uzajamno se uslovljavaju.
Društvena proizvodna povezanost pokazuje se istovremeno
u dvjema apsurdnim formama: kao vrijednost robe i kao
sposobnost da se bude subjekt prava.3
3‘) Covjek-roba, tj. rob, samo kada istupa u ulozi onoga koji
raspolaže robama-stvarima, i postaje učesnikom i cirkulaciji, po­
stiže reflektirano značenje subjekta (Podaci o pravima robova pri
zaključivanju pravnih poslova u rimskom pravu. I. A. Pokrovski,
Istorija rimskog prava, II. 1915, str. 294). Nasuprot tome, u sa-
vremenom društvu slobodni čovjek, tj. proleter, kada kao takav
traži tržište za prodaju svoje radne snage, tretira se kao objekt,
a u zakonu o emigraciji potpada pod iste zabrane, kontigente itd.
kao i druge robe koje se uvoze preko državne granice.

123
 Isto onako kao što se prirodna raznolikost korisnih
svojstava produkata pokazuje u robi samo kao prosti omo­
tač vrijednosti, a konkretni vidovi ljudskog rada rastva­
raju u apstraktnom ljudskom radu kao stvaraocu vrijed­
nosti, — upravo tako konkretna raznolikost odnosa čo­
vjeka prema stvari istupa kao apstraktna volja vlasnika,
a sve konkretne osobenosti kojima se pretstavnici vrste
homo sapiens razlikuju jedan od drugog rastvaraju se u
apstraktnom čovjeku Uopšte kao pravnom subjektu.
Ako ekonomska stvar vlada nad čovjekom, pošto on,
kao roba opredmećuje u sebi društveni odnos koji nije
potčinjen čovjeku, onda juridički čovjek vlada stvar ju,
pošto u svojstvu njenog posjednika i vlasnika sam postaje
samo ovaploćenje apstraktnog bezličnog subjekta prava,
čisti proizvod socijalnih odnosa. Izražavajući to Markso-
vima riječima, mi kažemo: »Da bi se date stvari mogle
odnositi jedna prema drugoj kao robe, posjednici robe
treba da se odnose jedan naspram drugoga kao lica čija
volja vlada u stvarima: na taj način je neko posjednik
robe samo po volji drugoga; prema tome, svaki od njih
samo posretstvom opšteg ili voljnog akta, može da pri­
svoji sebi tuđu robu, otuđujući svoju sopstvenu. Dakle,
oni treba da priznaju jedan drugoga privatnim vlasni­
cima« (»Kapital«, t. I, str. 37).
Razumljivo je samo po sebi da se istoriski razvitak
svojine, kao pravnog instituta, sa svim najrazličitijim
načinima sticanja i zaštite, sa svim njenim modifikaci­
jam a prema različitim objektima itd., nije dešavao ni
izdaleka onako skladno i dosljedno kao navedena logička
dedukcija. Međutim, samo nam ova dedukcija otkriva
opšti smisao istoriskog procesa.
Dospijevajući u ropsku zavisnost od ekonomskih od­
nosa koji su od njega nezavisno naštali u vidu zakona vri­
jednosti, subjekt koji privređuje kao da dobija za nagradu,
već sada u svojstvu pravnog subjekta, jedan rijetki dar:
pravno prezumiranu volju koja ga čini apsolutno slobod­
nim i jednakim među drugim posjednicima robe, ona­
kvim kakav je i on sam. »Svi treba da budu slobodni,
i niko ne treba da naruši tuđu slobodu. . . Svaki čovjek
raspolaže svojim sopstvenim tijelom kao slobodnim oru-

124
đem svoje volje«.30) To je aksiom od koga polaze teore­
tičari prirodnog prava. A ova ideja izolovanosti i zatvo­
renosti u sebe čovječije ličnosti jeste »prirodno stanje«
iz koga proizlazi. »Widerstreit der Freiheit ius Unen­
dliche«,40) odgovara u cjelini robnom načinu proizvodnje
u kome su proizvođači formalno nezavisni jedan od dru­
goga i nisu povezani ničim osim vještački stvorenim prav­
nim poretkom. Samo ovo pravno stanje ili, govoreći rije­
čima tog istog autora, »zajedničko postojanje mnogih slo­
bodnih stvorenja, gdje svi treba da budu slobodni, a slo­
boda jednog ne treba da smeta slobodu drugog«, nije ni­
šta drugo nego idealizovano, preneseno u nebeske visine
filozofske apstrakcije, oslobođeno od svakog grubog em­
pirizma, tržišta, na kome se susreću nezavisni proizvođači,
jer, kako nas poučava drugi filozof »u trgovačkom poslu
obje strane rade ono što hoće i ne traže veću slobodu nego
što je sami daju drugima«.41)
Rastuća podjela rada koja olakšava veze i razvitak
razmjene koji odatle proizlazi, stvara od vrijednosti eko­
nomsku kategoriju, tj. ovaploćenje socijalnih proizvodnih
odnosa koji stoje iznad individuuma. Za ovo je potrebno
da se posebni slučajni akti razmjene pretvore u široku
sistematsku cirkulaciju robe. Na tom stepenu razvitka,
vrijednost se odvaja od slučajnih procjena, gubi svoju
karakteristiku kao pojava individualne psihe, i dobij a
objektivno ekonomsko značenje. Tako isto su nužni realni
uslovi da bi se čovjek iz zoološke osobe pretvorio u ap­
straktnog i bezličnog subjekta prava, u juridičku ličnost.
Ovi realni uslovi se sastoje u jačanju društvene poveza­
nosti i u narastanju moći socijalne, tj. klasne organizacije
koja dostiže svoj maksimum u »dobro uređenoj« buržo-
askoj državi. Ovdje sposobnost da se bude subjektom
prava konačno se odvaja od žive konkretne ličnosti, pre­
staje da bude funkcijom njene stvarne svjesne volje
i postaje čisto socijalnim svojstvom. Poslovna spo­
sobnost se apstrahuje od pravne sposobnosti. Pravni
subjekt dobij a svog dvojnika u vidu zastupnika, a sam *)
*) Fichte, Rechtslehre, 1912, Leipzig, str. 10
®) »Beskonačni spor o slobodi«.
l) Spenser, »Socijalna statistika«, gl. XIII.

125
dobija značenje matematičke tačke, centra u kome je
usretsređena izvjesna suma. prava.
U tom smislu buržoaska kapitalistička svojina prestaje
da bude kratkotrajno, kolebljivo, čisto faktičko posjedo­
vanje, koje može da bude svakog časa osporeno i — koje
bi se moralo štititi sa oružjem u rukama. Ona se pre­
tvara u postojano pravo, koje prati stvar svugdje gdje
ona samo i slučajno zaluta i koje se, otkako je buržoaska
civilizacija učvrstila svoju vlast na čitavoj kugli zemalj­
skoj, štiti svugdje zakonima, policijom i sudovima.4-)
Na tom stupnju razvitka takozvana voljna teorija sub­
jektivnih prava počinje izgledati tako kao da ne odgovara
stvarnosti (Upor. Dernburg. Pendekta, t. I. str. 39). Pravo
u subjektivnom smislu se radije definiše kao »suma do­
bara koju opšta volja priznaje da pripadaju datom licu«.
Pri tome se od njega uopšte ne zahtijeva sposobnost da
želi i da djeluje. Dernburgova definicija se, razumljivo,
bolje uklapa u pretstavu savremenog juriste, koji mora
da ima posla sa pravnom sposobnošću idiota, odojčadi,
pravnih lica itd. Naprotiv, voljna teorija u svojim kraj­
njim zaključcima ima jednaku važnost kao i isključenje
pomenutih kategorija iz reda subjekata prava (uporedi
u vezi sa pravnim licima: Brinz, Pandekten, II. str. 984).
Darnburg besumnje stoji bliže istini shvatajući subjekt
prava kao čisto socijalni fenomen. Ali, s druge strane,
*'-■) Razvitak tzv. ratnog prava nije ništa drugo nego poste­
peno učvršćivanje principa neprikosnovenosti buržoaske svojine. Do
epohe Francuske revolucije stanovništvo je nesmetano i slobodno
pljačkano kako od sopstvenih tako i od neprijateljskih vojnika.
Bendžamin Franklin prvi proglašava (1785. g.) politički princip
da u budućim ratovima »seljaci, zanatlije i trgovci treba mirno
da produže svoje poslovanje pod zaštitom obeju ratujućih strana «.
Ruso u »Društvenom ugovoru« ističe pravilo da se rat vodi iz­
među država, a ne između građana. Zakonodavstvo Konventa je
strogo kažnjavalo vojničke pljačke, kako u svojoj tako i u ne­
prijateljskoj zemlji. Ali tek su 1899 godine u Hagu bili principi
Francuske revolucije podignuti na rang međunarodnog prava.
Istine radi treba ovdje primijetiti: ako je Napoleon — kada je
proglašavao kontinentalnu blokadu — bio u neprilici i smatrao
potrebnim da u svojoj poslanici senatu opravdava ovu mjeru,
>koja udara na interese privatnih lica zbog vladarskih svađa« i
»potsjeća na varvarstvo minulih vijekova«, onda su u posljednjem
svjetskom ratu buržoaske vlade bez ikakvog uzbuđenja otvoreno
narušavale pravo svojine državljana zaraćenih strana.

126
nama je potpuno jasno zašto je element volje igrao tako
bitnu ulogu u konstrukciji pojma subjekta. Djelimično
ovo vidi i sam Dernburg kada tvrdi: »Prava u subjektiv­
nom smislu su postojala mnogo ranije nego što je stvoren
samosvjesni državni poredak; ona su se zasnivala na lič­
nosti pojedinaca i na uvažavanju koje su oni sebi i svojoj
imovini znali da izvojuju i iznude. Samo postepeno, putem
apstrakcije, iz pretstave postojećih subjektivnih prava,
bio je obrazovan pojam pravnog poretka. Zato je neisto-
riski postavljeno i netačno gledište po kome su prava u
subjektivnom smislu tobože posljedica objektivnog prava
(Pandekten, I. § 39). »Izvojevati i iznuditi« rnogao je oči­
gledno samo neko ko je posjedovao ne samo volju nego
i u znatnoj mjeri i moć. Ipak je i Dernberg, kao i većina
jurista, sklon da tretira subjekta prava kao ličnost uopšte,
tj. izvan određenih istoriskih uslova, kao vječnu katego­
riju. Prema tome stanovištu, čovjeku kao biću koje je
obdareno razumom, voljom i koje misli svojstveno je da
bude subjektom.
U stvarnosti, međutim, kategorija subjekta prava se
apstrahuje iz akata tržišne razmjene. Baš u tim aktima
čovjek praktički realizuje formalnu slobodu samoopredje­
ljenja. Tržišna veza otkriva suprotnost subjekta i objekta
u naročitom pravnom smislu. Objekt — to je roba, su­
bjekt — to je posjednik robe, koji raspolaže robom u ak­
tima prisvajanja i otuđivanja. Upravo u aktu razmjene
subjekt se ispoljava najpre u svom svojem punom odre­
đenju. Formalno savršeniji pojam subjekta, kome je pre­
ostala samo još pravna sposobnost, udaljava nas od živog,
realnog, istoriskog smisla ove pravne kategorije. Eto za­
što je juristima tako teško da se potpuno odreknu aktiv­
nog, voljnog elementa u pojmovima subjekta i subjektiv­
nog prava.
Sfera vlasti, koja je dobila formu subjektivnog prava,
jeste socijalni fenomen koji se pripisuje individuumu po
istom osnovu po kome se vrijednost pripisuje stvari, pro­
izvodu rada. Robni fetišizam se dopunjava pravnim feti­
šizmom.
Tako, na određenom stepenu, razvitak odnosa ljudi u
procesu proizvodnje dobij a dvostruko zagonetnu formu.

127
Oni s jedne strane istupaju kao odnosi stvari-roba, a s
druge strane kao voljni odnosi nezavisnih i međusobno
jednakih jedinica — pravnih subjekata. Uporedo sa mi­
stičnim svojstvom vrijednosti javlja se ne manje zago­
netna stvar-pravo. Zajedno s tim, jedinstveni i cjeloviti
odnos dobije dva osnovna aspekta — ekonomski i pravni.
U razvitku juridičkih kategorija sposobnost vršenja
poslova razmjene jeste samo jedna od konkretnih mani­
festacija opšteg svojstva pravne i poslovne sposobnosti.
Međutim, istoriski je upravo akt razmjene dao ideju su­
bjekta, kao apstraktnog nosioca svih mogućih pravnih
ovlašćenja. Samo se u uslovima robne privrede rađa ap­
straktna pravna forma, tj. sposobnost da se ima pravo
uopšte, odvaja se od konkretnih pravnih zahtjeva. Samo
neprestano prem ještanje prava koje nastaje na tržištu
stvara ideju njihovog nepokretnog nosioca. Na tržištu se
onaj koji stavlja obaveze i sam obavezuje. Iz položaja
stranke koja zahtijeva on najednom prelazi u položaj
stranke koja je obavezna. Tako se stvara mogućnost ap-
strahovanja od konkretnih razlika između subjekata prava
i njihovog podvođenja pod jedan pojam vrste.43)
Isto onako kao što su aktima razmjene razvijene robne
proizvodnje prethodili slučajni akti razmjene i takvi oblici
kao, napr., uzajamno darivanje — pravnom subjektu i
sferi pravne vlasti koja se oko njega prostire morfološki
prethodi naoružani pojedinac, ili češće — grupa ljudi,
rod, horda, pleme, koji su sposobni da u sporu, u bici,
odbrane ono što je uslov njihovog postojanja. Ova tije­
sna morfološka veza jasno sjedinjava sud sa dvobojem,
stranke u procesu sa stranama u oružanoj borbi. Uporedo
sa porastom socijalnih regulativnih snaga subjekt gubi
m aterijalnu opipljivost. Njegova lična energija se zamje­
njuje socijalnom moći, tj. klasnom organizacijom, koja *)

**) U Njemačkoj se to dogodilo tek u vrijeme recepcije rimskog

prava, što se dokazuje, između ostalog, i nepostojanjem riječi ;:o-
jom bi se izrazio pojam »lice« (persona) i »subjekt prava«. Vidi
O. Gierke, Geschichte des deutschen Körperschaftsbergriffs, Bei­
lin, 1873, str. 30).

128
 nalazi svoj najviši izraz u državi.“ ) Ovdje bezličnome i
apstraktnom subjektu odgovara kao njegov refleks bez­
lična i apstraktna državna vlast koja djeluje sa idealnom
jednakošću i neprekidnošću u prostoru i vremenu.
Ta apstraktna vlast ima potpuno realnu osnovu u or­
ganizaciji birokratskog aparata, stajaćoj vojsci, finansi-
jama, sredstvima saobraćaja itd., a kao pretpostavka za
sve to jeste odgovarajući razvitak proizvodnih snaga.
No prije nego što se koristi uslugama državnog meha­
nizma, subjekt se oslanja na organski nastale čvrste od­
nose. I kao što pravilno ponavljanje akata razmjene kon-
stituiše vrijednost kao sveopštu kategoriju, koja se izdiže
iznad subjektivnih procjena i slučajnih proporcija raz­
mjene, isto tako pravilno ponavljanje jednih te istih od­
nosa — običaj — daje subjektivnoj sferi vlasti jedan novi
smisao, zasnivajući njeno postojanje na spoljašnjoj normi.
Običaj ili tradicija kao nadindividualno zasnivanje
pravnih zahtjeva odgovara feudalnom sklopu sa njegovom
ograničenošću i nepokretnošću. Tradicija ili običaj je u
suštini nešto što se nalazi u određenim, prilično uskim
geografskim okvirima. Stoga se svako pravo zamišlja
samo kao pripadnost datog konkretnog subjekta ili ogra­
ničene grupe subjekata. Ü feudalnom svijetu je »svako
pravo bilo privilegija« (Marks). Svaki grad, svaki stalež,
svaki ceh sve je to živjelo po svom pravu, koje je pra­
tilo čovjeka gdje god se on našao. Ideja zajedničkog za
sve građane, sve ljude, formalno-pravnog statusa, potpuno
je otsutna u toj eposi. Tome su odgovarale u ekonomskoj
oblasti samodovoljne, zatvorene privrede, zabrana uvoza
i izvoza itd.
»Sadržaj ličnosti nije nikada bio jedan te isti. Sta­
lež, imovinski položaj, profesija, vjeroispovijest, uzrast,
pol, fizička snaga, — sve je to izazvalo duboku nejedna­
kost u pravnoj sposobnosti« (Gierke, cit. djelo, str. 35).
“ ) Od toga momenta figura pravnog subjekta počinje da
izgleda ne ono što ona u stvari jeste, tj. odraz odnosa koji na­
staju nezavisno od ljudi, nego vještački pronalazak ljudskog ra­
zuma. Sami pak odnosi bivaju toliko uobičajeni da oni postaju
nužnim uslovima svakog zajedničkog života. Misao da pravni su­
bjekt nije drugo nego vještačka konstrukcija pretstavlja isto ona­
kav korak u pravcu naučne teorije prava kakva je u ekonomiji
bila misao o vještačkom karakteru novca. ■
9 — J. B. PaSukanis: Opšta teo rija p rava i marksizam
129
 Jednakost subjekata se pretpostavljala samo za od­
nose koji su bili zatvoreni u određenoj uskoj sferi! Tako
su se članovi jednog te istog staleža izjednačavali jedan
za drugim u sferi staleških prava, članovi jednog te istog
ceha u sferi cehovskog prava itd. Na tom stupnju pravni
subjekt, kao sveopšti apstraktni nosilac svih mogućih
pravnih ovlašćenja, istupa samo u ulozi vlasnika konkret­
nih privilegija.
»Pravna svijest na tom stepenu vidi da se tu ista
ili jednaka prava prisvajaju od pojedinih ličnosti ili ko­
lektiva, ali ona ne stvara zaključak da su stoga te ličnosti
i kolektivi jedno i da u tom svojstvu imaju prava« (Gi­
erke, cit. djelo, str. 34).
Ukoliko u Srednjem vijeku nije postojao apstraktni
pojam pravnog subjekta, utoliko se i pretstava o objek­
tivnoj normi, upućenoj neodređenom i širokom krugu
lica, miješala i stapala sa utvrđivanjem konkretnih pri­
vilegija i »sloboda«. Još u XIII vijeku mi ne nalazimo
traga bilo kakvih jasnih pretstava o razlikovanju objek­
tivnog prava i subjektivnih prava ili pravnih ovlašćenja.
U privilegij ama i darovnim poveljama koje su carevi i
kneževi davali gradovima miješanje tih dvaju pojmova
se susreće na svakom koraku. Kao obična forma utvrđi­
vanja kojih bilo opštih pravila ili normi jeste priznanje
ovih ili onih pravnih kvaliteta određenoj teritorijalnoj
jedinici ili stanovništvu kao broju. Takav je karakter no­
sila i znamenita formula »Stadtluft macht frei«. U toj
istoj formi se sprovodilo ukidanje sudskih dvoboja; upo-
redo sa tim postavkama, kao nešto što im je potpuno jed-
norodno, uvođena su i prava gradova, napr., na korišćenje
kneževskim ili carskim šumama.
U samom gradskom pravu se prvobitno opaža isto
miješanje objektivnih i subjektivnih momenata. Gradski
statuti su se sastojali djelimično od stavova opšteg karak­
tera, a djelimično od nabrajanja pojedinih prava ili pri­
vilegija kojima se koristi ova iii ona grupa građana.
Samo pri potpunom razvitku buržoaskih odnosa pravo
dobij a apstraktni karakter, svaki čovjek postaje čovjekom
uopšte, svaki rad se svodi na društveno-korisni rad uop-

130
šte.“15) svaki subjekt postaje apstraktnim juridičkim su­
bjektom. Istovremeno i norma poprima logički savršenu
formu apstraktnog opšteg zakona.
Tako je juridički subjekt u nebesa uzdignut ap­
straktni posjednik robe. Njegova volja, shvatajući je u
pravnom smislu, ima svoju realnu osnovu u želji da otu­
đuje stičući i da stiče otuđujući. Da bi se ta želja ostva­
rila, nužno je da želje posjednika robe idu jedna drugoj
u susret. Juridički se taj odnos izražava kao ugovor ili
saglasnost nezavisnih volja. Stoga je ugovor jedan od cen­
tralnih pojmova u pravu. Izražavajući se vispreno, on
ulazi u ideju prava kao sastavni dio. U logičkom sistemu
pravnih pojmova ugovor je samo jedan od vidova prav­
nog posla uopšte, tj. jedan od načina konkretnih izjava
volje pomoću kojih subjekt utiče na pravnu sferu koja
se oko njega prostire. Istoriski i realno, naprotiv, pojam
pravnog posla nastao je iz ugovora. Izvan ugovora sami
pojmovi subjekta i volje postoje u pravnom smislu samo
kao mrtve apstrakcije. U ugovoru ovi pojmovi dobijaju
svoje originalno kretanje, a istovremeno u aktu razmjeno
dobija svoju materijalnu zasnovanost pravna forma u nje­
nom najprostijem i najčistijem vidu. Akt razmjene, da­
kle, koncentriše u sebi, kao u fokusu, najhitnije momente,
kako za političku ekonomiju tako i za pravo. U razmjeni,
po Marksovim riječima, »voljni ili pravni odnos je dat
samim ekonomskim odnosom«. Jednom nastala, ideja ugo­
vora teži da stekne univerzalno značenje. Prije nego što
su posjednici robe »priznali« jedan drugog vlasnicima,
oni su, razumljivo, bili takvi, no u drugom, organskom,
vanjuridičkom smislu riječi. »Uzajamno priznanje« ne
znači ništa drugo nego pokušaj da se, pomoću apstraktne
forme ugovora, protumače one organske forme prisva­
janja koje se zasnivaju na radu, okupaciji itd., koje dru­
štvo robnih proizvođača u svom nastojanju zatiče kao
gotove. Sam po sebi je odnos između čovjeka i stvari lišen
4S) »Hrišćanstvo sa njegovim kultom apstraktnog čovjeka —
a naročito u njegovom buržoaskom razvitku, u protestantizma,
deizmu i si. — jeste forma religije koja najviše odgovara dru­
štvu proizvođača robe kod kojih se glavni društveni uslov pro­
izvodnje sastoji u tome što su produkti rada za njih robe t. j.
vrijednosti, i što oni uporeduju jedan sa drugim svoje privathe
radove u ovoj jednoobraznoj formi kao jednaki ljudski rad« (Upör.
»Kapital«, t. I. str. 46, prevod Bazarova i Stepanova, izd. 1923).
9»
131
 svakog značenja. To osjećaju juristi kada pokušavaju da
daju smisao privatnoj svojini kao odnosu između subje­
kata, tj. odnosu između ljudi. Oni ga, međutim, konstru-
išu čisto formalno i negativno, kao univerzalnu zabranu,
koja isključuje sve izuzev vlasnika od korišćenja i raspo­
laganja stvari.40) Ova koncepcija, ukoliko je podesna za
praktične ciljeve dogmatičke jurisprudencije, potpuno je
nepodesna za teorisku analizu. U ovim apstraktnim zabra­
nama pojam svojine gubi svaki životni smisao i odriče se
svoje vlastite dojuridičke istorije.
No ukoliko organski, »prirodni« odnos čovjeka prema
stvari, tj. njeno prisvajanje, genetički čini polaznu tačku
razvitka, onda bi se pretvaranje ovoga odnosa u pravni
događalo pod uticajem onih potreba koje su u životu bile
izazvane cirkulacijom dobara, tj. prvenstveno kupovine
i prodaje. Oriu upozorava na to da prvobitna pomorska
trgovina i trgovina karavanima nisu stvarale još potrebu
za garantovanjem svojine. Udaljenost koja je odvajala
lica u razmjeni davala je najbolju garantiju protiv bilo
kakvih pretenzija. Obrazovanje stalnog tržišta nužno traži
da se regulišu pitanja o pravu raspolaganja robom i, prema
tome, o pravu svojine (Upor. Hauriou, Principes du droit
public, str. 286). Titulus svojine u starom rimskom pravu,
mancipatio per aes et libram, pokazuje da je on nastao
istovremeno sa fenomenom unutrašnje razmjene. Isto tako
prelaz na nasljedstvo se počeo fiksirati kao titulus svo­
jine tek onda kada je građanska cirkulacija ispoljila svoj
interes za ovu transmisiju (ibid. str. 287).
U razmjeni, govoreći Marksovim riječima, »jedan po­
sjednik može samo voljom drugoga. . . da prisvoji sebi
tuđu robu, otuđujući svoju sopstvenu«. Upravo ovu mi-
40) Tako, napr., Vindšajd (Pandektenrecht, I., § 38), polazeći
od toga da pravo može da postoji samo medu licima a ne između
lica i stvari, dolazi do zaključka da »stvarno pravo poznaje je­
dino norme koje zabranjuju; njegov sadržaj je, dakle, negativan.
Ono se sastoji u tome što svi treba da se uzdržavaju od posezanja
na stvar i da ne ometaju takvo posezanje onoga koji je na to
ovlašćen«. Logički zaključak iz ovog gledišta vrši Slosman (Der
Vertrag), koji sam pojam stvarno pravo smatra pomoćnim termi­
nološkim sredstvom. Naprotiv, Demburg ((Pendektenrecht, I. § 22,
Anm, 55). odbacuje ovo gledište, prema kome »čak svojina, to
najpozitivnije pravo, dobija samo negativno značenje«.

132
•sao su težili da izraze pretstavnici prirodno-jpravne dok­
trine, pokušavajući da zasnuju svojinu na nekom prvo­
bitnom ugovoru. Oni su, besumnje, u pravu, ali ne u
tom smislu što je takav ugovor bilo kada istoriski imao
mjesta, nego u tome što naturalne ili organske forme pri­
svajanja dobijaju juridički »razum« uzajamnim aktima
sticanja i otuđivanja. U aktu otuđivanja pravo svojine
postaje realnost, kao apstrakcija. Svaka druga primjena
stvari je povezana sa konkretnim vidom njenog korišćenja,
kao sredstva upotrebe ili kao sredstva proizvodnje. Kada
stvar funkcioniše u svojstvu prometne vrijednosti, ona po­
staje bezličnom stvari, čistim objektom prava, a subjekt
koji njom raspolaže post*aje čistim pravnim subjektom.
U različitom odnosu prema cirkulaciji treba tražiti obja­
šnjenje protivrječja između feudalne i buržoaske svojine.
Glavni nedostatak feudalne svojine u očima buržoaskog
svijeta ne sadrži se u njenom porijeklu (pljačka, nasilje),
nego u njenoj nepokretnosti, u tome što ona nije spo­
sobna da postane objekt garantije prelazeći iz ruke u
ruku aktima otuđivanja i sticanja. Feudalna ili staleška
svojina narušava osnovni princip buržoaskog društva —
»jednaku mogućnost postizanja nejednakosti«. Oriu, jedan
od naj oštroumnijih buržoaskih pravnika, opravdano uz­
diže u prvi plan uzajamnost kao najefektniju garantiju
svojine, a pritom ostvarljivu sa najmanjom mjerom spo-
ljašnjeg nasilja. Ova uzajamnost, koja je osigurana zako­
nima tržišta, daje svojini karakter »vječnog« instituta. U
suprotnosti sa ovim, čisto politička garanti ja, koju daje
aparat državne prinude, svodi se na zaštitu datog perso­
nalnog sastava vlasnika, tj. na moment koji nema prin­
cipijelnog značenja. Borba klasa u istoriji nije samo jed­
nom dovodila do nove raspodjele svojine, da eksproprijaci­
je zelenaša i posjednika latifundija.47) No, ovi potresi, ma
kako da oni nisu bili prijatni za nastradale klase i grupe,
nisu mogli da uzdrmaju same osnovne temelje privatne
svojine ekonomsku povezanost privrede uspostavljenu pu­
tem razmjene. Ljudi koji su se digli protiv svojine već
,7) »Doista se može reći — primjećuje tim povodom Engels —
da se tokom 2.000 godina privatna svojina održavala naruša­
vanjem svojine« (»Porijeklo porodice, privatne svojine i države«,
str. 112. XX njem. izd.).

133
drugi dan su je morali da potvrde, susrećući se na trži­
štu kao nezavisni proizvođači. Takav je put svih neprole-
terskih revolucija. Takav je i logički zaključak iz ideala
anarhista, koji, odbacujući spoljašnja obilježja buržoaskog
prava — državnu prinudu i zakone, čuvaju njegovu unu­
trašnju suštinu — slobodni ugovor među nezavisnim pro­
izvođačima.48)
Na taj način, samo razvitak tržišta stvara mogućnost
i nužnost pretvaranja čovjeka koji prisvaja stvari putem
rada (ili pljačke) u pravnog vlasnika.
Među ovim fazama ne postoji neprelazna granica.
»Prirodno« neprimjetno prelazi u pravno, isto onako kao
što se i oružana pljačka sasvim neposredno stapa sa tr­
govinom.
K arner (vidi »Socijalne funkcije pravnih instituta«)
ističe drugu koncepciju svojine. Po njegovoj definiciji
»svojina de jure nije ništa drugo nego vlast lica A nad
stvar ju N, prosti odnos individuuma prema predmetu pri­
rode, kojim se ne dira nikakav drugi individuum (kurziv
naš, I. P.) i nikakva druga stvar; stvar je privatna stvar,
individuum — privatno lice; pravo — privatno pravo.
Tako stvar faktički stoji u periodu proste robne proiz­
vodnje« (cit. djelo, str. 112).
Cijelo ovo mjesto pretstavlja jedan potpuni nespora­
zum. Karner reprodukuje ovdje omiljenu robinzonadu.
No, postavlja se pitanje kakav cilj imaju dva Robinzona,
od kojih jedan ne zna da postoji drugi, da pretstavljaju
juridički svoj odnos prema stvarima, kada se on i tako
bez ostatka pokriva faktičkim odnosom. Ovo pravo izo-
lovanog čovjeka zaslužuje da se postavi pored znamenite
vrijednosti »čaše vode u pustinji«. I vrijednost i pravo
svojine nastaju iz jednog te istog fenomena: cirkulacije
proizvoda koji su postali robom. Svojina u juridičkom
smislu se nije pojavila zato što je ljudima palo na pamet
‘s) Tako, napr., Prudon izjavljuje: »Ja hoću ugovor, a ne
zakone. Da bi ja bio slobodan, neophodno je da se sva društvena
zgrada preuredi na načelima uzajamnog ugovora« (Idees gene­
rales de la revolution. X, str. 138). No, odmah iza toga on dodaje:
Norma po kojoj ugovor treba da bude ispunjen neće se zasni­
vati isključivo na pravednosti, nego takođe i na opštoj volji ljudi
koji su ušli u zajednicu, volji koja će primorati ispunjenje ugo­
vora makar i silom« (ibid., str. 293).

134
da jedan drugom pripisuju ta pravna svojstva, nego zato
što su mogli da razmjenjuju robu samo pod maskom vla­
snika. »Neograničena vlast nad stvarju« jeste samo odraz
neograničene cirkulacije robe.
Karner konstatuje da vlasniku »pada na pamet misao
0 kultivisanju pravnog ostvarenja svojine putem otuđi­
vanja« (str. 114). Samom Kameru ne pada na pamet da
»jurističko« počinje baš od ovog »kultivišanja«, dok prije
njega prisvajanje ne prelazi okvire prirodnog, organskog.
Karner dopušta da su »kupovina, prodaja, zajam i
pozajmica postojali ranije, ali sa minimalnim objektiv­
nim i subjektivnim krugom dejstva« (ibid). Da, ove raz­
ličite pravne forme cirkulacije privrednih dobara postojale
su tako rano da mi nalazimo jasnu formulaciju odnosa
zajma, pozajmice, i zaloge prije nego što je bila izgrađena
sama formula svojine. Ovo jedino daje ključ za pravilno
poimanje pravne prirode svojine.
Naprotiv, čini se Kameru, ljudi su bili vlasnici prije
loga i nezavisno od toga što su zalagali, kupovali i proda­
vali stvari. Ovi odnosi mu izgledaju samo »pomoćnim i dru-
gostepenim institutima, koji ispunjavaju praznine sitnobur-
žoaske svojine«. Drugim riječima, on polazi od pretstave
potpuno izolovanih individuuma, kojima je (ne zna se u
kom cilju) palo na pamet da stvore »opštu volju« i da
uime te opšte volje svima narede da se svako uzdržava
od posezanja na stvar koja drugome pripada. Zatim, shva­
tivši da vlasnik ne može da se smatra univerzalistom niti
kao radna snaga niti kao potrošač, ovi izolovani Robin-
zoni odlučuju da dopune svojinu institutima kupovine i
prodaje, pozajmice, zajma itd. Ova čisto racionalna šema
postavlja na glavu stvarni razvitak stavri i pojmova.
Karner u datom slučaju naprosto reprodukuje tako­
zvani Hugo-Hajzeov sistem izlaganja pandektnog prava,
koji isto tako počinje da čovjeka koji podvrgava svojoj
vlasti spoljašnje predmete (stvarno pravo), zatim prelazi
na razmjenu i poslove (obligaciono pravo) i naposljetku
na norme koje regulišu položaj čovjeka kao člana poro­
dice i sudbinu njegove imovine poslije smrti (porodično
1 nasljedno pravo).
Veza čovjeka sa stvari koju je on sam proizveo ili
koja (kao oružje ili — ukras) čini dio njegove ličnosti,

135
nesumnjivo ulazi istoriski kao jedan od elemenata u raz­
vitak instituta privatne svojine. Ona pretstavlja njegovu
prvobitnu, grubu i ograničenu formu. Privatna svojina
dobij a cjelovit i univerzalan karakter samo sa prelažom
na robnu, ili, tačnije, čak na robnokapitalističku privredu.
Ona postaje ravnodušna prema objektu i kida svaku vezu
sa ovim ili onim organskim.ljudskim zajednicama (pleme,
porodica, opština). Ona istupa u najopštijem značenju kao
-spoljašnja sfera slobode« (Hegel), tj. kao praktično ostva­
renje apstraktne sposobnosti da se bude subjektom prava.
U ovoj čisto pravnoj formi svojina ima logički malo
zajedničkog sa organskim ili svakidašnjim principom pri­
vatnog prisvajanja kao rezultat ličnih napora ili kao uslova
lične potrošnje ili upotrebe. Ukoliko veza čovjeka sa pro­
izvodom njegovog rada ili, napr., sa parčetom zemlje
koju je obradio ličnim radom ima u sebi nečeg elementar­
nog, dostupnog samom primitivnom mišljenju,4'’) utoliko se
pak kao apstraktan, formalan, uslovan i racionalistički
pokazuje odnos vlasnika prema svojini onda kada je sva
ekonomska stvarnost stala da se prelama u sferi tržišta.
Ako ta dva instituta — privatno prisvajanje, kao uslov
nesmetanog ličnog korišćenja, i privatno prisvajanje, kao
uslov kasnijeg otuđivanja u aktima razmjene, — imaju
morfološki međusobnu neposrednu vezu, onda su logički
to dvije različite kategorije, a riječ svojina, koja se na
obje odnosi, unosi više zbrke nego jasnoće. Kapitalistička
svojina na zemlju ne pretpostavlja nikakvu organsku vezu
između zemlje i njenog vlasnika. Naprotiv, ona se može
zamisliti samo pod uslovom potpune slobode prelaza ze­
mlje iz ruke u ruku, slobode poslovanja zemljom.
Sam pojam svojine na zemlju pojavljuje se zajedno
sa individualnom, otuđivom zemljišnom svojinom. Opštin-
ska zemlja almenda provobitno uopšte nije bila svojina
pravnog lica, pošto takav pojam nije postojao, nego su
je koristili opštinari kao kolektivno lice (upor. Girke, cit.
djelo, str. 146).
40) Baš zato zaštitnici privatne svojine naročito rado apeluju
na ovaj elementarni odnos, znajući da njegova ideološka snaga
mnogo puta prevazilazi njegovo ekonomsko značenje u savre-
menom društvu.

136
 Kapitalistička svojina je, u suštini, sloboda pretva­
ranja kapitala iz jedne forme u drugu i njegovog preno­
šenja iz jedne sfere u drugu sa ciljem da se postigne mak­
simalni prihod bez rada. Ova sloboda raspolaganja kapi­
talističkom svojinom se ne može da zamisli bež prisustva
individuuma lišenih svojine, tj. proletera: Juridička forma
svojine ne stoji ni u kakvom protivrječju sa faktom ek­
sproprijacije svojine kod velikog broja’građana. Jer svoj­
stvo da se bude subjektom prava jeste čisto formalno svoj­
stvo. Ono kvalifikuje sve ljude kao »jednako« dostojne
svojine, ali ih otuda ne čini vlasnicima. Dijalektika kapi­
talističke svojine sjajno je izložena u Marksovom »Kapi­
talu«, i to kako tamo gdje postoji u »neprikosnovenim«
formama, tako i tamo gdje ih ona probija putem direkt­
nog nasilja (period prvobitne akumulacije). Gore pome-
nuto ispitivanje Kamera daje u tom smislu veoma malo
novog u poređenju sa prvim tomom »Kapitala«. Tamo
pak gdje Karner pokušava da bude samostalan, unosi
zbrku. Mi smo ovo već zapazili prilikom njegovog pokušaja
da apstrahuje svojinu od onog momenta koji je
pravno konstruiše, tj. od razmjene. Ovo čisto for­
malno shvatanje povlači za sobom drugu pogrešku.
Naime, razmotrivši prelaz od sitnoburžoaske svojine
na kapitalističku, Kamer izjavljuje: »Institut svojine je
postigao puni preobražaj, a da nije izmijenio svoju pravnu
prirodu« (cit. djelo, str. 106), pa odmah zatim zaključuje:
»Mijenja se socijalna funkcija pravnih instituta, ali se ne
mijenja njihova pravna priroda«. Pitamo se: kakav in­
stitut ima Karner u vidu? Ako se radi o apstraktnoj for­
muli rimskog prava, onda se u njoj, naravno, nije moglo
ništa da izmijeni. Ali ova je formula regulisala sitnu svo­
jinu samo u eposi razvijenih buržoasko-kapitalističkih od­
nosa. Ako se pak obratimo cehovskom zanatstvu i seoskoj
privredi u eposi vezivanja seljaka za zemlju, onda ćemo
da nađemo cijeli niz normi koje ograničavaju pravo svo­
jine. Naravno, može se prigovoriti da sva ova ograničenja
nose javno-pravni karakter i ne dotiču se instituta svo­
jine kao takvog. Ali u takvom slučaju se sva postavka
svodi na to da je neka apstraktna formula jednaka sama
sebi. S druge strane, feudalne i cehovske, tj. ograničene
forme svojine, već su pokazale svoje funkcije — usisa­

137
vanje tuđeg neplaćenog rada. Svojina proste robne pro­
izvodnje, koju K am er stavlja nasuprot kapitalističkoj
formi svojine, jeste takva gola apstrakcija kao i sama pro­
sta robna proizvodnja. Naime, već samo pretvaranje dijela
proizvedenih produkata u robe i pojava novca stvaraju
dovoljno uslova za pojavu zelenaškog kapitala, one, po
Marksovim riječima, »pretpotopske forme kapitala«, koja,
zajedno sa svojim blizancem trgovačkim kapitalom
>'o davno prethodi kapitalističkom načinu proizvodnje i da
se zapaziti u najrazličitijim društveno-ekonomskim for­
macijama« (»Kapital«, III, dio II, str. 133). Mi, dakle, mo­
žemo doći do zaključka koji je suprotan onome do koga
je došao Karner, naime: norme se mijenjaju, a socijalna
funkcija ostaje neizmijenjenom.
Uporedo sa razvitkom kapitalističkog načina proiz­
vodnje, vlasnik se postepeno oslobađa tehničko-proizvod-
nih funkcija i zajedno s tim gubi i punoću pravne vlasti
nad kapitalom. U akcionarskom pred uzeću pojedini kapi­
talist je samo nosilac titulusa na izvjesnu kvotu prihoda
bez rada. Njegova ekonomska i pravna aktivnost, kao
vlasnika, ograničava se skoro isključivo na sferu nepro­
izvodne potrošnje. Osnovna masa kapitala postaje u punoj
mjeri bezličnom klasnom snagom. Ukoliko ona učestvuje
u tržišnoj cirkulaciji, što pretpostavlja autonomiju njenih
posebnih dijelova, ovi dijelovi istupaju kao svojina pravnih
lica. Ustvari njom raspolaže srazmjerno mala grupa naj­
krupnijih kapitalista, koja sem toga djeluje preko svojih
najmljenih pretstavnika ili opunomoćenika. Pravno jasna
forma privatne svojine već ne odražava stvarno stanje
stvari, pošto putem metoda učešća i kontrole faktička vlast
daleko prelazi čisto juridičke okvire. Ovdje dolazimo do
onog momenta kada je kapitalističko društvo već dovoljno
zrelo da pređe u svoju suprotnost. Nužna pretpostavka za
ovo jeste klasna revolucija proletarijata.
Ali još prije toga prevrata razvitak kapitalističkog
načina proizvodnje, zasnovanog na principu slobodne kon­
kurencije, dovodi do toga da se ovaj princip pretvara u
svoju sopstvenu suprotnost. Monopolistički kapitalizam
stvara pretpostavke za posve drukčiji sistem privrede, u
kome se kretanje društvene proizvodnje i reprodukcije
ne vrši putem pojedinačnih poslova između autonomnih

138
 privrednih jedinica, nego putem planske centralizovane
organizacije. Ova organizacija se stvara od strane tru­
stova, koncerna i drugih monopolističkih zajednica. Za­
vršetak ovih tendencija pokazuje se u srašćivanju pri-
vatno-kapitalističkih i državnih organizacija u jedan
moćni sistem buržoaskog državnog kapitalizma koje je još
u vrijeme rata zapaženo. Ova temeljita promjena juridičkog
sklopa u praksi nije mogla da se ne odrazi i u teoriji. U
svitanje svoga razvitka industriski kapitalizam je okružio
princip pravne subjektivnosti sa izvjesnim oreolom, uzdi­
žući ga kao apsolutno svojstvo ljudske ličnosti. Sada ga
počinju razmatrati samo kao tehničku odredbu koja pruža
više pogodnosti za »ograničenje razlika i odgovornosti«,
ili ga proglašava za spekulativnu hipotezu bez ikakve re­
alne osnove. Pošto je ovaj pravac upravljao svoje napade
protiv pravnog individualizma, to je on za sebe pobuđivao
simpatije nekih naših marksista koji su smatrali da su
pred njima elementi nove »socijalne« teorije prava koja
odgovara interesima proletarijata. Sasvim je jasno da ta­
kva ocjena svjedoči o čisto formalnom prilaženju pitanju.
Da ne govorimo već o tome da pomenute teorije ne daju
ništa stvarno sociološkom poimanju individualističkih ka­
tegorija buržoaskog prava, nego i kritikuju ovaj individua­
lizam i to ne sa gledišta proleterske pretstave o socijali­
zmu, nego sa gledišta diktature finansiskog kapitala. Soci­
jalni smisao ove doktrine se sastoji u apologiji savremene
imperijalističke države i onih metoda kojima je ona pri­
bjegavala, naročito u vrijeme posljednjeg rata. Nas ne
treba stoga da čudi što je baš na osnovu pouke svjetskog
rata — najpljačkaškijeg i najreakcionarnijeg od svih ra­
tova novije istorije — jedan američki pravnik došao do
ovakvih »socijalistički« zvučnih zaključaka:
»Individualna prava života, slobode i svojine nemaju
nikakvo apsolutno ili apstraktno postojanje. To su prava
koja sa legalne tačke gledišta postoje samo zbog toga što
im država daje pokroviteljstvo i koja stoga, bez ikakvih
ograničenja, stoje državi na raspolaganju« (E. A. Harri-
man, Enemy property in America. The American Journal
of International Law. 1924, I d. 202).
Osvajanje političke vlasti od strane proletarijata je­
ste osnovna pretpostavka socijalizma. Međutim, kako je

139
to pokazalo iskustvo, planski organizovana proizvodnja i
raspodjela ne .mogu odmah sljedećeg dana da zamijene
tržišnu razmjenu i tržišnu povezanost pojedinih privreda.
Kada bi to bilo moguće, onda bi pravna forma svojine
bila istog momenta istoriski do kraja iscrpljena. Ona bi
završila ciklus svoga razvitka, vrativši se na polaznu
tačku, predmetima, neposrednog individualnog korišćenja,
tj. postala bi ponovo elementarnim životnim odnosom. A
zajedfio sa njom bi bila osuđena na sm rt i forma prava
uopšte.r,°) Dokle god zadatak izgradnje jedinstvene plan­
ske privrede ne bude ostvaren, dokle god bude postojala
tržišna povezanost među pojedinim preduzećima, dotle će
ostati na snazi i forma prava. Mi već ne govorimo o tome
da će u pogledu prim jene sredstava i oruđa za proizvodnju
sitne seljačke i zanatske privrede forma privatne svojine
u prelaznom periodu ostati gotovo neizmijenjena. Ali i
što se tiče krupne nacionalizovane industrije, primjena
principa tzv. privrednog računa znači obrazovanje auto­
nomnih jedinica, čija se povezanost sa drugim privredama
uspostavlja kroz tržište.
Ukoliko su državna preduzeća potčinjena uslovima
cirkulacije, utoliko se njihova međusobna veza ne pre­
tvara u formu tehničke koordinacije, nego u formu prav­
nih poslova. U vezi s tim postaje moguć i neophodan čisto
pravni, tj. sudski način regulisanja odnosa. Međutim, upo-
redo sa tim sačuvaće se i tokom vremena nesumnjivo
jačati, neposredno, tj. administrativno-tehničko rukovo­
đenje, u smislu potčinjavanja opštem privrednom planu.
Tako, s jedne strane, imamo privredni život koji se odvija
u naturalnim kategorijama, i društvenu povezanost iz­
među proizvodnih jedinica koja se pokazuje u njenoj ra­
zumnoj i nezamaskiranoj (ne robnoj) formi. Tome odgo­
vara metod neposrednih, tj. tehnički sadržajnih uput-
stava u vidu programa, planova proizvodnje i raspodjele
itd., konkretnih uputstava koja se mijenjaju stalno u
zavisnosti od promjene uslova. S druge strane, mi imamo
r’") Dalji proces iživljavanja pravne forme bio bi sveden na
postepeni prelaz od ekvivalentnog metoda raspodjele (za odre­
đenu mjeru rada — određena mjera proizvoda) na ostva­
renje formule razvijenog komunizma: »svaki prema svojim spo­
sobnostima, svakome prema njegovim potrebama«.

140
 povezanost između privrednih jedinica, izraženu u obliku
vrijednosti roba u prometu, i prema tome, u pravnoj formi
pogodbi. Tome sa svoje strane odgovara stvaranje više
ili manje čvrstih i stalnih formalnih okvira i pravila
pravnog saobraćaja autonomnih subjekata (građanski ko­
deks, možda takođe i trgovački) i organa koji praktično
uređuju ovaj saobraćaj time što rješavaju sporove( su­
dovi, arbitražne komisije itd.). Sasvim je očigledno da
prva tendencija ne sadrži u sebi nikakve perspektive za
procvat jurističkog zanata. Njena postepena pobjeda zna-
čiće postepeno odumiranje forme prava uopšte. Moguće
je, naravno, prigovoriti da je, recimo, proizvodni program
takođe javno-pravna norma jer dolazi od državne vlasti,
posjeduje prinudnu snagu, stvara prava i obaveze itd:
Naravno, dokle god se bude novo društvo izgrađivalo iz
elemenata starog, tj. iz ljudi koji društvenu vezu shvata.ju
samo kao »sredstvo za svoje privatne ciljeve«, doista će
i jednostavna tehnički razumna uputstva poprimati formu
sile koja je otuđena od čovjeka i koja nad njim stoji.
Politički čovjek će još biti, da se poslužimo /Marksovim
riječima, »apstraktni vještački čovjek«. Ali čim se budu
radikalno iživjeli trgovački odnosi i trgovačka psihologija
u sferi proizvodnje, tim prije će da kucne čas onog ko­
načnog oslobođenja o kome govori Marks u svom članku
»Ka jevrejskom pitanju«. »Tek kada stvaran, individu­
alan čovjek povrati u sebe apstraktnog građanina i kao
individualan čovjek postane generičko biće u svom em-
piriskom životu, u svom individualnom radu, u svojim
individualnim odnosima, tek kada čovjek upozna i orga-
nizuje svoje forces propres (lične snage) kao društvene
snage, i stoga više ne bude od sebe dijelio društvenu snagu
u obliku političke snage, tek tada će čovjekova emancipa­
cija biti dovršena«.51)
Takva je perspektiva neizmjerne budućnosti. Što se
tiče naše prelazne epohe, treba primijetiti sljedeće. Ako
se u eposi bezličnog finansiskog kapitala bude dalje sa­
čuvala realna suprotnost interesa pojedinih kapitalistič­
kih grupa (koje raspolažu svojim i tuđim kapitalom),
onda će u proleterskoj diktaturi, bez obzira na to što će
“ ) Nachlass, I. str. 424.

141
biti očuvana tržišna razmjena, biti ukinuta realna suprot­
nost interesa unutar nacionalizovane industrije, a izolo-
vanost ili autonomija pojedinih privrednih organizama
(slično privatno privrednim) sačuvaće se samo kao me-
tod.:>2) Na taj način ovi quasi — privatnoprivredni odnosi,
koji se uklapaju između državne industrije i sitne radne
privrede, a isto tako između pojedinih preduzeća i za­
jednica preduzeća unutar same državne industrije, po­
stavljeni su u stroge okvire, koji se u svakom datom
momentu određuju uspjesima, dostignutim u sferi plan­
ske izgradnje. Stoga forma prava kao takva ne krije u
sebi u našoj prelaznoj eposi one neograničene mogućnosti
koje su se u njoj otkrivale za buržoasko-kapitalističko dru­
štvo u času njegovog rađanja. Naprotiv, ona nas samo pri­
vremeno zatvara u svoje uske horizonte. Ona postoji samo
zato da bi konačno sebe iscrpla.
Zadatak marksističke teorije se sastoji u tome da ovaj
opšti zaključak provjeri i proprati na konkretnom istori-
skom materijalu. Razvitak ne može da ide jednako u raz­
ličitim oblastima socijalnog života. Stoga su neophodni
brižljivo posmatranje, poređenje i analiza. Ali samo onda
kada izučimo tempo i forme iživljavanja odnosa vrijed­
nosti u ekonomici, a zajedno sa tim i odumiranja privatno­
pravnih momenata u juridičkoj nadgradnji i, najzad, po­
stepeno, uslovljeno ovim osnovnim procesima, provjetra­
vanje same juridičke nadgradnje u cjelini, samo tada
ćemo moći sebi da kažemo da smo razjasnili, u krajnjoj
liniji, jednu stranu procesa stvaranja besklasne kulture
budućnosti.

•'") Iz prvobitne formulacije ove postavke odbacio sam ne­

promišljenu i netačnu definiciju sovjetskog privrednog uređenja
u cjelini kao »proleterskog državnog kapitalizma«. Godine 1923.
kada sam radio na prvom izdanju, ovaj je lapsus mogao još da
prođe neopaženo i kod autora i kod Čitalaca. Ali poslije disku­
sije na XIV Kongresu on je morao da izazove i stvarno je iza­
zvao opravdane primjedbe kritike.
Zahvaljujući toj ispravci, osnovna misao je sama dobila u
jasnosti, jer, primjenjujući potpuno neadekvatno u datom slučaju
termin »državni kapitalizam«, imao sam u vidu isključivo jednu
stranu stvari: očuvanost tržišne razmjene i forme vrijednosti. (Pri­
mjedba trećem izdanju).

142
 GLAVA PETA

PRAVO I DRŽAVA

Pravno saobraćanje po svojoj »prirodi« ne pretpo­

stavlja stanje mira, kao što ni trgovina u prvo vrijeme
ne isključuje oružanu pljačku, nego sa njom ide ruku
pod ruku. Pravo i samovolja su naoko suprotni pojmovi,
a u stvarnosti su na najtješnji način povezani jedno sa
drugim. Ovo vrijedi ne samo za staru epohu rimskog
prava nego i za kasnije epohe. Savremeno međunarodno
pravo uključuje u sebe vrlo solidnu dozu samovolje (re-
torzija, represalije, rat itd.). Staviše, u oblasti »dobro ure­
đene« buržoaske države, po mišljenju tako oštroumnog
juriste kao što je Oriu, svaki građanin ostvaruje pravo
»na svoj strah i rizik«. Još jasnije se izrazio Marks (vidi
njegov »Uvod u kritiku« itd.): »Pravo pesnice je isto
tako pravo«. U tome nema ničega paradoksalnog pošto
je pravo takođe, kao razmjena, način saobraćanja razje­
dinjenih socijalnih elemenata. Stepen ove razjedinjenosti
istoriski može da bude veći ili manji, ali on nije nikada
jednak nuli. Tako napr. preduzeća koja pripadaju sovjet­
skoj državi faktički ispunjavaju jedan opšti zadatak. Me­
đutim, poslujući metodima tržišta, ona imaju svako svoj
odvojeni interes, stoje jedno naspram drugog kao kupci
i prodavci, djeluju na svoj strah i rizik, te se zato moraju
nalaziti u juridičkom saobraćaju. Konačna pobjeda plan­
ske privrede će ih postaviti jedne prema drugima u teh­
nički cjelishodnu vezu, uništiće njihovu »pravnu ličnost«.
Dakle, ako nam pravni saobraćaj prikazuju kao organizo-
van i usklađen, poistovjećujući na taj način pravo i pravni
poredak, onda pri tome zaboravljaju da se ustvari pore­
dak pokazuje samo kao tendencija i konačni rezultat (koji

143
 uz to uopšte nije potpun), ali nikada kao polazna tačka
i pretpostavka pravnog saobraćanja. Samo stanje mira,
koje se apstraktnom jurističkom mišljenju čini neprekid­
nim i jednorodnim, nije uopšte bilo takvo na prvobitnim
stadijima pravnog razvitka. Starogermansko pravo je po­
znavalo različite stepene mira: m ir pod kućnim krovom,
mir u predjelu zabrana, u ataru itd. Veći ili manji ste-
pen prim irja nalazio je svoj izraz u većoj ili manjoj te­
žini kazne koja se izricala za narušavanje mira.
Stanje mira postaje nužnošću tamo gdje razmjena
dobij a karakter regularne pojave. U onim slučajevima
kada je za očuvanje mira bilo uopšte malo pretpostavki,
oni koji su razmjenjivali nisu voljeli da se susreću jedan
sa drugim, nego da razgledaju robu jedan bez drugog.
Ali uopšte trgovina traži da se susreću ne samo robe nego
i ljudi. U eposi rodovskog načina života, na svakog tu-
đinca se gledalo kao na neprijatelja, pa je on bio isto
tako bez zaštite kao i divlja zvijer. Samo je običaj go­
stoprimstva davao mogućnosti za opštenje sa tuđim ple­
menima. U feudalnoj Evropi crkva je pokušavala da
ograniči neprekidne privatne ratove, proglašavajući za
određeni rok tzv. božji mir.53) Istovremeno, osobitim pri­
vilegij ama takve vrste počeli su da se koriste sajmovi i
trgovi. Kupci koji su dolazili na sajam dobijali su naro­
čiti sauf conduit, njihova imovina je bila garantovana od
samovoljnog prisvajanja. Istovremeno su specijalne sudije
osiguravale ispunjavanje ugovora. Tako se stvaralo oso-
beno jus mercatorum ili jus fori, koje je docnije bilo po­
loženo u temelje građanskog prava.
Prvobitno su tržišta i sajmovi sačinjavali dio feudal­
nih posjeda, pa su bili prosto korisne, unosne stvari. Po-
klanjanje nekom mjestu sajamskog mira imalo je za cilj
da popuni blagajnu ovog ili onog feudalnog posjednika,
i, prema tome, imalo je u vidu njegove privatne interese.
Ipak, feudalna vlast koja je igrala ulogu garanta mira,
53) Karakteristično je da je crkva, propisujući za određeno
dane »božji mir«, baš ozakonila za drugo vrijeme privatne ra­
tove. U XI vijeku je učinjen predlog da se ovi uopšte ukinu, ali
ovaj predlog je naišao na energičan protest Gerharda, episkopa
kamberskog, koji je izjavio da zahtjev za stalnim božjim mirom
»protivrječi ljudskoj prirodi« (uporedi S. A. Kotljarevski — »Vlast
i pravo«, str. 189).

144
neophodnog za poslove razmjene, dobijala je zahvaljujući
toj funkciji osobinu javnosti, koja joj ranije nije bila
svojstvena. Vlast feudalnog ili patrijarhalnog tipa ne po­
znaje granice između privatnog i javnog. Javna prava feu­
dalaca u odnosu prema kmetovima su bila istovremeno
njegova prava kao privatnog posjednika. Obrnuto, nje­
gova privatna prava se mogu sasvim slobodno uzeti kao
politička, tj. javna prava. Na taj način jus civile starog
Rima se tumači od mnogih, napr. Gumplovica, kao javno
pravo, pošto je njegova osnova i izvor bila pripadnost
rodovskoj organizaciji. U samoj stvari mi se u datom
slučaju susrećemo sa tek poniklom pravnom formom koja
•u sebi još nije razvila suprotne i uzajamno zavisne od­
redbe: privatno i javno pravo. Stoga se vlast koja na sebi
nosi posljedice patrijarhalnih ili feudalnih odnosa karak-
teriše u isto vrijeme sa preovladavanjem teološkog ele­
menta nad juridičkim. Jurističko, tj. racionalističko tu­
mačenje fenomena vlasti postaje moguće samo sa razvit­
kom trgovine i novčane privrede. Ove ekonomske forme
donose sa sobom suprotnost između privatnog i javnog
života — suprotnost koja sa vremenom dobij a karakter
nečega vječnog i prirodnog i čini osnovu svakog juri-
stičkog učenja o vlasti.
»Savremena«, u buržoaskom smislu, država rađa se
u onom momentu kada grupna ili klasna organizacija vla­
sti uključuje u svoje okvire dovoljno širok tržišni sao­
braćaj.34) Tako je u Rimu trgovina sa strancima, peregri-
nima i drugim zahtijevala priznavanje građanske pravne
sposobnosti licima koja nisu pripadala rodovskoj zajed­
nici. Ovo pretpostavlja već podjelu na javno i privatno
pravo.
Razgraničenje između javnog-pravnog načela terito­
rijalne vrhovne vlasti i privatne svojine na zemlju de­
šava se u srednjovjekovnoj Evropi najprije i najpotpu­
nije u gradovima. Tamo se stvarne i lične obaveze i du­
žnosti koje se odnose na zemlju dijele prije nego ma gdje
drugo na poreze i namete u korist gradske opštine i na
arendnu platu, čija je baza bila pravo privatne svojine.-’-’)
M) Upor. Hauriou, Principes du droit public, str. 272.
es) Upor. Girke. cit. djelo, str. 648.
JA — J. B. Pašu kaniš: Općtar teorija prava i marksizam
145
 Faktičko gospodarenje dobij a jasan juridički karak­
ter javnosti kada se uporedo sa njim i nezavisno od njega
pojavljuju odnosi, povezani sa aktima razmjene, tj. pri­
vatni odnosi par excellence. Istupajući u svojstvu garanta
ovih odnosa, vlast postaje društvenom javnom vlašću, vla­
šću koja teži za bezličnim interesom poretka.56)
Država kao organizacija klasne vladavine i kao or­
ganizacija za vođenje vanjskih ratova ne traži pravno tu­
mačenje i po suštini stvari ga ne dopušta. To je oblast
gdje caruje tzv. raison d ’etat, tj. princip gole cjelishod-
nosti. Naprotiv, vlast kao garant tržišne razmjene ne samo
što može da bude izražena terminima prava nego se i
sama pretstavlja kao pravo i samo pravo, tj. stapa se sa
apstraktnom objektivnom normom.57) Stoga se svaka
pravna teorija države koja hoće da obuhvati sve državne
funkcije pokazuje nužno kao neadekvatna. Ona ne može
da bude vjeran odraz svih činjenica državnog života, nego
daje samo ideološki, tj. unakaženi odraz stvarnosti.
Klasna vladavina i u organizovanoj i u neorganizo-
vanoj formi je znatno šira nego ona oblast koja se može
označiti kao oficijelna vladavina državne vlasti. Vladavina
buržoazije se izražava i u zavisnosti vlade od banaka i
kapitalističkih grupa i u zavisnosti svakog pojedinog rad­
nika od njegovog poslodavca, kao i u tome što je sastav
državnog aparata personalno povezan sa vladaj ućom kla-*07
50) Ako u stvarnosti ova svijest o svojoj visokoj misiji nije
postojala ni kod zapadnih feudalaca ni kod ruskih kneževa, koji
su na svoju funkciju osiguravanja reda gledali prosto kao na
izvor prihoda, onda dosljedni buržoaski istoričari nisu zaboravili
da im pripišu nepostojeće motive, dok su za same istoričare bur­
žoaski odnosi, i javnost vlasti koja iz njih proizlazi, izgledali kao
vječna i nepokolebljiva norma.
07) Pritom se sama subjektivna norma pretstavlja kao opšte
ub jeden je lica koja su joj potčinjena: »Pravo je sveopšte ubje­
denje lica koja se nalaze u pravnom saobraćaju. Nastanak prav­
nog položaja jeste stoga nastanak sveopšteg ubjeđenja koje ima
obaveznu snagu i podleže ispunjavanju« (Puhta, Kurs rimskog
građanskog prava, ruski prevod, 1874 g.). Ova formula u svojoj
prividnoj sveopštosti pretstavlja ustvari samo idealni odraz uslova
tržišnog saobraćanja. Izvan njega je ona lišena svakog smisla. U
samoj stvari teško da će se bilo ko odlučiti da tvrdi kako je
pravni položaj napr. ilota u Sparti bio rezultat njihovog (ilotal
»sveopšteg ubjeđenja koje je uzimalo obaveznu snagu«. Upor,
Gumplovic, Rechtsstaat und Sozialismus.

146
som. Sve ove činjenice — a njihov broj se može umno­
žiti do beskonačnosti — nemaju nikakvog oficijelnog
pravnog izraza, nego se izvrsno poklapaju po svom zna­
čenju sa onim činjenicama koje nalaze svoj juridički ofi­
cijelni izraz i pretstavljaju potčinjavanje tih istih radnika
zakonima buržoaske države, naredbama i zapovijestima
njenih organa, presudama njenih sudova itd. Uporedo sa
neposrednom klasnom vladavinom izrasta na taj način
posredna, reflektovana vladavina u vidu oficijelne dr­
žavne vlasti kao naročite sile odvojene od društva. Za­
jedno sa tim nastaje problem države koji za analizu ne
pretstavlja ništa manju teškoću od problema robe.
Engels (vidi »Porijeklo porodice« itd.) razmatra dr­
žavu kao izraz činjenice što se društvo beznadežno zaplelo
u klasnim protivrječjima; »da se ove suprotne klase sa
suprotnim ekonomskim interesima — kaže on — ne bi
međusobno (pa na taj način i samo društvo) progutale u
beznadežnoj borbi, postala je nužnom sila koja, naoko,
stoji iznad društva — sila koja bi neutralisala sukob i
držala ga u granicama »poretka«. A ta sila koja je pro­
izišla iz društva, ali se postavila iznad njega, sve više
se otuđujući od njega, jeste država« (20-to njemačko iz­
danje, str. 177—78). U tom objašnjenju postoji jedno ne­
dovoljno jasno mjesto i ono se ističe docnije kada Engels
kaže da državna vlast prirodno dospijeva u ruke najmoć­
nije klase, »koja pomoću države postaje politički vlada-
jućom klasom«. Ova rečenica daje povoda da se misli
kako državna vlast nastaje ne kao klasna snaga, nego
kao nešto što stoji iznad klasa i što ih spasava od raspada
i kako samo nakon svog nastanka državna vlast postaje
objekt uzurpacije. Razumije se da bi takvo shvatanje pro-
tivrječilo istoriskim činjenicama. Mi znamo da se aparat
vlasti svugdje stvarao snagom vladajuće klase, da je bio
djelo njenih ruku. Vjerujemo da bi se i sam Engels uspro­
tivio takvom tumačenju. No, bilo kako mu drago, njegova
formulacija ostaje ipak nejasna. Država nastaje zato što
bi se inače klase međusobno uništile u žestokoj borbi,
pa bi time upropastile društvo. Dakle, država nastaje onda
kada nijedna od klasa koje se bore ne može da održi odlu­
čujuću pobjedu. II takvom slučaju jedno od dvoje: ili
država štiti ovaj odnos — tada je ona natklasna snaga,

147
što mi ne možemo priznati, — ili je ona rezultat pobjede
koje bilo klase, ali u takvom slučaju društvo nema potrebe
za državom, pošto je sa odlučujućom pobjedom klase rav­
noteža uspostavljena a društvo spaseno. Iza svih ovih
kontraverzi se skriva jedno osnovno pitanje: zašto vla­
davina klase ne ostaje ono što jeste, tj. faktičko potčinja-
vanje jednog dijela stanovništva drugom, nego uzima
formu oficijelnog državnog vladanja, ili, što je isto, za­
što se aparat državnog prinuđavanja ne stvara kao pri­
vatni aparat vladajuće klase, nego se od nje odvaja, uzi­
majući oblik bezličnog, od društva odvojenog aparata
javne vlasti.-vs) Mi se ne možemo ograničiti na prihvatanju
gledišta da je za vladajuću klasu ugodno da napusti ideo­
lošku maglu i da skrije iza zaklona države svoju klasnu
vladavinu. Mada je ovo gledište potpuno van spora, ono
nam ipak ne objašnjava zašto se ta ideologija mogla stvo­
riti i, prema tome, zašto nju vladajuća klasa može kori­
stiti. Jer svjesno korišćenje ideoloških formi nije isto što
i njihovo nastajanje, koje obično ne zavisi od volje ljudi.
A ako hoćemo da objasnimo korijene bilo koje ideologije,
mi moramo tražiti one stvarne odnose koje ona sobom
izražava. Ovdje mi, pored ostalog, nailazimo i na korje­
nitu razliku koja postoji između teološkog i jurističkog
tumačenja državne vlasti. Ukoliko u prvom slučaju —
obogotvorenja vlasti — imamo posla sa fetišizmom u či­
stom vidu, i, prema tome, ne možemo da u odgovaraju­
ćim pretstavama i pojmovima otkrijemo šta drugo osim
ideološkog udvajanja stvarnosti, utoliko je jurističko poi­
manje samo jednostrano poimanje, a njegove apstrakcije
izražavaju jednu od strana realno postojećeg subjekta, tj.
društva koje proizvodi robu.
Drug I. P. Razumovski (vidi njegove »Probleme mar­
ksističke teorije prava«) prebacuje mi da ja neosnovano
tobože odvodim pitanja vlasti i potčinjavanja u neodre-

U naše vrijeme, kada je revolucionarna borba zaoštrena,

možemo zapaziti kako oficijelni aparat buržoaske državne vlasti
odlazi na drugi plan u poredenju sa »slobodnim družinama« fa­
šista, orgijaša itsl. Nepotrebno je dokazivati da, kada je društvena
ravnoteža narušena, onda ona ne »traži spasa« u stvaranju vlasti
koja stoji nad klasama, nego u maksimalnom naprezanju klasnih
snaga koje se bore.

148
 đenu sferu »udvajanja stvarnosti« i da im ne dajem po­
trebno mjesto pri analizi kategorije prava. O tome da
religiozno, ili teološko, mišljenje pretstavlja »udvajanje
stvarnosti«, čini mi se da nema spora poslije Fojerbaha i
Marksa. Ničega neodređenog u tome ja ne vidim. Napro­
tiv, stvar je vrlo prosta i jasna: pokoravanje kmetova
feudalcu je najneposrednije proizlazilo iz toga što je feu­
dalac bio krupni zemljoposjednik i što se na njegovom
raspolaganju nalazila oružana sila. Ova neposredna za­
visnost, ovaj faktički odnos gospodstva uzimao je ideo­
lošku ljušturu ukoliko se vlast feudalca izvodila iz bo­
žanskog, nadljudskog autoriteta: »nema vlasti ako nije od
boga«. Povinjavanje i zavisnost najamnog radnika od ka­
pitaliste postoje takođe neposredno: mrtvi nagomilani rad
vlada ovdje nad živim. Ali pokoravanje tog istog radnika
kapitalističkoj državi nije isto što i njegova zavisnost od
pojedinog kapitaliste, ideološki udvojena. Najprije, ona
to nije zbog toga, što postoji naročiti, odvojen od pret-
stavnika vladaj uče klase aparat, pri čemu ovaj aparat
stoji iznad svakog pojedinog kapitaliste i figurira kao
bezlična snaga. Drugo, zbog toga što ova bezlična snaga
ne posreduje pri svakom pojedinom odnosu eksploatacije,
pošto se najamni radnik ne prinudava politički i pravno
da radi za određenog preduzimača, nego mu prodaje svoju
radnu snagu formalno, na osnovu slobodnog ugovora.
Ukoliko se odnos eksploatacije ostvaruje formalno kao od­
nos dvaju »nezavisnih« i »jednakih« posjednika robe, od
kojih jedan, proleter, prodaje radnu snagu, a drugi, kapi­
talist, nju kupuje, utoliko politička klasna vlast može da
uzme formu javne vlasti.
Načelo konkurencije koje vlada u buržoasko-kapita-
lističkom svijetu — kao što je to već primijećeno — ne
daje mogućnost da se državna vlast poveže sa pojedinim
preduzećem (onako kako je u feudalizmu ova vlast bila
povezana sa krupnim zemljoposjedom). »Sloboda konku­
rencije, sloboda privatne svojine, »ravnopravnost« na tr­
žištu i osiguranje postojanja samo za klasu stvaraju novu
formu državne vlasti — demokrati ju, koja postavlja na
vlast klasu kao kolektiv«. (I. Podvolocki — »Marksistička
teorija prava«, 1923, str. 33). Potpuno je tačno da »jed­

149
nakost« na tržištu stvara specifičnu formu vlasti. Ipak,
veza između ovih pojava nije uopšte u onome u čemu je
vidi drug Podvolocki. Prvo, vlast može da bude i nepo­
vezana sa pojedinim preduzećem, ali ipak ostaje privatna
stvar kapitalističke organizacije. Savezi industrijalaca sa
svojim »borbenim« kasama, crnim spiskovima, bojkotom,
štrajkbreherskim družinama, jesu nesumnjivi organi vla­
sti koji postoje naporedo sa javnom, tj. državnom vlašću.
Drugo, vlast unutar preduzeća ostaje privatna stvar sva­
kog pojedinog kapitaliste. Utvrđivanje pravila unutra­
šnjeg rasporeda jeste akt privatnog zakonodavstva, tj.
originalni komad feudalizma, mada se buržoaski juristi
trude da ga uklope u savremenost, konstruišući fikciju
tzv. contrat d ’adhesion ili, pak, naročitog punomoćja koje
kapitalistički vlasnik tobože dobij a od organa javne vlasti
radi uspješnog ispunjavanja nužnih i cjelishodnih, sa dru­
štvene tačke gledišta, funkcija preduzeća (Upor. Talj —
»Pravna priroda organizacije ili unutrašnjeg reda pre-
duzeća#. »Pravni vjesnik«, 1915, IX (I).
Ipak analogija & feudalnim odnosima nije u datom
slučaju bezuslovno tačna, jer, kako kaže Marks, »onaj
autoritet kojim se koristi kapitalist, kao otjelotvorenje
kapitala, u neposrednom procesu proizvodnje, ona dru­
štvena funkcija koju on pokriva kao rukovodilac i gospo­
dar proizvodnje, suštinski se razlikuje od autoriteta koji
nastaje na bazi ropske, kmetovske i si. proizvodnje. Na
bazi kapitalističke proizvodnje masi neposrednih proizvo­
đača se suprotstavlja društveni karakter njihove proiz­
vodnje kao najstrožiji regula ti vni autoritet, kao društveni
mehanizam njihovog radnog procesa koji se razvio u pot­
puno zavrženu hijerarhiju, — pri čemu se, ipak, ovim
autoritetom koriste njegovi nosioci samo putem otjelo-
tvorenih uslova rada u suprotnosti sa samim radom, a ne
kao politički i teokratski gospodari, kao što je to bilo u
ranijim formama proizvodnje« (»Kapital«, III, dio IT,
str. 420).
Na taj način odnosi potčinjenosti i gospodstva mogu
postojati i u kapitalističkom načinu proizvodnje ne otu­
đujući se od konkretne forme u koju oni stupaju kao
gospodstvo uslova proizvodnje nad proizvođačima. No

150
upravo ta okolnost što oni ne istupaju u zamaskiranoj
formi kao u ropstvu i feudalizmu (vidi »Kapital«, III, dio
II, str. 369), i čini ih neshvatljivim za juristu.
Državna mašina se stvarno realizuje kao bezlična
»opšta volja«, kao »vlast prava« itd., ukoliko društvo pret-
s ta vija tržište. Na tržištu se svaki onaj koji otuđuje i
stiče pokazuje, kako smo vidjeli, kao pravni subjekt par
excellence. Tamo gdje na scenu stupa kategorija vrijed­
nosti i prometne vrijednosti, tamo se kao pretpostavka
javlja autonomna volja lica koja stupaju u razmjenu.
Prometna vrijednost prestaje da bude prometnom vrijed­
nošću, a roba prestaje da bude robom ako se prometna
proporcija određuje autoritetom postavljenim izvan ima­
nentnih zakona tržišta. Prinuda, kao zapovijest jednog
čovjeka upućena drugom i potkrijepljena silom, pro ti v-
rječi osnovnoj pretpostavci saobraćanja posjednika robe.
Stoga u društvu posjednika robe i u domenima akta raz­
mjene funkcija prinuda van ja ne može da istupa kao so­
cijalna funkcija a da ne bude apstraktna i bezlična. Pot-
čin javan je čovjeku kao takvom, kao konkretnom indivi­
duumu, znači za društvo koje proizvodi robu potčinjavanje
samovolji, jer se ono za njega poklapa sa potčinjavanjem
jednog posjednika robe drugome. Stoga i prinuda ovdje
ne može da se pojavljuje u svojoj nezamaskiranoj formi,
kao akt proste cjelishodnosti. Ona mora da se javlja kao
prinuda koja polazi od nekog apstraktnog opšteg lica, kao
prinuda koja se ne ostvaruje u interesu toga individuuma,
od koga ona potiče, pošto je svaki čovjek u robnom dru­
štvu egoistički čovjek, nego u interesu svih učesnika prav­
nog saobraćanja. Vlast čovjeka nad čovjekom se ostva­
ruje kao vlast samog prava, tj. kao vlast objektivne ne-
pristrasne norme.
Buržoaska misao, za koju su okviri robne proizvodnje
vječni i prirodni okviri svakog društva, proglašava stoga
apstraktnu državnu vlast kao nešto što pripada svakom
društvu.
Najnaivnije su to izrazili teoretičari prirodnog prava,
koji su, zasnivajući svoje učenje o vlasti na ideji saobra­
ćanja nezavisnih i jednakih ličnosti, smatrali da oni po­
laze od principa ljudskog saobraćanja kao takvog. U stvar­

151
nosti su oni samo na razne načine razvijali ideju vlasti:
koja povezuje međusobno nezavisne posjednike robe.
Ovim se objašnjavaju osnovne crte ove doktrine koje s e
sasvim jasno ističu već kod Grocijusa. Na tržištu se naj­
prije javljaju posjednici robe koji učestvuju u razmjeni.
Poredak vlasti je nešto što je proizvedeno, sekundarno,,
nešto što je spolja uneseno među ranije postojeće posjed­
nike robe. Stoga teoretičari prirodnog prava ne gledaju,
na vlast kao na pojavu koja je istoriski nastala i, prema
tome, koja je povezana sa stvarnim snagama u datom
društvu, nego apstraktno i racionalistički. U odnosu po­
sjednika robe nužnost autoritativnog prinuđavanja na­
staje tamo gdje se ugovor dobrovoljno ne ispunjava. Stoga
prirodnopravna doktrina svodi funkcije vlasti na održa­
vanje mira i proklamuje da je isključiva, unaprijed odre­
đena osobina države da bude oruđe prava. Naposljetku
se na tržištu jedan pojavljuje kao posjednik robe po volji
drugoga, a svi oni jesu takvi po njihovoj opštoj volji. Zato
učenje prirodnog prava konstruiše državu iz ugovora p o ­
jedinih izolovanih ličnosti. To je kostur doktrine koja do­
pušta najraznovrsnije konkretne varijacije u zavisnosti od
istoriskih okolnosti, političkih simpatija i dijalektičkih
sposobnosti ovog ili onog autora. Ovo učenje dopušta re­
publikanske ili monarhističke devijacije i uopšte različite
stepene demokratičnosti i revolucionarnosti.
Općenito i u cjelini, ipak je ova teorija bila ona revo­
lucionarna zastava pod kojom je buržoazija vodila svoje
revolucionarne bitke sa feudalnim društvom. Time se
određuje i sudbina učenja. Od momenta kada je buržo­
azija postala vladaj ućom klasom, revolucionarna prošlost
prirodnog prava počinje da kod nje izaziva bojazni, a
vladajuće teorije hitaju da je što prije otpreme u arhivu.
Izvan sumnje je da teorija prirodnog prava ne može iz­
držati ni najm anju istorisku i sociološku kritiku jer ona
daje posve neadekvatnu sliku stvarnosti. Međutim, glavni
kuriozitet se sastoji u tome što pravna teorija države koja
je smjenjuje, odbacujući učenje o urođenim i neotuđivim
pravima čovjeka i građanina, a zatim prisvajajući naziv
pozitivne teorije, unakažava realnu stvarnost u ne ma­

152
njem stepenu.'*0) Ona je prinuđena da to čini jer svaka
pravna teorija države mora da polazi nužno od države
kao samostalne sile, odvojene od društva. A u tome se
baš i sastoji njena juridičnost.
Stoga, premda se faktički djelatnost državne orga­
nizacije obavlja u vidu naređenja i zapovijesti koje do­
laze od pojedinih lica, pravna teorija prezumira, prvo,
da ne naređuju lica nego država i, drugo, da su njihove
naredbe potčinjene opštim normama zakona koji izraža­
vaju ipak volju države.“")
U ovoj tački se prirodnopravna doktrina ni za jotu
ne odlikuje većom nerealnošću od bilo koje najpozitivi-
stičkije pravne teorije države. Jer osnovno u doktrini
prirodnog prava je bilo to da je uporedo sa svim vido­
vima faktičke zavisnosti jednog čovjeka od drugog (od
kakvih se zavisnosti ova doktrina apstrahovala) ona kon-
struisala još jedan vid zavisnosti, zavisnost od bezlične
opšte volje države.
Ali baš ova konstrukcija i čini osnovu pravne teorije
države-lica. Prirodno-pravni element u pravnim teorijama
države počiva znatno dublje nego što to izgleda kritiča­
rima prirodno-pravne doktrine. On ima svoje korijene u
samom pojmu javne vlasti, tj. vlasti koja nikome posebno
“ ) Oslobođen sam obaveze da navodim podrobne dokaze za
ovu postavku zato što mogu da se pozovem na kritiku pravnih
teorija Labanda, Jelineka i dr. datu kod Gumplovica (vidi nje­
govu Rechtsstaat und Sozialismus i Geschichte der Staatstheorien),
a takode na odličan rad druga V. V. Adorackog »Država«, Mo­
skva, 1923.
uo) Ne možemo a da ovdje ne primijetimo izvjestan nesklad.
Ako ne djeluju ljudi nego samo država, zašto se onda posebno
ukazuje na potčinjavanje normama te iste države? ... Pa to zaista
znači ponavljanje jednog te istog. Uopšte teorija organa pret-
stavlja jedan od najkrupnijih kamenova spoticanja juridičke teo­
rije. Pošto je jurist na jedvite jade, reklo bi se srećno, prebrodio
definisanje pojma države i spremio se da nesmetano pliva dalje,
njega očekuje drugi podvodni kamen — pojam organa. Tako, po
Jelineku, kod države nema volje, ali postoji volja organa.^ Ali,
pitamo se, kako su se stvorili organi? A bez organa nema države.
Pokušaj da se riješi teškoća pomoću koncepcije države kao prav­
nog odnosa, potura mjesto problema u opštem vidu niz posebnih
slučajeva na koje se on raspada. Jer svaki konkretni javnopravni
odnos sadrži u sebi onaj isti element mistifikacije koji nalazimo
u opštem pojmu države-lica.

152
ne pripada, koja stoji iznad svih i koja je upućena na
svakoga. Orijentišući se na taj pojam, pravna teorija
neizbježno gubi vezu za realnom stvarnošću. Razlika iz­
među doktrine prirodnog prava i novijeg pravnog pozi-
tivizma je samo u tome što je prva mnogo jasnije osjetila
logičku vezu apstraktne državne vlasti i apstraktnog su­
bjekta. Ona je uzela ove mistifikovane odnose društva
koje proizvodi robu a zatim dala obrazac klasične jasnoće
konstrukcije. Suprotno tome takozvani pravni pozitivizam
ne polaže sebi računa ni o svojim vlastitim logičkim pret­
postavkama.
Pravna država je fatamorgana, ali fatamorgana koja
je sasvim pogodna za buržoaziju, zato što ona zamjenjuje
religioznu ideologiju koja je izvjetrila; ona skriva od masa
činjenicu vladavine buržoazije. Ideologija pravne države
je pogodnija od religiozne još po tome što se ona, ne odra­
žavajući u punom smislu objektivnu stvarnost, ipak oslanja
na tu stvarnost. Vlast kao »opšta volja«, kao »vlast prava«,
utoliko se realizuje u buržoskom društvu ukoliko ovo
posljednje samo pretstavlja tržište.01) Sa ove tačke gle­
dišta i policiski statut može da nam izgleda kao ovaplo-
ćenje Kantove ideje o slobodi koja je ograničena slobo­
dom drugog.
Slobodni i jednaki posjednici robe koji se susreću na
tržištu jesu takvi samo u apstraktnom odnosu sticanja i
otuđivanja. U stvarnom životu su oni povezani jedan sa
drugim raznovrsnim odnosima zavisnosti. To su dućan-
džija i krupni trgovac, seljak i spahija, upropašćeni du­
žnik i njegov povjerilac, proleter i kapitalist. Svi ovi bez­
brojni odnosi faktičke zavisnosti čine originalnu bazu d r­
žavne organizacije. Međutim, za pravnu teoriju države
Lorenc Stajn je suprotstavljao, kao što je poznato, idealnu
državu koja stoji iznad društva, državi koja je apsorbovana u
društvu, tj. prema našoj terminologiji, klasnoj državi. U takve
je ubrajao feudalno-apsolutističku državu, koja je branila pri­
vilegije krupnog zemljoposjeda, i kapitalističku, koja štiti privi­
legije buržoazije. Ali po odbitku ovih istoriskih realnosti ostaje
samo država kao fantazija pruskog činovnika, ili kao apstraktna
garantija uslova razmjene po vrijednosti. U istoriskoj, pak, stvar­
nosti »pravna država«, tj. država koja stoji iznad društva, reali­
zuje se samo u svojoj vlastitoj suprotnosti, tj. kao »izvršni odbor
za poslove buržoazije«.

154
oni kao da ne postoje. Dalje, državni život se konstituiše
iz borbe različitih političkih snaga, tj. klasa, partija, sve­
moćnih grupacija; ovdje se skrivaju realne pokretne
opruge državnog mehanizma. Za pravnu teoriju su one
jednako nedostupne. Istina, jurist može ispoljiti veću ili
manju gipkost i prilagodljivost činjenicama, time što će
napr. uzimati sem pisanog prava i ona nepisana pravila
koja su nastala u državnoj praksi, ali to ne mijenja nje­
govu principijelnu poziciju u odnosu prema stvarnosti.
Između jurističke istine i one istine koja pretstavlja cilj
istoriskog i sociološkog istraživanja neizbježan je izvje­
stan raskorak. Stvar nije samo u tome što dinamika so­
cijalnog života obara okamenjene pravne forme i što je
stoga jurist osuđen da zadocnjava za nekolika vremenska
razmaka: štaviše, ostajući pri svojim tvrdnjama, ä jour
fakta, jurist to saopštava drukčije nego sociolog, pošto
jurist, ostajući juristom, polazi od pojma države kao sa­
mostalne snage koja stoji nasuprot svim drugim indivi­
dualnim i društvenim snagama. Sa istoriskog i političkog
stanovišta odluke uticajne klasne ili partiske organizacije
imaju isto takvo, a ponekad i još veće značenje kao i
odluke parlamenta ili koje bilo druge državne ustanove.
Sa pravnog stanovišta činjenice prve vrste kao da ne po­
stoje. Naprotiv, u svakoj odluci parlamenta, ostavljajući
postrani pravno stanovište, može da se vidi ne akt države,
nego odluka neke određene klike ili grupe lica koja se
pokreću na osnovu onih istih individualno-egoističnih ili
klasnih motiva kao i svaki drugi kolektiv. Krajnji nor-
mativist Kelzen izvlači odavde zaključak da država uop-
šte postoji samo kao misaoni predmet — zatvoreni po­
redak normi ili trebanja. Ali prirodno takva bestjelesnost
predmeta nauke državnog prava mora da plaši juriste
praktičare. Jer oni, ako ne razumom, a ono instinktom
osjećaju nesumnjivo praktično značenje svojih pojmova
baš u ovom grešnom svijetu, a ne samo u carstvu čiste
logike. »Država« pravnika, bez obzira na svu njenu »ideo-
logičnost«, ima posla sa nekom objektivnom realnošću,
kao što se najfantastičniji san isto tako oslanja na
stvarnost.
155
 Kao takva realnost javlja se u prvom redu sam dr­
žavni aparat u njegovim predmetnim i ljudskim ele­
mentima.
Prije nego što je stvorila potpune teorije, buržoa­
zija je počela izgrađivati svoju državu u praksi. Ovaj pro­
ces je u Zapadnoj Evropi započeo u gradskim komu­
nama.'12) Dok feudalni svijet nije poznavao razliku iz­
među ličnih sredstava feudalaca i sredstava političke
zajednice, u gradovima se najprije pojavljuje društvena
gradska blagajna, ispočetka kao sporedna, a kasnije kao
stalna ustanova.03) Duh »državnosti« dobija takoreći svoju
m aterijalnu bazu.
Nastanak državnih sredstava omogućava pojavu ljudi
koji egzistiraju na tim sredstvima — službenih lica, činov­
nika. U feudalnoj eposi funkciju uprave i sudstva su
ispunjavale feudalne sluge. U gradskim komunama se
najprije pojavljuju društvene dužnosti u punom smislu
riječi. Javnost vlasti nalazi sebi materijalno ovaploćenje.
Punomoćje u privatnopravnom smislu, u smislu ovlašćenja
za sklapanje poslova, odvaja se od dužnosti. Apsolutnoj
monarhiji je ostalo samo da usvoji ovu javnu formu vlasti
koja se izgradila u gradovima i da je ostvari na široj
teritoriji. Cjelokupno dalje usavršavanje buržoaske dr­
žavnosti, koje je proizišlo iz revolucionarnih eksplozija i
putem mirnog prilagođavanja monarhisko-feudalnim ele­
mentima, može se svesti na jedan princip koji glasi da
od dvojice koji razm jenjuju na tržištu nijedan ne može
da igra ulogu ovlašćenog regulatora odnosa razmjene,
nego da je za to potreban neko treći koji u sebi ovaplo-
ćuje onu uzajamnu garanti ju koju posjednici robe kao vla­
snici daju jedan drugome, pokazujući se, dakle, otjelo-
tvorenim pravilom opštenja posjednika robe.
Ovaj pravni pojam države je buržoazija postavila u
osnove svojih teorija i težila da ga ostvari u praksi. Po-
'-) Upor. S. Ä. Kotljarevski, »Vlast i pravo«, str. 193.
Starogermanska opština — marka — uopšte nije bila
pravno lice koje posjeduje imovinu. Društveni karakter almende
izražavao u tome što je ona korišćena od svih članova marke.
Ubiranje za društvene potrebe se organizovalo samo sporadično i
u svakom pojedinom slučaju strogo srazmjerno sa potrebama. Ako
se ostavljao višak, onda je on upotrebljavan za opšte ugošćavanje.
Ovaj običaj pokazuje koliko je tuda bila pretstava o stalnim dru­
štvenim sredstvima.

156
sljednju je ona stvarala rukovodeći se znamenitim prin­
cipom »utoliko ukoliko«.“4)
Jer radi čistote teorije buržoazija nikada nije izgubila
iz vida drugu stranu stvari, naime da klasno društvo nije
samo tržište gdje se susreću nezavisni posjednici robe,
nego istovremeno arena žestoke klasne borbe u kojoj se
državni aparat javlja kao jedno od najmoćnijih oruđa. A
u ovoj areni odnosi se uopšte ne slažu sa duhom Kantove
definicije prava kao ograničenja slobode ličnosti u mini­
malnim granicama, neophodnim za zajednički život. Ovdje
je potpuno u pravu Gumplovic kada kaže da »takva vrsta
prava nije nikada postojala, jer je mjera slobode uslov-
ljena samo mjerom gospodstva drugog; norma zajedničkog
života se ne diktira mogućnošću zajednice nego moguć­
nošću gospodstva«. Država kao faktor sile u unutrašnjoj
i spoljnjoj politici — to je onaj korektiv koji je buržoa­
zija prinuđena da čini u svojoj teoriji i praksi »pravne dr­
žave«. Ukoliko je gospodstvo buržoazije postajalo nesta-

“*) Engleska buržoazija, koja je prije od drugih izvojevala

svoju vladavinu na svjetskim tržištima i osjećala se sigurnom za­
hvaljujući ostrvskom položaju, mogla je da ide dalje od drugih
u praksi »pravne države<'. Najdosljednijim sprovođenjem juri-
dičkog načela o uzajamnim odnosima vlasti i pojedinog subjekta
i najefektnijom garantijom da nosioci vlasti ne predu svoju ulogu,
tj. da budu otjelotvorenje objektivne norme, — javlja se potći-
njavanje državnih organa jurisdikcija nezavisnog (razumije se nt
od buržoazije) suda. Anglosaksonski sistem jeste svojevrsni apo­
teozom buržoaske demokratije. Ali, takoreći na zao čas, u dru­
gim istoriskim uslovima, buržoazija se miri i sa takvim siste­
mom koji se može nazvati sistem »odvajanja svojine od države
ili sistem cezarizma. U tom slučaju upravljačka klika svojom neo­
graničenom despotskom samovoljom (koja ima dva pravca: unu­
tar, protiv proletarijata, i spolja, u imeprijalističkoj politici) kao dj
stvara fond za »slobodno samoopredjeljenje ličnosti« u građansko,
cirkulaciji. Tako, po mišljenju S. A. Kotljarevskog, »privatno-pravn
individualizam sasvim se saživljava sa političkim despotizmom
Code civil nastaje u eposi za koju je karakteristično ne samo ot-
sustvo političke slobode u državnom ustrojstvu Francuske nego
neke vrste opadanja interesa za tu slobodu, koji se pokazao tak«
očiglednim još u doba 18 brimera. Ali takva privatno-pravna slo­
boda ne samo što primorava na mirenje sa mnogim stranam;
državne djelatnosti; ona daje ovoj djelatnosti izvjesno pravn«
obilježje« (»Vlast i pravo«, str. 171). Sjajnu karakteristiku odnos:
Napoleona I prema građanskom društvu daje Marks u »Sveto
porodici« (Nachlass, II, str. 230).

151
bilnije, ove popravke su bile kompromitovanije; tim se
brže »pravna država« pretvarala u bestjelesnu sjenku, dok
nije, na kraju, otvoreno zaoštravanje klasne borbe primo­
ralo buržoaziju da sasvim odbaci nastranu masku pravne
države i obnaži suštinu vlasti kao organizovanog nasilja
jedne klase nad drugom.

158
 GLAVA SESTA

PRAVO I MORAL
Da bi proizvodi ljudskog rada mogli da se odnose
jedan prema drugom kao vrijednosti, ljudi treba da se
odnose međusobno kao nezavisne i jednake ličnosti.
Ako se jedan čovjek nalazi pod vlašću drugoga, ako
je rob, njegov rad prestaje da bude tvorac i supstancija
vrijednosti. Radna snaga roba, podjednako kao i radna
snaga domaće životinje, prenosi na proizvod samo izvje­
stan dio troškova svoje proizvodnje i reprodukcije.
Na osnovu toga Tugan-Baranovski stvara zaključak
da se politička ekonomija može shvatiti samo ako se pođe
od rukovodeće etičke ideje najviše vrijednosti, i stoga
jednake vrijednosti ljudske ličnosti.0’’) Marks, kao što je
poznato, čini obrnut zaključak. On naime povezuje etičku
ideju jednake vrijednosti ljudske ličnosti sa formom robe,
tj. on nju izvodi iz praktičnog upoređivanja svih oblika
ljudskog rada.
U samoj stvari, čovjek kao moralni subjekt, tj. kao
jednako vrijedna ličnost, pretstavlja samo uslov razmjene
po zakonu vrijednosti. Isto takav uslov pretstavlja i čo­
vjek kao subjekt prava, kao vlasnik. I, naposljetku, obje
ove odredbe su na najtješnji način povezane sa trećom,
u kojoj čovjek figurira u ulozi egoističkog subjekta koji
privređuje.
Sve tri odredbe, budući da se ne mogu svesti jedna
na drugu, nego su štaviše međusobno protivrječne, odra­
žavaju sveukupnost uslova koji su nužni za realizaciju
” ) Vidi T ugan-B aranovski — »Osnovi političke ekonomije«,
izd. 1917, str. 60.

159
■odnosa vrijednosti, tj. takvog odnosa u kome se veza ljudi
u procesu rada pretstavlja kao predmetno svojstvo pro­
izvoda koji su u razmjeni.
Ako ove odredbe otrgnemo od onog realnog društve­
nog odnosa koje one izražavaju, i ako pokušamo da ih
dalje razvijemo kao samostalne kategorije, čisto racional­
nim putem, onda ćemo kao rezultat dobiti klupko protiv-
rječja i postavki koje jedna drugu ukidaju.00) Međutim, u
realnom odnosu razmjene ova protivrječja se dijalektički
sjedinjuju kao nešto cjelovito.
Onaj koji razmjenjuje mora da bude egoist. On mora
da se rukovodi golim privrednim računom jer se inače
odnos vrijednosti ne može da pokaže kao društveno nu­
žan odnos. Onaj koji razmjenjuje treba da bude nosilac
prava, tj. da može autonomno da odlučuje, pošto njegova
volja treba da se »nalazi u stvarima«. Najzad, onaj koji
razm jenjuje ovaploćuje načelo principijelne jednake vri­
jednosti ljudske ličnosti, jer se u razmjeni svi oblici rada
upoređuju jedan sa drugim i svode na apstraktni ljud­
ski rad.
Tako su tri gore pomenuta momenta ili, — kako su
ranije voljeli da se izražavaju, tri načela — egoizma, slo­
bode i najviše vrijednosti ličnosti — neraskidivo povezani
jedan sa drugim, pretstavljajući u cjelini racionalne iz­
raze jednog te istog društvenog odnosa. Egoistički subjekt,
subjekt prava i moralna ličnost jesu tri osnovne maske
pod kojima se čovjek pojavljuje u društvu koje proizvodi
robu. Ekonomski odnos vrijednosti daje ključ za razumi­
jevanje pravne i moralne strukture, i to ne u smislu kon­
kretnog sadržaja normi prava ili morala, nego u smislu
M) U ovim protivrječjima, koja jedno drugo uzajamno uki­
daju. tragično su se zapleli sitnoburžoaski revolucionari — jako-
binci koji su htjeli da potčine stvarni razvoj buržoaskog društva
formulama građanskog dobročinstva, pozajmljenim od starog
Rima. Evo šta tim povodom kaže Marks: »Kakva je kolosalna po­
greška biti prinuđenim priznati i sankcionisati u »ljudskim pra­
vima« savremeno buržoasko društvo, društvo industrije, sveopšte
Konkurencije, privatnih interesa koji teže za ostvarenjem svoga
<.ilja, anarhije, same od sebe otuđene prirodne i duhovne indivi­
dualnosti, — priznati i sankcionisati sve ovo, a u isto vrijeme
anulirati, u licu pojedinih individua, životne manifestacije tog
samog društva, a u isto vrijeme željeti da se prema antičkom
obrascu izgradi politički vrh toga društva« (Nachlass, II, str. 229).

160
same forme. Ideja principijelne vrijednosti i jednake vri­
jednosti ljudske ličnosti ima svoju dugu istoriju. Preko
stoičke filozofije ona se odomaćila kod rimskih jurista i
u učenju hrišćanske crkve, a zatim u doktrini prirodnog
prava. Postojanje ropstva u starom Rimu nije omelo Se-
neku da dođe do uvjerenja da »ako tijelo može da bude
i neslobodno i da pripada gospodaru, onda duša ostaje
uvijek sui juriš«. Kant je, stvarno govoreći, učinio vrlo
mali korak naprijed u poređenju sa tom formulom, pošto
se kod njega principijelna autonomija ličnosti izvrsno spaja
sa čisto kmetovskim pogledima na odnos između gospo­
dara i slugu (Gesinde). Ali bez obzira u kakvu se sve
odoru ova ideja nije oblačila, u njoj se ne može ništa
drugo otkriti sem izraza te činjenice da se razni konkretni
oblici društvenokorisnog rada svode na rad uopšte uko­
liko se proizvodi rada počinju razmjenjivati kao robe. U
svim drugim odnosima nejednakost ljudi (polna, klasna
itd.) bije u oči tokom istorije sa takvom oštrinom da se
treba diviti ne onome bogatstvu argumenata koje su mo­
gli da ističu protiv učenja o prirodnoj jednakosti ljudi
razni njegovi protivnici, nego onome što, do Marksa i
osim Marksa, nije niko sebi postavio pitanje o istoriskim
uzrocima koji su pomogli da nastane ovakva prirodno-
pravna predrasuda. Ta ako se ljudska misao tokom vije­
kova sa takvom upornošću stalno vraćala na tezu o jed­
nakosti i razrađivala je na hiljade načina, onda je jasno
da je iza ove teze morao da bude skriven nekakav objek­
tivni odnos. Nema sumnje da je pojam moralne, ili jed­
nako vrijedne ličnosti, ideološka tvorevina i da, kao ta­
kav, nije adekvatan stvarnosti. Ništa manje iskrivljivanje
realne stvarnosti ne pretstavlja ni egoistički subjekt koji
privređuje. A pri svemu tome obje ove odredbe su ade­
kvatne jednom specifičnom socijalnom odnosu, ali ga
samo izražavaju apstraktno i, prema tome, jednostrano.
Općenito govoreći, mi smo već imali priliku da ukažemo
da riječ »ideologija« ne treba da sprečava u daljoj ana­
lizi. Zadovoljavati se time što bi konstatovali da je sta­
novište o međusobnoj jednakosti ljudi proizvod ideologije,
znači sebi previše olakšavati zadatak. »Dolje« i »gore<
su samo pojmovi koji izražavaju našu »zemaljsku« ideo­
logiju. Ipak u njihovim osnovama leži nesumnjiva realna
11 — J. B. Pašu kaniš: Opšta teo rija prava i marksizam
161
činjenica zemljine teže. U onom momentu kada je čovjek
spoznao stvarni uzrok koji ga je primorao da razlikuje
gore i dolje, tj. silu teže upravljenu ka centru zemlje,
on je došao do saznanja o ograničenosti ovih pojmova, o
njihovoj neadekvatnosti u prim jeni na svu kosmičku stvar­
nost. Na taj način je otkrivanje ideologičnosti bila druga
strana otkrivanja istinitosti pojma.
Ako moralna ličnost nije ništa drugo nego subjekt
društva koje proizvodi robu, onda moralni zakon mora da
se ispolji kao pravilo opštenja posjednika robe. Ovo mu
neizbježno daje dvojak karakter. S jedne strane ovaj za­
kon treba da ima socijalni karakter i da, kao takav, stoji
iznad pojedinih ličnosti. S druge strane posjednik robe-
po svojoj prirodi je nosilac slobode (slobode sticanja i otu­
đivanja), pa stoga i pravilo opštenja posjednika robe treba
da bude smješteno u duši svakog od njih, treba da bude
njihov unutrašnji zakon. Kantov kategorički imperativ
objedinjuje u sebi ove protivrječne zahtjeve. On je nad-
individualan zato što nema ničega zajedničkog sa bilo ka­
kvim prirodnim pobudama — strahom, simpatijom, ža­
lošću, osjećajem solidarnosti itd. On, po riječima Kanta,
ne zastrašuje, ne uvjerava, ne laska. On uopšte stoji iz­
nad svih empiriskih, tj. prosto ljudskih motiva. U isto
vrijeme se on pokazuje nezavisnim od svakog spoljašnjeg
pritiska u neposrednom i grubom smislu riječi. On dje­
luje isključivo silom svijesti o njegovoj sveopštosti. K an-
tova etika je tipična etika društva koje proizvodi robu, ali
istovremeno ona pretstavlja najčistiju i potpunu formu
etike uopšte. Kant je dao logički završen vid toj formi
koju je buržoasko, atomizirano društvo težilo da ostvari
u praksi, oslobađajući ličnost od organskih veza patrijar­
halne i feudalne epohe.67)
°7) Kantovo etičko učenje se vrlo. dobro saživljava sa vjerom
u boga. Još više od toga: ono pretstavlja za tu vjeru posljednje
pribježište, iako, općenito govoreći, logički ova veza nije obave­
zna. Osim toga, i sam bog, skrivajući se u sjenci kategoričkog
imperativa, postaje najtananija apstrakcija, malo pogodna za to
da bi se njom plašile narodne mase. Stoga feudalno-popovska
reakcija smatra za svoj dug da ustane protiv Kantovog beživot­
nog formalizma, ističući svoga pouzdanijeg, takoreći »pretpostav­
ljenog« boga i stavljajući na mjesto apstraktnog kategoričkog im­
perativa žive osjećaje »stida, žalosti i strahopoštovanja (N. So-
lovjev).

162
 Osnovni pojmovi morala nemaju stoga nikakvog smi­
sla ako. ih odvojimo od društva koje proizvodi robu i po­
kušamo da ih primijenimo na koju bilo drugu društvenu
strukturu. Kategorički imperativ nije uopšte socijalni in­
stinkt, jer osnovna namjena toga imperativa je da se
djeluje tamo gdje nije moguća nikakva prirodna, organ­
ska, nadindividualna motivacija. Tamo gdje među indivi­
duama postoji tjelesna emocionalna veza koja briše gra­
nicu ličnog ja, tamo ne može imati mjesta fenomen mo­
ralne dužnosti. Za razumijevanje ove posljednje katego­
rije ne treba polaziti od one organske veze koja postoji
naprimjer između ženke i mladunčeta ili između roda i
svih njegovih članova, nego od stanja razjedinjenosti.
Moralno biće je nužna dopuna juridičkog bića; i jedno i
drugo su načini opštenja ljudi koji proizvode robu. Sav
patos Kantovog kategoričkog imperativa se svodi na to
da čovjek »slobodno«, tj. po unutrašnjem ubjeđenju, čini
ono što bi u oblasti prava bio prinuđen da čini. Karakte­
ristični su sami primjeri koje navodi Kant za ilustraciju
svojih misli. Oni se u cjelini svode na manifestaciju bur-
žoaskog poštenja. Heroizam i podvig ne nalaze sebi mje­
sta u okvirima Kantovog kategoričkog imperativa. Nije
uopšte obavezno sebe žrtvovati ukoliko ti ne zahtijevaš
od drugoga takvu žrtvu. »Bezumni« akti samoodricanja
i zaboravljanja na sebe u ime ispunjenja svog istoriskog
poziva, svoje socijalne funkcije, akti u kojima se ispo-
ljava viša napregnutost socijalnog instinkta, leže izvan
etike u strogom smislu riječi.68)
Sopenhauer, a za njim i V. Solovjev definisali su
pravo kao neki etički minimum. Na istoj takvoj osnovi
se može etika definisati kao neki socijalni minimum. Naj­
viši polet socijalnog osjećanja leži izvan etike u strogom
smislu a savremeno čovječanstvo ga je naslijedilo od naj-
davnijih epoha organskog a posebno rodovskog života.
Evo šta kaže napr. Engels upoređujući karakter starih
Germana i civilizovanih Rimljana: »Njihovo (Germana)
lično dostojanstvo i hrabrost, njihovo slobodoljubije i de­
*‘) Stoga je napr. svakako u pravu prof. Magaziner koji tre­
tira etiku baš u tom duhu »umjerenosti i akniratnostn* i suprot­
stavlja joj herojiku, koja gura ljude u pravcu naddužnosti. Vidi
»Opšte učenje o državi«, str. 50.

163
mokratski instinkt primoravao ih je da se odnose prema
društvenim poslovima kao prema svojim vlastitim. Sva ta
svojstva su činila samo karakterne crte varvarstva višeg
stepena, činila su plodove rodovske zajednice«.00)
Jedino čime se racionalistička etika stvarno uzdiže nad
moćnim i iracionalnim socijalnim instinktima jeste njen
opšteljudski karakter. Ona kida sa svim organskim, nužno
uskim okvirima (rod, pleme, nacija), i teži da postane u n i­
verzalnom. Time odražava izvjesna materijalna dostig­
nuća čovječanstva, i to upravo pretvaranje trgovine u
svjetsku trgovinu. »Nema Grka ni Jevreja« je potpuno
odražavalo realnu činjenicu u istoriji naroda koje je obje­
dinila vlast Rima.
Ukoliko se univerzalizam etičke (a, prema tome, i
pravne) forme — svi su ljudi jednaki, u svih je jedna te
ista »duša«, svi mogu biti subjekti prava itd. — nametao
praksom trgovačkog saobraćaja sa strancima, tj. sa lju­
dima tuđih običaja, jezika i religije, utoliko se on, u prvo
vrijeme, teže usvajao, ako ni zbog čega drugog a ono
već zbog toga što je sa njim bilo povezano odricanje od
ukorijenjenih svojih specifičnih običaja, od ljubavi prema
svojem i prezira prema tuđem. Tako napr. Men ukazuje
da se samo jus gentium pojavio kao plod zanemarivanja
koje su Rimljani činili prema svakom tuđem pravu i ot-
sustva svake želje da se tuđincu ustupi njihovo vlastito
unutrašnje jus civile. Stari Rimljanin, po mišljenju Mena,
isto tako nije volio jus gentium kao što nije volio ni
strance u čiju korist se ono unaprijed određivalo. Sama
riječ aequitas je označavala izjednačavanje, pri čemu se,
vjerovatno, tome izrazu spočetka nije pridavao nikakav
etički prizvuk, pa nije osnovano pretpostavljati da bi
proces, označen tim izrazom, sobom pobuđivao u pret-
stavi prvobitnog Rimljanina što bilo drugo sem odvrat­
nosti.70)
Pri svemu tome racionalistička etika pretstavlja za
društvo koje proizvodi robu maksimalno dostignuće i
najviše kulturno dobro o kome se drukčije ne bi moglo
cp) En,g.els, »Porijeklo porodice, privatne svojine i države«,
20-to njem. izdanje, str. 161.
T0) Upor. Men, »Staro pravo«, rus. prevod, 1873, str. 40 i 47.

164
 govoriti osim u najoduševljenijem tonu. Dovoljno je po-
menuti bar izvjesne Kantove riječi: »Dvije stvari ispu­
njavaju dušu uvijek novim i sve većim divljenjem i
strahopoštovanjem što se više u njih udubljujemo: zvje­
zdano nebo nada mnom i moralni zakon u meni«.71)
Međutim, kada je riječ o primjerima »slobodnog«
ispunjenja moralne dužnosti, na scenu stupa ta ista ne­
izmijenjena milostinja, udijeljena prosjaku, ili odricanje
od laži u uslovima kada se može slagati nekažnjeno itd.
S druge strane, potpuno pravilno primjećuje Kaucki, pra­
vilo: gledaj na drugog čovjeka kao na samocilj, ima smi­
sla tamo gdje praktično čovjek može da bude učinjen
sredstvom za drugog. Moralni patos je nerazdvojno po­
vezan za nemoralnom socijalnom'praksom i njome se
napaja. Etička učenja su pretendovala da izmijene i
i isprave svijet, dok su ustvari bila izvrnutom slikom samo
jedne strane toga stvarnog svijeta, i to upravo one strane
gdje su odnosi među ljudima potčinjeni zakonu vrijed­
nosti. Ne treba zaboraviti da moralna ličnost jeste samo
jedna od hipostaza trojnog subjekta. Čovjek kao samocilj
jeste druga strana egoističkog subjekta koji privređuje.
Akt koji se javlja kao stvarno i jedino realno ovapio-
ćenje etičkog načela, u samom sebi sadrži negaciju toga
načela. Krupni kapitalist u »dobroj namjeri«, bona fide,
upropašćuje sitnog a da nije ni za minutu pomislio na
apsolutnu vrijednost njegove ličnosti. Ličnost proletera
je »u principu jednako vrijedna« kao i ličnost kapitali­
ste. To nalazi svoj izraz u činjenici »slobodnog« ugovora
0 najmu. Ali iz te same »materijalizovane slobode« pro­
izlazi mogućnost za proletera da sasvim mirno umre od
gladi.
Ova dvosmislenost etičke forme nije nešto slučajno,
nekakav spoljašnji defekt, uslovljen specifičnim nedosta­
cima kapitalizma. Naprotiv, to je suštinsko obilježje
etičke forme kao takve. Otkloniti dvosmislenost etičke
forme znači preći na plansku društvenu privredu, znači
ostvariti takav poredak u kome ljudi mogu da izgrađuju
1 osmišljavaju svoje odnose, koristeći se prostim i ja­
7l) K ant — »Kritik der praktischen Vernunft «, str. 96, njem.
izdanje 1914 g.

165
snim pojmovima štetnog i korisnog, Ukinuti dvosmisle­
nost etičke forme u najhitnijoj oblasti, tj. u sferi m ate­
rijalne egzistencije ljudi, znači ukinuti tu formu uopšte.
Cisti utilitarizam, težeći da rastjera metafizičku ma­
glu koja okružuje etičko učenje, prilazi pojmovima dobra
i zla upravo sa stanovišta štete i koristi. Time on, ra­
zumije se, prosto ukida etiku ili, tačnije, pokušava da
je ukine i prevaziđe. Ali prevazilaženje etičkih fetiša na
djelu može se obaviti samo istovremeno sa prevazi-
laženjem robnog i pravnog fetišizma. Ljudi, koji će se
u svojim postupcima rukovoditi jasnim i prostim pojmo­
vima o štetnom i korisnom neće imati potrebu ni za
juridičkim izražavanjem svojih odnosa, niti pak za nji­
hovim izražavanjem u obliku vrijednosti. Ali, dok taj
istoriski stepen razvitka ne bude bio postignut od strane
čovječanstva, tj. dokle god ne bude iživljeno nasljeđe ka­
pitalističke epohe, napor teoretske misli može samo da
nas oduševljava za to buduće oslobođenje, ali ga ne može
praktično ostvariti. Ovdje treba da se sjetimo Markso-
vih riječi o robnom fetišizmu: »Novije naučno otkriće,
da proizvodi rada, ukoliko su vrijednosti, pretstavljaju
samo predmetni izraz rada koji je utrošen na njihovu
proizvodnju, čini epohu u istoriji razvitka čovječanstva.
Ali to otkriće nipošto ne ukida predmetnu očiglednost
društvenog karaktera rada«.
Međutim, može mi se prigovoriti: klasni moral pro­
letarijata već sada se oslobađa od svih fetiša; moralna
dužnost je klasno korisna; u takvoj formi moral ne sa­
drži u sebi ničega apsolutnog, pošto ono što je danas
korisno može da prestane biti korisnim sutra; on nema
ničega mističnog niti natprirodnog, jer je princip kori­
snosti prost i razuman.
Nema sumnje da moral proletarijata, ili tačnije, mo­
ral njegovih naprednih slojeva, gubi svoj dvostruki feti-
šistički karakter budući da se oslobađa takoreći, religio­
znih elemenata. Međutim, i moral, koji je štaviše oslo­
bođen od primjesa religioznih elemenata, ipak ostaje
moralom, tj. takvom formom društvenog odnosa koja još
nije svedena na samog čovjeka. Ako je živa veza sa kla­
som tako snažna da se granica »ja« briše i klasna korist
stapa sa ličnom korišću, tada nema smisla govoriti o ispu­

166
njen ju moralne dužnosti, tada fenomen morala uopšte
ne postoji. Tamo pak gdje takvo stapanje nije nastalo,
neizbježno niče apstraktni odnos moralne dužnosti sa
svim posljedicama koje odatle proizlaze. Pravilo glasi:
postupaj tako da bi doprinio najveću korist klasi zvu-
čaće isto onako kao i Kantova formula: postupaj tako
da bi maksima tvoga ponašanja mogla da posluži kao
princip opšteg zakonodavstva. Sva je razlika u tome što
mi u prvom slučaju unosima konkretno ograničenje, po­
stavljajući klasne okvire etičkoj logici.72) Ali u tim okvi­
rima ona ostaje potpuno na snazi. Klasni sadržaj etike
sam po sebi ne ukida njenu formu. Mi imamo u vidu
ne samo logičku formu, nego i formu realnog ispolja-
vanja. U njedrima proleterskog, tj. klasnog kolektiva, mi
opažamo one iste formalne načine ostvarenja moralne
dužnosti koji nastaju iz dvaju suprotnih momenata. S
jedne strane, kolektiv se ne odriče od svih mogućih sred­
stava pritiska na svoje članove da izazove kod njih po­
bude o moralnoj dužnosti. S druge strane, taj isti ko­
lektiv kvalifikuje neko ponašanje kao moralno samo
•onda kada priznaje da ne postoji taj spoljašnji pritisak
kao motiv. Upravo zbog toga su moral i moralno pona­
šanje u društvenoj praksi tako tijesno povezani sa lice­
mjerjem. Istina, uslovi života proletarijata sadrže u sebi
pretpostavke za razvitak nove, više, harmoničnije forme
odnosa između ličnosti i kolektiva. O tome svjedoče či­
njenice koje se tiču ispoljavanja klasne solidarnosti pro­
letarijata. No, uporedo sa tim novim, produžuje da po­
stoji i staro. Uporedo sa socijalnim čovjekom budućnosti
koji stapa svoje ja sa kolektivom, nalazeći u tome veli­
čanstveno zadovoljstvo i smisao života, produžuje da po­
stoji moralni čovjek koji osjeća na sebi teret više ili
manje apstraktne dužnosti. Pobjeda prve forme je isto-
") Ne treba ni podvlačiti da vanklasna etika u društvu koje
razdire klasna borba može postojati samo u uobrazilji, ali ne ni­
kako u praksi. Radnik koji je odlučio da uzme učešće u štrajku,
"bez obzira na ona lišavanja sa kojim je to učešće za njega lično
■vezano, može da formuliše ovu odluku kao moralni dug kojim
potčinjava svoje posebne interese opštim interesima. Međutim,
samo se po sebi razumije, da u ovaj pojam opštih interesa ne
•mogu da budu uključeni i interesi kapitaliste, pro tiv koga se
vodi borba.

167
vjetna sa potpunim oslobođenjem od svih ostataka pri-
vatnosopstveničkih odnosa i sa konačnim prevaspitava-
njem čovjeka u duhu komunizma. Razumljivo je da ova
nije nipošto čisto ideološki i pedagoški zadatak. Novi
tip odnosa zahtijeva stvaranje i učvršćenje nove materi­
jalne, privredne baze.
Dakle, treba imati u vidu da su moral, pravo i dr­
žava forme buržoaskog društva.
Ako je proletarijat prinuđen da se njima koristi, onda
to uopšte ne znači i mogućnost daljeg razvitka tih formi
u smislu njihovog ispunjavanja socijalističkom sadrži-
nom. One nisu sposobne da u sebi obuhvate taj sadržaj
i treba da odumiru ukorak sa njegovom realizacijom. No,
pri svemu tome, proletarijat u ovoj prelaznoj eposi nu­
žno treba da iskoristi u svom klasnom interesu ove, od
buržoaskog društva naslijeđene forme, i da ih tim samim
do kraja iscrpe. Za ovo mu je potrebno, prije svega, da
ima potpuno jasnu i od ideološke magle slobodnu pret-
stavu o istoriskom porijeklu ovih formi. Proletarijat mora
da se kritički i trezveno odnosi ne samo prema buržo-
askoj državi i buržoaskom moralu nego i prema svojoj
sopstvenoj državi i svom sopstvenom proleterskom mo­
ralu, tj. da spozna istorisku nužnost njihovog postojanja,
a isto tako i njihovog iščezavanja.73)
U svojoj kritici Prudona Marks podvlači, između
ostalog, da apstraktni pojam pravednosti nikako nije ap­
solutni i vječni kriterij um pomoću kojega bi se mogao,
kada bi se njime koristili, izgraditi idealni, tj. pravedni
odnos razmjene. To bi značilo pokušaj da se »preobrazi
hemiski razmjena stvari prema »vječnim idejama«, »na­
ročitim svojstvima« i »srodnosti«, umjesto da se izuča­
vaju njeni stvarni zakoni«. Ovo sve zbog toga što je sam
pojam pravednosti uzet iz odnosa razmjene te izvan njega
ništa ne izražava. Stvarno govoreći, u samom pojmu pra-
'•') Znači li to »da u budućem društvu neće biti morala?«
Naravno da ne znači, ukoliko se moral shvati u širokom smislu
kao razvitak viših oblika humanosti, kao pretvaranje čovjeka u
generičko biće, kako to Marks kaže. U datom slučaju radi se o
drugom — o specifičnim formama moralne svijesti, koje, kada
odigraju svoju ulogu, treba da ustupe mjesto drugim višim lor-
mama odnosa ličnosti i kolektiva (Primjedba uz treće iždanje)-

168
 vednosti nema ničega suštinski novog u poređenju sa
pojmom o jednakosti ljudi koji smo mi gore analizirali.
Stoga je smiješno vidjeti u ideji pravednosti bilo kakav
samostalni i apsolutni kriterij. Istina je da, ako tu ideju
vještački koristimo, ona onda daje više mogućnosti u
tumačenju nejednakosti kao jednakosti, pa je zbog toga
pogodna za prikrivanje dvosmislenosti etičke forme. S
druge strane, pravednost je stepenica po kojoj se etika
spušta do prava. Moralno ponašanje treba da bude »slo­
bodno«; pravednost treba da bude iznuđena. Prinuđa-
vanje na moralno ponašanje teži da negira svoje vla­
stito postojanje. Naprotiv, pravednost se otvoreno »po-
daruje« čovjeku. Ona dozvoljava spoljašnje ostvarenje
i aktivnu egoističku zainteresovanost. Ovdje se naziru
glavne tačke dodirivanja i razilaženja etičke i pravne
forme.
Razmjena, tj. cirkulacija robe, pretpostavlja da oni
koji razmjenjuju priznaju jedan drugog za vlasnike. Ovo
priznanje, figurišući u formi unutrašnjeg uvjerenja ili
kategoričkog imperativa, pretstavlja onaj mogući maksi­
mum do koga može da se uzdigne društvo proizvođača
robe. Ali osim toga maksimuma postoji i neki minimum,
u kome može još nesmetano da protiče cirkulacija robe.
Za ostvarenje ovoga minimuma je dovoljno da se posjed­
nici robe ponašaju tako kao da priznaju jedan drugog
za vlasnike. Moralno ponašanje se suprotstavlja legalnom
ponašanju, koje se karakteriše nezavisnošću od motiva
koji ga izazivaju. Da li se dug vraća zato što bi »ionako
morao da bude plaćen« ili zato što dužnik smatra sebe
moralno obaveznim da to učini — sa jurističke tačke
gledišta je sasvim svejedno. Očigledno je da ideja spo­
ljašnje prinude, i ne samo ideja nego i njena organizacija,
čine suštinsku stranu pravne forme. Ako čisto teorisko
pravno saobraćanje može da bude konstruisano kao obr­
nuta strana odnosa razmjene, onda za njegovu praktičnu
realizaciju se traži da postoje više ili manje čvrsto usta­
novljeni opšti šabloni, koje je razradila kazuistika i, naj­
zad, naročita organizacija koja bi te šablone primijenila
na pojedine slučajeve i koja bi osigurala prinudno ispu­
njenje odluka. Na najbolji način ove potrebe se obavljaju
putem državne vlasti, mada se često pravno saobraćanje
■obavlja i bez njene pomoći, putem običajnog prava, do­
brovoljnih izabranih sudova, samovolje itd.
Tamo gdje funkcija prinude nije organizovana niti
rukovođena od specijalnog aparata koji stoji iznad stra­
naka, ona se pokazuje u obliku tzv. »uzajamnosti«. Na­
čelo uzajamnosti u uslovima ravnoteže snaga pretstavlja
dosada jednu i, treba reći, potpuno labavu osnovu među­
narodnog prava.
S druge strane, pravni zahtjev ne istupa, za razliku
od moralnog, u obliku »unutrašnjeg glasa«, nego kao
spoljašnji zahtjev, zahtjev koji polazi od konkretnog su­
bjekta, a koji je, po pravilu, istovremeno nosilac odgo­
varajućeg materijalnog interesa.74) Stoga se ispunjenje
pravne dužnosti konačno otuđuje od svih subjektivnih
elemenata lica koje je u obavezi i uzima spoljašnju, go­
tovo predmetnu, formu ispunjenja zahtjeva. Sam pojam
pravne dužnosti postaje silom te činjenice uopšte pro­
blematičnim. Ako hoćemo da budemo potpuno dosljedni,
treba općenito reći, kako to čini Binder,75) da obaveza
koja odgovara pravu nema ničega zajedničkog sa »du­
žnošću« (Pflicht), nego postoji juridički samo kao odgo­
vornost (Haftung). Biti »obavezan« znači samo: »odgo-
7‘) Tako stvar stoji u privatnom pravu koje pretstavlja pro­
totip pravne forme uopšte. »Pravni« zahtjevi koji dolaze od or­
gana javne vlasti, zahtjevi iza kojih ne stoji nikakav privatni
interes, jesu samo juristička stilizacija činjenica političkog života.
Karakter ove stilizacije se razlikuje u zavisnosti od razlika medu
ustanovama; stoga pravno shvatanje države neizbježno pada u
pluralizam. U onom slučaju kada se državna vlast prikazuje kao
ovaploćenje objektivnog pravila koje stoji nad strankama — su­
bjektima — ona kao da se stapa sa normom, postižući maksi­
malni stepen bezličnosti i apstraktnosti. Zahtjev države se po­
kazuje kao nepristrasni i nezainteresovani zakon. U tom slučaju
je gotovo nemoguće zamisliti državu kao subjekta, jer je ona
u velikoj mjeri lišena svake supstancijalnosti i pretvorena u ap­
straktnu garantiju saobraćanja stvarnih subjekata — posjednika
robe. Baš tu koncepciju, kao najčistiju jurističku koncepciju dr­
žave, brani austirska normativna škola na čelu sa Kelzenom.
Naprotiv, u međunarodnim odnosima država uopšte ne istupa
kao ovaploćenje objektivne norme, nego kao nosilac subjektivnih
prava. tj. sa svim atributima supstancijalnosti i egoističke zain-
teresovanosti. Tu istu ulogu ona igra kada u svojstvu fiskusa
istupa kao stranka u sporovima sa privatnim licima. Između ovih
dviju koncepcija mogu postojati mnogobrojne posređujuće i hi­
bridne forme.
” ) B inder , Rechtsnorm und Rechtspflicht, 1912.

170
varati svojom imovinom (a u krivičnom pravu takođe i
svojom ličnošću) tokom sudskog procesa i prinudnog ispu­
njavanja presude«. Za većinu jurista su paradoksalni za­
ključci do kojih dolazi Binder i koji se izražavaju krat­
kom formulom: »Das Recht verpflichtet rechtlich zu
nichts« (pravo ne obavezuje pravno ni na šta). U samoj
stvari ti zaključci pretstavljaju dosljedno sprovođenje
one podjele pojmova koju je još Kant ustanovio. Me­
đutim, ova javnost u razgraničenju moralne i juridičke
sfere služi kao izvor najnerazrešivijih protivrječja za
buržoasku pravnu filozofiju. Ako pravno trebanje nema
ničega zajedničkog sa »unutrašnjim« moralnim treba-
njem, onda se ni na kakav način ne može razlikovati pot-
činjavanje pravu od potčinjavanja sili kao takvoj. Ako
pak, s druge strane, dopustimo da moment trebanja bude
bitno obilježje prava, pa makar nosilo najslabiju subjek­
tivnu boju, onda odmah gubi smisao pravo kao društveno
neophodni minimum. Buržoaska filozofija prava se iscr­
pljuje u toj osnovnoj protivrječnosti, u toj beskonačnoj
borbi sa svojim vlastitim pretpostavkama.
Pri svemu tome je interesantno da se u suštini jedno
te isto protivrječje pokazuje u dvije različite forme, već
prema tome da li se radi o odnosu prava i morala ili o
odnosu države i prava. U prvom slučaju, kada se utvr­
đuje samostalnost prava u odnosu na moral, pravo se
stapa sa državom blagodareći usiljenom podvlačenju mo­
menta spoljašnje imperativne prinude. U drugom slučaju,
kada se pravo suprotstavlja državi, tj. faktičkom gospod­
stvu, na scenu stupa nužno moment trebanja u smislu
njemačkog sollen (a ne müssen) i mi već imamo pred
sobom takoreći jedinstveni moralno-pravni front.
Pokušaj prof. L. I. Petražickog (vidi »Uvod u izu­
čavanje prava i morala«) da nađe za pravo takvo tre­
banje koje bi se, budući apsolutnim, tj. etičkim, u isto
vrijeme razlikovalo od moralnog, nije se završio sa uspje­
hom. Prof. Petražicki, kao što je poznato, konstruiše ka­
tegoriju pravne dužnosti kao dužnost koja je za nekoga
vezana, koja se nekome propisuje i može da bude sa naše
strane zahtijevano njeno ispunjenje. Nasuprot tome, mo­
ralna obaveza, po njegovom mišljenju, propisuje nama
određeno ponašanje, ali ne prenosi na druga lica pravo

171
da zahtijevaju ono što im pripada. Pravo ima, prema
tome, dvostrani imperativno-atributivni karakter, dok
moral ima samo imperativni karakter koji jednostrano
vezuje. Oslanjajući se na samoposmatranje, prof. Petra-
žicki nas uvjerava da on bez teškoće razlikuje pravno
trebanje, koje ga pobuđuje da kreditoru vrati na zajam
uzetu sumu, od moralnog, koje ga pobuđuje da udijeli
prosjaku milostinju. Ipak ova jasnost nije isključiva oso­
bina prof. Petražickog pošto nas, napr., prof. E. Trubecki
(»Enciklopedija prava«, str. 28, Moskva, 1908) uvjerava
da je obaveza o davanju milostinje prosjaku psihološki
takođe povezana sa prosjakom kao što je obaveza o vra­
ćanju duga povezana sa kreditorom (postavka koja, tako­
reći uopšte nije štetna ni za prosjaka ni za kreditora). S
druge strane, prof. Rajsner je mišljenja da se emocija
vezane obaveze u cjelini odnosi na psihologiju vlasti. Ako,
prema tome, kod prof. Trubeckog kreditor sa svojim zah­
tjevom »psihološki« dospijeva na istu liniju sa prosjakom,
onda kod prof. M. A. Rajsnera on izgleda ni više ni
manje nego kao pretpostavljeni. Drugim riječima, pro­
ti vrječ je koje smo mi ocrtali u logičkoj i sistematskoj
formi kao protivrječje pojmova, ovdje oživljava kao pro-
tivrječje datih samoposmatranja. Međutim, njegov smi­
sao ostaje jedan te isti. Pravno trebanje nije sposobno
da pronađe svoje samostalno značenje, te se vječito ko­
leba između dvije krajnosti — spoljašnje prinude i »slo­
bodne« moralne dužnosti.
Kao i uvijek, tako i u ovom slučaju, protivrječnost
sistema odražava protivrječnost stvarnog života, tj. one
društvene sredine koja je stvorila forme morala i prava.
Protivrječnost između individualnog i socijalnog, poseb­
nog i opšteg, koje ni na kakav način ne može da izmiri
buržoaska filozofija prava, čine životnu osnovu samog
buržoaskog društva, kao društva proizvođača robe. Ovdje
je ona ovaploćena u realnim odnosima ljudi koji svoje
lične napore mogu da smatraju socijalnim naporima samo
u apsurdnoj i mistifikovanoj formi vrijednosti robe.

172
 GLAVA SEDMA

PRAVO I POVREDA PRAVA

»Ruska pravda«, taj najstariji spomenik kijevskog
perioda naše istorije, broji od 43 člana (takozvanog aka­
demskog spiska) sve u svemu dva člana koja se ne od­
nose na krivične ili građanske povrede prava. Ostali čla­
novi ili određuju sankciju, ili sadrže procesualna pravila
koja se primjenjuju u slučaju povrede prava. Dakle, ot-
stupanje od norme i tamo i ovdje čini premisu.~ü) Tu istu
sliku pružaju tzv. varvarske pravde germanskih plemena.
Tako, napr., u »Saliskoj pravdi«, od 408 članova samo
njih 65 nemaju krivični karakter. Najstariji spomenik
rimskog prava, Zakonik XII tablica, počinje pravilom koje
određuje postupak pozivanja pred sud: »Si in jus vocat,
ni it, antestamino. Igitur in capito«.*7778)
Prema opasci poznatog pravnog istoričara Mena,
»treba uzeti kao pravilo, da je time što je kodeks stariji,
u njemu potpunije i podrobnije izložen krivični odje­
ljak«.7")
Nepokoravanje normi, njeno narušavanje, kidanje
normalnog opštenja i konflikt koji odatle proizlazi jeste
polazni moment i glavni sadržaj arhaičnog zakonodav­
stva. Nasuprot tome normalno se ne fiksira odmah kao
7,‘) Jedva da zaslužuje naročitu pažnju ta okolnost što se
na ovom prvobitnom stepenu razvitka tzv. krivična i građanska
nepravičnost uopšte nisu međusobno razlikovale. Dominirao je
pojam štete koji je zahtijevao odmazdu. Krađa, pljačka, ubistvo
i odbijanje isplate duga smatrani su za jednake osnove da ošte­
ćeni može potraživati i da njegovo potraživanje bude zadovoljeno
u obliku novčane vrijednosti.
77) XII tablica. Izd. Nikoljskog, 1897 g., str. 1.
78) G. S. Men — »Staro pravo«, prevod N. Bjelozerske 1872 g.
str. 288.

173
takvo — ono naprosto postoji. Potreba da se fiksira i
tačno utvrdi obim i sadržaj uzajamnih prava i obaveza
nastaje tamo gdje je spokojna i mirna egzistencija na­
rušena. Sa tog stanovišta je u pravu Bentam kada kaže
da zakon stvara prava stvarajući prestupe. Pravno sao-
braćanje dobij a istoriski svoju specifičnu karakteristiku
prije svega u činjenicama povrede prava. Pojam krađe
se definiše ranije nego pojam svojine. Odnos koji nastaje
povodom zajma fiksira se u tom slučaju ako onaj koji
uzima neće da vrati: ame r^e B3timer n a ^poy 3 e npone
a o h ch 3arurpaTM noHHe-r. (»Ruska pravda«. Akademski
spisak, str. 14). Prvobitno značenje riječi »pactum« nema
značenje ugovora uopšte, nego »pax-a«, mira, tj. prija­
teljskog okončanja neprijateljstva. »Mirenje« (Vertrag)
stavlja kraj »nepomirljivosti« (Unverträglichkeit) (upor.
Jering — »Duh rimskog prava«, I dio, str. 118, ruski
prevod 1875 g.).
Na taj način, ukoliko privatno pravo na j neposredni je
odražava najopštije uslove postojanja pravne forme kao
takve, onda je krivično pravo ona sfera u kojoj juridički
saobraćaj postiže maksimalnu napregnutost. U sudskom
procesu se osobito jasno pokazuje pretvaranje djelatnosti
konkretnog čovjeka u djelatnost stranke, odnosno prav­
nog subjekta. Da bi podvuklo razliku između svakida­
šnjih životnih djelatnosti i izjava volje i pravnih izjava
volje, staro pravo se koristilo naročitim svečanim formu­
lama i obredima. Dramatičnost sudskog procesa, uporedo
sa faktičkim mirom, stvarala je očigledno specijalno ju-
ridičko biće. Od svih oblika prava upravo krivično pravo
posjeduje sposobnost da na najposredniji i grub način
dira pojedinu ličnost. Otuda je ono izazvalo najvatreniji,
a uz to i praktični interes. Zakon i kazna za narušavanje
zakona su općenito tijesno združeni jedno sa drugim, te
na taj način krivično pravo izgleda da uzima za sebe
ulogu pretstavnika prava uopšte. Ono se ističe kao dio
koji zamjenjuje cjelinu.
Porijeklo krivičnog prava se istoriski povezuje sa
običajem krvne osvete. Nema sumnje da su ove pojave

174
genetički bliske jedna drugoj. Međutim, osveta postaje
u potpunosti osvetom samo zato što iza nje slijedi vira
i kazna. Naime i u ovom slučaju kasnije etape u razvitku,
kao što se to često zapaža u istoriji čovječanstva, obja­
šnjavaju nagovještaje koji se nalaze u prethodnim for­
mama. Ako se pak priđe toj istoj pojavi sa suprotne strane,
mi u njoj nećemo opaziti ništa drugo nego borbu za op­
stanak, tj. čisto biološke činjenice. Za teoretičare kri­
vičnog prava koji imaju u vidu docniju epohu, krvna
osveta se poklapa sa jus talionis, tj. sa načelom odmazde,
gdje osveta za uvredu koja je nanesena uvrijeđenom i
njegovoj rodbini otklanja mogućnost dalje osvete. U sa­
moj stvari, kako to ispravno ističe M. Kovaljevski, naj­
starija karakteristika krvne osvete nija bila sasvim takva.
Rodovske razmirice prelaze sa pokoljenja na pokoljenje.
Uvreda, premda može da bude okončana putem osvete,
sama postaje osnova za novu osvetu. Uvrijeđeni i nje­
govi rođaci postaju osvetnicima. Tako se nastavlja iz po­
koljenja u pokoljenje, često do konačnog istrebljenja za­
vađenih rodova.79)
Osveta počinje da se reguliše putem običaja i pre­
tvara se u odmazdu po pravilu taliona: »oko za oko, zub
za zub« samo onda kada uporedo sa njom počinje da se
učvršćuje sistem kompozicije ili novčanog otkupa. Ideja
ekvivalenta, ta prva čisto pravna ideja, ima kao svoj
izvor onu istu formu robe. Prestup se može posmatrati
kao naročita varijanta cirkulacije u kojoj se odnos raz­
mjene, tj. ugovorni odnos utvrđuje post factum, tj. po­
slije svojevoljnog postupka jedne od stranaka. Propor­
cija između prestupa i odmazde se svodi na tu istu pro­
porciju razmjene. Zbog toga Aristotel, govoreći o porav­
nanju u razmjeni kao vidu pravednosti, ovo dijeli na
dvije podvrste: poravnanje u dobrovoljnim i nedobrovolj­
nim činjenjima, pri čemu on uračunava u dobrovoljna
činjenja privredne odnose kao što su: kupoprodaja, po­
zajmica itd., dok u nedobrovoljna činjenja uračunava
prestupe razne vrste koji za sobom povlače kaznu kao
jedan ekvivalent. Njemu upravo i pripada definicija pre­

” ) Upor. M. Kovaljevski — »Savremeni običaj i stari zakon«,

Petrograd—Moskva, 1886, str. 37—38.

175
stupa kao ugovora koji je zaključen protiv volje. Kazna
je ekvivalent koji namiruje štetu nanesenu oštećenom
licu. Ovu istu ideju je usvojio, kao što je poznato, Hugo
Grocijus.
Ma kako izgledale na prvi pogled naivne ove kon­
strukcije, u njima se, međutim, skriva znatno više osje­
ćanja za formu prava nego u eklektičkim teorijama sa-
vremenih jurista.
Na primjerima osvete i kazne mi možemo naročito
jasno opaziti sa kakvim je neprimjetnim prelazima or­
gansko i biološko povezano sa juridičkim. Ovo spajanje
se pojačava time što čovjek nije u stanju da se oslobodi
od svog uobičajenog, tj. jurističkog (ili etičkog) tuma­
čenja pojava animalnog života. On nehotično nalazi u
aktivnostima životinja onaj smisao koji se u njih unosi,
takoreći, sa kasnijim, istoriskim razvojem čovjeka.
U samoj stvari, akt samoodbrane jeste jedna od pri­
rodnih manifestacija animalnog života. Sasvim je sve­
jedno susrećemo li se mi sa njim kao sa individualnom
reakcijom pojedine životinje, ili se ova samoodbrana
ostvaruje preko kolektiva. Prema sjedočanstvu naučnika
koji su posmatrali život pčela, ako bilo koja pčela pokuša
da prodre u tuđu košnicu da bi uzela meda, onda se
pčele koje brane ulaz odmah ustreme na nju i počinju
je bosti; ako, pak, ona ipak prodre u košnicu, onda jc
smjesta ubijaju kako same znaju. Nisu rjeđi slučajevi u
životinjskog svijetu kada je reakcija odvojena nekim vre­
menskim razmakom od one okolnosti koja je nju iza­
zvala. Ovdje samoodbrana postaje osvetom u pravom
smislu riječi. I dok je za savremenog čovjeka osveta ne­
razdvojno povezana sa idejom o jednakoj naknadi, onda
nije čudno što je, napr. Feri, spreman da prizna da kod
životinja postoji »pravni« instinkt.80)
U samoj stvari pravna ideja, tj. ideja ekvivalenta,
postaje posve jasna i realizuje se objektivno samo na
onom stepenu ekonomskog razvitka, kada ova forma po­
stane uobičajenom, kao izjednačavanje u razmjeni; u sva­
kom slučaju ne u životinjskom svijetu, nego u ljudskom
8Ü) Vidi E. Feri — »Kriminalna sociologija«, tom II, prevod
sa predgovorom Drilja, str. 37.

176
 društvu. Za ovo uopšte nije potrebno da osveta bude pot­
puno potisnuta od otkupa. I upravo u onom slučaju kada
se otkup odbacuje kao nešto sramno, — takvo je gledi­
šte dugo vremena vladalo među primitivnim narodima
— a ostvarenje lične osvete se prizna kao sveta oba­
veza, sam akt osvete dobij a novu boju koju nije imao
onda kada još nije bio alternativan. Naime, o njemu se
stvara pretstava kao o jednom adekvatnom načinu kažnja­
vanja. Napuštanje otkupa u novčanoj formi kao da pod­
vlači da je prolivena krv jedini ekvivalent za krv koja
je ranije prolivena. Iz čiste biološke pojave osveta se
pretvara u pravni institut, ukoliko ona dolazi u ovu ili
onu vezu sa formom ekvivalentne razmjene, razmjene
po vrijednosti.
Arhaično krivično pravo podvlači ovu vezu naročito
oštro i grubo jer se u njemu šteta koja je nanesena imo­
vini i šteta nanesena .ličnosti neposredno izjednačavaju
jedna sa drugom i to sa takvom naivnošću, koje se sti­
dljivo odriču kasnije epohe. Sa stanovišta starorimskog
prava nije bilo ničega čudnovatog u tome što neuredan
dužnik isplaćuje dug dijelovima svoga tijela (in partes
secare) i što krivac za sakaćenje odgovara svojom imo­
vinom. Ideja ekvivalentne pogodbe se ovdje pokazuje u
svoj svojoj razgolićenosti, nekomplikovana i neprikri­
vena bilo kakvim unesenim momentima. Na isti način i
krivični proces dobija karakter trgovačkog posla. »Mi
treba ovdje — kaže Jering — da pretstavimo sebi trži­
šte na kome jedna strana traži suviše veliku cijenu, a
druga tu cijenu toliko snižava dok se ne poravnaju. Ovo
se izražavalo sa pacere, a samo saglašavanje u cijeni sa
pactum«. »Otuda — dodaje Jering — vodi svoje porijeklo
u staroskandinavskom pravu dužnost posrednika koga su
izabrale obje stranke i koji određuje veličinu sume za
izmirenje« (arbiter u prvobitnom rimskom značenju).81)
Sto se tiče tzv. javnih kažnjavanja, nema nikakve
sumnje da se ona uvode uglavnom zbog fiskalnih razloga
i služe za popunjavanje blagajne pretstavnika vlasti.
»Država — veli G. S. Men — nije uzimala od okrivlje­
nog novčanu naknadu za ono zlo za koje se pretpostav­
“) Jering — »Duh rimskog prava«, str. 118, I dio, rus prevod.
12 — J. B. Pašukanis: Opšta teo rija prava i marksizam
177
ljalo da je naneseno državi, nego je tražila za sebe samo
izvjesnu visinu nagrade koja sljeduje tužiocu u građan­
skom sporu, u vidu pravedne naknade za gubitak vre­
mena i uznemiravanja«.82) Mi znamo iz ruske istorije da
su ovu »pravednu naknadu za gubitak vremena« kneževi
uzimali tako usrdno da je prema svjedočanstvu ljeto-
pisca »ruska zemlja osiromašila od vira i prodaja«. Uo­
stalom, ta ista pojava sudske pljačke mogla se opaziti
ne samo u staroj Rusiji nego i u imperiji Karla Velikog.
U očima staroruskih kneževa sudski prihodi se ni po
čemu ne razlikuju od ostalih prihoda. Njima su nagra­
đivali svoje sluge, dijelili ih na dijelove itd. Od knežev-
skog suda se moglo otkupiti tako što bi se ulagala odre­
đena suma (divlja vira »Ruske Pravde«).
Uostalom, uporedo sa javnim kažnjavanjem kao iz­
vorom prihoda pojavljuje se vrlo rano kažnjavanje kao
sredstvo održavanja discipline i kao mjera koja štiti au­
toritet svešteničke i vojne vlasti. Sigurno je da su u sta­
rom Rimu smatrali većinu teških zločina istovremeno i
zločinima protiv bogova.83) Tako se naprimjer, jedan od
najvažnijih delikata za zemljo vlasnike, zlonamjerno pre­
m ještanje međa, odvajkada smatrao religioznim prestu­
pom, pa se glava okrivljenog posvećivala bogovima. Sve-
štenička kasta, istupajući u svojstvu čuvara poretka, ču­
vala je ne samo idealni nego i sasvim bitni materijalni
interes, pošto se imovina okrivljenog konfiskovala u
njenu korist. S druge strane, isto takav javni karakter
imale su one kazne kojima je sveštenička organizacija
kažnjavala napad na njenu imovinu u vidu izbjegavanja
utvrđenih obreda, prinošenja žrtve i pokušaja uvođenja
kakvih bilo novih religioznih učenja i si.
Uticaj svešteniče organizacije, tj. crkve, na krivično
pravo ogleda se u tome što se kazna, premda zadržava*)
*■) G. S. Men — »Staro pravo«, 1873, str. 269.
**) Ukoliko je zakletva, juramentum, bila neophodni sastavni
dio pravnog saobraćaja (po Jeringovom mišljenju dugo vremena
su bili istovjetni izrazi: »obavezati se«, »zasnivati pravo« i »kleti
se«) utoliko je cjelokupni pravni saobraćaj bio stavljen pod za­
štitu religije, jer je sam akt zakletve bio religiozni akt, a lažna
kletva ili narušavanje zakletve religiozni prestup. (Upor. Jering —
»Duh rimskog prava«, I dio, str. 259 i dalje, rus. prevod 1875 g.).

178
svoju prirodu ekvivalenta ili naknade, ne povezuje ne­
posredno sa štetom koja je nanesena oštećenom i ne
zasniva se na njegovom zahtjevu, nego dobij a viši ap­
straktni smisao božanske kazne. Uz materijalni momenat
naknade štete crkva na taj način teži da priključi ideolo­
ški motiv iskupljenja i čišćenja (axpiatio),84) i tako učini
od krivičnog prava, izgrađenog na načelima lične osvete,
realnije sredstvo za održavanje društvene discipline, tj.
klasne vladavine. Kao dokaz za ovakvo stanje služi na­
stojanje vizantiskog sveštenstva radi uvođenja smrtne
kazne u kijevskoj Rusiji. Taj isti cilj održavanja discipline
■određuje i karakter kaznene djelatnosti vojskovođa. Voj­
skovođa stvara sud i organizuje suđenje kako pokore­
nim narodima tako i vlastitim ratnicima koji pripremaju
pobunu, izdaju, ili naprosto odriču poslušnost. Poznata
priča o Klodvigu, koji je svojom rukom odrubio glavu
neposlušnom ratniku, pokazuje primitivnost ovakvog su­
đenja u eposi stvaranja germanskih varvarskih država.
U ranijim vremenima se ovaj zadatak održavanja vojne
discipline obavljao putem narodnih skupova. Sa jača­
njem i učvršćenjem vlasti kraljeva, ova je funkcija pri­
rodno prešla na njih, i, razumije se, poistovjetila se sa
zaštitom njihovih vlastitih privilegija. Sto se tiče opšte-
krivičnih prestupa, kraljevi germanskih plemena (isto
onako kao i kneževi kijevske Rusije) prema njima dugo
vremena ispoljavaju samo fiskalni interes.*’’)
Stanje stvari se mijenja zajedno sa razvitkom i učvr­
šćenjem klasnih i staleških ograda. Pojava duhovne i
svjetovne hijerarhije uzdiže na prvo mjesto odbranu

**) Jering ukazuje da riječ supplicium, smrtna kazna, etimo­

loški potiče od umilostivljenje bogova (supplecare — umekšati,
umilostiviti). Vidi »Duh rimskog prava«, I, str. 238, ruski pre-
vod 1875.
•5) Poznato je da je u starorimskom pravu izraz »linč« (ca-
mocjmOprije svega značio lišavanje kneza onih istih sudskih prihoda
koji mu pripadaju. Slično tome, u' knjizi zakona kralja Eriha, na
najstrožiji način su se zabranjivala lična poravnanja oštećenog
i njegove rodbine sa prestupnikom ukoliko se pri tome imalo
u vidu lišavanje kralja od dijela koji mu pripada. Ipak, u tom
istom zborniku zakona okrivljavanje kralja se dopušta samo u
rijetkim slučajevima. Vidi Wilda, Strafrecht der Germanen, 1842,
str. 219.
12*
179
njenih privilegija i borbu sa nižim ugnjetenim klasama
stanovništva. Raspadanje naturalne privrede i time iza­
zvani porast eksploatacije seljaka, razvoj trgovine i or-
ganizovanje staleške države postavljaju pred krivično
pravosuđe druge zadatke. U toj eposi krivično pravosuđe
ne pretstavlja za vlast toliko sredstvo za popunjavanje
prihoda koliko sredstvo nepoštednog i žestokog obračuna
sa »zlim ljudima«, tj. u prvom redu se seljacima koji su
pobjegli ispod nesnosne eksploatacije plemića i plemićke
države, sa pauperizovanim stanovništvom, skitnicama,
prosjacima itd. Glavnu ulogu počinje da igra policiski i
istražni aparat. Kazna postaje sredstvom bilo fizičkog
istrebljenja, bilo zastrašivanja. To je epoha mučenja, tje­
lesnog kažnjavanja i surovih načina kažnjavanja smrću.
Tako se postepeno pripremao onaj složeni amalgam
koji pretstavlja savremeno krivično pravo. U njemu se
lako razlikuju oni istoriski slojevi iz kojih se ono stvo­
rilo. Po suštini stvari, tj. sa čisto sociološkog gledišta,
buržoasko društvo održava svoju klasnu vladavinu pu­
tem svog sistema krivičnog prava i drži u pokornosti
eksploatisane klase. U tom smislu njeni sudovi i njene
privatne »dobrovoljne« organizacije štrajkbrehera teže
ka jednom te istom cilju.
Ako se stvar posmatra sa tog stanovišta, onda je sud
samo dodatak policiskog i istražnog aparata. U samoj
stvari, ako bi se pariški krivični sudovi zatvorili na ne­
koliko mjeseci, od toga bi imali štetu samo uhapšeni
prestupnici. Ali ako bi čuvene pariške policiske brigade
prekinule svoj rad makar i za jedan dan, to bi pretstav-
ljalo katastrofu.
Krivična jurisdikcija buržoaske države jeste organi-
zovani klasni teror, koji se samo po stepenu razlikuje od
tzv. izuzetnih mjera koje se prim jenjuju u vrijeme gra­
đanskog rata. Još je Spenser ukazivao na potpunu ana­
logiju, pa čak i istovjetnost, između odbranbene reak­
cije upravljene protiv napada izvana (rat) i reakcije
upravljene protiv narušitelja unutrašnjeg reda (pravna
ili sudska odbrana).86) Ta okolnost, što se mjere prve
vrste, tj. krivično-kaznene, prim jenjuju prvenstveno pro­

<,<') Spenser — »Principi sociologije«, 1883, str. 659.

180
 tiv deklasiranih elemenata društva, a mjere druge vrste
protiv najaktivnijih boraca nove klase koja teži ka vlasti,
ništa ne mijenja u principijelnoj suštini stvari, isto kao
što je ne mijenja veća ili manja složenost procedure koja
se primjenjuje. Spoznati istoriski smisao kaznene djelat­
nosti klasne države moguće je samo ako se polazi od
njene antagonističke prirode. Tzv. teorija krivičnog prava
koja izvodi principe kaznene politike iz interesa društva
u cjelini, bavi se svjesnim ili nesvjesnim izvrtanjem stvar­
nosti. »Društvo u cjelini« postoji samo u uobrazilji tih
teoretičara. U stvarnosti mi imamo posla sa klasama koje
imaju suprotne interese, interese koji se sukobljavaju.
Svaki istoriski dati sistem kaznene politike nosi na sebi
pečat klasnih interesa one klase koja ga je ostvarila. Feu­
dalac je kažnjavao nepokorne seljake i građane koji su
ustajali protiv njegove vlasti. Ujedinjeni gradovi su vje­
šali ritere razbojnike i razarali njihove zamkove. U Sred­
njem vijeku smatrani su za narušioce zakona oni koji su
htjeli da se bave zanatom ne ulazeći u ceh. Kapitalistička
buržoazija, tek što je uspjela da nastane, proglasila je
zločinom težnju radnika da se ujedine u saveze.
Tako klasni interes udara pečat istoriske konkret­
nosti svakom datom sistemu kaznene politike. Što se spe­
cijalno tiče samih oblika kaznene politike, obično se pod­
vlači onaj veliki progres koji je učinilo buržoasko dru­
štvo od vremena Bekarijusa i Hovarda u smislu pribli­
žavanja zahtjevima humanosti. Ovamo spada ukidanje
mučenja, tjelesnih i ponižavajućih kazni, mučilačkih oblika
smrtne kazne i t. si. Sve to pretstavlja neosporno veliki
progres. Ali ne treba zaboraviti da ukidanje tjelesnih kazni
uopšte nije izvršeno svugdje. U Engleskoj tjelesna kazna ši-
banjem dozvoljena je za maloljetnike do 16 godina po
25 udaraca; za odrasle zbog krađe i pljačkanja sa 150
udaraca. Sidro se primjenjuje u Engleskoj na mornarima.
U Francuskoj se tjelesne kazne primjenjuju kao disci­
plinsko kažnjavanje uhapšenih (upor. Fojnicki — »Učenje
o kazni«, str. 15). U dvjema američkim državama pri­
hvaćen je način unakažavanja prestupnika putem ka­
stracije. Danska je 1905 g. uvela za niz prestupa tje­
lesne kazne štapom i konopcima namazanim smolom.
Sasvim skorašnje svrgavanje Sovjetske Republike u Ma­

181
đarskoj obilježeno je, između ostalog, uvođenjem tjele­
sne kazne za odrasle za cijeli niz prestupa protiv ličnosti
i imovine (vidi Deutsche Strafrechtszeitung, 1920, 11/12).
Interesantno je, sem toga, da su upravo posljednje dece­
nije XIX i prve decenije XX vijeka donijele prim jetnu
tendenciju, u cijelom nizu -buržoaskih zemalja, ka usta­
novljenju zastrašujućih mučilačkih i ponižavajućih kaznu
Humanizam buržoazije ustiipa mjesto surovosti i široj-
prim jeni smrtne kazne.
Ovo Kaucki objašnjava time što je krajem XVIII i
početkom XIX vijeka, do uvođenja opšte vojne obaveze*
buržoazija bila miroljubivo i humano nastrojena, pošto
nije služila u armiji. Teško da bi to mogao da b u d e
glavni uzrok. Na prvom mjestu treba postaviti pretva­
ranje buržoazije u reakcionarnu klasu, strah pred pora­
stom radničkog pokreta i, naposljetku, kolonijalnu poli­
tiku, koja je oduvijek bila škola surovosti.
Samo potpuno iščezavanje klasa daje mogućnost da
se izgradi sistem kaznene politike iz koje će biti isklju­
čen svaki antagonistički element. Međutim, postavlja se još
pitanje da li će u tim uslovima uopšte trebati kazneni
sistem.
Ako je kaznena djelatnost vlasti po svom sadržaju
i karakteru oruđe za odbranu klasne vladavine, onda se
po svojoj formi ona pokazuje kao element pravne nad­
gradnje i ulazi u sistem prava kao jedan od njegovih
dijelova. Ranije smo pokazali da gola borba za opstanak
uzima pravnu formu putem unošenja principa ekviva­
lentnosti. Akt samoodbrane tim putem prestaje da bude
samo akt samoodbrane i postaje forma razmjene, svoje­
vrsna cirkulacija, koja zauzima svoje mjesto pored »nor­
malne« komercijalne cirkulacije. Prestup i kazna postaju
prestupom i kaznom, tj. oni dobijaju svoju pravnu pri­
rodu na bazi pogodbe o otkupljivanju. Ukoliko se ova
forma uspije da sačuva, utoliko se klasna borba vodi u
obliku jurisdikcije. I obrnuto: sam termin »krivično pravo«
gubi svaki smisao ukoliko nestane ovo načelo ekvivalent­
nog odnosa.
Tako krivično pravo ulazi kao sastavni dio u pravnu
nadgradnju, ukoliko ono ovaploćuje u sebi jedno od mno­
gostrukih vidova te osnovne forme kojoj je potčinjeno*

182
 savremeno društvo, — forme ekvivalentne razmjene sa
svim posljedicama koje iz nje proizlaze. Realizacija toga
odnosa u krivičnom pravu jeste jedna od strana realiza­
cije pravne države kao idealne forme saobraćanja neza­
visnih i jednakih proizvođača robe koji se sukobljavaju
na tržištu. Ali pošto društveni odnosi nisu ograničeni ap­
straktnim odnosima apstraktnih posjednika robe, to je
krivični sud ne samo ovaploćenje apstraktne forme prava
nego i oruđe neposredne klasne borbe. No,' ukoliko ova
borba postaje oštrija i napetija, utoliko težim postaje
ostvarenje vladavine klase u formi prava. U tom slučaju
mjesto »nepristrasnog« suda sa njegovim garantijama
zauzima organizacija neposrednog klasnog suđenja, koja
se u svojim akcijama rukovodi jedino razlozima političke
cjelishodnosti.
Uzimajući u obzir prirodu buržoaskog društva kao
društva posjednika robe, morali bismo a priori pretpo­
staviti da je njegovo krivično pravo u najvišem smislu
pravno, u onom smislu koji smo ranije utvrdili. Među­
tim, mi kao da ovdje nailazimo odjedanput na nekoliko
teškoća. Prva teškoća se ogleda u tome što savremeno
krivično pravo uopšte ne polazi u prvom redu od štete
koju je oštećeni pretrpio, nego od narušavanja normi koje
je država Utvrdila. Pošto oštećeni sa svojim zahtjevom
odlazi u pozadinu, to se postavlja pitanje u čemu je ovdje
forma ekvivalenta.
Međutim, najprije, bilo kako da se oštećeni ovdje
pomjera u zadnji plan, on ipak ne iščezava, nego produ­
žuje da sačinjava osnovu krivično-pravnog čina koji se
odigrava. Apstrakcija narušenog javnog interesa oslanja
se na posve realnu figuru oštećenika koji učestvuje u
procesu lično ili preko pretstavnika i daje tome procesu
životni smisao.87) Ali čak i u onom slučaju kada kon­
kretno oštećeni stvarno ne postoji, kada »vapije« samo
zakon, ova apstrakcija dobij a svoje realno ovaploćenje u
licu javnog tužioca. To razdvajanje u kome ta ista dr­
žavna vlast istupa i u ulozi stranke (tužilac) i u ulozi
sudi je, pokazuje da se krivični proces, kao pravna forma,*
*:) Zadovoljenje oštećenog se smatra i sada momentom jed­
nog od ciljeva kažnjavanja. Upor. F. v. Listzt — »Lehrbuch d.
deut. Strafrechts«, 1905, § 15.

183
ne može odvojiti od figure oštećenog koji zahtijeva »nak­
nadu« i koji se, prema tome, ne može odvojiti od op-
štije forme pogodbe. Tužilac, kao što i treba da čini
»stranka«, traži »visoku cijenu«, tj. strogu kaznu. Pre­
stupnik moli za blagost — »popust u cijeni«, sud odlu­
čuje »po pravici«. Odbacite potpuno ovu formu pogodbe
pa ćete lišiti krivični proces njegove »juridičke duše«.
Zamislite za moment da je sud stvarno zauzet samo ra­
spravljanjem o tome kojim putem da se. izmijene uslovi
života da tog lica da bi se uticalo na njega u smislu po­
pravljanja, ili da bi se od njega obezbijedilo društvo,
onda će i sami smisao termina »kazna« najednom da
iščezne. To ne znači da je ova krivično-sudska i kaznena
procedura potpuno lišena ranije ukazanih prostih i shvat­
ljivih elemenata. Mi hoćemo samo da pokažemo da u
njoj, u toj proceduri, ima osobenosti koje se ne odlikuju
jasnim i prostim razlozima socijalnog cilja, nego pret-
stavljaju iracionalni, mistifikovani i apsurdni moment kao
i to da je baš ovaj moment specifično pravni.
Dalja teškoća izgleda da se sastoji u sljedećem. Ar­
haično krivično pravo poznavalo je samo pojam štete.
Odgovornost i krivica koji zauzimaju tako vidno mjesto
u savremenom krivičnom pravu na onom stepenu raz­
vitka uopšte nisu postojali. Umišljaj, nehat i slučajno či­
njenje su ocjenjivani po svojim posljedicama. Običaji sa-
liskih Franaka i savremenih Osetinaca u tom pogledu
stoje na istom stepenu razvitka. Tako kod ovih posljed­
njih nije pravljena nikakva razlika između smrti od
udara kamom i smrti koja je nastupila od kamena koji
se skotrljao sa brijega zakačen nogom nečijeg vola.ss)
Iz ovoga, kao što vidimo, nikako ne proizlazi da je
starom pravu bio sam po sebi tuđ pojam odgovornosti.
Ona se samo određivala drugim metodom. U savremenom
krivičnom pravu, u vezi sa korjenitim individualizmom 8
8") Ako iz stada ovaca i rogate marve ili iz ergele konja —
kaže se u opisu osetinskih običaja — jedna od životinja otisne ka­
men sa brijega i ovaj kamen povrijedi prolaznika ili ga ubije,
onda rođaci povrijeđenog ili ubijenog gone vlasnika stoke krv­
nom osvetom kao za umišljeno ubistvo ili traže od njega plaćanje
krvi. Upor. M. Kovaljevski, »Savremeni običaj i stari zakon«.
II, str. 105).

184
 buržoaskog društva, mi imamo pojam strogo lične odgo­
vornosti. Nasuprot tome staro pravo je bilo proniknuto
načelom kolektivne odgovornosti: djeca su kažnjavana za
roditeljske grijehe, rod je odgovarao za svakog svog
člana. Buržoasko društvo rastače sve ranije primitivne i
organske veze među individuama. Ono proglašava načelo:
svako sam za sebe, pa ga sprovodi krajnje dosljedno u
svim oblastima, medu kojima i u krivičnom pravu. Sa-
vremeno krivično pravo je unijelo dalje u pojam odgo­
vornosti psihološki moment i samim time mu je dalo
veću gipkost. Ono ga je raščlanilo po stepenima: odgo­
vornost za posljedicu koja se predviđa (umišljaj) i odgo­
vornost za posljedicu koja se ne predviđa, ali koju je
bilo moguće predvidjeti (nehat). Naposljetku, ono je kon-
struisalo pojam neuračunljivosti tj. potpunog neposto­
janja odgovornosti. Unošenje psihološkog momenta u po­
jam odgovornosti značilo je, razumije se, racionalizaciju
borbe sa prestupima. Samo na osnovu razlikovanja ura-
čunljivih i neuračunljivih akata bilo je moguće konstru-
isati teoriju posebnog i opšteg odvraćanja. Ipak, ukoliko
se odnos između prestupnika i kaznene vlasti izgrađivao
kao pravni odnos i odvijao se u formi sudskog procesa,
ovaj novi moment uopšte ne isključuje princip ekviva­
lentne naknade, nego, naprotiv, stvara novu bazu za njenu
primjenu. Šta bi ovo raščlanjavanje moglo da znači ako
ne preciziranje uslova buduće sudske nagodbe! Gradacija
odgovornosti je baza za gradaciju kazne. To je novi, ta­
koreći idealni, ili psihološki moment, koji se priključuje
materijalnom momentu štete i objektivnom momentu či­
njenja, da bi u skladu sa tim dao osnovu za određivanje
proporcije kazne. Ako se djeluje sa punim umišljajem,
onda je odgovornost najteža. Dakle, pri sličnim ili jed­
nakim uslovima kazna je teža. Ako se djeluje sa potpunim
nehatom, onda je odgovornost lakša, — caeteris paribus
kazna se umanjuje. Najzad, odgovornost ne postoji (pre­
stupnik je neuračunljiv) i kazna otpada. Postavimo mje­
sto kazne Behandlung (ruski cnocoö B03fleMCTBna — način
postupanja, prev.), tj. pravno neutralni medicinsko-peda-
goški pojam, i mi ćemo doći do posve drugog rezultata,
jer nas prije svega neće interesovati srazmjer, nego sa-
glasnost onih mjera koje se primjenjuju sa ciljevima koji

185
se pri tome postavljaju, tj. ciljevima odbrane društva, po­
stupanja sa prestupnikom itd. I sa te tačke gledišta odnos
može da se pokaže upravo obrnuto. Naime, u slučaju uma­
njene odgovornosti mogu se pokazati kao neophodne naj­
intenzivnije i trajne mjere pritiska.
Ideja odgovornosti je nužna ako kazna istupa kao
sredstvo obračuna. Prestupnik odgovara svojom slobodom
za prestup i odgovara onolikim dijelom svoje slobode koji
je srazmjeran težini onoga što je počinio. Ova ideja odgo­
vornosti nije uopšte nužna tamo gdje je kazna lišena
karaktera ekvivalentnosti. Ali tamo gdje od toga načela
nije ostalo ni traga, tamo kazna prestaje biti kaznom u
pravnom smislu riječi.
Pravni pojam vinosti nije naučan pošto on direkt­
nim putem vodi protivrječjima indeterminizma. Sa sta­
novišta vezivanja uzroka koji izazivaju ovaj ili onaj do­
gađaj nema ni najmanjeg osnova za davanje prvenstva
jednoj karici pred drugom. Akti psihički nenormalnog
(neuračunljivog) čovjeka isto tako su uslovljeni nizom
uzroka tj. nasljeđem, uslovima života, sredine itd., kao
i akti potpuno normalnog (odgovornog) čovjeka. Intere­
santno je prim ijetiti da kazna koja se prim jenjuje kao
psihološka mjera (tj. izvan juridičke ideje ekvivalenta)
uopšte nije povezana sa pretstavama o uračunljivosti, slo­
bodi izbora itd. i nema potrebe za tim pretstavama. Cje-
lishodnost kazno u pedagogiji (mi ovdje, razumije se,
govorimo o cjelishodnosti u najopštijem smislu, nezavisno
od izbora formi, blagosti, surovosti kazne itd.) određuje
se isključivo postojanjem dovoljno razvijene sposobnosti
razumijevanja veze između svog postupka i njegovih ne­
prijatnih posljedica, kao i time što bi se ova veza imala
na umu. Uračunljiva u tom smislu, tj. ona koja pojača­
vaju uticaj u određenom pravcu, jesu i takva lica koja
krivični zakon smatra neodgovornim za njihov postupak,
a to su, počevši od vrlo malog uzrasta, psihički nenor­
malna djeca.89)
8e) Poznati psihijatar Krepelin ukazuje da se »pedagoški rad
medu duševno bolesnim, kako se on sada faktički i sa velikim
uspjehom vodi, ne bi, razumljivo, mogao zamisliti ako bi svi,
za krivični zakon neprikosnoveni, duševni bolesnici bili stvarno
lišeni slobode samoopredjeljenja u tom smislu kako to shvata

186
 Kazna u odnosu na vinost pretstavlja principijelno
istu onu formu koju pretstavlja i naknada prema šteti.
Ovdje je, prije svega karakterističan brojčani matematički
izraz za »težinu« presude: količina dana, mjeseci itd. li­
šenja slobode, ova ili ona suma novčane globe, lišen je
ovih ili onih prava. Lišenje slobode na određeni, unapri­
jed izrečeni u sudskoj presudi, rok, jeste ona specifična
forma u kojoj savremeno buržoasko-kapitalističko kri­
vično pravo ostvaruje načelo ekvivalentne naknade. Ovaj
način je nesvjesno, ali duboko povezan za pretstavom o
apstraktnom čovjeku i apstraktnom ljudskom radu koji
je vremenski izmjerljiv. Nije slučajno što se ova forma
učvrstila i počela da izgleda kao nešto prirodno, što se
samo po sebi razumije, baš u XIX vijeku, tj. onda kada
je buržoasko društvo u potpunosti razvilo i učvrstilo sve
svoje osobenosti. Naravno, kazamati i tamnice su posto­
jali i u starim vremenima i u Srednjem vijeku uporedo
sa sredstvima fizičkog nasilja. Ali u njima su ljude držali,
prije svega, ili do njihove smrti ili do uplate otkupa.
Da bi se pojavila ideja o mogućnosti isplate za pre­
stup unaprijed određenim dijelom apstraktne slobode,
bilo je nužno da sve konkretne forme društvenog bogat­
stva budu svedene na najprostiju i apstraktnu formu
ljudskog rada koja se mjeri vremenom. Mi ovdje nesum­
njivo naziremo još jedan slučaj koji potvrđuje uzajamnu
zavisnost različitih strana kulture. Industriski kapitali­
zam, deklaracija o pravima čovjeka i građanina, Rikar-
dova politička ekonomija i sistem oročenog tamnovanja,
jesu pojave jedne te iste istoriske epohe. Ali dok ekviva­
lentnost kazne u njenoj gruboj, opipljivo-materijalnoj
formi, kao pričinjavanje štete ili traženje novčane nak­
nade, i to baš zahvaljujući toj grubosti, čuva prost i sva­
kome dostupni smisao — ona, u njenoj apstraktnoj formi
lišenja slobode na određeni rok, gubi ovaj smisao, mada
zakonodavac«. Kraepelin, Die Abschaffung des Strafmasses, 1830,
str. 13.
Samo se po sebi razumije što se ovaj autor ograđuje tako da
ga ne bi shvatili kao da on predlaže utvrđivanje krivično-pravne
odgovornosti za luđake. Ipak ovi razlozi dovoljno jasno pokazuju
da se krivično pravo ne koristi pojmom uračunljivosti kao uslo-
vom kažnjavanja u onom jedino jasnom smislu u kakvom ga
utvrđuje naučna psihologija i pedagogija.

187
mi, kao i prije, produžavamo da govorimo o mjeri kažnja­
vanja koja je srazmjerna težini počinjenog djela.
Zato je potpuno prirodna težnja mnogih teoretičara
krivičnog prava, a prvenstveno onih koji se smatraju
naprednim, da potpuno otstrane ovaj moment ekviva­
lentnosti, koji je očigledno postao apsurdan, i da usret-
srede pažnju na razumne ciljeve kažnjavanja. Greška,
ovih progresivnih kriminalista se sastoji u tome što oni,
kritikujući tzv. apsolutne teorije kazne, smatraju da su
tobože pred njim neistiniti pogledi, misaone zablude, koje
se mogu raspršiti jednom teoriskom kritikom. U samoj
stvari apsurdna forma ekvivalentnosti ne proizlazi iz za­
bluda pojedinih kriminalista, nego iz materijalnih odnosa
društva koje proizvodi robu, odnosa iz kojih,,se ona i
napaja. Protivrječnost između razumnog cilja zaštite dru­
štva ili prevaspitavanja prestupnika i načela ekvivalentne
naknade ne postoji u knjigama i teorijama, nego u sa­
mome životu, u sudskoj praksi u samom društvenom
poretku. Na isti način ne postoji ni u teoriji ni u knji­
gama, nego u samoj društvenoj praksi, protivrječnost
između činjenice radne povezanosti ljudi kao takve i ap­
surdne forme kojom se ta činjenica izražava u vrijed­
nosti robe. Dovoljno je, radi dokaza svega ovoga, da se
zadržimo na nekim momentima. Ako bi se stvarno u dru­
štvenom životu kazna posmatrala isključivo sa gledišta
cilja, onda bi najjači interes trebalo da pobudi samo
ostvarenje kazne i, što je glavno, njen rezultat. Među­
tim, ko bi negirao da je za ogromnu većinu težište krivič­
nog procesa sudska dvorana i moment izricanja presude?
Interes koji se ispoljava za ove ili one trajne načine
utican ja na prestupnika potpuno je ništavan u poređenju
sa onim interesom koji izaziva efektni moment izricanja
presude i određivanja »kaznenih mjera«. Pitanje reforme
tamnica živo uzbuđuje samo neveliki broj specijalista.
Za šire krugove u centru pažnje stoji saglasnost presude
sa težinom počinjenog djela. Ako je, po opštem mišljenju,
ekvivalent uspješno određen od suda, onda kao da se na
tome sve svršava, a dalja sudbina prestupnika malo koga
interesuje.
»Učenje o izvršenju presude — žali se Krohne, jedan
od istaknutih specijalista u datoj oblasti, — jeste bolno

188
 mjesto nauke krivičnog prava«, tj., drugim riječima, ono
je relativno zapušteno. »A, međutim, — produžava on —
ako vi imate najbolje zakone, najbolje sudove i najbolje
presude, a činovnici koji izvršavaju ove presude ništa ne
valjaju, onda vi možete mirno baciti u sanduk za đubre
i spaliti vaše presude«.90)
Međutim, vladavina načela ekvivalentne naknade se
ne otkriva samo u tom skretanju pažnje društvu. Ona
se manifestuje i u sudskoj praksi sa jednakom oštrinom.
I ^tvarno, kakvom drugom razlogu služe te presude koje
navodi Ašafenburg u svojoj knjizi »Zločin i borba sa
njim«. Evo samo dva primjera iz duge serije: recidivist
koji je osuđen 22 puta zbog falsifikata, krađe, prevare
itd. osuđuje se 23-ći put na 24 dana tamnice zbog vrije­
đanja činovnika. Drugi, koji je proveo ukupno 13 godina
u tamnici i robijašnici (Zuchthaus) i bio suđen 16 puta
za krađu, prevaru itd., osuđuje se 17-ti put za krađu na
4 mjeseca tamnice.91) U ovim slučajevima se ne može
govoriti ni o odbranbenoj ni o popravnoj funkciji kazne.
Ovdje triumfuje formalni princip ekvivalentnosti: za
jednaku krivicu jednaka mjera kazne.9-) I stvarno, šta
drugo može da učini sud. On se ne može nadati da će
popraviti okorjelog recidivistu sa tri nedjelje zatvora,
ali on ne može takođe ni da izoluje na čitav život dati
subjekt zbog proste uvrede činovnika. Njemu ne ostaje
ništa drugo nego da prestupniku obračunava dug u sit­
noj moneti (toliko i toliko nedjelja lišenja slobode) za
sitni prestup. Uostalom, buržoasko pravosuđe se mnogo
brine da bi se pogodba sa prestupnikom konstituisala po
svim pravilima vještine, tj. da bi se svako mogao uvjeriti
i provjeriti da je obračun izvršen pravedno (javnost su­
đenja) da bi se prestupnik mogao pocjenjkati (kontradik­
tornost procesa) da bi se uz to mogao koristiti uslugama
provjerenog sudskog poslovnog čovjeka (advokata, prev.)
(dopuštenost odbrane) itd. Jednom riječju, država po­
,0) Citirano po Aschaffenburg — »Das Verbrechen und seine
Bekämpfung«, 1905 g., str. 200.
") Aschaffenburg, cit. djelo, str. 205 i 206.
•') Ova besmislica nije ništa drugo nego trijumf pravne
ideje, pošto je pravo primjena jednakog mjerila i ne sadrži u
sebi ništa više.

18»
stavlja svoj odnos prema prestupniku u okvire savjesne
komercijalne cirkulacije, u čemu se i sastoje tzv. krivično-
procesualne garantije.
Prestupnik treba unaprijed da zna na šta se može
osloniti i šta mu je dopušteno: nullum crimen, nulla po­
ena sine lege (nema krivice niti kazne ako ona nije pro­
pisana u zakonu, prev.). Šta to znači? Zahtijeva li se da
svaki potencijalni prestupnik bude tačno obaviješten o
onim metodima popravljanja koji će se na njemu prim je­
njivati? Ne, stvar je mnogo grublja i prostija: on treba
da zna onu količinu slobode koju će on isplatiti kao re­
zultat sudske pogodbe. On treba da zna unaprijed one
uslove pod kojima se od njega zahtijeva plaćanje. U tome
se i sastoji smisao krivičnih propisa i krivično-procesual-
nih kodeksa.
Ne može se stvar zamišljati tako kao da je u krivič­
nom pravu u početku vladala lažna teorija odmazde, a
da je zatim ponovo trijumfovalo pravilno gledište soci­
jalne zaštite. Ne može se smatrati da je razvoj ideja išao
samo u jednom pravcu. U samoj pak stvari, i prije i po­
slije pojave sociološkog i antropološkog pravca u krimi-
nalistici kaznena politika je sadržavala u sebi element
socijalne, tačnije — klasne zaštite. Međutim, ona je upo-
redo sa tim sadržavala i sadrži takve elemente koji ne
proizlaze iz tog tehničkog cilja i stoga ne dozvoljavaju
samoj kaznenoj proceduri da se izrazi u cjelini i bez
ostatka u razumnoj i nemistifikovanoj formi socijalno-
tehničkih pravila. Ovi elementi, čije porijeklo ne treba
tražiti u samoj kaznenoj politici kao takvoj, nego znatno
dublje, daju realnost jurističkim apstrakcijama prestupa
i kazne osiguravaju im, u okvirima buržoaskog društva,
puno praktično značenje, bez obzira na sve napore teo-
riske kritike.
Jedan od istaknutih kritičara sociološke škole, Van
Hamel, izjavio je, kao što je poznato, na Hamburškom
kongresu kriminalista 1905 g. da su za sa vremenu krimi-
nalistiku glavna prepreka tri pojma: vinost, prestup i
kazna. »Kada se od njih oslobodimo, — dodao je on —
sve će biti bolje«. Na ovo se može odgovoriti da se forme
buržoaske svijesti ne uklanjaju samo jednom idejnom
kritikom, pošto one čine jedinstvenu cjelinu sa onim ma-

190
 lerijalnim odnosima koje i odražavaju. Prevazilaženje ovih
odnosa u praksi, tj. revolucionarna borba proletarijata i
ostvarenje socijalizma, jeste jedini put da se rasprše ove
fatamorgane koje su postale stvarnošću.
Nije dovoljno proglasiti pojam vinosti i krivice za
predrasude, da bi se odjednom u praksi moglo preći na
onakvu kaznenu politiku koja bi učinila ove pojmove
stvarno nepotrebnim. Sve dotle dok forma robe i forma
prava koja iz nje proističe produžava da daje društvu svoj
pečat, dotle će u sudskoj praksi sačuvati svoju snagu i
svoje realno značenje u suštini apsurdna (sa nejurističkog
gledišta) ideja prema kojoj se težina svakog prestupa
može da odmjerava po nekakvoj mjeri i izražava u mje­
secima ili godinama zatvora.
Naravno, moguće je ovu ideju i neisticati u takvoj
napadno gruboj formulaciji. Ali, to nipošto ne znači da
se mi samim time konačno oslobađamo od njenog uticaja
u praksi. Promjena terminologije ne mijenja suštinu
stvari. Narodni komesarijat pravosuđa je još 1919 godine
objavio rukovodna načela o krivičnom pravq u kojima je
odbacio princip vinosti kao razlog za kažnjavanje, a samo
kažnjavanje nije protumačio kao odmazdu za krivicu,
nego isključivo kao odbranbenu mjeru. Krivični kodeks
RSFSR od 1922 g. na isti način ne sadrži pojam vinosti.
Najzad, »Osnovna načela krivičnog zakonodavstva Sa­
veza«, prihvaćena od CIK SSSR, potpuno kidaju sa sa­
mim terminom »kazna«, zamjenjujući ga terminom
»mjere socijalne zaštite sudsko-popravnog karaktera«.
Takva izmjena terminologije ima, besumnje, odre­
đeno deklarativno značenje. Ipak, pitanje se suštinski ne
rješava deklaracijama. Pretvoriti kaznu iz odmazde i nak­
nade u cjelishodnu mjeru zaštite društva i popravljanje
date socijalnoopasne ličnosti, znači riješiti ogromni orga­
nizacioni zadatak, koji ne samo što leži izvan čisto sud­
ske djelatnosti, nego, u suštini, u slučaju njegovog uspje­
šnog ispunjenja, čini izlišnim sudske procese i sudske
presude, jer, kada ovaj zadatak bude u cijelosti riješen,
radnopopravne mjere će prestati da budu prosta »pravna
posljedica« sudske presude u kojoj je fiksiran ovaj ili
onaj element prestupa, te će postati potpuno samostalnom
društvenom funkcijom medicinsko-pedagoške vrste. Nema

191
 nikakve sumnje da naš razvitak ide i da će ići dalje tim
putem. Sve dotle dok, govoreći o mjerama socijalne za­
štite, udaramo akcent na riječ »sudske«; dok ostaju forme
sudskog procesa i materijalnog krivičnog kodeksa, sve će
dotle izmjena terminologije u znatnoj mjeri biti čisto
teoriska reforma. Ovo, razumije se, nije moglo da umakne
pažnji jurista koji su pisali povodom našeg krivičnog
kodeksa. Navešću samo nekoliko odjeka.
N. N. Poljanski (Krivični kodeks RSFSR i njemački
projekt krivičnih propisa »Pravo i Život«, 1922, knj. 3)
smatra da se u posebnom dijelu krivičnog kodeksa »ne­
giranje vinosti pokazalo čisto vještačkim« i da je »pitanje
o vinosti i stepenu vinosti, svakodnevno pitanje u praksi
naših sudova«. M. M. Isajev (Krivični kodeks, 1 juna 1922,
»Sovjetsko pravo«, 1922 g., knj. 2) isto tako primjećuje
da je pojam vinosti »poznat kodeksu od 1922 g., jer on
razlikuje umišljaj i nehat, suprotstavljajući ih casus-u.
razlikuje kaznu od mjera socijalne zaštite u užem smislu
(upor. takođe Trahtjerov, »Formula neuračunljivosti u
krivičnom kodeksu USSR«, »Vjesnik sovjetske pravde<,
organa N. K. pravosuđa USSR, br. 5 1923 g.).
Stvar se, naravno, sastoji u tome, što krivični kodeks
sam po sebi, kao i ona sudska procedura za koju je on
stvoren jesu skroz prožeti jurističkim načelom ekviva­
lentnosti naknade. Ustvari, šta pretstavlja opšti dio sva­
kog krivičnog zakonika (među kojima i našeg) s njegovim
pojmovima pomaganja, saučesništva, napada, pripremanja
itd., ako ne način razgraničenja umišljaja i nehata, ako
ne razgraničenje stepena vinosti? Kakvog smisla ima po­
jam neuračunljivosti ako ne postoji pojam vinosti? Na­
posljetku, čemu je potreban sav posebni dio zakonika
ako se samo radi o mjerama socijalne (klasne) zaštite?
U samoj stvari dosljedno sprovođenje principa od­
brane društva ne bi zahtijevalo fiksiranje pojedinih ele­
menata krivičnog djela (sa čim je logički povezana mjera
kažnjavanja, određena zakonom ili od strane suda), nego
tačnog opisivanja simptoma koji karakterišu društveno
opasno stanje i razrade onih metoda koje treba u svakom
datom slučaju primijeniti zbog osiguranja društva. Stvar
nije samo u tome, kako neki misle, što je mjera socijalne
zaštite povezana sa subjektivnim momentima (oblik i

192
 stepen socijalne opasnosti), a da se kazna oslanja na
objektivni momenat, tj. na konkretno krivično djelo koje
je utvrđeno u posebnom dijelu zakonika."') Stvar je u
karakteru ove veze. Kazni je zato teško da se otrgne od
objektivne baze što ne može da zbaci sa sebe formu ekvi­
valenta a da se time ne liši svog osnovnog obilježja. Me­
đutim, samo konkretni element krivičnog djela daje neku
sličnost izmjerljivoj veličini i prema tome neku sličnost
ekvivalentu. Čovjek se može primorati da ispašta za zlo­
čin, ali je besmisleno primorati ga da plaća za ono što je
društvo priznalo njega, kao određenog subjekta, opasnim.
Stoga kazna pretpostavlja tačno fiksirane elemente kri­
vičnog djela. Mjera socijalne zaštite u njemu uopšte nije
potrebna. Prinuda na plaćanje jeste juridička prinuda,
uperena na subjekt, stavljena u formalne okvire procesa,
presude i njenog izvršenja. Prinuda kao mjera zaštite
jeste akt čiste cjelishodnosti i, kao takva, može da se
reguliše tehničkim pravilima. Ova pravila mogu da budu
manje ili više složena, zavisno od toga da li se kao cilj
postavlja mehaničko uklanjanje opasnog člana društva,
ili pak njegovo popravljanje. No, u svakom slučaju, u
njima se izražava prosto i jasno cilj koji sebi postavlja
društvo. Nasuprot tome u pravnim normama koje odre­
đuju kaznu za izvjesne prestupe ovaj socijalni cilj se po ­
javljuje u zamaskiranoj formi. Lice koje se podvrgava
pritisku stavlja se u položaj dužnika koji uplaćuje dug.
»Egzekucija« ne znači uzalud jednako i prinudno ispu­
njenje privatno-pravne obaveze i disciplinsku kaznu. To
se izražava terminom »izdržati kaznu«. Prestupnik koji
je izdržao kaznu vraća se na polazni položaj, tj. na odvo­
jeno življenje u društvu; on se vraća »slobodi« obavezi-
vanja i vršenja delikata.
Krivično pravo je, isto kao i pravo uopšte, forma
saobraćanja egoističkih izolovanih subjekata, nosilaca au-
tonomnog privatnog interesa ili idealnih vlasnika. Ozbilj­
niji buržoaski kriminalisti jasno osjećaju ovu vezu kri­
vičnog prava sa formom prava uopšte, tj. sa osnovnim
uslovima izvan kojih se ne da zamisliti društvo proizvo­
đača robe. Zato na primjedbe krajnjih pretstavnika socio-
” ) Vidi Pjontkovski — »Mjere socijalne zaštite i krivični
kodeks« (»Sovjetsko Pravo«, br. 3 (6), 1923 g.).
13 — J. B. Pašukanis: Opšta teo rija p rava i marksizam
193
loške i antropološke škole da se stavi u arhivu pojam pre­
stupa i vinosti i da se općenito okonča sa jurističkoni raz­
radom krivičnog prava, oni sa razlogom pitaju: a šta će
u tom slučaju biti sa načelom građanske slobode, sa ga-
rantijam a zakonitosti procedure, sa principom nullum cri­
men sine lege itd.?
Upravo na tu poziciju se stavlja Čubinski u polemici
sa Ferijem, Doradom i drugim (M. Čubinski. Kurs krimi­
nalne politike. 1909, str. 20 i dalje). Evo jednog karak­
terističnog mjesta: »Odajući mu (Doradu) priznanje za
preveliku vjeru u bezgraničnu moć nauke, mi ipak više
volimo ostati na čvrstoj osnovi, tj. uzimati u obzir isto-
risko iskustvo i realne činjenice stvarnosti. Tada ćemo
m orati da priznamo da nije poželjna »prosvijećena i racio­
nalna« samovolja (pa i garantija da će ona biti baš ta­
kva!), nego čvrsti pravni poredak sa čijim opstankom
ostaje i neophodnost pravnog proučavanja«.
Pojmovi prestupa i kazne, kako je to jasno iz svega
što je ranije rečeno, jesu najnužnije odredbe pravne
forme, od kojih ćemo se moći da oslobodimo samo onda
kada otpočne odumiranje pravne nadgradnje uopšte. I
ukoliko mi na djelu, a ne samo u deklaracijama, počnemo
da iživljavamo ove pojmove i da se bez njih ophodimo —
to će biti najpouzdaniji simptom da se pred nama, najzad,
razmiču uski horizonti buržoaskog prava.

194
 SADRŽAJ
Strana
Napomena p r e v o d io c a ......................................................................5
Teorija J. B. Pašukanisa i neki problemi marksističke teorije
p r a v a ................................................................................................7
I. Uvodne p r im j e d b e ......................................... 7
II. Gdje počiva suština marksističke teorije prava 12
III. Pašukanisova kritika građansko-pravne teorije 25
IV. Kritičari Pašukanisove teorije 35
V. Z ak lju čak ............................ 47
Predgovor njemačkom izdanju 51
Predgovor trećem izdanju .5 3
Predgovor drugom izdanju. . . . .5 4
Uvod — Zadaci opšte teorije prava..................................................63
Glava I — Metodi konstrukcije konkretnog u apstraktnim
n a u k a m a ........................................................................................79
Glava II — Ideologija i pravo . 86
Glava III — Odnos i norma . . . . . . 97
Glava IV — Roba i subjekt . . . . . . . 120
Glava V — Pravo i država . . . . . . 143
Glava VI — Pravo i m oral......................... - 159
Glava VII — Pravo i povreda prava......................... 173

13*
195