Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ

Νομικι Σχολι, Τμιμα Νομικισ

Μεταπτυχιακό ςτον τομζα τθσ Κοινωνιολογίασ,
Ιςτορίασ και Φιλοςοφίασ του Δικαίου
Διπλωματικι Εργαςία ςτον τομζα τθσ Κοινωνιολογίασ
Μακιματα Β’ Ζτουσ:
Κοινωνιολογία: Ιντηεςίλογλου Νικόλαοσ,
Τςαοφςθ Αςπαςία
Ιςτορία: Τηαρίδου Σοφία, Παπαδάτου Δάφνθ,
Βλάχοσ Κωνςταντίνοσ, Παπακωνςταντίνου Καλλιόπθ
Φιλοςοφία: Σταμάτθσ Κωνςταντίνοσ, Τάκθσ Ανδρζασ

Σν ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ θαη ε ηδέα ηεο

δηθαηνζχλεο ζην Βπδάληην: Μηα ζπλχθαλζε

The supernatural and the idea of justice in

Byzantium: Interweaving

Αζεκαθνπνχινπ Αηθαηεξίλε (500414)

Υπεύθυνη Καθηγήτρια:
Τςαούςη Αςπαςία
 ΠΙΝΑΚΑ΢ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΩΝ
Δηζαγσγή 3-4

Μέρος Πρώηο 5

1. Σο ζηοιτείο ηοσ σπερθσζικού 5

i. Πεπεξαζκέλεο πεξηνρέο λνήκαηνο 5-7
ii. Θεσξίεο ιεηηνπξγηζκνχ 7-11
iii. Θξεζθεία-Μαγεία: Σν ζηνηρείν ηνπ εμνξζνινγηζκνχ 11-14

2. Η ιδέα ηης δικαιοζύνης: Θεωρήζεις 14

i. Ση είλαη ε δηθαηνζχλε; 14
ii. Μηθξή αλαδξνκή ζηελ αξραηφηεηα 15-16
iii. Ο λνκηθφο ζεηηθηζκφο 16-18
iv. Σν θπζηθφ δίθαην 18-19
v. Ζ αμηνινγηθή ζεσξία ηνπ Καλη 19
vi. «΋ηαλ ε ηζρχο δηψθεη ηελ δηθαηνζχλε» 19-20

Μέρος Γεύηερο 21

1. Ο Homo Byzantinus 21
i. Δηζαγσγηθά 21-23
ii. Πξνο κηα θαηαλφεζε ηνπ Homo Byzantinus 24-27

2. Σο ζηοιτείο ηοσ σπερθσζικού ζηο Βσζάνηιο 27

i. Οη δπλάκεηο ηνπ θαινχ 28-30
ii. Οη δπλάκεηο ηνπ θαθνχ 30-32
iii. Ζ αληηκεηψπηζε ηεο καγείαο 32-34
iv. Ζ πάιε γηα ηελ ςπρή ηνπ αλζξψπνπ 35-37

3. Η ιδέα ηης δικαιοζύνης ζηο Βσζάνηιο 38

i. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηθαηνζχλεο 38-41
ii. Οη λφκνη σο παξάγνληαο «απνξξχζκηζεο» 41-42

Μέρος Σρίηο 43

1. Ο ξφινο ηεο εθθιεζίαο 43-47

2. Ζ απφδνζε επζχλεο ζηνπο δαίκνλεο θαη ε Θεία Πξφλνηα 47-50
3. Οη παξεκβάζεηο ησλ αγίσλ 50-53
4. Σν έζηκν ηεο ζενδηθίαο 53-57
5. Σν έζηκν ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο 58-59

Δπίινγνο 60-61

Πεγέο-Βηβιηνγξαθία 62-64

2
Διζαγωγή
Ζ κειέηε απηή είλαη απνηέιεζκα ελφο εξσηήκαηνο θαη ρηίζηεθε νιφθιεξε
πάλσ ζε απηφ: είρε ζρέζε ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν πνπ θπξηαξρνχζε ζην Βπδάληην κε
ηελ ηδέα πνπ είραλ νη βπδαληηλνί γηα ηελ δηθαηνζχλε; Αλ λαη, πνηα ήηαλ απηή θαη
κέρξη πνην ζεκείν έθηαλε; Με πνηνπο ηξφπνπο εθθξαδφηαλ ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ
αλζξψπσλ; Σν εξψηεκα απηφ θπζηθά δελ γελλήζεθε απφ κφλν ηνπ, παξά έβξηζθα
ζπλερψο ζηα δηαβάζκαηά κνπ αθνξκέο, ζηνηρεία ηα νπνία κε έθαλαλ λα αλαξσηεζψ
γηα ηελ ζχλδεζε απηή. Μηθξέο ή κεγαιχηεξεο ππφλνηεο ζπλχθαηλαλ ην ππεξθπζηθφ
θαηλφκελν κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο κε έλαλ ηξφπν πνπ ζπρλά κνπ δεκηνχξγεζε
θαηάπιεμε. Γηα λα κεηαζρεκαηηζηεί ην εξψηεκα απηφ ζε πξαγκαηηθή ππφζεζε θαη γηα
λα δηεξεπλεζεί ε βαζηκφηεηά ηεο, λα επαιεζεπζεί δειαδή ή ίζσο θαη λα απνξξηθζεί,
ρξεηάζηεθε λα δνκεζεί θαη λα εμεηαζηνχλ έλα πξνο έλα ηα ζηνηρεία πνπ ηελ
απαξηίδνπλ. Ήηαλ κηα δηαδηθαζία πεξίπινθε θαη δελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ
ακθηζβήηεζα ηελ ίδηα ηελ αθεηεξία ηεο ζθέςεο κνπ θαη ηελ επηζηεκνληθή βαξχηεηα
ηνπ εξσηήκαηφο κνπ. Παξφι’ απηά, πηζηεχσ πσο κπνξψ λα ππνζηεξίμσ κε ζέξκε ην
ελδηαθέξνλ πνπ παξνπζηάδεη θαη λα ηζρπξηζηψ φηη έρεη λα πξνζθέξεη θάηη λέν ζηνλ
ηνκέα ηφζν ηεο θνηλσληνινγίαο φζν θαη ηεο ηζηνξίαο ηνπ δηθαίνπ.

Αζρνινχκαη κε ην Βπδάληην θαη πξνζπαζψ λα επαιεζεχζσ ηελ

πξναλαθεξζείζα ππφζεζή κνπ ηφζν κε ζεσξίεο ηεο θνηλσληνινγίαο, φζν θαη κε
ηζηνξηθέο πεγέο θαη κειέηεο. Παξάιιεια, επηρεηξψ λα δψζσ έλα θηινζνθηθφ
ππφβαζξν ζηελ πξνβιεκαηηθή κνπ. ΋ια απηά φκσο γίλνληαη κε ην βιέκκα ζηξακκέλν
ζηελ αλζξψπηλε ζπλείδεζε θαη αληίιεςε ησλ πξαγκάησλ, φια δηαβάδνληαη δειαδή
κέζα απφ έλα θίιηξν αλζξσπνινγηθνχ ελδηαθέξνληνο. Πξνζπαζψ λα θαηαλνήζσ πψο
ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν θαη ε ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κέζα ζην
κπαιφ θαη ηελ ςπρή ηνπ βπδαληηλνχ αλζξψπνπ πξαγκαηηθά θαη φρη φπσο ζα ήζειε ε
θξαηηθή εμνπζία ή ε επίζεκε εθθιεζία λα ζπλδένληαη. Με ελδηαθέξεη δειαδή ε
ηζηνξία ηεο αλζξψπηλεο αληίιεςεο γηα ηελ δηθαηνζχλε ζην Βπδάληην θαη φρη ε
ηζηνξία ησλ ζεζκψλ θαη ησλ λφκσλ. Σν έλα θπζηθά δελ είλαη θαζφινπ αλεμάξηεην
απφ ην άιιν θαη απφ ην δεχηεξν βγαίλνπλ γφληκα ζπκπεξάζκαηα γηα ην πξψην.
Δθείλν πνπ αιιάδεη φκσο είλαη ην ζεκείν εζηίαζεο θαη εθείλν πνπ πξνζηίζεηαη είλαη
κηα επειημία ζηνλ ηξφπν ζθέςεο.

3
 Θεσξψ ζθφπηκν ζε απηή ηε θάζε λα δηεπθξηλίζσ δχν ζεκεία ζε ζρέζε κε ηελ
κειέηε απηή θη έπεηηα λα δηαγξάςσ ζε πνιχ αδξέο γξακκέο ηελ δνκή ηεο: α) Ζ
Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία είρε κηα δηάξθεηα δσήο πνπ ππεξέβε ηα ρίιηα ρξφληα. Γελ
ηζρπξίδνκαη φηη θάζε πεξίνδφο ηεο ήηαλ ίδηα φζνλ αθνξά ηελ ζχλδεζε ηνπ ζηνηρείνπ
ηνπ ππεξθπζηθνχ κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο – θάηη ηέηνην ζα ήηαλ αδχλαηνλ λα
ζπκβεί. Τπνζηεξίδσ φκσο φηη ε ζχλδεζε απηή δελ έπαςε λα ππάξρεη θαζ’ φιε ηελ
δηάξθεηα ηεο ρηιηεηίαο. Δθείλν πνπ δηαθέξεη θαηά πεξίνδν είλαη ε έληαζή ηεο θαη νη
ηξφπνη πνπ απηή εθθξάδεηαη, φρη φκσο θαη ν ππξήλαο ηεο, ν νπνίνο παξακέλεη
αδηάβιεηνο. β) Δπέιεμα λα αζρνιεζψ κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο, αληί γηα ην
επίζεκν δίθαην, θαη κε ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ γεληθά, αληί γηα ηα δηδάγκαηα
θαη ηελ επίδξαζε ηεο επίζεκεο εθθιεζίαο εηδηθά, αθξηβψο γηαηί ζέιεζα ε κειέηε
απηή λα θηλεζεί ζε πην δηεπξπκέλα κνλνπάηηα θαη γηαηί, φπσο ε αληίιεςε ηνπ δηθαίνπ
ζε κηα πεξηνρή δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ λνκνζεζία ηνπ, έηζη ε αληίιεςε ηνπ ζηνηρείνπ
ηνπ ππεξθπζηθνχ δελ πεξηνξίδεηαη ζε εθείλε πνπ έρεη ε επίζεκε εθθιεζία γηα απηφ.

Ζ κειέηε απηή απνηειείηαη απφ ηξία κέξε. Σν πξψην κέξνο, πνπ είλαη
ζεσξεηηθφ θαη δεκηνπξγεί ην πιαίζην γηα ηα επφκελα, ρσξίδεηαη ζε δχν θεθάιαηα:
΢ην πξψην θεθάιαην αλαιχσ ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ κε βάζε ηελ θηινζνθηθή
ζεσξία ηνπ Alfred Schutz θαη ηηο ζεσξίεο ιεηηνπξγηζκνχ ηνπ Robert King Merton θαη
ηνπ T. Parsons, ελψ θαηαπηάλνκαη θαη κε ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ζξεζθείαο θαη καγείαο
κε ηελ βνήζεηα ηνπ Max Weber θαη ηνπ αλζξσπνιφγνπ Stanley Tambiah. ΢ην
δεχηεξν θεθάιαην κηιάσ ζπλνπηηθά γηα ηηο δηάθνξεο ζεσξίεο πεξί ηεο δηθαηνζχλεο.
Σν δεχηεξν κέξνο, πνπ εζηηάδεη ζην Βπδάληην, ρσξίδεηαη ζε ηξία θεθάιαηα. Σν πξψην
πξνζδηνξίδεη ηνλ Homo Byzantinus, ην δεχηεξν αθηεξψλεηαη ζην ζηνηρείν ηνπ
ππεξθπζηθνχ ζην Βπδάληην θαη ην ηξίην ζηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο ζε απηφ. ΢ην ηξίην
κέξνο ηεο κειέηεο πξνρσξψ ζηηο εθθάλζεηο ηεο ζπλχθαλζεο πνπ ππνζηεξίδσ φηη
ππάξρεη κεηαμχ ησλ δχν. Υσξίδεηαη ζε πέληε θεθάιαηα: ηνλ ξφιν ηεο επίζεκεο
εθθιεζίαο, ηελ απφδνζε επζχλεο ζηνπο δαίκνλεο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πίζηε ζηελ
ζεία πξφλνηα, ηηο παξεκβάζεηο ησλ αγίσλ, ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο θαη εθείλν ηεο
ζηαπξνδηαβαζίαο.

4
 A. ΜΔΡΟ΢ ΠΡΩΣΟ

1. Σν ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ

΢ηα πιαίζηα απηήο ηεο κειέηεο, φηαλ αλαθεξφκαζηε ζην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν ελ
γέλεη κηιάκε γηα εθείλν ην ζηνηρείν/θαηλφκελν, ε χπαξμε ή εθδήισζε ηνπ νπνίνπ δελ
εμεγείηαη κε βάζε ηνπο θπζηθνχο λφκνπο θαη δελ εξκελεχεηαη ινγηθά. Θεσξνχκε φηη
ζε απηφ πεξηιακβάλεηαη ν Θεφο, σο ππέξηαην Ολ, θαη φια ηα «πιάζκαηα» πνπ
ζπλεπάγεηαη ε πίζηε ζε απηφλ, φπσο νη άγγεινη θαη νη δαίκνλεο.

i. Πεπεξαζκέλεο πεξηνρέο λνήκαηνο

΢ηελ κειέηε απηή ζα δνχκε ηνλ γήηλν θφζκν κε ηνπο ζεζκνχο θαη ηηο ηππηθέο
ηνπ δηαδηθαζίεο, λα ζπγρέεηαη ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηνλ θφζκν ηνπ
ππεξθπζηθνχ, πνπ ππαθνχεη ζηνπο δηθνχο ηνπ θαλφλεο. Με άιια ιφγηα, ζα δνχκε
εθείλν πνπ νλνκάδνπκε «πξαγκαηηθφ» λα επηθνηλσλεί κε εθείλν, ζην νπνίν δελ
κπνξνχκε ή δελ ζέινπκε λα απνδψζνπκε ηνλ ραξαθηεξηζκφ απηφλ. ΢ην θεθάιαην
απηφ ζα πξνζπαζνχκε λα θαηαλνήζνπκε ζε έλα θηινζνθηθφ επίπεδν ηελ έλλνηα ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, κε βάζε ηηο θαηλνκελνινγηθέο αληηιήςεηο ηνπ θηινζφθνπ θαη
θνηλσληθνχ επηζηήκνλα, Alfred Schutz.1 Δίλαη ε πξαγκαηηθφηεηα κία ή
θαηαθεξκαηίδεηαη ζε πνιιέο ππν-πξαγκαηηθφηεηεο αλάινγα κε ην λφεκα πνπ θάζε
θνξά ηεο δίλεηαη απφ ηα ππνθείκελα; Καη αλ θαηαθεξκαηίδεηαη, ηφηε επηθνηλσλνχλ
θαη, αλ λαη, κε πνην ηξφπν νη ππν-πξαγκαηηθφηεηεο κεηαμχ ηνπο; Σα εξσηήκαηα απηά
έρνπλ ζεκαζία πξνθεηκέλνπ λα εηζρσξήζνπκε πην βαζηά ζηελ ζπλείδεζε ηνπ
αλζξψπνπ εθείλνπ, ε δσή ηνπ νπνίνπ έρεη δηαπνηηζηεί απφ κεηαθπζηθέο αληηιήςεηο.

Ο Schutz, βαζηδφκελνο ζηνλ έηεξν θηιφζνθν ηεο θαηλνκελνινγίαο William

James, αλαιχεη ηελ αληίιεςε ηνπ αλζξψπνπ γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ηζρπξίδεηαη φηη
σο «πξαγκαηηθφηεηα» λννχκε απιά ηελ ζρέζε κεηαμχ ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο θαη ηεο
ελεξγνχο δσήο καο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε πξαγκαηηθφηεηα είλαη πάληνηε ππνθεηκεληθή,
φηη νλνκάδνπκε δειαδή πξαγκαηηθφ εθείλν ην πξάγκα πνπ έρεη θάπνηα ζρέζε κε
εκάο. Τπάξρεη κέζα καο κηα πξσηνγελήο ηάζε λα επηβεβαηψζνπκε ηελ
πξαγκαηηθφηεηα νπνηνπδήπνηε πξάγκαηνο πνπ ζπιιακβάλνπκε κε ηηο αηζζήζεηο καο,
αξθεί απηφ λα κελ αληηθξνχεηαη απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα θάπνηνπ άιινπ πξάγκαηνο.

1
Alfred Schutz, Collected Papers I: The problem of social reality, The Hague 1973, “On multiple
realities”, 207-259

5
Καζψο ν ζπιινγηζκφο απηφο εμειίζζεηαη, πξνθχπηεη φηη ππάξρνπλ «πνηθίιεο ηάμεηο
πξαγκαηηθφηεηαο», θάζε κία απφ ηηο νπνίεο έρεη ηνλ δηθφ ηεο, ηδηαίηεξν θαη απηφλνκν
ηξφπν χπαξμεο. ΢χκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ θηινζφθνπο, κπνξνχκε λα κηιάκε θαη’
αξρήλ γηα ηνλ «θφζκν ησλ θπζηθψλ πξαγκάησλ» (ή γηα ηνλ «ιεηηνπξγηθφ θφζκν»),
πνπ απνηειεί θαη ηελ «θαη’ εμνρήλ πξαγκαηηθφηεηα» θαη γηα ηνπο θφζκνπο ηεο
επηζηήκεο, ησλ ηδεαηψλ ζρέζεσλ, ηνλ θφζκν ηεο αηνκηθήο ζπλείδεζεο, ηεο
κπζνινγίαο θαη ηεο ζξεζθείαο, αθφκα θαη ηεο ηξέιαο.

Αο αθνινπζήζνπκε γηα ιίγν αθφκα ην λήκα απηήο ηεο ζθέςεο: Τπνζηεξίδεηαη

φηη ν θνηλφο λνπο ζπιιακβάλεη ηηο αλσηέξσ ππν-πξαγκαηηθφηεηεο κε έλαλ ιηγφηεξν ή
πεξηζζφηεξν αζχλδεην ηξφπν. ΋ηαλ δειαδή αζρνιείηαη ελεξγά, πξαθηηθά ή λνεηηθά,
κε ηελ κία, ιεζκνλεί ηηο ζπλδέζεηο πνπ απηή έρεη κε ηελ άιιε. Κάζε ππν-
πξαγκαηηθφηεηα «γίλεηαη» πξαγκαηηθή φηαλ ην ππνθείκελν ηελ αληηκεησπίδεη σο
ηέηνηα. Ζ δηάθξηζε κεηαμχ εθείλνπ πνπ νξίδνπκε σο πξαγκαηηθφ θαη εθείλνπ πνπ δελ
νξίδνπκε σο ηέηνην εμαξηάηαη απφ δχν λνεηηθά γεγνλφηα: α) απφ ην γεγνλφο φηη είλαη
πηζαλφ λα ζθεθηνχκε δηαθνξεηηθά πξάγκαηα γηα ην ίδην ζπκβάλ θαη β) απφ ην φηη
έρνληαο ζθεθηεί ηα δηαθνξεηηθά απηά πξάγκαηα κπνξνχκε λα δηαιέμνπκε πνηα απφ
απηά ζα αληηκεησπίζνπκε σο αληαπνθξηλφκελα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη πνηα,
αληηζέησο, ζα απνξξίςνπκε.2 Έρνπκε ινηπφλ ηνλ «θφζκν ησλ θπζηθψλ πξαγκάησλ»
κέζα ζηνλ νπνίν ιεηηνπξγνχκε θαη ε χπαξμε ηνπ νπνίνπ είλαη ζε κεγάιν βαζκφ
απνδεθηή σο πξαγκαηηθή θαη πνιινχο άιινπο θφζκνπο, ζηνπο νπνίνπο έρνπκε ηελ
επρέξεηα λα εηζεξρφκαζηε θαη λα εμεξρφκαζηε.

Δδψ ζπλαληάκε θαη ηελ έλλνηα ηνπ λνήκαηνο. ΢χκθσλα κε ηνλ Schutz, νη
δηαθνξεηηθνί απηνί θφζκνη, νη πνηθίιεο απηέο πξαγκαηηθφηεηεο ζπληζηνχλ «πεξηνρέο
λνήκαηνο», θαη κάιηζηα «πεπεξαζκέλεο». 3 Πεπεξαζκέλεο δειαδή, κε ηελ έλλνηα φηη
απνθηνχλ ην λφεκα ηνπο απφ ηα ππνθείκελα κε έλαλ πνιχ ζαθή θαη νξηνζεηεκέλν
ηξφπν. Ο θηιφζνθνο ππνζηεξίδεη φηη γηα λα πεξάζεη θαλείο απφ ηελ κία πεπεξαζκέλε
πεξηνρή λνήκαηνο ζηελ άιιε, λα εγθαηαιείςεη δειαδή ηελ ζηάζε πνπ έρεη πηνζεηήζεη
απέλαληη ζε κηα ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε ζεσξψληαο ηελ πξαγκαηηθή θαη λα
ζεσξήζεη κηα άιιε σο ηέηνηα, πξέπεη λα βηψζεη ηελ εκπεηξία θάπνηνπ ζνθ. Γελ
γίλεηαη δειαδή απηή ε κεηάβαζε κε ηξφπν νκαιφ θαη θπζηθφ, αιιά απαηηείηαη έλα
έληνλν εξέζηζκα απφ ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν θαη κηα αληίζηνηρε εζσηεξηθή αληίδξαζε.

2
A. Schutz, Collected Papers, φ.π., 229
3
A. Schutz, Collected Papers, φ.π., 229-234

6
Γηα έλα ηέηνην ζνθ κίιεζε αλαιπηηθά θαη ν Γαλφο ππαξμηζηήο θηιφζνθνο
Kierkegaard φηαλ, γηα λα ππεξαζπηζηεί ηελ ζενινγία ηνπ, δηαηχπσζε ηελ ηδέα ηνπ
«άικαηνο» πξνο ηελ πίζηε, ελφο άικαηνο πνπ ρσξίο λα αθπξψλεη ηελ ακθηβνιία γηα
ηελ χπαξμε ηνπ Θενχ, επηιέγεη λα ηελ ππεξπεδήζεη.4

Γηα λα ππνζηεξίμεη ηελ ζέζε ηνπ γηα ην πεπεξαζκέλν θαη απηφλνκν ζηνηρείν
ησλ πεξηνρψλ λνήκαηνο, ν Schutz πξνβαίλεη ζε κηα ελδηαθέξνπζα αλάιπζε ηνπ πην
δηάζεκνπ ινγνηερληθνχ ήξσα ζηελ ηζηνξία, ηνπ Γνλ Κηρψηε. ΋πσο γλσξίδνπκε, ην
δεκνθηιέο ινγνηερληθφ δεκηνχξγεκα ηνπ Θεξβάληεο έβιεπε γίγαληεο εθεί πνπ φινη νη
ππφινηπνη άλζξσπνη έβιεπαλ αλεκφκπινπο. ΋ηαλ ε «ιεηηνπξγηθή» πξαγκαηηθφηεηα
ηεο θαζεκεξηλήο δσήο εηζβάιιεη ζην δσεξφ θαληαζηαθφ ηνπ Γνλ Κηρψηε θαη ηνπ
απνθαιχπηεηαη πέξαλ πάζεο ακθηβνιίαο φηη νη αλεκφκπινη δελ είλαη γίγαληεο, πψο
αληηδξά εθείλνο; Γελ ππνηάζζεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απηή, δελ νκνινγεί ηελ
πιάλε ηνπ θαη δελ παξαδέρεηαη φηη νη αλεκφκπινη ήηαλ εμαξρήο αλεκφκπινη θαη πνηέ
γίγαληεο. Γηα λα δηαηεξήζεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνπ ηνπ ππαγνξεχεη ην θαληαζηαθφ
ηνπ, εξκελεχεη ηελ αδηακθηζβήηεηε χπαξμε ησλ αλεκφκπισλ σο ηέρλαζκα ηνπ
άζπνλδνπ ερζξνχ ηνπ, ηνπ κάγνπ. Γελ ρξεηάδεηαη λα αζπαζηνχκε ηελ ζεσξία ηνπ
Schutz γηα ην πεπεξαζκέλν ησλ πεξηνρψλ λνήκαηνο, γηα λα εθηηκήζνπκε ηελ νπζία
ηεο αλάιπζεο απηήο. Ζ ππεξάζπηζε ηνπ θαληαζηαθνχ φρη ησλ ινγνηερληθψλ εξψσλ,
αιιά ησλ ίδησλ ησλ αλζξψπσλ, ζα ζπλερίζεη λα επαλέξρεηαη ζην πξνζθήλην κε
δηάθνξνπο ηξφπνπο φζν ζα πξνρσξάεη απηή ε κειέηε.

ii. Θεσξίεο ιεηηνπξγηζκνχ

΢ε απηφ ην ζεκείν θαη θαζψο κηιάκε γηα ππν-πξαγκαηηθφηεηεο κηαο

δεζπφδνπζαο πξαγκαηηθφηεηαο, ν εμνηθεησκέλνο κε ηελ θνηλσληνινγία αλαγλψζηεο
έρεη ήδε αξρίζεη λα ζθέθηεηαη ην θνηλσληνινγηθφ ξεχκα ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ θαη εθείλν
ηνπ ζπζηεκηζκνχ. Μπνξνχκε άξαγε, εθφζνλ αλαθεξφκαζηε ζε «ππν-
πξαγκαηηθφηεηεο» ζηνλ θηινζνθηθφ καο ζηνραζκφ, λα αλαθεξζνχκε ζε
«ππνζπζηήκαηα» ζηελ αληίζηνηρε θνηλσληνινγηθή καο κειέηε; Ο ιεηηνπξγηζκφο
γεληθά είλαη ε κέζνδνο εθείλε ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ πνπ πξνζπαζεί λα εμεγήζεη
ηελ χπαξμε ελφο θνηλσληθνχ θαηλνκέλνπ, θαζψο θαη ηελ κνξθή, ηελ νξγάλσζε θαη

4
Βλ. Σάιρεν Κίρκεγκωρ, Φόβοσ και Τρόμοσ, Ακινα 1980

7
ηελ δνκή ηνπ, ζπλδένληαο ην θαηλφκελν απηφ κε κηαλ αλάγθε ηελ νπνία ηθαλνπνηεί ην
ελ ιφγσ θαηλφκελν.5 Ο ηξφπνο ζθέςεο απηφο, φπσο εθθξάζηεθε απφ εμέρνληεο
θνηλσληνιφγνπο φπσο ν E. Durkheim, ν H. Spencer, o T. Parsons θαη πνιινχο
άιινπο, δελ θαίλεηαη λα δεκηνπξγεί θάπνηα πξσηφηππε ηνκή ζηνλ ηξφπν πνπ γεληθά
ζθέθηνληαη νη άλζξσπνη, παξακέλεη φκσο εμαηξεηηθά ρξήζηκνο γηα ηελ θαηαλφεζε
ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ θαη, φπσο ππνλνείηαη απφ ην ίδην ηνπ ην φλνκα, πνιχ
ιεηηνπξγηθφο.

Θα αλαθεξζνχκε εδψ ζε δχν εθπξνζψπνπο ηεο ζρνιήο ηνπ θξηηηθνχ

ιεηηνπξγηζκνχ θαη, αθνχ πεξηγξάςνπκε ζε αδξέο γξακκέο ηηο ζεσξίεο ηνπο, ζα
απνπεηξαζνχκε λα εληάμνπκε ηνλ παξφληα πξνβιεκαηηζκφ καο ζε απηέο: Ο
Ακεξηθαλφο Robert King Merton κειέηεζε θπζηθά ηηο ζχγρξνλεο θαη ηερλνινγηθά
αλεπηπγκέλεο θνηλσλίεο, ζεσξνχκε φκσο πσο δελ ζα είλαη θαηαρξεζηηθή κηα
επίθιεζε ζηα ζπκπεξάζκαηά ηνπ ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο καο γηα ηελ θνηλσλία ηνπ
Βπδαληίνπ, αθξηβψο επεηδή ηα ζπκπεξάζκαηα απηά θαίλεηαη λα έρνπλ ηελ
δπλαηφηεηα κηαο πην δηεπξπκέλεο εθαξκνγήο ζε άιινπο ηφπνπο θαη ρξφλνπο. Ο
Merton ινηπφλ ππνζηήξημε α) φηη ηα θνηλσληθά θαηλφκελα έρνπλ, πέξα απφ ηα
επηζπκεηά, ζεηηθά θνηλσληθά ηνπο απνηειέζκαηα, θαη θάπνηα αξλεηηθά, κε
επηζπκεηά, β) φηη ηα θνηλσληθά θαηλφκελα δελ έρνπλ κφλν θαλεξέο ιεηηνπξγίεο, αιιά
θαη θξπθέο, ζπλήζσο δε κε ζπλεηδεηέο θαη γ) φηη ζε κηα θνηλσλία ππάξρνπλ
ηαπηφρξνλα ηάζεηο ιεηηνπξγηθήο εμεηδίθεπζεο, πνιπιεηηνπξγηθφηεηαο, αληίζεζεο θαη
ππνθαηάζηαζεο.6

Απηφ ην ηειεπηαίν ζπκπέξαζκα ηνπ Merton ζα καο απαζρνιήζεη ηδηαίηεξα,

θαζψο ζα βιέπνπκε ην θαηλφκελν ηεο ζξεζθείαο λα θηλείηαη παξάιιεια, λα έξρεηαη
ζε αληίζεζε θαη λα ππνθαζηζηά ζε πεξηπηψζεηο ην θαηλφκελν ηνπ ζεηηθνχ δηθαίνπ,
φζνλ αθνξά ηελ θάιπςε ηεο αλάγθεο ησλ αλζξψπσλ γηα δηθαηνζχλε θαη επηαμία. Γε
ζα καο αθήζεη αδηάθνξνπο νχηε ην δεχηεξν ζπκπέξαζκα ηνπ, θαζψο ζα δνχκε φηη ε
ζπκκεηνρή ζε δηάθνξεο ζξεζθεπηηθέο ηειεηέο, ε αθήγεζε ζπγθεθξηκέλσλ ηζηνξηψλ,
ε πηνζέηεζε ζπγθεθξηκέλσλ ζπλεζεηψλ ζηελ θαζεκεξηλή δσή, νδεγεί ζηελ, φρη πάληα
εζειεκέλε απφ ηα ππνθείκελα, αλαπαξαγσγή ελφο νιφθιεξνπ ζπζηήκαηνο πίζηεο,
5
Νηθφιανο Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία ηνπ Γηθαίνπ, Αζήλα 2012, 335, βι. Robert K. Merton,
Sociological Ambivalence and other essays, New York 1976, ηδίσο 145-156 θαη Robert K. Merton, On
social structure and science, Chicago and London 1996
6
Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 354-358, βι. Robert K. Merton, Sociological Ambivalence
and other essays, New York 1976, ηδίσο 145-156 θαη Robert K. Merton, On social structure and
science, Chicago and London 1996

8
ζπκπεξηθνξάο θαη ζεηηθήο δξάζεο. Ζ ζπλείδεζε ηνπ αλζξψπνπ απνξξνθά ηελ
θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, αθνχ εθείλε πξνυπάξρεη απηνχ θαη ηνπ επηβάιιεηαη απφ
έμσ κε θάζε θαλεξφ ή άδειν ηξφπν.7 Έηζη, θαζψο ε αηνκηθή ζπλείδεζε δηαπνηίδεηαη
απφ ηελ «θνηλσληθή» ζπλείδεζε, ην αηνκηθφ θαληαζηαθφ δηαπνηίδεηαη απφ ην
ζπιινγηθφ, θαη εκείο ζα αλαιχζνπκε ηνλ Βπδαληηλφ άλζξσπν θαη ηηο αληηιήςεηο ηνπ
θαη κε βάζε ηνλ γλψκνλα απηφλ.

Ο άιινο ζεκαληηθφο θνηλσληνιφγνο, ε ζεσξία ηνπ νπνίνπ ζα καο θαλεί

ρξήζηκε ζηελ κειέηε απηή, είλαη ν ζεκειησηήο ηνπ ζχγρξνλνπ δνκνιεηηνπξγηζκνχ,
Talcott Parsons. O Parsons ζέιεζε λα κειεηήζεη κε ηξφπν ζθαηξηθφ θάζε θνηλσληθφ
θαηλφκελν, αιιά θαη νιφθιεξε ηελ θνηλσλία, θαη γηα λα ην θάλεη απηφ θαηαζθεχαζε
ηελ έλλνηα ηεο «θνηλσληθήο δξάζεο», ηελ νπνία θαη ρξεζηκνπνίεζε σο κνλάδα
αλάιπζεο ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ. Χο θνηλσληθή δξάζε ελλνείηαη θάζε είδνπο
αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα πνπ αληιεί θίλεηξα θαη πξνζαλαηνιίδεηαη κε βάζε
λνεκαηνδνηήζεηο, πνπ ν άλζξσπνο αλαθαιχπηεη ζηνλ πεξηβάιινληα θφζκν ηνπ θαη
ζηηο νπνίεο αληαπνθξίλεηαη κε ηελ δξάζε ηνπ. ΢χκθσλα κε ηνλ Parsons, θάζε
αλζξψπηλε θνηλσληθή δξάζε κπνξεί λα κειεηεζεί σο έλα νξγαλσκέλν φιν, δειαδή
σο έλα ζχζηεκα, πνπ είηε ζπγθξνηείηαη απφ άιια ππνζπζηήκαηα θνηλσληθήο δξάζεο,
είηε απνηειεί ε ίδηα ππνζχζηεκα ελφο επξχηεξνπ ζπζηήκαηνο. Ζ ζεσξία ινηπφλ απηή
ππνζηεξίδεη φηη θακία θνηλσληθή δξάζε, θαη θαη’ επέθηαζε θαλέλα θνηλσληθφ
θαηλφκελν, δελ είλαη απνθνκκέλν απφ ην άιιν. Αληηζέησο, ην έλα απνηειεί
ιεηηνπξγηθφ ηκήκα ηνπ άιινπ, ή έζησ ηα θαηλφκελα επηθνηλσλνχλ κεηαμχ ηνπο είηε
πξνθχπηνληαο απφ θαη εμππεξεηψληαο ηελ ίδηα αλάγθε, είηε επεξεάδνληαο απιψο ην
έλα ην άιιν κέζα ζην επξχηεξν φιν.

O Talcott Parsons έθηηαμε έλα νιφθιεξν ζπζηεκαηηθφ κνληέιν κε βάζε ηελ

ζεσξία ηνπ γηα ηελ «θνηλσληθή δξάζε», ζην νπνίν θπξίαξρν ξφιν παίδνπλ ηα
ηέζζεξα ιεηηνπξγηθά πξναπαηηνχκελα πνπ πξέπεη λα ηθαλνπνηνχληαη, πξνθεηκέλνπ λα
νξγαλσζεί απηή ζε έλα ζχζηεκα. Σα πξναπαηηνχκελα απηά είλαη α) ε πξνζαξκνγή
ζην πεξηβάιινλ, β) ν πξνζδηνξηζκφο, ε επηινγή θαη ε επίηεπμε ζηφρσλ, γ) ε
ελζσκάησζε θαη ε νινθιήξσζε θαη δ) ε ππφδειε ή ελ δπλάκεη αμηνιφγεζε.
(ζχζηεκα AGIL). Γελ ρξεηάδεηαη ζην ζεκείν απηφ λα αλαιπζεί πεξαηηέξσ ην
ζπζηεκαηηθφ απηφ κνληέιν, παξά κφλν φζνλ αθνξά δχν ζεκεία ηνπ: 1) ην λνκηθφ

7
E. Durkheim, Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 345

9
ππνζχζηεκα αληαπνθξίλεηαη, ή νθείιεη λα αληαπνθξίλεηαη ζηελ ιεηηνπξγία ηεο
νινθιήξσζεο θαη ηεο ελζσκάησζεο κέζα ζηα πιαίζηα κειέηεο ηεο δξάζεο κηαο
θνηλσλίαο, λα εθπιεξψλεη δειαδή ην ηξίην ιεηηνπξγηθφ πξναπαηηνχκελν. Αληίζηνηρα,
ζηα πιαίζηα κειέηεο ηεο δξάζεο ελφο αηνκηθνχ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ, ε
ιεηηνπξγία ηεο ελζσκάησζεο εθπιεξψλεηαη κέζσ ηνπ ππνζπζηήκαηνο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχληαη ιφγσ ηεο ήδε ππάξρνπζαο θνηλσληθήο
νξγάλσζεο.

Σν εξψηεκα πνπ πξνθχπηεη εδψ είλαη ε θχζε ηεο ζχλδεζεο κεηαμχ ησλ
θνηλσληθψλ απηψλ ζρέζεσλ απφ ηε κία θαη ηνπ λνκηθνχ ππνζπζηήκαηνο απφ ηελ
άιιε θαη αλ θαη πνχ κπνξνχκε λα εληάμνπκε απηφ πνπ καο ελδηαθέξεη εδψ, δειαδή
ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ, φπσο πξσηίζησο απηφ εθθξάδεηαη κέζσ ηεο ζξεζθείαο
θαη ηεο ιαηξείαο. ΋ζνλ αθνξά κελ ηελ κειέηε ηεο δξάζεο ηνπ αηνκηθνχ ππνθεηκέλνπ
σο ππνζπζηήκαηνο, πξνθχπηεη αβίαζηα φηη απηή ζα βξίζθεηαη ζε θάπνηα αληηζηνηρία
κε ηελ κειέηε ηεο δξάζεο ησλ λνκηθψλ ζεζκψλ, αθνχ θαη νη δχν αλαθέξνληαη ζην
ιεηηνπξγηθφ πξναπαηηνχκελν ηεο ελζσκάησζεο, κε ηελ δηαθνξά ηνπο λα εληνπίδεηαη
ζηελ θιίκαθα εζηίαζεο. Δίλαη επλφεην πσο φ,ηη πξνσζεί ηελ ελζσκάησζε θαη
νινθιήξσζε ηνπ αηφκνπ, πξνσζεί, ή ζα έπξεπε λα πξνσζεί θαη ηελ ελζσκάησζε θαη
νινθιήξσζε ηεο θνηλσλίαο, σο ζπλφινπ. ΋ζνλ αθνξά δε ην ππνζχζηεκα ηεο πίζηεο
ζηελ ζξεζθεία, αιιά θαη επξχηεξα ζην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν, ν ίδηνο ν Parsons ζεσξεί
φηη απηφ εμππεξεηεί ην ιεηηνπξγηθφ πξναπαηηνχκελν ηεο ελζσκάησζεο, φπσο θαη ην
λνκηθφ ππνζχζηεκα. Ζ πίζηε βέβαηα, σο ελδηάζεηε θαηάζηαζε ηνπ αηφκνπ πνπ
εθθξάδεηαη πξνο ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν, δελ κπνξεί λα είλαη άζρεηε θαη κε ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ απηφ ην άηνκν δεκηνπξγεί, παίδνληαο έηζη ζεκαληηθφ ξφιν
θαη ζην επίπεδν κειέηεο ηεο δξάζεο απηνχ.8

Καζψο ζα κειεηνχκε ηελ βπδαληηλή θνηλσλία θαη ηνλ βπδαληηλφ άλζξσπν, ζα

πξέπεη λα ζπκφκαζηε ηα δηδάγκαηα ηφζν ηνπ Schutz, φζν θαη ησλ Merton θαη
Parsons. Μπνξεί λα κελ ζπκθσλνχλ φζνλ αθνξά ην θαηά πφζν νη «ππν-
πξαγκαηηθφηεηεο» ή ηα «ππν-ζπζηήκαηα» επηθνηλσλνχλ θαη αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ
ηνπο θαη ν έλαο λα αληηκεησπίδεη ηελ ζξεζθεία σο «ηάμε πξαγκαηηθφηεηαο», ελψ νη
άιινη σο θνηλσληθφ θαη εζηθφ θαηλφκελν. Καη νη ηξεηο ζεσξήζεηο φκσο ξίρλνπλ θσο
ζηνλ ηδηαίηεξν ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε πίζηε ζην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν εηζρσξεί ζηελ

8
Βλ. Talcott Parsons, The Social System, London 1991 για τθν κεωρία του Parsons και ιδιαίτερα 220-
259 για τα ςυςτιματα τθσ πίςτθσ και το πρόβλθμα του «ρόλου των ιδεών».

10
πξαγκαηηθφηεηα, δηεθδηθεί θαη ζπρλά νξίδεη ηελ ζπλείδεζε ηνπ αλζξψπνπ, εηδηθφηεξα
δε ηνπ αλζξψπνπ ζην Βπδάληην. Δθείλν πνπ ζα καο απαζρνιήζεη ζηε ζπλέρεηα ηεο
κειέηεο απηήο είλαη ν αθξηβήο ηξφπνο ζχλδεζεο κεηαμχ ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο/ζπζηήκαηνο ηεο πίζηεο ζην ππεξθπζηθφ, φρη κε ην δίθαην σο έηεξν
ζχζηεκα θαη ζχλνιν θαλφλσλ πνπ ξπζκίδνπλ ηηο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ, αιιά κε ηελ
ίδηα ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο. Ζ ηδέα απηή δελ είλαη βέβαηα άζρεηε κε ην ζεηηθφ
δίθαην, απνηειεί φκσο έλα αλεμάξηεην αληηθείκελν κειέηεο θαη πξνβιεκαηηζκνχ.

iii. Θξεζθεία – Μαγεία: Σν ζηνηρείν ηνπ εμνξζνινγηζκνχ

Καζψο ζα πεξηπιαλεζνχκε ηφζν ζηελ απηνθξαηνξία ηνπ Βπδαληίνπ φζν θαη
ζηηο ζπλεηδήζεηο ησλ αλζξψπσλ πνπ έδεζαλ ζε απηήλ, ζα έξζνπκε αληηκέησπνη κε
πνιιέο εθθάλζεηο ηνπ ζηνηρείνπ ηνπ ππεξθπζηθνχ. Οη εθθάλζεηο απηέο ζα πεξηιάβνπλ
θαηαξρήλ ηελ ρξηζηηαληθή πίζηε ζηνλ Θεφ, αιιά δελ ζα πεξηνξηζηνχλ ζε απηήλ. Θα
δνχκε πψο απηή ε πίζηε κεηαθξάδεηαη ζε παξεκβάζεηο απφ αγίνπο, ζε νξάκαηα, ζε
ζαπκαηνπξγέο εηθφλεο, αιιά θαη πψο άιια ππεξβαηηθά ζηνηρεία εηζρσξνχλ ζηελ
θαζεκεξηλή δσή ηνπ Βπδαληηλνχ αλζξψπνπ. Έηζη, ζα βξνχκε κάγνπο, δαίκνλεο,
καγγαλείεο αιιά θαη παξάμελα, εζηκνηππηθά ηειεηνπξγηθά. ΋ια φζα αλαθέξζεθαλ
ήδε εδψ επηγξακκαηηθά απνηεινχλ κηα απνκάθξπλζε ηνπ αλζξψπνπ απφ ην ζηνηρείν
ηνπ έιινγνπ θαη ηεο αληίιεςεο φηη κπνξεί θαλείο κε ηηο πξάμεηο θαη ηνπο λφκνπο ηνπ
λα ειέγμεη ην πεξηβάιινλ ηνπ. ΢ην θεθάιαην απηφ ζα πξνζπαζήζνπκε λα δηαθξίλνπκε
απηέο ηηο εθθάλζεηο ηνπ ππεξθπζηθνχ κεηαμχ ηνπο, απνθαιχπηνληαο νκνηφηεηεο θαη
δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο.

Πνην είλαη ινηπφλ ην φξην κεηαμχ ηεο καγείαο θαη ηεο ζξεζθείαο; Αο δνχκε
αξρηθά πψο νξίδνληαη νη δχν απηνί φξνη: Με ηνλ φξν καγεία πεξηγξάθνληαη νη
ηειεηνπξγηθέο ή δηαλνεηηθέο πξνζπάζεηεο γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε θάπνηαο ελέξγεηαο
πέξαλ ησλ θπζηθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ αλζξψπνπ, κε κέζν ηε ζθέςε, ηελ επίθιεζε
ζενηήησλ ή πλεπκάησλ ή ηε ρξήζε ππεξθπζηθψλ δπλάκεσλ. Ζ ζξεζθεία είλαη ιίγν
πην δχζθνιν λα νξηζηεί ζε ηφζν αδξέο γξακκέο, κπνξνχκε φκσο λα επηθεληξσζνχκε
ζε ηξία ζηνηρεία, ηα νπνία είλαη ζθφπηκν λα ζεσξήζνπκε σο βαζηθά ζπζηαηηθά ηεο.
Απηά είλαη α) ε πίζηε ηνπ αλζξψπνπ ζην ππεξβαηηθφ ζηνηρείν, β) ε ιαηξεία απηνχ
ηνπ ππεξβαηηθνχ ζηνηρείνπ θαη ησλ ζπκβφισλ πνπ ην ελζαξθψλνπλ θαη γ) ήζνο, έλαο
δειαδή νξηζκέλνο θαη νξηνζεηεκέλνο ηξφπνο δσήο πνπ ζπλεπάγεηαη ε πίζηε γηα ηνλ

11
αθφινπζφ ηεο.9 Ζ καγεία απαληά θπξίσο ζηνπο πξσηφγνλνπο ιανχο θαη πνιηηηζκνχο,
ελψ ε ζξεζθεία, σο νξγαλσκέλν ζχζηεκα πεπνηζήζεσλ θαη ιαηξείαο, εκθαλίδεηαη
κεηαγελέζηεξα απφ ηελ καγεία. Ο δηαρσξηζκφο ησλ φξσλ απηψλ φκσο δελ είλαη ηφζν
απιφο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φζν θαίλεηαη απφ ηνπο νξηζκνχο ηνπο, νχηε ην έλα
ζχζηεκα επηθνηλσλίαο κε ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν (καγεία) εμαιείθζεθε φηαλ
επηθξάηεζε ην άιιν (ζξεζθεία).

΋πσο παξαηεξεί ν Max Weber10, ε αληίζεζε κεηαμχ ησλ φξσλ είλαη ηειείσο
ξεπζηή ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, φπσο ζρεδφλ ζε φια ηα θνηλσληνινγηθά θαηλφκελα.
Μπνξεί θαλείο λα ραξαθηεξίζεη «ηεξείο» εθείλνπο ηνπο επαγγεικαηίεο ιεηηνπξγνχο
πνπ επεξεάδνπλ ηνπο «ζενχο» κε ιαηξεπηηθά κέζα, ζε αληίζεζε πξνο ηνπο «κάγνπο»
πνπ εμαλαγθάδνπλ «δαίκνλεο» κε καγηθά κέζα. Σν παξαπάλσ κπνξεί λα δηαηππσζεί
κε άιια ιφγηα σο εμήο: Γηαθξίλνπκε αλάκεζα ζε ζξεζθεπηηθέο πξάμεηο πξσηίζησο
κεζνιαβεηηθνχ ραξαθηήξα, θαη καγηθέο πξάμεηο σο ηειεηνπξγηθά εμαλαγθαζκνχ πνπ
επηρεηξνχζαλ θηιφδνμα λα ρεηξαγσγήζνπλ ην ζείν.11 Βάζε θαη ησλ δχν είλαη ε πίζηε
φηη κηα ππεξθπζηθή νληφηεηα κπνξεί λα θαηεπζπλζεί ζχκθσλα κε ηελ αλζξψπηλε
επηζπκία, είηε κέζσ ηνπ εμαλαγθαζκνχ, είηε κέζσ ηεο ιαηξείαο θαη ηεο παξάθιεζεο.
Ζ δηαθνξά είλαη φηη ζηελ καγεία ππεηζέξρεηαη ε έλλνηα ηνπ ειέγρνπ απηήο ηεο
ππεξθπζηθήο (ή θαη θπζηθήο, φηαλ κηιάκε πρ. γηα θπζηθέο θαηαζηξνθέο) δχλακεο,
ελψ ζηελ ζξεζθεία πξνηείλνληαη κφλν ε ηθεζία θαη ε πξνζεπρή σο δπλαηφηεηεο
επεξεαζκνχ ηεο ζείαο βνχιεζεο.

Τπάξρνπλ δχν ζεκαληηθέο έλλνηεο πνπ ζα καο βνεζήζνπλ ζην ζεκείν απηφ λα
θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ζξεζθείαο θαη καγείαο: ε έλλνηα ηεο
επιάβεηαο θαη εθείλε ηεο ζσηεξίαο. Οη έλλνηεο απηέο δελ είλαη αλεμάξηεηεο κεηαμχ
ηνπο θαη άπηνληαη θαη νη δχν κφλν ηεο ζξεζθείαο θαη φρη ηεο καγείαο. Μηα ιπηξσηηθή
ζξεζθεία ζπζηεκαηνπνηεί ηηο θαζαξά ηππηθέο θαη κεκνλσκέλεο ηειεηνπξγίεο ζε έλα
ηδηαίηεξν θξφλεκα, εθείλν ηεο επιάβεηαο, ζηελ νπνία απηέο νινθιεξψλνληαη σο
ζχκβνια ηνπ Θείνπ.12 Πξφθεηηαη εδψ γηα έλα ςπρηθφ «habitus», ην νπνίν νδεγεί ηνλ
πηζηφ άλζξσπν καθξηά απφ ην νξζνινγηθφ πξάηηεηλ ζηνρεχνληαο ζηελ ζσηεξία ηεο
ςπρήο ηνπ. Ζ ζσηεξία απηή επηηπγράλεηαη κε ην ίδην ην θξφλεκα σο ηέηνην,
9
Μάξηνο Μπέγδνο, «Θξεζθεία», Θξεζθεηνινγηθφ Λεμηθφ, Διιεληθά Γξάκκαηα ,Αζήλα, 2000, 242-243
10
Max Weber, Οηθνλνκία θαη Κνηλσλία, Γ’ Σφκνο: Κνηλσληνινγία ηεο Θξεζθείαο (ζξεζθεπηηθέο
θνηλφηεηεο), Αζήλα 2007, 35-38
11
Stanley J. Tambiah, Μαγεία, επηζηήκε, ζξεζθεία θαη ην θάζκα ηεο νξζνινγηθφηεηαο, Αζήλα 2014,
51-53
12
Max Weber, φ.π., ζει. 167-170

12
παξακέλεη φκσο παξάιιεια θαη κηα επηζπκεηή θαηάζηαζε ηνπνζεηεκέλε ζην
απψηεξν κέιινλ. Αληίζεηα, ζηα πιαίζηα ηεο καγείαο θαη δίρσο ην θξφλεκα ηεο
επιάβεηαο, ην ηειεηνπξγηθφ απνκέλεη ηππηθφ θαη, ζα ιέγακε, γπκλφ. ΢ηνρεχεη δειαδή
ζην ζπγθεθξηκέλν θαηά πεξίπησζε απνηέιεζκα ρσξίο λα εληάζζεηαη ζε έλα πην
καθξφπλνν ζρέδην ζσηεξίαο ζηελ ζπλείδεζε ηνπ θαηαθεχγνληνο ζε απηήλ.

Παξαηεξνχκε εδψ πψο, ζεσξεηηθά ηνπιάρηζηνλ, δηαθξίλεηαη ε ζξεζθεία απφ

ηελ καγεία ιφγσ ηνπ πςειφηεξνπ βαζκνχ εμνξζνινγηζκνχ ηεο. ΋ηαλ κηιάκε γηα
νξζνινγηθφηεηα εδψ, κηιάκε γηα εθείλε ηελ αλαιπηηθή θαηεγνξία πνπ ν Weber
νλφκαζε «Wertrationalität», δειαδή «θαζ’ χιελ» ή «αμηνθξαηηθή» νξζνινγηθφηεηα,
φπσο έρεη κεηαθξαζηεί. Ζ νξζνινγηθφηεηα απηή έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ «ηππηθή»
ή «ιεηηνπξγηθή» νξζνινγηθφηεηα, ηελ «Zweckrationalität», ε νπνία πξνζηδηάδεη ζηνλ
(κεηαγελέζηεξν, θπζηθά) ηδεφηππν ηνπ homo economicus. Ζ δηαθνξά ηνπο βξίζθεηαη
ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα άηνκα πηνζεηνχλ θαη ελζηεξλίδνληαη ηδέεο: φηαλ ην
ππνθείκελν είλαη αμηνινγηθά νξζνινγηθφ, δξα κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν επεηδή πιζηεύει
φηη ν ηξφπνο απηφο είλαη αμηνινγηθφο ή αιεζήο. «Πξάηηνπλ ην Υ φρη επεηδή
πξνζδνθνχλ θάπνηα επηζπκεηά απνηειέζκαηα, αιιά επεηδή είλαη πεπεηζκέλα φηη ην Υ
είλαη καλό δηφηη βαζίδεηαη ζε ζνβαξνχο ιφγνπο».13 Απηή είλαη θαη ε ζπλεηζθνξά ηεο
νξγαλσκέλεο ζξεζθείαο ζην αραλέο βαζίιεην ηνπ ππεξθπζηθνχ: νη αμίεο, νη θαλφλεο
θαη νη ζπκπεξηθνξέο πνπ δέρνληαη λα πηνζεηήζνπλ νη άλζξσπνη φρη κφλν γηαηί
πηζηεχνπλ πσο έηζη ζα ζσζνχλ, αιιά επεηδή πηζηεχνπλ ζηελ νπζηαζηηθή νξζφηεηά
ηνπο.

Μπνξνχκε λα ζηαζνχκε ιίγν ζηελ εξγαιεηαθή νξζνινγηθφηεηα θαη ηελ ζρέζε

ηεο κε ην κνληέιν ηνπ homo economicus, ζχκθσλα κε ην νπνίν ν δξψλ είλαη
απνιχησο νξζνινγηθφο θαη επηδηψθεη ηελ κεγηζηνπνίεζε ηνπ αηνκηθνχ ηνπ
ζπκθέξνληνο κε ζηελή έλλνηα. ΢ηνλ ηδεφηππν απηφλ έρεη αζθεζεί θξηηηθή απφ
πνιινχο θνηλσληνιφγνπο14 θαη έρνπλ πξνηαζεί πνιινί λένη γηα λα ηνλ
αληηθαηαζηήζνπλ. Έλαο απφ απηνχο, ν νπνίνο ζα ρξεζηκεχζεη ηδηαίηεξα ζε εκάο, είλαη
ν ηδεφηππνο ηνπ Homo Sociologicus, πνπ ζεσξεί πσο ν άλζξσπνο είλαη ζε κεγάιν
βαζκφ κηα tabula rasa πάλσ ζηελ νπνία νη θνηλσλίεο θαη νη θνπιηνχξεο εγγξάθνπλ ηηο
αμίεο θαη ηνπο ζηφρνπο ηνπο, απερψληαο κε θάπνηνλ ηξφπν ηηο θηινζνθηθέο ηδέεο ηνπ

13
Αζπαζία Σζανχζε, ΢χγρξνλεο Θεσξίεο γηα ηελ νξζνινγηθφηεηα, Σηκεηηθφο Σφκνο Πελειφπεο
Αγαιινπνχινπ, Αζήλα 2011, 1374
14
Α. Σζανχζε, ΢χγρξνλεο Θεσξίεο, φ.π., 1377-82

13
John Locke.15 Ζ εθαξκνγή απηνχ ηνπ ηδενηχπνπ βέβαηα δελ ζεκαίλεη φηη ν άλζξσπνο
αληηγξάθεη κνλαρά απηά πνπ βιέπεη απφ ηελ θνηλσλία – ε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν
είλαη ζαθψο πην πνιπζχλζεηε. Παξφια απηά, ν Homo Sociologicus καο βνεζά σο
θαηαζθεπή, κε ηελ έλλνηα φηη ηνπιάρηζηνλ ζε απηφλ γίλεηαη απνδεθηφ φηη ε δξάζε
ηνπ αλζξψπνπ θηλείηαη θαη απφ ζπλαηζζεκαηηθά θίλεηξα, θαη φρη κφλν απφ ηελ
νξζνινγηθή επηδίσμε πξνζσπηθνχ ζπκθέξνληνο. Σέηνηα ζπλαηζζεκαηηθήο θχζεο
θίλεηξα είλαη θαη ηα θίλεηξα ηεο πίζηεο, ε νξζνινγηθφηεηα ηεο νπνίαο, φπσο είδακε,
είλαη αμηνθξαηηθή.

Αο δαλεηζηνχκε εδψ ηελ έθθξαζε ηνπ Marcel Mauss ραξαθηεξίδνληαο ηελ

ζξεζθεία «νιηθφ θαηλφκελν»: ε πίζηε ζηνλ Θεφ έρεη λα θάλεη κε θάζε πιεπξά ηεο
δσήο ελφο πηζηνχ θαη δελ πεξηνξίδεηαη κνλαρά ζε κία. ΋ια κπνξνχλ λα
κεηαθξαζηνχλ ζχκθσλα κε ηνλ γλψκνλα ηεο πίζηεο απηήο, θάζε θαιή πξάμε πεγάδεη
απφ ην ζείν θαη ζηνρεχεη ζηελ ππέξηαηε δηθαηνζχλε, ελψ θάζε ηη βιαβεξφ γηα ηνπο
αλζξψπνπο είλαη απνηέιεζκα δπλάκεσλ ηνπ θαθνχ. Παξφιν ηνλ δηαρσξηζκφ καγείαο
θαη ζξεζθείαο πνπ θάλακε, ζα δνχκε ζηα επφκελα θεθάιαηα πψο νη δχν απηέο έλλνηεο
ζπγρσλεχηεθαλ κεηαμχ ηνπο ζηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία θαη ζπλείδεζε, παξά ηελ
επηκνλή ηεο εθθιεζίαο θαη ηνπ λνκνζέηε λα θαηαδηθάζεη ηελ καγεία θαη λα επλνήζεη
ηελ ζξεζθεία. Θα δνχκε δειαδή κέρξη πνηνλ βαζκφ ν ρξηζηηαληζκφο πεξηιακβάλεη
κηα εμειηγκέλε καγηθή ηδηφηεηα θαη πνηνλ ξφιν έπαημαλ νη άγηνη, νη δαίκνλεο θαη νη
«καγηθέο» εηθφλεο ζηελ δηακφξθσζε ηεο αληίιεςεο ηνπ Homo Byzantinus γηα ηε δσή
θαη θπξίσο γηα ηελ δηθαηνζχλε, πνπ απνηειεί θαη ην βαζηθφ αληηθείκελν ηεο κειέηεο
απηήο.

2. Ζ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο: Θεσξήζεηο

iv. Ση είλαη ε δηθαηνζχλε;

Σν εξψηεκα «ηη είλαη ε δηθαηνζχλε;» είλαη έλα απφ ηα πην βαζηθά θηινζνθηθά
εξσηήκαηα ηα νπνία έρνπλ απαζρνιήζεη πνηέ ηνλ άλζξσπν. ΋ηαλ ιέκε «θηινζνθηθά»
φκσο, δελ ρξεηάδεηαη ην κπαιφ καο λα πεγαίλεη ζε έλλνηεο δχζθνιεο θαη αθαηαλφεηεο
κε ηηο νπνίεο θαηαπηάλνληαη κφλν νη «θαη’ επάγγεικα» θηιφζνθνη. Ο θαζέλαο απφ
εκάο έρεη, απφ ηελ παηδηθή ηνπ ειηθία αθφκα, αλαθσλήζεη ή έζησ ζθεθηεί φηη

15
Α. Σζανχζε, ΢χγρξνλεο Θεσξίεο, φ.π., 1382-83

14
θάπνηνο ή θάηη «δελ είλαη δίθαην!». Σελ ψξα πνπ εθθξάδνπκε ή απιψο θάλνπκε
απηήλ ηελ ζθέςε, λεθάιηα ή κε έληαζε, απηή καο θαίλεηαη ην πην θπζηνινγηθφ
πξάγκα ζηνλ θφζκν. ΢ε έλα δεχηεξν φκσο επίπεδν, είηε θαηά ηε δηάξθεηα
πεξηζπιινγήο είηε ζηα πιαίζηα κηαο ζπδήηεζεο, θαινχκαζηε λα αηηηνινγήζνπκε
απηήλ καο ηελ ηνπνζέηεζε, φηη δειαδή θάηη είλαη δίθαην ή άδηθν. Σν δήηεκα ινηπφλ
είλαη ην αθφινπζν: ηη επηθαινχκαζηε γηα λα ζηεξίμνπκε ηε ζέζε καο απηή; Σν
έλζηηθηφ καο, ηελ θπζηθή ηάμε πξαγκάησλ, ηνλ Θεφ; Σνλ λφκν, ην θνηλφ πεξί δηθαίνπ
αίζζεκα, ηε ινγηθή, ηελ εζηθή; Καη ηη ζπκβαίλεη αλ ε δηθή καο ηδέα πεξί δηθαηνζχλεο
ζπγθξνχεηαη κε ηελ ηδέα θάπνηνπ άιινπ, πεξίπησζε θαζφινπ ζπάληα; Δίλαη κία ε
δηθαηνζχλε ή πνιιέο;

a. Μηθξή αλαδξνκή ζηελ αξραηφηεηα

Οη απφςεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γηα ηελ θχζε ηεο δηθαηνζχλεο απφ ηελ
αξραηφηεηα είλαη πάξα πνιιέο. Μηα κηθξή αλαδξνκή ζην καθξηλφ απηφ παξειζφλ ζα
καο πείζεη ηφζν γηα ηελ βαξχηεηα ηνπ ζέκαηνο φζν θαη γηα ην γεγνλφο φηη νη απφςεηο
πνπ εθθξάζηεθαλ ηφηε δελ έρνπλ κεγάιε δηαθνξά απφ ηηο απφςεηο πνπ
δηαηππψλνληαη ζήκεξα. ΢ηελ «Πνιηηεία» ηνπ Πιάησλα, άμνλαο ηεο νπνίαο είλαη
αθξηβψο ην ηη είλαη ε δηθαηνζχλε, ν Κέθαινο νξίδεη ηελ δηθαηνζχλε σο εληηκφηεηα
ζηηο ζπλαιιαγέο16, ελψ ν Πνιέκαξρνο, νλνκάδεη δηθαηνζχλε ην λα δίλεηο ζηνλ
θαζέλαλ απηφ πνπ ηνπ νθείιεηο, ή αιιηψο ην λα θάλεηο θαιφ ζηνπο θίινπο θαη θαθφ
ζηνπο ερζξνχο.17 Ο ΢σθξάηεο ακθηζβεηεί ηελ ζέζε ηνπ Πνιέκαξρνπ ιέγνληαο φηη ην
λα πξνμελείο βιάβε ζηνλ νπνηνλδήπνηε δελ είλαη δπλαηφλ λα είλαη πξάμε
δηθαηνζχλεο. Ο Θξαζχκαρνο, ζνθηζηήο σλ, ιέεη πσο δίθαην δελ είλαη άιιν απφ ην
ζπκθέξνλ ηνπ ηζρπξφηεξνπ18: δίθαην είλαη ε ζπκκφξθσζε ζηνπο λφκνπο, αιιά αθνχ
ηνπο λφκνπο ηνπο νξίδεη ε εθάζηνηε εμνπζία, ε δηθαηνζχλε δελ είλαη ηίπνηα
παξαπάλσ απφ κηα ζχκβαζε πνπ ζθνπφ έρεη ηελ πξνψζεζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηεο. Ο
ίδηνο ν Πιάησλαο θαηαιήγεη φηη δηθαηνζχλε δελ είλαη άιιν απφ ηελ ίδηα ηελ ηδέα ηνπ
αγαζνχ.

Μεγάιν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη θαη ε έθζεζε ησλ ηδεψλ ηνπ Δπίθνπξνπ

πάλσ ζην εξψηεκα ηεο θχζεο ηεο δηθαηνζχλεο. Ο Δπίθνπξνο ηζρπξίδεηαη φηη ην
θπζηθφ δίθαην δελ είλαη παξά κηα ζχκβαζε ζπκθέξνληνο, πνπ απνβιέπεη ζην λα κε
16
Πιάησλ, Πνιηηεία 331. c 2-3
17
Πιάησλ, Πνιηηεία 331. c 3-4, 332 d 7
18
Πιάησλ, Πνιηηεία 338 c 1-2

15
βιάπηνπλ θαη λα κε βιάπηνληαη κεηαμχ ηνπο νη άλζξσπνη. Γηθαηνζχλε απηή θαζ’
εαπηή δελ ππήξμε πνηέ, ήηαλ πάληα ζπλζήθε πνπ γελληφηαλ θαηά ηφπνπο κέζα απφ ηηο
ακνηβαίεο ζπλαλαζηξνθέο ησλ αλζξψπσλ. ΋ζνλ αθνξά ηελ ζρέζε ηεο (ζχκβαζεο
ηεο) δηθαηνζχλεο κε ην ζεηφ δίθαην, ιέεη ηα εμήο: «Απφ φζα ζεσξνχληαη δίθαηα
ζχκθσλα κε ηνλ λφκν, ζέζε ζηνλ ρψξν ηεο δηθαηνζχλεο έρεη εθείλν πνπ
απνδεδεηγκέλα κφλν σθειεί φζνλ αθνξά ηηο αλάγθεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ».19
Μηιψληαο γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνπ έβιεπε γχξσ ηνπ, ε νπνία δελ θαίλεηαη μέλε
ζηνλ ζεκεξηλφ αλαγλψζηε ηνπ έξγνπ ηνπ, ππνζηεξίδεη φηη «΋ινη ρσξίο εμαίξεζε
αδηθνχλ, είηε απφ θφβν είηε γηα επραξίζηεζε. Οη απινί ιατθνί άλζξσπνη λόγω ηων
νόμων είλαη δίθαηνη – ζην βαζκφ βέβαηα πνπ είλαη δίθαηνη – θαη ιφγσ ησλ ηηκσξηψλ
πνπ θξέκνληαη πάλσ απφ ηα θεθάιηα».20

Βιέπνπκε φηη ν Δπίθνπξνο δελ απνδίδεη ηελ χπαξμε ηεο δηθαηνζχλεο ζε

θάπνηα ππέξηαηε νληφηεηα, νχηε ηελ ληχλεη κε θαλέλα θάιπκκα κεηαθπζηθήο
κεγαινπξέπεηαο. Ίζα-ίζα, ζεσξεί φηη είλαη κηα ζχκβαζε κε ζθνπφ λα κε βιάπηνληαη
κεηαμχ ηνπο νη άλζξσπνη. Κάπνηνο ζα κπνξνχζε λα ζπζρεηίζεη ηελ άπνςε απηή κε ηηο
ζεσξίεο πεξί ηνπ θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ, απηφ φκσο δελ ζα ήηαλ νξζφ, θαζφηη
εθείλεο ππνζηεξίδνπλ φηη αληηθείκελν ζπκθσλίαο δελ γίλεηαη ε ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο,
αιιά ε λνκηκνπνίεζε ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο θαη, θαη’ επέθηαζε, ην ζχζηεκα
δηθαίνπ. Παξφιν πάλησο πνπ ν Δπίθνπξνο βιέπεη ηελ έλλνηα ηεο δηθαηνζχλεο πνιχ
πξαγκαηηζηηθά, ζεκαληηθφ είλαη λα θαηαλνήζνπκε φηη δελ ηαπηίδεη ηελ δηθαηνζχλε κε
ην ζεηηθφ δίθαην. Δπηπιένλ, είλαη δπζαξεζηεκέλνο απφ ην γεγνλφο φηη νη ζπκπνιίηεο
ηνπ δελ είλαη δίθαηνη ράξε ζηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηελ πίζηε ηνπο ζηελ ζεία
πξφλνηα, αιιά ιφγσ ηνπ θφβνπ ηεο ηηκσξίαο: «Υάξε ζε πνηνπο ζενχο, ινηπφλ, ζα
γίλνπλ δίθαηνη νη άλζξσπνη; Γηαηί νχηε ράξε ζηνπο ππαξθηνχο ζενχο είλαη δίθαηνη,
νχηε ράξε ζηνπο πιαησληθνχο θαη ζσθξαηηθνχο δηθαζηέο ηνπ Άδε». 21

b. Ο λνκηθφο ζεηηθηζκφο

Πνιιέο αθφκε, θηινζνθηθέο θαη θνηλσληνινγηθέο, απφςεηο έρνπλ αλαπηπρζεί

φζνλ αθνξά ηελ δηθαηνζχλε, ηφζν απηφλνκα φζν θαη ζε ζρέζε κε ην ζεηφ δίθαην.
Μηιψληαο ζε έλα πην ζχγρξνλν πιαίζην, έρεη ππνζηεξηρζεί ε αλάγθε ππέξβαζεο ηνπ

19
Δπίθνπξνο, Αλαγλσζηηθφ ηεο Δπηθνχξεηαο θηινζνθίαο θαη ηέρλεο ηνπ δελ – ζεκαηηθή ηαμηλφκεζε
ησλ αξραίσλ πεγψλ, Θεζζαινλίθε 2011, 219 (Δπηθ. Κχξηα Γφμα 37)
20
Δπίθνπξνο, Αλαγλσζηηθφ, φ.π., 221 (Γηνγέλεο Οηλναλδέαο, λέν απφζπ. 126)
21
Δπίθνπξνο, Αλαγλσζηηθφ, φ.π., 221 (Γηνγέλεο Οηλναλδέαο, λέν απφζπ. 126)

16
λνκηθνχ ζεηηθηζκνχ κε ζθνπφ ηελ αλαδήηεζε ηνπ νπζηαζηηθά νξζνχ δηθαίνπ. Γηα λα
δνχκε βέβαηα ηη κπνξεί λα ζπληζηά ηελ ππέξβαζε ηνπ λνκηθνχ ζεηηθηζκνχ, ζα πξέπεη
πξψηα λα νξίζνπκε ηη αθξηβψο είλαη απηφο. Ο λνκηθφο ζεηηθηζκφο ινηπφλ γελλήζεθε
ηνλ 19ν αηψλα σο θξηηηθή ελφο εζηθνθξαηνχκελνπ θαη ελλνηνθξαηνχκελνπ
θπζηθνδηθαηηζκνχ, πνπ κέρξη ηφηε θπξηαξρνχζε. ΢ην πιαίζην ηνπ λνκηθνχ
(θξαηηθν)ζεηηθηζκνχ, ην πεδίν ηεο λνκηθήο επηζηήκεο πεξηνξίδεηαη ζηνπο θξαηηθά
παξαγφκελνπο θαλφλεο, πνπ ζπγθξνηνχλ έλα απηναλαθεξφκελν ζχζηεκα θαλφλσλ. Ζ
εγθπξφηεηα θαη ε ηζρχο ησλ θαλφλσλ απηψλ δελ εμαξηάηαη πιένλ απφ ηελ ζπκθσλία
ηνπο κε θάπνηεο γεληθέο εζηθέο θαη νξζνινγηθέο αξρέο, αιιά απφ ηελ ζπκθσλία ηνπ
πεξηερνκέλνπ ησλ θαλφλσλ θαη ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο ηνπο κε ην πεξηερφκελν θαη
ηνλ ηξφπν παξαγσγήο ησλ θαλφλσλ, πνπ ην ίδην ην λνκηθφ ζχζηεκα πξνβιέπεη.22

Δίλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη θαηαλνεηφ εδψ φηη ν λνκηθφο ζεηηθηζκφο δελ

ηζρπξίδεηαη πσο φ,ηη παξάγεηαη ζχκθσλα κε ηνπο ηππηθνχο θαη νπζηαζηηθνχο θαλφλεο
πνπ ην ίδην ην λνκηθφ ζχζηεκα πξνβιέπεη (θπξίσο ην ΢χληαγκα) είλαη θαη δίθαην,
αληαπνθξίλεηαη δειαδή ζηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο. Δθείλν πνπ επηρεηξεί ν λνκηθφο
ζεηηθηζκφο είλαη ε απηνλφκεζε ησλ θαλφλσλ ηνπ δηθαίνπ απφ ηελ εζηθή. Γηα λα
ζπκεζνχκε ιίγν ηα φζα αλαθέξζεθαλ πην πάλσ ζρεηηθά κε ηνλ ιεηηνπξγηζκφ θαη ηελ
ζεσξία ησλ ζπζηεκάησλ, είλαη ζαλ λα έρνπκε δχν δηαθνξεηηθά ζπζηήκαηα, εθείλν
ηεο εζηθήο θαη εθείλν ηνπ δηθαίνπ, ηα νπνία κπνξεί λα αιιεινεπεξεάδνληαη, ζθφπηκν
είλαη φκσο λα κελ ηαπηίδνληαη. Τπάξρνπλ βέβαηα ηδέεο θαη αμίεο, νη νπνίεο
εληάζζνληαη ζην ζχλνιν ησλ γξαπηψλ θαλφλσλ δηθαίνπ, ηδίσο δε ηνπ ΢πληάγκαηνο,
φπσο π.ρ. ε αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα θαη ε ηζφηεηα. Ζ αμία θαη λνκηκνπνίεζή ηνπο
φκσο, ζχκθσλα κε ηνλ λνκηθφ ζεηηθηζκφ, δελ πεγάδεη απφ πνπζελά αιινχ πέξαλ
αθξηβψο απφ ηελ έληαμε ηνπο απηή ζην γξαπηφ corpus ησλ λφκσλ.

Ζ απηνλφκεζε ηνπ πεδίνπ ηνπ δηθαίνπ απφ ην πεδίν ηεο εζηθήο πξνθχπηεη
θπξίσο απφ κηα αλάγθε αζθάιεηαο δηθαίνπ ζηα πιαίζηα ελφο νξγαλσκέλνπ θξάηνπο.
΢ην φλνκα απηήο ηεο αζθάιεηαο, θάζε λφκνο πνπ παξάρζεθε κε ηππηθά έγθπξν ηξφπν
απαηηεί ππαθνή απφ ηνπο πνιίηεο, φζν άδηθν ή αλφεην θαη λα θξίλεηαη ην πεξηερφκελν
ηνπ, ζχκθσλα κε ηνπο θαλφλεο ηεο εζηθήο ή ηεο νξζνινγηθφηεηαο. Απφ ηελ ηειεπηαία
πξφηαζε, δηαθαίλεηαη θαζαξά ε επηθηλδπλφηεηα ηνπ λνκηθνχ ζεηηθηζκνχ, πνπ κπνξεί
λα πξνσζεί κελ κηα αζθάιεηα δηθαίνπ θαη κηα ρξήζηκε δπλαηφηεηα πξφβιεςεο ησλ

22
Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 79-86

17
ζπλεπεηψλ ησλ πξάμεσλ ησλ πνιηηψλ, αθήλεη φκσο αλνηρηφ ην ελδερφκελν λα
απνθηήζεη ην δίθαην έλαλ θαζαξά εξγαιεηαθφ ραξαθηήξα ζηα ρέξηα ηνπ Κξάηνπο θαη
ηεο εθάζηνηε εμνπζίαο, επηβάιινληαο κε ηξφπν λνκηκνπνηεκέλν ηελ θπξίαξρε
πνιηηηθή βνχιεζε.23

c. Σν θπζηθφ δίθαην

Πνιιέο αληηδξάζεηο έρνπλ ππάξμεη θαηά ηεο θπξίαξρεο ζεσξίαο ηνπ λνκηθνχ
ζεηηθηζκνχ, πξνεξρφκελεο ηφζν απφ ηνλ ρψξν ηεο θνηλσληνινγίαο φζν θαη ηεο
θηινζνθίαο ηνπ δηθαίνπ. Καηά ηελ θπζηθνδηθαηηθή αληίιεςε πεξί δηθαίνπ, ην
νπζηαζηηθά νξζφ δίθαην δελ ηαπηίδεηαη πάληα κε ην ζεηηθφ, ελψ ην ζεηηθφ είλαη
πξάγκαηη ηζρχνλ θαη δεζκεπηηθφ, κφλν εθφζνλ ζπλάδεη κε κηα ηδέα πεξί δηθαηνζχλεο
θαη αληαπνθξίλεηαη ζηελ θχζε ησλ ξπζκηδφκελσλ πξαγκάησλ θαη ζεκάησλ.24 Έηζη, ην
πεξηερφκελν ησλ ζεηηθψλ θαλφλσλ ηνπ δηθαίνπ πξνθχπηεη απφ ηελ έιινγε
επεμεξγαζία ησλ θνηλσληθψλ πεγψλ ηνπ, δειαδή απφ ηελ πεξί δηθαίνπ ζπλείδεζε,
απφ ηελ θνηλσληθή εζηθή, ηνπο θαλφλεο ηνπ εζηκηθνχ δηθαίνπ, ην πξνζδνθψκελν
θνηλσληθφ φθεινο, ηελ εμππεξέηεζε ηνπ θνηλνχ ή γεληθνχ ή δεκφζηνπ ζπκθέξνληνο.
Παξφιν πνπ θαηά θαηξνχο έρεη ζεσξεζεί σο πεγή πξνέιεπζεο ηνπ θπζηθνχ δηθαίνπ ε
Θεία βνχιεζε, ζεψξεζε πνπ ζα καο απαζρνιήζεη θαη εκάο ζην επφκελν θεθάιαην,
πην ζχγρξνλνη κειεηεηέο έρνπλ απνδψζεη ηελ θαηαγσγή ηνπ θπζηθνχ δηθαίνπ ζηελ
ίδηα ηελ γλψζε ηεο θχζεο ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ πξαγκάησλ.

΢χκθσλα κε κηα νξζνινγηθή αληίιεςε ηνπ θπζηθνχ δηθαίνπ, νη πεγέο απηνχ

βξίζθνληαη ζε κηα ηάμε-νξγάλσζε, ε νπνία είλαη εγγελήο ζηελ θχζε ησλ πξαγκάησλ.
Δθηζηάηαη πξνζνρή εδψ ζηελ ιέμε «εγγελήο», σο ιέμε πνπ βξίζθεηαη ζηνλ αληίπνδα
θάζε έλλνηαο «ζπκθσλίαο», ζηελ νπνία έρνπκε αλαθεξζεί αλσηέξσ. Αλ ηα
αλζξψπηλα πξάγκαηα βξίζθνληαη εγγελψο ζε κηα ηάμε, ην κφλν πνπ κέλεη ζηνλ
άλζξσπν (εμνπζηαζηή ή εμνπζηαδφκελν) είλαη λα ηελ αλαθαιχςεη θαη λα δξάζεη
ζχκθσλα κε απηήλ. Χο νξζφ ινηπφλ, ζχκθσλα κε ηα φζα είπακε, ζεσξείηαη εθείλν ην
δίθαην ηνπ νπνίνπ νη θαλφλεο: α) ζπγθεθξηκελνπνηνχλ θάπνηεο πςειέο αξρέο θαη
αμίεο, β) ζπλάδνπλ κε ηνλ νξζφ ιφγν, γ) πξνζηαηεχνπλ θάπνηα ζεκαληηθά ιφγσ ηεο
θχζεο ηνπο αγαζά, δ) εθθξάδνπλ κηα εμηζνξξφπεζε αληηηηζέκελσλ ή θαη
ζπκπιεξσκαηηθψλ ιφγσ ηεο θχζεο ηνπο ζπκθεξφλησλ, ε) ππεξεηνχλ ην θνηλφ ή

23
Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 83
24
Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 89-98

18
δεκφζην ζπκθέξνλ, ζη) πξνθαινχλ ηελ κέγηζηε δπλαηή σθέιεηα ζε έλα ζπγθεθξηκέλν
θνηλσληθφ ζχλνιν.25

d. Ζ αμηνινγηθή ζεσξία ηνπ Kant

Έλλνηεο, βέβαηα, φπσο «δεκφζην ζπκθέξνλ», «θχζε πξαγκάησλ» θαη «θνηλέο

πεξί δηθαίνπ αληηιήςεηο» δελ ερνχλ θαζφινπ σξαία ζε κηα κεγάιε κεξίδα θηινζφθσλ
πνπ ηηο απνζηξέθνληαη, ρσξίο βέβαηα απηφ λα ζεκαίλεη φηη απνδέρνληαη ηνλ λνκηθφ
ζεηηθηζκφ. Αληηζέησο, εθείλνη ζηξέθνληαη πξνο αμηνινγηθά θξηηήξηα γηα λα
πξνζεγγίζνπλ ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλε. Αο δνχκε, π.ρ., ηα ηξία ζηνηρεία πνπ
θαηέγξαςε ν Immanuel Kant26 σο αηηήκαηα ελφο δίθαηνπ βίνπ, πνπ γίλνληαλ ήδε
απνδεθηά απφ ηελ ξσκατθή επνρή: α) λα δνχκε έληηκα, β) λα κελ βιάπηνπκε θαλέλαλ
θαη γ) λα δίδεηαη ζηνλ θαζέλα φ,ηη ηνπ αξκφδεη. ΢χκθσλα κε ηνλ Kant ινηπφλ, ην
πξσηαξρηθφ αίηεκα ηεο δηθαηνζχλεο πξαγκαηψλεηαη κέζσ ηεο πξνάζπηζεο ηεο
ειεπζεξίαο, ηεο ηζφηεηαο θαη ηεο αιιειεγγχεο.27 Γηα λα είλαη πξαγκαηηθά δίθαηε κηα
θνηλσλία, πξέπεη ηα παξαπάλσ λα απνθηήζνπλ νπζηαζηηθφ, θαη φρη κφλν ηππηθφ,
πεξηερφκελν. Δπηπιένλ, πξέπεη ν θάζε άλζξσπνο λα κελ αληηκεησπίδεηαη πνηέ απφ
ηελ πνιηηεία ή απφ άιινπο αλζξψπνπο σο κέζν, αιιά πάληα σο απηνζθνπφο. ΢ηελ
αμηνινγηθή ζεσξία ηνπ Kant δελ ρσξάλε έλλνηεο φπσο «θνηλφ πεξί δηθαίνπ αίζζεκα»,
νη νπνίεο ην κφλν πνπ θάλνπλ είλαη λα ζνιψλνπλ ην αμηνινγηθφ ηνπίν απφδνζεο ηεο
δηθαηνζχλεο κε ππνθεηκεληζκνχο.

e. «΋ηαλ ε ηζρχο δηψθεη ηελ δηθαηνζχλε»

Θα κπνξνχζε θαλείο λα κηιάεη γηα ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο δίρσο ηέινο.
Δίλαη πνιιέο θαη ζεκαληηθέο νη ζεσξίεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί γηα απηήλ 28 θαη ζα
ζπλερίζνπλ λα αλαπηχζζνληαη, αθνχ πξφθεηηαη γηα έλα ζέκα πνπ καο αθνξά φινπο
φρη κφλν ζεσξεηηθά, αιιά θαη πξαθηηθά. Αληί λα ζπλερίζσ φκσο κε κηα άζθνπε
παξάζεζε δηαθφξσλ ζεσξηψλ, ζα πξνηηκήζσ λα θιείζσ ην θεθάιαην απηφ κε έλα

25
Ν. Ηληδεζίινγινπ, Κνηλσληνινγία, φ.π., 94
26
Καλη, Θεσξία Γηθαίνπ, Γεληθή δηαίξεζε ησλ θαζεθφλησλ δηθαίνπ, §Α, 58-59
27
Κψζηαο ΢ηακάηεο, Αλδξέαο Σάθεο, Δηζαγσγή ζηελ Δπηζηήκε ηνπ Γηθαίνπ, Θεζζαινλίθε 2014,. 73-
76
28
Αλαθέξσ εληειψο ελδεηθηηθά θαη πξνο απνθπγή βαξχηαηεο παξάιεηςεο ηελ ζεσξία ηνπ John Rawls
γηα ηελ δηθαηνζχλε σο αθξηβνδηθία (John Rawls, Θεσξία ηεο Γηθαηνζχλεο, Αζήλα 2010) θαη ηελ
ζεσξία ηνπ σθειηκηζκνχ (John Stuart Mill, Χθειηκηζκφο, Αζήλα 2008).

19
απφζπαζκα απφ ηηο Σκέψεις ηνπ Pascal: «Δίλαη ζσζηφ λα αθνινπζνχκε ην ζσζηφ.
Δίλαη αλαγθαζηηθφ λα αθνινπζνχκε ην ηζρπξφηεξν. Ζ δηθαηνζχλε ρσξίο ηελ ηζρχ
είλαη αλήκπνξε, ε ηζρχο ρσξίο ηελ δηθαηνζχλε είλαη ηπξαλληθή. Ζ δηθαηνζχλε ρσξίο
ηζρχ αλαηξέπεηαη γηαηί πάληα ππάξρνπλ θαθνί. Αιιά ε ηζρχο ρσξίο δηθαηνζχλε
γίλεηαη αληηθείκελν θαηαγγειίαο. Πξέπεη, θαηά ζπλέπεηα, ε δηθαηνζχλε θαη ε ηζρχο λα
ζπλππάξμνπλ θαη, γηα ηνλ ιφγν απηφ, πξέπεη ηα πξάγκαηα λα γίλνπλ έηζη ψζηε ην
ζσζηφ λα γίλεη ηζρπξφ ή ην ηζρπξφ λα γίλεη ζσζηφ». Μέρξη απηφ ην ζεκείν ν Pascal
εζηηάδεη ζηελ ζεσξία.

΢ηε ζπλέρεηα ηνπ απνζπάζκαηνο εμεηάδεη ηελ πξάμε: «[Οη δπζθνιίεο

πξνθχπηνπλ απφ ην γεγνλφο φηη] ε δηθαηνζχλε είλαη αληηθείκελν δηακάρεο ελψ ε ηζρχο
θαη πνιχ αλαγλσξίζηκε είλαη θαη δελ επηδέρεηαη ακθηζβήηεζε. Έηζη, δελ κπνξέζακε
λα εθνδηάζνπκε κε ηζρχ ηελ δηθαηνζχλε, γηαηί ε ηζρχο ακθηζβήηεζε ηελ δηθαηνζχλε
θαη είπε φηη ε δηθαηνζχλε είλαη άδηθε, ελψ δίθαηε είλαη ε ίδηα ε ηζρχο. Έηζη, θαζψο
δελ κπνξέζακε λα ηζρπξνπνηήζνπκε ην δίθαην, δηθαηψζακε ηελ ηζρχ». Οη ζθέςεηο ηνπ
Παζθάι πάλσ ζην δήηεκα ηεο δηθαηνζχλεο είλαη ηφζν δπζνίσλεο, φζν θαη
κεγαιεηψδεηο κέζα ζηελ απιφηεηά ηνπο. Δίηε ζπκθσλεί είηε δηαθσλεί θαλείο καδί
ηνπο θαη φ,ηη επηρείξεκα θαη λα πξνβάιιεη γηα λα ηηο θαηαξξίςεη, έλα είλαη
αδηακθηζβήηεην: ε ηζηνξία ηνλ έρεη δηθαηψζεη πεξηζζφηεξεο απφ κία θνξά.29

29
Γηα δηεμνδηθφηεξε αλάιπζε πάλσ ζηα ζπγθεθξηκέλα απνζπάζκαηα ησλ Σκέψεων ηνπ Pascal, βι.
Γεξάζηκνο Βψθνο, Δπηθπιιίδεο, Πνιηηηθή θαη Φηινζνθία, Αζήλα 2011, Όηαν η ιζχύς διώκει ηην
δικαιοζύνη, 54-57, απφ φπνπ είλαη παξκέλνο ν ηίηινο ηνπ ππνθεθαιαίνπ θαη ην θείκελν ζηηο αγθχιεο.

20
 B. ΜΔΡΟ΢ ΓΔΤΣΔΡΟ

1. Ο Homo Byzantinus

v. Δηζαγσγηθά

Ο φξνο Βπδάληην ή Βπδαληηλφο δελ ππήξρε κέρξη λα ηνλ ρξεζηκνπνηήζεη ηνλ

16ν αηψλα ν Γεξκαλφο ηζηνξηθφο Ηεξψλπκνο Wolf. Πψο απνθαινχζαλ ινηπφλ νη
άλζξσπνη εθείλνη πνπ εκείο νλνκάδνπκε Βπδαληηλνχο ηνπο εαπηνχο ηνπο θαη ηελ
πνιηηεία ζηελ νπνία αλήθαλ; Θεσξνχζαλ εαπηνχο «Ρσκαίνπο» ή «Υξηζηηαλνχο», ελψ
απνθαινχζαλ ηελ απηνθξαηνξία «Ρσκατθή», «Ρσκαίσλ Κξάηνο», «Βαζηιεία ησλ
Ρσκαίσλ» ή «Ρσκαλία», ελψ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηελ νλφκαδαλ «Νέα Ρψκε».
Κξαηνχκε ινηπφλ ην ζηνηρείν απηφ: ν φξνο Βπδάληην είλαη λενινγηζκφο θαη
πξνέξρεηαη απφ ηελ αξραία κεγαξηθή απνηθία, Βπδάληην, ζηε ζέζε ηεο νπνίαο
εγθαηληάζηεθε ην έηνο 330 ε πφιε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο.30

Σα ρξνληθά φξηα ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο εθηείλνληαη, ζχκθσλα κε

ηνπο πεξηζζφηεξνπο κειεηεηέο, απφ ην έηνο 330, νπφηε θαη εγθαηληάζηεθε ε
Κσλζηαληηλνχπνιε, κέρξη ηελ πηψζε ηεο πφιεο θαη ηελ άισζε ηεο απφ ηνπο
Οζσκαλνχο ην 1453. ΢πδεηάκε δειαδή γηα κία ηεξάζηηα ρξνληθή πεξίνδν, ηελ νπνία
νη ηζηνξηθνί ρσξίδνπλ ζε πξψηκε βπδαληηλή πεξίνδν (4νο αη. – 6νο αη.), ζε
κεζνβπδαληηλή πεξίνδν (7νο αη. - 10νο αη.) θαη ζε χζηεξε βπδαληηλή πεξίνδν (11νο αη. –
1453). Μέζα ζε απηνχο ηνπο αηψλεο ζπλέβεζαλ, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, ζεκαληηθά
γεγνλφηα πνπ ζεκάδεςαλ ηελ Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία θαη ηεο έδσζαλ ηνλ ηδηφηππν
ραξαθηήξα ηεο. Έλα κφλν απφ απηά είλαη ε νξηζηηθή πηψζε ηνπ δπηηθνχ ξσκατθνχ
θξάηνπο ην 476 θαη ε θιεξνλνκηά ηνπ γεσγξαθηθνχ ηεο ρψξνπ ζε απηήλ.

Σα ηνπηθά φξηα ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο άιιαμαλ πνιχ θαηά ηε

δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ. Καηά ην 395 ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο απηνθξαηνξίαο
πεξηειάκβαλε ηηο ππαξρίεο Αλαηνιήο θαη Ηιιπξηθνχ, ελψ ην δπηηθφ ηηο ππαξρίεο
Ηηαιίαο, Αθξηθήο θαη Γαιαηίαο. Απφ ηελ πηψζε ηεο Ρψκεο θαη κεηά, ην Βπδάληην
πξνζπαζεί λα αλαθαηαιάβεη ηα ρακέλα εδάθε. Ο Ηνπζηηληαλφο (527-565) θαηάθεξε
λα αλαθηήζεη θάπνηα απφ απηά, αιιά κε κεγάιν εζσηεξηθφ θφζηνο. Καηά ηνλ 6 ν θαη
7ν αηψλα, ην Κξάηνο πθίζηαηαη βαξηέο απψιεηεο ιφγσ ηεο εηζβνιήο ηφζν ησλ

30
Αλαζηαζία Βαθαινχδε, «Βπδάληην: ην λέν Imperium Romanum», πεξηνδηθφ Φηιφινγνο, ηεχρνο 160,
2015

21
Λνγγνβαξδψλ φζν θαη ησλ Αξάβσλ. Σνλ 8ν θαη ηνλ 9ν αηψλα ην Κξάηνο αλαθάκπηεη
κε ηε δπλαζηεία ησλ Μαθεδφλσλ, ην επίηεπγκα φκσο απηφ δελ θξάηεζε πνιχ. Σα
κεγαιχηεξα εδάθε ηεο Μηθξάο Αζίαο ράλνληαη, φπσο θαη ηα εδάθε ηεο Αξκελίαο θαη
ηεο Καππαδνθίαο. Σν 1204 ε Κσλζηαληηλνχπνιε αιψλεηαη απφ ηνπο Λαηίλνπο, γηα λα
αλαθαηαιεθζεί ην 1261. Οη ηειεπηαίνη δχν αηψλεο ηεο Απηνθξαηνξίαο
ραξαθηεξίδνληαη απφ αζηάζεηα θαη κηα ζπλερή απψιεηα εδάθνπο, έσο ηελ νξηζηηθή
άισζε ηεο Πφιεο απφ ηνπο Οζσκαλνχο ην 1453.

Έρνληαο δηαγξάςεη ζε πνιχ αδξέο γξακκέο ηα ρξνληθά θαη ηνπηθά πιαίζηα

απηνχ πνπ ζήκεξα απνθαινχκε Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία, κπνξνχκε λα
επηρεηξήζνπκε λα θαηαλνήζνπκε ηε λννηξνπία ηνπ Βπδαληηλνχ αλζξψπνπ ζε
αληηζηνηρία κε ηηο αμίεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηελ Βπδαληηλή θνηλσλία θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ αηψλσλ. Πξέπεη εδψ λα ζεκεησζεί φηη απηή ε κειέηε δελ θηινδνμεί λα
πεξηγξάςεη εηο βάζνο νχηε ηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία νχηε ηνλ Homo Byzantinus,
αιιά λα βξεη θαη λα απνθαιχςεη αθξηβψο ηα ζηνηρεία εθείλα πνπ ζα θσηίζνπλ ην
ηδηαίηεξν αληηθείκελν ηεο έξεπλαο ηεο, δειαδή ηηο αληηιήςεηο πνπ ππήξραλ γηα ηε
δηθαηνζχλε θαη ηε ζρέζε απηψλ κε ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ. Γηα λα θηάζεη φκσο
θαλείο ζην εηδηθφ θαη λα εζηηάζεη ζε απηφ, νθείιεη λα έρεη κία ζαθή ηδέα γηα ην γεληθφ
πιαίζην γηα ην νπνίν κηιάεη θαη ζην νπνίν ην εηδηθφ ηνπνζεηείηαη. Δηδάιισο, ε φπνηα
γλψζε θαη ε φπνηα άπνςε θαληάδεη κεηέσξε.

Πνηα είλαη ινηπφλ ηα ζηνηρεία πνπ θαζφξηζαλ ηελ εμέιημε ηεο Βπδαληηλήο
απηνθξαηνξίαο; ΢χκθσλα κε ηνλ ζεκαληηθφ Γεξκαλφ ηζηνξηθφ Georg Ostrogorsky,
είλαη ε ξσκατθή πνιηηηθή ζεσξία, ν ειιεληθφο πνιηηηζκφο θαη ε ρξηζηηαληθή πίζηε.31
Αθνινπζεί ζην ίδην κνλνπάηη ν νπζηαζηηθφο νξηζκφο ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο
απφ ηελ Δ. Γιχθαηδε-Αξβειέξ: «Βπδάληην είλαη ε εθρξηζηηαληζκέλε θαη
εμειιεληζκέλε ξσκατθή αλαηνιηθή απηνθξαηνξία κε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε γηα
πξσηεχνπζα».32 Σξία είλαη ηφηε ηα βαζηθά γλσξίζκαηα ηεο απηνθξαηνξίαο θαη ηξεηο
είλαη νη παξάγνληεο πνπ θαίλεηαη φηη θαζνξίδνπλ ηηο αληηιήςεηο θαη πεπνηζήζεηο ηεο
θνηλσλίαο: 1) Ζ ξσκατθή πνιηηηθή ζεσξία θαη ην αδηακθηζβήηεην γεγνλφο φηη νη ίδηνη
νη Βπδαληηλνί απνθαινχζαλ εαπηνχο Ρσκαίνπο, 2) Ο ειιεληθφο πνιηηηζκφο θαη φ,ηη
απηφο ζπλεπάγεηαη, απφ ηελ ρξήζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο κέρξη επηδξάζεηο ζηηο
αληηιήςεηο ζρεηηθά κε ην ζείν θαη ηε δξάζε ηνπ, φπσο ζα δνχκε ζηε ζπλέρεηα, θαη

31
Georg Ostrogorsky, History of the Byzantine State, Oxford 1963
32
Διέλε Γιχθαηδε-Αξβειέξ, Γηαηί ην Βπδάληην, Αζήλα 2009, 19

22
3)Ζ ρξηζηηαληθή πίζηε, πνπ έξρεηαη λα βάιεη ηε ζθξαγίδα ηεο ζε νιφθιεξε ηελ
απηνθξαηνξία, αθνχ φηαλ νη Βπδαληηλνί δελ απνθαινχζαλ εαπηνχο Ρσκαίνπο, ηνπο
απνθαινχζαλ αλ κε ηη άιιν «Υξηζηηαλνχο».

Δίλαη δειεαζηηθφ γηα θάπνηνλ κειεηεηή λα επηθεληξσζεί ζε έλα απφ ηα ηξία

πξναλαθεξζέληα ζηνηρεία πνπ θαζφξηζαλ ην Βπδάληην. Μπνξεί θαλείο λα εζηηάζεη
ζηε ξσκατθή παξάδνζε, φπσο έθαλαλ εληφλσο νη ίδηνη νη απηνθξάηνξεο ηνπ
Βπδαληίνπ, θαη λα ζεσξήζεη φηη ε ξσκατθή ηαπηφηεηα είλαη ην ζηνηρείν πνπ βαξαίλεη
φζνλ αθνξά ηνλ Homo Byzantinus. Μπνξεί θαλείο λα αληηδξάζεη ζε απηφ
επηθαινχκελνο ηελ ρξηζηηαληθή επίδξαζε θαη λα ηζρπξηζηεί φηη φζν θαη λα πάζρηδαλ
νη απηνθξάηνξεο, εηδηθά κέζσ ηεο λνκνζεζίαο ηνπο, λα απηνραξαθηεξίδνληαη
ζπλερηζηέο ηεο έλδνμεο ξσκατθήο παξάδνζεο, ε αιήζεηα ήηαλ δηαθνξεηηθή. Μπνξεί,
ηέινο, λα επηθεληξσζεί ζην ζηνηρείν ηεο ειιεληθφηεηαο, βαζηδφκελνο ζηε ρξήζε ηεο
ειιεληζηηθήο Κνηλήο γιψζζαο απφ ηνπο Βπδαληηλνχο, ε νπνία κάιηζηα εδξαηψζεθε
απφ ηνλ 6ν αηψλα σο επίζεκε γιψζζα παξάιιεια κε ηελ «πάηξηα» ιαηηληθή.

Οπνηαδήπνηε απφ ηηο πξνεγνχκελεο επηινγέο είλαη δειεαζηηθή κελ, αζχκθνξε

δε. Ζ γνεηεία ηνπ Βπδαληίνπ βξίζθεηαη αθξηβψο ζηε ζχλζεζε ησλ εηεξφθιεησλ
παξαγφλησλ πνπ ην δηακφξθσζαλ. Κάζε έλα απφ ηα βαζηθά ζηνηρεία πνπ
ζπδεηήζεθαλ ξίρλεη ην δηθφ ηνπ θσο πξνο ηελ θαηαλφεζε ηεο λννηξνπίαο ηνπ
Βπδαληηλνχ αλζξψπνπ θαη ην θάλεη απηφ κφλν ζε ζπλδπαζκφ κε ηα άιια δχν. Φπζηθά
δελ ελδηαθέξεη κφλν ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν κπφξεζαλ απηέο νη επηδξάζεηο λα
εμηζνξξνπεζνχλ, αιιά θαη νη ζπγθξνχζεηο πνπ αλαπφθεπθηα έιαβαλ ρψξα ηφζν ζην
εμσηεξηθφ επίπεδν ηεο απηνθξαηνξίαο, φζν θαη ζην εζσηεξηθφ επίπεδν ηεο ςπρήο ηνπ
θάζε αλζξψπνπ πνπ έδεζε ζε απηήλ. Αθφκε, δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη κηα θνηλσλία
επεξεάδεηαη θαη δηακνξθψλεηαη ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ απφ πνιχ
πεξηζζφηεξα πξάγκαηα απφ εθείλα πνπ έλαο ηζηνξηθφο αλαγλσξίδεη ζεηηθά. Έηζη
ινηπφλ, ζα πξνζπαζήζνπκε λα δνχκε εδψ ηελ θνηλσλία ηνπ Βπδαληίνπ σο έλαλ
νξγαληζκφ, εξεπλψληαο ηνπο δηάθνξνπο θαη πνηθίινπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο απηφο
ιεηηνχξγεζε, δηαιέγνληαο λα θσηίζνπκε ηηο αζέαηεο πιεπξέο ηνπ πνπ καο
ελδηαθέξνπλ.

23
 vi. Πξνο κηα θαηαλφεζε ηνπ Homo Byzantinus

Δίλαη ζθφπηκν ζε απηφ ην ζεκείν λα πξνζπαζήζνπκε λα πξνζεγγίζνπκε ηελ

θνηλσληθή δνκή ηνπ Βπδαληίνπ πξνβαίλνληαο αξρηθά ζε κηα ζχγθξηζε ηεο κε εθείλε
ηεο αξραηφηεηαο. Απηή ε ζπγθξηηηθή δηαδηθαζία ζα καο βνεζήζεη λα δηαθξίλνπκε ηα
βαζηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά, αληηδηαζηέιινληαο ηα κε εθείλα πνπ επηθξαηνχζαλ πξηλ
απφ ηε γέλλεζε ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Ζ θνηλσληθή δνκή ηφζν ζηελ αξραία
Διιάδα φζν θαη ζηε Ρσκατθή απηνθξαηνξία βαζηδφηαλ ζηελ έλλνηα ηεο πφιεο θαη
παξνπζίαδε αλεπηπγκέλνπο θνηλσληθνχο δεζκνχο, ηδίσο θνηλνηηθνχ ηχπνπ. Ο πνιίηεο
ήηαλ ζηελά ζπλδεδεκέλνο κε ηελ θνηλφηεηα ηνπ θαη αληηιακβαλφηαλ ηελ εμνπζία σο
θάηη πνπ ζα κπνξνχζε λα ηνπ αλήθεη κε ηξφπν θπζηθφ, θάηη δειαδή απφ ην νπνίν δελ
έλησζε απνμελσκέλνο. Ο άλζξσπνο ζηηο θνηλσλίεο απηέο αλαγλσξηδφηαλ σο κέηξν
θάζε εζηθήο θαη αηζζεηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ελψ απνδηδφηαλ κεγάιε αμία ζηελ
αηνκηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά θαη ηελ επζχλε πνπ έθεξε πξνζσπηθά απέλαληη ζηελ πφιε
ή ην Κξάηνο. 33

Αο δνχκε ηψξα ηη ζπκβαίλεη ζηε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, ηη ηζρχεη ζην

Imperium εθείλν πνπ νη Βπδαληηλνί ζεψξεζαλ «ζθεχνο εθινγήο» ηεο Θείαο Πξφλνηαο
κε ζηφρν ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ ζετθνχ ζρεδίνπ γηα ηελ εμάπισζε ηνπ
ρξηζηηαληθνχ ιφγνπ. Ο απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ ζεσξείηαη ν εθπξφζσπνο ηνπ
Θενχ επί ηεο γεο θαη ε ελζσκάησζε ηεο εμνπζίαο απηνχ ηνπ Θενχ πάλσ ζηνπο
αλζξψπνπο. Σνλ απνθαινχλ κε επίζεηα φπσο «Θαπκαζηφο Ήιηνο», «Δηθφλα ηνπ
Υξηζηνχ», «Αθέληεο» θαη «Παηέξαο».34 Σν ίδην ην Βπδάληην ζεσξείηαη θαη’
επέθηαζε θάηη ζαλ θαζξέθηηζκα ηεο επνπξάληαο βαζηιείαο ηνπ Θενχ, ν ηδεαηφο ηφπνο
ζηνλ νπνίν ην γήηλν ελψλεηαη αξκνληθά κε ην ζείν. Πψο κεηαθξάδεηαη απηφ φζνλ
αθνξά ηελ ζπκπεξηθνξά θαη ηελ επζχλε ηνπ θάζε Βπδαληηλνχ απέλαληη ζηνλ εαπηφ
ηνπ, ηελ θνηλσλία θαη ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ;

Ο πξψηκνο ρξηζηηαληζκφο απνδέρηεθε αξθεηά απφ ηα ηδαληθά ηεο αξραηφηεηαο,

απέξξηςε φκσο ηελ νπζία ηεο ηδεαηήο ειιεληθήο ζπκπεξηθνξάο. Ζ ζρέζε κεηαμχ ηνπ
πολιηικού ζώου θαη ηεο θνηλφηεηαο αληηθαηαζηάζεθε απφ ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ
αλζξψπσλ θαη ηνπ Θενχ, κεηαμχ ησλ ζλεηψλ θαη ελφο κεηαθπζηθνχ φληνο.35 Ο Θεφο

33
A.Kahzdan and G.Constable People and power in Byzantium, Washington 1982,. 12

34
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 34
35
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 60

24
φκσο είλαη κηα νληφηεηα, νη βνπιέο ηεο νπνίαο είλαη εμ νξηζκνχ αθαηαλφεηεο, κηα
νληφηεηα πνπ βξίζθεηαη ζε κηα άπηαζηε ζθαίξα γηα ηνλ άλζξσπν. Ση απνκέλεη ινηπφλ
ζηνλ άλζξσπν πνπ βξίζθεηαη θάησ απφ ηελ πιήξε εμνπζία ηνπ Θενχ λα θάλεη;
΢ίγνπξα λα μεράζεη ηα αξραηνειιεληθά ηδαληθά πεξί αξκνλίαο θαη νκνξθηάο, φζνλ
αθνξά ηελ έλλνηα ηεο αμηνπξέπεηαο δε, λα ηεο δψζεη έλα εληειψο θαηλνχξην λφεκα,
εθείλν δειαδή ηεο ππνηαγήο θαη ηεο πξνζθχλεζεο. ΢ε έλαλ θφζκν πνπ θπβεξλάηαη
απφ ηνλ ππεξθπζηθφ Θεφ, εθπξφζσπνο ηνπ νπνίνπ θαη κφλν είλαη ν απηνθξάηνξαο, ε
ειεπζεξία ηεο βνχιεζεο θαη ε έλλνηα ηεο επζχλεο κνηάδεη λα ρσιαίλεη.

Αο γίλνπκε ιίγν πην ζπγθεθξηκέλνη: νη γήηλνη ζεζκνί ζεσξνχληαλ απφ ηνπο

Βπδαληηλνχο φηη θαζξεθηίδνπλ ηελ επηαμία ηνπ ζχκπαληνο, ηνπ θφζκνπ ηνλ νπνίν
δεκηνχξγεζε ν Θεφο. Ζ εθθιεζία σο ρψξνο γηλφηαλ αληηιεπηή σο έλαο κηθξφθνζκνο
πνπ αγθάιηαδε φιν ην ρψξν θαη ην ρξφλν, ελψ ε απηνθξαηνξηθή εμνπζία, πνπ (πξέπεη
λα) αζθείηαη κε ηάμε θαη κέηξν αληηθαηνπηξίδεη ηελ αξκνλία κε ηελ νπνία ν
Γεκηνπξγφο πξνηθνδφηεζε ην ζχκπαλ. Οη απηνθξαηνξηθέο ηειεηνπξγίεο απνηεινχλ
έθθξαζε ηεο αξκνλίαο απηήο θαη ζηνρεχνπλ ζην λα θάλνπλ ηνλ απηνθξάηνξα ηαπεηλφ
θαη ζαπκαζηφ απφ ηνπο ππεθφνπο ηνπ.36 Ζ ηαπεηλφηεηα ηφζν ζην πξφζσπν ηνπ
απηνθξάηνξα φζν θαη φισλ ησλ Βπδαληηλψλ γίλεηαη ε χςηζηε αξεηή, εθείλε πνπ φινη
ζέινπλ λα έρνπλ θαη εθείλε πνπ επαηλείηαη πεξηζζφηεξν απφ φιεο. Σαπεηλφηεηα,
εξεκία θαη ζηαζεξφηεηα γίλνληαη νη ηδηφηεηεο πνπ απφ ηε κία ζεσξείηαη δεδνκέλν φηη
θνζκνχλ ηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, ελψ απφ ηελ άιιε παξακέλνπλ ν δηαξθήο ηεο
ζηφρνο.

Έρνληαο πάξεη κηα κηθξή ηδέα γηα ηελ αζηάζεηα ε νπνία επηθξαηνχζε ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ζηελ βπδαληηλή απηνθξαηνξία, αληηιακβαλφκαζηε εχθνια ηελ
εζσηεξηθή ζχγθξνπζε πνπ βίσλαλ νη ίδηνη νη Βπδαληηλνί. Με ηα ζχλνξα ηεο λα
κεηαβάιινληαη ζπλερψο, κε ηηο επηζέζεηο απφ ηε Γχζε θαη ηελ Αλαηνιή λα κε
ζηακαηάλε, κε ηηο ιεειαζίεο θαη ηνπο πνιέκνπο, θαη ηε ζπλερή ελαιιαγή ησλ
απηνθξαηφξσλ ζην ζξφλν, δε ζα ιέγακε φηη επηθξαηνχζε εξεκία ζην Βπδάληην. Κη
φκσο, αθφκε θη αλ αζθνχληαλ θξηηηθή ζηνπο απηνθξάηνξεο, δελ αζθνχληαλ πνηέ
θξηηηθή ζηελ ίδηα ηελ ηδέα, εθείλε δειαδή ηνπ ηδεαηνχ θαη ζετθνχ απηνθξάηνξα θαη
37
ηεο κεηαθπζηθήο ηνπ εμνπζίαο. Ζ πίζηε ζηε δηπιή θχζε ηνπ απηνθξάηνξα, φπσο
θαη ζηελ νπζία ηνπ Βπδαληίνπ σο βαζηιείαο ηνπ Θενχ επί ηεο γεο είλαη θάηη πνπ

36
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 61
37
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 35

25
πξέπεη λα έρνπκε ζπλερψο ζην κπαιφ καο, θαζψο ζα καο απαζρνιήζεη θαη ζηα
επφκελα θεθάιαηα θαη ζα καο βνεζήζεη λα θαηαλνήζνπκε ηελ ηάζε ηνπ Βπδαληηλνχ
αλζξψπνπ πξνο ην ππεξθπζηθφ.

Αο δνχκε εδψ ζε κία κηθξφηεξε θιίκαθα ηη επίδξαζε είρε ζηνλ Homo

Byzantinus ε πίζηε ζηνλ ππέξιακπξν κελ, αθαηαλφεην εμ νξηζκνχ δε Θεφ. Έλα
πξψην ζπκπέξαζκα είλαη φηη ν βπδαληηλφο άλζξσπνο ζα πξέπεη λα είρε κέζα ηνπ έλαλ
δηαξθή θφβν απέλαληη ζε έλαλ θφζκν πνπ ήηαλ θαηεμνρήλ επηθίλδπλνο, θαη
εμνπζηαδφηαλ απφ κηα ππεξθπζηθή θαηά βάζε δχλακε. Έπεηηα, ην ράζκα κεηαμχ ηεο
βνχιεζεο ηνπ ίδηνπ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο ζετθήο βνχιεζεο δεκηνπξγνχζε έλα εζηθφ
πξφβιεκα: Καλείο δε κπνξνχζε λα είλαη βέβαηνο πσο απηφ πνπ θάλεη είλαη ην νξζφ,
ην ζχκθσλν κε ηε βνχιεζε ηνπ Κπξίνπ. Ο θαζέλαο κπνξνχζε λα ακθηζβεηεί ηηο ίδηεο
ηνπ ηηο πξάμεηο θαη λα είλαη θαρχπνπηνο απέλαληη ζηηο πξάμεηο ησλ άιισλ, έσο φηνπ
απνδεηρζεί φηη απηέο δελ αληέβαηλαλ ζην ζέιεκα ηνπ Θενχ. Γελ ππήξρε εγγχεζε γηα
ηίπνηα, νχηε θαλ γηα ηηο πξνβιέςεηο ησλ αγίσλ, αθνχ αθφκα θαη εθείλνπο κπνξνχζε
λα ηνπο εμαπαηήζεη ν Γηάβνινο.38 ΢ην ξφιν ηνπ Γηαβφινπ θαη ησλ αγίσλ ζα
επαλέιζνπκε κε ιεπηνκέξεηεο ζην επφκελν θεθάιαην.

Αο ζηαζνχκε ιίγν ζε απηφ ην ζεκείν ζε δχν έλλνηεο: εθείλε ηεο δηρνηφκεζεο

θαη εθείλε ηεο κίκεζεο. Ο θφζκνο ηνπ Homo Byzantinus ήηαλ απζηεξά
δηρνηνκεκέλνο αλάκεζα ζηελ νπξάληα θαη ηελ γήηλε ζθαίξα. Θα δνχκε αλαιπηηθά
ζηελ ζπλέρεηα κε πνηνπο ηξφπνπο ε κία ζθαίξα παξεηζθξέεη ζηελ άιιε, γηα ηελ ψξα
φκσο είλαη ζεκαληηθφ λα αληηιεθζνχκε φηη ε γήηλε ζθαίξα βξίζθεηαη ζε κηα ζπλερή
θαηάζηαζε ππνηαγήο ζηελ νπξάληα. Οη δχν ζθαίξεο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κε
δξαζηεξηφηεηεο πνπ έρνπλ ηνλ ραξαθηήξα ηεο κίκεζεο: ηα κπζηήξηα, νη
εθθιεζηαζηηθέο ιεηηνπξγίεο, ε ιαηξεία ησλ εηθφλσλ θαη ην ζχζηεκα ησλ ζπκβφισλ,
νη ηεξνί ζεζκνί θαη ε κνλαζηηθή δσή, φια απηά έρνπλ σο ζηφρν λα αληηγξάςνπλ, λα
κηκεζνχλ ηελ επνπξάληα ηάμε ηνπ Θενχ, κε ηηο αμίεο ηνπ θαινχ θαη ηνπ ζηαζεξνχ λα
δεζπφδνπλ αηψληα ζε απηήλ.39

΢χκθσλα κε ηελ ηδέα ηεο κίκεζεο δηακνξθψλεηαη θαη ε εηθφλα ηνπ απηνθξάηνξα.
Ζ επνπξάληα ηάμε έπξεπε πξψηνλ θαη θχξηνλ λα αληηθαηνπηξίδεηαη ζηηο ηειεηνπξγίεο
ηεο απηνθξαηνξηθήο απιήο, ζηηο εθθιεζηαζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη ζηελ δηαθφζκεζε

38
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 158
39
A.Kahzdan and G.Constable, People and power, φ.π., 158

26
ηεο εθθιεζίαο. Ζ πνιπηέιεηα θαη ε ριηδή ησλ απηνθξαηνξηθψλ ελδπκάησλ θαη
δηακεξηζκάησλ, ε επίδεημε πινχηνπ θαη επκάξεηαο δελ ήηαλ γηα ηα κάηηα ηνπ
Βπδαληηλνχ κηα θελή έθθξαζε καηαηνδνμίαο, αιιά κάιινλ κηα γλήζηα εηθφλα, έλαο
αληηθαηνπηξηζκφο ηεο βαζηιείαο ησλ νπξαλψλ. Βιέπνπκε εδψ ήδε εθείλν πνπ ζα καο
απαζρνιήζεη έληνλα ζηελ πνξεία, δειαδή ηελ κεγάιε επίδξαζε πνπ είραλ ζηελ
ζπλείδεζε ηνπ Homo Byzantinus νη εηθφλεο, ηα ζχκβνια θαη γεληθά φ,ηη έδηλε
έλαπζκα ζην θαληαζηαθφ ηνπ θαη ηνλ απνκάθξπλε απφ ηελ γήηλε, πεδή
πξαγκαηηθφηεηα.

2. Σν ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ ζην Βπδάληην

΢ην θεθάιαην απηφ ζα εζηηάζνπκε ζην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ θαη ζηηο
δηάθνξεο εθθάλζεηο ηνπ ζην Βπδάληην. Δίλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη εμ’ αξρήο θαηαλνεηφ
φηη «γηα ηνλ Βπδαληηλφ ην ππεξθπζηθφ ππάξρεη κε έλαλ ηξφπν πνιχ πξαγκαηηθφ θαη
γλψξηκν».40 ΢ήκεξα, ηνπιάρηζηνλ ζηνλ Δπξσπατθφ ρψξν, νη κεηαθπζηθέο αληηιήςεηο
θαη ε πίζηε ζε πλεχκαηα είλαη θάηη αξθεηά ζπάλην – αθφκα θαη φηαλ ππάξρεη, δελ
ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ θαη ζίγνπξα δελ ζπληζηά
αλεμάξηεην αληηθείκελν έξεπλαο ελφο κειεηεηή. ΢ηε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία φκσο,
ηα πξάγκαηα ήηαλ εληειψο δηαθνξεηηθά: εάλ θαλείο δε δψζεη βάζε ζην ζηνηρείν ηνπ
ππεξθπζηθνχ, δελ ζα κπνξέζεη πνηέ λα θαηαιάβεη ηελ θνζκνζεσξία ηνπ Βπδαληηλνχ.
Θα δνχκε ινηπφλ ζε απηφ ην θεθάιαην, φπσο θαη ζηα επφκελα, πφζν θπζηθφ
εκθαλίδεηαη γηα ηνλ Βπδαληηλφ λα πεξλάεη απφ ηελ κία πξαγκαηηθφηεηα, ηελ «θαη’
εμνρήλ πξαγκαηηθφηεηα» θαηά Schutz, ζηελ άιιε, ηελ «ππν-πξαγκαηηθφηεηα»
δειαδή ηνπ θαληαζηαθνχ ηνπ, ελφο θαληαζηαθνχ πνπ δελ δηζηάδνπκε λα
ραξαθηεξίζνπκε ζπιινγηθφ.

Θα νλνκάζνπκε ηφζν ηελ «θαη’ εμνρήλ» φζν θαη ηελ «ππφ-πξαγκαηηθφηεηα» ηνπ
homo Byzantinus «θφζκνπο», φπνπ ν έλαο είλαη νξαηφο θαη ν άιινο αφξαηνο, θαη νη
δχν φκσο έρνπλ ηελ ίδηα βαξχηεηα γηα εθείλνλ. Έρνπκε δειαδή δχν θφζκνπο κέζα
ζηνπο νπνίνπο δεη ν Βπδαληηλφο θαη θηλείηαη, δχν θφζκνπο πνπ κάιηζηα
αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο, φπσο ζα δνχκε αλαιπηηθά ζηελ ζπλέρεηα. Γηα ηελ ψξα
ζα δνχκε ζε ηη αθξηβψο ζπλίζηαηαη απηφο ν θφζκνο ηνπ ανξάηνπ, πνπ είρε ηφζν
κεγάιε ζεκαζία γηα ηελ ζπλείδεζε ηνπ Βπδαληηλνχ. ΋πσο είλαη αλακελφκελν
40
Cyril Mango, Βπδάληην, Ζ απηνθξαηνξία ηεο Νέαο Ρψκεο, Αζήλα 1988, 181

27
θπζηθά, ππάξρνπλ ζε απηφλ δπλάκεηο ηφζν ηνπ θαινχ φζν θαη ηνπ θαθνχ: έρνπκε
ηνπο αγγέινπο θαη ηνπο αγίνπο απφ ηε κία, ηνλ Γηάβνιν θαη ηνπο δαίκνλεο απφ ηελ
άιιε. Ζ πάιε κεηαμχ ησλ δχν δπλάκεσλ αληηζηνηρεί ζηελ πάιε πνπ δίλεη ν θάζε
άλζξσπνο κε πξνεηξεκέλν ζθνπφ ηελ ζσηεξία ηεο ςπρήο ηνπ.

Οη δπλάκεηο ηνπ θαινχ

Οη δπλάκεηο ηνπ θαινχ είλαη, φπσο κπνξεί θαλείο λα θαληαζηεί, νη αθφινπζνη ηνπ
Θενχ, δειαδή νη άγγεινη θαη νη άγηνη. Οη άγγεινη είλαη άπεηξνη θαη απνηεινχλ ηνλ
ζηξαηφ ηνπ Θενχ: ρξεζηκεχνπλ σο ζαιακεπφινη ζηνλ νπξάλην θφζκν, ελψ
θαηεβαίλνπλ θαη ζηνλ επίγεην σο απεζηαικέλνη. ΢ηελ γε πξνζθέξνπλ δηάθνξεο
ππεξεζίεο, θαζψο πξνζηαηεχνπλ άηνκα, εθθιεζίεο, ηεξά, πφιεηο ή θαη νιφθιεξα
έζλε. Παξφηη θαηά ηα πξψηκα ρξφληα, ε εθθιεζία ήηαλ εληειψο αληίζεηε κε ηελ
ιαηξεία ησλ αγγέισλ θαη πξνρψξεζε ζε θαηαδίθεο απέλαληη ζε εθείλνπο πνπ ηελ
αζθνχζαλ, εθθιεζίεο αθηεξσκέλεο ζε απηήλ εμαθνινχζεζαλ λα ρηίδνληαη θαζ’ φιε
ηελ δηάξθεηα δσήο ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Οη δχν αξράγγεινη, Γαβξηήι θαη
Μηραήι, είλαη εθείλνη πνπ απνιάκβαλαλ ην ηζρπξφηεξν ξεχκα ιατθήο ιαηξείαο.41

Απηφ πνπ παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ αλαθνξηθά κε ηα φζα εηπψζεθαλ γηα ηνπο δχν
θφζκνπο ηνπ Βπδαληηλνχ θαη ηηο ζπλδέζεηο κεηαμχ ηνπο, είλαη ε πίζηε φηη νη άθπινη
θαη αφξαηνη άγγεινη κπνξνχζαλ λα γίλνπλ νξαηνί παίξλνληαο κάιηζηα ηελ κνξθή
λεαξψλ επλνχρσλ ζην παιάηη. Δίλαη αλακελφκελν φηη ζα έπαηξλαλ απηήλ αθξηβψο ηε
κνξθή, αλ αλαινγηζηεί θαλείο ηηο αλαινγίεο κεηαμχ ησλ αγγέισλ θαη ησλ επλνχρσλ
ηνπ απηνθξαηνξηθνχ αλαθηφξνπ: Ζ ζέζε ηνπ επηθεθαιήο ησλ επλνχρσλ ζε απηφ είλαη
αλάινγε κε ηελ ζέζε ηνπ αξραγγέινπ Μηραήι ζην επνπξάλην βαζίιεην. Ο θχιαθαο
άγγεινο ηεο Αγίαο ΢νθίαο πεξηγξάθεηαη ινηπφλ ζε έλα θείκελν σο «επλνχρνο
ληπκέλνο κε ιεπθφ έλδπκα», ελψ θαη ν αξράγγεινο Μηραήι πεξηγξάθεηαη επίζεο
ληπκέλνο κε ηε ζηνιή ηνπ επλνχρνπ.42 Βιέπνπκε ινηπφλ πψο ν έλαο θφζκνο
κεηαθξάδεηαη ζηνλ άιινλ, πψο ν επίγεηνο «δαλείδεη» ηα πιηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
ζηνλ επνπξάλην. Άιιεο θνξέο ζπκβαίλεη ην αληίζηξνθν, αθνχ, φπσο είδακε ήδε, ε
ίδηα ε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία σο θφζκνο, (πξνζπαζεί λα) κηκείηαη ηνλ επνπξάλην.

41
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 184-5
42
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 186, Παληνιέσλ Γηάθνλνο, Θαχκαηα αξραγγέινπ Μηραήι, F. Halkin,
Inedits byzantins d’ Ochrida, Candie et Moscou, Βξπμέιιεο 1963, 150

28
 Πέξα απφ ηνπο αγγέινπο, παίδνπλ θαη νη άγηνη έλαλ πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν ζηνλ
αφξαην θφζκν ηνπ θαινχ. Ο ξφινο απηφο, φπσο ζα δνχκε θαη ζηε ζπλέρεηα,
ζπλίζηαηαη πνιχ ζπρλά ζηελ ζσηεξία ησλ αλζξψπσλ είηε απφ ηνπο δαίκνλεο, είηε
απφ άδηθεο θαηαδίθεο ζε ζάλαην. Οη άγηνη, φπσο γλσξίδνπκε, ήηαλ άλζξσπνη πνπ ε
εθθιεζία αλαγλψξηζε θαη αλαθήξπμε ζε αγίνπο ιφγσ ηεο ηδηαίηεξεο αθνζίσζεο ηνπο
ζηνλ Θεφ. Απηφ ζπλεπάγεηαη βεβαίσο φηη είραλ κηα ζπγθεθξηκέλε δσή κέζα ζηνλ
ηζηνξηθφ ρξφλν. Οη πηζηνί φκσο ζην Βπδάληην, αθνινπζψληαο ηελ γεληθφηεξε
κεζαησληθή λννηξνπία, δελ θαίλεηαη λα ελδηαθέξνληαλ λα κάζνπλ ζπγθεθξηκέλα
πξάγκαηα ή λα ειέγμνπλ ηελ εγθπξφηεηα ησλ πιεξνθνξηψλ ηνπο γηα απηήλ.
Πξνηηκνχζαλ ν ραξαθηήξαο ηνπ αγίνπ λα είλαη λεθειψδεο, ψζηε λα κπνξνχλ νη ίδηνη
λα ηνπ απνδψζνπλ φζεο θαη φπνηεο αξεηέο ήζειαλ. Έηζη, δηακνξθψζεθαλ θαη νη
ηνπηθέο ιαηξείεο ησλ αγίσλ, κε θάζε πφιε ζρεδφλ λα έρεη ηνλ πνιηνχρν ηεο, φπσο γηα
παξάδεηγκα έρεη ηνλ Άγην Γεκήηξην ε Θεζζαινλίθε.43

Οη πηζηνί κε ηνπο αγίνπο ζην Βπδάληην είραλ κηα ζρέζε πνπ δελ ζα ήηαλ
ππεξβνιηθφ λα ραξαθηεξίζνπκε πξνζσπηθή. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη νη
πξνζθπλεηέο δελ επηζθέπηνληαλ π.ρ. «ηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Ησάλλε», αιιά «ηνλ
Άγην Ησάλλε», ζην κπαιφ ηνπο δειαδή ν άγηνο βξηζθφηαλ εθεί πξαγκαηηθά. ΋ηαλ
ζπλέβαηλε κάιηζηα, φπσο ήηαλ αξθεηά ζπρλφ, έλαο άγηνο λα έρεη πεξηζζφηεξεο απφ
κία εθθιεζίεο «ζην φλνκα ηνπ», ηφηε ε άπνςε ήηαλ φηη θαηνηθνχζε ζηελ επίζεκε
εθθιεζία ηνπ, αιιά επηζθεπηφηαλ θαη ηηο ππφινηπεο. Δλδεηθηηθή είλαη κηα ηζηνξία απφ
ηνλ βίν ηνπ Αγίνπ Βαζηιείνπ ηνπ Νένπ, ζηελ νπνία θάπνηνο Γξεγφξηνο κέκθεηαη ηνλ
άγην ΢ηέθαλν επεηδή δελ ηνλ πξνζηαηεχεη απφ θάπνηα κάγηα, ελψ εθείλνο είρε
πξνζεπρεζεί ζε απηφλ γηα λα έρεη έλα αζθαιέο ηαμίδη. ΋ηαλ ν άγηνο ηνλ ζψδεη ηελ
ηειεπηαία ζηηγκή, ηνπ ιέεη: «Γελ ήκνπλ εδψ. Έρσ εθθιεζίεο ζε φιν ηνλ θφζκν θαη ηηο
επηζθεπηφκνπλ, φπσο θάλνπλ φινη νη άγηνη».44

Οη πηζηνί ζεσξνχζαλ φηη ν άγηνο ήηαλ, ηξφπν ηηλά, ν δηακεζνιαβεηήο ηνπο κε ηηο
αλψηεξεο, νπξάληεο δπλάκεηο θαη δεηνχζαλ απφ εθείλνλ λα ηνπο εμαζθαιίζεη εχλνηα
θαη πξνζηαζία. Γελ ζα ήηαλ ίζσο θπληθφ λα πνχκε φηη ε ζρέζε ηνπο πξνζνκνηάδεη ζε
πειαηεηαθή, αθνχ ν ιάηξεο ζπγθεθξηκέλνπ αγίνπ δελ πξνβαίλεη ζηελ ιαηξεία απηή
ρσξίο ηελ πξνζδνθία θάπνηνπ αληαιιάγκαηνο, φπσο π.ρ. κηαο ζεξαπείαο, κηαο

43
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 188-9, N. B. Delehaye, Les legends grecques des saints militaires,
Βξπμέιιεο 1909, 103
44
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 189, Βίνο Αγίνπ Βαζηιείνπ ηνπ Νένπ, εθδ. S. G. Vilinskij, Zapiski Imp.
Novorossijskogo Universiteta 7, Οδεζζφο 1911, 318 επ.

29
απνηξνπήο θηλδχλνπ ή αθφκα θαη ηεο κεζνιάβεζεο ηνπ αγίνπ γηα ηελ ζπκκεηνρή ηνπ
ζηελ Γεπηέξα Παξνπζία. Δδψ ζα βξνχκε αθφκα κηα αλαινγία κεηαμχ ησλ δχν
θφζκσλ ηνπ Βπδαληίνπ, δειαδή ηνπ νξαηνχ θαη ηνπ ανξάηνπ, ηνπ επίγεηνπ θαη ηνπ
ζετθνχ: Ζ ιέμε «παξξεζία», πνπ ζηελ αξραία Διιάδα ζήκαηλε ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ,
ζην Βπδάληην άιιαμε λφεκα θαη πιένλ ζήκαηλε ηελ νηθεηφηεηα ή δπλαηφηεηα
πξφζβαζεο πνπ δηέζεηε ν επλννχκελνο απιηθφο πξνο ηνλ θχξην ηνπ. Αληίζηνηρα
ινηπφλ, ν άγηνο δηέζεηε ηελ παξξεζία απηήλ κπξνζηά ζηνλ Θεφ. Έηζη, φηαλ ν πηζηφο
είρε αλάγθε απφ θάπνηα βνήζεηα κπνξνχζε λα ζηξαθεί είηε ζε θάπνηνλ απιηθφ ζηνλ
θφζκν ησλ επίγεησλ ζρέζεσλ είηε ζε θάπνηνλ άγην ζηνλ θφζκν ησλ νπξάλησλ
ζρέζεσλ.

vii. Οη δπλάκεηο ηνπ θαθνχ

΢ηνλ αληίπνδα ησλ δπλάκεσλ ηνπ θαινχ ζηνλ αφξαην θφζκν, βξίζθνπκε ηηο
δπλάκεηο ηνπ θαθνχ, δειαδή ηνλ Γηάβνιν θαη ηνπο δαίκνλέο ηνπ. Ζ δαηκνλνινγία
απνηειεί έλα πνιχ ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο θαη πίζηεο, αθνχ
ρσξίο ηνπο δαίκνλεο θαη ηελ εμνπζία πνπ ππνηίζεηαη φηη αζθνχλ ζηνπο αλζξψπνπο,
δελ ζα ππήξρε αληίπαιν δένο γηα ηνπο αγγέινπο θαη ηνπο αγίνπο. Δπηπιένλ θπζηθά, ν
δηάβνινο θαη νη δαίκνλεο ρξεζηκεχνπλ ζηνλ βπδαληηλφ άλζξσπν σο ζχκβνια θαη
ελζάξθσζε ησλ θφβσλ ηνπ ή αθφκα θαη ησλ κπζηηθψλ επηζπκηψλ ηνπ. Ζ ηζηνξία ηνπ
Βπδαληίνπ βξίζεη απφ παξαδείγκαηα θαηάιεςεο αλζξψπσλ απφ δαίκνλεο θαη πάιεο
ησλ αγίσλ κε απηνχο. ΋πσο είλαη αλακελφκελν, ε θαηαδηθαζκέλε απφ ηελ επίζεκε
εθθιεζία καγεία βξίζθεη ζηνλ ρψξν ηεο δαηκνλνινγίαο ην βαζηθφ πεδίν δξάζεο ηεο.
΢ε αληηζηνηρία κε ηνπο ηεξείο πνπ πξνζεχρνληαη γηα ηελ επηζηαζία ησλ αγίσλ, νη
κάγνη επηθαινχληαη ηνπο δαίκνλεο γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ζθνπψλ ηνπο.

Αο δνχκε πνηα είλαη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ νη πηζηνί απνδίδνπλ ζε

απηνχο. Μπνξνχκε λα βξνχκε πνιιέο πιεξνθνξίεο γηα απηά ζηνλ Βίν ηνπ Αγίνπ
Αλησλίνπ. Οη δαίκνλεο ινηπφλ αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πιήξε αληίζεζε απέλαληη ζηελ
γαιήλε πνπ θπξηαξρεί ζηνλ θφζκν ηνπ Θενχ, δξψληαο ζε θαζεζηψο πιήξνπο αηαμίαο.
Ο ίδηνο ν Γηάβνινο είλαη πάλσ απφ φια έλαο θπξίαξρνο ηεο ςεπδαίζζεζεο θαη ηεο
παξαπιάλεζεο. Υξεζηκνπνηψληαο ηα κέζα ηεο θαληαζίαο, κπνξνχλ νη δαίκνλεο λα
ιάβνπλ ηελ κνξθή γπλαηθψλ, ζεξίσλ, γηγάλησλ ή αθφκα θαη κνλαρψλ. Λεηηνπξγνχλ

30
ζηελ ζθαίξα ηνπ θαληαζηηθνχ θαη ηεο κε-πξαγκαηηθφηεηαο κε απψηεξν ζηφρν λα
απνζπάζνπλ ηηο αλζξψπηλεο ςπρέο απφ ηελ ράξε ηνπ Θενχ.45

Έλα απφζπαζκα απφ ηνλ Βίν ηνπ Λένληνο ηεο Καηαλίαο ζα καο θαηαδείμεη
ηελ ζρέζε ησλ δαηκφλσλ κε ηελ καγεία θαη ζα πξνζθέξεη κηα ελδεηθηηθή πεξηγξαθή
ηεο δξάζεο απηψλ ζηελ γε. ΢χκθσλα κε ην απφζπαζκα απηφ, ππήξρε έλαο πνιχ
ηζρπξφο κάγνο, ν Ζιηφδσξνο, ν νπνίνο ππφ ηελ θαζνδήγεζε ελφο Δβξαίνπ πεγαίλεη
λα ζηαζεί κηα λχρηα πάλσ ζε έλα παγαληζηηθφ κλεκείν. Δθεί, έξρεηαη ν Γηάβνινο
απηνπξνζψπσο θαβάια ζε έλαλ ηάξαλδν θαη πξνζθέξεη ζηνλ Ζιηφδσξν έλαλ απφ
ηνπο δαίκνλεο ηνπ, κε ην φλνκα Γθαζπάξ. Ση θάλεη ινηπφλ ν κάγνο ηψξα πνπ
ζπληάρζεθε κε ηηο δπλάκεηο ηνπ Γηαβφινπ θαη έρεη ζην πιεπξφ ηνπ έλαλ δαίκνλα;
Πεγαίλεη ζηελ αγνξά θαη αληηθαζηζηά ηα ρξπζά λνκίζκαηα κε θνκκάηηα μχινπ δίρσο
αμία, ψζηε λα ζηακαηήζνπλ φινη λα εκπνξεχνληαη θαη λα γίλνπλ θησρνί. Πξνθαιεί
ζηηο γπλαίθεο ηελ ςεπδαίζζεζε φηη πεξπαηάλε πάλσ απφ ξπάθηα, ψζηε λα ζεθψλνπλ
ηηο θνχζηεο ηνπο θαη εκπλέεη ζηηο θφξεο ησλ επγελψλ αλεμέιεγθηα πάζε. 46 Δίλαη
αιήζεηα φηη φια ηα παξαπάλσ δελ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ αζπγρψξεηεο πξάμεηο
ηνπ Καθνχ θαη κάιινλ ζπκίδνπλ πεξηζζφηεξν παηδηθέο θάξζεο. Γελ πξέπεη φκσο λα
μερλάκε ηελ ηδηαίηεξε αμία πνπ απέδηδε ν βπδαληηλφο άλζξσπνο ζηελ έλλνηα ηεο
ηάμεο ηεο θνηλσλίαο, κηαο ηάμεο πνπ αληηπξνζψπεπε ηελ επηαμία ηνπ βαζηιείνπ ηνπ
Θενχ. Πξάμεηο ζαλ ηηο πξναλαθεξζείζεο έξρνληαη λα δηαζαιεχζνπλ αθξηβψο απηήλ
ηελ πνιχηηκε επηαμία.

΢ηνλ Βίν ηνπ Αγίνπ Θενδψξνπ ηνπ ΢πθεψηε βξίζθνπκε κηα αθφκε
ελδηαθέξνπζα ηζηνξία, πνπ δείρλεη πφζν «πξαγκαηηθή» ήηαλ ε χπαξμε ησλ δαηκφλσλ,
ηφζν ψζηε λα ζσκαηνπνηείηαη. Κάπνηνη ρσξηθνί ηεο πεξηνρήο ηεο Λαγαληηλήο
απειεπζέξσζαλ θαηά ιάζνο θάπνηνπο δαίκνλεο, νη νπνίνη θπινχζαλ κηα ζαξθνθάγν
κε ιείςαλα αξραίσλ εηδσινιαηξψλ. Να ζεκεησζεί εδψ φηη θαίλεηαη επίζεο ε ζχλδεζε
πνπ ε βπδαληηλή δαηκνλνινγία απέδηδε ζηνπο δαίκνλεο κε ηνπο αξραίνπο Θενχο θαη
ηνλ παγαληζκφ. ΋ηαλ ινηπφλ απειεπζεξψζεθαλ νη δαίκνλεο, θπξίεπζαλ φινπο ηνπο
θαηνίθνπο ηνπ ρσξηνχ θη έπεηηα ήξζε ν άγηνο Θεφδσξνο, έλαο θεκηζκέλνο εμνξθηζηήο
λα ηνπο αλαθξίλεη θαη λα ηνπο εθδηψμεη απφ ηνπο αλζξψπνπο. Δδψ μεθηλά έλαο
νιφθιεξνο δηάινγνο κεηαμχ ηνπ αγίνπ θαη ησλ δαηκφλσλ, φπνπ απηνί

45
C. Mango, Diabolus Byzantinus, Dumbarton Oak Papers (46) 1992, (215-223), 216
46
C. Mango, Diabolus Byzantinus, φ.π., 220-221, Ed. B. Latysev, Memoires de l’ Academie imperiale
des Sciences de St-Petersbourg, 8e ser., 12.2 (1914)

31
δηαπξαγκαηεχνληαη θαη ην πνχ ζα ηνπο ζηείιεη εθείλνο φηαλ ηνπο δηψμεη, γηαηί θπζηθά
θαη νη δαίκνλεο έρνπλ έλαλ ηφπν θαηνηθίαο. Σν εληππσζηαθφ είλαη φηη ν άγηνο
Θεφδσξνο ηνπο αλάγθαζε λα κελ ζθίζνπλ εληειψο ηα ξνχρα ησλ ζπκάησλ ηνπο
θαζψο ζα έβγαηλαλ απφ ηα ζψκαηά ηνπο, ψζηε νη άληξεο λα κείλνπλ κε ηα εζψξνπρα
θαη νη γπλαίθεο κε ηνπο ρηηψλεο ηνπο.47

΢ην ζεκείν απηφ ίζσο έρνπκε θνπξάζεη κε ηζηνξίεο, νη νπνίεο δελ έρνπλ ζρέζε
κε ηελ «θαη’ εμνρήλ» πξαγκαηηθφηεηα θαη σζνχλ ηνλ νξζνινγηζκφ καο ζηα άθξα.
Θπκίδσ φηη ζηφρνο καο είλαη λα γίλεη θαηαλνεηή ε αμία πνπ έδηλε ν βπδαληηλφο
άλζξσπνο ζε απηέο ηηο ηζηνξίεο θαη πψο επεξέαδαλ ηελ ζπλείδεζή ηνπ. Γηα λα
επηζηξέςνπκε φκσο ιίγν ζηνλ πξαθηηθφ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν
εηζβάιιεη ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ αλζξψπσλ, ζα επηρεηξήζνπκε λα δνχκε πψο
αληηκεηψπηζε ην Βπδαληηλφ θξάηνο ηνπο κάγνπο, ηνπο δηακεζνιαβεηέο δειαδή ησλ
δαηκφλσλ κε ηνπο αλζξψπνπο.

viii. Ζ αληηκεηψπηζε ηεο καγείαο

΋πσο είδακε ζην θεθάιαην γηα ηελ ζξεζθεία θαη ηελ καγεία, θαη νη δχν
ζπληζηνχλ ηξφπνπο πξνζέγγηζεο ησλ ππεξθπζηθψλ δπλάκεσλ. Ζ ζξεζθεία απνηειεί
έλα νξγαλσκέλν ζχζηεκα πεπνηζήζεσλ κε πςειφ βαζκφ νξζνινγηθφηεηαο, ζε
αληίζεζε κε ηελ καγεία. Παξ’ φιεο ηηο ελλνηνινγηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο φκσο, ε
βαζηθή ηνπο αληίζεζε εληνπίδεηαη ζηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζήο ηνπο απφ ην θνηλσληθφ
ζχλνιν, έλαλ ηξφπν ν νπνίνο θαηεπζχλεηαη απφ ηελ εθάζηνηε εμνπζία, ζηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε απφ ηελ επίζεκε εθθιεζία θαη ην Κξάηνο. Ζ ζξεζθεία
απνηειεί ζην Βπδάληην (θαη αιινχ, θπζηθά) ηελ επηηξεπφκελε κνξθή πξνζέγγηζεο
ησλ ππεξθπζηθψλ δπλάκεσλ, ελψ ε καγεία ηελ απαγνξεπκέλε. Γεκηνπξγείηαη έηζη
κηα ζρέζε αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ δχν, αθνχ ε κία ζπληζηά θίλδπλν γηα ηελ άιιε,
ε καγεία δειαδή κε ηελ χπαξμε ηεο ακθηζβεηεί ηελ εμνπζία ηεο επίζεκεο εθθιεζίαο
θαη ην κνλνπψιηφ ηεο ζηελ επηθνηλσλία κε ηηο ππεξθπζηθέο δπλάκεηο.

Ζ επίθιεζε ησλ ππεξθπζηθψλ δπλάκεσλ ρσξίο ηελ «λνκηκνπνίεζε» ηεο

ζξεζθείαο ζεσξείηαη φηη παξαβηάδεη ηα φξηα ηεο «θαλνληθφηεηαο» θαη απνηειεί

47
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 193

32
θίλδπλν γηα ην θνηλσληθφ ζχλνιν.48 Δίλαη επφκελε ινηπφλ ε πνηληθνπνίεζε ηεο
καγείαο, κηα πνηληθνπνίεζε σζηφζν φρη απφιπηε. Σν 321 ν απηνθξάηνξαο
Κσλζηαληίλνο πξνβαίλεη ζε έλαλ δηαρσξηζκφ ηεο καγείαο ζε «θαιή» θαη «θαθή»,
αλάινγα κε ηνλ ζθνπφ ηεο, αλ δειαδή επηρεηξνχληαλ πξνο φθεινο ησλ αλζξψπσλ ή
ζηξεθφηαλ θαηά απηψλ. Ζ «θαιή» καγεία εμαθνινπζεί λα επηηξέπεηαη, φρη φκσο γηα
πνιχ. Με ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ νη απαγνξεχζεηο πιεζαίλνπλ θαη ζηφρνο γίλεηαη ν
πιήξεο απνθιεηζκφο θάζε κε ζξεζθεπηηθήο ιαηξεπηηθήο πξάμεο. ΋πσο
επηζεκαίλεηαη, απηφ είλαη απνιχησο ινγηθφ, αθνχ ην Κξάηνο ελδηαθέξεηαη γηα ηνλ
έιεγρν πάλσ ζηηο δξαζηεξηφηεηεο απηνχ ηνπ ηχπνπ, θαη ν έιεγρνο απηφο αζθείηαη
ζεζκνζεηεκέλα κέζσ ηεο εθθιεζίαο.49 ΢ηε ΢χλνδν ηεο Άγθπξαο απνθαζίδεηαη φηη νη
κάγνη ππνβάιινληαη ζε πεληαεηή αθνξηζκφ, ελψ ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ζηελ ΢χλνδν
ηεο Λανδηθείαο, ν αθνξηζκφο απηφο κεηαηξέπεηαη ζε παληειή.

Ζ εθθιεζία θαη ε Πνιηηεία ζα ζπλερίζεη λα εθδίδεη λφκνπο θαη λα απεηιεί κε

αθνξηζκνχο ηνπο κάγνπο θαζ’ φιε ηελ δηάξθεηα δσήο ηνπ Βπδαληίνπ.50 ΋πσο είλαη
γλσζηφ, ε επηξξνή ηεο εθθιεζίαο ζηελ δηακφξθσζε ηεο επίζεκεο λνκνζεζίαο ήηαλ
πνιχ κεγάιε, κε απνηέιεζκα φια ηα αδηθήκαηα θαηά ηεο νξζφδνμεο πίζηεο λα
ζπληζηνχλ θαη πξνζβνιή ηεο πνιηηεηαθήο έλλνκεο ηάμεο. Δκάο φκσο εδψ καο
ελδηαθέξεη ην αθφινπζν: ε ζπλεηδεηνπνίεζε φηη ε ζπλερφκελε παξαγσγή λφκσλ γηα
ηελ αληηκεηψπηζε ηεο καγείαο δελ κπνξεί παξά λα ζεκαίλεη ηελ επξχηαηε ρξήζε ηεο.
Ζ ρξήζε απηή ππνδειψλεη ηελ ηξία πξάγκαηα: α) ηελ κεγάιε αλάγθε ησλ αλζξψπσλ
λα έξζνπλ ζε επαθή κε ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν θαη ηελ βαζηά ηνπο πίζηε φηη απηφ
ζπλέβαηλε κέζσ ηεο καγείαο, β) ηελ δπζθνιία ηνπο λα εγθαηαιείςνπλ ηηο παιηέο ηνπο
εηδσινιαηξηθέο ζπλήζεηεο θαη γ) ηελ δπζρέξεηα ηνπο λα δηαθξίλνπλ ηη απνηεινχζε
ηειηθά καγεία θαη ηη ζξεζθεία. Απηφ ην ηειεπηαίν ζηνηρείν δελ πξέπεη λα καο
εθπιήζζεη γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ζα εθηεζνχλ ζηε ζπλέρεηα.

΋πνην ππεξθπζηθφ γεγνλφο θαηλνκεληθά πξνθαιείηαη απφ αλζξψπηλε

ελέξγεηα, κπνξεί λα απνδνζεί κφλν ζηελ βνήζεηα ησλ πνλεξψλ πλεπκάησλ, ζχκθσλα

48
΢πχξνο Ν. Σξστάλνο, Ζ καγεία ζηα βπδαληηλά λνκηθά θείκελα, Ζ θαζεκεξηλή δσή ζην Βπδάληην,
Κέληξν Βπδαληηλψλ Δξεπλψλ, Αζήλα 1989, 550
49
΢. Σξστάλνο, Ζ καγεία, φ.π., 554
50
΢. Σξστάλνο, Ζ καγεία, φ.π., 558-569, ελδεηθηηθά ν Ηνπζηηληάλεηνο Κψδηθαο πεξηέιαβε ζηνλ ηίηιν 11
ηνπ βηβιίνπ 1 ηηο δηαηάμεηο πεξί εηδσινιαηξηθψλ ζπζηψλ θαη λαψλ θαη ζηνπο ηίηινπο 16 θαη 18 ηνπ
βηβιίνπ 9 ηηο δηαηάμεηο πεξί θνλέσλ θαη πεξί κάγσλ θαη αζηξνιφγσλ αληίζηνηρα, ελψ νη Ίζαπξνη
αθηέξσζαλ ζην ζέκα απηφ ηξεηο δηαηάμεηο (17.42-44). ΢χκθσλα κε ηελ δεχηεξε απφ απηέο,
ηηκσξνχληαλ νη κάγνη θαη νη θαξκαθνί πνπ επηθαινχληαλ δαίκνλεο πξνο βιάβελ ησλ αλζξψπσλ κε
ζάλαην.

33
κε ηελ ρξηζηηαληθή αληίιεςε. ΢ηελ πξνζπάζεηα ηεο λα απνηξέςεη ηνπο αλζξψπνπο
απφ ην λα θαηαθχγνπλ ζε απηήλ ηελ βνήζεηα ινηπφλ, ε εθθιεζία επηρείξεζε λα ηνπο
πείζεη λα πξνζθχγνπλ ζηελ ίδηα ηελ πίζηε γηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο.
Γελ κπνξνχλ κφλν νη κάγνη λα πξνθαιέζνπλ ηηο επηζπκεηέο αιιαγέο ζην πεξηβάιινλ,
ζα ηζρπξηζηεί, κπνξνχλ θαη νη άγηνη λα θάλνπλ ζαχκαηα. Απηφ φκσο εχθνια
κεηαηξάπεθε ζε κηα ζχγρπζε ζην κπαιφ ησλ ιατθψλ πηζηψλ: ζπλέρηζαλ λα
ρξεζηκνπνηνχλ είηε ηνπο κάγνπο είηε ηνπο αγίνπο πξνο ηθαλνπνίεζε ησλ ζηφρσλ ηνπο,
ρσξίο λα εληνπίζνπλ ηελ νπζηαζηηθή, θαηά ηελ εθθιεζία, δηαθνξά ηνπο.
Υαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη θαηάξεο πνπ βξίζθνληαη ζε θάπνηα ρξηζηηαληθά θείκελα, νη
ζπληάθηεο ησλ νπνίσλ επηρεηξνχλ λα πείζνπλ ηνλ Θεφ λα πξνβεί ζε θάπνηα
θαηαζηξνθηθή θαηά ησλ ερζξψλ ηνπο ελέξγεηα, αθξηβψο ζαλ λα ήηαλ ν Θεφο κάγνο.51

΢ε απηφ βέβαηα δελ βνήζεζε ην γεγνλφο φηη θαη νη ίδηνη νη θιεξηθνί, νη

αμησκαηνχρνη ηεο πνιηηείαο, αθφκα θαη νη κνλαρνί ελίνηε δελ δίζηαδαλ λα
θαηαθχγνπλ ζηελ καγεία θαη ηηο κεζφδνπο ηεο αληί λα αξθεζηνχλ ζηελ πίζηε ηνπο
ζηνλ Θεφ.52 Δπηπιένλ, θαη νη ίδηεο νη πξνζεπρέο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ ζχκηδαλ
φιν θαη πην πνιχ καγηθέο επσδέο πξνυπνζέηνληαο ζπρλά ηελ ζπκκεηνρή ηνπ ηεξέα,
πνπ κεηαβαιιφηαλ άζεια ηνπ ζε έλα είδνο ηεξέα.53 Βιέπνπκε ινηπφλ φηη, φπσο
ππνλνήζεθε απφ ην αξρηθφ θεθάιαην γηα ηελ δηάθξηζε καγείαο θαη ζξεζθείαο, ζηελ
πξάμε ηα φξηα κεηαμχ ηνπο ήηαλ πνιχ πην ζπγθερπκέλα. Δίηε ν βπδαληηλφο άλζξσπνο
θαηαθεχγεη ζηνπο αγίνπο θαη ζηα ζαχκαηα, είηε ζηνπο κάγνπο θαη ζηε ζπλεξγαζία
ησλ δαηκφλσλ, έλα είλαη ζίγνπξν: ε πξαγκαηηθφηεηα πνπ ζπλδηακνξθψλνπλ φια απηά
ηα ζηνηρεία δελ είλαη γη’ απηφλ ιηγφηεξν πξαγκαηηθή απφ ηελ απηή πξαγκαηηθφηεηα
γχξσ ηνπ.

51
΢. Σξστάλνο, Ζ καγεία, φ.π., 560, βιέπε έλαλ πάππξν ηνπ έθηνπ αηψλα ζην G. Bjorck, Der Fluch des
Christen Sabinus. Papyrus Uppsaliensis 8, Uppsala 1938, φπνπ ε πξνζζήθε ελφο χκλνπ ζηνλ Υξηζηφ
ζε έμη εμάκεηξα πηζαλνινγείηαη φηη έρεη ηελ κνξθή επσδήο, πνπ ζπκίδεη καγεία.
52
Βιέπε ελδεηθηηθά ηελ πεξίπησζε ηνπ ηεξέα, Ησάλλε Παξάδεηζνπ, ν νπνίνο θαηέθπγε ζηελ βνήζεηα
ελφο κάγνπ, ηνπ ΢πξφπνπινπ, γηα λα απνθχγεη ηελ επηβνιή πνηλήο απφ ηελ ΢χλνδν πνπ ηνλ δίθαδε γηα
θάπνην παξάπησκα ηνπ. Παξφιν πνπ ε καγεία πέηπρε, αξγφηεξα ζπλειήθζε ν ΢πξφπνπινο θαη
ζπλαθφινπζα απνδείρζεθε θαη ε ελνρή ηνπ Παξάδεηζνπ, απφ ηνλ νπνίν αθαηξέζεθε ε ηδηφηεηα ηνπ
ηεξέα, Laiou E. Angeliki and S. Dieter, Law and Society in Byzantium Ninth – Twelfth Centuries,
Cambridge 1994, Maguire Henry, “From the Evil Eye to the Eye of Justice: The saints, Art, and Justice
in Byzantium” (p. 217-239), 238-9
53
΢. Σξστάλνο, Ζ καγεία, φ.π., 570

34
 ix. Ζ πάιε γηα ηελ ςπρή ηνπ αλζξψπνπ
Πνπζελά αιινχ δελ εθθξάδεηαη κε ηφζε γιαθπξφηεηα ε πάιε κεηαμχ ησλ
δαηκφλσλ θαη ησλ αγγέισλ ή αγίσλ γηα ηελ ςπρή ηνπ αλζξψπνπ απφ φηη ζηηο
δηεγήζεηο γηα ηελ θξίζε ηεο ηελ ζηηγκή ηνπ ζαλάηνπ ηνπ. Πιεξνθνξίεο γηα ην ηη
ζεσξνχζαλ νη άλζξσπνη φηη ζπκβαίλεη ηε ζηηγκή απηή βξίζθνπκε ζε δηεγήζεηο πνπ
νλνκάδνληαη «ςπρσθειείο» θαη κπνξνχλ επίζεο λα ραξαθηεξηζηνχλ
«παξαιεηπφκελα» ησλ δηεγήζεσλ γηα ηνπο βίνπο ησλ αγίσλ. Οη πξψηεο απφ απηέο
θαηαγξάθηεθαλ γχξσ ζηνλ 4ν αηψλα, ελψ πξνθνξηθά θπθινθνξνχζαλ ήδε γηα πνιιά
ρξφληα. Οη πεξηζζφηεξεο ζπιινγέο ηέηνησλ δηεγήζεσλ είραλ νινθιεξσζεί θαηά ηνλ 7ν
αηψλα, φκσο ζπλέρηζαλ λα εκθαλίδνληαη κέρξη θαη ηνλ ελδέθαην αηψλα.54 Οη
ςπρσθειείο δηεγήζεηο απνηεινχλ κηα πνιχ ελδηαθέξνπζα θαη ρξήζηκε πεγή γηα απηφ
πνπ καο ελδηαθέξεη εδψ, αθνχ νη ηζηνξίεο πνπ ιέλε νη άλζξσπνη κεηαμχ ηνπο
ζπληζηνχλ πάληα κηα γλήζηα έθθξαζε ησλ αμηψλ ηνπο θαη ησλ ηδεψλ πνπ θαζνξίδνπλ
ηνλ βίν ηνπο.

Ζ πξσηαξρηθή πξνέιεπζε ησλ δηεγήζεσλ απηψλ είλαη κνλαζηεξηαθή, ην

πεξηερφκελν ηνπο φκσο δελ αθνξά κφλν ζηνπο κνλαρνχο. Αληίζεηα, ην θνζκηθφ
ζηνηρείν κέζα ζε απηέο είλαη ηδηαίηεξα έληνλν. Γελ πξέπεη φκσο λα παξαβιέπνπκε
φηη, εθφζνλ νη πεξηζζφηεξεο ηζηνξίεο εηπψζεθαλ θαη θαηαγξάθηεθαλ απφ κνλαρνχο,
εκπεξηέρνπλ ηελ δηθή ηνπο νπηηθή γηα ηα πξάγκαηα, φζα δειαδή δηαβάδνπκε ζε απηέο
είλαη θηιηξαξηζκέλα κέζα απφ έλα κνλαζηηθφ θίιηξν: δελ δηαβάδνπκε αθξηβψο ηη
γηλφηαλ ζηνλ θφζκν, αιιά ηη ζα έπξεπε λα γίλεηαη ζε απηφλ, ζχκθσλα κε ηνπο
κνλαρνχο.55 Παξ’ φια απηά, ην γεγνλφο φηη απηέο νη ηζηνξίεο ιέγνληαη θαη δηαδίδνληαη
απφ ην έλα ζηφκα ιατθνχ ζην άιιν θαηά ηελ δηάξθεηα ησλ αηψλσλ, δελ κπνξεί παξά
λα ζεκαίλεη φηη νη άλζξσπνη έβξηζθαλ ζε απηέο κηα κεγάιε δφζε αιήζεηαο. Ηζηνξίεο
μέλεο πξνο ηηο ςπρέο θαη ηα πηζηεχσ ησλ αλζξψπσλ δελ γίλνληαη πνηέ ζηνηρείν ηεο
πνιηηηζκηθήο ηνπο ηζηνξίαο.

΋πσο είδακε, ν Homo Byzantinus ελδηαθέξεηαη πάλσ απφ φια γηα ηελ
ζσηεξία ηεο ςπρήο ηνπ. Πηζηεχεη απφιπηα φηη ε δσή ηνπ ζηνλ επίγεην θφζκν είλαη
απιψο ν πξνζάιακνο πξνο ηελ αηψληα δσή πνπ ηνλ πεξηκέλεη είηε ζηνλ παξάδεηζν
είηε ζηελ θφιαζε. Απηά πνπ πηζηεχεη ινηπφλ φηη ζπκβαίλνπλ ηελ ζηηγκή ηνπ ζαλάηνπ

54
John Wortley, Death, Judgment, Heaven and Hell in Byzantine Beneficial Tales, Dumbarton Oaks
Papers, 53
55
J. Wortley, Beneficial Tales, φ.π., 54

35
ηνπ θέξνπλ αλακθίβνια κεγάιε βαξχηεηα γηα ην πψο ζα δήζεη κέρξη λα έξζεη απηή.
Οη εηθφλεο πνπ έρεη ζρεκαηίζεη γηα ην ηη εκπεξηέρεη απηή ε ζηηγκή πξνβάιινπλ ηφζν
ηνπο θφβνπο ηνπ, φζν θαη ηηο ειπίδεο ηνπ γηα ην απψηεξν κέιινλ. Θα δνχκε ινηπφλ
ζηηο εηθφλεο απηέο φιεο ηηο δπλάκεηο ηνπ ππεξθπζηθνχ ζε πιήξε δξάζε. Θα βξνχκε
επίζεο θαηαζηάζεηο, νη νπνίεο αλαπφθεπθηα θέξλνπλ ζην κπαιφ καο ηε δηαδηθαζία
ηεο δίθεο, κηαο δίθεο ζηελ νπνία θάζε άλζξσπνο ζην Βπδάληην πεξίκελε φηη ζα
ππνβιεζεί θαη κπξνζηά ζηελ νπνία σρξηνχζε θάζε δίθε επί ηεο γεο, ηνπιάρηζηνλ
φζνλ αθνξά ηηο δηαζηάζεηο πνπ ιάκβαλε ζηελ ζπλείδεζή ηνπ.

΢χκθσλα κε ηηο ςπρσθειείο δηεγήζεηο, ε ψξα ηεο θξίζεο δελ είλαη κηα ψξα
ζην απψηεξν κέιινλ, δελ ζα ζπκβεί δειαδή ζηελ Γεπηέξα Παξνπζία. Αληίζεηα, ε
ςπρή θξίλεηαη άκεζα, ηελ ψξα ηνπ ζαλάηνπ θαη αξγφηεξα ε θξίζε απηή
νξηζηηθνπνηείηαη. Οη πξσηαγσληζηέο ηεο θξίζεο απηήο είλαη νη δπλάκεηο ηνπ θαινχ
θαη ηνπ θαθνχ, ηνπ θσηφο θαη ηνπ ζθφηνπο. Δθείλν πνπ δηαθπβεχεηαη είλαη ην αλ νη
άγγεινη ζα αλπςψζνπλ ηελ ςπρή πνπ απνρσξεί απφ ηα εγθφζκηα πξνο ηνλ νπξαλφ ή
αλ νη δαίκνλεο ζα ηελ ζχξνπλ πξνο ηελ θφιαζε. Ζ εηθφλα πνπ ζρεκαηίδεηαη δελ είλαη
ζηαηηθή, φπσο ζα ήηαλ κηα δίθε ζε έλα δηθαζηήξην, αιιά ραξαθηεξίδεηαη απφ
ηδηαίηεξε θηλεηηθφηεηα: είλαη ζαλ νη ππεξθπζηθέο απηέο δπλάκεηο λα ηξαβάλε ηελ
ςπρή ηνπ αλζξψπνπ ε κία πξνο ηα θάησ θαη ε άιιε πξνο ηα πάλσ πξνζπαζψληαο θαη
ε δχν λα ηελ θάλνπλ δηθή ηνπο.

Αο δνχκε φκσο ηελ εηθφλα απηή απφ θνληά. Έλαο εηνηκνζάλαηνο βιέπεη ηελ
ψξα ηεο αγσλίαο ηνπ ην εμήο φξακα: άλζξσπνη κε καχξα πξφζσπα («αηζίνπεο») θαη
άιινη ληπκέλνη ζηα ιεπθά παιεχνπλ γηα ηελ επηθξάηεζή ηνπο θαη ηειηθά νη δεχηεξνη
ηνλ αξπάδνπλ απφ ηα ρέξηα ησλ πξψησλ επηηξέπνληαο ηνπ λα γπξίζεη γηα ηξεηο κέξεο
ζηελ γε, ψζηε λα πξνιάβεη λα κεηαλνήζεη γηα ηηο ακαξηίεο ηνπ. ΋ηαλ ινηπφλ ν
εηνηκνζάλαηνο επαλέξρεηαη απφ ην φξακα ηνπ, ξσηάεη ηνλ εμνκνινγεηή ηνπ πψο είλαη
δπλαηφλ λα κελ είδε ην απηνθξαηνξηθφ πξνζσπηθφ πνπ ηνλ ζπλφδεπζε ζηελ επάλνδφ
ηνπ, πψο γίλεηαη λα κελ είδε ηνπο καχξνπο πνπ ζηέθνληαλ ληθεκέλνη ζηελ πφξηα θαη
ηνλ επλνχρν πνπ ηνπ κηινχζε θαη έιακπε ζαλ ηνλ ήιην. Θπκφκαζηε εδψ ηελ αλαινγία
κεηαμχ ησλ αγγέισλ θαη ησλ επλνχρσλ, γηα ηελ νπνία έγηλε ιφγνο παξαπάλσ. Σέινο,
ν άλζξσπνο απηφο πνπ βξίζθεηαη ζηηο ηειεπηαίεο ηνπ ζηηγκέο ιέεη φηη νη καχξνη πνπ

36
έκνηαδαλ κε δαίκνλεο θαη ηα κάηηα ηνπο πέηαγαλ θσηηέο ηνλ θαηεγνξνχζαλ,
απαξηζκψληαο ηα φζα είρε θαη ηα φζα δελ είρε θάλεη.56

Τπάξρνπλ θνξέο πνπ ε «δίθε» ηεο ςπρήο πεξηγξάθεηαη πην παξαζηαηηθά κε

ηελ ρξήζε κηαο δπγαξηάο. Έλα γηαηξφο πνπ επηζθέθηεθε έλαλ εηνηκνζάλαην αζζελή
ηνπ, πνπ ήηαλ κεηαλνεκέλνο θιέθηεο, είδε ην αθφινπζν φξακα: αλζξψπνπο κε καχξα
πξφζσπα λα ζηνηβάδνπλ θαηεγνξίεο θαηά ηνπ θιέθηε ζηνλ έλαλ δπγφ θαη δχν
αγγέινπο λα ηνπνζεηνχλ ζηνλ άιινλ έλα καληίιη πνηηζκέλν απφ ηα δάθξπα ηεο
κεηάλνηάο ηνπ, θη έηζη λα θεξδίδνπλ ηελ ςπρή ηνπ. ΢ε κηα άιιε πεξίπησζε θαη ζηα
πιαίζηα ελφο νλείξνπ (ηνπ θαη’ εμνρήλ βαζηιείνπ ηνπ θαληαζηαθνχ), έλαο άξρνληαο
θαιεί ηνλ άγγειν ηεο κεηάλνηαο λα πξνζθνκίζεη απνδείμεηο γηα ηελ ςπρή κηα
γπλαίθαο, ψζηε λα απνθαζίζεη πνχ ζα ηελ ζηείιεη. Ο άγγεινο δηαβάδεη ηηο ακαξηίεο
αιιά θαη ηα πάζε ηεο θη έπεηηα παξνπζηάδεη ηα δάθξπά ηεο θαη ην αίκα ησλ πνδηψλ
ηεο. Ζ δπγαξηά έγεηξε πξνο φθεινο ηεο ςπρήο ηεο γπλαίθαο.57 Δδψ έρεη ελδηαθέξνλ
φηη εκθαλίδνληαη δχν ραξαθηεξηζηηθά κηαο επίγεηαο δίθεο: ππάξρεη έλαο δηθαζηήο θαη
ππάξρεη θαη ηα ζηάδην πξνζθφκηζεο ησλ απνδείμεσλ.

Υαξαθηεξηζηηθά επίγεηαο δίθεο εληνπίδνληαη θαη ζε έλα άιιν θείκελν ηνπ 10νπ
αηψλα: νη επηθεθαιήο δαίκνλεο, ζχκθσλα κε απηφ, θξαηνχλ ιεπηνκεξείο θψδηθεο,
ζηνπο νπνίνπο είλαη γξακκέλν θάζε ακάξηεκα κε ηελ αθξηβή ηνπ εκεξνκελία θαη ηα
νλφκαηα ησλ καξηχξσλ. Ο κφλνο ηξφπνο λα ζβεζηεί απφ ηα «πξαθηηθά» ην ακάξηεκα
απηφ είλαη ε πιήξεο νκνινγία θη εμηιέσζε ηνπ ζηελ γε.58 Βιέπνπκε εδψ ηνπο
δαίκνλεο λα αλαιακβάλνπλ ηνλ ξφιν γξακκαηέσλ, ζε έλα ζχζηεκα απαξίζκεζεο
ακαξηηψλ, ζε έλα ζχζηεκα πνπ αλαπφθεπθηα ζπκίδεη φρη κφλν ηελ απηνθξαηνξηθή
γξαθεηνθξαηία, αιιά θαη έλα ζχζηεκα απφδνζεο δηθαηνζχλεο. Ζ δηθαηνζχλε απηή
βέβαηα δελ απνδίδεηαη ζχκθσλα κε γήηλνπο θαλφλεο θαη λφκνπο αιιά είηε κέζσ ηεο
εμνκνιφγεζεο ηνπ ακαξησινχ είηε κέζσ ηεο αηψληαο, ζετθήο ηηκσξίαο.

56
J. Wortley, Beneficial Tales, φ.π., 62
57
J. Wortley, Beneficial Tales, φ.π., 63
58
C. Mango, Βπδάληην, φ.π., 196

37
 3. Ζ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο ζην Βπδάληην

΋πσο είδακε ζην πξψην κέξνο απηήο ηεο κειέηεο, δελ έρεη ππάξμεη πνηέ ζηελ
ηζηνξία πξαγκαηηθή νκνθσλία πεξί ηνπ ηη είλαη δίθαην γηα πνην αθξηβψο πξάγκα
κηιάκε φηαλ αλαθεξφκαζηε ζηελ δηθαηνζχλε. ΢ην θεθάιαην απηφ, θαη αθνχ έρνπκε
κηιήζεη γηα ηνλ Homo Byzantinus γεληθά θαη γηα ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν πνπ
θπξηαξρνχζε ζηελ δσή ηνπ, ζα επηρεηξήζνπκε λα θαηαλνήζνπκε ηη ελλννχζε εθείλνο
φηαλ κηινχζε γηα ηελ δηθαηνζχλε. Θα δνχκε ινηπφλ φηη ε ηδέα πνπ είρε γηα ηελ
δηθαηνζχλε πξνζεγγίδεη κάιινλ πεξηζζφηεξν ηελ ζεσξία ηνπ θπζηθνχ δηθαίνπ, κε κηα
ζετθή πξνέιεπζε, φπσο είλαη αλακελφκελν. Ζ ηδέα φκσο απηή είλαη επίζεο
πξνζαξκνζκέλε ζηηο θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ θαη ζηηο αλάγθεο ησλ
αλζξψπσλ, ελψ είλαη ηδηαίηεξα απνθαιππηηθή θαη γηα ηα πξνβιήκαηα πνπ εθείλνη
αληηκεηψπηδαλ ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο.

x. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηθαηνζχλεο

Δθείλν πνπ πξνθαιεί ηελ εληχπσζή καο εξεπλψληαο ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο ζην
Βπδάληην είλαη αξρηθά φηη απηή δελ είρε ηδηαίηεξε ζρέζε κε ηελ λνκνζεζία ηνπ.
΢ήκεξα, είηε είλαη θαλείο ζηαζψηεο ηνπ λνκηθνχ ζεηηθηζκνχ, είηε ηεο θπζηθνδηθαηηθήο
ζεσξίαο, ζε κηα απφπεηξα ηνπ λα κηιήζεη γηα ην ζέκα ηεο δηθαηνζχλεο ζα αλαθεξζεί
αλαπφθεπθηα ζηνπο λφκνπο. Δίηε ηνπο ζεσξεί δίθαηνπο είηε άδηθνπο, ζχκθσλα κε ην
νπνηνδήπνηε αμηνινγηθφ θξηηήξην πνπ ζα ζέζεη, ζίγνπξα δελ ζα παξαβιέςεη ηελ
αλαθνξά ζηελ θείκελε λνκνζεζία. Γελ ζπλέβαηλε ην ίδην ζην Βπδάληην. Σφζν νη
ρξνληθνγξάθνη ηνπ 9νπ αηψλα, φζν θαη νη βηνγξάθνη ηνπ 10νπ αηψλα φηαλ αλαθέξνληαη
ζηνπο εθάζηνηε απηνθξάηνξεο ε αλαθνξά ηνπο ζηνπο λφκνπο πνπ εθείλνη εμέδσζαλ
είλαη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλε.59 Μπνξεί λα ραξαθηεξίζνπλ ηνπο απηνθξάηνξεο
απηνχο «δίθαηνπο», αιιά απηφ δελ ζα έρεη λα θάλεη νχηε κε ηελ λνκνζεηηθή ηνπο
παξαγσγή, νχηε κε ηελ ζπκκφξθσζή ηνπο ζηνπο λφκνπο.

Πνηα είλαη ινηπφλ εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ έρεη έλαο απηνθξάηνξαο θαη
κπνξεί λα ηνπ απνδνζεί ε ηδηφηεηα ηνπ «δηθαίνπ»; Ο Θεφθηινο (9νο αηψλαο), πνπ έρεη
θαηαγξαθεί ζηελ ηζηνξία σο «ν Γίθαηνο Απηνθξάηνξαο», δελ είρε εθδψζεη ζρεδφλ
θαλέλαλ θαηλνχξην λφκν. Απφ φ,ηη θαίλεηαη φκσο είρε θξνληίζεη λα ηνπνζεηήζεη

59
Angeliki E. Laiou and Dieter Simon, Law and Society in Byzantium Ninth – Twelfth Centuries,
Cambridge 1994, Laiou E., “Law, Justice and the Byzantine Historians: Ninth to Twelfth Centuries,
151-185, θπξίσο 161-172

38
ζσζηά ηα πξφζσπα πνπ ζπκκεηείραλ ελεξγά ζηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο, λα
δηνξζψλεη πξνζσπηθά ηηο αδηθίεο θαη λα ζέβεηαη ηελ ηδηνθηεζία.60 ΢ηνλ Βίν ηνπ
Βαζηιείνπ ηνλίδεηαη αληίζηνηρα φηη ν Βαζίιεηνο έθαλε αηέξκνλεο πξνζπάζεηεο λα
αλαδηακνξθψζεη ηελ απηνθξαηνξία θαη λα δηνηθεί κε έλαλ ηξφπν πνπ ζα ήηαλ
σθέιηκνο γηα φινπο. Απηφ κεηαθξαδφηαλ ζηνλ δηνξηζκφ ησλ θαιχηεξσλ
αμησκαηνχρσλ, νη νπνίνη ζα έπξεπε λα είλαη αδηάθζνξνη, λα κελ δέρνληαη
θηινδσξήκαηα θαη λα ηηκνχλ ηελ δηθαηνζχλε θαη ηελ ηζφηεηα. ΢ήκαηλε επίζεο ηελ
πξνζηαζία ησλ θησρψλ θαη ησλ αδχλακσλ απφ ηελ πιενλεμία θαη ηελ εθκεηάιιεπζε
ησλ πινπζίσλ.61 Δπηπιένλ, ζην πξννίκην ηεο Νεαξάο ηνπ Βαζίιεηνπ ηνπ Γεχηεξνπ
(996) αλαθέξεηαη φηη ν απηνθξάηνξαο (νθείιεη λα) είλαη ειεήκσλ πξνο ηνπο θησρνχο,
θξνληίδεη γηα ην θνηλφ θαιφ, αγθαιηάδεη ην δίθαην θαη δηνξζψλεη ηηο αδηθίεο πνπ
πξνθαινχληαη απφ ηελ πιενλεμία.62

Ζ δηθαηνζχλε ζην Βπδάληην θαίλεηαη φηη ηαπηίδεηαη βαζηθά κε δχν πξάγκαηα: α)

ηελ ηζφηεηα θαη β) ηελ πξνζηαζία ησλ αδχλακσλ. Ζ δηθαηνζχλε απηή πξνζεγγίδεηαη
κέζσ ηεο ηνπνζέηεζεο άμηνπ πξνζσπηθνχ θαη αμησκαηνχρσλ ζηηο θαηάιιειεο ζέζεηο
θαη κέζσ ηεο πξνζσπηθήο απφδνζεο δηθαηνζχλεο εθ κέξνπο ηνπ απηνθξάηνξα. Ο
΢πλερηζηήο ηνπ Θενθάλε ηνπ Οκνινγεηή, επαηλεί ηα κέηξα πνπ έιαβε ν
απηνθξάηνξαο Κσλζηαληίλνο ν έβδνκνο γηα ηελ πξνζηαζία ησλ «πέλεησλ», νη νπνίνη
είραλ ππνθέξεη πνιιέο αδηθίεο ζηα ρέξηα ησλ ζηξαηεγψλ, ησλ ζπκβνιαηνγξάθσλ, ησλ
ζηξαηησηψλ θαη ησλ ηππέσλ. Σα κέηξα ζηα νπνία αλαθέξεηαη εθείλνο πεξηιακβάλνπλ
βαζηθά ηελ αιιαγή ηνπ δηνηθεηηθνχ πξνζσπηθνχ θαη φρη ηελ αιιαγή ησλ ίδησλ ησλ
λφκσλ ή ησλ δηαδηθαζηψλ.63 Ζ πξνζέγγηζε δειαδή ηεο δηθαηνζχλεο δελ πεξλάεη κέζα
απφ ηελ αθεξεκέλε λνκνζεζία, αιιά κέζα απφ ηελ αιιαγή ζπγθεθξηκέλσλ
αλζξψπσλ: ππάξρνπλ νη έληηκνη θαη νη άηηκνη, εθείλνη πνπ ζέβνληαλ ηελ ηζφηεηα θαη
εθείλνη πνπ δελ ηελ ζέβνληαλ.

Σν πξνζσπηθφ θίιηξν κέζα απφ ην νπνίν θαίλεηαη φηη πεξλνχζε ε δηθαηνζχλε γηα
λα πξαγκαησζεί γίλεηαη αθφκα πην έληνλν, φηαλ κηιάκε γηα ην πςειφ πξφζσπν ηνπ

60
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 153
61
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 154-155, Theophanes Continuatus, Bonn ed. 1838, 259-263
62
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 165, βι. ηελ Νεαξά ηνπ Βαζηιείνπ ηνπ Γεχηεξνπ, ηνπ έηνπο 996, Zepos,
Jus, I, 263-64 θαη ηελ Marie Theres Foegen, πνπ κηιάεη εθηελψο γηα ηελ ζπκβνιηθή ιεηηνπξγία ηεο
λνκνζεζίαο ηνπ Λένληνο ΢νθνχ ζην Gesetz und Gesetzgebung in Byzanz, Versuch einer
Funktionsanalyse, Ius Commune, Zeitschrift fuer Europaeische Rechtsgeschichte, η. 14, Frankfurt
1987: Ηζφηεηα, δηθαηνζχλε, επηφηεηα, ζπγρψξεζε θαη θηιαλζξσπία είλαη νη ηδηφηεηεο πνπ
πξνβάιινληαη φρη κφλν σο επθηαίεο αιιά θαη σο ππάξρνπζεο ζηελ Βπδαληηλή θνηλσλία.
63
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 166, Theophanes 443-44

39
απηνθξάηνξα. Ο ΢πλερηζηήο ηνπ Θενθάλε αλαθέξεη γηα ηνλ Κσλζηαληίλν ηνλ έβδνκν
φηη κπνξνχζε λα απνθξνχζεη ηα απαηειά επηρεηξήκαηα ησλ δηθεγφξσλ γηαηί είρε
νμεία θξίζε, κπνξνχζε λα δεη πξάγκαηα πνπ νη άιινη δελ έβιεπαλ θαη λα δηαθξίλεη
ηελ αιήζεηα απφ ην ςέκα.64 Γελ θαίλεηαη φηη ρξεηαδφηαλ λα γλσξίδεη ηνλ λφκν γηα λα
κπνξεί λα απνδψζεη δηθαηνζχλε. Αληίζηνηρα, ν Μηραήι Φειιφο αλαθέξεη γηα ηνλ
απηνθξάηνξα Μηραήι ηνλ έβδνκν ηα εμήο: «Γελ είρε κειεηήζεη ηνπο λφκνπο ζε
βάζνο, φκσο φηαλ δίθαδε κπνξνχζε λα αλαθέξεη πνιινχο απφ απηνχο, φρη ην γξάκκα
ηνπο, αιιά ην πλεχκα ηνπο». Ο Βαζίιεηνο ν δεχηεξνο, πάιη ζχκθσλα κε ηνλ Φειιφ,
επίζεο έθξηλε θαη δηνηθνχζε ζχκθσλα κε ηνπο άγξαθνπο λφκνπο ηεο ςπρήο ηνπ.65
Βιέπνπκε ινηπφλ φηη νη ηζηνξηνγξάθνη εθθξάδνπλ κηα βαζηά εκπηζηνζχλε ζην
αίζζεκα πεξί δηθαίνπ ηνπ απηνθξάηνξα, έλα αίζζεκα πνπ δελ ρξεηάδεηαη λα
ζπλνδεχεηαη απφ αλαθνξά ζε ξεηνχο θαλφλεο δηθαίνπ.

Ο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ε απφδνζε ηεο δηθαηνζχλεο εκθαλίδεηαη ηφζν

πξνζσπνπαγήο είλαη αξθεηά αλακελφκελνο: ΢ε κηα θνηλσλία, ζηελ νπνία ν
απηνθξάηνξαο είλαη ν αληηπξφζσπνο ηνπ Θενχ ζηελ γε θαη ιεηηνπξγεί ζε απηήλ σο
«λφκνο έκςπρνο», πνηνο ζα κπνξνχζε λα ακθηζβεηήζεη ηελ δηθαηνδνηηθή θξίζε ηνπ
βαζηιηά; Ζ δηθαηνζχλε δελ κπνξεί λα κπεη ζε ζρέζε αληαγσληζκνχ κε ηνπο ζεηηθνχο
λφκνπο, αθνχ ν απηνθξάηνξαο είλαη ε πεγή θαη ησλ δχν. 66 Απφ ηελ ζηηγκή πνπ
εθείλνο έρεη άκεζε ζρέζε κε ην ζετθφ ζηνηρείν, θπζηθά θαη δελ πεξηνξίδεηαη απφ
αλζξψπηλεο ζπκβάζεηο φπσο νη λφκνη θαη θπζηθά θαη κπνξεί λα εληνπίζεη
ελζηηθησδψο ην ςέκα θαη ηελ παξαπιάλεζε. ΋πσο ν Θεφο ηα πάληα νξά, έηζη θαη ν
απηνθξάηνξαο ηα βιέπεη φια θαη θξίλεη πάληα ζχκθσλα κε ηηο αξρέο ηεο δηθαηνζχλεο
πνπ έρνπλ θπζηθφ ησ ηξφπσ ξηδψζεη κέζα ηνπ, σο ραξηζκαηηθνχ εγέηε.

xi. Οη λφκνη σο παξάγνληαο «απνξξχζκηζεο»

Αο ζηαζνχκε ιίγν πεξηζζφηεξν ζην ζεηφ δίθαην. ΋πσο αλαθέξακε, νη

ρξνληθνγξάθνη θαη νη ηζηνξηθνί ηνπ Βπδαληίνπ αλαθέξνληαη ειάρηζηα ζηελ
παξαγφκελε λνκνζεζία. Απηφ πνπ παξνπζηάδεη φκσο αθφκα κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ
είλαη φηη θαη ηηο θνξέο πνπ ην θάλνπλ είλαη θπξίσο γηα λα ηελ ζρνιηάζνπλ αξλεηηθά,
ηδηαίηεξα ηε λέα λνκνζεζία. Γελ ζα ήηαλ άζηνρν λα ζπκπεξάλεη θαλείο απφ απηφ φηη
νη ηζηνξηθνί έβιεπαλ ηνπο λφκνπο σο κία κηα παξεκβαηηθή θίλεζε ησλ
64
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 168, Theophanes 447-48
65
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 174, M. Psellos, Chronographie, Paris 1967, II, 175
66
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 171

40
απηνθξαηφξσλ, ε νπνία εμέθξαδε απηαξρηζκφ ή θαη απζαηξεζία. ΢ε έλα ηέηνην
πιαίζην, νη λφκνη ζεσξείηαη φηη αληί λα ξπζκίδνπλ ηελ θνηλσλία, κάιινλ ηελ
αλαζηαηψλνπλ.67 Γηαηί φκσο λα ππάξρεη απηή ε ηδέα; Οη λφκνη ζα κπνξνχζαλ λα
αλαζηαηψλνπλ θαη φρη λα ξπζκίδνπλ κνλαρά κηα θνηλσλία, ε νπνία ήδε ξπζκίδεηαη κε
άιινπο ηξφπνπο ζε αξθεηά ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ. Τπνζέηνπκε ινηπφλ φηη ζηηο
ζπλεηδήζεηο ησλ αλζξψπσλ, απηή ξπζκίδεηαη απφ κηα πςειφηεξε αξρή, απφ έλα
δίθαην ζεφπλεπζην, ην νπνίν εθθξάδεηαη αθξηβψο κέζσ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ
απνθάζεσλ ηνπ απηνθξάηνξα γηα θάζε πεξίζηαζε θαη φρη κέζσ αθεξεκέλσλ
θαλφλσλ πνπ δελ αθήλνπλ έλα πεξηζψξην επηείθεηαο.

Γελ είλαη ηπραίν φηη ν φξνο «παξαλνκία» ζπάληα ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο
ηζηνξηθνχο κε ην λφεκα ηεο παξαβίαζεο θάπνηαο θείκελεο λνκνζεζίαο. Αληίζεηα,
εθείλν πνπ ζεκαίλεη ε παξαλνκία ζηα ρξνληθά είλαη είηε ηδηαηηεξφηεηεο ζηελ
πξνζσπηθή δσή ελφο αλζξψπνπ, είηε επηβνιή πνιχ πςειήο θνξνινγίαο είηε (εθείλν
πνπ καο ελδηαθέξεη εδψ) απφθιηζε απφ εθείλν πνπ πξνζηάδεη ην δφγκα ηεο
νξζνδνμίαο.68 Ο ΢θπιίηδεο, γηα παξάδεηγκα, ζρνιηάδεη πνιχ αξλεηηθά ηνπο λφκνπο
ηνπ Νηθεθφξα Φσθά, νη νπνίνη έβαδαλ φξηα ζηελ πεξηνπζία ηεο εθθιεζίαο, έλαλ
λφκν πνπ δελ επέηξεπε λα δηνξηζηεί θάπνηνο ηεξέαο ρσξίο ηελ άδεηα ηνπ απηνθξάηνξα
θαη άιινπο αληίζηνηρνπο πνπ πξνθαλψο ήηαλ ελνριεηηθνί γηα ηελ νξζφδνμε
εθθιεζία.69 ΢ηνλ αληίπνδα απηνχ, ζην Υξνληθφ ηνπ Θενθάλε, ελψ αλαθέξνληαη
ειάρηζηνη λφκνη, φρη κφλν αλαθέξνληαη αιιά θαη επαηλνχληαη ζπγθεθξηκέλεο
δηαηάμεηο πνπ έρνπλ ηεζεί πξνο ππεξάζπηζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ θαη ηεο νξζνδνμίαο.70

Ση κπνξνχκε ινηπφλ λα ζπκπεξάλνπκε απφ ηα φζα εηπψζεθαλ γηα ηελ ηδέα ηεο
δηθαηνζχλεο ζην Βπδάληην; Πξψηνλ φηη απηή θαηά πάζα πηζαλφηεηα είρε πνιχ κηθξή
ζρέζε κε ηελ θείκελε λνκνζεζία. Γεχηεξνλ, φηη πεξηειάκβαλε ζίγνπξα ηηο έλλνηεο ηεο
ηζφηεηαο θαη ηεο πξνζηαζίαο ηνπ αδχλακνπ. Σξίηνλ, φηη νη άλζξσπνη ηελ ζπλδέαλε
πνιχ ζπρλά κε ηελ άζθεζε εμνπζίαο απφ ζπγθεθξηκέλα πξφζσπα, είηε απηφ ήηαλ ην

67
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 163, βαζηζκέλε, κεηαμχ άιισλ θαη ζηνλ Θενθάλε ηνλ ΢πλερηζηή, αιιά
θαη ζηνλ ΢θπιίηδε θαη ζηελ αξλεηηθή ηνπο αλαθνξά ζε έλαλ λφκν πνπ ζρεδίαδε λα εθδψζεη ν Λέσλ ν
΢νθφο θαη ν νπνίνο ζα ηνπ επέηξεπε λα ηειέζεη ηέηαξην γάκν. Ο λφκνο απηφο ραξαθηεξίδεηαη
«πνλεξφο» θαη ηειηθψο δελ εθδίδεηαη ράξε ζηελ παξέκβαζε ηνπ Παηξηάξρε Δπζχκηνπ.
68
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 159, π.ρ. Theophanes 167, 248, 631, 634-5. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ
Γεψξγην Ακαξησιφ, «λφκνο» είλαη ην ζείν δίθαην πνπ ν Λέσλ ν Σξίηνο παξαβηάδεη κε ηελ
εηθνλνθιαζηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά, βι. C. de Boor, Georgius Monachus Chronicon, II, Leipzig 1904
θαη 1978,748, 750, 755, 777, 789
69
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 163, John Skylitzes, (ed. I. Thurn) Berlin-New York 1973, 274-75
70
A. Laiou, Law, justice, φ.π., 158, Theophanes 83,106

41
πξφζσπν ηνπ απηνθξάηνξα είηε ησλ πςειψλ αμησκαηνχρσλ κε δπλαηφηεηα άζθεζεο
εμνπζίαο. Δθείλν πνπ είλαη ζεκαληηθφ γηα εκάο είλαη ε εζηίαζε ζηελ ηδέα φηη ε ζεηηθή
λνκνζεζία αλαζηαηψλεη ηελ θπζηθή ηάμε πξαγκάησλ, κηα ηδέα ε νπνία παξαπέκπεη
μεθάζαξα ζηελ ζεσξία πεξί θπζηθνχ δηθαίνπ. ΢χκθσλα κε απηήλ, φπσο είδακε
πξνεγνπκέλσο, ππάξρεη κηα ηάμε-νξγάλσζε, ε νπνία είλαη εγγελήο ζηελ θχζε ησλ
πξαγκάησλ. Απηή ε ηάμε-νξγάλσζε ζηελ ζπλείδεζε ηνπ Βπδαληηλνχ έρεη αλ κε ηη
άιιν ζεία πξνέιεπζε θαη είλαη ή ζα πξέπεη λα είλαη αδηαζάιεπηε, φπσο ζεσξείηαη φηη
είλαη ε ηάμε ζην Βαζίιεην ηνπ Θενχ, ηελ εηθφλα ηνπ νπνίνπ ν επίγεηνο θφζκνο
κηκείηαη. Θα δνχκε ζην επφκελν κέξνο παξαδείγκαηα εθαξκνγήο ηεο ηδέαο απηήο θαη
ηεο επίδξαζεο ηεο ζηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο ζηελ πξάμε.

42
Γ. ΜΔΡΟ΢ ΣΡΙΣΟ
Δίδακε ζην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο απηήο θάπνηεο ζεσξήζεηο ηφζν γηα
ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ θαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνπ απηφ δηακνξθψλεη, φζν θαη
γηα ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηα δηαθνξεηηθά λνήκαηα πνπ κπνξνχλ λα
πξνζδνζνχλ ζε απηήλ. ΢ην δεχηεξν κέξνο καο απαζρφιεζε πψο αληηιακβάλεηαη ν
Homo Byzantinus ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ, αλαιχζακε δειαδή ηνλ θφζκν ηνπ,
πνπ απαξηίδεηαη απφ αγγέινπο, αγίνπο θαη δαίκνλεο θαη είδακε πψο απηφο εηζρσξεί
ζηνλ θφζκν ηεο πεδήο πξαγκαηηθφηεηαο. Δπηπιένλ, καο απαζρφιεζε πψο εθείλνο
αληηιακβάλεηαη ηελ δηθαηνζχλε σο κηα ηάμε-νξγάλσζε πνπ είλαη εγγελήο ζηα
πξάγκαηα θαη έρεη ζετθή πξνέιεπζε. Θα δνχκε ινηπφλ ζην κέξνο απηφ πψο
αιιειεπηδξά θαη ελίνηε ζπλπθαίλεηαη ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν κε ηελ ηδέα πεξί
δηθαηνζχλεο. Με απηφλ ηνλ ζθνπφ θαη ππφ απηφ ην πξίζκα ζα κειεηήζνπκε ηνλ ξφιν
ηεο εθθιεζίαο ζηελ απνλνκή ηεο, ηελ απφδνζε επζχλεο ζηνπο δαίκνλεο, ηηο
παξεκβάζεηο ησλ αγίσλ, ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο θαη εθείλν ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο.

1. Ο ξφινο ηεο εθθιεζίαο

Δίλαη αξθεηά ζαθέο ζην ζεκείν απηφ ηεο κειέηεο φηη δελ καο ελδηαθέξεη ηφζν
ν ηξφπνο ζχλδεζεο ηνπ επίζεκνπ βπδαληηλνχ δηθαίνπ κε ην εθθιεζηαζηηθφ δίθαην, κε
ηνλ νπνίν έρνπλ αζρνιεζεί επηζηακέλα νπθ νιίγνη εξεπλεηέο ζηνλ ηνκέα ηεο ηζηνξίαο
ηνπ δηθαίνπ, φζν ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν επηθνηλσλεί ην ππεξθπζηθφ ελ γέλεη ζηνηρείν
κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο. Ζ κειέηε καο δειαδή θηλείηαη ζε έλα πην ζεσξεηηθφ
επίπεδν θαη πξνζπαζεί λα εηζρσξήζεη ζηελ ζπλείδεζε ηνπ βπδαληηλνχ αλζξψπνπ θαη
λα θαηαλνήζεη ηηο αληηιήςεηο ηνπ. Παξφι’ απηά, ζα ήηαλ κεγάιε παξάιεηςε λα κελ
αλαθεξζνχκε, ζε αδξέο έζησ γξακκέο, ζηνλ επίζεκν θαη αλεπίζεκν ξφιν πνπ έπαηδε
ε εθθιεζία ζηελ απνλνκή ηνπ δηθαίνπ. Θα καο απαζρνιήζεη ζην ππνθεθάιαην απηφ
θπξίσο ε εμνκνίσζε ησλ «θαλφλσλ» ηε εθθιεζίαο κε ηνπο λφκνπο, ε δηθαηνδνζία
ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ ζηηο ηδησηηθέο δηαθνξέο ησλ αλζξψπσλ (audientia
episcopalis) θαη ε πνηληθή εμνπζία ηεο εθθιεζίαο.

Θα πξέπεη πξψηα λα γίλεη θαηαλνεηφ ην εμήο: ηα φξηα κεηαμχ ηεο πνιηηεηαθήο

θαη ζξεζθεπηηθήο εμνπζίαο ζην Βπδάληην, πην ζπγθεθξηκέλα κεηαμχ ηεο εμνπζίαο ηνπ
απηνθξάηνξα θαη ηνπ Παηξηάξρε δελ απνζαθελίζηεθαλ πνηέ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
θαζ’ φιε ηελ δηάξθεηα δσήο ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Ζ κφλε θαηαγεγξακκέλε
πξνζπάζεηα ζαθνχο δηάθξηζεο ησλ εμνπζηψλ ηνπο έγηλε απφ ηνλ παηξηάξρε Φψηην,

43
φηαλ ήηαλ απηνθξάηνξαο ν Βαζίιεηνο ν πξψηνο, κε ην λνκνζέηεκα ηεο «Δηζαγσγήο»
(885). ΢ηελ «Δηζαγσγή» ππήξρε έλα θεθάιαην πνπ πξνζδηφξηδε ηηο εμνπζίεο ηνπ
απηνθξάηνξα θαη έλα άιιν πνπ έθαλε ην ίδην γηα ηνλ παηξηάξρε. Ζ θξνληίδα ηεο
ζσκαηηθήο επεκεξίαο ησλ αλζξψπσλ απφ ηνλ απηνθξάηνξα, ελψ ηεο ςπρηθήο ηνπο
επεκεξίαο απφ ηνλ παηξηάξρε νξίζηεθε φηη ήηαλ ε εηδνπνηφο δηαθνξά κεηαμχ ηνπο. Ο
Φψηηνο ζέζπηζε επίζεο ηελ ππνρξέσζε ηνπ απηνθξάηνξα λα ζέβεηαη ηελ Αγία Γξαθή
θαη ηηο απνθάζεηο ησλ επηά Οηθνπκεληθψλ ΢πλφδσλ, δεζκεχνληαο έηζη ηνλ
απηνθξάηνξα λα κελ εθδψζεη θαλέλαλ λφκν ν νπνίνο λα ζπγθξνχεηαη κε ηνπο
«Καλφλεο» (λφκνπο) ηεο εθθιεζίαο.71 Ζ Δηζαγσγή δελ επηθπξψζεθε πνηέ ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα, ζχκθσλα κε ηελ θξαηνχζα ηνπιάρηζηνλ άπνςε, παξφια απηά
εθαξκφζηεθε ζηελ πξάμε ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηελ έθδνζε ηνπ Πξφρεηξνπ Νφκνπ, ην
907.72

Με απνζαθεληζκέλα ή φρη ηα φξηα ηεο εμνπζίαο κεηαμχ θξάηνπο θαη

εθθιεζίαο, έλα είλαη ζίγνπξν: φινη νη απηνθξάηνξεο ηνπ Βπδαληίνπ απφ ηνλ
Ηνπζηηληαλφ θαη κεηά εμνκνίσζαλ ηνπο ηεξνχο θαλφλεο ηεο εθθιεζίαο κε ηνπο
παξαγφκελνπο απφ ην θξάηνο λφκνπο.73 Απηφ κπνξεί λα εξκελεπζεί σο αλαγλψξηζε
ηεο λνκηθήο δεζκεπηηθφηεηαο ησλ θαλφλσλ, σο κία πξάμε δειαδή απηνθξαηνξηθήο
ππεξνρήο. Μηα ηέηνηα εξκελεία φκσο δελ αληηζηνηρεί πιήξσο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
γηαηί ε εμνκνίσζε απηή ηθαλνπνηεί θαη άιιεο επηδηψμεηο. Πξψηνλ, ε επηθχξσζε ησλ
εθθιεζηαζηηθψλ θαλφλσλ απφ ηνλ απηνθξάηνξα επηβεβαηψλεη ηνλ ξφιν ηνπ σο
θαζνιηθνχ λνκνζέηε. Γεχηεξνλ, ε δεζκεπηηθφηεηα ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θαλφλσλ
νπδφισο απμήζεθε κε ηελ εμνκνίσζε απηήλ. Δθείλν πνπ κάιινλ ζπλέβε είλαη φηη
επεηεχρζε κηα εζσηεξηθή ηζνξξνπία κεηαμχ ησλ δχν δηθαίσλ, έηζη ψζηε, φηαλ ππήξρε
αληηλνκία κεηαμχ ηνπο, λα κπνξεί λα ιπζεί απηή κε επίθιεζε θαλφλσλ πνπ είραλ φρη
κφλν ζξεζθεπηηθή κα θαη πνιηηεηαθή (πιένλ) πξνέιεπζε.74 Υαξαθηεξηζηηθφ
παξάδεηγκα ζχγθιηζεο ησλ δχν δηθαίσλ είλαη ε ζέζπηζε ηεο έζραηεο πνηλήο απφ ην

71
Spyros Troianos, Kirche und Staat: Die Beruehrungspunkte der beiden Rechtsordnungen in Byzanz,
Historia et Ius I (1969-88), Αζήλα 2004 (497-501), 498
72
Troianos, Kirche und Staat, φ.π., 499
73
Ν. 131 Ηνπζηηληαλνχ, «Θεζπίδνκελ ηνίλπλ, ηάμηλ λφκσλ επέρεηλ ηνπο αγίνπο εθθιεζηαζηηθνχο
θαλφλαο…», βι., Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε: ην θπξσηηθφ ζχζηεκα ηεο εθθιεζίαο, ΢. Σξστάλνο,
Έγθιεκα θαη ηηκσξία ζην Βπδάληην, Αζήλα 1997 (97-140), 114, ΢. Σξστάλνο, «Θεζπίδνκελ ηνίλπλ,
ηάμηλ λφκσλ επέρεηλ ηνπο αγίνπο εθθιεζηαζηηθνχο θαλφλαο…», Βπδαληηλά 13, 1985, 1191-2000
74
Troianos, Kirche und Staat, φ.π., 500

44
Κξάηνο γηα ην εθθιεζηαζηηθφ αδίθεκα ηεο απνζηαζίαο (απνκάθξπλζε απφ ηελ
εθθιεζία).75

Πέξα απφ ηελ εμνκνίσζε ησλ θαλφλσλ κε ηνπο λφκνπο, εθείλν πνπ
επηβεβαηψλεη ηελ ζεκαζία ηνπ ξφινπ ηεο εθθιεζίαο ζηελ βπδαληηλή θνηλσλία αιιά
θαη ηελ ζεκαζία πνπ απέδηδε ν βπδαληηλφο άλζξσπνο ζηελ θξίζε ηεο, είλαη ε
δηθαηνδνζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ επί ησλ ηδησηηθψλ δηαθνξψλ. Ήδε απφ
ηελ πεξίνδν ηνπ Ηνπζηηληαλνχ αλαγλσξίζηεθε απηή ε δηθαηνδνζία ζε νξηζκέλεο κφλν
δηαθνξέο κε ηελ κνξθή ηεο δηαηηεζίαο, ν επίζθνπνο δειαδή κπνξνχζε λα ιχζεη κηα
δηθαζηηθή δηαθνξά κε ηελ πξνυπφζεζε ηεο ζπκθσλίαο ακθνηέξσλ ησλ
εκπιεθφκελσλ κεξψλ.76 Ο επίζθνπνο επίζεο αζθεί έιεγρν επί ησλ θαηά ηφπνπο
αζηηθψλ θαη πνηληθψλ δηθαζηεξίσλ θαη εθδηθάδεη ζε πξψην βαζκφ ηεο αηηηάζεηο ησλ
πνιηηψλ θαηά ησλ αξρφλησλ. Γηα ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ θιεξηθψλ θαη ησλ
κνλαρψλ έρεη απνθιεηζηηθή δηθαηνδνζία. Ζ δηθαηνδνζία ηνπ επί ησλ ηδησηηθψλ
δηαθνξψλ εθηείλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κε ην πέξαζκα ησλ αηψλσλ ζε δεηήκαηα
ζρεηηθά κε ηελ πξνζηαζία ηεο θπξηφηεηαο, θιεξνλνκηθά, νηθνγελεηαθά θαη πνιιά
αθφκε.77

Ζ αλάκεημε ηεο εθθιεζίαο ζην έξγν απνλνκήο ηεο δηθαηνζχλεο πξέπεη λα

ραξαθηεξηζηεί λνκηθά σο δηαηηεηηθή θαη ζπκβηβαζηηθή θαη φρη ακηγψο δηθαζηηθή. ΢ε
απηφ ην ζπκπέξαζκα νδεγεί ε απεηιή αθνξηζκνχ ηνπ δηαδίθνπ ν νπνίνο δελ ζα
ζπκκνξθσζεί κε ηελ εθάζηνηε απφθαζε, ε νπνία κάιινλ ππνδειψλεη ηελ απνπζία
άιινπ (λνκηθνχ) κέζνπ εμαλαγθαζκνχ ησλ δηαδίθσλ ζε εθηέιεζε απηήο. Δπηπιένλ, νη
δηάδηθνη έπξεπε νπσζδήπνηε λα ζπκθσλήζνπλ λα ππαρζεί ε δηαθνξά ηνπο ζηελ
δηθαηνδνζία ηεο εθθιεζίαο. Παξφι’ απηά, θαίλεηαη φηη ήηαλ πνιχ ζπρλή ε πξνζθπγή
ησλ δηαδίθσλ ζε απηήλ, γεγνλφο πνπ απνθαιχπηεη ηελ εκπηζηνζχλε πνπ έηξεθαλ νη
άλζξσπνη πξνο ηελ θξίζε ηεο θαη ηελ ηθαλφηεηα ησλ επηζθφπσλ ηεο λα απνδψζνπλ
νπζηαζηηθή δηθαηνζχλε. Δπηπιένλ, ε απεηιή ησλ πλεπκαηηθψλ πνηλψλ ζηνπο
δηαδίθνπο, αλ δελ ππέβαιιαλ ζε απηήλ ηελ δηέλεμή ηνπο, δελ πξέπεη λα ήηαλ θαζφινπ
ζπάληα.78 Δίλαη πξνθαλέο ινηπφλ φηη ε ηφζν ελεξγή ζπκκεηνρή ηεο εθθιεζίαο ζηελ
απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο βαζίδεηαη ζηνλ ζπλδπαζκφ δχν παξαγφλησλ: α) ηεο
75
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 100
76
Α. Π. Υξηζηνθηιφπνπινο, Ζ δηθαηνδνζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ επί ηδησηηθψλ δηαθνξψλ
θαηά ηελ βπδαληηλήλ πεξίνδνλ, Δπεηεξίο Δηαηξίαο Βπδαληηλψλ ΢πνπδψλ, η. 18, Αζήλα 1948 (192-201),
193, Cod. Just. I, 4,7
77
Υξηζηνθηιφπνπινο, Ζ δηθαηνδνζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ, φ.π., 198-199
78
Υξηζηνθηιφπνπινο, Ζ δηθαηνδνζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ, φ.π., 201

45
εκπηζηνζχλεο ησλ αλζξψπσλ ζηελ δηθαηνδνηηθή ηεο ηθαλφηεηα θαη β) ζηνλ κεγάιν
θφβν πνπ έηξεθαλ απέλαληη ζηελ επηβνιή πλεπκαηηθψλ πνηλψλ, κε θπξηφηεξε εθείλε
ηνπ αθνξηζκνχ. Απηφο ν θφβνο εκθαλίδεηαη αθφκα πην έληνλα ζηνλ ηνκέα ηεο
πνηληθήο δηθαηνζχλεο, φπσο ζα δνχκε ακέζσο παξαθάησ.

Οη θαλφλεο ηεο εθθιεζίαο δελ είραλ λα θάλνπλ κφλν κε αζηηθέο δηαθνξέο,

αιιά θαη κε πνηληθά αδηθήκαηα. Απεηινχληαλ επηηίκηα (πρ απζηεξή λεζηεία,
θαηαπφλεζε ζψκαηνο κε άζθεζε θιπ) ινηπφλ ηφζν γηα ακηγψο εθθιεζηαζηηθά
παξαπηψκαηα, φζν θαη γηα ηα θνζκηθά αδηθήκαηα, γηα εγθιήκαηα δειαδή φπσο ν
θφλνο, ε θινπή, ε κνηρεία θιπ.79 Σν εθθιεζηαζηηθφ άδηθν έρεη κηα μεθάζαξα
ππεξθπζηθή δηάζηαζε, αθνχ ην πιένλ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζηνηρείν ήηαλ εθείλν ηεο
θφιαζεο, ην νπνίν ιεηηνχξγεζε θαζνξηζηηθά ζηελ ζπγθξφηεζή ηνπ θαη επηπιένλ έγηλε
ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ ζενινγηθή λνκηκνπνίεζε ηεο επηβνιήο ησλ θπξψζεσλ. Ζ
θφιαζε ιεηηνπξγεί θπξσηηθά θη απηφ θαίλεηαη ήδε απφ ηελ Πξψηε Δπηζηνιή ηνπ
Παχινπ πξνο Κνξηλζίνπο, φηαλ εθείλνο ζπκβνπιεχεη ηελ επηβνιή ηεο πνηλήο ηνπ
αθνξηζκνχ κε ηα εμήο ιφγηα: «παξαδνχλαη ηνλ ηνηνχηνλ ησ ζαηαλά εηο φιεζξνλ ηεο
ζαξθφο, ίλα ην πλεχκα ζσζή ελ ηε εκέξα ηνπ θπξίνπ». 80 Μπνξνχκε κάιινλ εχθνια
λα αληηιεθζνχκε ζην ζεκείν απηφ φηη ε απεηιή αθνξηζκνχ ηνπ βπδαληηλνχ αλζξψπνπ
απφ ηελ εθθιεζία ήηαλ ίζσο ν κεγαιχηεξνο ηνπ θφβνο, πξάγκα πνπ ηελ έθαλε
ηαπηφρξνλα ην ηζρπξφηεξν φπιν ζηα ρέξηα ηφζν ηεο εθθιεζηαζηηθήο φζν θαη ηεο
θξαηηθήο εμνπζίαο.

Ζ εθθιεζία πάλησο δελ απεηινχζε κφλν κε θπξψζεηο, αιιά ζπρλά έζσδε ηνλ
Homo Byzantinus απφ ηελ επηβνιή απζηεξφηαησλ πνηλψλ εθ κέξνπο ηεο πνιηηείαο.
Καζψο, δεισκέλνο ηνπιάρηζηνλ, ζθνπφο ηεο εθθιεζίαο δελ είλαη ε ζθιεξή ηηκσξία
ηνπ ελφρνπ, αιιά ε θαζνδήγεζή ηνπ πξνο ηελ κεηακέιεηα θαη ηελ εηιηθξηλή κεηάλνηα,
ζην Βπδάληην αλαπηχζζεηαη ην δίθαην ηνπ αζχινπ.81 ΢χκθσλα κε απηφ, ε πνιηηεία
δελ κπνξεί πιένλ λα αγγίμεη ηνλ αδηθήζαληα εθείλν πνπ δήηεζε άζπιν ζε έλαλ ηεξφ
λαφ θαη απηφο αλήθεη πηα ζηελ απνθιεηζηηθή δηθαηνδνζία ηεο εθθιεζίαο, ε νπνία ηνπ
επηβάιιεη ζπλήζσο θάπνηα επηηίκηα γηα ην αδίθεκά ηνπ. Σν δίθαην αζχινπ ππέζηε

79
Γηα ηελ ζεκειηψδε θαλνληθή ζπιινγή ηεο νξζφδνμεο εθθιεζίαο βι. Κ. Βαβνχζθνπ, Δγρεηξίδηνλ
Δθθιεζηαζηηθνχ Γηθαίνπ, Θεζζαινλίθε 1989, ζει. 218 επ. θαη γηα κηα ελδηαθέξνπζα ηφζν ηζηνξηθά
φζν θαη θηινζνθηθά αλάιπζε ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ πνηληθνχ δηθαίνπ Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε,
φ.π., 97-140
80
΢. Υξ. Αγνπξίδεο, Απνζηφινπ Παχινπ Πξψηε πξνο Κνξηλζίνπο επηζηνιή, [Δξκελεία Καηλήο
Γηαζήθεο 7], Θεζζαινλίθε 1982,96 επ.
81
Ράιιεο Κ., Πεξί αζπιίαο θαηά ην δίθαηνλ ηεο Οξζνδφμνπ Αλαηνιηθήο εθθιεζίαο, Αζήλα, 1911

46
δηάθνξεο αιιαγέο κέζα ζηνπο αηψλεο δσήο ηνπ Βπδαληίνπ, εθείλε φκσο πνπ ζίγνπξα
είλαη άμηα αλαθνξάο είλαη απηή πνπ επήιζε απφ ηνλ Μαθεδφλα απηνθξάηνξα
Κσλζηαληίλν Πνξθπξνγέλλεην. Δλψ κέρξη ηελ πεξίνδν απηνθξαηνξίαο ηνπ ην δίθαην
αζχινπ δελ είρε εθαξκνγή ζηνπο θνλείο, κε δχν Νεαξέο82 πνπ εμέδσζε, πξψηα
εηζάγεη ζην πεδίν εθαξκνγήο ηνπ ηνπο αθνχζηνπο θνλείο θη έπεηηα θαη ηνπο
εθνχζηνπο, νη νπνίνη βέβαηα νκνινγνχλ ηελ πξάμε ηνπο απηή. Σν δίθαην ηνπ αζχινπ
παξνπζηάδεη ζίγνπξα μερσξηζηφ ελδηαθέξνλ, εκείο φκσο ζα πεξηνξηζηνχκε ζε απηήλ
ηελ ζπλνπηηθή αλαθνξά ηνπ, γηα λα ππνγξακκίζνπκε αθφκα κία πηπρή ηνπ ξφινπ ηεο
εθθιεζίαο ζηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο.

2. Ζ απφδνζε επζχλεο ζηνπο δαίκνλεο θαη ε Θεία Πξφλνηα

Δίλαη γλσζηφ φηη ζην πνηληθφ δίθαην ν αηηηψδεο ζχλδεζκνο κεηαμχ ηεο
πξάμεο/παξάιεηςεο ηνπ δξάζηε θαη ηνπ αμηφπνηλνπ απνηειέζκαηνο αλαδεηείηαη
αληηθεηκεληθά θαη, εθφζνλ βεβαησζεί ε χπαξμε ηνπ, επηβάιιεηαη ε θαζνξηζκέλε απφ
ηνλ λφκν θχξσζε.83 Θα βξνχκε ζην ππνθεθάιαην απηφ πεξηπηψζεηο, ζηηο νπνίεο δελ
ππάξρεη απηφο ν αληηθεηκεληθφο αηηηψδεο ζχλδεζκνο, θη φκσο ην εθθιεζηαζηηθφ
πνηληθφ δίθαην επηβάιιεη πνηλέο ζηνπο αλζξψπνπο απνδίδνληαο ην αμηφπνηλν
απνηέιεζκα ζε ζαηαληθή ελέξγεηα. Ζ κεηαθπζηθή δηάζηαζε ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ
αδίθνπ δελ είλαη πνπζελά πην εκθαλήο απφ φ,ηη ζηηο πεξηπηψζεηο απηέο: αλ δελ κπνξεί
λα βξεζεί ν αηηηψδεο ζχλδεζκνο κεηαμχ πξάμεο θαη εγθιεκαηηθνχ απνηειέζκαηνο
ζηνλ νξαηφ θφζκν, ζα πξέπεη αλαγθαζηηθά λα βξεζεί ζηνλ αφξαην. Καη αλ έρεη
δηαζαιεπζεί ε επίγεηα ηάμε πξαγκάησλ, ζηελ νπνία ηφζν πνιχ πηζηεχεη ν βπδαληηλφο
άλζξσπνο σο εγγελή θαη κηκνχκελε ηελ ζετθή, δελ κπνξεί θάηη ηέηνην λα νθείιεηαη
ζηελ ηχρε, ζηελ νπνία, φπσο είδακε, δελ πηζηεχεη θαζφινπ θαη επηπιένλ ηελ θνβάηαη.
Έηζη, πξέπεη ε ηάμε λα απνθαηαζηαζεί ψζηε φια λα βγάδνπλ μαλά λφεκα, θη εδψ είλαη
πνπ θαινχληαη νη δαίκνλεο λα παίμνπλ ηνλ ξφιν ηνπο.

Αο δνχκε νξηζκέλα παξαδείγκαηα απφδνζεο ηεο επζχλεο ζε απηνχο γηα ηελ

επέιεπζε ηνπ αμηφπνηλνπ απνηειέζκαηνο ηνπ ζαλάηνπ. Σν παξαθάησ πξνέξρεηαη απφ
ηνλ Βίνπ ηνπ ΢πκεψλ ηνπ Νένπ Θενιφγνπ: θάπνηνο επίζθνπνο δεηάεη απφ ηνλ αληςηφ

82
JGR, η. 1 , ζ. 230-231 (Νεαξά 10) θαη JGR, η. 1, 232-235 (Νεαξά 11)
83
Βι. Η. Μαλσιεδάθε, Πνηληθφ δίθαην. Δπηηνκή Γεληθνχ Μέξνπο, Θεζζαινλίθε 1989, 140 επ.

47
ηνπ λα ηνπ δψζεη έλα πνηήξη κε θξαζί, αιιά φηαλ εθείλνο ηνπ ην θέξλεη θαη ην
δνθηκάδεη, ην βξίζθεη αεδηαζηηθφ. Σφηε παίξλεη ηελ βαθηεξία ηνπ γηα λα ρηππήζεη ηνλ
αληςηφ κε ζθνπφ λα ηνλ ζσθξνλίζεη, φκσο απηή θεχγεη απφ ηα ρέξηα ηνπ κε
δηαβνιηθή ελέξγεηα θαη πξνθαιεί ηνλ ζάλαην ηνπ αληςηνχ.84 Έλα άιιν παξάδεηγκα
βξίζθεηαη ζε κηα επηζηνιή ηνπ Γεκήηξηνπ Υσκαηηαλνχ, φπνπ απηφο πξνηείλεη ηελ
επηβνιή επηηηκίσλ ζηνλ Γξαγάλν, ν νπνίνο αθνχζηα θφλεπζε ηνλ γην ηνπ θαηά ηελ
δηεμαγσγή αγσλίζκαηνο. Σν ζπκβάλ ηνπ ζαλάηνπ απνδίδεηαη θαη πάιη ζε δηαβνιηθή
ελέξγεηα: ν δηάβνινο, ηζρπξίδεηαη ν Υσκαηηαλφο άιιαμε ηελ θνξά ηνπ βέινπο, έηζη
ψζηε ε αληηθεηκεληθή αηηηφηεηα λα απνθηά κεηαθπζηθή δηάζηαζε.85 ΢ηελ πξψηε
πεξίπησζε πξφθεηηαη βαζηθά γηα αηχρεκα πνπ δελ θαιχπηεηαη θαλ απφ ακέιεηα, ελψ
ζηελ δεχηεξε γηα αζηνρία βνιήο. Καη ζηηο δχν ινηπφλ παίδεη ξφιν ν παξάγνληαο ηνπ
ηπραίνπ, έηζη θαη ζηηο δχν ρξεηάδεηαη έλαο δαίκνλαο γηα λα ηνπ απνδνζεί ε επζχλε.

Μηα εηδηθφηεξε κνξθή αθνχζηνπ θφλνπ πνπ απαληά ζπρλά ζηηο πεγέο σο
δαηκνληθή πξάμε είλαη ε ζαλάησζε βξέθνπο. Γηα εθείλε ηελ ζαλάησζε πνπ
επηθαιχπηεηαη ππνθεηκεληθά, έζησ κε αζάθεηα, πξνβιέπνληαη θάπνηα επηηίκηα πνπ
έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ λεζηεία.86 Παξαθάησ δηεπθξηλίδεηαη φηη αλ ν ζάλαηνο επέιζεη
απφ ηελ ξαζπκία ή ηελ αθξαζία (αδπλακία ειέγρνπ ησλ παζψλ) ησλ γνλέσλ, ν
αθνχζηνο απηφο θφλνο ηαπηίδεηαη κε ηνλ εθνχζην. Αλ πάιη δελ ππάξρεη ηέηνηνο
ζχλδεζκνο, ζεκαίλεη φηη ην βξέθνο έγηλε αληηθείκελν επηβνπιήο θαη ηφηε ην γεγνλφο
είλαη άμην ζπγλψκεο. Καη πάιη φκσο επηβάιινληαη κέηξηα επηηίκηα, επεηδή «ε
εγθαηάιεηςεο απηή γέγνλελ δη’ έηεξα γαξ πηαίζκαηα». Γηα λα γίλνπκε ιίγν πην
ζαθείο: ν αθνχζηνο θφλνο ηαπηίδεηαη κε ηνλ εθνχζην, δειαδή ε ακέιεηα ηαπηίδεηαη κε
ηνλ δφιν θαη φηαλ ιείπεη θαη ε ακέιεηα ην γεγνλφο εξκελεχεηαη κε θαηαθπγή ζην
ππεξθπζηθφ. Γηαηί φκσο ηηκσξνχληαη νη γνλείο, έζησ θαη κε κέηξηα επηηίκηα, φηαλ ην
απνηέιεζκα ηνπ ζαλάηνπ απνδίδεηαη ζε δαηκνληθή παξέκβαζε; Γελ ζα έπξεπε απηφ
λα ζεκαίλεη φηη εθείλνη είλαη ακέηνρνη θαη θαηά ζπλέπεηα αλεχζπλνη;

84
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 123-124 «…ε δε – σ ησλ αλεθίθησλ θξηκάησλ ζνπ Υξηζηέ –
εμ ελεξγείαο ηνπ δηαβφινπ εθδξακνχζα ησλ δαθηχισλ ηνπ επηζθφπνπ θαη ηνλ παίδα θαηά ηνπ κήληγγνο
πιήμαζα επζχο αλάξπαζηνλ ηεο παξνχζεο δσήο ηνχηνλ πεπνίεθε», Un grand mystique byzantin. Vie
de Symeon le Nouveau Theologien (949-1022) par Nicetas Stathatos, Ρψκε 1928, 68
85
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 124-125, «…ν ζθφηηνο ηνμεπηήο (ν δηάβνινο δειαδή) εθ ηνπ
αθαλνχο ηε απηή θαξέηξα ζθεχε ζαλάηνπ εηνίκαζε θαη ηελ ραξάλ επζχο εηο πέλζνο ερξσκάηηζε», J.-B.
Pitra, Juris ecclesiastici graecorum selecta paralipomena (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 1976
επ.), Παξίζη – Ρψκε, 1891, αξ.191, 533-536
86
Πεδάιηνλ ηεο λνεηήο λεφο, ηεο Μίαο Αγίαο, Καζνιηθήο θαη Απνζηνιηθήs ησλ νξζνδφμσλ
εθθιεζίαο, ππφ Αγαπίνπ Ηεξνκνλάρνπ θαη Νηθνδήκνπ Μνλάρνπ, Αζήλα 1976, 697-716

48
 Ζ απάληεζε ζην παξαπάλσ εξψηεκα είλαη αξλεηηθή: ρξεηάδεηαη λα
επηβιεζνχλ ζηνπο γνλείο κέηξηα έζησ επηηίκηα θαη Καλφλαο επεηδή γηα λα κπνξέζεη ν
δαίκνλαο λα παξέκβεη θαη λα πξνθαιέζεη ηνλ ζάλαην ηνπ παηδηνχ ηνπο, απηφ ζεκαίλεη
φηη ν Θεφο ηνπο εγθαηέιεηςε. Ο Θεφο φκσο δελ εγθαηαιείπεη ηνπο αλζξψπνπο ρσξίο
αηηία, παξά κφλν αλ έρνπλ ακαξηήζεη. Ζ εγθαηάιεηςε απηή ινηπφλ ζεσξείηαη
επαθφινπζν ακαξηηψλ ησλ γνλέσλ, είηε παξειζνληηθψλ πνπ έκεηλαλ άγλσζηεο, είηε
ελεζηψησλ είηε αθφκε θαη κειινληηθψλ.87 Βιέπνπκε γηα άιιε κία θνξά ηνλ ζθιεξφ
ππξήλα ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ αδίθνπ λα εκπνηίδεηαη απφ ηηο κεηαθπζηθέο αληηιήςεηο
ηεο ζξεζθείαο. Γελ αξθεί ε απφδνζε επζπλψλ ζηνπο δαίκνλεο, ε παξέκβαζε ηνπο
πξέπεη λα ζρεηίδεηαη κε ακαξηίεο ησλ γνλέσλ (αθφκα θαη κειινληηθέο), έηζη ψζηε φια
λα ππαθνχνπλ θαη λα θαζππνηάζζνληαη ζε έλα ζετθφ θαη αςεγάδηαζην ζρέδην:
ακαξηία αλζξψπνπ – εγθαηάιεηςή ηνπ απφ ηνλ Θεφ – παξέκβαζε δαηκφλσλ ιφγσ
απηήο – ζάλαηνο βξέθνπο – επηβνιή επηηηκίσλ θαη επηζηξνθή ζηνλ δξφκν ηνπ Θενχ.
Ο ζάλαηνο δελ απνηειεί ηπραίν γεγνλφο, αιιά ηνλ θξίθν κηαο αιπζίδαο, ε νπνία
βξίζθεηαη εθηφο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ θαη έρεη κνλαδηθφ ηεο πξνζαλαηνιηζκφ ηελ
ζσηεξία ηνπ αλζξψπνπ.88

Θα ήζεια λα ζηαζνχκε ιίγν αθφκα ζηελ απφξξηςε ηνπ παξάγνληα ηεο ηχρεο
ζηα ηεθηαηλφκελα ηνπ θφζκνπ εθ κέξνπο ηνπ Βπδαληηλνχ. Ζ εθθιεζία δελ
παξαδέρεηαη φηη ην νηηδήπνηε γίλεηαη απηνκάησο ή ηπραίσο, αιιά ζεσξεί φηη φια
γίλνληαη κε ζθνπηκφηεηα θαη θαη’ επδνθίκεζε ή παξαρψξεζε (αλεθηηθφηεηα) ζεία.
Αλ ινηπφλ θαλείο θάλεη θάηη θαθφ ρσξίο λα ην ζέιεη, γίλεηαη άζεια ηνπ φξγαλν ησλ
ζθνηεηλψλ δπλάκεσλ θαη απηφ δελ είλαη ηπραίν.89 Έηζη, θαλείο δελ ζεσξείηαη
αλεχζπλνο γηα ηηο πξάμεηο ηνπ γηαηί φια, θαη ηα θαιά θαη ηα θαθά, γίλνληαη είηε κε ηελ
βνχιεζε είηε κε ηελ παξαρψξεζε ηεο αλεμηρλίαζηεο Θείαο Πξφλνηαο.90Απνθιείεηαη
ινηπφλ ην ηπραίν θαη φια εληάζζνληαη ζην αλψηεξν ζρέδην ηνπ Θενχ, ην νπνίν
ραξαθηεξίδεηαη κελ ζνθφ θαη αιάλζαζην, παξακέλεη παξφι’ απηά εληειψο άγλσζην.

87
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 131, βι. εξκελεία ηνπ ζρεηηθνχ ρσξίνπ ζην Πεδάιηνλ:
«…φκσο πάιηλ ρξεηάδεηαη κέηξηα επηηίκηα θαη Καλφλα, επεηδή ε εγθαηάιεηςηο απηή ηνπ Θενχ, φπνπ
εθνινχζεζελ εηο απηνχο, έγηλε δη’ άιιαο πξνηεηεξηλάο, ή ελεζηψζαο, ή κειινχζαο ακαξηίαο ησλ», 712
88
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 135
89
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 123 (ζηηο παξαπνκπέο), Η. Παπππαινπθάο Δπηαμίαο, Σνπ
Καλνληθνχ Γηθαίνπ ηεο Οξζνδφμνπ Αλαηνιηθήο εθθιεζίαο. Σα πεξί ηεξαηηθήο εμνπζίαο, η. 1, Αζήλα
1872, ζ. 206
90
Γ. Α. Πνχιεο, Ζ επίγεηα θφιαζε, φ.π., 123 (ζηηο παξαπνκπέο, Π. Παλαγησηάθνο, ΢χζηεκα ηνπ
Δθθιεζηαζηηθνχ Γηθαίνπ θαηά ηελ ελ Διιάδη ηζρχ απηνχ, η. 3, Σν Πνηληθφλ Γίθαηνλ ηεο εθθιεζίαο,
Αζήλα 1962, 179

49
 ΢χκθσλα κε φζα είπακε πην πάλσ θαη γηα λα επηζηξέςνπκε ζε εθείλν πνπ
βαζηθψο καο ελδηαθέξεη, ην πψο δειαδή βίσλε ν βπδαληηλφο άλζξσπνο ηα φζα
εθηέζεθαλ, δελ θαίλεηαη απίζαλε ε εθδνρή λα πίζηεπε πξαγκαηηθά κηα κεηέξα ζην
Βπδάληην πσο έραζε ην παηδί ηεο επεηδή είλαη ή ζα είλαη ζην κέιινλ ακαξησιή. Γελ
απνθιείεηαη δειαδή λα ελέηαζζε ηέηνηνπ είδνπο πεξηζηαηηθά ζε έλα ζρέδην
απνθαηάζηαζεο ηεο εγγελνχο ηάμεο-νξγάλσζεο ησλ πξαγκάησλ γηα ηελ νπνία έρνπκε
ήδε κηιήζεη, ηνπ θπζηθνχ δειαδή δηθαίνπ. Μηα ηέηνηα ζθέςε, ή αιιηψο κηα ηέηνηα
πίζηε, ζα ηελ κεηέηξεπε αλ κε ηη άιιν ζε έλα άβνπιν πηφλη πνπ παίδεη ζε κηα παξηίδα
κε άγλσζηε, αλαπφηξεπηε αιιά, παξαδφμσο, δίθαηε έθβαζε. Γελ κπνξνχκε λα
θαληαζηνχκε εκθαλέζηεξε ζπλχθαλζε ηεο ηδέαο πεξί δηθαηνζχλεο κε ην ζηνηρείν ηνπ
ππεξθπζηθνχ απφ απηήλ, φπνπ ε ηδέα πεξί δηθαηνζχλεο κεηαθξάδεηαη πεξηζζφηεξν ζε
έλα αίζζεκα (βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηνπ νπνίνπ είλαη ε αλαζθάιεηα) θαη ην ζηνηρείν ηνπ
ππεξθπζηθνχ αλαθέξεηαη θπξίσο ζηελ νκηριψδε θαη αλεμεξεχλεηε βνχιεζε ηνπ
Θενχ.

3. Οη παξεκβάζεηο ησλ αγίσλ

΢ην θεθάιαην απηφ ζα δνχκε πψο νη άγηνη παξεκβαίλνπλ ζηελ απνλνκή ηεο
δηθαηνζχλεο, εκθαληδφκελνη ζε νξάκαηα, αλαηξέπνληαο θαηαδηθαζηηθέο απνθάζεηο
θαη ζψδνληαο αζψνπο αλζξψπνπο απφ ηελ ζπθνθαληία θαη ηελ αδηθία πνπ
πξνεξρφηαλ απφ απηνθξάηνξεο ή πςεινχο αμησκαηνχρνπο ηνπ Κξάηνπο. Ζ ζσηήξηα
επέκβαζε ηνπο ζα απνδεηθλχεηαη κέζσ δηαθφξσλ ηεθκεξίσλ, φπσο είλαη θπξίσο νη
ζαπκαηνπξγέο εηθφλεο. ΋,ηη γλσξίδνπκε γηα ηνλ ξφιν ησλ αγίσλ πξνέξρεηαη θπξίσο
απφ ηνπο θαηαγεγξακκέλνπο βίνπο απηψλ θαη αλαπαξηζηάηαη ζηηο εηθφλεο ηεο
αγηνγξαθίαο, κεξηθέο απφ ηηο νπνίεο δηαζψδνληαη αθφκα ζε νξζφδνμεο εθθιεζίεο.
Σνλίδνπκε θαη πάιη εδψ φηη εθείλν πνπ καο ελδηαθέξεη δελ είλαη θπζηθά λα δψζνπκε
βάζε ζηηο δηεγήζεηο απηέο (άιισζηε δελ βξηζθφκαζηε πιένλ ζην βαζίιεην ηνπ
Λφγνπ), αιιά λα θαηαλνήζνπκε ηελ επίδξαζε πνπ είραλ ζηελ ζπλείδεζε ηνπ
Βπδαληηλνχ θαη λα βγάινπκε ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ ηδέα πνπ εθείλνο είρε ζρεκαηίζεη
γηα ηελ δηθαηνζχλε θαη ηελ πξνζσπηθή επζχλε.

΋ηαλ παξελέβαηλε έλαο άγηνο ζηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο, απηφ ζήκαηλε
φηη πξψηα είρε επεξεάζεη έλαο δαίκνλαο ηηο πξάμεηο ησλ αλζξψπσλ. ΢ην Βπδάληην
δηλφηαλ κεγάιε βαξχηεηα ζηελ έλλνηα ηνπ θζφλνπ: φπσο ν Γηάβνινο δειεχεη ηελ

50
αλζξσπφηεηα θαη ηεο πξνθαιεί δπζηπρίεο, αληίζηνηρα ν δειφθζνλνο άλζξσπνο
ζεσξείηαη φηη κπνξεί λα πξνθαιέζεη κεγάια δεηλά ζην αληηθείκελν ηνπ θζφλνπ ηνπ κε
θπξηφηεξν εθείλν ηεο ζπθνθαληίαο.91 Γελ είλαη φκσο ν ίδηνο ν θζφλνο πνπ έρεη απηήλ
ηελ ηθαλφηεηα πξφθιεζεο θαθψλ, αιιά νη δαίκνλεο, νη νπνίνη βξίζθνπλ εχθνξν
έδαθνο ζηηο ςπρέο εθείλσλ ησλ αλζξψπσλ πνπ έρνπλ ηηο ίδηεο κε απηνχο επηζπκίεο θαη
αληίζηνηρνπο ζθνπνχο.92 Πνιιέο πεξηπηψζεηο απνηπρίαο ηνπ ζπζηήκαηνο δηθαηνζχλεο
απνδίδνληαη ζηνλ θζφλν πνπ εμνπζηάδεη ηνπο ζπθνθάληεο, ηφζν ζηνπο Βίνπο ησλ
Αγίσλ, φζν θαη ζηελ ινγνηερληθή παξαγσγή.93 Απηή ε αλάγθε λα απνδνζνχλ ζην
αίζζεκα ηνπ θζφλνπ φια ηα θαθψο θείκελα ηνπ ζπζηήκαηνο απνθαιχπηεη ηελ βαζηά
αλαζθάιεηα ηνπ Homo Byzantinus θαη ηελ αίζζεζε ηεο αζηάζεηαο πνπ είρε ζηελ δσή
ηνπ, ζηελ νπνία ήδε έρνπκε αλαθεξζεί.

Αλ ν θζφλνο θαη ν θφβνο ηνπ δαίκνλα εθθξάδεη ηνλ θφβν θαη ηελ αλαζθάιεηα
ηνπ Βπδαληηλνχ, ν άγηνο έξρεηαη λα εθθξάζεη ηελ ειπίδα ηνπ θαη ηελ πίζηε ηνπ ζηελ
αλψηεξε δηθαηνζχλε θαη ηελ ηειηθή ηεο απφδνζε. Αο δνχκε έλα παξάδεηγκα: έλα
λεαξφ θνξίηζη έρεη θαηαιεθζεί απφ έλαλ θαθφβνπιν δαίκνλα. ΋ηαλ ν άγηνο
Μαθεδφληνο θαιείηαη γηα λα ηνλ εμνξθίζεη, εθείλνο (ν δαίκνλαο) ηνλ ελεκεξψλεη φηη
δελ έρεη θαηαιάβεη ηελ θνπέια απηνβνχισο, αιιά κε ρξήζε καγείαο απφ έλαλ λεαξφ
πνπ είλαη εξσηεπκέλνο καδί ηεο. Ο παηέξαο ηεο θνπέιαο νδεγεί ηνλ λεαξφ ζην
δηθαζηήξην, εθείλνο φκσο αξλείηαη ηελ θαηεγνξία θαηεγνξψληαο παξάιιεια ηνλ
παηέξα γηα ζπθνθαληία. Απηή είλαη ε ζηηγκή πνπ πξέπεη λα αλακεηξεζεί ν δαίκνλαο
κε ηνλ άγην: ν Μαθεδφληνο ινηπφλ θάλνληαο ρξήζε ηεο δχλακεο πνπ έρεη κέζα ηνπ
αλαγθάδεη ηνλ δαίκνλα λα κελ πεη ςέκαηα, φπσο ζπλεζίδεη, αιιά λα απνθαιχςεη ηελ
αιήζεηα, πξάγκα πνπ ν δαίκνλαο θάλεη.94 Δίλαη πξνθαλέο εδψ φηη ν Μαθεδφληνο
απιψο πείζεη ηελ θνπέια λα κηιήζεη γηα ηνλ πηζαλφηαηα δηφινπ δαηκνληθφ θαη αξθεηά
αζψν έξσηά ηεο πξνο ηνλ πξναλαθεξζέληα λεαξφ. Δμίζνπ πξνθαλήο φκσο είλαη θαη ε
αλάγθε ηνπ Βπδαληηλνχ λα ληχζεη ηελ πξναλαθεξζείζα δηαδηθαζία κε ην έλδπκα ηνπ
ππεξθπζηθνχ θαη κε έλα αίζζεκα επγλσκνζχλεο πξνο ηνλ άγην θαη ηηο ζετθέο ηνπ
δπλάκεηο, εληφο κάιηζηα ηνπ ρψξνπ ηνπ επίγεηνπ δηθαζηεξίνπ.

91
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 219
92
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 220, R. P. Greenfield, Traditions of belief
in late byzantine demonology, Amsterdam 1988, 112
93
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 219-222
94
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 219-222, Theodoret de Cyr, “Histoire des
moines de Syrie”, ed. P. Canivet and A. Leroy-Molinghen I, Paris 1977, 492-496

51
 Αο δνχκε ηψξα κηα θάπσο πην ζεακαηηθή επέκβαζε εθ κέξνπο ηεο αγίαο
Δηξήλεο ηεο Υξπζνβαιάληνπ, εηδηθφηεηα ηεο νπνίαο ήηαλ ε πξνζηαζία ησλ άδηθα
ζπθνθαληεκέλσλ θαη νδεγεκέλσλ ζην δηθαζηήξην: Ο απηνθξάηνξαο Βαζίιεηνο ν
πξψηνο ζπιιακβάλεη θαη θπιαθίδεη άδηθα έλαλ ζπγγελή ηεο Δηξήλεο. Σα κεζάλπρηα
ηεο ίδηαο κέξαο μππλάεη θαη βιέπεη δίπια ηνπ κηα γπλαίθα πνπ ηνπ απνθαιχπηεη φηη νη
θαηεγνξίεο γηα ηνλ ζπγγελή ηεο είλαη ςεπδείο θαη ηνλ απεηιεί κε αληίπνηλα αλ δελ
αλαθαιέζεη ηελ απφθαζή ηνπ. Ο Βαζίιεηνο αξρηθά πηζηεχεη φηη ην φξακα ηνπ είλαη
απνηέιεζκα καγείαο, ζηέιλεη φκσο αλζξψπνπο ζην κνλαζηήξη ηεο αγίαο Δηξήλεο
πξνθεηκέλνπ λα δσγξαθίζνπλ ην πνξηξαίην ηεο θαη λα εμαθξηβψζεη αλ ήηαλ φλησο
εθείλε πνπ εκθαλίζηεθε ζε απηφ. ΋ηαλ είδε ηελ δσγξαθηά πνπ ηελ απεηθφληδε,
ακέζσο πίζηεςε φηη ήηαλ απηή θαη απειεπζέξσζε ηνλ ζπθνθαληεκέλν ζπγγελή ηεο.
Μάιηζηα επραξίζηεζε ηνλ Θεφ πνπ ηνλ είρε απνηξέςεη απφ ηνλ άδηθν θφλν ελφο
αλζξψπνπ θη έηζη ηνλ είρε ζψζεη απφ φια ηα θαθά πνπ ζα ηνπ ζπλέβαηλαλ σο
ζπλέπεηα απηνχ.95Γελ κπνξνχκε παξά λα ζπκεζνχκε ζην ζεκείν απηφ ηελ βαξχηεηα
πνπ πξνζιάκβαλε ζηελ ζπλείδεζε ηνπ Homo Byzantinus ν θφβνο ηνπ γηα ηελ ηειηθή
θξίζε: ε αλαθνχθηζε ηνπ Βαζίιεηνπ πεγάδεη αθξηβψο απφ ην γεγνλφο φηη ε θαηαδίθε
ελφο αζψνπ ζε ζάλαην ζα ήηαλ αλαζηαιηηθφο παξάγνληαο ηεο ζσηεξίαο ηεο ςπρήο
ηνπ.

Ο άγηνο εθείλνο πνπ ζεσξείηαη φηη έπαηδε ηνλ πην ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ
απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο ήηαλ ν Άγηνο Νηθφιανο, ν Οξθαλφο. Παξελέβε δχν θνξέο
γηα λα απνηξέςεη ηελ εθηέιεζε αζψσλ αλζξψπσλ, ηελ πξψηε κε ηξφπν θπζηθφ θαη
ηελ δεχηεξε ζαπκαηνπξγφ. Σελ πξψηε θνξά, θάπνηνο θπβεξλήηεο Δπζηάζηνο, πνπ
είρε γίλεη ζθιάβνο ησλ δαηκφλσλ, θαηαδίθαζε ηξεηο αζψνπο. Ο άγηνο Νηθφιανο ηνπο
έζσζε αθξηβψο ηελ ψξα ηεο εθηέιεζεο πξνηάζζνληαο ην ζπαζί ηνπ. Πνιχ
απνθαιππηηθή γισζζηθά είλαη ε εμήγεζε ηνπ ΢πκεψλ ηνπ Μεηαθξαζηή πεξί ηνπ πψο
ν άγηνο κπφξεζε λα επηβιεζεί ζηνπο εθηειεζηέο: «Δθείλε γλψξηδαλ ηελ ππεξέρνπζα
αξεηή ηνπ θαη ηαπεηλψζεθαλ κπξνζηά ζηνλ δήιν ηνπ γηα δηθαηνζχλε». 96 Ο άγηνο
ινηπφλ έξρεηαη λα ππεξαζπηζηεί έλα αίζζεκα δηθαηνζχλεο, γηα ην νπνίν νη θξαηηθνί
ιεηηνπξγνί δείρλνπλ λα αδηαθνξνχλ. Σελ δεχηεξε θνξά πνπ ν άγηνο Νηθφιανο
παξελέβε ζηελ απφδνζε ηεο δηθαηνζχλεο, ην έθαλε κε ηελ εκθάληζή ηνπ ζε έλα

95
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 223-24, The life of St. Irene of
Chrysobalanton, ed. By J. O. Rosenqvist, Uppsala 1986, 88-100
96
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 227-8, Ed. G. Anrich, Hagios Nicholaos I,
Leipzig 1913, 254.13-14

52
φλεηξν ηνπ κεγάινπ Κσλζηαληίλνπ. Οη ηξεηο θαη πάιη ζπθνθαληεκέλνη θαη αζψνη
θαηαδηθαζζέληεο δήηεζαλ ηελ βνήζεηά ηνπ θαη, φλησο, ν απηνθξάηνξαο κεηά απφ ην
φξακα ηνπο άθεζε ειεχζεξνπο θάλνληαο ηνπο κάιηζηα θαη πινχζηα δψξα.97

Αμίδεη ηνλ θφπν λα ζηαζνχκε ιίγν εδψ ζηελ ζεκαζία ηεο εηθφλαο σο ηεθκήξην
ηεο παξέκβαζεο ηνπ αγίνπ. ΋πσο είδακε, ν Βαζίιεηνο έπξεπε λα δεη ηελ εηθφλα ηεο
Αγίαο Δηξήλεο γηα λα πεηζηεί φηη ην φξακα ηνπ ήηαλ ζετθφ θαη φρη δαηκνληθφ.98 Απηφ
ζπλδέεηαη άκεζα κε ηα φζα έρνπκε ήδε ζπδεηήζεη γηα ηελ δηάθξηζε ζξεζθείαο θαη
καγείαο. Καζψο ηφζν ε ζξεζθεία φζν θαη ε καγεία έρνπλε ηελ δπλαηφηεηα άκεζεο
επηθνηλσλίαο κε ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ, ν βπδαληηλφο άλζξσπνο ρξεηάδεηαη κηα
απφδεημε φηη ην φξακα ή ην φλεηξφ ηνπ δελ πεγάδεη απφ ηελ καγεία θαη ηνπο δαίκνλεο,
αιιά απφ ηελ πίζηε ηνπ θαη ηελ θαιή πξναίξεζε ησλ αγίσλ. ΋ζν θαινδερνχκελε
είλαη ε ζαπκαηνπξγή παξέκβαζε ησλ αγίσλ, ηφζν ηξνκαθηηθή είλαη ε παξέκβαζε ησλ
δαηκφλσλ, ηφζν θαρχπνπηε επνκέλσο είλαη θαη ε ζηάζε ησλ απνδεθηψλ ελφο
νξάκαηνο. Ζ εηθφλα επηηειεί βέβαηα θαη έλαλ αθφκα ξφιν, ζρεηηθφ κε ηα φζα
ζπδεηάκε ηψξα: δεκνζηνπνηεί ην ζαχκα ηνπ αγίνπ ή ηεο αγίαο βγάδνληαο ην απφ ην
χπνπην βαζίιεην ηεο θαληαζίαο (φπνπ, φπσο είδακε, θπξηαξρεί ν Γηάβνινο) θαη
ηνπνζεηψληαο ην ζην νξαηφ ζε φινπο βαζίιεην ηεο εηθφλαο ηνπ αγίνπ, ην νπνίν
επηπιένλ πξνζθέξεη ηελ δπλαηφηεηα ηεο αλαπαξαγσγήο ηνπ κε πιηθά κέζα
(αγηνγξαθία).99

4. Σν έζηκν ηεο ζενδηθίαο

Ζ ζενδηθία (judicium dei) ή αιιηψο ζενθξηζία είλαη έλα έζηκν πνπ έρεη ηηο
ξίδεο ηνπ ζηελ αξραηφηεηα θαη βαζίδεηαη ζηελ ηδέα φηη ην δίθαην πξαγκαηνπνηείηαη
ζηνλ θφζκν απηφ δηα ηεο επέκβαζεο ηνπ ζείνπ, κηα ηδέα ηελ νπνία έρνπκε ήδε
αλαιχζεη. Σν ζηνηρείν πνπ έξρεηαη λα πξνζζέζεη ε ζενδηθία ζηελ ηδέα απηή, ή ζηελ
πίζηε απηή γηα λα είκαζηε αθξηβείο, είλαη φηη ην ζείν έρεη ηελ δπλαηφηεηα δηα ηεο
επεκβάζεσο απηήο λα απνθαιχπηεη ηνλ έλνρν θαη λα απαιιάζζεη ηνλ αζψν ζηα
πιαίζηα κηαο ζπγθεθξηκέλεο δνθηκαζίαο πνηληθνχ ελδηαθέξνληνο. ΋ηαλ ηα έγγξαθα,
νη κάξηπξεο, ε νκνινγία ηνπ θαηεγνξνπκέλνπ, νη ελδείμεηο, αθφκα θαη ηα
βαζαληζηήξηα δελ απνηεινχλ ηθαλέο απνδείμεηο ελφο αδηθήκαηνο θαη είλαη αδχλαηνλ
97
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 228-9, Ed. G. Anrich, Hagios Nicholaos,
φ.π., 255-259
98
Τπάξρνπλ πνιιέο αθφκε πεξηπηψζεηο, ζηηο νπνίεο κηα εηθφλα έξρεηαη λα επηβεβαηψζεη ηελ ζετθή
πξνέιεπζε ελφο νξάκαηνο. Βιέπε H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 224-7
99
H. Maguire, From the Evil Eye to the Eye of Justice, φ.π., 225

53
λα βξεζεί ε αιήζεηα κε αλζξψπηλα κέζα, ζεσξείηαη αλαγθαία ε πξνζθπγή ζην ζείν.100
Τπάξρνπλ πνιιέο κνξθέο ζενθξηζίαο101, εκείο φκσο ζα αζρνιεζνχκε θπξίσο κε ηελ
ζενθξηζία δηα ηνπ ππξφο (αιιηψο «δηα ηνπ κχδξνπ»). Δληειψο ζπλνπηηθά, ζηελ
δηαδηθαζία απηή ν δνθηκαδφκελνο πηάλεη έλα ππξαθησκέλν ζίδεξν κε ηα γπκλά ηνπ
ρέξηα θαη ην κέγεζνο ή θαη ε αλππαξμία ησλ εγθαπκάησλ ζε απηά κεηά απφ ηξεηο
κέξεο ζεσξνχληαη απφδεημε ηεο αζσφηεηαο ή ηεο ελνρήο ηνπ.

Μαο ελδηαθέξνπλ δχν δεηήκαηα ζρεηηθά κε ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο: α) πνηα

ήηαλ ε πξνέιεπζή ηνπ, αλ δειαδή εηζήρζε ζην Βπδάληην απφ ηελ Γχζε θαη
ιεηηνπξγνχζε σο μέλν ζψκα ζρεηηθά κε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηηο παξαδφζεηο ηνπ θαη β)
αλ απνδερφηαλ ην έζηκν απηφ ε εθθιεζία. Σα εξσηήκαηα απηά είλαη ζεκαληηθά γηαηί
νη απαληήζεηο πνπ ζα πξνζπαζήζνπκε λα δψζνπκε ζα καο βνεζήζνπλ λα
θαηαλνήζνπκε ηελ ζέζε ηεο ζενδηθίαο ζηελ ζπλείδεζε ηνπ Homo Byzantinus θαη ζα
απνηειέζνπλ έλα αθφκα ηεθκήξην γηα ηελ ζχλδεζε ηνπ ππεξθπζηθνχ ζηνηρείνπ κε ηελ
ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο κέζα ζε απηήλ. ΢ηελ αλαδήηεζε απηή ζα βαζηζηνχκε ζε δχν
ππνζέζεηο ζηηο νπνίεο πξνηάζεθε/ζπδεηήζεθε ε δηεμαγσγή ηεο ζενδηθίαο δηα ηνπ
ππξφο: α) κηα ππφζεζε κνηρείαο, ζηελ επίιπζε ηεο νπνίαο θιήζεθε ν Μεηξνπνιίηεο
Απφθαπθνο λα εθδψζεη απφθαζε102 θαη β) ηελ θαηεγνξία εζράηεο πξνδνζίαο θαηά
ηνπ Μηραήι Παιαηνιφγνπ, πξνηνχ απηφο αθφκε γίλεη απηνθξάηνξαο, ε επζηάζεηα ηεο
νπνίαο πξνηάζεθε λα δηεξεπλεζεί κέζσ ζενδηθίαο, θάηη πνπ φκσο ηειηθά δελ
ζπλέβε103.

Ζ πξψηε ππφζεζε πνπ καο ελδηαθέξεη έιαβε ρψξα ην πξψην ηξίην ηνπ 13νπ
αηψλα ζηελ πεξηνρή ηεο Ζπείξνπ, θνληά ζηελ πφιε ηεο Άξηαο. Ο Μηραήι Μνλνκάρνο
ήηαλ παληξεκέλνο κε ηελ θφξε ηνπ κνλαρνχ Θεφδνινπ Ίζαξε, φηαλ ηελ θαηεγφξεζαλ
γηα κνηρεία. Σφηε εθείλνο ηελ έδησμε απφ ην ζπίηη θαη επέκεηλε λα πεξάζεη εθείλε ηελ
ζενδηθία δηα ηνπ ππξφο, αλ ήζειε λα απνδείμεη ηελ αζσφηεηα ηεο, πξάγκα πνπ θαη
εθείλε ήηαλ δηαηεζεηκέλε λα θάλεη. Ο Μεηξνπνιίηεο Απφθαπθνο φκσο ππνζηήξημε

100
Α. Ν. ΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι Παιαηνιφγνπ κε Θενθξηζίαλ, Αζήλα 1938, 5
101
΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι Παιαηνιφγνπ, φ.π., 6-8
102
Βιέπε γηα αλάιπζε ηεο απφθαζεο ηνπ Απφθαπθνπ Th. M. Fögen , Ein Heißes Eisen,
Rechtshistorisches Journal, Band 2, 1983, 85-96, φπνπ θαη ζπδεηηέηαη ε λνκηθή ηεο θχζε. Βιέπε
επηπιένλ S. Troianos, Das Gottesurteil im Prozessrecht der byzantinischen Kirche, Historia et Ius II
(1989-2004), Αζήλα 2004 (803-827), 811-814, φπνπ επηζεκαίλεηαη φηη ν ξφινο ηνπ Απφθαπθνπ ζηελ
ππφζεζε δελ δηαθέξεη πνιχ απφ εθείλνλ ηνπ δηαηηεηή, 813.
103
Γηα δηεμνδηθή αλάιπζε ηεο ππφζεζεο βιέπε Α. Ν. ΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι
Παιαηνιφγνπ.

54
φηη ην έζηκν απηφ είλαη βαξβαξηθφ θαη εληειψο μέλν πξνο ηελ εθθιεζία. 104 Ο
Μνλνκάρνο φκσο ήηαλ αλέλδνηνο θαη ηειηθά ν Απφθαπθνο ππέθπςε θαη φξηζε λα
δηεμαγάγεη ηελ δηαδηθαζία ηεο ζενδηθίαο ν Αξρηκαλδξίηεο Νηθφδεκνο. Ζ αηηηνινγία
πνπ έδσζε φζνλ αθνξά ηελ ππνρψξεζή ηνπ ήηαλ φηη κεηαμχ δχν θαθψλ ην ζσζηφ
είλαη λα επηιέγεη θαλείο ην κηθξφηεξν, φπνπ σο κηθξφηεξν θαθφ ζεσξείηαη ε
δηεμαγσγή ηεο ζενδηθίαο θαη σο ην απνθεπθηέν κεγαιχηεξν ν νξηζηηθφο ρσξηζκφο ηνπ
αλδξφγπλνπ.

Ζ δεχηεξε ππφζεζε ζα είλαη πην δηαθσηηζηηθή: Ο απηνθξάηνξαο Ησάλλεο

Βαηάηδεο θαηεγφξεζε ην 1252 ηνλ ηνπάξρε ΢εξξψλ θαη Μειελίθνπ (θαη κέιινληα
απηνθξάηνξα), Μηραήι Παιαηνιφγν γηα έζραηε πξνδνζία. Αξρηθά έιαβε ρψξα κηα
ζενθξηζία δηα δηθαζηηθήο κνλνκαρίαο, ε νπνία φκσο δελ έθεξε ηα επηζπκεηά
απνηειέζκαηα105, θαη έπεηηα δηαηάρζεθε ε ζενθξηζία ηεο δηα κχδξνπ (ππξφο)
δνθηκαζίαο. Σφηε ν Μεηξνπνιίηεο Φηιαδέιθεηαο, Φσθάο, αλέιαβε λα πείζεη ηνλ
Παιαηνιφγν λα ππνβιεζεί ζε απηήλ θαη δηεκείθζε κεηαμχ ηνπο έλαο πνιχ
ελδηαθέξσλ δηάινγνο, ζηα θπξηφηεξα ζεκεία ηνπ νπνίνπ κφλν ζα ζηαζνχκε εδψ. Ο
Παιαηνιφγνο, αθνχ ππνγξάκκηζε ην απηνλφεην, φηη δειαδή είλαη αδχλαηνλ έλαο
άλζξσπνο λα κελ θαεί πηάλνληαο έλα ππξαθησκέλν ζίδεξν, πξφηεηλε ζηνλ
Μεηξνπνιίηε λα πηάζεη ν ίδηνο ην ζίδεξν απηφ θαη λα ηνπ ην δψζεη. Ο Φσθάο ηφηε
βξέζεθε ζε ακεραλία θαη ηνπ είπε φηη ην έζηκν απηφ δελ αλήθεη νχηε ζηνλ Ρσκατθφ
πνιηηηζκφ, αιιά νχηε θαη ζηελ παξάδνζε ηεο εθθιεζίαο, φηη δελ δηαηάζζεηαη δειαδή
νχηε απφ ηνπο λφκνπο αιιά νχηε θαη απφ ηνπο εθθιεζηαζηηθνχο θαλφλεο, δπζηπρψο
φκσο είλαη πξνζηαγή ηνπ απηνθξάηνξα.106 Οπφηε θαη ν Παιαηνιφγνο απάληεζε φηη
απηφο δελ είλαη βάξβαξνο, αιιά Ρσκαίνο θαη ρξηζηηαλφο θαη δελ πξφθεηηαη λα δερζεί
λα ππνβιεζεί ζε βαξβαξηθέο δηαδηθαζίεο, αιιά κφλν ζε εθείλεο πνπ πξνβιέπνληαη
απφ ηνλ λφκν θαη ηελ εθθιεζία. Σειηθά, ε πξνδηθαζηηθή απφθαζε ηνπ δηθαζηεξίνπ
αλαβιήζεθε θαη εθδφζεθε νξηζηηθή απαιιαθηηθή απφθαζε ππέξ ηνπ Μηραήι
Παιαηνιφγνπ.

104
«αιι’ ήθνπζελ, σο ν λφκνο νχηνο βαξβαξηθφο θαη ηαηο εθθιεζίαηο παληαλάπαζηλ αγλννχκελνο. Καη
πψο επίζθνπνο νηνζδήηηο έζνο εζληθφλ θαη βάξβαξνλ επηηξέςεηελ;», Fögen , Ein Heißes Eisen, φ.π., 95
105
Σν απνηέιεζκα ηεο κνλνκαρίαο δελ ήηαλ αξθνχλησο αηκαηεξφ γηαηί ν έλαο κνλνκάρνο δελ
ζθνηψζεθε, παξά κφλν ηξαπκαηίζηεθε ειαθξά, βι. ΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι
Παιαηνιφγνπ, φ.π., 13-15
106
«Χ θαιέ Νεαλία κνπ, ηνχην δελ είλαη ηεο εκεηέξαο θαη Ρσκατθήο θαηαζηάζεσο, αιι’ νχηε ηεο
εθθιεζηαζηηθή παξαδφζεσο, νχηε εθ ησλ λφκσλ νχηε εθ πξνηέξσλ ζείσλ θαη ηεξψλ θαλφλσλ έρεη
δηαηαρζή. Βαξβαξηθφο δε ν ηξφπνο θαη αγλφο εηο εκάο», ΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι
Παιαηνιφγνπ, φ.π., 21, Γ. Αθξνπνιίηεο, Υξνληθή ζπγγξαθή, Βφλλε 1837, 104

55
 ΋ζνλ αθνξά ην πξψην εξψηεκα πνπ ζέζακε: Απφ ηηο δχν ππνζέζεηο πνπ
παξαηέζεθαλ πξνθχπηεη φηη ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο δηα ηνπ ππξφο δελ πξνβιεπφηαλ
θαη δελ αλαγλσξηδφηαλ νχηε απφ ην θνζκηθφ νχηε απφ ην εθθιεζηαζηηθφ δίθαην ζην
Βπδάληην. Απφ ηα ιφγηα φκσο ηνπ Απφθαπθνπ θαη ηνπ Παιαηνιφγνπ θαίλεηαη φηη δελ
ήηαλ νχηε θαη κηα πξαθηηθή πνπ επαλαιακβαλφηαλ γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα απφ
ηνπο Βπδαληηλνχο κε ζπλείδεζε δηθαίνπ, αθφκα θη αλ δελ απνηεινχζε κέξνο ηνπ
ζεηηθνχ δηθαίνπ. Απηφ ζπλεπάγεηαη κάιινλ φηη ήηαλ μελφθεξην, θαη κάιηζηα
απνηέιεζκα πξφζθαηεο δπηηθήο επίδξαζεο ζην δίθαην, ζπγθεθξηκέλα ιαηηληθήο
(ζπκίδνπκε φηη νη ππνζέζεηο απηέο εθηπιίζζνληαη θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Λαηηληθήο
θπξηαξρίαο ζην Βπδάληην).107

Πξέπεη φκσο λα επηζεκαλζεί εδψ φηη φζν θαη λα εμαλίζηαληαη νη

πξναλαθεξζέληεο θαηά ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εζίκνπ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ ήηαλ
απηέο νη πξψηεο θνξέο πνπ ε θσηηά ζην Βπδάληην ρξεζηκνπνηήζεθε σο κέζν γηα ηελ
απφδεημε ηεο εχλνηαο ηνπ Θενχ ή ηεο έιιεηςεο απηήο. Παξαδεηγκαηηθά κφλν
αλαθέξνπκε φηη ζηα κέζα ηνπ 6νπ αηψλα ν Παηξηάξρεο Δθξαίκ ηεο Αληηφρεηαο
πξφηεηλε λα κπεη ζηελ θσηηά καδί κε ηνλ ππέξκαρν ηνπ κνλνθπζηηηζκνχ ΢εβήξν γηα
λα απνθαιχςεη ν Θεφο πνηνο απφ ηνπο δχν είλαη θάηνρνο ηεο αιεζνχο πίζηεο. ΋ηαλ ν
΢εβήξνο θνβήζεθε λα κπεη ζηελ θσηηά, ν Δθξαίκ πέηαμε κέζα ζε απηήλ ην παλσθφξη
ηνπ, ην νπνίν θαη έκεηλε αλέγγηρην. Έηζη, κέζσ ηεο επέκβαζεο ηνπ Θενχ απνδείρηεθε
φηη εθείλνο είρε ηελ νξζή πίζηε.108 Βιέπνπκε ινηπφλ φηη δελ ήηαλ θαη ηφζν μέλε ζηελ
λννηξνπία ηνπ Homo Byzantinus ε θηινζνθία πίζσ απφ ηελ ζενδηθία. Αθφκα θη αλ
δελ είρε ελδπζεί αθφκα ηνλ ηχπν κηαο ζπγθεθξηκέλεο δηαδηθαζίαο, ε ηδέα ηεο
παξέκβαζεο ηνπ ζείνπ δηα κέζνπ ηεο θσηηάο ηνπ ήηαλ θάζε άιιν παξά άγλσζηε.

΋ζνλ αθνξά ην δεχηεξν εξψηεκα: ηφζν ν Μεηξνπνιίηεο Απφθαπθνο φζν θαη

ν Παηξηάξρεο Φψηηνο απνξξίπηνπλ ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο ηζρπξηδφκελνη φηη δελ έρεη
θακία ζρέζε κε ηνλ ρξηζηηαληζκφ. Ζ πξαγκαηηθφηεηα φκσο, ε νπνία κεηαθέξεηαη ζε
εκάο απφ ηηο πεγέο, θαίλεηαη λα είλαη αξθεηά δηαθνξεηηθή. Καη’ αξράο, απφ ηελ
επηκνλή ηνπ Μνλνκάρνπ λα πείζεη ηνλ Απφθαπθν λα δηεμαγάγεη ην έζηκν πξνθχπηεη
αβίαζηα φηη ρσξίο ηελ ελεξγή ζπκκεηνρή ηνπ θιήξνπ, απηφ δελ ήηαλ δπλαηφλ λα

107
Γηα ηελ εθηελή ζπδήηεζε πεξί ηεο πξνέιεπζεο ηνπ εζίκνπ ηεο δηα κχδξνπ ζενθξηζίαο, βι. Κ.
Γηαλλαθφπνπινο, Βπδάληην θαη Γχζε, Αζήλα 1966, 224-236
108
Γηα απηήλ θαη γηα άιιεο παξφκνηεο ηζηνξίεο βι. S. Troianos, Das Gottesurteil, φ.π., 803-810

56
δηεμαρζεί.109 Πέξα φκσο απφ απηφ ην ζπκπέξαζκα πνπ βγαίλεη κε έκκεζν ηξφπν,
ππάξρεη κηα νιφθιεξε πεξηγξαθή ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ εζίκνπ, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο
νπνίαο παξαπέκπνπλ άκεζα ζε ρξηζηηαληθή ηειεηνπξγία: ε θσηηά εμπκλνχληαλ κε
ηεξέο ςαικσδίεο, ν ηεξέαο ήηαλ ληπκέλνο κε φια ηνπ ηα άκθηα, έςαιιε ηνλ χκλν ησλ
ηξηψλ παίδσλ θαη επινγνχζε ηνπο παξεπξηζθφκελνπο ελψ ηνπο ξάληηδε θαη κε
αγηαζκφ. Έπεηηα, κεηαιάκβαλε ησλ αρξάλησλ κπζηεξίσλ θαη μφξθηδε ζην φλνκα ηνπ
Παηξφο, ηνπ Τηνχ θαη ηνπ Αγίνπ Πλεχκαηνο, ηεο εθθιεζίαο θαη ησλ Αγίσλ Λεηςάλσλ
λα κελ θνηλσλήζεη ν θαηεγνξνχκελνο θαη λα κελ πιεζηάζεη ζην Άγην Βήκα, αλ είρε
ηειέζεη ην έγθιεκα.110 Μπνξεί ινηπφλ ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο δηα ηνπ ππξφο λα κελ ην
απνδέρηεθε ε επίζεκε εθθιεζία, ζηελ πξάμε φκσο δελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ην
ελζσκάησζε ζηηο πξαθηηθέο ηεο.

Θα πξνβνχκε ζε κηα ηειεπηαία παξαηήξεζε γηα λα θιείζνπκε ην ππνθεθάιαην

γηα ην έζηκν ηεο ζενδηθίαο. Δπηθεληξσζήθακε κελ ζηελ ζενδηθία δηα ηνπ ππξφο γηα λα
βγάινπκε θάπνηα ζπκπεξάζκαηα, αιιά ζεσξνχκε φηη απηά ηζρχνπλ γηα φιεο ηηο
κνξθέο ζενδηθίαο, αθνχ φιεο ηνπο βαζίδνληαη ζηελ ίδηα ηδέα/πίζηε. Βιέπνπκε ινηπφλ
φηη ν Homo Byzantinus, ηνπιάρηζηνλ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Λαηηλνθξαηίαο, αιιά
ίζσο θαη απφ πνιχ λσξίηεξα, δελ εκπηζηεχεηαη ηδηαίηεξα ηηο επίζεκεο αξρέο απφδνζεο
ηεο δηθαηνζχλεο, νχηε ηνπο νπζηαζηηθνχο θαη δηθνλνκηθνχο θαλφλεο ζηηο νπνίεο απηέο
ππαθνχλ. Νηψζεη ηελ αλάγθε ινηπφλ λα απνηαζεί ζε κηα πςειφηεξε αξρή γηα λα
επηιχζεη εθείλε ηηο δηαθνξέο πνπ ζεσξεί φηη ε θνζκηθή αξρή είλαη αλίθαλε λα
δηαρεηξηζηεί. Γεγνλφο είλαη φηη ηφζν ν Μνλνκάρνο φζν θαη ε γπλαίθα ηνπ ζέινπλ λα
πεξάζεη εθείλε ηελ δνθηκαζία ηεο ζενδηθίαο θαη φηη πείζνπλ θαη ηνλ Απφθαπθν.
΢πληειείηαη ινηπφλ ζηελ απφθαζε ηνπ κηα κεηαβίβαζε εμνπζίαο απφ ηελ επίζεκε
αξρή ζηελ αξρή ηεο ζπλαίλεζεο κεηαμχ ησλ ππνθεηκέλσλ111, βαζηθφ πεξηερφκελν ηεο
νπνίαο είλαη ε πίζηε ζηελ ζεία, ππεξθπζηθή παξέκβαζε: δίθαην είλαη εθείλν πνπ ν
Θεφο νξίδεη σο ηέηνην.

109
Fögen , Ein Heißes Eisen, φ.π., 89
110
΢ηάηνο, Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι Παιαηνιφγνπ, φ.π., 16-18, βαζηζκέλνο ζηνλ ηζηνξηνγξάθν
Γεψξγην Παρπκέξε.
111
Βι. Fögen , Ein Heißes Eisen, φ.π., 94, φπνπ κηιάεη γηα ην “Shift from authority to consensus”.

57
 5. Σν έζηκν ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο

΢ην ηειεπηαίν απηφ ππνθεθάιαην ζα δνχκε ελ ζπληνκία ην βπδαληηλφ έζηκν

ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο, ην νπνίν απνηειεί αθφκα κηα έλδεημε ηεο ζχλδεζεο ηνπ
ππεξθπζηθνχ ζηνηρείνπ κε ηελ ηδέα ηνπ Homo Byzantinus γηα ηελ δηθαηνζχλε.
΢ηαπξνδηαβαζία είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ησλ ακθηζβεηνχκελσλ νξίσλ κηαο πεξηνρήο
κε ηελ επίθιεζε ηεο πξνζηαζίαο ηνπ Θενχ. Ζ επίθιεζε απηή εθδειψλεηαη ζπκβνιηθά
κε ηελ χςσζε ηνπ ζηαπξνχ θαη ηελ βάδελ πεξηθχθισζε ηνπ ρψξνπ.112 Σν έζηκν
αλαγλσξίδεηαη γηα πξψηε θνξά λνκνζεηηθά απφ ηελ απηνθξάηεηξα Δηξήλε (797-802)
κε ηελ Νεαξά 27, ε νπνία νξίδεη φηη «Σαο γαξ πεξί ησλ νξνζεζηψλ θηινληθίαο
ζεζπίδνκελνλ ιχεζζαη βαζηαδνκέλσλ ησλ αγίσλ Δπαγγειίσλ ή θαη ηνπ ηηκίνπ
ζηαπξνχ παξά ησλ δηνξηδφλησλ καξηχξσλ, θαζψο θαη έσο ηνπ λπλ εθξάηεζελ ε
ζπλήζεηα».113 Απφ ην θείκελν πξνθχπηεη βέβαηα φηη ζηαπξνδηαβαζίεο ηεινχληαλ γηα
αξθεηφ θαηξφ θαη αδηάθνπα πξηλ απφ ηελ έθδνζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο Νεαξάο, πξάγκα
πνπ επηβεβαηψλεη φηη πξφθεηηαη γηα έζηκν.

Σα ζηνηρεία πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ Νεαξά γηα ηελ ηέιεζε ηνπ εζίκνπ ηεο
ζηαπξνδηαβαζίαο είλαη α) φηη πξφθεηηαη γηα δηαδηθαζία επίιπζεο δηαθνξάο, β) φηη
απηή βαζίδεηαη ζηε ιατθή δηαηηεζία θαη ηελ εκκάξηπξε απφδεημε θαη γ) φηη πξφθεηηαη
γηα έλνξθε θαηάζεζε. Δίλαη βέβαηα πνιχ ζεκαληηθφ ην γεγνλφο φηη κε απηήλ ηελ
ηειεηή επηιχνληαη δηαθνξέο ζρεηηθέο κε ηελ ηδηνθηεζία δηαθνξέο, φηη δειαδή έλα
έζηκν ζπκπιεξψλεη ή ελίνηε ππνθαζηζηά ίζσο ηηο ηππηθέο δηαδηθαζίεο επίιπζεο
ηέηνησλ δηαθνξψλ, νη νπνίεο πξνβιέπνληαη απφ ηελ ζεηηθή λνκνζεζία. Δθείλν φκσο
πνπ ελδηαθέξεη εκάο είλαη ε ζπκβνιηθή δηάζηαζε ηνπ εζίκνπ απηνχ, ε νπνία είλαη
άκεζα ζπλδεδεκέλε κε ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ: ε έλλνηα ηνπ νξίνπ ζπλδέεηαη
κε ηελ έλλνηα ηνπ ηεξνχ θαη ε παξαβίαζε απηνχ κε ηελ έλλνηα ηεο ηεξνζπιίαο,
ρξεζηκνπνηείηαη ν φξθνο ζηνλ Θεφ, ζπκκεηέρεη ε θνηλφηεηα θαη πεξηθέξνληαη ηεξά
ζχκβνια ζηνλ ρψξν πξνο νξηνζέηεζή ηνπ. Δπηπιένλ, εγραξάζζνληαη ηεξά ζχκβνια
πάλσ ζηα φξηα (πέηξηλεο ζηήιεο) θαη, ην θπξηφηεξν, ν ρψξνο πεξηθπθιψλεηαη απφ

112
Ν. Παληαδφπνπινο, Ρσκατθφλ Γίθαηνλ ελ δηαιεθηηθή ζπλαξηήζεη πξνο ην Διιεληθφλ, η. Β’,
Θεζζαινλίθε 1979, 101, Βιέπε γηα αλάιπζε ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο Αξηάδλε Γεξνχθε,
΢ηαπξνδηαβαζία: Ζ καθξαίσλε πνξεία ελφο βπδαληηλνχ εζηκηθνχ ζεζκνχ, Δπεηεξίδα Αξκελφπνπινπ,
η. 24, 2003, 267-270
113
L. Burgmann, Die Novellen der Kaiserin Eirene, Fontes Minores, η. ΢η’, Φξαλθθνχξηε 1981, 1-36

58
αλζξψπνπο πνπ θξαηνχλ ζην ρέξη ηνλ ζηαπξφ, πξαθηηθή πνπ κνηάδεη λα είλαη ζρεδφλ
«καγηθή».114

Έρεη ελδηαθέξνλ λα δνχκε πνηα ήηαλ ε ζέζε ηεο επίζεκεο εθθιεζίαο απέλαληη
ζηελ ζηαπξνδηαβαζία: φηαλ, ην έηνο 1239, ε κνλή ησλ Λέκβσλ είρε κηα δηαθνξά κε
ηελ γεηηνληθή θνηλφηεηα ησλ Ρνθηληαλψλ γηα ηα φξηα ελφο ρσξαθηνχ ζηελ πεξηνρή ηεο
΢κχξλεο, ακέζσο ζέιεζαλ λα ηελ επηιχζνπλ «δηα ηνπ ζηαπξνχ». Ο Μεηξνπνιίηεο
ηεο πεξηνρήο φκσο γξάθεη φηη εθείλνη (νη ηεξείο δειαδή) παξαθάιεζαλ ηνπο κάξηπξεο
λα κελ πξνρσξήζνπλ ζηνλ απαηηνχκελν απφ ην έζηκν φξθν γηαηί, φπσο ηζρπξίζηεθαλ,
νη άλζξσπνη δελ πξέπεη λα επηθαινχληαη ην ζείν γηα δεηήκαηα ηφζν κεδακηλά.115 Ζ
εθθιεζία ινηπφλ κάιινλ δηαθσλνχζε, ηνπιάρηζηνλ απφ έλα ρξνληθφ ζεκείν θαη κεηά,
κε ηελ ρξήζε ηνπ φξθνπ θαηά ηελ ηέιεζε ηεο ζηαπξνδηαβαζίαο, δελ θαίλεηαη φκσο κε
ζαθήλεηα θάπνηα θαζνιηθή έλζηαζή ηνπο γηα ην έζηκν ελ γέλεη. Δπνκέλσο, γηλφηαλ
κάιινλ απνδεθηφ θαη κάιηζηα νη επίζεκνη αληηπξφζσπνη ηεο εθθιεζίαο δελ είλαη
απίζαλν λα είραλ θαη θάπνηα ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ζηελ ηέιεζή ηνπ.

΋πνηα θαη λα ήηαλ πάλησο ε ζέζε ηεο επίζεκεο εθθιεζίαο, έλα είλαη βέβαην:
ζε πνιινχο αλζξψπνπο ζην Βπδάληην δελ αξθνχζε κηα απφθαζε ελφο δηθαζηεξίνπ, ε
νπνία ζα θαζφξηδε ηα φξηα κεηαμχ ηεο κηαο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο άιιεο. Ζ ζρέζε ηνπ
Homo Byzantinus κε ηελ γε ήηαλ πνιχ ζεκαληηθή γηα λα κελ ηνπ ρξεηάδεηαη ε
ζπλδξνκή ηνπ ζείνπ πξνθεηκέλνπ λα ηελ επηθπξψζεη. Φαίλεηαη φηη ζηελ ζπλείδεζή
ηνπ ήηαλ αξθεηά πηζαλφ κηα απφθαζε δηθαζηεξίνπ πεξί ησλ νξίσλ κηαο ηδηνθηεζίαο
λα είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα άδηθε, πξάγκα πνπ δελ καο θάλεη εληχπσζε αλ
ζπκεζνχκε ηελ γεληθφηεξε δπζπηζηία ηνπ απέλαληη ζηνπο αλζξψπηλνπο κεραληζκνχο
απφδνζεο δηθαηνζχλεο. Μηα ράξαμε νξίσλ φκσο, ε νπνία έρεη ζθξαγηζηεί απφ ηελ
πεξηθνξά ηνπ ζηαπξνχ θαη έρεη επινγεζεί απφ ηνλ Θεφ κε απηφ ηνλ ηξφπν, κνηάδεη λα
έρεη πνιχ ιηγφηεξεο πηζαλφηεηεο λα κελ είλαη δίθαηε. Αο ζπκεζνχκε θαη πάιη φηη ν
Θεφο νξά ηα πάληα θαη φ,ηη ζπκβαίλεη αληαπνθξίλεηαη ζην ζρέδην ηεο Θείαο
Πξφλνηαο. Έηζη, βιέπνπκε πψο ην ππεξθπζηθφ ζηνηρείν βξίζθεη ηνλ ηξφπν λα
εηζρσξήζεη ζην πεδφ βαζίιεην ηεο εκπξάγκαηεο (κε ηελ λνκηθή θπξηνιεμία ηνπ φξνπ)
πξαγκαηηθφηεηαο, αληηπξνζσπεχνληαο ηελ ππέξηαηε, αδηακθηζβήηεηε δηθαηνζχλε.

114
Γεξνχθε, ΢ηαπξνδηαβαζία, φ.π., 268
115
F. Miklosich – I. Mueller, Acta et Diplomata Greca medii aevi, sacra et profana, η. IV, Vindobonae
1871, 42, Γεξνχθε, ΢ηαπξνδηαβαζία, φ.π., 268

59
Δπίλογος
Πξνζπάζεζα ζηελ κειέηε απηή λα απαληήζσ ζην εξψηεκα αλ ην ππεξθπζηθφ
ζηνηρείν πνπ θπξηαξρνχζε ζην Βπδάληην είρε ζρέζε κε ηελ ηδέα πνπ είραλ νη
βπδαληηλνί γηα ηελ δηθαηνζχλε. Γηα λα γίλεη απηφ εθηθηφ, επηρείξεζα λα αλαζπλζέζσ
ηα ζηνηρεία πνπ απαξηίδνπλ ηνλ ππεξθπζηθφ θφζκν, ζηνλ νπνίν πηζηεχεη ν βπδαληηλφο
θαη λα θαηαιάβσ ηη ελλννχζε εθείλνο φηαλ κηινχζε γηα ηελ δηθαηνζχλε. Μέζα απφ
ηελ έξεπλα ησλ ρξνλνγξαθεκάησλ, κέζα απφ ηνπο βίνπο ησλ αγίσλ θαη ησλ
απηνθξαηφξσλ, αιιά θαη κέζα απφ ηνπο λφκνπο πνπ αληηκεηψπηδαλ πνηληθά ηελ
καγεία θαη ηα αδηθήκαηα ησλ αλζξψπσλ, έβγαια πνιιά ρξήζηκα ζπκπεξάζκαηα.
Απνθαιππηηθέο ππήξμαλ θαη νη ςπρσθειείο δηεγήζεηο πνπ επί αηψλεο νη βπδαληηλνί
επαλαιάκβαλαλ κεηαμχ ηνπο, φπσο θαη ηα έζηκα ηεο ζενδηθίαο θαη ηεο
ζηαπξνδηαβαζίαο. Γηα λα κπνξέζσ θπζηθά λα θαηαλνήζσ φιεο απηέο ηηο πεγέο θαη
ηνπο παξάμελνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο, έπξεπε λα θηηάμσ
ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ απνηειεί ην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο. Ήηαλ ζεκαληηθφ λα
δηαρσξηζηνχλ νη «πξαγκαηηθφηεηεο» κεηαμχ ηνπο, ηα ππνζπζηήκαηα δειαδή ηνπ
δηθαίνπ θαη ηεο πίζηεο ζην ππεξθπζηθφ, γηα λα κπνξέζσ λα δσ πψο αιιειεπηδξνχλ.
Κξίζηκε ήηαλ επίζεο ε επηζήκαλζε ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ καγείαο θαη ζξεζθείαο.

΢πκπεξαζκαηηθά ινηπφλ, πηζηεχσ φηη ην εξψηεκα πνπ ηέζεθε ζηελ εηζαγσγή

ηεο κειέηεο απηήο έρεη ζεηηθή απάληεζε. Ζ πίζηε ηνπ Homo Byzantinus ζηελ χπαξμε
ηνπ ππεξθπζηθνχ ζηνηρείνπ είλαη αδηακθηζβήηεηε: πέξα απφ ηελ επίζεκε εθθιεζία
θαη ηνπο θαλφλεο ηεο, νη άγηνη εκθαλίδνληαη κέζα ζε νξάκαηα θαη κέλνπλ ζηηο
εθθιεζίεο, νη κάγνη θαινχλ ηνπο δαίκνλεο θη εθείλνη πξνθαινχλ αλαηαξαρή ζηνπο
δξφκνπο ή κπαίλνπλ ζηηο ςπρέο ησλ αλζξψπσλ, ππάξρεη ε χζηαηε θξίζε θαη ε
θφιαζε. Δθείλν φκσο πνπ θαηαπιήζζεη είλαη ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ε πίζηε απηή
θαζνξίδεη ηελ ηδέα πνπ ν βπδαληηλνί είραλ αλαπηχμεη γηα ηελ δηθαηνζχλε, ν βαζκφο
δειαδή ζηνλ νπνίν εηζρσξεί ην θαληαζηαθφ ηνπο (ππνβαζηαδφκελν απφ ηελ εθθιεζία
θπζηθά) κέζα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Έρνπκε πεη φηη ην Βπδάληην δηαθξίλεηαη απφ
ηξία βαζηθά γλσξίζκαηα: ηελ ξσκατθή πνιηηηθή ζεσξία, ηνλ ειιεληθφ πνιηηηζκφ θαη
ηελ ρξηζηηαληθή πίζηε. Ννκίδσ πσο θάζε έλα απφ απηά ηα γλσξίζκαηα είλαη
ηπιηγκέλν κέζα ζηελ αριή ηνπ ππεξθπζηθνχ ζηνηρείνπ θαη ζεσξψ πσο επθηαίν είλαη
απηφ λα κελ παξαβιέπεηαη ζηηο κειέηεο πνπ ην αθνξνχλ.

60
 Σν ππεξθπζηθφ ζηνηρείν ζπλπθαίλεηαη κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο κέζσ ηεο
δηφδνπ ηεο πίζηεο ζηελ Θεία Πξφλνηα θαη ηεο ηδέαο ηεο επηαμίαο, γηα ηελ νπνία
κηιήζακε. Ο Homo Byzantinus έρεη ηελ βαζηά αλάγθε λα ακπλζεί απέλαληη ζηελ
αλαζθάιεηα θαη ηελ αζηάζεηα ηνπ θνηλσληθνχ ηνπ πεξηβάιινληνο θαιιηεξγψληαο ηελ
πίζηε ζηελ αλψηεξε θαη αιάλζαζηε δηθαηνζχλε. ΋,ηη θαη λα ζπκβαίλεη γχξσ ηνπ, φζν
παξάινγν θαη λα είλαη, απνθηά δηαθνξεηηθή ππφζηαζε εληαζζφκελν ζε έλα ζείν θαη
αιάλζαζην ζρέδην. Γηθαηνζχλε ππάξρεη, απιά ν ίδηνο θάπνηεο θνξέο δελ κπνξεί λα
ηελ θαηαλνήζεη γηαηί νη βνπιέο ηνπ Θενχ είλαη άγλσζηεο θαη νη δαίκνλεο πνλεξνί.
Τπάξρνπλ φκσο θαη νη άγγεινη, ππάξρνπλ θαη νη άγηνη, ηα απνθνχκπηα ηνπ βπδαληηλνχ
αλζξψπνπ πνπ έξρνληαη γηα λα απνθαηαζηήζνπλ ηα αλζξψπηλα θαθψο πεπξαγκέλα.
Δθείλν πνπ αλαθχπηεη ζην ηέινο είλαη κηα εμαηξεηηθά ζνιή ηδέα γηα ηελ επζχλε πνπ
έρνπλ νη άλζξσπνη γηα ηηο πξάμεηο ηνπο ή αθφκα θαη γηα ηηο ζθέςεηο ηνπο. Δθείλν πνπ
δεκηνπξγεί ζπλήζσο ζχγρπζε ζηηο ζπλεηδήζεηο είλαη ην ηπραίν. Παξφια απηά, θαη ε
επηκνλή ζηνλ απνθιεηζκφ ηνπ, δελ έρεη πνιχ δηαθνξεηηθέο ζπλέπεηεο: αλ ε
δηθαηνζχλε ηαπηίδεηαη κε ηελ ζεία βνχιεζε θαη αλ απηή είλαη άγλσζηε, πνηα είλαη ελ
ηέιεη ηα ζηνηρεία πνπ ηελ θαζνξίδνπλ θαη πψο ειέγρεηαη ε ηήξεζε ηεο αξρήο ηεο;

Ο Homo Byzantinus επηθαιείηαη ηνλ Θεφ γηα λα επηιχζεη πνηληθέο δηαθνξέο κε

ηελ ζενδηθία, ρξεηάδεηαη ηελ ζηαπξνδηαβαζία γηα ρσξίζεη ηα φξηα κηαο πεξηνρήο, έρεη
ηελ αλάγθε ησλ αγίσλ γηα λα ηνλ ζψζνπλ απφ ηνπο δαίκνλεο θαη ηξέκεη ηελ εκέξα
ηεο θξίζεο. Οη αμίεο ηνπ θαζνξίδνληαη απφ ηελ πίζηε ηνπ θαη ε δηθαηνζχλε δελ
ππάξρεη δίρσο Θεφ. Οηηδήπνηε πνπ έλαο θνηλφο λνπο ζα πξνζιάκβαλε σο αδηθία, είηε
δελ είλαη ηέηνηα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, είηε ζα απνθαηαζηαζεί ζην βαζίιεην ησλ
νπξαλψλ, φπνπ ε επηαμία ζα είλαη πιένλ αδηαζάιεπηε. Δίκαη πεπεηζκέλε φηη ην ζέκα
ηεο ζπλχθαλζεο ηεο ηδέαο ηεο δηθαηνζχλεο κε ην ζηνηρείν ηνπ ππεξθπζηθνχ ζην
Βπδάληην ρξήδεη πεξαηηέξσ έξεπλαο, θαζψο ζίγνπξα ππάξρνπλ πνιιέο αθφκε πεγέο
πνπ έρνπλ κείλεη αλεθκεηάιιεπηεο αλαθνξηθά κε ηελ ζπγθεθξηκέλε θαηεχζπλζε
ζθέςεο, φπσο θαη πνιιέο θνηλσληνινγηθέο ζεσξίεο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα
εθαξκνζηνχλ. Μηα αθφκα παξάκεηξνο πνπ δελ κπφξεζα λα εληάμσ ζηελ
πξνβιεκαηηθή ηεο κειέηεο απηήο είλαη ε ζρέζε ηεο αζηξνινγίαο, σο ηδηαίηεξεο
έθθαλζεο ηνπ ππεξθπζηθνχ ζηνηρείνπ, κε ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο θαη θπξίσο κε ηελ
ηδέα ηνπ πξνθαζνξηζκνχ ηνπ πεπξσκέλνπ ησλ αλζξψπσλ. Ζ αζηξνινγία σο ζχζηεκα
αληαγσληζηηθφ απέλαληη ζην ζχζηεκα ηεο πίζηεο ζηνλ Θεφ παξνπζηάδεη κεγάιν
ελδηαθέξνλ θαη κπνξεί λα γίλεη αληηθείκελν πεξαηηέξσ κειέηεο.

61
 ΠΖΓΔ΢

1. Anrich Gustav Ed., Hagios Nicholaos I, Leipzig 1913

2. Bjorck G., Der Fluch des Christen Sabinus. Papyrus Uppsaliensis 8, Uppsala
1938
3. Boor de C., Georgius Monachus Chronicon, II, Leipzig 1904
4. Burgmann Ludwig, Die Novellen der Kaiserin Eirene, Fontes Minores, η. ΢η’,
Φξαλθθνχξηε 1981
5. J.-B. Pitra, Juris ecclesiastici graecorum selecta paralipomena (Corpus
Fontium Historiae Byzantinae, 1976 επ.), Παξίζη – Ρψκε, 1891
6. Miklosich Frank – Mueller Joseph, Acta et Diplomata Greca medii aevi, sacra
et profana, η. IV, Vindobonae 1871
7. Psellos M., Chronographie, Paris 1967
8. Skylitzes John, (ed. I. Thurn) Berlin-New York 1973
9. The life of St. Irene of Chrysobalanton, ed. By J. O. Rosenqvist, Uppsala 1986
10. Theodoret de Cyr, “Histoire des moines de Syrie”, ed. P. Canivet and A.
Leroy-Molinghen I, Paris 1977
11. Theophanes Continuatus, Bonn ed. 1838
12. Αθξνπνιίηεο Γεψξγηνο, Υξνληθή ζπγγξαθή, Βφλλε 1837
13. Βίνο Αγίνπ Βαζηιείνπ ηνπ Νένπ, εθδ. S. G. Vilinskij, Zapiski Imp.
Novorossijskogo Universiteta 7, Οδεζζφο 1911
14. Γηάθνλνο Παληνιέσλ, Θαχκαηα αξραγγέινπ Μηραήι, F. Halkin, Inedits
byzantins d’ Ochrida, Candie et Moscou, Βξπμέιιεο 1963
15. Εέπσλ, Jus Graecoromanum, ηφµνο 1, Αζήλα 1931
16. Πεδάιηνλ ηεο λνεηήο λεφο, ηεο Μίαο Αγίαο, Καζνιηθήο θαη Απνζηνιηθήs ησλ
νξζνδφμσλ εθθιεζίαο, ππφ Αγαπίνπ Ηεξνκνλάρνπ θαη Νηθνδήκνπ Μνλάρνπ,
Αζήλα 1976

62
 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

1. Delehaye N. B., Les legends grecques des saints militaires, Βξπμέιιεο 1909
2. Fögen Marie Therese, Gesetz und Gesetzgebung in Byzanz, Versuch einer
Funktionsanalyse, Ius Commune, Zeitschrift fuer Europaeische
Rechtsgeschichte, η. 14, Frankfurt 1987
3. Fögen Therese M., Ein Heißes Eisen, Rechtshistorisches Journal, Band 2,
1983
4. Greenfield Richard P. H., Traditions of belief in late byzantine demonology,
Amsterdam 1988
5. Kahzdan Alexander and Constable Giles, People and Power in Byzantium: an
Introduction to Modern Byzantine Studies, Washington 1982
6. Laiou E. Angeliki and Dieter Simon, Law and Society in Byzantium Ninth –
Twelfth Centuries, Cambridge 1994, Laiou E., “Law, Justice and the
Byzantine Historians: Ninth to Twelfth Centuries, p. 151-185
7. Laiou E. Angeliki and S. Dieter, Law and Society in Byzantium Ninth –
Twelfth Centuries, Cambridge 1994, Maguire Henry, “From the Evil Eye to
the Eye of Justice: The saints, Art, and Justice in Byzantium”, p. 217-239
8. Latysev Ed. B., Memoires de l’ Academie imperiale des Sciences de St-
Petersbourg, 8e ser., 12.2, 1914
9. Mango Cyril, Diabolus Byzantinus, Dumbarton Oak Papers (46) 1992
10. Mango Cyril, Βπδάληην, Ζ απηνθξαηνξία ηεο Νέαο Ρψκεο, Αζήλα 1988
11. Merton Robert K., On social structure and science, Chicago and London 1996
12. Merton Robert K., Sociological Ambivalence and other essays, New York
1976
13. Ostrogorsky Georg, History of the Byzantine State, Oxford 1963
14. Schutz Alfred, Collected Papers I: The Problem of Social Reality, The Hague
1973, “On Multiple Realities”, p. 207-259
15. Talcott Parsons, The Social System, London 1991
16. Tambiah Stanley Jeyraja, Μαγεία, επηζηήκε, ζξεζθεία θαη ην θάζκα ηεο
νξζνινγηθφηεηαο, Αζήλα 2014
17. Troianos S., Das Gottesurteil im Prozessrecht der byzantinischen Kirche,
Historia et Ius II (1989-2004), Αζήλα 2004
18. Troianos Spyros, Kirche und Staat: Die Beruehrungspunkte der beiden
Rechtsordnungen in Byzanz, Historia et Ius I (1969-88), Αζήλα 2004
19. Weber Max, Οηθνλνκία θαη Κνηλσλία, Γ’ Σφκνο: Κνηλσληνινγία ηεο
Θξεζθείαο, Αζήλα 2007
20. Wortley John, Death, Judgment, Heaven and Hell in Byzantine Beneficial
Tales, Dumbarton Oaks Papers (55), 2001
21. Αγνπξίδεο ΢άββαο Υξ., Απνζηφινπ Παχινπ Πξψηε πξνο Κνξηλζίνπο
επηζηνιή, [Δξκελεία Καηλήο Γηαζήθεο 7], Θεζζαινλίθε 1982
22. Βαβνχζθνο Κσλζηαληίλνο, Δγρεηξίδηνλ Δθθιεζηαζηηθνχ Γηθαίνπ,
Θεζζαινλίθε 1989

63
23. Βαθαινχδε Αλαζηαζία, «Βπδάληην: ην λέν Imperium Romanum», πεξηνδηθφ
Φηιφινγνο, ηεχρνο 160, 2015
24. Βψθνο Γεξάζηκνο, Δπηθπιιίδεο: Πνιηηηθή θαη Φηινζνθία, Αζήλα 2011,
«΋ηαλ ε ηζρχο δηψθεη ηε δηθαηνζχλε», ζ. 54-57
25. Γεξνχθε Αξηάδλε, ΢ηαπξνδηαβαζία: Ζ καθξαίσλε πνξεία ελφο βπδαληηλνχ
εζηκηθνχ ζεζκνχ, Δπεηεξίδα Αξκελφπνπινπ, η. 24, 2003
26. Γηαλλαθφπνπινο Κσλζηαληίλνο, Βπδάληην θαη Γχζε, Αζήλα 1966
27. Γιχθαηδε-Αξβειέξ Διέλε, Γηαηί ην Βπδάληην, Αζήλα 2009
28. Δπίθνπξνο, Αλαγλσζηηθφ ηεο Δπηθνχξεηαο θηινζνθίαο θαη ηέρλεο ηνπ δελ –
ζεκαηηθή ηαμηλφκεζε ησλ αξραίσλ πεγψλ, Θεζζαινλίθε 2011
29. Ηληδεζίινγινπ Νηθφιανο, Κνηλσληνινγία ηνπ Γηθαίνπ: Δηζαγσγή ζε κηα
ξεαιηζηηθή λνκηθή επηζηήκε, Γηεπηζηεκνληθή Πξνζέγγηζε ηνπ Ννκηθνχ
Φαηλνκέλνπ, Αζήλα 2012
30. Κίξθεγθσξ ΢άηξελ, Φφβνο θαη Σξφκνο, Αζήλα 1980
31. Μαλσιεδάθεο Ησάλλεο, Πνηληθφ δίθαην, Δπηηνκή Γεληθνχ Μέξνπο,
Θεζζαινλίθε 1989
32. Παλαγησηάθνο Παλαγηψηεο, ΢χζηεκα ηνπ Δθθιεζηαζηηθνχ Γηθαίνπ θαηά ηελ
ελ Διιάδη ηζρχ απηνχ, η. 3, Σν Πνηληθφλ Γίθαηνλ ηεο εθθιεζίαο, Αζήλα 1962
33. Παληαδφπνπινο Νηθφιανο, Ρσκατθφλ Γίθαηνλ ελ δηαιεθηηθή ζπλαξηήζεη πξνο
ην Διιεληθφλ, η. Β’, Θεζζαινλίθε 1979
34. Παπππαινπθάο Δπηαμίαο Η., Σνπ Καλνληθνχ Γηθαίνπ ηεο Οξζνδφμνπ
Αλαηνιηθήο εθθιεζίαο. Σα πεξί ηεξαηηθήο εμνπζίαο, η. 1, Αζήλα 1872
35. Πνχιεο Γεψξγηνο Α., Ζ επίγεηα θφιαζε: ην θπξσηηθφ ζχζηεκα ηεο εθθιεζίαο,
΢. Σξστάλνο, Έγθιεκα θαη ηηκσξία ζην Βπδάληην, Αζήλα 1997
36. Ράιιεο Κσλζηαληίλνο, Πεξί αζπιίαο θαηά ην δίθαηνλ ηεο Οξζνδφμνπ
Αλαηνιηθήο εθθιεζίαο, Αζήλα, 1911
37. ΢ηάηνο Αιέμαλδξνο Ν., Μηα Πνηληθή Γίθε θαηά Μηραήι Παιαηνιφγνπ κε
Θενθξηζίαλ, Αζήλα 1938
38. ΢ηακάηεο Κψζηαο, Σάθεο Αλδξέαο, Δηζαγσγή ζηελ Δπηζηήκε ηνπ Γηθαίνπ,
Θεζζαινλίθε 2014
39. Σξστάλνο ΢πχξνο Ν., Ζ καγεία ζηα βπδαληηλά λνκηθά θείκελα, Ζ θαζεκεξηλή
δσή ζην Βπδάληην, Κέληξν Βπδαληηλψλ Δξεπλψλ, Αζήλα 1989
40. Σζανχζε Αζπαζία, ΢χγρξνλεο Θεσξίεο γηα ηελ νξζνινγηθφηεηα, Σηκεηηθφο
Σφκνο Πελειφπεο Αγαιινπνχινπ, Αζήλα 2011
41. Υξηζηνθηιφπνπινο Α. Π., Ζ δηθαηνδνζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ
επί ηδησηηθψλ δηαθνξψλ θαηά ηελ βπδαληηλήλ πεξίνδνλ, Δπεηεξίο Δηαηξίαο
Βπδαληηλψλ ΢πνπδψλ, η. 18, Αζήλα 1948

64