6.

Linearni akcelerator

6.1. Historijski razvoj linearnog akceleratora

William Coolidge je 1903. godine konstruisao termoelektronsku rendgensku cijev koja je ubrzo u
potpunosti zamijenila gasne cijevi. Dvadesetih i tridesetih godina prošlog vijeka Coolidgeova
cijev napona 200 kV bila je standardna oprema u tzv. “dubinskoj terapiji”. Međutim, postojala je
potreba za povećanjem napona iznad 200 kV. Već 1933.
godine bilo je moguće proizvesti razliku potencijala reda veličine 1 MV. Pošto se za
akceleraciju elektrona još uvijek koristila isključivo struja visokog napona, ovakvi
uređaji su bili ogromni i nepraktični za upotrebu i održavanje, te se vrlo brzo ukazala
potreba za razvojem drugog načina akceleracije elektrona do visokih energija.
S tim u vezi razvijeni su različiti tipovi uređaja za bazična istraživanja u radijacijskoj fizici, a neki
od njih su i modifikovani za upotrebu u radioterapiji.

Razlikujemo 2 osnovna tipa akceleratora čestica:

● Elektrostatski
● Ciklični

Kod elektrostatskog akceleratora čestice se ubrzavaju primjenom konstantnog električnog polja

čija razlika potencijala određuje krajnju energiju akceleriranih čestica. Kod ovakvih uređaja
kinetička energija čestica direktno zavisi od razlike potencijala unutar akceleratorske strukture
(1-2 MV). Tipični primjeri elektrostatskog akceleratora su: ortovoltažni rendgenski uređaji, Van
de Graff-ov generator, neutronski generator, Cockroft-Walton-ov generator.
Ciklični akceleratori koriste varijabilno električno polje zajedno sa varijabilnim elektromagnetnim
poljem u akceleratorskoj strukturi u kojoj čestice više puta prelaze jedan te isti put i pri tome
dobijaju određenu količinu kinetičke energije, te tako bivaju gradualno akcelerirane. Kod ove
vrste uređaja maksimalna kinetička energija čestica ne zavisi samo od maksimalne razlike
potencijala u akceleratoru. Akceleratorske strukture kod ove vrste uređaja mogu biti zakrivljene
(Betatron, Ciklotron, Mikrotron i Sikrotron) ili ravne (Linearni akcelerator).
Prvi medicinski linearni akcelerator su razvili Kaplan i Ginzton 1952. godine, a instaliran u
Stanford Lane Hospital u San Franciscu. U januaru 1956. godine uređaj je upotrebljen u
tretmanu prvog pacijenta, dječaka oboljelog od retinoblastoma kojem je hirurški odstranjen
tumor (Slika 6.1.).
Linearni akcelerator elektrona (LINAC - Linear Accelerator) je danas najšire upotrebljavani
aparat u radioterapiji malignih tumora. U striktnoj terminologiji linearni akcelerator je samo dio
tretmanskog uređaja u kojem se elektroni ubrzavaju do određenih energija. Uobičajeno se
termin linearni akcelerator upotrebljava da opiše kompletan sistem za isporuku radioterapijskog
tretmana.
Medicinski linearni akceleratori ubrzavaju elektrone do energija 4 - 25 MeV u RF poljima čija je
frekvencija 10^3 - 10^4. Danas se u kliničkoj praksi uglavnom koriste dvije vrste linearnih
akceleratora: monoenergetski koji proizvode fotonsko zračenje u području niskih energija (4 - 6
MV) i polienergetski koji proizvode dvije energije fotonskog zračenja (6 - 18 MV) i nekoliko
energija elektronskog zračenja (4, 6, 10, 12, 15 MeV).

6.2. Generacije linearnih akceleratora

U proteklih pedeset godina linearni akceleratori su prošli kroz pet generacija čije su karaktristike
sljedeće:
1. Fotonske energije 4 - 8 MV, eksterni klinovi, simetrična kolimacija, fiksni filter za
izravnavanje zračnog snopa, jedna transmisijska jonizaciona komora, izocentrična
geometrija.
2. Fotonske energije 10 - 15 MV i nekoliko elektronskih energija, savijeni zračni snop,
pomična meta i filter za izravnavanje zračnog snopa, dualna transmisiona jonizaciona
komora, rasipna folija.
3. Visokoenergetski fotoni 18 - 25 MV i elektroni, dualne fotonske i multiple elektronske
energije, ahromatski magneti za savijanje zračnog snopa, dualne rasipne folije,
motorizirani klinovi, asimetrična kolimacija.
4. Visoko energetski fotoni i elektroni, kompjuterska kontrola, dinamički klinovi, EPID
sistem, multilamelarni kolimator.
5. Visokoenergetski fotoni i elektroni, modulacija intenziteta snopa pomoću MLC-a,
dinamička isporuka konformalne doze.
6.3. Konfiguracija linearnog akceleratora

Linearni akcelerator se sastoji od 5 glavnih sekcija:

● Gentri
● Stativ ili bubanj
● Kabinet
● Kontrolna konzola
● Tretmanski sto

Konstruisani su izocentrično, tako da se gentri, kolimator i tretmanski sto rotiraju oko 3 ose
vertikalne, horizontalne i sagitalne koje se sijeku u zajedničkoj tački koja se naziva
IZOCENTAR.
Razlikujemo 2 osnovne konfiguracije linearnog alceleratora (Slika 6.2.):
● Linearni akcelerator sa stativom
● Linearni akcelerator sa bubnjem
Konfiguracija linearnog akceleratora sa stativom:
● Gentri
● Stativ
● Tretmanski sto
● Zidni laser
● Plafonski laser
 ● Izocentar
● Z osa
● Y osa
● Fokus
● Rotacija gentrija
● Rotacija kolimatora
● Rotacija tretmanskog stola
● Translatorne kretnje tretmanskog stola

Konfiguracija linearnog akceleratora sa bubnjem:

● Kontrolna konzola
● Tretmanski sto
● Gentri
● EPID
● kV izvor
● kV detektor
● Vrata mehaničke sobe
● Kontrolni sistem tretmanskog stola
● Monitor
● Pokrov
● Bubanj
● Pomoćni sistem
● kV generator
● Kabinet

Unutar glavnih sekcija smještene su funkcionalne komponente linearnog akceleratora koje se

mogu grupirati u nekoliko sistema (Slika 6.3., 6.4., 6.5.):
● Sistem za generisanje i transport zračnog snopa
● Sistem za produkciju i transmisiju radiofrekventnih (RF) talasa
● Pomoćni sistem
● Sistem za oblikovanje i monitoring zračnog snopa
● Optički sistem
● Kontrolni sistem
Smještaj funkcionalnih komponenti unutar linearnog akceleratora sa stativom:
● Elektronski top
● Akceleratorska struktura
● Magnet za savijanje zračnog snopa
● Glava linearnog akceleratora
● Vakumska pumpa
● Cirkulator
● Talasovod
● RF izvor
● Rezervoar za ulje
● Sistem za vodeno hlađenje

6.4. Sistem za generisanje i transport zračnog snopa

Glavne komponente sistema za generisanje zračnog snopa su:

● Elektronski top,
● Akceleratorska struktura,
● Sistem za transport zračnog snopa

U najjednostavnijoj i najpraktičnijoj konfiguraciji linearnih akceleratora elektronski top i meta su

postavljeni izocentrično i predstavljaju dio akceleratorske strukture. Kod ovog tipa linearnih
akceleratora ne postoji potreba za sistemom za transport zračnog snopa.
RF sistem je montiran unutar gentrija. Ovakvi linearni akceleratori produciraju samo fotonsko
zračenje niskih energija 4 - 6 MV.
Konfiguracija linearnog akceleratora sa akceleratorskom strukturom smještenom u glavu
aparata:
● Stativ
● Gentri
● RF generator
● Elektronski top
● Akceleratorska struktura
● Meta
● Tretmanski sto

Akceleratorska struktura linearnih akceleratora srednjih i visokih energija je preduga za direktno

izocentrično montiranje, te se montira paralelno sa osom rotacije, u gentriju ili stativu. Kod
ovakve konfiguracije linearnog akceleratora neophodan je sistem za transport zračnog snopa od
akceleratorske strukture do mete. RF izvor je u obje konfiguracije montiran u stativ gentrija
(Slika 6.6., Slika 6.7. i Slika 6.8.).
6.4.1. Elektronski top
Elektroni se injiciraju u akceleratorsku strukturu pomoću elektronskog topa.
Razlikujemo dva tipa elektronskih topova:
● Diodni,
● Triodni

Oba tipa imaju katodu i perforiranu uzemljenu anodu. Trijodni elektronski top, pored katode i
anode, ima i rešetku.
Katoda elektronskog topa je napravljena od volframa i barijum oksida. Indirektno se
zagrijava na preko 1000°C, što omogućava kontrolisanu termoelektronsku emisiju.
Elektoni emitovani sa katode se ubrzavaju i fokusiraju a otvor u anodi koja je na nultom
potencijalu. Između katode i anode nalazi se kontrolna rešetka koja funkcionišekao ventil
pomoću kojeg se kontroliše tok elektrona u elektronskom topu (Slika 6.9.).
Rešetka mora imati dovoljan negativni potencijal u odnosu na katodu da bi spriječila negativni
tok struje u elektronskom topu. Energija elektrona na izlazu iz elektronskog topa je oko 15 keV.

Elektronski top:
● Grijač
● Katoda
● Rešetka
● Anoda
● Keramički izolator
● Elektroda za formiranje snopa
● Prirubnica
● Polućelija anode

6.4.2. Akceleratorska struktura

Osnovu linearnog akceleratora čini vakumirana akceleratorska struktura određene dužine koja
se sastoji od serije cilindričnih rezonantnih šupljina povezanih kroz otvore različitog promjera.
Rezonantne šupljine sakupljaju i distribuiraju RF impulse i obezbjeđuju odgovarajuće električno
polje za ubrzanje elektrona. Napravljene su od bakra koji predstavlja idealan materijal zbog
visoke toplotne i električne provodljivosti.

Razlikujemo da tipa akceleratorskih struktura:

● Traveling Wave i
● Standing Wave.

Traveling Wave akceleratorska struktura se sastoji od dvije sekcije: sakupljačke i uniformne

sekcije (Slika 6.10.). Sakupljačka sekcija (Buncher Section) se sastoji od kraćih šupljina
povezanih otvorima čiji dijametar lagano varira. U ovoj sekciji elektroni su u fazi sa
elektromagnetnim talasima, što se postiže varijacijom dijametra aperture.
Uniformna sekcija (Uniform Section) se sastoji od dužih šupljina, a dijametar apertura između
šupljina je konstantan. Brzina elektrona u ovoj sekciji je konstantna i približno je jednaka brzini
svjetlosti.

Električno polje varira po sinusoidnom modelu li pomjera se s vremenom duž osovine

akceleratorske strukture (Slika 6.11.). Elektroni ubrzavaju samo u negativnom dijelu električnog
polja, što znači da kod ovog tipa akceleratorske strukture svaka četvrta šupljina doprinosi
povećanju energije elektrona u datom momentu.

Većina današnjih linearnih akceleratora ima akceleratorsku strukturu Standing Wave

tipa zato što ovakve akceleratorske strukture mogu biti znatno kraće u poređenju sa
Traveling Wave akceleratorskim strukturama za istu zračnu energiju (Slika 6.12.). To
omogućava konstrukciju znatno manjih linearnih akceleratora.
Standing Wave akceleratorske strukture ubrzavaju elektrone po sličnom principu kao i
Traveling Wave, uz jednu bitnu razliku - električno polje se ne pomjera s vremenom,
nego ostaje stacionarno.
Kod Traveling Wave akceleretoske strukture RF talasi se uvode u akceleratorsku
strukturu u proksimalnom dijelu (prema elektronskom topu) i absorbuju se u distalnom
dijelu (prema meti). Kod Standing Wave akceleratorske strukture RF talasi se mogu uvesti u
strukturu u bilo kojem dijelu, jer propagiraju u oba pravca i reflektuju se na oba kraja stvarajući
tako dva talasa - incidentni i reflektovani. Ova dva talase se reflektuju oko 100 puta za vrijeme
jednog pulsa od 5 mikrosekundi.
Efektivno električno polje predstavlja sumu incidentnih i reflektovanih talasa i ima maksimalnu
vrijednost kada su oba polja unutar jedne šupljine u istom pravcu i nultu vrijednost kada su u
suprotnom pravcu.
Kod Standing Wave konfiguracije svaka druga šupljina doprinosi povećanju energije elektrona,
dok ostale služe samo za grupiranje elektrona. Ove šupljine se mogu pomjeriti u stranu (Side
Coupled Cavities), što skraćuje efektivnu dužinu akceleratorske strukture za 50% (Slika 6.13.).
Današnji linearni akceleratori obično imaju mogućnost generisanja dvije fotonske zračne
energije, niske i visoke (npr. 6 i 18 MV). Promjena energije u ovom slučaju se postiže pomoću
energetskog prekidača unutar postranične šupljine.

Dužina akceleratorske strukture utiče na maksimalnu energiju koju linearni akcelerator

može postići i kreće se u rasponu od 30 cm za 4 MeV do 150 cm za 25 MeV.
Standing Wave dizajn je znatno efikasniji jer omogućava skraćenje akceleratorske strukture i
neovisno optimiziranje aksijalnih i postraničnih šupljina, ali zahtijeva instalaciju cirkulatora radi
zaštite RF izvora od reflektovanih talasa.

6.4.3. Sistem za transport elektronskog snopa

Kod linearnih akceleratora srednjih i visokih energija akceleratorska struktura se zbog

dužine montira paralelno sa osom rotacije gentrija. U ovakvoj konfiguraciji neophodan
je sistem za transport elektronskog snopa.
Sistem za transport elektronskog snopa se sastoji od vakumiranog tubusa sa namotajima za
fokusiranje elektronskog snopa i magneta za savijanje elektronskog snopa (Bending
Magnet).

Razlikujemo 3 vrste magneta za savijanje zračnog snopa:

● 90° (Hromatski);
● 270° (Ahromatski),
● 112,5° (Slalom Bending).

Magnet za savijanje elektronskog snopa usmjerava snop prema meti, ali ga istovremeno i
fokusira i vrši selekciju i filtraciju energetskog spektra.

Magnet za savijanje zračnog snopa treba postići idealno zakretanje tako da svi elektroni
istovremeno i u istom pravcu pogode metu, bez obzira na njihovu energiju. Magnetno polje je
oblikovano tako da njegova jačina postepeno raste. U tom slučaju elektroni nižih energija putuju
kroz slabije magneto polje, a elektroni viših energija kroz jače magneto polje. Na taj način
magnet fokusira elektrone različitih energija tako da istovremeno pogađaju fokus.
Magnet za savijanje zračnog snopa od 90° djeluje tako da savija zračni snop u proporciji
sa energijom elektrona. Elektroni visoke energije se savijaju po većem radijusu, a elektroni
niske energije po manjem. To rezultira prostornom disperzijom zračnog snopa, interakcijom sa
većom površinom mete i većom penumbrom.
Magnet za savijanje zračnog snopa od 270° eliminira disperziju zračnog snopa (Slika 6.14.).
Elektroni imaju putanju u skladu sa svojom energijom, ali se zahvaljujući putanji od 270°
skupljaju jednu tačku. To rezultira interakcijom snopa sa manjom površinom mete i redukcijom
penumbre.

6.5. Sistem za produkciju i transmisiju radiofrekventnih (RF) talasa

6.5.1. Izvor radiofrekventnih RF talasa

RF talasi su neophodni za ubrzavanje elektrona unutar akceleratorske strukture. Kao RF izvor

koristi se magnetron ili klistron. Njihova uloga u ubrzavanju elektrona je ista, ali se bitno
razlikuju u dizajnu. Magnetron je izvor RF impulsa, dok je klistron pojačivač slabih RF impulsa
proizvedenih u RF oscilatoru (RF Driver).

6.5.1.1. Magnetron
Magnetron ima cilindričnu konstrukciju (Slika 6.15.). Sastoji se od centralno smještene katode i
anode koja je napravljena od bakra i ima 12 rezonantnih šupljina. Prostor između katode i
anode je vakumiran. Katoda se grije pomoću filamenta i emituje elektrone po principu
termoelektronske emisije.
Elektroni emitovani sa katode se ubrzavaju pod uticajem pulsnog električnog polj koje
djeluje između katode i anode. Zahvaljujući simultanom dejstvu magnetnog polja koje
djeluje okomito na poprečni presjek rezonantnih šupljina, elektroni se kreću kompleksnim
spiralnim putanjama emitujuću energiju u formi RF talasa (Slika 6.16.).

Magnetron generira RF talase frekvencije oko 3000 MHz u pulsevima od nekoliko

mikrosekundi. Pogodan je kao RF izvor za niskoenergetske linearne akceleratore (4 - 6
MV), dok visokoenergetski linearni akceleratori kao izvor RF talasa uglavnom koriste klistron.
Magnetron je jeftiniji ali i nestabilniji izvor RF impulsa od klistrona.

6.5.1.2. Klistron
Klistron je uređaj za pojačavanje RF impulsa (Slika 6.17. i Slika 6.18.). Sastoji se od negativno
naelektrisane katode koja predstavlja izvor elektrona. Elektroni sa katode ulaze u prvu šupljinu
(Buncher Cavity) na koju djeluju slabi mikrotalasi koji uspostavljaju slabo električno polje koje
varira s vremenom. Elektrone ubrzava samo negativno električno polje. Vrijednost električnog
polja nula nema nikakvog uticaja na elektrone, dok pod uticajem pozitivnog električnog polja
elektroni usporavaju. Ovakav način djelovanja električnog polja uzrokuje formiranje nakupina
elektrona koje se kroz tubus prenose do izlazne šupljine.
Kinetička energija elektrona koji u nakupinama dolaze do izlazne šupljine (Catcher Cavity) se na
kraju šupljine konvertuje u električno polje indukujuću mikrotalase koji se koriste za ubrzavanje
elektrona u akceleratorskoj strukturi. Elektroni čija kinetička energija se ne konvertuje u
mikrotalase se sakupljaju u kolektoru za elektrone. Kolektor visokoenergetskih klistrona je
zaštićen olovnom oblogom koja zaustavlja x-zrake koje nastaju kočenjem elektrona. Pošto se
kolektor intenzivno zagrijava, potrebno mu je efikasno vodeno hlađenje.
Klistroni visokoenergetskih linearnih akceleratora, pored ulazne i izlazne, imaju i dodatne
šupljine koje unaprjeđuju formiranje nakupina elektrona i omogućavaju ogromno pojačavanje
mikrotalasa (100 000 : 1). Svaka šupljina klistrona ima uređaj za podešavanje rezonantne
frekvencije promjenom dimenzija šupljine. Neki klistroni su prethodno fabrički podešeni na
konstantnu rezonantnu frekvenciju.

Klistron je, u zavisnosti od specifičnog dizajna proizvođača, smješten u stativu gentrija

ili u modulator kabinetu. Visokoenergetski klistron je dugačak ok 1 m. Katoda klistrona se nalazi
u rezervoaru sa uljem kako bi se obezbijedila električna izolacija. Napon katode klistrona je 120
kV.

6.5.2. Talasovod
Talasovod je sistem bakarnih cijevi koji služi za prijenos RF impulsa od magnetrona ili klistrona
do akceleratorske strukture. Sastoji se od sekcija četvorougaonog presjeka dimenzija 3,5 x 7,5
cm i okruglog presjeka dijametra 7,5 cm. Tok talasovoda može biti ravan, savijen i torkviran.
Talasovod je ispunjen dielektričnim gasom koji povećava provodni kapacitet talasovoda i štiti ga
od kolizije. Od RF izvora i akceleratorske strukture je odvojen keramičkim prozorima koji
omogućavaju prolazak RF impulsa.

6.5.3. Cirkulator
Bitna komponenta koja se nalazi između RF izvora i talasovoda je cirkulator koji prenosi RF
impulse od RF generatora do talasovoda, a ujedno i štiti RF izvor od reflektovanih talas
(izolator).
Cirkulator absorbuje reflektovanu energiju, brzo se zagrijava, pa mora imati efikasno vodeno
hlađenje.

6.5.4. Modulator
Modulator se sastoji od Pulse Forming Network i prekidača koji se naziva Thyratron.
Proizvodi impulse visokog napona u trajanju od nekoliko mikrosekundi za RF izvor i simultano
za elektronski top. RF talasi proizvedeni u magnetronu ili klistronu se pomoću talasovoda
transportuju do akceleratorske strukture, a elektronski top istovremeno ubacuje elektrone u
akceleratorsku strukturu. Pošto rezonantna frekvencija akceleratorske strukture varira u
zavisnosti od temperature i jačine struje, frekvencija se kontroliše pomoću sistema za
automatsku kontrolu frekvencije (AFC - Automatic Frequency Contol).

6.6. Pomoćni sistem

Pomoćni sistem se sastoji od komponenti koje nisu direktno povezane sa proizvodnjom,
transportom i akceleracijom elektrona, ali su veoma bitne za održavanje funkcije linearnog
akceleratora.
Pomoćni sistem čine:
● Vakumski sistem,
● Gasni sistem,
● Sistem za vodeno hlađenje.

6.6.1. Vakumski sistem

Vakumski sistem obezbjeđuje ekstremno nizak pritisak (10 na minus 5 Pa) za elektronski top,
akceleratorsku strukturu i magnet za zakretanje zračnog snopa. Ove strukture moraju biti
vakumirane kako bi se spriječila kolizija akceleriranih elektrona i sa atomima gasa.
Za održavanje negativnog pritiska koriste se elektronske jonske pumpe.

6.6.2. Gasni sistem

Talasovod je ispunjen dielektričnim gasom sulfur heksafluoridom (SF6) pod pritiskom od 2 Atm
(ranije freon) koji povećava provodni kapacitet talasovoda, reducira mogućnost kolizije i štiti
talasovod od oštećenja izazvanih jakim električnim poljem.
Sa obje strane talasovoda, prema RF izvoru i prema akceleratorskoj strukturi, nalaze se
keramički prozori koji sredinu talasovoda odvajaju od vakumirane sredine magnetrona i
akceleratorske strukture i omogućavaju prolazak RF impulsa.
6.6.3. Sistem za vodeno hlađenje
Komponente linearnog akceleratora trebaju konstantnu radnu temperaturu. Pod uticajem
visoke temperature akceleratorska struktura može postepeno promijeniti svoje dimenzije, što
može dovesti do značajnih poremećaja u akceleraciji elektrona.
Konstantna radna temperatura akceleratorske strukture, RF generatora i mete održava se
jedinstvenim sistemom za vodeno hlađenje. Voda, pogonjena vodenom pumpom, konstantno
cirkulira oko ovih struktura, a zatim odlazi u izmjenjivač gdje se hladi i ponovo ubacuje u sistem.

6.7. Sistem za oblikovanje i monitoring zračnog snopa

Sistem za oblikovanje i monitoring zračnog snopa je smješten u glavi linearnog
akceleratora i sadrži komponente koje utiču na produkciju, oblikovanje i monitoring zračnog
snopa:
● Meta,
● Primarni kolimator,
● Filter za izravnavanje snopa ili rasipna folija,
● Jonizaciona komora,
● Sekundarni kolimator,
● Optički indikator zračnog snopa i distance,
● Klin,
● Multilamelarni kolimator.

Fotonski snopovi se proizvode različitim kombinacijama meta i filtera za izravnavanje

snopa. Elektronski snopovi se proizvode povlačenjem mete i filtera za izravnavanje
izvan snopa i propuštanjem snopa kroz rasipnu foliju i njegovim magnetskim oblikovanjem i
kolimacijom pomoću posebnih aplikatora. Svaki fotonski zračni snop ima svoju vlastitu
kombinaciju mete i filtera za izravnavanje snopa. Filteri za izravnavanje snopa i rasipne folije su
montirani na rotirajuće ili klizne mehanizme koji
olakšavaju njihovu izmjenu (Slika 6.19. i Slika 6.20.).
6.7.1. Meta
Medicinski linearni akceleratori koriste transmisione mete, zbog visoke energije fotona.
Meta određuje smjer snopa, energetski spektar i angularnu distribuciju.
Meta se sastoji od dva sloja:
● Sloj sa visokim atomskim brojem od volframa ili zlata,
● Sloj sa niskim atomskim brojem od bakra ili aluminija.

6.7.2. Primarni kolimator

Primarni kolimator definira najveću moguću veličinu polja. To je blok od volframa koji se
konusno otvara počevši od dijela bloka koji je okrenut prema meti. Debljina bloka mora biti tolika
da absorbuje zračenje tako da maksimalna transmisija zračenja ne bude veća od 0,2 %.
6.7.3. Filter za izravnavanje zračnog snopa
Filter za izravnavanje zračnog snopa (Flattening Filter) je uređaj konusnog oblika sa različitim
stepenom absorbcije elektrona od centra prema periferiji. U zavisnosti od zračne energije,
napravljen je od olova, čelika ili bakra. Ovaj filter reducira vrijednost doze od centra prema
periferiji i na taj način obezbjeđuje uniformnu distribuciju doze kroz čitavo zračno polje. Energija
zračnog snopa je dovoljno visoka da i nakon atenuacije na filteru za izravnavanje iznosi
nekoliko stotina cGy/min na 1 m od fokusa.

6.7.4. Jonizaciona komora

Jonizaciona komora je uređaj koji se koristi za monitoring zračnog snopa prilikom
iradijacije pacijenta (Slika 6.21.). Nalazi se između filtera za izravnavanje zračnog snopa i
sekundarnog kolimatora.
Napravljena je tako da ne utiče na kvalitet zračnog snopa i zapečaćena kako bi se eliminisao
uticaj temperature i pritiska na rezultate mjerenja.
Funkcije jonizacione komore su: praćenje vrijednosti isporučene doze, praćenje brzine
doze i praćenje ravnine i simetrije zračnog snopa.
Mjerenja ovih parametara zahtijeva da elektrode jonizacione komore budu podijeljene u različite
segmente. Dizajn i raspored segmenata varira u zavisnosti od proizvođača jonizacione komore.
Jonizaciona komora se obično sastoji od 2 monitora i 4 segmenta. Monitori mjere
vrijednost i brzinu doze, a segmenti kontrolišu ravninu i simetriju zračnog snopa.
Stabilnost doze mora biti unutar tolerancije od +/- 2 % za više od 2 MU. Ravnina zračnog snopa
mora biti unutar tolerancije +/- 3% za više od 5 MU; a simetrija +/- 3% za više od 4 MU.
Većina današnjih linearnih akceleratora ima dvije zapečaćene jonizacione komore, primarnu i
sekundarnu, sa neovisnim napajanjem i elektrometrima za očitavanje. Sekundarna jonizaciona
komora služi kao kontrolna. Kada se dostigne planirani broj monitorskih jedinica, jonizaciona
komora prekida zračenje. Da bi se započela nova iradijacija vremenski relej se mora resetovati
na nultu vrijednost.
Ukoliko dođe do kvara primarne komore, sekundarna će obustaviti zračenje. U slučaju
istovremenog kvara obje komore vremenski relej će ugasiti linearni akcelerator. U oba
slučaja doći će do minimalnog overdoziranja pacijenta u odnosu na propisanu dozu.

6.7.5. Sekundarni kolimator

Sekundari kolimator (Beam Defining Collimator) je uređaj prilagodljivog oblika koji se sastoji od
dva para dijafragmi (Jaws) smještenih jedan iznad drugog. Dijafragme se pomjeraju tako da su
rubovi koji definišu zračni snop tangencijalno u odnosu na zračni snop. Napravljen je od
volframa, tako da limitira transmisiju na 0,5 - 1 %. Dijafragme sekundarnog kolimatora se kreću
sinhronizovano u paru i prave četvorougaono zračno polje sa centrom koji se poklapa sa
centralnom osom zračnog snopa. Dijafragme se, također, kod većine savremenih linearnih
akceleratora mogu kretati i pojedinačno neovisno jedna od druge praveći asimetrično polje.
Sekundarni kolimator se sastoji od četiri bloka, dva gornja i dva donja koji tvore četvrtasto polje
maksimalnih dimenzija 40 x 40 cm. Moderni linearni akceleratori imaju blokove koji se pomjeraju
neovisno jedan od drugog formirajući asimetrična polja.

6.7.6. Multilamelarni kolimator

Multilamelarni kolimator (MLC - Multi Leaf Collimator) je uređaj za oblikovanje zračnog snopa
koji se se sastoji od dva opozitna reda lamela koje se kreću neovisno jedna od druge. Lamele
MLC-a su izrađene od volframa koji je idealan materijal zbog visokog koeficijenta absorbcije,
čvrstine i niskog koeficijenta termalne ekspanzije. Broj lamela kod komercijalnih MLC-a se kreću
od 2x40 do 2x120 lamela kod novijih MLC-a. Svaku lamelu pokreće zasebni elektro motor koji
pokreće vodilice putem kojih se lamele kreću. Brzina kretnji lamela varira od 0,2 mm/s kod
starijih MLC-a do 50 mm/s kod savremenih MLC-a.
Pozicija lamela MLC-a se kontroliše na dva načina: linearnim enkodiranjem i optičkom
detekcijom. Sistem linearnog enkodiranja za kontrolu pozicije lamela MLC-a koristi precizne
potenciometre pomoću kojih detektuje poziciju svake pojedine lamele MLC-a. Za pouzdaniju
detekciju pozicije lamela može se koristiti i sistem sa dva sinhronizovana potenciometra. Sistem
optičke detekcije koristi izvor svjetlosti optičkog indikatora zračnog snopa. Na kraju svake
lamele nalazi se reflektor koji reflektuje svjetlosni signal
prema video kameri. Dobijeni signal se digitalizira i procesira u MLC kontroleru (Slika 6.22.).
Razlikujemo dva osnovna tipa MLC-a:
● MLC integrisan u glavi linearnog akceleratora (Linac Integrated MC) i
● MLC koji se pomoću nosača montira na glavu linearnog akceleratora (Accessory Type
MLC, Add-On-MLC)

U zavisnosti od toga da li je moguće kretanje lamela dok je zračni snop aktivan, MLC može
imati dva operativna moda: statički (Step & Shoot) i dinamički (Sliding Window).
Većina savremenih MLC-a ima dinamičke karakteristike, ali se uglavnom koriste u standardnoj
3D CRT koja podrazumijeva samo statički operativni mod. Pravi potencijal MLC-a dolazi do
izražaja u primjeni kompleksnih konformalnih tehnika kao što su dinamička IMRT
(Intensity Modulated Radiation Therapy) i IMART (Intensity Modulated Arc Radiation Therapy).

6.8.6.1. Mehaničke i geometrijske karakteristike MLC-a

Konfiguracija MLC-a
Proizvođači linearnih akceleratora su razvili različite konfiguracije integrisanih MLC-a u skladu
sa dizajnom i željenim performansama uređaja:
● Zamjena gornjeg para dijafragmi lamelama MLC-a (Elekta),
● Zamjena donjeg para dijafragmi lamelama MILC-a (Siemens),
 ● Tercijarna konfiguracija (Varian).

Svaka od ovih konfiguracija ima određene prednosti i nedostatke u vezi sa mehaničkim,

geometrijskim i dozimetrijskim karakteristikama, ali ne postoje jasni pokazatelji da je i jedna od
ovih konfiguracija značajno superiornija u odnosu na druge (Tabela 6.1.).
U konfiguraciji kod koje je gornji par dijafragmi zamijenjen lamelama MLC-a lamele se kreću
linearnom putanjom u odnosu na y osu. Prednost ove konfiguracije su manje lamele koje imaju
kraću putanju, a time i manji promjer glave linearnog akceleratora.
Nedostatak ove konfiguracije je blizina MLC-a izvoru zračenja, što znači znatno manje
tolerance u smislu razmaka između susjednih lamela i preciznosti kretnji lamela. Ispod
lamela MLC-a nalazi se rezervni par tankih dijafragmi koje absorbuju propušteno zračenje i čija
pozicija prati poziciju maksimalno retrahovane lamele.

U konfiguraciji kod koje je donji par dijafragmi zamijenjen lamelama MLC-a lamele se
kreću cirkularnom putanjom čiji se centar nalazi u fokusu zračenja.
U tercijarnoj konfiguraciji MLC je pozicioniran ispod dijafragmi sekundarnog kolimatora. Ova
konfiguracija zbog udaljenosti MLC-a od fokusa, zahtijeva konstrukciju većih lamela sa većom
putanjom, a time i konstrukciju glave linearnog
akceleratora većeg promjera (Slika 6.23.).
Akcesorijski MLC-i su, zbog načina montiranja na glavu linearnog akceleratora, uvijek u
tercijarnoj konfiguraciji. Ovi MLC-i su razvijeni specijalno za tretmane malih ciljnih volumena koji
zahtijevaju precizno konformisanje zračnih snopova malih dimenzija (Micro MLC) u
stereotaksičnoj radioterapiji (Tabela 6.2.).

Maksimalna veličina polja

Integrisani MLC-i imaju maksimalnu veličinu polja do 40 x 40 cm, dok mikro MLC-i imaju
maksimalnu veličinu polja 10 x 10 cm.

Širina lamela
Većina integrisanih MLC-a imaju širinu lamela od 10 mm, što je dovoljno za izvođenje većine
radioterapijskih tehnika. Danas su komercijalno dostupni i MLC-i sa širinom lamela od 5 mm.
Pojedini MLC-i imaju centralnu sekciju sa lamelama od 5 mm i perifernu sekciju sa lamelama od
10 mm. Mikro MLC-i imaju širinu lamela od 1,5 - 4 mm.

Maksimalni otklon lamela

Maksimalni otklon predstavlja maksimalni domet lamela u odnosu na centralnu liniju MLC-a.
Maksimalni otklon lamela je voma značajan u oblikovanju nepravilnih zračnih snopova, naročito
u IMRT. Za postizanje velikog maksimalnog otklona potrebne su duge i teške lamele, što vodi
do problema u mehaničkim kretnjama lamela. Kod pojedinih MLC-a se maksimalni otklon
lamela može postići samo pomjeranjem čitavog
reda lamela. U tom slučaju smanjuje se maksimalna veličina polja (Slika 6.24.).

Interdigitacija lamela
Interdigitacija je mogućnost kretanja susjednih opozitnih lamela bez kolizije. U izvođenju
standardnih konformalnih tehnika interdigitacija lamela ne predstavlja značajnu tehničku
karakteristiku. Kod IMRT gdje je često potrebno formiranje većeg broja malih nepravilno
oblikovanih segmenata mogućnost interdigitacije lamela je neophodna (Slika 6.25).
Značajne tehničke karakteristike MLC-a za izvođenje IMRT su i maksimalna brzina lamela koja
se kod savremenih MLC-a kreće u rasponu od 2-4 cm/s i preciznost pozicioniranja lamela koja
za izvođenje ove tehnike treba biti unutar 0,5 mm.

Rezolucija
Multilamelarni kolimatori imaju prostornu rezoluciju 1-2 mm u pravcu kretanja lamela
i 0,5-1 cm u suprotnom pravcu. Mikro multilamelarni kolimatori imaju rezoluciju 1-4 mm.

6.8.6.2. Dozimetrijske karakteristike MLC-a

Najvažnije dozimetrijske karakteristike koje utiču na performanse MLC-a su fokusiranje i veličina
penumbre, transmisija zračenja i curenje zračenja.

Fokusiranje i veličina penumbre

Dizajn MLC-a mora biti takav da maksimalno reducira penumbra, kako bi se dobio uzak dozni
gradijent između ciljnog volumena i rizičnih organa. Veličina penumbre, prije svega, zavisi od
promjera izvora zračenja i od pozicije kolimatora u odnosu na izvor zračenja (SCD - Source
Collimator Distance). Penumbra se smanjuje sa
smanjenjem promjera izvora zračenja (2-3 mm kod savremenih linearnih akceleratora) i
povećanjem SCD.
Veličina penumbre zavisi i od oblika ruba lamela. Da bi penumbra bila što manja rub lamela
treba pratiti divergenciju zračnog snopa. Ova osobina MLC-a se zove fokusiranje. Fokusiranje u
pravcu kretnji lamela se postiže zaobljenim ili rotirajućim
rubom lamela i kretnjama lamela po cirkularnoj putanji. U suprotnom pravcu se postiže
trapezoidnim poprečnim presjekom lamela (Slika 6.26.).
Transmisija zračenja
Prilikom kolimacije visokoenergetskih foronskith zračnih snopova, mali dio zračenja uvijek
prolazi kroz lamele, bez obzira na dobra absorbciona svojstva volframa. Debljina lamela MLC-a
mora biti 8-10 cm da bi prosječna transmisija bila ispod 1%.

Transmisija zračenja je veća kod IMRT nego kod standardnih konformalnih tehnika jer se ciljini
volumen iradira sa više manjih segmenata kako bi se postigla propisana distribucija doze.

Curenje zračenja
Da bi se izbjeglo trenje između lamela postoji razmak od 0,1 mm. Ovaj razmak uzrokuje curenje
zračenja, što posebno predstavlja problem kod lamela koje imaju trapezoidni poprečni presjek
radi fokusiranja. Interlamelarno curenje zračenja se mora minimizirati ispod 4%. To se postiže
specijalnim oblikovanjem postraničnog profila lamela tako da se susjedne lamele međusobno
preklapaju ili blagim nagibom lamela u odnosu na smjer zračnog snopa.
6.7.7. Klin
Klin je trougaoni olovni blok koji služi za prilagođavanje distribucije doze zračenja
različitim konturama i gustini tkiva (Slika 6.27.). Može biti integrisan u glavi linearnog
akceleratora, a može se i montirati na glavu linearnog akceleratora u formi tercijarnog klina.
Mehanički klinovi imaju angulaciju od 15°, 30°, 45° i 60°. Angulacija se ne odnosi na fizički ugao
bloka, nego na ugao izodozne krive u odnosu na centralnu osu na određenoj dubini.
Maksimalna veličina polja kod mehaničkog klina je 20x40 cm.
Upotreba mehaničkih klinova zahtijeva ulazak u tretmansku prostoriju između isporuke
dva zračna polja i manuelno montiranje klina na glavu linearnog akceleratora.
Zahvaljujući tehnološkom napretku konstruisani su kompjuterski kontrolisani motorički klinovi
koji omogućavaju automatsko postizanje željene angulacije bez ulaska u tretmansku prostoriju.
Maksimalna veličina polja kod motoričkog klina 30x40 cm.
Savremeni linearni akceleratori imaju mogućnost proizvodnje virtualnog klina. Virtualni klin se
dobija tako što se jedna blenda sekundarnog kolimatora pomjera počevši od opozitne blende
prema perifernom dijelu polja. To u kombinaciji sa varijacijom brzine doze rezultira istom
izodoznom distribucijom kao i kod mehaničkog klina. Prednost vortualnog klina je to što
omogućava postizanje bilo kojeg ugla, dok su mehanički klinovi ograničeni samo na 4 ugla.

6.7.8. Zaštitni blokovi

Zaštitni blokovi se izrađuju od takozvane Lipowitz-ove legure koja se sastoji od olova,
bizmuta, kalaja i kadmijuma, a ima gustinu 9,4 g/cm3.
Blokovi se izrađuju sipanjem istopljene legure u kalupe od stiropora koji se izrađuju pomoću
posebnog uređaja koji simuliraju geometriju tretmanskog aparata (Block Cutter), tako da je
zaštitne blokove moguće modelirati tačno prema obliku ciljnog volumena. Prilikom modeliranja
blokova obavezno je primjenjivati mjere zaštite od štetnih isparenja i prašine.
Zaštitni blokovi su obično debeli 8 cm, a fiksiraju se za glavu linearnog akceleratora
pomoću posebnog nosača (Slika 6.28.). Upotreba zaštitnih blokova podrazumijeva njihovu
zamjenu prije isporuke svakog zračnog snopa, što je prilikom izvođenja tretmana sa velikim
brojem zračnih snopova veoma nepraktično. Osim toga, montiranjem nosača za blokove na
glavu linearnog akceleratora povećava se mogućnost mehaničke kolizije sa tretmanskim
stolom.
Pojavom kompjuterskih sistema za trodimenzionalno planiranje radioterapijskog
tretmana i uvođenjem digitalno kontroliranih linearnih akceleratora koji za oblikovanje
zračnog snopa koriste MLC, upotreba zaštitnih blokova se postepeno napušta.

6.7.9. Absorber
U većini slučajeva, najveći dio tretmanskog zračnog snopa se absorbuje u pacijentu.
Izlazni snop se rasipa prema zidovima i plafonu tretmanske prostorije u zavisnosti od
ugla gentrija. Betonska barijera debljine 2 metra je potrebna za zaustavljanje fotonskog
snopa od 10 MV i odgovarajuću zaštitu osoblja u kontrolnoj sobi. Intenzitet izlaznog zračnog
snopa se može značajno reducirati upotrebom absorbera. Absorber (Beam Stopper)
konstruisan od čelika i betona može absorbovati 99,9 % izlaznog zračnog snopa. U tom slučaju
potrebna je zaštita samo od rasipnog zračenja za što je dovoljna debljina zidova od 1m, što
značajno pojednostavljuje konstrukciju tretmanske prostorije i štedi prostor.
Absorber značajno reducira radni prostor radijacijskog tehnologa i otežava pristup
pacijentu i komandama uređaja. Zato su konstruisani pokretni motorički absorberi sa
interlokom koji onemogućava tretman kada je absorber u nultoj poziciji.

6.7.10. Aplikatori za kolimaciju elektronskih snopova

Većina savremenih linearnih akceleratora, pored fotonskog, proizvodi i nekoliko energija

elektronskog zračenja. Elektronsko zračenje izlazi iz sistema za transport zračnog snopa kroz
prozor od berilijuma koji, zahvaljujući niskom elektronskom broju, minimizira rasipanje i zakočno
zračenje.
Pri prelasku na elektronski način rada fokus se uklanja iz zračnog snopa, a filter za izravnavanje
zračnog snopa je zamijenjen rasipnom folijom (Scattering Foil), koja rasipa uski snop elektrona
u široki uniformni elektronski zračni snop.
Razlikujemo dvije tehnike proizvodnje elektronskih snopova:
● Pencil Beam Scattering i
● Pencil Beam Scanning

Pencil Beam Scattering se izvodi pozicioniranjem tankih olovnih folija unutar snopa na mjesto
gdje se prilikom fotonskog moda nalazi flattening filter.
Pencil Beam Scanning se koristi znatno rjeđe i podrazumijeva upotrebu dva kompjuterski
kontrolisana magneta koja razvlače snop u dvije ortogonalne ravni.
Za oblikovanje elektronskog snopa, pored primarnog i sekundarog kolimatora se koriste i
specijalni aplikatori za elektrone (Slika 6.29.).
6.8. Optički sistem
Optički sistem čine: optički indikator zračnog snopa, optički indikator distance i laserski sistem.

6.8.1. Optički indikator zračnog snopa

Optički indikator zračnog snopa simulira zračni snop. Svjetlosni snop, kao i zračni podliježe
uticaju uređaja za definisanje snopa i osvjetljava područje koje će biti iradirano, što značajno
olakšava pozicioniranje pacijenta za tretman.

6.8.2. Optički indikator distance

Optički indikator distance predstavlja numeričku skalu koja pokazuje distancu od izvora zračenja
do kože pacijenta (SSD - Skin Surface Distance) u rasponu od 80 - 130 cm.

6.8.3. Laserski sistem

Laserski sistem se sastoji od tri para lasera: vertikalnog, horizontalnog i sagitalnog koji
projiciraju ortogonalno jedan u odnosu na drugi i sijeku se u izocentru. Laserski sistem je
neovisan od linearnog akceleratora i pripada tretmanskoj prostoriji.
Laserski sistem za pozicioniranje služi za preciznu reprodukciju referentnih tačaka na
koži pacijenta ili na imobilizacionom sredstvu prilikom pozicioniranja pacijenta za tretman.

6.9. Kontrolni sistem

Kontrolna konzola predstavlja centralnu lokaciju za kontrolu i monitoring rada linearnog
akceleratora.
Sigurnosni prekidači (Interlock) obezbjeđuju zaštitu pacijenta osoblja i aparata od
oštećenja. Sigurnosni prekidači za zaštitu pacijenta se aktiviraju u slučaju očitanja
pogrešnih vrijednosti energije zračnog snopa, simetrije, ravnine, doze i brzine doze.
Linearni akcelerator je opremljen sigurnosnim prekidačima koji štite pacijenta i uređaj od
mehaničke kolizije.
Na ulazu u tretmansku prostoriju se nalaze sigurnosni prekidači koji prekidaju zračenje
u slučaju ulaska u tretmansku prostoriju i onemogućavaju pokretanje zračenja sve dok
inžinjer medicinske radiologije koji zadnji izlazi iz tretmaske prostorije ne potvrdi da u
prostoriji nema nikog osim pacijenta.
Osim sigurnosnih prekidača, linearni akcelerator ima i sistem tastera za hitne situacije
(Emergency Button) raspoređenih na različitim mjestima unutar tretmanske prostorije.
Tasteri za hitne situacije u potpunosti gase apart, te je nakon njihove aktivacije potrebno
provesti proceduru kondicioniranja aparata prije puštanja u rad.

6.10. Tretmanski sto

Tretmanski sto linearnog akceleratora ima mogućnost translatornih kretnji u sva tri
pravca, kao i mogućnost izocentrične i neizocentrične rotacije. Sto treba da ima visok
stepen osjetijivosti i preciznosti mehaničkih kretnji. Komande mehaničkih kretnji stola
se nalaze na kontrolnom panel stola, na daljinskom upravljaču i opciono na kontrolnoj
konzoli aparata. Tretmanski sto, također, ima i mogućnost kretnji koje nisu motorizirane
(Free Float). Maksimalno opterećenje stola treba da bude najmanje 200 - 250 kg.
Tretmanski sto linearnog akceleratora treba da ima ravnu površinu od karbonskih
vlakana i mogućnost indeksiranja pozicije imobilizacionih sredstava kako bi se
obezbijedila pouzdana reproducibilnost pozicije pacijenta između simulatora i tretmanskog
uređaja. Ravna površina stola treba da ima nekoliko različitih ekstenzija.