tæng qu¸t HãA vμ t−¬ng tù HãA

qua lêi gi¶i mét sè bμi to¸n

NguyÔn Duy Th¸i S¬n

Tãm t¾t Trong bμi viÕt nμy, chóng ta xÐt mét sè bμi to¸n tæ hîp th−êng cã t¹i c¸c kú thi Olympic To¸n häc.
Trong qu¸ tr×nh t×m tßi lêi gi¶i, chóng ta sÏ lu«n quan t©m ®Õn hai c©u hái: 1. Víi lêi gi¶i ®ã, ®©u lμ bμi to¸n tæng
qu¸t? 2. Cã thÓ ®Æt ra nh÷ng bμi to¸n t−¬ng tù nμo (vμ ph¶i thay ®æi ph−¬ng ph¸p ra sao ®Ó gi¶i ®−îc c¸c bμi to¸n
t−¬ng tù ®ã)?

1 Giíi thiÖu
Bμi viÕt nμy ®−îc trÝch tõ néi dung cña c¸c chuyªn ®Ò mμ t«i ®· dïng ®Ó gi¶ng d¹y cho §éi
tuyÓn dù thi Olympic To¸n quèc tÕ n¨m 2009 cña ViÖt Nam vμ cho ba khãa häc sinh giái khèi
11 chuyªn To¸n võa qua ë tr−êng THPT chuyªn Lª Quý §«n thμnh phè §μ N½ng, víi môc tiªu
lμ rÌn luyÖn häc sinh thãi quen tæng qu¸t vμ t−¬ng tù, nh÷ng thao t¸c rÊt cÇn thiÕt trong c«ng
t¸c nghiªn cøu. Mét sè lêi gi¶i “tù nhiªn” tõ c¸c häc sinh cña t«i qua c¸c niªn khãa kh¸c nhau
ë tr−êng THPT chuyªn Lª Quý §«n thμnh phè §μ N½ng (NguyÔn Bïi H÷u NghÜa - n¨m häc
2008, Lª H÷u Ph−íc - n¨m häc 2011) còng ®· ®−îc “cËp nhËt” trong bμi viÕt nμy.

2 Tæng qu¸t hãa mét bμi to¸n trªn c¸c l−íi vu«ng
H×nh häc tæ hîp lμ mét chñ ®Ò rÊt hay ®−îc quan t©m t¹i c¸c kú thi V« ®Þch To¸n c¸c n−íc
còng nh− t¹i c¸c kú thi V« ®Þch To¸n quèc tÕ. Sau ®©y lμ mét kiÓu to¸n kh¸ phæ biÕn liªn quan
®Õn c¸c l−íi vu«ng:

Bμi to¸n 1 (V« ®Þch To¸n Belarus 1999). Cã mét nÒn ®Êt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 7x7 ®−îc
chia thμnh 49 « vu«ng ®¬n vÞ, vμ cã ba lo¹i g¹ch l¸t nÒn:
- lo¹i 1: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 1x1,
- lo¹i 2: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh ch÷ nhËt víi kÝch th−íc 3x1,
- lo¹i 3: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng, phñ võa ba « vu«ng ®¬n vÞ (xem h×nh vÏ).
Gi¶ sö Jerry cã mét viªn g¹ch lo¹i 3 vμ v« sè viªn g¹ch lo¹i 2, trong khi Tom chØ cã mét viªn
g¹ch lo¹i 1.
(i) Chøng minh r»ng Tom cã thÓ l¸t viªn g¹ch cña m×nh lªn mét « vu«ng ®¬n vÞ nμo ®ã
trªn nÒn ®Êt ®Ó Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt (tøc lμ c¸c viªn g¹ch kh«ng hÒ chêm lªn nhau hay
chêm ra ngoμi nÒn ®Êt) toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ Jerry cã.

Lo¹i 1:

Lo¹i 2:

Lo¹i 3:

C¸c lo¹i g¹ch (mμu g¹ch NÒn ®Êt

kh«ng cè ®Þnh)
 (ii) Gi¶ sö Jerry cã thªm mét viªn g¹ch lo¹i 3 n÷a. Chøng minh r»ng dï Tom l¸t viªn g¹ch
cña m×nh ë ®©u trªn nÒn ®Êt (miÔn sao viªn g¹ch ®ã phñ ®óng mét « vu«ng ®¬n vÞ) th× Jerry
còng cã thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ lÇn nμy h¾n cã.

Lêi gi¶i. (i) Tom chØ cÇn l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng ®¬n vÞ ®−îc ®¸nh dÊu x nh− trong
h×nh vÏ d−íi ®©y th× Jerry sÏ kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ
Jerry cã.
ThËt vËy, h·y ®iÒn sè vμo c¸c « vu«ng ®¬n vÞ cßn l¹i cña nÒn ®Êt
theo c¸ch nh− h×nh vÏ ®· chØ ra: cã 17 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0, 0 1 2 0 1 2 0
15 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 1 vμ 16 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2. Gi¶ 1 2 0 1 2 0 1
sö Jerry l¸t khÝt ®−îc toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch 2 0 1 2 0 1 2
mμ h¾n cã. Khi ®ã, mçi viªn g¹ch lo¹i 2 cña h¾n cÇn phñ ®óng ba 0 1 2 0 1 2 0
« vu«ng ®¬n vÞ liªn tiÕp nhau trªn mét hμng hoÆc trªn mét cét, 1 2 0 x 2 0 1
nghÜa lμ phñ mét « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0, mét « vu«ng ®¬n vÞ 2 0 1 2 0 1 2
chøa sè 1 vμ mét « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2; v× thÕ, viªn g¹ch lo¹i 3 0 1 2 0 1 2 0
cña Jerry ph¶i phñ hai « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0 vμ mét « vu«ng
®¬n vÞ chøa sè 2.
Tr−íc hÕt, tõ ®ã ta suy ra: Jerry kh«ng thÓ l¸t viªn g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng nμy theo
vÞ trÝ cña c¸c “ch÷” , , hay . ThËt vËy, kiÓm tra trùc tiÕp, ta thÊy: ë vÞ trÝ  hay , viªn g¹ch sÏ
phñ ba « vu«ng ®¬n vÞ chøa ba sè kh¸c nhau; cßn ë vÞ trÝ , viªn g¹ch sÏ phñ hai « vu«ng ®¬n
vÞ chøa sè 0 vμ mét « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 1, hoÆc hai « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 1 vμ mét «
vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2, hoÆc hai « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2 vμ mét « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0;
nghÜa lμ, ®Òu kh«ng ®¹t yªu cÇu.
Cuèi cïng, viªn g¹ch ®ã còng kh«ng thÓ cã vÞ trÝ cña ch÷ , bëi v×: nÕu mét c¸ch l¸t nh− thÕ
gióp Jerry ®¹t ®−îc môc ®Ých th× “phÐp ®èi xøng” qua cét chøa viªn g¹ch cña Tom sÏ cho Jerry
“mét c¸ch l¸t kh¸c” còng ®¹t ®−îc môc ®Ých, nh−ng - theo c¸ch l¸t míi nμy - viªn g¹ch cã bÒ
mÆt h×nh gãc vu«ng l¹i n»m ë vÞ trÝ , m©u thuÉn víi nhËn xÐt mμ ta võa rót ra ë ®o¹n trªn!
M©u thuÉn ®ã chøng tá r»ng Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch
mμ Jerry cã.

Ph−¬ng ph¸p võa ®−îc tr×nh bμy cßn gîi ý ta gi¶i bμi to¸n tæng qu¸t sau ®©y:

Bμi to¸n 2. Cho n lμ mét sè nguyªn d−¬ng. Cã mét nÒn ®Êt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc
(6n+1)x(6n+1) ®−îc chia thμnh (6n+1)2 « vu«ng ®¬n vÞ, vμ cã ba lo¹i g¹ch l¸t nÒn:
- lo¹i 1: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 1x1,
- lo¹i 2: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh ch÷ nhËt víi kÝch th−íc 3x1,
- lo¹i 3: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng, phñ võa ba « vu«ng ®¬n vÞ.
Gi¶ sö Jerry cã mét viªn g¹ch lo¹i 3 vμ v« sè viªn g¹ch lo¹i 2, trong khi Tom chØ cã mét viªn
g¹ch lo¹i 1. Chøng minh r»ng Tom lu«n cã thÓ l¸t viªn g¹ch cña m×nh lªn mét « vu«ng ®¬n vÞ
nμo ®ã trªn nÒn ®Êt ®Ó Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ
Jerry cã.

Gîi ý. Víi mçi i, j nguyªn mμ 1  i, j  6n  1, lÊy ai , j lμ phÇn d− trong phÐp chia i  j  1 cho
3, vμ ®iÒn sè ai , j vμo « vu«ng ®¬n vÞ ë hμng thø i (tÝnh tõ trªn xuèng d−íi), cét thø j (tÝnh tõ
tr¸i qua ph¶i) cña nÒn ®Êt (trong tr−êng hîp nÒn ®Êt 7x7, ®©y chÝnh lμ c¸ch ®iÒn sè ®· dïng
trong lêi gi¶i c©u (i) cña bμi to¸n 1 võa nãi). Tom chØ cÇn l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng
®¬n vÞ ë hμng thø 6n  1, cét thø 3n  1 (cét ®èi xøng cña nÒn ®Êt). Do a6 n1,3 n1  1, phÇn cßn
l¹i cña nÒn sÏ bao gåm 12n 2  4n  1 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0, 12n 2  4n  1 « vu«ng ®¬n vÞ
chøa sè 1 vμ 12n 2  4 n « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2. C¸c lËp luËn tiÕp theo hoμn toμn gièng c¸c
lËp luËn trong lêi gi¶i c©u (i) cña bμi to¸n 1.

B©y giê, ta gi¶i mét bμi to¸n tæng qu¸t kh¸c (mμ c©u (ii) cña bμi to¸n 1 chØ lμ mét tr−êng hîp
®Æc biÖt):

Bμi to¸n 3. Cho m lμ mét sè nguyªn d−¬ng. Cã mét nÒn ®Êt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc
(3m+1)x(3m+1) ®−îc chia thμnh (3m+1)2 « vu«ng ®¬n vÞ, vμ cã ba lo¹i g¹ch l¸t nÒn:
- lo¹i 1: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 1x1,
- lo¹i 2: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh ch÷ nhËt víi kÝch th−íc 3x1,
- lo¹i 3: g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng, phñ võa ba « vu«ng ®¬n vÞ.
Gi¶ sö Jerry cã hai viªn g¹ch lo¹i 3 vμ v« sè viªn g¹ch lo¹i 2, trong khi Tom chØ cã mét viªn
g¹ch lo¹i 1. Chøng minh r»ng dï Tom l¸t viªn g¹ch cña m×nh ë ®©u trªn nÒn ®Êt (miÔn sao
viªn g¹ch ®ã phñ ®óng mét « vu«ng ®¬n vÞ) th× Jerry còng cã thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i
cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ h¾n cã.

Am 1 A

Am A1 A
( m  1)

Lêi gi¶i. Gäi Am lμ nÒn ®Êt h×nh vu«ng cã trong ®Ò to¸n, cßn Am 1 lμ h×nh vu«ng con víi kÝch
th−íc [3(m  1)  1]x[3(m  1)  1] bao gåm c¸c « vu«ng ®¬n vÞ trong Am cã sè thø tù hμng vμ
sè thø tù cét kh«ng v−ît qu¸ 3(m  1)  1. Khi m  1, xoay h×nh vu«ng Am quanh t©m cña nã
(cã thÓ ph¶i gäi l¹i tªn “hμng” vμ “cét” trong Am vμ ®Õm l¹i thø tù cña chóng) nÕu cÇn; ta cã
thÓ gi¶ sö viªn g¹ch cña Tom n»m trong Am 1 ; h¬n n÷a, ta còng dÔ dμng thÊy r»ng: chØ dïng
c¸c viªn g¹ch lo¹i 2, Jerry cã thÓ l¸t khÝt ®−îc toμn bé Am \ Am 1 (xem h×nh vÏ). V× thÕ, b»ng
quy n¹p, ta ®−a bμi to¸n vÒ tr−êng hîp m  1.
A1 lμ mét h×nh vu«ng cã kÝch th−íc 4x4. NÕu cÇn ta sÏ xoay h×nh vu«ng A1 råi ®Õm l¹i thø
tù c¸c “hμng”, c¸c “cét” cña nã, ta cã thÓ gi¶ sö viªn g¹ch cña Tom n»m trong h×nh vu«ng A
cã kÝch th−íc 2x2 bao gåm c¸c « vu«ng ®¬n vÞ cã sè thø tù hμng vμ sè thø tù cét kh«ng v−ît
qu¸ 2. ChØ dïng mét viªn g¹ch lo¹i 3 vμ ba viªn g¹ch lo¹i 2, Jerry cã thÓ l¸t khÝt ®−îc toμn bé
A1 \ A (theo c¸ch nh− h×nh vÏ). Viªn g¹ch lo¹i 3 cßn l¹i sÏ ®−îc Jerry sö dông ®Ó l¸t khÝt ba «
vu«ng ®¬n vÞ cßn trèng trong A.
Bμi to¸n ®−îc gi¶i quyÕt trän vÑn trong tr−êng hîp m  1, vμ do ®ã c¶ trong tr−êng hîp m
bÊt kú.
 Râ rμng, sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c biÓu thøc 6n+1 vμ 3m+1 ch−a thùc sù lμm hμi lßng chóng ta
khi muèn “kÕt hîp” hai bμi to¸n 2 vμ 3 (nh− c¸ch ph¸t biÓu cña bμi to¸n 1). RÊt may lμ ta cã
thÓ kh¾c phôc ®−îc sù trôc trÆc ®ã nÕu chÞu khã ®μo s©u mét chót n÷a ph−¬ng ph¸p ®· dïng ®Ó
gi¶i bμi to¸n 2 vμ ®i ®Õn bμi to¸n sau:

Bμi to¸n 4. Cho n lμ mét sè nguyªn d−¬ng. Cã mét nÒn ®Êt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc
(3n+1)x(3n+1) ®−îc chia thμnh (3n+1)2 « vu«ng ®¬n vÞ, vμ cã ba lo¹i g¹ch l¸t nÒn nh− ®· ph¸t
biÓu trong c¸c bμi to¸n tr−íc. Gi¶ sö Jerry cã mét viªn g¹ch lo¹i 3 vμ v« sè viªn g¹ch lo¹i 2,
trong khi Tom chØ cã mét viªn g¹ch lo¹i 1. Chøng minh r»ng Tom lu«n cã thÓ l¸t viªn g¹ch cña
m×nh lªn mét « vu«ng ®¬n vÞ nμo ®ã trªn nÒn ®Êt ®Ó Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn
l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ Jerry cã.

Lêi gi¶i 1 (cïng víi häc sinh NguyÔn Bïi H÷u NghÜa). Víi mçi i, j nguyªn mμ 1  i, j  3n  1,
lÊy ai , j lμ phÇn d− trong phÐp chia i  j  1 cho 3, vμ ®iÒn sè ai , j vμo « vu«ng ®¬n vÞ ë hμng
thø i (tÝnh tõ trªn xuèng d−íi), cét thø j (tÝnh tõ tr¸i qua ph¶i) cña nÒn ®Êt. Tr−íc hÕt, ta nhËn
xÐt: nÕu Tom l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng ®¬n vÞ (bÊt k×) chøa sè 1 th× phÇn cßn l¹i cña
nÒn sÏ bao gåm 3n 2  2n  1 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 0, 3n 2  2n  1 « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 1
vμ 3n 2  2n « vu«ng ®¬n vÞ chøa sè 2; v× thÕ, lËp luËn hoμn toμn nh− ë lêi gi¶i c©u (i) cña bμi
to¸n 1 cho thÊy Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ h¾n cã
nÕu viªn g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng cña h¾n ®−îc l¸t theo vÞ trÝ cña c¸c “ch÷” , , hay .
TiÕp theo, ta sÏ chøng minh r»ng nÕu Tom l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng ®¬n vÞ ë hμng
thø 2, cét thø 3n  1 th× Jerry kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ
h¾n cã. ThËt vËy, gi¶ sö ph¶n chøng r»ng Jerry l¸t khÝt ®−îc toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn. Khi
®ã, theo nhËn xÐt trªn, do a2,3n 1  1, viªn g¹ch cã bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng cña h¾n ph¶i n»m ë
vÞ trÝ . PhÐp quay nÒn ®Êt víi gãc quay 90 quanh t©m cña nã sÏ dÉn ta ®Õn t×nh huèng mμ
Tom l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng ®¬n vÞ ë hμng thø 1, cét thø 2, lμ « vu«ng ®¬n vÞ chøa
sè a1,2  1, nh−ng Jerry vÉn l¸t khÝt ®−îc toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn trong khi viªn g¹ch cã
bÒ mÆt h×nh gãc vu«ng cña h¾n l¹i ®−îc l¸t theo vÞ trÝ cña ch÷ , m©u thuÉn víi chÝnh nhËn xÐt
võa ®−îc nªu ë ®o¹n trªn.

Lêi gi¶i 2 (dùa trªn lêi gi¶i cña häc sinh Lª H÷u Ph−íc trong tr−êng hîp nÒn ®Êt 7x7).
Trong mçi « vu«ng ®¬n vÞ n»m trªn hμng thø i, tÝnh tõ trªn xuèng
d−íi (i nguyªn, 1  i  3n  1), ta ®iÒn vμo: sè 1 nÕu i  1(mod 3), 1 1 1 1 1 1 1
sè 0 nÕu i  2(mod 3), sè 2 nÕu i  0(mod 3). (Nãi c¸ch kh¸c, nÕu 0 0 0 0 0 0 0
2 2 2 2 2 2 2
gäi ai lμ phÇn d− trong phÐp chia i cho 3, th× ta ®· ®iÒn sè 2  ai
1 1 1 1 1 1 1
vμo mçi « vu«ng ®¬n vÞ n»m trªn hμng thø i ). 0 0 0 0 0 0 0
Tom chØ cÇn l¸t viªn g¹ch cña m×nh vμo « vu«ng ®¬n vÞ bÊt kú 2 2 2 2 2 2 2
chøa sè 1 th× Jerry sÏ kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña 1 1 1 1 1 1 1
nÒn b»ng sè g¹ch mμ Jerry cã.
ThËt vËy, râ rμng tæng ba sè ®−îc ®iÒn trong ba « vu«ng ®¬n vÞ
n»m liªn tiÕp nhau trªn mçi hμng hoÆc trªn mçi cét lμ mét béi sè cña 3 nªn tæng tÊt c¶ c¸c sè
cã mÆt trªn phÇn cßn l¹i cña nÒn còng lμ mét béi sè cña 3. Gi¶ sö Jerry l¸t khÝt ®−îc toμn bé
phÇn cßn l¹i cña nÒn b»ng sè g¹ch mμ h¾n cã. Khi ®ã, viªn g¹ch lo¹i 3 cña Jerry ph¶i phñ ba «
vu«ng ®¬n vÞ mμ tæng ba sè n»m trong chóng chia hÕt cho 3. Nh−ng ®iÒu nμy lμ kh«ng thÓ x¶y
ra! (KiÓm tra trùc tiÕp, ta thÊy: tæng nμy lμ 1 hoÆc 4 nÕu viªn g¹ch ®ã ®−îc l¸t ë vÞ trÝ  hay , 2
hoÆc 5 nÕu viªn g¹ch ®−îc l¸t ë vÞ trÝ  hay ; nghÜa lμ, ®Òu kh«ng ®¹t yªu cÇu).

3 T−¬ng tù hãa mét bμi to¸n l−îng gi¸c

Trong môc nμy, tr−íc hÕt, ta xÐt mét bμi to¸n l−îng gi¸c kh«ng qu¸ khã (nh−ng kh¸ hay), nh−
sau:

Bμi to¸n 5 (V« ®Þch To¸n Romania 1996). Cho x vμ y lμ hai sè thùc. Chøng minh r»ng nÕu
S :  cos(qx)  cos(qy) q   lμ mét tËp hîp h÷u h¹n th× x vμ y ®Òu lμ c¸c sè h÷u tØ.
Lêi gi¶i. §Ó ®¬n gi¶n, ®Æt
aq :  cos  qx  , bq :  cos  qy   q  .
Tõ c«ng thøc tÝnh cosin cña gãc nh©n ®«i, ta cã
 
q  ,  aq  bq    aq  bq   2 aq2  bq2  2  (a2 q  b2 q ).
2 2
(1)
Nh−ng
1
aq 
2
   
aq  bq   aq  bq  , bq  1 aq  bq   aq  bq  ,
2
nªn (1) cho thÊy, khi tËp S  aq  bq q   h÷u h¹n, tËp aq  bq q   vμ do ®ã c¸c tËp
aq q   , bq q   còng h÷u h¹n. VËy, tån t¹i q1 , q2   víi q1  q2 , aq1  aq2 ; tõ
2k
®ã, t×m ®−îc k   ®Ó x   . T−¬ng tù, ta cã y   (®pcm).
q1  q2
DÔ thÊy tÝnh h÷u tØ cña x vμ y còng lμ ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó tËp cos(qx)  cos(qy) q   h÷u
h¹n. Mét c¸ch tù nhiªn, d−íi ®©y ta cã thÓ ®Æt mét sè bμi to¸n t−¬ng tù:

Bμi to¸n 6. Víi x vμ y lμ hai sè thùc, xÐt tËp hîp

S :  sin(qx)  sin(qy) q   .
H·y t×m ®iÒu kiÖn cÇn vμ ®ñ (®èi víi c¸c sè x vμ y) ®Ó S lμ mét tËp hîp h÷u h¹n.
Lêi gi¶i. Ta sÏ chøng minh r»ng ®iÒu kiÖn cÇn vμ ®ñ ®Ó S h÷u h¹n lμ:
 k   , x  y  2 k    x    y    . (2)
§iÒu kiÖn ®ã th× kh«ng qu¸ bÊt ngê, nh−ng còng dù b¸o ®−îc r»ng ph−¬ng ph¸p gi¶i mμ ta s¾p
sö dông sÏ kh«ng thÓ hoμn toμn gièng tr−íc.
LÇn nμy, ta ký hiÖu aq :  sin  qx  , bq :  sin  qy   q    .
1) §iÒu kiÖn ®ñ:
Râ rμng, khi x  y  2k víi k  , th× sÏ cã bq  sin  2kq  qx    aq (q  ); nªn
S  0 lμ mét tËp h÷u h¹n. B©y giê, gi¶ sö x   vμ y  , tøc lμ tån t¹i m, n, p  , m  0,
mμ x  n / m, y  p / m.
Khi ®ã, víi mçi q  , ta t×m ®−îc c¸c sè k , r   sao cho 0  r  2m, q  k 2 m  r; suy ra
aq  sin2kn  rx   ar

bq  sin2kp  ry  br .
VËy S  ar  br r   0; 2m    còng lμ mét tËp h÷u h¹n.
2) §iÒu kiÖn cÇn:
Gi¶ sö S h÷u h¹n. §Æt M:  q   aq  bq  0 vμ P : aq bq q  M. Tõ c«ng thøc tÝnh
sin cña gãc nh©n ba, ta thÊy  q    :

aq bq aq  bq  
aq  bq 3  1 aq  bq   1 a3q  b3q ;
1
3 4 12
suy ra P lμ mét tËp h÷u h¹n. MÆt kh¸c, øng víi mçi q  M, th× aq vμ bq lμ c¸c nghiÖm cña
mét ph−¬ng tr×nh bËc hai (Èn sè t) cã d¹ng t 2  st  p  0, trong ®ã s : aq  bq  S,
p : aq bq  P. ChØ cã h÷u h¹n ph−¬ng tr×nh nh− thÕ, nªn aq q  M vμ bq q  M ®Òu lμ
c¸c tËp h÷u h¹n. Thμnh thö:
(i) Khi M v« h¹n, ¾t tån t¹i q1 , q2  M  , q1  q2 , sao cho aq1  aq2 ; nghÜa lμ,
sin  q1 x   sin  q2 x 
2k 2k  1
 k  , x  x  q1  q2  0 
q1  q2 q1  q2
 x  .
T−¬ng tù, y  , tøc lμ cã (2).
(ii) Khi M h÷u h¹n, tån t¹i q0   sao cho
q  , q  q0  sin  qx   sin  qy   0
q  q 
 2sin   x  y     cos   x  y     0
2  2 
 x  y  2k q / q
 kq  ,  (3)
 x  y   2kq  1 / q.
BÊy giê, xÐt tïy ý mét sè q   mμ q  q0 . Ta cã nhËn xÐt: kh«ng thÓ x¶y ra tr−êng hîp
2 k  1 2 kq  1
x  y  q1  ; bëi v× tr−êng hîp nμy sÏ dÉn ®Õn nghÞch lý
q 1 q
q  12kq  1  q2kq 1  1
(mét trong hai vÕ cña ®¼ng thøc ®ã lμ mét sè nguyªn ch½n, trong khi vÕ kia lμ mét sè nguyªn
lÎ)! §Ó hoμn thμnh viÖc chøng minh (2), ta cã thÓ xem r»ng x    y  ; khi ®ã,
x  y    x  y  ; v× thÕ theo (3), vμ theo nhËn xÐt võa nªu, ta chØ cßn ph¶i nghiªn cøu
2k 2k 2 k  2 kq
tr−êng hîp x  y  q1  q ; mμ chÝnh lóc nμy, ta cã x  y  q1  2k, víi
q 1 q q  1  q
k  kq 1  kq  ; nghÜa lμ cã (2), ®pcm.
Bμi to¸n 7. Víi x vμ y lμ hai sè thùc, xÐt tËp hîp
S :  cos(qx)  sin(qy) q   .
H·y t×m ®iÒu kiÖn cÇn vμ ®ñ (®èi víi c¸c sè x vμ y) ®Ó S lμ mét tËp hîp h÷u h¹n.
Lêi gi¶i. §Æt aq :  cos  qx  , bq :  sin  qy   q    . Trong bμi to¸n nμy, nhê cã bao hμm
thøc
aq  bq q    aq  bq q   ,
ta thÊy: S lμ mét tËp h÷u h¹n khi vμ chØ khi aq q   vμ bq q   ®Òu lμ c¸c tËp h÷u
h¹n. Tõ ®ã suy ra ®iÒu kiÖn ph¶i t×m lμ x    y  .

Tuy nhiªn, víi bμi to¸n sau, t×nh h×nh sÏ kh«ng cßn ®¬n gi¶n ®Õn thÕ:

Bμi to¸n 8. Víi x vμ y lμ hai sè thùc, xÐt tËp hîp

S :  cos(qx)  sin(qy) q   .
H·y t×m ®iÒu kiÖn cÇn vμ ®ñ (®èi víi c¸c sè x vμ y) ®Ó S lμ mét tËp hîp h÷u h¹n.
Lêi gi¶i. §Æt aq :  cos  qx  , bq :  sin  qy  , sq : aq  bq , d q : aq  bq , pq : aq bq  q   .
Gi¶ sö S h÷u h¹n. Tõ c«ng thøc tÝnh sin vμ cosin cña gãc nh©n ba, ta thÊy  q    :
s3q  a3q  b3q  (aq  bq )[4(aq  bq ) 2  4aq bq  3]  d q (4 sq 2  4 pq  3). (4)
Ta còng cã: d q  sq  4 pq . VËy (4) kÐo theo:
2 2

s3q 2  ( sq 2  4 pq )(4 sq 2  4 pq  3) 2  f q ( pq )  0;
trong ®ã, f q (t ) : 64t 3  48(2  3sq 2 )t 2  12(3  4 sq 2 )(1  2 sq 2 )t  sq 2 (3  4 sq 2 ) 2  s3q 2 lμ mét ®a
thøc bËc ba cña biÕn t víi c¸c hÖ sè chØ phô thuéc vμo sq , s3q . V× S  sq q   lμ mét tËp
h÷u h¹n, nªn chØ cã h÷u h¹n ®a thøc f q (khi q ch¹y kh¾p ), mçi ®a thøc cã tèi ®a ba kh«ng
®iÓm, nªn tËp P :  pq q   còng h÷u h¹n.
MÆt kh¸c, øng víi mçi q  , th× aq vμ bq lμ c¸c nghiÖm cña mét ph−¬ng tr×nh bËc hai (Èn sè
t) cã d¹ng t 2  st  p  0, trong ®ã s:  sq  S , p:  pq  P. ChØ cã h÷u h¹n ph−¬ng tr×nh nh−
thÕ, nªn aq q   vμ bq q   ®Òu lμ c¸c tËp hîp h÷u h¹n. TiÕp tôc c¸c kü thuËt nh− ë
lêi gi¶i cña c¸c bμi to¸n 5 vμ 6, ta thÊy ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó S h÷u h¹n lμ x    y  . §ã còng
lμ ®iÒu kiÖn ®ñ.

4 Bμi tËp ®Ò nghÞ

Bμi to¸n 9 (V« ®Þch To¸n Ireland 1999). Ng−êi ta ph¶i l¸t g¹ch cho mét sμn nhμ h×nh vu«ng
víi kÝch th−íc 100x100 vμ chØ sö dông lo¹i g¹ch cã bÒ mÆt h×nh ch÷ nhËt víi kÝch th−íc 3x1
(mçi viªn phñ võa ba « vu«ng ®¬n vÞ trªn sμn nhμ).
 (i) T¹i t©m sμn nhμ, khoÐt mét h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 2x2. Chøng minh r»ng phÇn cßn
l¹i cña sμn nhμ cã thÓ ®−îc l¸t khÝt bëi lo¹i g¹ch ®· cho.
(ii) T¹i gãc sμn nhμ (thay v× t¹i t©m sμn nhμ), khoÐt mét h×nh vu«ng víi kÝch th−íc 2x2.
Chøng minh r»ng kh«ng thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña sμn nhμ b»ng lo¹i g¹ch ®· cho.
H·y tæng qu¸t hãa bμi to¸n.
Bμi to¸n 10 (Chän ®éi tuyÓn Romania tham dù kú thi V« ®Þch To¸n Balkan 2007). XÐt mét
b¶ng vu«ng víi kÝch th−íc nxn ®−îc chia thμnh n2 « vu«ng ®¬n vÞ vμ c¸c « vu«ng ®¬n vÞ nμy
®−îc t« mμu tr¾ng hoÆc ®en mét c¸ch ngÉu nhiªn. Ng−êi ta nhËn thÊy: trong sè bèn « vu«ng
®¬n vÞ gãc, cã ba « ®−îc t« tr¾ng, « cßn l¹i ®−îc t« ®en. Chøng minh r»ng trong b¶ng vu«ng
®ã tån t¹i mét h×nh vu«ng con cã kÝch th−íc 2x2 vμ chøa mét sè lÎ c¸c « vu«ng ®¬n vÞ ®−îc t«
tr¾ng.
Bμi to¸n 11. ë c¸c gãc ®«ng-b¾c vμ t©y-b¾c cña mét nÒn ®Êt h×nh vu«ng víi kÝch th−íc
n  n (2  n  ), ng−êi ta trång hai cét trô, mçi cét lÊy ®i mét phÇn ®Êt h×nh ch÷ nhËt víi
kÝch th−íc 2x1 nh− ë h×nh 1. CÇn l¸t g¹ch toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn ®Êt; ®−îc phÐp sö
dông (kh«ng h¹n chÕ sè l−îng) c¸c viªn g¹ch hoa h×nh ch÷ L, lo¹i phñ ®óng 4 « vu«ng ®¬n vÞ
nh− ë h×nh 2; cã thÓ xoay g¹ch trªn nÒn ®Êt (nh−ng kh«ng ®−îc lËt g¹ch) tr−íc khi l¸t. Víi
nh÷ng gi¸ trÞ nμo cña n th× cã thÓ l¸t khÝt toμn bé phÇn cßn l¹i cña nÒn ®Êt?

H×nh 1: nÒn ®Êt nxn H×nh 2: g¹ch h×nh ch÷ L

Bμi to¸n 12 (V« ®Þch To¸n quèc tÕ n¨m 2004). H·y x¸c ®Þnh tÊt c¶ c¸c h×nh ch÷ nhËt víi kÝch
th−íc mxn, cã thÓ phñ ®−îc bëi c¸c h×nh mãc c©u ®−îc t¹o ra tõ 6 « vu«ng ®¬n vÞ nh− ë h×nh
vÏ d−íi ®©y:

§−îc phÐp quay hoÆc lËt c¸c h×nh mãc c©u. C¸c h×nh mãc c©u ph¶i phñ kÝn h×nh ch÷ nhËt vμ
kh«ng chêm lªn nhau hay chêm ra ngoμi h×nh ch÷ nhËt.

Tμi liÖu tham kh¶o

[1] Titu Andreescu, Zuming Feng, Mathematical Olympiads 1999-2000, Problems and
Solutions from Around the World, The Mathematical Association of America, 2002.
[2] Dusan Djukic, Vladimir Jankovic, Ivan Matic, Nikola Petrovic, The IMO Compendium, A
Collection of Problems Suggested for the International Mathematical Olympiads: 1959-2004,
Springer, 2006.
[3] Radu Gologan, Marian Andronache, Mihai Baluna, Calin Popescu, Dan Schwarz, Dinu
Serbanescu, Romanian Mathematical Competitions 2007, Romanian Mathematical Society,
Theta Foundation, Bucharest, 2007.