3.

BİRLEŞİM ELEMANLARI
Çelik yapılar çeşitli hadde ürünlerinin, proje resimlerinde gösterilen boyutlara göre kesilip birleştirilmesi suretiyle tamamlanır. Yapıyı
oluşturacak olan çelik parçaları, statik ve mukavemet bakımından beraber çalışan yapı kısımları halinde birleştiren araçlara çelik
birleşim araçları denir. Çelik yapılarda kullanılan hadde ürünleri için, aşağıdaki sebeplerle birleşimler yapılması gerekmektedir. Bu
aşamada bulon (cıvata), kaynak ve perçin olarak isimlendirilen çelik birleşim araçları kullanılmaktadır.

 Farklı taşıyıcı elemanların (kolon-kolon, kolon-kiriş vb.) birbirine bağlanması

 Eleman boyunun uzatılması
 Eleman enkesitinin arttırılması

Birleşimlerle ilgili örnekler Şekil 3.1’de verilmektedir.

Şekil 3.1: Birleşim örnekleri

Çelik yapılarda üç farklı birleşim aracı bulunmaktadır. Bunlar bulon (civata), kaynak ve perçindir (bkz. Şekil 3.2). Bunlar bir birleşimde
tek başlarına olabileceği gibi, belirli koşullar altında bir arada da bulunabilirler. Bulon ve kaynak yaygın kullanılan birleşim araçlarıdır.
Günümüzde perçinli birleşimlerin kullanımı montaj işçiliğinin çok zor olması nedeniyle oldukça azalmıştır. Perçin ile daha çok eski
yapılarda karşılaşılmaktadır. Mevcut eski yapıların kontrol hesaplarının yapılması dışında karşılaşılmaz. ÇYY’de perçinlere ait kurallar
yer almamaktadır. Bu nedenle bu bölümde sadece kaynaklı ve bulonlu birleşimlerin hesap ve yapım kuralları incelenecektir.

 
Şekil 3.2: Çelik yapılarda kullanılan birleşim araçları

Sunum-3_v7 1/24
Perçin ve kaynak aracılığı ile yapılan bir birleşimin, daha sonra birleştirilen elemanları tahrip etmeden sökülmesi olanaksızdır. Bu
nedenle perçin ve kaynak çelik yapılarda “sökülemeyen” birleşim araçları olarak tanımlanırlar. Bulonlu bir birleşim istenilen zamanda
hiçbir bozulma olmaksızın rahatça sökülebilir. Bulon bu nedenle “sökülebilen” birleşim aracı olarak tanımlanır.

Çelik elemanların birleşiminde çözüm isteyen üç problem mevcuttur. Bunlar:

1. Kullanılabilecek birleşim aracının özellikleri (Bulon çapı veya kaynak kalınlığı): Birleştirilen elemanların kalınlığına bağlı
olarak belirlenir.
2. Gerekli birleşim aracının miktarı (Bulon sayısı veya kaynak alanı): Birleştirilen elemanlardaki gerekli dayanım Ru ve birleşim
araçlarının karakteristik dayanımı Rn ’ye bağlı olarak belirlenir.
3. Birleşim araçlarının birleşim yerinde düzenlenmesi ve detay resminin çizilmesi: Yönetmelikte belirtilen konstrüktif kurallara
göre düzenleme yapılır.

Bulon ve kaynakların aynı kuvveti veya bir kuvvetin aynı bileşenini birlikte aktaracak şekilde boyutlandırılmasına izin verilmez.

Birleşim araçları ve elemanları ile birleşim bölgeleri dikkate alınarak, birleşen elemanların tasarımı ÇYY - Bölüm 13'te belirtilen
kurallara göre yapılacaktır.

3.1 Bulonlu Birleşimler

Bulonlar çelik yapılarda sık kullanılan bir birleşim türüdür. Şantiyede yapılması gereken birleşimler için kaynağa göre uygulanması
daha kolay ve pratiktir, bu nedenle de tercih sebebidir. Bulonlar çelik yapılar için geliştirilmiş cıvata olarak da adlandırılabilir. Bulon
silindirik gövdeli, anahtar ile sıkıştırmaya uygun altıgen kesitli başlığı olan, diğer ucunda vidalamak için dişleri olan ve sıkıştırmak için
somun olarak adlandırılan bir parçası bulunan cıvatadır (bkz. Şekil 3.3). Sıkıştırma yapılmadan önce somun altına bir pul (rondela)
yerleştirilir. Bir bulonlu birleşim, birleştirilecek parçalarda açılan deliğe bulonların yerleştirilmesinden sonra diş açılmış gövde
kısımlarına tutturulan somunların döndürülerek sıkılmasıyla teşkil edilmektedir. Bulon başı bir anahtarla tutulup, diğer bir anahtarla
somun saat hareketi yönünde döndürülerek sıkılır.

 
Şekil 3.3: Bulon

ÇYY'de verilen kurallar Tablo 3.1'de (ÇYY - Tablo 2.2) verilen bulon sınıfları için geçerlidir. Tablo 3.1'deki değerler, tasarım
hesaplarında kullanılacak karakteristik değerlerdir.

Tablo 3.1: Bulonların karakteristik akma gerilmeleri Fyb ve çekme dayanımları Fub (MPa)

 
Yukarıdaki tabloda mesela 4.6 bulonu için ilk rakam 100 ile çarpılarak çekme dayanımı yani Fub  4 100  400MPa bulunur. Bulunan
çekme dayanımı ikinci rakamın onda biri ile çarpılarak bulonun akma gerilmesi hesaplanır yani Fyb  400  0.8  320MPa.

Bulonlar mekanik özellikleri bakımından yüksek dayanımlı bulonlar ve normal bulonlar olarak sınıflandırılırlar. 8.8 ve 10.9 sınıfına
giren bulonlar yüksek dayanımlı bulonlardır. Diğerleri ise normal bulon sınıfındadır. Normal bulonlar basit sıkma işleminin uygulandığı
ezilme etkili birleşimlerde kullanılacak ve montajları sırasında öngerme kuvveti uygulanmayacaktır. Yüksek dayanımlı bulonlarda ise
montaj sırasında tüm düğüm noktası yüzeyleri, yüzey pullarından temizlenecektir. Bu tür bulonlar basit sıkma yönteminin uygulandığı
ezilme etkili birleşimlerde de kullanılabilir.

Sunum-3_v7 2/24
Bulon geometrik özellikleri iki farklı sistem ile üretilmektedir. Bunlar Metrik sistem ve Withworth (inç) sistemleridir. Yaygın olarak
kullanılan Metrik sistemdir. Bu sistemde M harfi yanında bulon gövde çapı (d) mm biriminde belirtilir (M16, M20 gibi). Bulonlar proje
ve hesap raporlarında, M20 - 8.8 , M24 - 5.6 şeklinde ifade edilirler.

3.1.1 Bulonlar İçin Delik Tipleri ve Delik Çapları: Bulonlu birleşimlerde bulonların içinden geçerek elemanları bağladığı delikler
önemlidir. Deliklerin mümkün olduğunca bulon çapına yakın olması istenir. Ancak montaj zorlukları nedeni ile bu mümkün
olamamaktadır. Uygulamada 4 farklı delik tipi mevcuttur. Bunlar standart delik tipi, geniş delikli tip, kısa oval ve uzun oval delik
tipleridir (bkz. Şekil 3.4). Metrik bulonların tanımlanan delik tiplerine göre maksimum delik boyutları Tablo 3.2’de verilmektedir.

 
Şekil 3.4: Bulon deliği çeşitleri

Tablo 3.2: Karakteristik delik boyutları (mm)

Delik tipleri ile ilgili genel kurallar şöyledir (ÇYY - Bölüm 13.3.5):

 Kesme etkili ve sürtünme etkili (önçekmeli) birleşimlerde öncelikle standart deliklerin kullanılması veya kısa oval deliklerin
yuvalarının kuvvete dik doğrultuda yerleştirilmesi esastır. Birleşimlerde geniş deliklerin, kısa oval deliklerin yuvalarının
kuvvete paralel doğrultuda yerleştirilmesi veya uzun oval deliklerin kullanılması bu konuda yetkili uzman kuruluşlar tarafından
sağlanmalıdır.
 Geniş delikli birleşimler sürtünme etkili (önçekmeli) birleşimlerde birleşimin bir kısmında veya tamamında kullanılabilir,
kesme etkili birleşimlerde kullanılamaz. En dış elemanda eleman ile bulon arasına sertleştirilmiş pul konulmalıdır.
 Kısa oval delikler kesme etkili ve sürtünme etkili birleşimlerde kullanılabilir. Yuvanın doğrultusu ile kuvvetin doğrultusu
arasında sürtünme etkili birleşimlerde uyulması gereken bir kural yoktur, ancak kesme etkili birleşimlerde uzun boyut kuvvet
doğrultusuna dik olarak tasarlanmalıdır. Yüksek dayanımlı bulon kullanılması halinde sertleştirilmiş pullar kullanılmalı ve
bunlar birleşimin oval delik tarafında olmalıdır.
 Uzun oval deliklere sürtünme etkili (önçekmeli) veya kesme etkili birleşimlerde birleşen elemanlardan sadece birinde izin
verilebilir. Yuvanın doğrultusu ile kuvvetin doğrultusu arasında sürtünme etkili birleşimlerde uyulması gereken bir kural
yoktur, ancak kesme etkili birleşimlerde uzun boyut kuvvet doğrultusuna dik olarak tasarlanmalıdır. Dış elemanlardan birinde
uzun oval delik tasarlanmış ise oraya pul veya standart delikli ve yuvanın üzerini güvenli olarak örtecek boyutlarda bir lama
levhası konulmalıdır. Yüksek dayanımlı bulon kullanılması halinde bu lama elemanının kalınlığı en az 8mm olmalı ve birleşen
elemanlar ile aynı kalitedeki çelikten yapılmış olmalıdır.

3.1.2 Bulonlar İçin Minimum Bulon Aralığı: Standart dairesel, büyük dairesel ve oval deliklerin merkezleri arasındaki uzaklık, s,
karakteristik bulon çapı d nin 3 katından az olmamalıdır, ( s  3d ).

3.1.3 Bulonlar İçin Minimum Kenar Uzaklığı: Standart deliklerde bir bulonun merkezinden, kuvvete paralel veya dik doğrultudaki,
en yakın kenara olan minimum uzaklığı Tablo 3.3’de verilen değerlerden daha az olmamalıdır. Diğer delik tiplerinde Tablo 3.3’ten
alınacak değerler Tablo 3.4’te verilen değerlere uygun olarak arttırılacaktır.

3.1.4 Bulonlar İçin Maksimum Kenar Uzaklığı: Bir bulonun merkezinden, kuvvete paralel veya dik doğrultudaki, en yakın kenara
olan maksimum uzaklığı bağlantı elemanının kalınlığının 12 katından daha az olmalı fakat her durumda 150mm’yi aşmamalıdır (bkz.
Şekil 3.5).

Sunum-3_v7 3/24
 Tablo 3.3: Standart dairesel delik çapı merkezinden parça kenarına olan minimum uzaklık (mm)

Tablo 3.4: Kenara uzaklık için artım değerleri C (mm)

Şekil 3.5: Bulon arası minimum mesafe ve kenarlara olan maksimum uzaklık

3.1.5 Bulonlar İçin Maksimum Bulon Aralığı: Bir levha ile bir profilin veya iki levhanın bulonlu birleşiminde boyalı veya boyasız
olmakla beraber paslanma olasılığının az olduğu yerlerde bulonlar arası maksimum uzaklık ince elemanın kalınlığının 24 katını fakat
her durumda 300mm’yi geçemez. Boyasız ve paslanma olasılığının bulunduğu yerlerde bulonlar arası maksimum uzaklık ince
elemanının kalınlığının 14 katını fakat her durumda 200mm’yi geçemez. İki profilin sürekli bağlantısında maksimum bulan aralığı için
verilen sınırlara uyulmayabilir. Burada yapısal özelliklere göre hareket edilmelidir.

3.2 Bulonlu Birleşimlerin Hesabı

Bulonlar, birleşimin özelliklerine bağlı olarak çeşitli şekillerde yük aktarımı sağlarlar. Bu bağlamda birleşimler genel olarak;

 Ezilme etkili birleşimler,

 Eksenel çekme etkili birleşimler,
 Sürtünme etkili (kayma kontrollü) birleşimler,

olmak üzere üç gruba ayrılabilmektedir (bkz. Şekil 3.6, 3.7). Bazı birleşimlerde bu genel hallerin çeşitli kombinasyonları da
oluşabilmektedir. Örneğin bir birleşimde ezilme ve eksenel çekme etkileri birlikte oluşabilmektedir (bkz. Şekil 3.7b).

Şekil 3.6: Kayma kuvveti ve çekme kuvveti etkisindeki bulon örnekleri

Sunum-3_v7 4/24
 Şekil 3.7: Bulonlu birleşim örnekleri

3.2.1 Ezilme veya Çekme Etkili Birleşimlerin Dayanımı: Ezilme etkili birleşimler bulon gövdesinin kesme dayanımı ve delik
çevresinin ezilme dayanımı ile kuvvet aktaran birleşimlerdir. Ezilme etkili birleşimlerde sınır durumlar; bulon gövdesinde kesme
kırılması sınır durumu ve bulon deliğinde ezilme sınır durumudur.

Şekil 3.8: Ezilme etkili bulonlarda sınır durumları

Bulon gövdesinde oluşan kayma gerilmeleri ve bulon çeperinde meydana gelen basınç gerilmeleri Şekil 3.9’da gösterilmektedir.

Şekil 3.9: Bulonda oluşan kayma ve basınç gerilmelerinin gösterimi

Şekil 3.9’da soldaki bulon tek tesirli bulondur. Sağdaki ise çift tesirlidir. Gerilmelerin meydana geldikleri yüzeyler Şekil 3.10’da
sunulmuştur.

Şekil 3.10: Tek tesirli bulonda kayma (kesme) ve ezilme yüzeyleri

Şekil 3.11’de tek tesirli ve çift tesirli bulonlar birleşim üzerinde gösterilmektedir.

Ezilme etkili birleşimin bir bulonunun karakteristik dayanımı, kayma etkisinde bulon gövdesi kırılma sınır durumu için denklem (3.1)
kullanılarak hesaplanan karakteristik kesme kuvveti dayanımı ile ÇYY - Bölüm 13.3.13'e göre hesaplanan, bulon deliğinin karakteristik
ezilme kuvveti dayanımlarının küçüğü olarak alınacaktır. Birleşim dayanımı ise, birleşimdeki her bir bulonun dayanımlarının toplamı
alınarak hesaplanacaktır. Bir bulonun kesme kuvveti dayanımı;

Rnv  Fnv nsp Ab ,   0.75 (3.1)

ile hesaplanır. Denklem (3.1)’de yer alan terimler şunlardır:

Sunum-3_v7 5/24
 Rnv Karakteristik kesme kuvveti dayanımı
Fnv Bulon malzemesi karakteristik kayma gerilmesi dayanımı
nsp Kayma düzlemi sayısı
Ab Diş açılmamış bulon gövdesi karakteristik enkesit alanı ( Ab   d 2 / 4 , d bulonun çapı)

Şekil 3.11: Birleşim üzerinde tek ve çift tesirli bulonların gösterimi

Şekil 3.12: Çift tesirli bulonun deformasyonu ve koptuktan sonraki durumu

Bulonların karakteristik kayma gerilmesi dayanımı Fnv aşağıdaki iki durum dikkate alınarak elde edilecektir:

 Normal bulonların (4.6, 4.8, 5.6, 5.8, 6.8) ile yüksek mukavemetli bulonların (8.8, 10.9) diş açılmış gövde bölümü kayma
düzlemi içindeyse denklem (3.2) kullanılarak hesaplanacaktır (bkz. Şekil 3.13)

Fnv  0.60  Fnt  0.45  Fub (3.2)

 Yüksek mukavemetli bulonların diş açılmış gövde bölümü kayma düzlemi dışındaysa denklem (3.3) kullanılarak
hesaplanacaktır (bkz. Şekil 3.13)

Fnv  0.75  Fnt  0.563  Fub (3.3)

Çekme kuvveti etkisindeki bulonlarda ise karakteristik dayanım, çekme etkisinde kopma sınır durumu kullanılarak hesaplanır. Bunun
için denklem (3.4) kullanılır

Rnt  Fnt Ab ,   0.75 (3.4)

bu formülde kullanılan Fnt bulonun karakteristik çekme gerilmesi dayanımıdır. Fnt değeri denklem (3.5)’ten hesaplanır.

Fnt  0.75 Fub (3.5)

Her bir bulon sınıfı için karakteristik çekme ve kayma gerilmesi dayanımları Tablo 3.5'de verilmiştir.

Şekil 3.13: Dişlerin kayma düzlemine göre konumu

Sunum-3_v7 6/24
Ek levhalarında kesme kuvveti aktarımı amacı ile bulonların kullanılması halinde, ek levhası kalınlığı 6mm den daha büyük ise
karakterisitik kesme kuvveti değeri 1  0.0154  t  6  katsayısı ile azaltılır, ancak bu katsayı 0.85 den daha küçük alınamaz.

Tablo 3.5: Bulonların karakteristik gerilme dayanımları

Bulon deliğinin ezilme sınır durumunda, bulon deliğinin karakteristik ezilme kuvveti dayanımı Rn , deliğin bulonun kesme etkisi nedeni
ile ezilmesi yani oval form alması sınır durumu ile delikler arasında kalan elemana ait parçanın blok yırtılması yani birleşen elemanların
kesme etkisinde kırılma sınır durumu göz önüne alınarak hesaplanır. Verilen kontrol yöntemi hem kesme etkisindeki hem de önçekmeli
(sürtünme özellikli) bulonlar için yapılmalıdır. Delik tipleri ile ilgili bu bölümde verilen genel kurallara uyulmalıdır.

1. Yükün doğrultusundan bağımsız olarak, standart dairesel, büyük dairesel delikler ve kısa oval deliklerde veya oval boyuna
ekseni yük doğrultusuna paralel olan uzun oval deliklerden teşkil edilen birleşimler için:
• Bulon deliğinin oval form alması sınır durumunda

Rne,1  2.4 d t Fu ,   0.75 (3.6)

• Birleşen elemanların kesme etkisinde kırılması (yırtılması) sınır durumunda

Rne,2  1.2 lc t Fu ,   0.75 (3.7)

2. Oval boyuna ekseni yük doğrultusuna dik uzun oval deliklerden teşkil edilen birleşimler için:
• Bulon deliğinin oval form alması sınır durumunda

Rne,1  2.0 d t Fu ,   0.75 (3.8)

• Birleşen elemanların kesme etkisinde kırılması (yırtılması) sınır durumunda

Rne,2  1.0 lc t Fu ,   0.75 (3.9)

Denklem (3.6)-(3.9)’ta yer alan terimler aşağıda açıklanmıştır.

Fu Birleşen elemanların karakteristik çekme dayanımı (kopma gerilmesi)

d Bulon karakteristik gövde çapı
lc Kuvvet doğrultusunda olmak üzere bir delik köşesinin takip eden en yakın diğer delik köşesi veya bir delik köşesi ile eleman
kenarı arasındaki temiz açıklık
t Aynı yönlü ezilme gerilmeleri etkisindeki elemanların toplam kalınlığı

Delik ovalleşmesi ve delik yırtılması Şekil 3.14’de gösterilmiştir. Formüllerde kullanılan lc tanımına giren mesafeler Şekil 3.15’de
verilmiştir. Buna göre ezilme etkili bir birleşimde yer alan tek bir bulonun karakteristik dayanımı Rnb  min  Rnv ; Rne ,1 ; Rne,2  ile
hesaplanmaktadır.

3.2.2 Çekme ve Kesme Kuvvetinin Ortak Etkisindeki Ezilme Etkili Birleşimlerin Dayanımı: Çekme ve kesme kuvvetinin ortak
etkisindeki bir bulonun karakteristik çekme kuvveti dayanımı kopma sınır durumu için denklem (3.10)'dan hesaplanacaktır.

Rn  Fnt' Ab ,   0.75 (3.10)

Sunum-3_v7 7/24
 Şekil 3.14: Delik ovalleşmesi ve delik yırtılması

 
Şekil 3.15: lc tanımına giren mesafelerin şekil üzerinde gösterimi

Buradaki terimler aşağıda açıklanmıştır.

Fnt' Kesme kuvveti etkisi dikkate alınarak elde edilen azaltılmış karakteristik çekme gerilmesi

Fnt
Fnt'  1.3 Fnt  f rv  Fnt (3.11)
 Fnv

Denklem (3.11)’de;

f rv YDKT veya GKT yük birleşimleri altında bulonun karakteristik gövde alanındaki en büyük kayma gerilmesi

Birleşimdeki her bir bulon için karakteristik gövde alanı gözönüne alınarak hesaplanan en büyük kayma gerilmesi f rv değeri, YDKT
için tasarım kayma gerilmesi  Fnv değerine eşit veya daha küçük olmalıdır.

3.2.3 Sürtünme Etkili Birleşimlerde Yüksek Dayanımlı Bulonlar: Sürtünme etkili (kayma kontrollü) birleşimler, birleşen parçaların
temas yüzeyleri arasında kaymayı önleyecek şekilde ve ezilme etkili birleşimlerin sınır durumları dikkate alınarak boyutlandırılacaktır.
Yani sürtünme etkili kayma sınır durumu haricinde bulan gövdesi kırılma sınır durumu ve bulan deliği ezilme sınır durumu dikkate
alınmalıdır. Sürtünme etkili birleşimlerin bulonlarının besleme levhasını (birleşimde temas veya ezilme yüzeyleri arasında oluşabilecek
boşluğu doldurmak için kullanılan ince levha) da bağladığı durumlarda, kayma etkisindeki tüm yüzeyler mevcut kayma dayanımını
sağlayacak şekilde hazırlanacaktır.

Önçekme verilerek kullanılacak tüm yüksek dayanımlı bulonlara, Tablo 3.6'da verilen çekme kuvvetlerinden az olmayacak şekilde
önçekme uygulanacaktır. Önçekme kuvveti uygulamasında, somun döndürme, çekme kuvvetini doğrudan belirten göstergeç, çekme
kontrollü bulon, göstergeli sıkma anahtarı yöntemlerinden biri kullanılabilir. Minimum önçekme kuvveti, bulonların minimum çekme
kuvveti dayanımının %70'i olarak belirlenmektedir.

Tb  0.7 Fnt Ab (3.12)

Tb Tam öngerme için bulona uygulanacak minimum önçekme kuvveti

Tablo 3.6: Minimum bulon önçekme kuvveti, (kN)*

Sunum-3_v7 8/24
Bir bulon için sürtünme etkili karakteristik kayma kuvveti dayanımı, sürtünme etkili kayma sınır durumu esas alınarak denklem (3.13)
ile hesaplanacaktır.

Rn   Du h f Tb ns (3.13)

Du Bulon montajı sırasında uygulanan ortalama önçekme kuvvetinin karakteristik minimum önçekme kuvvetine oranını gösteren
bir katsayı olarak tanımlanır ve 1.0 değerine eşit alınacaktır. Uygunluğu gösterilmek koşuluyla, Du  1.13 olmak üzere, farklı
değerler de kullanılabilir.
ns Sürtünme etkili kayma düzlemi sayısı
 Tablo 3.7’de A, B, C ve D sınıfı yüzeyler için verilen veya deneysel olarak belirlenen ortalama sürtünme katsayısı  0.2 ~ 0.5
hf Aşağıda tanımlandığı şekilde belirlenen besleme levhası katsayısı (1.0 veya 0.85).

Denklem (3.13)’te kullanılan Tb değeri Tablo 3.6’dan alınacaktır (denklem (3.12) kullanılmayacak çünkü tablo ile farklı sonuç veriyor).
Sürtünme etkili tasarım kayma kuvveti dayanımı  Rn , YDKT'ye göre hesaplanırken dayanım katsayısı değeri  , aşağıda tanımlanan
biçimde alınacaktır.
a. Standart dairesel delikler ve boyuna ekseni yük doğrultusuna dik oval delikler için   1.00
b. Büyük dairesel delikler ve boyuna ekseni yük doğrultusuna paralel kısa oval delikler için   0.85
c. Uzun oval delikler için   0.70
Tablo 3.7: Sürtünme katsayısı, 

Besleme levhası katsayısı, h f :

1. Besleme levhalarının kullanılmadığı veya besleme levhalarının bulonlarla bağlandığı durumlarda, h f  1.0 alınacaktır.
2. Besleme levhalarının bulonlarla bağlanmadığı durumlarda,
• Birleşen parçalar arasında bir adet besleme levhası kullanılması halinde, h f  1.0 alınacaktır.
• Birleşen parçalar arasında iki veya daha fazla besleme levhası kullanılması halinde, h f  0.85 alınacaktır.

TS EN 1090-2’de hangi yüzeylerin hangi sınıfa girdiği verilmektedir. Bununla ilgili bilgi Tablo 3.8’de verilmektedir.
Tablo 3.8: Yüzey tipleri ve bunlara karşı gelen yüzey sınıfları ile sürtünme katsayıları

3.2.4 Çekme ve Kesme Kuvvetinin Ortak Etkisindeki Sürtünme Etkili Birleşimler: Bir sürtünme etkili birleşime ayrıca bir dış
çekme kuvveti etkimesi halinde, her bir bulon için Bölüm 3.2.3'de hesaplanan sürtünme etkili tasarım kayma kuvveti dayanımı denklem
(3.14) kullanılarak elde edilecek k sc katsayısı ile çarpılarak azaltılacaktır.

Tu
k sc  1  (3.14)
Du Tb nb
Sunum-3_v7 9/24
 Tu YDKT yük birleşimleri altında hesaplanan gerekli çekme kuvveti dayanımı
nb Çekme kuvveti etkisindeki bulon sayısı

3.2.5 Bulon Kullanımında Dikkat Edilecek Noktalar: Ezilme kuvveti dayanımı, ezilme ve sürtünme etkili birleşimlerin her ikisi için
kontrol edilecektir. Sürtünme etkili birleşimlerde, büyük dairesel delikler ile oval boyuna ekseni kuvvet doğrultusuna paralel kısa ve
uzun oval deliklerin kullanımı Bölüm 3.1.1’de belirtilen kurallara göre sınırlandırılmıştır.

M12 ve M14 bulonlarının, karakteristik kayma gerilmesi dayanımının denklem (3.2) ile hesaplanması ve sadece basit sıkma yöntemi
uygulanması koşuluyla kullanımına izin verilir.

Aksi belirtilmedikçe, birleşimlerin normal bulonlar ve basit sıkılan yüksek dayanımlı bulonlar kullanılarak teşkil edilmesine izin
verilebilir. Aşağıdaki birleşimler, önçekme verilen yüksek dayanımlı bulonlar veya kaynak kullanılarak teşkil edilecektir.

• Yüksekliği 40m yi aşan tüm çok katlı yapıların kolon ekleri.

• Yüksekliği 40m yi aşan yapılarda tüm kirişlerin kolona bağlantıları ve kolonların yanal doğrultuda desteklenmesini sağlayan
diğer kirişlerin bağlantıları.
• Kapasitesi 5 ton (50 kN) u aşan krenlerin bulunduğu tüm yapılarda, kafes kiriş ekleri, kafes kirişin kolonlara bağlantıları, kolon
ekleri, stabilite elemanı birleşimleri ve kren mesnetleri.
• Makinelerin mesnetleri ve tekrarlı veya darbe etkili yüklerin aktarıldığı birleşimler.

Daha önce belirtildiği gibi bulon ve kaynakların aynı kuvveti veya bir kuvvetin aynı bileşenini birlikte aktaracak şekilde
boyutlandırılmasına izin verilmez.

 değeri birleşen çelik elemanların yüzey şartlarına bağlıdır. Birleşimde yüzeyler arasındaki parçaların birbirine temasını önleyecek
ve sürtünme katsayısını azaltacak kir, pas, yağ gibi maddeler temizlenmelidir.

Birleşen elemanların enkesit parçaları ile bağlantı için kullanılan levhalar, düğüm noktası levhaları, korniyerler gibi birleşim
elemanlarınında kontrolleri yapılmalıdır. Bunlar ile ilgili kontroller ilerleyen haftalarda incelenecektir.

3.3 Bulonlarla İlgili Örnekler

Notlarda; "Çelik Yapıların Tasarım, Hesap ve Yapım Esaslarına Dair Yönetmelik Hakkında Uygulama Kılavuzu, Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı, 2017” kitabı için ÇYUK kısaltması kullanılacaktır.

Örnek çözümlerinde denklemlere, tablolara, şekillere vs. referans verilecektir. Referans verilmesi sırasında köşeli parantez içerisindeki
referans numarası ÇYY’e referans yapmaktadır. Mesela “… denklem (3.2) [13.8] kullanılırsa…” ifadesindeki 3.2 numarası ders
notlarındaki denklem numarasını referans gösterirken 13.8 numarası ÇYY’ni referans göstermektedir.

Örnek 3.1: (ÇYUK - 13.6) Şekil 13.16’da ezilme etkili bulonlu birleşim detayı verilen levha 12  200 enkesit boyutlarına sahip çekme
elemanı, sabit ve hareketli yükler altında sırasıyla, PG  80kN ve PQ  200kN eksenel çekme kuvveti etkisindedir.
a) Birleşimin karakteristik dayanımını belirleyiniz
b) Birleşimin tasarım dayanımı kontrolünü YDKT’ye göre yapınız (NOT: Bu noktadan sonra örneklerde YDKT ifadesi gerekli
olmadıkça kullanılmayacaktır. Derste YDKT yöntemi kullanıldığından dolayı örneklerde de çözümler aksi belirtilmedikçe
YDKY’ye göre yapılacaktır.)

Şekil 3.16: Örnek 3.1’de çözülen bulonlu birleşim

Verilenler: Çelik sınıfı S235 → Fy  235MPa, Fu  360MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Levha 12  200 → t  12mm, b  200mm

Sunum-3_v7 10/24
Bulonlar M20 - 8.8 (Standart dairesel delik çapı kullanılacaktır ve diş açılmış bulon gövdesi bölümünün kayma düzlemi içinde olduğu
varsayılacaktır) → Fub  800MPa (Tablo 3.1 [2.2])

Çözüm: a) Birleşimin karakteristik dayanımının belirlenmesi:

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

Fnv  0.45  800  360MPa (Denklem 3.2 [13.8] veya Tablo 3.5 [13.7])

Bir bulonun karakteristik kesme kuvveti dayanımı;

 202
Ab   314.16mm2
4 (Denklem 3.1 [13.10b])
3
Rnv  360  1  314.16  10  113.1kN

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  20  2  22mm (Tablo 3.2 [13.8])

Ezilme etkisi altında etkin kalınlık: t  min 12mm; 14mm   12mm

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  35  0.5  22  24mm

Rne ,1a  2.4  20  12  360  103  207.36kN
Rne ,2 a  1.2  24  12  360  103  124.42kN
Rne ,a  min  Rne ,1a ; Rne,2 a   124.42kN

lc ,b  le ,b  0.5 d h   35  50   0.5  22  74mm

Rne ,1b  2.4  20  12  360  103  207.36kN
Rne ,2 b  1.2  74  12  360  103  383.62kN
Rne ,b  min  Rne ,1b ; Rne ,2 b   207.36kN

Diğer her bir bulon deliği için:

lc  s  d h  100  22  78mm
Rne ,1  2.4  20  12  360  103  207.36kN
Rne ,2  1.2  78  12  360  103  404.35kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne,2   207.36kN

Ezilme etkili birleşimin bir bulonunun karakteristik dayanımı, kayma etkisinde bulon gövdesi kırılma sınır durumu için hesaplanan
karakteristik kesme kuvveti dayanımı ile bulon deliği ezilme sınır durumu için hesaplanan karakteristik ezilme kuvveti dayanımlarının
küçüğü olarak alınacaktır. Buna göre;

Kenar bulonlar ve kenar bulon delikleri için:

Rnb  min  Rnv ; Rne ,a ; Rne ,b   min 113.1kN, 124.42kN, 207.36kN   113.1kN

Diğer bulonlar ve bulon delikleri için

Rnb  min  Rnv ; Rne   min 113.1kN, 207.36kN   113.1kN

Ezilme etkili birleşimin dayanımı: Tüm bulonların karakteristik dayanımını kayma etkisinde bulon gövdesi kırılma sınır durumu
belirlediğinden, toplam bulon sayısı, n  5 olmak üzere, birleşimin karakteristik dayanımı:

Rn  n  Rnb  5  113.1  565.50kN

b) Birleşimin tasarım dayanımının kontrolü:

Sunum-3_v7 11/24
Gerekli dayanım: Pu  1.2G  1.6Q  1.2  80  1.6  200  416kN

Birleşimin tasarım dayanımı: Rd   Rn  0.75  565.50  424.12kN

Pu  416kN  Rd  424.12kN  (Denklem 2.18 [5.1])

Birleşim yeterli dayanıma sahiptir.

Örnek 3.2: Şekil 13.17’de eşit kollu korniyerin düğüm levhasına bulonlu birleşimi verilmektedir. Birleşim için gerekli dayanım
Pu  170kN olduğuna göre
a) Birleşim yerleşimi uygun mudur?
b) Birleşim etkiyen kuvvetleri karşılamak için yeterli midir?

Şekil 3.17: Örnek 3.2’de çözülen bulonlu birleşim

Verilenler: Korniyer ve düğüm levhası için çelik sınıfı S235 → Fy  235MPa, Fu  360MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Düğüm levhasında → t  12mm Korniyerde → t  10mm

Bulonlar M20 - 5.6 (Standart dairesel delik çapı kullanılmakta ve diş açılmış bulon gövdesi bölümü kayma düzleminin dışında
kalmaktadır. Bulonların paslanma olasılığı azdır.) → Fub  500MPa (Tablo 3.1 [2.2])

Çözüm: a) Birleşim yerleşiminin kontrolü:

Kenarlara olan minimum uzaklık s1  min  40mm; 50mm   40mm  26mm (Tablo 3.3 [13.8])

Kenarlara olan maksimum uzaklık s2  max  40mm; 50mm   50mm  min 12 tmin  120mm; 150mm   120mm (Bölüm3.14 [13.3.8])

Bulonlar arası minimum uzaklık s  80mm  3 d  60mm (Bölüm 3.1.2 [13.3.6])

Bulonlar arası maksimum uzaklık s  80mm  min  24 tmin  240mm; 300mm   240mm (Bölüm 3.1.5 [13.3.8])

Birleşimin yerleşimi uygundur.

b) Birleşimin dayanımının kontrolü:

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

Fnv  0.45  500  225MPa (Denklem 3.5 [13.7] veya Tablo 3.5 [13.7])

Bir bulonun karakteristik kesme kuvveti dayanımı;

 202
Ab   314.16mm 2
4 (Denklem 3.1 [13.10b])
3
Rnv  225  1  314.16  10  70.68kN

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  20  2  22mm (Tablo 3.2 [13.8])

Ezilme etkisi altında etkin kalınlık: t  min 10mm; 12mm   10mm

Sunum-3_v7 12/24
Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  40  0.5  22  29mm

Rne,1a  2.4  20  10  360  103  172.8kN
Rne,2 a  1.2  29  10  360  103  125.28kN
Rne,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   125.28kN

Diğer her bir bulon deliği için:

lc  s  d h  80  22  58mm
Rne ,1  2.4  20  10  360  103  172.8kN
Rne ,2  1.2  58  10  360  103  250.56kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne ,2   172.8kN

Ezilme etkili birleşimin bir bulonunun karakteristik dayanımı, kayma etkisinde bulon gövdesi kırılma sınır durumu için hesaplanan
karakteristik kesme kuvveti dayanımı ile bulon deliği ezilme sınır durumu için hesaplanan karakteristik ezilme kuvveti dayanımlarının
küçüğü olarak alınacaktır. Buna göre;

Kenar bulon ve kenar bulon deliği için:

Rnb  min  Rnv ; Rne ,a   min  70.68kN, 125.28kN   70.68kN

Diğer bulonlar ve bulon delikleri için

Rnb  min  Rnv ; Rne   min  70.68kN, 172.8kN   70.68kN

Ezilme etkili birleşimin dayanımı: Tüm bulonların karakteristik dayanımını kayma etkisinde bulon gövdesi kırılma sınır durumu
belirlediğinden, toplam bulon sayısı, n  3 olmak üzere, birleşimin karakteristik dayanımı:

Rn  n  Rnb  3  70.68  212.04kN

Gerekli dayanım: Pu  170kN

Birleşimin tasarım dayanımı: Rd   Rn  0.75  212.04  159.03kN

Pu  170kN  Rd  159.03kN  (Denklem 2.18 [5.1])

Birleşim yeterli dayanıma sahip değildir.

Örnek 3.3: Şekil 13.18’de IPE 300 profilden diyagonal çekme elemanının HE 500B kolona mafsallı birleşimi a-a kesitinde
gösterilmektedir. Bulonlar M30 - 10.9 kalitesindedir ve standart dairesel delik çapı kullanılmakta ve diş açılmış bulon gövdesi bölümü
kayma düzleminin dışında kalmaktadır. Yapı elemanlarının hepsinde S355 yapı çeliği kullanılmıştır. Bulonların paslanma olasılığı
vardır. Buna göre kolon ile çaprazın birleşimindeki bulonların dayanımını kontrol ediniz.

Şekil 3.18: Örnek 3.3 için verilen bulonlu birleşim

Sunum-3_v7 13/24
Verilenler: Kolon, kiriş, çapraz ve birleşim levhası için S355 → Fy  355MPa, Fu  510MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Birleşim levhasında → t  25mm , Kolonda (HE 500B) → t f  28mm (Bu değer profil tablosundan alındı)

Bulonlar M30 - 10.9 → Fub  1000MPa, Fnt  750MPa, Fnv  563MPa (Tablo 3.1, 3.5 [2.2, 13.7])

Çözüm: Verilen sistemin serbest cisim diyagramı aşağıda verilmiştir. Buna göre birleşime etkiyen kuvvetler:

D  P / cos 450
 P 
V  H  D cos 450   0 
cos 450  P  870kN
 cos 45 

Birleşimdeki bulonlar V kuvvetinden dolayı kesme, H kuvvetinden dolayı da çekme kuvveti etkisi
altındadır. Bu nedenle Bölüm 3.2.2 [13.3.10]’ de verilen kontrollerin yapılması gerekmektedir. Bu
bölümde kesme ve ezilme kontrollerinin normal olarak yapılması ancak çekme kontrolünde kesme
kuvvetinden dolayı çekme dayanımında denklem (3.11) [13.11] kullanılarak azaltmaya gidilmesi
gerekmektedir.

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

 302
Ab   706.86mm 2
4 (Denklem 3.1 [13.10b])
Rnv  563  1  706.86  103  398kN

Tüm birleşimin kesme kırılmasına göre aktarabileceği kuvvet

Rdv  6  398  0.75  1791kN  V  870kN 

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  30  3  33mm (Tablo 3.2 [13.8])

Ezilme etkisi altında etkin kalınlık: t  min  28mm;25mm   25mm

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  140  0.5  33  123.5mm

Rne,1a  2.4  30  25  510  103  918kN
Rne,2 a  1.2  123.5  25  510  103  1889.6kN
Rne,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   918kN

Diğer bulon delikleri için:

lc  s  d h  100  33  67mm
Rne ,1  2.4  30  25  510  103  918kN
Rne ,2  1.2  67  25  510  103  1025.1kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne ,2   918kN

Tüm birleşimin ezilme kuvveti dayanımına göre aktarabileceği kuvvet

Rde  6  918  0.75  4131kN  V  870kN 

• Kesme kuvveti etkisindeki bulonların çekme kuvveti dayanımı kopma sınır durumu (Bölüm 3.2.2 [13.3.10])

Kesme kuvveti etkisi dikkate alınarak elde edilen azaltılmış karakteristik çekme gerilmesi hesabı:

V / 6 870  103  4
f rv    205MPa <  Fnv  0.75  563  422.25MPa
Ab 6    302
(denklem 3.11 [13.11])
750
F  1.3  750 
'
nt  205  610.88MPa  Fnt  750MPa
0.75  563
Sunum-3_v7 14/24
Tüm birleşimin çekme kuvveti dayanımına göre aktarabileceği kuvvet

  302
Rdt  0.75  6  Ab  Fnt'  0.75  6   610.88  103  1943.13kN  H  870kN 
4

• Bulon ve kenar aralıklarının incelenmesi  tmin  25mm 

Kenarlara olan minimum uzaklık s1  min 140mm; 75mm   75mm  40mm (Tablo 3.3 [13.8])

Kenarlara olan maksimum uzaklık s2  max 140mm; 75mm   75mm  min 12 tmin  300mm; 150mm   150mm (Bölüm3.14 [13.3.8])

Bulonlar arası minimum uzaklık s  100mm  3 d  90mm (Bölüm 3.1.2 [13.3.6])

Bulonlar arası maksimum uzaklık s  100mm  min 14 tmin  350mm; 200mm   200mm (Bölüm 3.1.5 [13.3.8])

Bulonların yerleşimi uygundur.

Örnek 3.4: Şekil 13.19’da verilen bulonlu birleşimde sürtünme etkili bulonlar kullanılmıştır. Bulonlu birleşimin güvenle taşıyabileceği
P kuvvetinin değerini hesaplayınız.

Şekil 3.19: Örnek 3.4 için verilen bulonlu birleşim

Verilenler: Korniyer için S355 → Fy  355MPa, Fu  510MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Düğüm levhası için S275 → Fy  275MPa, Fu  430MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Düğüm levhasında → t  12mm , Korniyerde → t  10mm

Bulonlar M16 - 8.8 (Standart dairesel delik kullanılacaktır ve diş açılmış bulon gövdesi bölümünün kayma düzlemi dışında olduğu
varsayılacaktır) → Fub  800MPa (Tablo 3.1 [2.2])

Bulonlara öngerilme uygulanmıştır. Birleşim yüzeyleri için B sınıfı yüzey hazırlığı yapılmıştır   0.40 (Tablo 3.7 [13.11]).

Çözüm: Verilen birleşim sürtünme etkili birleşimdir. Kesme ve ezilme kontrollerinin yapılması ayrıca Bölüm 3.2.3 [3.11]’e göre
sürtünme etkili kayma kuvveti dayanımı kontrolü yapılması gerekmektedir.

• Sürtünme etkili kayma sınır durumu (Denklem 3.13 [13.12])

Bir bulonun sürtünme kuvveti ile aktarabileceği kuvvet

Rns  0.4  1.0  1.0  88  2  70.40kN (Tablo 3.6 [13.6])

Tüm birleşimin sürtünme ile aktarabileceği kuvvet (standart dairesel delikler için   1.0 ):

Rds  3    Rns  3  1  70.40  211.20kN

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

Bir bulonun gövdesinde oluşan makaslama kuvveti ile aktarabileceği kuvvet

  162
Rnv  450  2   103  180.86kN
4
Sunum-3_v7 15/24
Tüm birleşimin kesme kırılmasına göre aktarabileceği kuvvet

Rdv  3  180.86  0.75  406.93kN

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  16  2  18mm (Tablo 3.2 [13.8])

Düğüm levhası için:

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  40  0.5  18  31mm

Rne,1a  2.4  16  12  430  103  198.14kN
Rne,2 a  1.2  31  12  430  103  191.95kN
Rne,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   191.95kN

Diğer bulon delikleri için:

lc  s  d h  80  18  62mm
Rne ,1  2.4  16  12  430  103  198.14kN
Rne ,2  1.2  62  12  430  103  383.90kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne ,2   198.14kN

Düğüm levhasındaki bulonların ezilme kuvveti dayanımına göre aktarabileceği kuvvet

Rde,l  0.75  191.95  2  198.14   441.17kN

Korniyer için: (Korniyer için ezilme dayanımı yapılmasına gerek yok. Çünkü t  20mm  12mm , Fu  510kN  430kN ve kenar bulon
delikleri için ve diğer bulon delikleri için bulunan lc değerleri düğüm levhası ile aynı. Hesapların net anlaşılabilmesi için yine de
korniyerde ezilme dayanımı incelemesi yapıldı.)

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı (burada t  2  10  20mm olarak alınmaktadır): (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a,
13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  40  0.5  18  31mm

Rne ,1a  2.4  16  20  510  103  391.68kN
Rne ,2 a  1.2  31  20  510  103  379.44kN
Rne ,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   379.44kN

Diğer bulon delikleri için:

lc  s  d h  80  18  62mm
Rne ,1  2.4  16  20  510  103  391.68kN
Rne ,2  1.2  62  20  510  103  758.88kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne ,2   391.68kN

Düğüm levhasındaki bulonların ezilme kuvveti dayanımına göre aktarabileceği kuvvet

Rde,2  0.75   379.44  2  391.68   872.1kN

Buna göre birleşimin güvenle aktarabileceği maksimum kuvvet

Rd  min  Rds , Rdv , Rde,1 , Rde ,2    211.20, 406.93, 441.17, 872.1  211.20kN

P  Rd  211.20kN

Sunum-3_v7 16/24
Örnek 3.5: (ÇYUK - 13.9) Şekil 13.20’de detayı verilen sürtünme etkili bulonlu birleşim, sabit ve hareketli yükler altında sırasıyla,
PG  200kN ve PQ  480kN eğik merkezi kuvvetlerinin etkisindedir. Birleşen elemanların, yük aktarımını güvenli bir şekilde sağladığı
varsayılacaktır. Kolon (HE 280 B) başlığına birleşen levhanın şekildeğiştirmesi nedeniyle meydana gelen bulon boyuna eksenine paralel
ilave kaldırma kuvvetinin oluşmadığı varsayılacaktır. Birleşimin tasarım dayanımını kontrol ediniz.

Şekil 3.20: Örnek 3.5 için verilen bulonlu birleşim

Verilenler: Yapı elemanları için S275 → Fy  275MPa, Fu  430MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

Düğüm levhasında → t  20mm , HE 280B profilde → t f  18mm (Profil tablosundan alındı)

Bulonlar M24 - 10.9 (Standart dairesel delik kullanılacaktır ve diş açılmış bulon gövdesi bölümünün kayma düzlemi içinde olduğu
varsayılacaktır) → Fub  1000MPa, Fnt  750MPa, Fnv  450MPa (Tablo 3.1, 3.5 [2.2, 13.7])

Bulonlara öngerilme uygulanmıştır. Birleşim yüzeyleri için B sınıfı yüzey hazırlığı yapılmıştır   0.40 (Tablo 3.7 [13.11]).

Çözüm: Verilen birleşim sürtünme etkili birleşimdir. Ancak verilen yükten dolayı hem çekme hem de kesme kuvveti etkimektedir.
Kesme ve ezilme kontrollerinin yapılması ayrıca bölüm 3.2.3 [3.11]’e göre sürtünme etkili kayma kuvveti dayanımı kontrolü yapılması
gerekmektedir.

Gerekli dayanım:

Pu  1.2  200  1.6  480  1008kN

Merkezi olarak etkiyen gerekli çekme kuvvetinin yatay (H) ve düşey (V) bileşenleri:

H u  1008  cos 300  872.95kN

Vu  1008  sin 300  504kN

• Sürtünme etkili kayma sınır durumu (Denklem 3.13 [13.12])

Bir bulonun sürtünme kuvveti ile aktarabileceği tasarım kuvveti

Rns  0.4  1.0  1.0  247  1  98.80kN (Tablo 3.6 [13.6])

872.95
k sc  1   0.647 (denklem 3.14, 3.13 [13.13, 13.12])
1  247  10

Rds ,1    Rns  k sc  1  98.80  0.647  63.92kN

Birleşimin sürtünme kuvveti ile aktarabileceği tasarım kuvveti

Rds  n  Rds ,1  10  63.92  639.2kN  Vu  504kN 

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

Bir bulonun gövdesinde oluşan makaslama kuvveti ile aktarabileceği kuvvet

Sunum-3_v7 17/24
   242
Rnv  450  1   103  203.57kN
4 
V 504
R dv  0.75  203.57  152.68kN  u   50.4kN
n 10

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  24  2  26mm (Tablo 3.2 [13.8])

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

lc ,a  le ,a  0.5 d h  60  0.5  26  47mm

Rne,1a  2.4  24  18  430  103  445.82kN
Rne,2 a  1.2  47  20  430  103  485.04kN (burada levhanın kalınlığı alındı çünkü kolon başlığının kenar mesafesi yok)
Rne,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   445.82kN

Diğer bulon delikleri için:

lc  s  d h  150  26  124mm
Rne,1  2.4  24  18  430  103  445.82kN
Rne,2  1.2  124  18  430  103  1151.71kN
Rne  min  Rne,1 ; Rne,2   445.82kN

Ezilme açısından bulonun kontrolü:

Vu 504
Rde ,1  0.75  min  Rne,a , Rne   0.75  445.82  334.37    50.4kN 
n 10

• Kesme kuvveti etkisindeki bulonların çekme kuvveti dayanımı kopma sınır durumu (Bölüm 3.2.2 [13.3.10])

Kesme kuvveti etkisi dikkate alınarak elde edilen azaltılmış karakteristik çekme gerilmesi hesabı:

Vu / 10 504  103  4
f rv    111.41MPa   Fnv  0.75  450  337.5MPa
Ab 10    242
(denklem 3.11 [13.11])
750
F  1.3  750 
'
nt  111.41  727.42MPa  Fnt  750MPa
0.75  450

Bir bulonun çekme kuvveti dayanımına göre aktarabileceği kuvvet:

  242 H u 872.95
Rdt    Fnt'  Ab  0.75  727.42   103  246.81kN    87.30kN 
4 10 10

Örnek 3.6: Şekil 3.21’de verilen bulonlu birleşimde en çok zorlanan bulona etkiyen kuvveti hesaplayınız.

Açıklama: Uygulanan yüklerin bileşkesinin bulonların veya kaynakların ağırlık merkezinden geçmediği bağlantılara eksantrik bağlantı
denir. Bağlantının bir simetri düzlemine sahip olması durumunda, bulonların veya kaynakların kayma alanlarının geometrik merkezi
(ağırlık merkezi) referans noktası olarak kullanılabilir ve yükün tesir çizgisinden bu merkeze dik olan mesafeye eksantriklik denir.
Bağlantıların çoğunluğu eksantrik yüklü olsa da, çoğu durumda eksantriklik küçüktür ve ihmal edilebilir.

Şekil 3.22’de bulonların kayma alanları ve etkiyen P kuvveti levha ile kolon kaldırıldıktan sonra gösterilmektedir. Etkiyen kuvvet
bulonların kayma alanlarınını geometrik merkezine taşınması durumunda geometrik merkezde P kuvveti ile beraber M  P  e burulma
momenti oluşacaktır. Bu durumda herbir bulona P kuvvetinden dolayı pc  P / n şiddetinde kesme kuvveti etkiyecektir. Burada n
bulonların sayısını göstermektedir. Burulma momentinden dolayı da bulonların gövdesinde kayma gerilmesi oluşacaktır. Bunun için

M d
fv 
J
formülü kullanılabilir. Formülde;

d: Bulonların geometrik merkezi ile hesap yapılan bulonun kayma alanının merkezi arasındaki mesafa

J: Bulonların geometrik merkezine göre hesaplanan bulonların kayma alanlarının polar atalet momenti
Sunum-3_v7 18/24
 Şekil 3.21: Örnek 3.5 için verilen bulonlu birleşim

Şekil 3.22: Bulonlara eksantrik etkiyen P kuvveti ve bulonlarda oluşan kuvvetler

Verilen formül dairesel enkesitli silindirlerde burulma momentinden dolayı oluşan kayma gerilmesinin formülüdür. Formülün burada
kullanılması sıkıntı yaratmamaktadır çünkü formül sonucu elde edilen gerilmeler güvenli tarafta kalmaktadır (hesapla bulunan gerilme
değeri gerçekte gözlenen gerilmelerden daha büyük çıkmaktadır). Elde edilen gerilmeler d mesafesine dik olmaktadır. Tüm bulonların
kayma alanlarının aynı olması durumunda kayma alanlarının kendi yerel eksenlerine göre olan atalet momentine katkısı ihmal edilirse
ve paralel eksen teoremi kullanılırsa polar atalet momenti için

J   A  d 2  A d 2

denklemi kullanılabilir. Burulma momentinin herbir bulonda meydana getireceği kesme kuvveti

M d M d
pm  A  f v  A 
A d 2  d 2

olur. Kesme kuvvetinin bu iki bileşeni ( pm ve pc ) vektörel olarak toplanarak herbir bulondaki bileşke kesme kuvveti değeri
hesaplanabilir. En fazla zorlanan bulon elemanı saptanarak bu elemana göre kontrol yapılır.

Ancak kuvvetin yatay ve düşey bileşenlerini kullanmak hesaplar açısından daha avantajlı olmaktadır. pc kuvvetinin yatay ve düşey
bileşenleri

Px Py
pcx  , pcy 
n n

dir (bkz. Şekil 3.23).

Sunum-3_v7 19/24
 Şekil 3.23: Kuvvetlerin yatay ve düşey bileşenleri

pm kuvvetinin bileşenleri içinse

y y M d y M d My
pmx  pm   
d d d 2 d  x 2
 y 2
   x2  y2 
x x M d x M d M x
pmy  pm   
d d d 2 d  x 2
 y 2
   x2  y2 
olmaktadır. Bulona gelen kesme kuvveti ise

p x  pcx  pmx , p y  pcy  pmy

olmak üzere

 p    p 
2 2
p x y

denklemi ile hesaplanır.

Çözüm: Bulonların kayma alanlarının geometrik merkezinin konumu;

2  10  2  16  2  22
y  12cm
8

P kuvvetinin yatay ve düşey bileşenleri:

1 2
Px  250  111.80kN Py  250  223.61kN
5 5

P kuvvetini geometrik merkeze taşıdığımızda oluşan burulma momenti değeri (bkz. Şekil 3.24)

M  223.61   24  5.5  111.80   28  12   4807.7kNcm

          
Şekil 3.24: Bulonlara etkiyen kuvvetler

En elverişsiz bulona gelen kuvvet değerinin hesabı:

111.80 223.61
pcx   13.98kN pcy   27.95kN
8 8

Sunum-3_v7 20/24
  x  y 2   8  5.52  2    12   22  42  102   770cm 2
2 2
 
My 4807.7  12
pmx    74.92kN (incelenen bulon sağ alttaki bulon)
 x 2
 y 2
 770
M x 4807.7  5.5
pmy    34.34kN
 x 2
 y 2
 770

p x  13.98  74.92  88.9kN

p y  27.95  34.34  62.29kN
p  88.92  62.29 2  108.55kN

Örnek 3.7: Şekil 3.25’de bir kolon ile kirişin birleşimi arada kullanılan T profil vasıtası ile gerçekleştirilmektedir. Ölü yük G  40kN
, hareketli yük ise Q  80kN değerindedir. Kolonun T profili birleştiği konumun etkiyen yüklere olan mesafesi (eksantrisitesi) 7cm dir.
Bulonlar M16 - 6.8 kalitesindedir. Yapı elemanlarında S235 kalitesinde çelik kullanılmıştır. Kolon ile T profil arasındaki birleşimin
kontrolünü yapınız.

Şekil 3.25: Örnek 3.7’de verilen birleşim

Verilenler: Yapı elemanları için S235 → Fy  235MPa, Fu  360MPa (Tablo 2.4 [2.1A])

½ HE 200 B → t f  15mm , HE 280 B profilde → t f  18mm (iki değerde profil tablosundan alındı)

Bulonlar M16 – 6.8 (Standart dairesel delik kullanılacaktır ve diş açılmış bulon gövdesi bölümünün kayma düzlemi içinde olduğu
varsayılacaktır) → Fub  600MPa, Fnt  450MPa, Fnv  270MPa (Tablo 3.1, 3.5 [2.2, 13.7])

Çözüm: Etkiyen kuvvet:

Pu  1.2  80  1.6  160  352kN

• Bulon gövdesi için kesme kırılması sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.9])

Bir bulonun karakteristik kesme kuvveti dayanımı;

 162
Ab   201.06mm 2
4 (Denklem 3.1 [13.10b])
3
Rnv  270  1  201.06  10  54.29kN

• Bulon delik çevresi için ezilme sınır durumu (Bölüm 3.2.1 [13.3.13])

Ezilme dayanımı için bulon delik çapı: d h  16  2  18mm (Tablo 3.3 [13.8])

Ezilme etkisi altında etkin kalınlık: t  min 15mm; 18mm   15mm

Kenar bulon delikleri karakteristik ezilme kuvveti dayanımı: (Denklem 3.6, 3.7 [13.14a, 13.14b])

Sunum-3_v7 21/24
 lc ,a  le ,a  0.5 d h  55  0.5  18  46mm
Rne ,1a  2.4  16  15  360  103  207.36kN
Rne ,2 a  1.2  46  15  360  103  298.08kN
Rne ,a  min  Rne ,1a ; Rne ,2 a   207.36kN

Diğer her bir bulon deliği için:

lc  s  d h  80  18  62mm
Rne ,1  2.4  16  15  360  103  207.36kN
Rne ,2  1.2  62  15  360  10 3  401.76kN
Rne  min  Rne ,1 ; Rne ,2   207.36kN

Kenar bulon ve kenar bulon deliği için:

Rnb  min  Rnv ; Rne ,a   min  54.29kN, 207.36kN   54.29kN  352 / 8  44kN 

Diğer bulonlar ve bulon delikleri için

Rnb  min  Rnv ; Rne   min  54.29kN, 207.36kN   54.29kN  352 / 8  44kN 

Kolon ile T profilin bağlandığı bulonlu birleşimde kuvvetin eksantrik etkimesinden dolayı eğilme momenti meydana gelmektedir.
Eğilme momenti bulonların tarafsız ekseninin yukarısında kalan bulonlara çekme kuvveti, altındaki bulonlara basınç kuvveti etkitecektir
(bkz. Şekil 3.26).

Şekil 3.26: Dışmerkez P kuvvetinden dolayı birleşimde oluşan eğilme momenti

Güvenli tarafta kalan basitleştirilmiş yönteme göre hesapta şu varsayımlar yapılmaktadır.

- Birleşimin tarafsız ekseni bulonların ağırlık merkezinden geçmektedir.

- Bu eksenin üzerindeki bulonlar çekme kuvveti etkisinde, altındaki bulonlar basınç kuvveti etkisindedir.
- Her bir bulon maksimum çekme dayanımı rt değerine ulaşmaktadır (bkz. Şekil 3.27).

Bulonlarda oluşan kuvvetlerin tarafsız eksene göre oluşturdukları momentin etkiyen momenti dengelemesi gerekir.

Şekil 3.27: Basitleştirilmiş yönteme göre tarafsız eksen konumu ve bulonlarda oluştuğu varsayılan maksimum çekme kuvveti

Buna göre bulonlarda oluşan eksenel kuvvetin değeri:

M  n  rt  d  4  rt   4  12   64  rt
M  352  7  2464kNcm
64  rt  2464kN  rt  38.5kN

Bulonlarda hesaplanan azaltılmış çekme kuvveti dayanımı hesabı:

Sunum-3_v7 22/24
 Pu 352  103  4
f rv    218.84MPa, f rv   Fnv  f rv  218.84MPa  0.75  270  202.5MPa
n  Ab 8    162
f rv  202.5MPa olarak hesapta kullanılacak
450 
Fnt'  1.3  450   202.5  102.86MPa  Fnt  450MPa
0.75  270
  162
 Rnt  0.75  Fnt'  Ab  0.75  102.86   103  15.51kN  rt  38.5kN
4

Bulonların çekme dayanımı momentten dolayı etkiyen çekme kuvvetini karşılamada yetersizdir.

3.4 Verilen Birleşimlerin Kontrolünde İzlenecek Genel Adımlar

Öncelikle verilen bulon yerleşiminin aralıklarının kontrol edilmesi gerekli.

 Bulonlar arasındaki minimum bulon aralığı için bkz. Bölüm 3.1.2

 Bulonlar arasındaki maksimum bulon aralığı için bkz. Bölüm 3.1.5
 Bulonlar için kenarlara olan minimum uzaklık için bkz. Bölüm 3.1.3
 Bulonlar için kenarlara olan maksimum uzaklık için bkz. Bölüm 3.1.4

Aralık kontrolünün sağlandığının gösterilmesinin ardından dayanım kontrollerinin yapılması gerekli. Bulonların yük aktarma şekli beş
farklı gruba ayrılmaktadır.

1. Makaslama ve ezilme etkili birleşimlerin dayanımı: Tek bir bulonun dayanımı için:

Rnv  Fnv nsp Ab ,   0.75 (1)

Deliğin ovalleşmesi dayanımı için:

Rne ,1  2.4 d t Fu ,   0.75 (2)

Deliğin yırtılma dayanımı için:

Rne ,2  1.2 lc t Fu ,   0.75 (3)

formülleri kullanılır.

2. Çekme etkili birleşimlerin dayanımı: Bulonlara sadece çekme kuvveti etkimesi halinde tek bir bulonun çekme dayanımı:

Rnt  Fnt Ab ,   0.75 (4)

3. Çekme ve Kesme Kuvvetinin Ortak Etkisindeki Ezilme Etkili Birleşimlerin Dayanımı: Bu durumda (1), (2), (3) kontrollerinin
hepsi yapılır. Kesme kuvvetinden dolayı bulonun çekme kuvveti dayanımında azalma meydana gelir. Bu nedenle çekme
dayanımı için (5) formülü kullanılır:

Fnt
Fnt'  1.3 Fnt  f  Fnt , f rv   Fnv
 Fnv rv (5)
Rnt  F Ab ,
'
nt   0.75

4. Sürtünme etkili birleşimlerin dayanımı: Bu durumda (1), (2), (3) kontrollerinin hepsi yapılır. Bir bulonun sürtünme etkisi ile
aktarabileceği kuvvet için (6) formülü kullanılır:

Rns   Du h f Tb ns (6)

Standart dairesel delikler için   1.0 kullanılır.

5. Çekme ve Kesme Kuvvetinin Ortak Etkisindeki Sürtünme Etkili Birleşimler: Bu durumda (1), (2), (3) kontrolleri yapılır.
Aktarılabilek çekme kuvveti için (5) formülü kullanılır. Sürtünme etkisi ile aktarılabilecek kuvvet için azaltma yapılır.
Azaltılmış kuvvet (7) formülü ile hesaplanır:

Tu
k sc  1 
Du Tb nb (7)
Rns  k sc   Du h f Tb ns 

Sunum-3_v7 23/24
Yukarıdaki beş durumda belirtilen dayanım değerleri hesaplanır. Bir bulonun aktarabileceği kuvvet bulunan tasarım değerlerinden en
küçüğüne eşit alınır. Mesela beşinci durumda (1), (2), (3), (5), (7) formülü ile bulunan değerler ilgili dayanım katsayıları ile çarpılarak
bulunan beş değerden hangisi en küçükse bir bulonun tasarım değeri bu değere eşit alınır.

3.5 Sunum-3’te Kullanılan Simgeler

 Tablo 3.7’de A, B, C ve D sınıfı yüzeyler için verilen veya deneysel olarak belirlenen ortalama sürtünme katsayısı.
d Bulon karakteristik gövde çapı
dh Delik çapı
f rv YDKT veya GKT yük birleşimleri altında bulonun karakteristik gövde alanındaki en büyük kayma gerilmesi
hf Besleme levhası katsayısı
k sc Sürtünme etkili birleşimlerde bileşik çekme ve kesme kuvveti etkisini göz önüne alan katsayı
lc Kuvvet doğrultusunda olmak üzere bir delik köşesinin takip eden en yakın diğer delik köşesi veya bir delik köşesi ile eleman
kenarı arasındaki temiz açıklık
nb Çekme kuvveti etkisindeki bulon sayısı
ns Sürtünme etkili kayma düzlemi sayısı
nsp Kayma düzlemi sayısı
t Aynı yönlü ezilme gerilmeleri etkisindeki elemanların toplam kalınlığı
Ab Diş açılmamış bulon gövdesi karakteristik enkesit alanı ( Ab   d 2 / 4 , d bulonun çapı)
Du Bulon montajı sırasında uygulanan ortalama önçekme kuvvetinin karakteristik minimum önçekme kuvvetine oranını gösteren
bir katsayı olarak tanımlanır ve 1.0 değerine eşit alınacaktır. Uygunluğu gösterilmek koşuluyla, Du  1.13 olmak üzere, farklı
değerler de kullanılabilir.
Fyb Bulon malzemesi karakteristik akma gerilmesi
Fnt Bulon malzemesi karakteristik çekme gerilmesi dayanımı
Fnv Bulon malzemesi karakteristik kayma gerilmesi dayanımı
'
F nt Kesme kuvveti etkisi dikkate alınarak elde edilen azaltılmış karakteristik çekme gerilmesi
Fu Birleşen elemanların karakteristik çekme dayanımı (kopma gerilmesi)
Fub Bulon malzemesi karakteristik çekme dayanımı
Pu YDKT’de gerekli dayanım
Rd YDKT’de tasarım dayanımı
Rnb Bulonun karakteristik dayanımı
Rnv Karakteristik kesme kuvveti dayanımı
Tb Tam öngerme için bulona uygulanacak minimum önçekme kuvveti
Tu YDKT yük birleşimleri altında hesaplanan gerekli çekme kuvveti dayanımı

3.6 Sunum-3’ün Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar

 Çelik Yapıların Tasarım, Hesap ve Yapım Esasları Yönetmeliği - 2016 Eğitim Notları, Cavidan Yorgun, Cem Topkaya, Cüneyt
Vatansever, 2017
 Çelik Yapıların Tasarım, Hesap ve Yapım Esaslarına Dair Yönetmelik Hakkında Uygulama Kılavuzu, Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı, 2017
 Çelik Yapılar, Ruhi Aydın, Ayten Günaydın, Birsen Yayınevi, 3. baskı, 2017
 Çelik Yapılar I Ders Notları, Kaan Türker, Balıkesir Üniversitesi
 Çelik Yapılar, Hilmi Deren, Çağlayan Yayınevi, 4. baskı, 2012
 Steel Design, William T. Segui, 5. Baskı, 2013

Sunum-3_v7 24/24