1-дарс:

Биз ўқиётган китобнинг номи,

“Тайсирул-вусул шарҳ саласатил-усул”.
Тайсирул-вусул шарҳ саласатил-усул
китобининг муаллифи Доктор Абдулмуҳсин
ибн Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ибн Қосим.
Масжидун набавий имом ва хатиби. Мадинаи
Мунаввара шаҳри умумий маҳкамаси қозиси.

Бисмиллаҳнинг шарҳи
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим
Муаллиф раҳимаҳуллоҳ китобини Аллоҳдан
мадад сўраб ва Аллоҳнинг исми билан табаррукланиб
(улуғланиб), бу борада Аллоҳнинг китобига эргашиб
ва Пайғамбар соллаллоҳи алайҳи ва салламнинг
мактуб ва ёзишмаларидан ўрнак олиб: “Китобимни
Аллоҳнинг исми билан бошлайман” деб бошлаганлар.
Мусанниф бу китобни ёзишдан олдин Аллоҳ
Таолонинг китобига ва Пайғамбаримиз соллаллоҳи
алайҳи ва салламнинг Рум, Форс ва бошқа жойларга
ёзган хатларига қараган эканлар. Росулуллоҳ
соллаллоҳу алайҳи васаллам ўша хатларни нима
билан бошлаган эканлар? Аҳли сунна ҳар доим нима
билан юради, аҳли суннанинг қуроли нима десак,
Қуръон ва ҳадис. Аҳли сунна фақат Қуръондан ва
саҳиҳ ҳадислардан далил олади.
Энди мусанниф ҳам аҳли сунна ўлароқ,
китобларини Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим билан
бошлабдилар. Демак муаллиф қаердан
олганликларини айтаяптилар, мен Аллоҳдан мадад
сўрадим, шу китобимни ёзишимга Ўзинг ёрдам
бергин, мадад бергин дедим. Агар Аллоҳ таоло
мадад бермаса, ёрдам бермаса инсон ҳеч қанақа иш
қилолмайди, ҳатто қўлини ҳам кўтара олмайди.
Шунинг учун муаллиф китобни бошида “Аллоҳдан
мадад сўраб, бошладим деяптила. Аллоҳни исмини
улуғладим, Аллоҳнинг китобига эргашдим, яъни,
Қуръонга эргашдим деяптила”. Аллоҳнинг китоби
қайси эди, Қуръон эди. Мана шу Қуръонга
қарасалар, оятни бошида Аллоҳ таоло
“Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим” деб сураларни
бошланган экан. Кейин муаллиф суннатга,
Пайғамбар соллаллоҳи алайҳи ва салламнинг
мактуб ва ёзишмаларига қарадилар,
пайғамбаримиз солаллоҳу алайҳи васаллам хат ва
мактубларини Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим
билан бошланган эканлар. Пайғамбаримиз
соллаллоҳи алайҳи ва салламдан ҳадис бор:
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Қайси
иш Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳимсиз
бошланадиган бўлса, уни охири кесик ”,
деганлар. Мана шунинг учун мусанниф ҳам бу
китобларини Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим билан
бошладилар.
Билайликки, Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим ҳам
бир оят экан. Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳимнинг
ичида Аллоҳ субҳанаҳу таолонинг учта исми бор
бўлиб, улар “Аллоҳ”, “Ар-Роҳман”, “Ар Роҳим”
исмларидир. Аллоҳ таолонинг шу учта исми
китобда битта-биттадан очиқланяпти.
“Аллоҳ” сўзи яратувчи жалла жалолуҳнинг
атоқли исмларидан бўлиб, барча исмлар унга тобе
бўлади. Тобе нима дегани: Аллоҳ таолонинг Аллоҳ
исми энг буюк, энг атоқлик исми бўлиб, қолган
барча исмлари унга эргашади. Аллоҳ таолонинг
қолган ҳамма исмлари, шу исмга қайтади.
“Ар-Роҳман” Аллоҳга хос бўлган исмлардан
бўлиб, Аллоҳдан бошқага ишлатилмайди. Яъни,
фақат, Аллоҳга ишлатилади, бандага
ишлатилмайди.
“Раҳмон” - кенг раҳмат билан сифатланувчи
маъносидадир. “Роҳман” исмидан нима чиқади
дейилса “меҳрибонлик” маъноси чиқади. Дунёга
қарайлик, Аллоҳнинг меҳрибонлиги, раҳматидан
эмасми, мўминга ҳам, кофирга ҳам, фожирга ҳам,
фосиққа ҳам, мунофиққа ҳам Аллоҳ таоло ризқ
бериб қўйибди. Бу дунёда мўмин ҳам, кофир ҳам,
фожир ҳам, фосиқ ҳам, мунофиқ ҳам ейияпти,
ичияпти, шу ҳаводан нафас оляпти, “бўлди, сен
кофир бўлдинг, сен мени тан олмадинг, ёки сен
мунофиқ бўлдинг, яъни мусулмонларни ичига
кирсанг мусулмонсан, дин душманларини олдига
кирсанг улардексан, бўлди, сенга ҳаво йўқ, сенга
овқат йўқ, сенга сув йўқ”, деяптими? - йўқ, Аллоҳ
“Роҳман” исми билан кенг раҳмат эгаси, ҳаммага,
нафақат инсонларга, ҳайвонлар оламига,
ўсимликлар оламига, хуллас, ҳаммасига меҳрибон
экан. Ҳайвон туққандан кейин, уни ташлаб қўйдими,
йўқ, онага меҳр бериб қўйди, туққан боласини ўзи
ялаб-ялаб қараб олади. Бу қанақа ҳидоят, ким берди
буни? Бу Аллоҳ таолонинг раҳматидан. Демак,
Аллоҳ таолонинг “Ар-Роҳман” исми – “жуда ҳам
кенг раҳмат соҳиби” дегани экан.
“Ар-Роҳийм” ҳам Аллоҳнинг исмларидан бир
исмдир. Уни Аллоҳга ҳам, бошқага ҳам истеъмол
қилиш мумкин. Истеъмол - ишлатиш дегани.
Қандай қилиб бошақаларга ишлатади, деса, бу
вафот этган кишини айтамизку, “Аллоҳ раҳим
қилсин, жойи жаннатда бўлсин”, дейилади. Мана
шу майитларга айтилади, ёки бандаларга
ишлатишда Абдураҳим исми бор. Шу
важҳ(сабаб)дан айтиляпти, лекин қиёмат куни
нима бўлади дейилса, ана энди Роҳман билан
Роҳийм ажралади. Роҳийм қиёмат кунида фақат
мўминларга ишлатилади, кофирларга
ишлатилмайди. Бу дунёда кофирларга раҳмати
билан Раҳмон исми билан, меҳрибонлиги билан
беряпти, энди қиёматдачи, йўқ, энди бу қиёмат
кунида кофирларга ишламайди, бу қиёмат кунида
фақат мўминларга ишлайди. Ар-Роҳимнинг
маъноси: “давомли раҳмат эгаси”, дегани.
Демак, инсон охиратга борганда Аллоҳнинг
раҳмати давомли бўладими? Жаннатдан
чиқиладими? Йўқ инсон Жаннатга киргандан
кейин жаннатда абадий қолади. Жаннатда на ўлим
бор, на чиқишлик бор, на зерикиш бор. Мана
шунинг учун ҳам Аллоҳнинг раҳмати охиратда
мўминларга бўлгандан кейин, у давомлий бўлади.
Демак, Раҳмон - кенг раҳмат соҳиби, Роҳийм -
узлуксиз раҳмат эгаси, дегани. Узлуксиз дегани,
узилиб қоларканми, у? Йўқ, узилмас экан, у,
узлуксиз дегани умуман узулмайдиган раҳмат
эгаси, дегани.
Ибн Қаййим раҳимаҳуллоҳ айтади: “Раҳмон
Аллоҳ субҳанаҳу таолода бор бўлган сифатга,
Раҳим эса унинг марҳумга (яъни раҳм қилинувчига)
тааллуқига далолат қилади”.
Раҳмон - Аллоҳ таолода бўлган сифат:
меҳрибонлик, ҳаммага меҳрибон, кофир ҳам касал
бўлса, тузалмаяптими? Ёки кофирнинг ҳам бошига
мусибат тушса, ўша мусибатини Аллоҳ таоло
енгиллаштирмаяптими? Мана, улар ҳам
қийналишяпти, кейин тузалишяпти, лекин улар
ажрсиз чиқишади. Мўъминга қаралса, мўъмин ҳам,
мусибатланади, касал бўлади, у яна тузалади, лекин
мўмин нима билан чиқади, мўъмин ажр билан
чиқади. Мана бу ерда шунинг учун Роҳим исми нима
экан дейилса, Роҳийм исми, узлуксиз раҳмат эгаси,
дегани экан.

Билингки - Аллоҳ сизни Ўз раҳматига олсин

бизга тўртта масалани ўрганиш лозим бўлади.

Мусанниф бу ерда билгин (илм олгин) деяпти.

Ҳозир мен сизларга айтаманки, қизлар, менга
қаранглар десам, ҳамма қизлар менга қарашади,
шундай қилиб, ҳаммани ўзимга қаратиб оламан.
Эй, муҳим гап бор десам: “Эее... қанақа муҳим гап
бўлиши мумкин?” деб ҳамма эътибор билан
қарайди. Мусанниф ҳам бизга “Билгин, - деди. Биз
нимани билишимиз керак экан, деб эътиборимизни
ўзларига қаратиб олдилар. “Билгин”, дедиларда
кетидан: “Аллоҳ сизни Ўз раҳматига олсин - бизга
тўртта нарсани ўрганиш лозим бўлди”, деди.
Энди қарайлик, бу китоб ўзи “Уч асос” эди.
Мусанниф тўртта нарсани билишинг керак, деяпти.
Олдин учта нарса дедиларда, энди тўртта нарсани
ҳам билишинг керак деяпти. Мана учта нарсани
тўртта қоида билан билар эканмиз. Бу тўрт масала
нима экан, деса, Илм, яъни бизга нима вожиб
қилинаркан? - Илм. Демак, Аллоҳ таолони илмсиз
таниса бўларканми? - йўқ. Шу пайтгача Аллоҳ бор
деб юрдик, фақат Аллоҳ осмонда дедик, Аллоҳ бор
дедик, лекин Аллоҳ ҳақида бир илмга эга бўлиб,
бир китобни охиригача битириб, уни ўрганиб, уни
эгаллаб, ўшани тақозосида ҳаёт кечирдикми?
Кимдирлар кечирган, лекин кимдирлар йўқ. Мана
шунинг учун ҳам билмаслик айб эмас, ўрганмаслик
айб.
Инсон тани соғми, юряптими, туряптими, овқат
еяптими, демак қалбга ҳам маърифат керак. Қалбни
ҳам тўйғизиб қўйиш керак. Энг асосийси, руҳи
жаннатга кирганда роҳат топсин. Жаннатга кириш
учун бу дунёда озгина машаққат қиламиз, илм
оламиз. Демак, Аллоҳ таолони танишлик учун
нима керак экан? - Илм керак экан. Мана, кўрдик,
илмсиз юришликни: ким нима деса, эргашиб
кетилаверди. Масалан бунча ракатни ўқиса савоб
бўларкан деса, бўлди шунақа қиламиз дедик, нега?
- чунки жаннатга киргимиз келяптида. Шу
айтганларни қилсак, жаннатга кирамиз деб
ўйлаяпмиз. Йўқ, биз нима билан жаннатга
кираоламиз? - биз илм билан жаннатга кираоламиз.
Пайғамбаримиз соллаллоҳи алайҳи ва саллам ҳам
илм олдилар, бу кейинги мавзуларда келади.
Демак, Аллоҳ таолони танишлигимиз учун илм
керак экан. Пайғамбаримиз соллаллоҳи алайҳи ва
салламни танишимиз учун ҳам илм керак. Ислом
динини билишимиз учун ҳам илм керак. Демак,
тўртта нарсани биринчиси илм экан. Иккинчиси
нима деса, илм олгандан кейин амал қил дейилади.
Демак, биз илм олганимиздан кейин, амал
қилишимиз керак экан. Учинчиси даъват экан.
Даъват ишлари фақат қайсидир отинга, ёки
қайсидир домлага тегишли, қолганларга тегишли
эмас дейишлик - хато. Билайликки ҳамма инсон, ер
юзидаги мусулмонман деган инсонларга даъват
қилиш вожиб. Чунки, Пайғамбаримиз соллаллоҳи
алайҳи ва салламдан шу иш қолди. Биз уларнинг
умматларимизми демак, бу ишни давом
эттиришимиз керак. Бизлар ҳаммамиз
даъватчимиз, даъват қилмадим деган одам ҳам
оилада фарзандларига, қўни-қўшнисига
насиҳатгўй. Мана шунинг учун ҳам нима
қилишимиз керак дейдиган бўлсак, илм олиб, амал
қилиб, даъват қилишимиз керак экан.
Энди даъват қилдингиз, даъват қилганингизда
ҳамма ҳақни гапирганлар ҳам олқишланиб, жаа
олқишланмаса ҳам: раҳмат, сизга, бизни ҳаққа
бошлаб қўйдингиз дейилганми, шу пайтгача? Ёки
деб келиняптими? Йўқ, аксинча ҳақни гапирган
одам ҳар доим маломатда, ҳар доим гапни тагида
қолади. Ана унга кейин, маломат тошлари отилади.
Бу Аллоҳ таолонинг суннатидан. Пайғамбарлар
роҳатда келиб, роҳатда кетишдими? Йўқ, бу динни
бизга етқизгунча қанча қанча машаққатлар
чекишди. Демак, бу пайғамбарларнинг йўли
эканми, бу йўлга чиққан одам ақлан кириши
керакки, бу - пайғамбарларнинг йўли, осон, енгил
санайдиган йўл эмас. Энди бу йўлда синовлар
бўлади, уларга эргашган олимларни ҳам бир
кўрайлик, тафаккур тадаббур қилайлик, қайсики
олим шу йўлда қийналган экан, билайликки демак,
у ҳақиқий пайғамбарларнинг йўлида юрган олим
экан. Синалди, синалмасдан иложи йўқ. Демак, ҳар
қанақа одам ҳам синалади. Энди ҳамманинг синови
бир хил бўладими? - йўқ, ҳар хил бўлади: кимдир
боласидан, кимдир эридан, кимдир ундан, мундан..
Хуллас, илм йўлида энди илм олиб тузаламан,
десангиз, бир болангиз касал бўлиб қолади, илм
ололмайсиз, уйингизга меҳмон келиб қолади…
Хуллас, билингки, илмни йўлида келадиган
тўғаноқлар, синовлар жуда кўп экан. Энди биз
нима қиламиз? Бўпти, менга эмас экан, илм деб
ташлаб кетамизми? Пайғамбарлар ташлаб
кетишдими? Ёки олимлар ташлаб кетишдими?
Улар нима қилишди? - улар сабр билан давом
эттиришди, юришди. Бизлар ҳам сабр билан
юришимиз керак. Шунинг учун аввал - илм, деди,
кейингиси - амал, кейингиси - даъват, кейин нима
қиласан, деганда: шу йўлда қанақадир синовлар
келиб қолса, сабр қиласан, дейилди. Мусанниф шу
тўрт нарсани билишлигинг вожиб, дедилар.

Ўрганиш лозим бўлган тўрт масала:

(Илм, Амал, Даъвт, Сабар)
Мусанниф “Билингки”, деганда, илмни назарда
тутди. Билишдан мақсад, илмдир. Билгинки ва дин
ишларида жоҳил бўлиб қолмагинки, жоҳил нима
дегани? - билмайдиган одамни жоҳил дейилади.
Жаҳл-билмаслик. Илм – алийм- билишлик.
Олдин билмаган одам, энди билиб қолса, энди у
билувчи бўлиб қолди. Жоҳил деганни - кофир деб
ўйламайлик, жоҳил бу - билмайдиган одам, унда
илм йўқ. Энди илм олгандан кейин у билувчи
бўлди. Демак, билгин, мусулмонман деб
юравермагин, дин ишларида жоҳил бўлиб
қолмагин, деяптилар. Мен сизга дин асослари
борасида ғоят аҳамият беришингиз ва эътибор
билан қулоқ солишингиз лозим бўлган муҳим
масалаларни зикр қиламан, дедилар. Бу билан
бизни эътиборимизни қаратдилар-да, кетидан
бизни дуо қиляптилар: “Аллоҳ сизни Ўз
раҳматига олсин”. Яъни, мусанниф сизга
Аллоҳдан матлубингиз (талабингиз) у билан ҳосил
бўладиган ва ёмон кўрган ишингиздан у билан
қутуладиган раҳматини туширишини сўрайман,
дедилар. Бу ўзи кичкина гап, лекин унда олам-олам
маънолар бор... Улар қанақа раҳмат сўраяптилар,
бизга? Матлубингиз (талабингиз) у билан ҳосил
бўладиган: бизлар Аллоҳдан нима талаб қиламиз?
Биз Ундан раҳматини сўраймиз, агар Аллоҳ бизни
илмимизга раҳмат берадиган бўлса, у илм бизга
шунақа ҳам фойда келтиради, агар Аллоҳ илмдан
раҳматини олиб қўядиган бўлса, олган илми
охиратда инсонга азоб, хасрат бўлади. Нимага
охиратда хасрат бўлади деса, илмига амал
қилмагани учун. Кимгадир фарзанд берилади: агар
фарзанддан раҳмат суғуриб олиб қўйиладиган
бўлса, у фарзанд ота-онани азоблаш учун дунёга
келгандек бўлади. Демак, биз раҳматга муҳтож
эканмиз. Ҳамма нарсадан… агар раҳмат олиб
қўйилган бўлса, ўша нарса азоб бўлади. Раҳматни
рўпарасида нима туради деса, лаънат туради.
Демак, биз Аллоҳнинг раҳматига муҳтож эканмиз.
Нимага бизга мусанниф Аллоҳнинг раҳматини
сўраяпти? У билан сени сўрайдиган нарсанг ҳосил
бўлсин, деяптилар. Бизлар нимани талаб қиламиз?-
нимани талаб қилсак, ўшанга Аллоҳ раҳматини
туширсин, деяпти. Яна ёмон кўрган ишларингиз у
билан қутиладиган: ширк, бидъат, бировга ёмонлик
қилиш, ғийбат, дилозорлик…, билингки, нима
ёмонлик бўладиган бўлса, ўша билан қутулинг,
деяпти. Сизга ўша раҳмат тушсину, сиз ўша
ёмонликларни барчасидан қутулинг, деяпти.
Демак, Аллоҳдан бизга шунақа раҳмат сўраяптики,
Аллоҳ сиздан рози бўлсин, дедилар, биринчи, ўз
раҳматини берсин, деяптилар, у раҳмат қанақа
деса, Аллоҳдан нима сўрасангиз, сўраган
нарсангизга Аллоҳ таоло раҳматини туширсин,
деяптилар. Яна сизга нима ёмон бўладиган бўлса,
ўша ёмон нарсалар Аллоҳнинг раҳмати билан
кетсин, деяптилар. Бу эса холис насиҳатгўй
кишининг одатидандир. Холис насиҳатгўй қанақа
бўлиши керак дейиладиган бўлса, шунақа бўлиши
керак экан: ўзини ўқувчисини, фарзандини дуо
қилиши керак экан. Таълим бермоқчимисиз,
юрагингизни кенг қилинг, дуогўй бўлинг.
Фарзандларимизга нима деймиз: Ўқи! Ёдла! Қил!
Башаранг палон бўлсин, тугун бўлсин, деб қарғаб,
уршиб берамиз. Йўқ, унақа қилмайлик. Биз холис
насиҳатгўймизми, фарзандимизга ҳам яхши
гапирайлик. Керак бўлса, кофирлар (уларда на ажр
бор, на савоб бор), фарзандини уйғотаётганда:
туринг, сизни буюк буюк ишлар кутяпти, деб
уйғотишар экан. Биз мусулмонлар боламизга: сен
қилолмайсан, қўлингдан нима келади ўзи деб,
боламизни пастга урамиз. Пайғамбаримиз
соллаллоҳу алайҳи ва саллам бирор кишига танбеҳ
қилмоқчи бўлсалар, аввал уни яхши сифатларини
айтар, кейин мана бу одатингни ташлагин деб,
ёмон томонини айтардилар. Биз ҳам
фарзандларимизни, ўқувчиларимизни ким
бўлишидан қатий назар, қўл остимиздагиларни дуо
қилишимиз керак.
Давом этамиз: у сизни ҳидоятга чақиради ва
сизга яхшилик сўраб дуо қилади, таълим билан
дуо ўртасини жамлайди. Бу нима дегани, биз ҳам
дуо қилишимиз керак: мийямга кирмаяпти,
ўқиёлмаяпман, менга озгина қийинлик қиляпти,
деб бировларга шикоят қилгандан кўра, Аллоҳга
дуо қилайлик. Бизни эшитадиганимиз борку. Бизга
мана бу соатда келсанг, дуоингни қабул қиламан,
деган жойи йўқ, қайтага Аллоҳ субҳаноҳу таоло,
сўрайдиган борми, сўрасин мана мен бераман, деб
айтган. Қиш мўминнинг баҳори, таҳажжудларда:
Роббим, менга зеҳн бер, фаҳм бер, амал қиладиган
қилиб қўй деб Аллоҳ таолодан сўраш керак. Кейин
илм оламиз, жасадимизни қийнаймиз. Шунинг
учун Аллоҳ “Биладиганлар билан билмайдиганлар
баробарми, деяпти. Биладиганлар билгунча қанча
меҳнат қилган. Энди даража ҳам бир хил
бўларканми - йўқ.
Бу мусанниф раҳимаҳуллоҳнинг Аллоҳ
таолонинг мўмин бандаларига бўлган чиройли
эътибори, насиҳатгўйлиги ва мусулмонларга
яхшилик қилишига далолатдир. “Бизга тўртта
нарсани ўрганиш лозим бўлади”. Бизга - яъни,
хоҳ эркак, хоҳ аёл, хоҳ катта, хоҳ кичик
бўлайлик, биз мукаллафларга диндаги тўртта
масалани ўрганиш фарздир.
Мукаллаф ким дейилса, балоғатга етган, ақли
хуши жойида ва мусулмон бўлган инсон мукаллаф
дейилади.