Charles Gallenkamp

BIBLIOTEKA • PROBLEMÓW

TOM STO DWUDZIESTY SIÓDMY MAJOWIE

Z angielskiego przełożyła
Jadwiga Mal.iszewska-K.owalska

'
...
.

Warsza wa 1968

Państivoive Wyda w11ictivo Naukowe

 Tytuł oryginału:
SPIS RZECZY
MAYA. THE RIDDLE AND REDISCOVERY
OF A LOST CIVILIZATION

David McKay Company, Inc. New York

© 1959, by Charles Gallenkamp
Second Pri.nting, August 1962

Rysunki: John Skolle

Przedmowa do \.vydania polskiego • • • • 7

Komitet Redal{cyjny Biblioteki • Problemóv; • Przedmowa do wydania angielskiego . 11
Zbigniew Grabowski, Józef H'l.1rwic, Włady­ Z przedmowy al1tora • • • • • • 13
sław Kapuściński, Witold Rttdowski, l\1ie-
czysła\v Zawadka, Jan żabit1ski Rozdział I. Odkrycie i podbój . • • • • 17
Rozdział II. Zapomniana cywilizacja . • 38
Obw olutę projektov.•al Rozdział III. John Lloyd Stephens: miasta zmartwych-
wstają . • • • • • 50
\tffPOŻVCZALNIA Rozdział IV. l\/Iity i teoria: narodziny nauki . • • 75

GŁÓ\Vf~A •
Rozdział
nia
V. Indianie ameryl{ańscy: problem pochodze-
96
• • • • • • • •

Rozdział VI. Poszukiwanie początku • • 114

Rozdział VII. Okres klasyczny: sześć wieków osiąg11ięć 130
Dolnośląska Biblioteka Publiczna
Rozdział VIII. Grobowiec „I<rólewski" z Palenque . 157
we Wrocławiu
Rozdział IX. Bonampak: zwierciadło Złotego Wiek:u . 177
Rozdział ,X . Zaga1dka zaginionego imperium . . 195

14301-100251058 Ro~dział XI. Chichen Itza: Mekk:a bogów wojny 208

Rozdział XII. „Żródło Ofiar" • • • 232
Rozdział XIII. Wojny, rozbicie i upadek: „Pont1ry Wiek"
cywilizacji Majów • • • • • • • 250
Krótka chronologia ważniejszych wydarzeń w historii
Majów 274
Eo <óq /..t - ,fq. ,r, • • • • • • • • • • • • •
11 P
Printed in Poland Wykaz ilustracji na wkładkach • • • • • • 276
Indeks • • • • • • • • 279
 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Problemy ·p ·o ch·odz.e nia, ·d ziejów fiozwoju i upadku

wysol{·o ro·zwinię·tych kultur indiańskic·h, istnieją­
cych na obsz·a rze Ameryki na dług·o prze·d przybyciem
tam hisz•pańskich konkw·1sta:d orów, należą ·dD zesp·ołu
zagadnień, które budzą obecnie wzrastające zaintere-
sowanie wśród coraz szerszych kręgów naszego spo-
ł·eczeństwa. Wyrazem ty·c h zain'teres·owań jest z je·d nej
strony powiększająca się stale licz·b a publil{acj"i z tej •
•

dziedziny, z drugiej - szybkość, z jaką po dobne wy-

1 1

dawnictwa znikają z witryn księgarni. O ile jednak

ukazało się już u nas sporD różnego typu książek po-
święconych Az!tek·o m i Inl{om (m. in. -vv »B·rbliotece
ProblemÓ\V« dwie pozycje: R. C. Vaillant Aztekowie
z Meksyku i S. Huber Państwo Inków), o tyle bral{
było zup·ełnie d·o tych.c z.a s pra~ omawiających dzieje
l{ultury Majów, uważanej z·a szczytowe osiągnięcie
dawnych lu·d ów N·owego Świata. Pierws'.z ym krol(iem
na drodze do wypełnienia tej luki jest niniejszy pol-
sl{i przel{ład tłumaczonej już na różne języl{i bardzo
interesującej p1·acy znanego archeologa amerykańskie­
go Ch. Gallenkampa Ma.Jawie .
Kultura Majów, z racji k t órej nazy·v;,ra się ich często
Grekami ·d awnej Ameryki, zadzivvia nie tylko .s wym
szczególnie wysokim p·o ziomem. Zastanavvia także
fakt, że m·ogła ona tal{ wspaniale rozwinąć się na nie-

7
 gościnnych obszarach, gdzie człowiek d·osłownie wy- cymi na północ 0 d '1ch dawnyich siedzib. Tam właśnie,
1

rąbywał sobie miejsce do życia, vvalcząc z gęstvviną na pół\vyspie Jukatan, ich miasta-pańs·twa - to złą­
dżungli jedynie za pomocą ognia i t·o pora z kamienia. czone sojuszem, t·o1 zw:a1czające sd.ę nawzajem - prze-
• Wprawdzie· o•dnaleźć w niej można vviele cech wspól- żywały najaz'd y przybyłych z wyżu meksykańs·kiego
nych z kulturą innych ówczesnych lu1dó-vv śro·dl{ov10- Tolteków. W okresie tym kultura Majów uległa vvsku-
amerykańs1kich i to zarówno vv 1 d zie·dzinie wierzeń, tel{ oddziałyvvania obcych vvpły\vów dużyn1 przeobra-
organizacji społecznej, techniki, sztuki czy gospo·d ar- żeniom i zacz,ęła stopniowo tracić swą dawną Ś\viet­
ki; vvyróżnia ją jednak i na·d aje najwyższą rangę nie- ność. Upadek jej zakończyło ·o st:a tecznie przybycie I-łi­
zvvykły w owych cza.s ach i miejscu roz\vój wiedzy szpanów i dokonany przez n'ich p·O·d bój Juka tanu.
matematycznej i a1s tron·o micznej. O wszystkich tych wyda.r z.e niach żywo i interesująco
Koncepcja czasu, a raczej sto.s unku do ·czasu, do jego mówi Ch. Gallenkamp vv svvej książce, zapoznając czy·-
przemijania, stan1o wi szczególną cechę myśli Majów, telnika zarówn·o z życiem dawnych Majów, jal{ i po-
na którą Z\vrócili U\vagę cz;oł·owi badacze ich kultury. glądami vvspółczesnej naul\:i na dzieje ic·h kultury, do
Majóvv cechowała, jeśli ·t ak m·ożna określić, ·s w·o ista dziś jeszcze, inimo nowy·c h odl{ryć, pełne nie roz\l\rią­
„obsesj'a'' na punl{cie czasu, wynikająca z ich postawy zanych dotąd zagadek.
wobec świat·a. Tajemnica cyklicznego prze·s uwania się
dni, miesięcy, lat, piochłaniania vvsz.y stk1e·g o przez czas, Maria Frankowska
i rodzenie się nowego życia w czasie, zdawała się fa-
scynovv·ać Majów. Każdy z przemijających okresów, na
jakie podzielili czas według swojej rachuby, upamię­
tniali \Vznoszeniem rzeźbionego l{amiennego pomnil{a-
steli z wyrytą na nim dol{ładną datą tego wyda-
•
rzen1a.
Kulturę davvnych Majów nie tylko cech.owały osiąg ­
nięcia w dziedzinie nauki, znajiom·ość pisn1a hierogli-
ficznego, wysoko r·ozwinięta architel{tura i sztuka pla-
styczna . Właściwa im była p·o·n a.d·to postavva życiov1a
zbliżająca ich do gre·c kiego ideału „złotego śro·dka'',
niechętna wobe·c gwałtów i bral{U umiarkowania. U\va-
żali oni za chwale.b ne postępowa·nie ,,posłuszne pra-
won1 rozumu'', ,,up·orządl<:ovvany tryb życia ... mądrość„ .
wiedzę i rozumienie rzeczy''.
Po zagadkowym porzuceniu swych ludnych i boga-
tych miast na t erenie dzisiej.szej Gwatemali i Hondu-
rasu, Majowie związali swe dzieje z obszaran1i leżą-
 PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO

Imp,onujące ruiny miast Majów, którzy stworzyli

je1dną z najb·a r dziej r'ozwiniętych cywilizacji świata,
1

prze,s·zł·o 100 lat fascynow·ały archeologów i po·dróżni­

ków. Stwierdzon0 bowiem, że· w czaisach, gdy C·e zar
1

·po·dbijał bar·barzyńs1kie plemiona z.amieszl<ujące vvię­

kszą ·część Eur·o py kontynentalnej, w tro:p ikalnych re-
jonach Ameryki Śr·odkovvej za1czynały się dumnie
wznosić wiell<ie ·ośro·dl<i obrzędowe, olśniewające świet­
nością i przepychem. A gdy Ryszard I, król Anglii, vvy-
ruszył na trzecią \vyprawę krzyżovvą, na nizinach
Ameryki śr.odl{owej rozkwitała już boga ta i złoż·ona
cywilizacja. W ep·oce r enesansu, vv ·cza.s·ach której na-
stąpiła zagłada V\rszystkich tubylczycl1 cywilizacji kon-
tynerrtu ameryl{·ańskiego, w Tenochtitlan l<witła o.s tat-
nia z wielkich kultur Ameryki Śr·odkowej. Rozwój
kultury 11ajów je·dnak, t·a k jak i innych kultur miej-
s·c owych, Ziostał przytło·czony prz·ez napór dwóch wo-
jowniczy.e h lu,d ów: Azteków i I+1ków, które same
z ko1ei miały wl{rótce ule·c przemocy najeźdźców z da-
lekiego i obcego lądu.
I właśnie o raz.w oju i upadku cywilizacji l\iajów opo-
wiada autor tej książki, l{tórą pisał z myślą o czytel-
nikach niefa·c hov1cach \V dziedzinie archeologii. Wiele
już napisano o l\1ajach; były to przeważnie albo opra-
cowania naukowe archeologiczne, albo też reportaże
dziennikarskie. Pier-vvsza forma tych publikacji jest na

11
 ogół zbyt specjalistyczna i nużąca dla zwykłego czytel-
nil{a, druga zaś często nadużywa efektów romantycz-
nych kosztem rzetelnego oddania prawdy.
Autor tej książki starał się uniknąć przeładowania
tel{stu szczegółami. Zamiast opisy\vać więc dokładnie
wszystkie liczne okręgi i ośrodki, w których koncen-
trowało się życie i obyczaje obrzędowe Majów, wybrał
on te elementy, które odpowiednio dobrane dają czy-
telny i niezwykle interesujący obraz rozkwitu cywili-
zacji Majów i jej marszu ku nieubłaganemu przezn'a -
czeniu - od dumy i chwały ku upadl<owi. Ce'l en'l
• l<siążl<i jest przedstawienie tych wydarzeń d·okładnie
i zgodnie z prawdą, w for1nie zrozu·miałej i interesu-
jącej dla przeciętnego czytelnika.
Aczkolwielt autor zwiedził i sfotografował przy róż­
nych ol<azjach właściwie wszystkie ważniejsze ośrodl<i
kultury Majów, książka ta nie jest relacją z jego po-
dróży. Stanowi ona raczej syntezę ogólnych l<ierunkóv.r
istniejących w tej dziedzinie wiedzy, podaną przez
autora w wynil{u przestudiowania vvielu prac różnych
llCzon:y·ch, specjalistów w tym zakresie. W większości
przypadków porusza on jal<iś specyf~czny problem
i stara się znaleźć jego i·ozwiązanie na podstav.rie do-
stępnycl1 mu materiałów. Wówczas, gdy napotyl<a
sprzeczne opinie uczonych - a wiele jest takich n10-
mentóvv spornych - przedstawia różnorod11e punkty
widzenia. i1a dane zagadnienie. Książka ·t a nie jest oczy-
wiście ostatnim słowem, jal<ie zostało powiedziane na
temat Majów. Jest ona jednak dosl<onałym podsumo-
waniem dotychczas zdobytych wiadomości ·dotyczących
tej pełnej tajemnic, wspaniałej i urzel{ającej cywili-
••
zaCJl.
Carl B. Compton
Instituto Interamericano
Denton, Teksas
Z PRZEDMOWY AUTOR!l
W pierwszym tysiącleciu naszej er y, w czasie gdy
Gotowie i Wandalowie pustoszyli środkową Europę,
Mahomet j e·dn·oczył plemiona a rabskie, a K arol Wielki
wskrzeszał cesar stwo rzymskie - kształtowały się
i dojrzewały różne cywilizacje No\.\rego Świata . L ud-
ność zamieszl<:ująca wówczas lądy Europy i Azji nie
podejrzewała nawet istnienia innej części świata, rów-
nież zamieszl<ałej: pó]l{ulę wschodnią i zachodnią dzie-
liły nie zbadane oceany.
Wśród i·ozległych, dziką 1·oślinnością porośnię tych
obszarów Ameryki Środl{owej, na terenach południo­
vvego Meksykll, półwyspu Jukatanu oraz pasm górsl<ich
Gwatemali i Hondurasu kryją się ogromne ilości bez-
cennych zabytków pozostawionych przez twórcóvv naj-
bardziej rozwiniętej cywilizacji, która l{iedykolwiek
wyrosła w indiańskiej Ameryce: cywilizacji ludu, zwa-·
nego Majami. I właś11·ie ·0 dl\:ryciu p.ozostałości tej zn-
1
pomnianej świetności oraz vvyjaśnieniu różnych jej
aspektów poświęcona jest ninie jsza książka.
Archeologia inaistyczna jako gałąź nauki liczy sobie
zaled-vvie sto lat. Przez blisko cztery wieki, poczynając
od hiszpańsl{iego podboju terytoriów Ameryki Srodl{o-
wej, ruiny miast wznoszących się jako n ieme świa­
dectwo kultury Majów pozostawały spovvite mgłą za-
pomnienia. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku
13
•

uczeni przystąpili
do systematycznych poszul<iwań i za- zacją. Kryją one w sobie jednak dowody świadczące
częli wydzierać ziemi wspaniałe pomnil<i tej cywili- o tym, iż stąd brały swój początek zjawis,k a, które wy-
zacji. Bardzo szybko spostrzegli, iż stoją w obliczu warły wpływ na bieg naszej historii.

p1~oblemów niesłychanie złożonych i że badania muszą Podobnie można powiedzieć o prehistorii Nowego
Świata, zaś rozkwit kultury Majów stanowi najbar-
objąć ogromny obszar geograficzny, pełen trudno do-
stępnych terenów.
dziej wymowny wyraz osiągnięć cywilizacyjnych Ame-
ryki w zaraniu jej dziejów.
Wszelkie usiłowania zmie1~zające do odtworzenia ca-
łokształtu historii Majów zmuszały do wysnuwania
wniosków opartych jedynie na przypuszczeniach;
ogromna liczba zagadnień nie została jeszcze os ta tecz- '
nie rozwiązana, a wiele spraw, pozornie już wyjaśnio­
nych, inusi zostać ponownie rozpatrzone w świetle do-
konywanych wciąż nowych odl<ryć.
Jednym z najbardziej fascynuj ącycl1 aspel{tów ar-
cheologii jest to, że nie tylko odnajduje ona ogniwa
wydarz,eń sięgających głębol{o w przeszłość sl<ompliko-
wanej historii rozwoju ludzkości, lecz również pozwala
nam śledzić postęp idei i kierunl{ÓW od chwili ich na-
rodzin aż po dzień dzisiejszy oraz dostarcza materiału
umożliwiającego przewidywanie dalszego toku historii.
Tak ja}{ vv każdej dziedzinie badań naukowych, pewne
dane o charal{terze ,c zysto technicznym ·trzeba ująć
w ramy zrozumiałych terminów, podkreślających sed-
no ich szerol{iego, z11a•c zenia. ,,Pral<tyczne'' zna,c zenie
archeologii jako nauki polega na tym, że pozwala nam
poznać wzloty i upa dl{i zaginionych cywilizocji.
1

Wiedza zdobyta dzięki pracom wyl{opalisl{owyn1

w !{rajach kultury klasycznej i w Azji Mniejszej sta- „
nowi bezcenną pon1oc w lepszym zrozumieniu epoki,
w l{tórej żyjemy. Właśnie na tych terenach należy do-
szukiwać się źródeł cywilizacji zachodnie j, aczkolwiek
na pierwszy rzut oka mogłoby się vvydawać, że tereny
tak odległe mają bardzo luźny związek z naszą cywili-

14
 RozdziaŁ I

ODKRYCIE I PODBÓJ

Ranl\:iem 3 mar·c a 1517 roku indiański warto·w nik

pełniący straż na wy.suniętym po·s terunku u półno·c­
nych wybrzeży Jul{atanu spostrzegł tr·z y ciemne kształ­
ty majaczą·ce na o·dległym ho·r yzon·cie. Gdy przybliżyły
·się one d·o brzegu, ·s:twier1dził, że poid obne są do, gór,
vvyłaniających się z fal morskich wśr·ód mgły. Po·biegł
vvięc natychmiast, by zawiadomić svveg·o wod·z a oraz
ludność miasta, aby byli świadkami t·e go wydarzenia.
N a pol(ła.dzie żeglujących okrę tów broda·c i mężczyźni
1

o z.męczonyc:h, zaczervvienionych ·o.c zach ol(azywali ra-

d·ość na wido·k brzegu, który wyrastał ·p rzed nimi po
trud·a ch po1dróży i przebytej walce z sza1lejącym tropi-
kalny1n :s ztormem. W·i chry odwio:dły ich ·daleko z wy-
tyczonej ·d~ogi : była to bo·w iem eksp.edycja Łowców nie-
wolnil{ÓW, zmierzająca ku nowo odkrytym wyspom
Guanajes, położonym między Kubą a Hondurasem.
Żeg1ovvali oni o·d p·o r·tu Axaruco na p·o1 l e·c·e11ie guberna-
t ora Kuby, Diego Velasquez.a, wypravvą zaś d·owodził
Hernandez de Córdoba - hidalgo ot·o·c zony powszech-
nym szacunkiem. '
Gdy tylko nieznany brzeg z·aczął wyłaniać się z bia-
łej porannej mgly", żeglarze· s:tło1czyli się przy burta·c h
S\;<,Tych ol{rętów . Po ·c hwili m ogli już rozróżnić z.ary·s.y
1

ska1istego vvybrzeża, wtopionego vV rozległą sav.rannę,

której nie uro·zmaicały ·a ni góry, ani lasy. Nie vvie-

17
dzieli nic o tym lądzie , nie miał 011 nazwy, a na posia-
danych przez nich mapach nie zaznaczono na\vet jego
istnienia na tych morzach.
W dali rozciągał się zdumiewający widok: z wapien -
n ego podłoża zdawał się vvyrastać wysoki n1ur, ok.::ila-
jący szereg piramid z wyżłobionymi terasan1i, p1·zypo-
minających pałace skonstruovvane ze stara11nie obcio-
sanych k amieni. Czyżby to była mara, tikazująca się
żeglarzom p od wpływem ich skrajnego vvyczerpania?
Wspaniałe, otoczone murem m iasto na nieurodzajnych
wybrzeżach Nowego Świata, gdzie przedtem można
było napotkać jedynie półnagich dzikusów!
Dwie inniejsze karawele podpłynęły bliżej brzegu
w poszukiwaniu bezpiecznego. miejs,c a do zarzucenia
kotwicy; wówczas żeglarze nie mogli już dłużej wątpić
w realność zjawiska, które roztaczało się przed ich
oczyma. Stali w obliczu wspaniałego l{am iennego mia-
sta ,,położonego w odległości dwóch mil od brzegu''.
z dala budowle przypominały mahome tańskie n1ina-
rety, więc Hiszpanie nazwali to miasto Wielkim Kai-
rem.
Gdy jutrzenka ':vzeszła nad spokojnym już mo1·zem,
przy brzegu ukazała się dziwna procesja, posu,vająca
się w kierunl\:u okrętó\v: dziesięć lodzi, ]{ażda pr·O\.va-
dzona przez chyba czterdziestu I ndian. Na r ufie i1aj-
więl{szej z n ich, pod baldachimem z palmowych liści,
sie·działa grup·a wodzów w otoczen'ru woj·ownil{ÓW
uzbrojonych w dzidy i tarcze. Gdy podpłynęli bliżej,
Córdoba począł czynić gesty przyjaźni, które zostały
przychy lnie przyjęte przez •t ubylców, a w kilka minut
później wdr apali się oni na pokład okrętu flago~Tego.
Byli przyzwoicie odz'iani w bawełniane k.osz.ule i op.a-
ski biodrowe. Zachowywali się swobodnie i pewnie,
a mówili językie1n nie znanym Hiszpanon1, którzy na
migi u siłowali ol<azać swe zainteresowanie dla nowo
18
odkiytego lądu . Wl{rótce jednak I11dianie ol{azali cl1ęć·
odejścja, a na pożegnanie zostali obdarowani przez.
przybyszów sznurkami szklanych paciorkó\V.
Następnego ranka przybyli ponownie, przyciągnąw­
szy ze sobą kilka pustych łodzi. Wodzovvie gestan1i
~rskazali Hiszpan on1, aby udali się wraz z ni1ni na
brzeg. Ciekawość Córdoby była tak wielka, że zrezyg-
nował z zamiaru dokładniejszego zbadania sytuacji
i rozkazał opuścić szalupy ze swych okrętów; ~·siedli 1
do nich uzbro jeni w kusze i muszkiety żeglarze, i \vy-
ruszyli ku brzegowi w śla1d za chyżo ml\:nącymi łodzia­
mi tu bylców .
Wybrzeże roiło się od Indian, którzy wybiegli z mia-
sta zaciel<awieni zjawieniem się obcych pr'z ybyszów.
Zachęceni tak pol{ojowy n1 przyjęcie1n Hiszpanie podą­
żyli za świtą wodzów w głąb lądu, poprzez poroś11ięte
krze\vami pagórki. Nagle głośny krzyl{ rozdarł po'-'rie-
trze, a zza kopców, gdzie byli zaczajeni wojo~rnicy,
runęła na przerażonych Hiszpanów lawina strzał, po-
zostawiając po tym pierw szym ataku pię tnastu i·an-
nych. Widząc, że wróg dał się zaskoczyć, tłumy w1·ze-
szczących tubylców wyskoczyły ze swych }{ryjówek
i wtargnęły w zdezorganizowane szeregi przybyszów.
TL1bylcy byli groźnie przybrani w hełmy z pióropu-
szam1, bawełniane p ancerze sięgają, ce kolan, w ręl{u
zaś dzierżyli dzidy, proce i pięknie m·a 'l owane tarcze.
Tymczasen1 Hiszpanie pochowali się za kopce i wy-
stępy skalne, i wzięli się do muszkietów. Kilku Indian
padło jak rażonych piorunem. Ich współziomkowie pa-
t1·zyli zdjęci przerażeniem: nigdy jeszcze nie widzielir
aby śn1ierć mogła przyjść tak nagle i gwałto\vnie.
Czyżb demonami byli ci ludzie o kredowobiałej skó-
r ~~~t. rzypłynęli morzem na żeglujących gó-
~
~ i ,li~ ~ dymiące kije siały nagłą śmierć? Wo-
......~- :::,' ~ .
;:;::: ':b. ~ ...
::;;<. () ::;' q, ~
-- A;. ...- ~
/~ .;f .~> 19
7
1fM3flllł. •
jo"'rnicy porzucili swe dzidy i rozpierzchli się w po-
płochu.
Ch\vilowo, dzięki wyższości swej broni, oddziały Cór-
doby uniknęły zagłady. Hiszpanie zdavvali sobie sprawę
z tego, że atak niewątpliwie się powtórzy, vvidząc jed-
nał{ przed sobą tajemnicze pogańslrie miasto, z któ-
rego ozdobnych buidovvli patrzyły w bezkresną dżunglę
wiellde rzeźbione głowy wężów, jaguarów i d emonicz-
nycl1 stworów, nie n1ogli oprzeć się pragnieniu k onty-1
11u,o wania tej przygody. Tak d os·z li do n1ałego placu,
1 1
po bokach którego stały trzy świątynie z kamienia,
o dachach kryitych strzechą. Ludzie widocznie opuścili
te przybytki zaledwie prze d l{ilk,o ma minutami, gdyż
1
wnętrze przepełnione jeszcze było gryzą·cym dymem
kadzideł.
Konkwis·tadorzy przekroczyli próg wy·sok:tch drz:vvi
świątyni i stanęli jak wryci: p,r zed nimi roztaczał się
widolt pełen barbarzyńskiej świetności, przewyższają­
cej najbardziej fantastyczne -vvyobrażenia na temat
l{rólestvva p,o gan. Odkrycia dokonane, gdziek.o lwiek na
terytoriach No·wej Hiszpanii nie vvsp'on1inały nawet
o czymś tak wspaniałym. Wzdłuż tylnej ściany l{ażdej
świąty11i stał ołtarz z l{a111ienia, którego povvierzchnia
pok.ryta była ,o ryginalnymi, głęl::>oko rytymi płask·orzeź­
bami. Niel{tó1·e postacie przedstawiały bogato odzia-
nych wodzów lub kapłanów, siedzących na tronach,
in11e zaś wyobra:iały jal{ieś stwo1·y o lu·dzl{ich gł·owach,
przytwierdz·o nych d·o zwierzęceg·o tułovvia lub do splo-
tó\:v wężo"'rych, przypominając jakieś i1ieprawdopodob-
ne, zniel{ształcor1e centaury. Gclzieniegdzie węże o gło­
wach sm,ol{ÓW wiły się wo1tół rzędów niezrozumiały,ch
i1apisów, których Hiszpanie mimo usilnych starań nie
mogli odczytać, nie Frzypominały bowiem żadnego
znaneg,o im pisma. Na ołtarzach stały "'rizerunki i mo-
delowane w glinie figury bóstw, ,,niektóre z twarzami
20
clemonów lub k·o biet, i inne postacie diabelskie.„". Dre-
vvniane sl{rzynie pełne były figurek p·rzedstawiających
zwierzęta i ptaki, l1.form1owanych ·z miedzi lub nisl{o-
1)rocentowego złota! Aczkolwiek gatunel{ złota był bar-
dzo mierny, chciwość Hi1s zpanów została rozbu,dzo11a.
Zebrali pośpiesznie w,s zystkie przedn1ioty i przenieśli
je do oczekujących okrętów. Córdoba był zdecydowany
badać dalej ten ląd pełen kuszących obietnic, dla speł­
nienia których jego ziornkowie przen1ierzyli świat
wszerz i wzdłuż. B ez żalu żeglarze opuścili ten zal<ątek,
l<tóremu nadali miano ,,Przylądek Catoche''.
Hiszpańskie wyprawy w l{ierunku Nowego Świata
ins·p irowane były snami o l egendarnym El Dorado.
Urzeka jąca wizja nieznanych krain, królewskiego prze-
pychu, tajemniczych lądów, ,,gdzie piasek usiany jest
klejnotami, a grudl{i złota wiell{ości ptasich jaj vvyła­
wia się sieciami z rzek'', gnała poszukivvaczy przygód
z Kastylii na zachodnie morza.
Na próżn·O gonili za urzeczywistnieniem swycl1 złud­
nych m.a1~zeń, szulcając zł·otej Ś"'riątyni Doboydy, fon-
tanny Wieczn ej Młodoś,ci, pełnych l{lejnotów grobo\v-
1
cóvv Zenu i nieuchwytnego przejścia na Cathay i Wy-
spy Korzenne. A teraz stali i1a progu nieznanego l{ró-
lestvva, l{tóre było in1 sądzone poznać później dużo le·-
piej, niż to mogli sobie początl{owo wyobrazić.
Szlak odl{ryć ,doprowadził ich do krainy nieprzeby-
tych ,dżungli, p,ełnych wull<anicznych gór, wśród l{tó-
rych \i\ryrastały ,olśnievvające n1iasta i kamienie. Pełni
ducha podboju, żądni bogactw i łasi królewsl{ich
względów, jal{ie inogły na nich spłynąć w nagrodę za
zatl{nięcie sztandarów ich władcy u brain nowo odkry-
tych krain, d,o l{tórych nikt dotychczas nie ~ościł pre-
tensji - H iszpanie wpatrywali się w brzeg tego lądu
z łapczywą ciel{awością. Nie zdawali s·o bie sprawy z te-
go, że ciel{awość ta może ich vvl\:rótce wciągnąć w samo
21
serce państwa Majów, ani też na to, że czel<a ich walka ludów, z którymi los go zetknął, w cudownych l<rai-
na śmierć i życie z obrońcami najwspanialszej cywili- nacl1, których urodzajność i urok bogatej roślinności
zacji, jaka lciedykolwiek zajaśniała nad ciemnym hory- dalece przekracza wszystko, co dotychczas widział ...
zontem amerykańskiej prehistorii. Opowiada11ia te podsycają jeszcze bardziej wyobraźnię
Hernandez de Córdoba nieświadomie zaznaczył pobudzoną przez baśnie o rycerzach, które stanowią
Z\\1rotny punkt w historii. Na piaskach Przylądka Ca-
tocl1e ludzie dwóch różnych światów starli się ze sobą
w \\'alce. Każda ze stron reprezentowała w pełni ,,prze-
znaczenie dziejowe'', jakie im przypadło w udziale. Po
uplywie tysiąca lat rozkwitu, okresu, w którym wśród
bezkres11ycl1 dżungli nieznanego kontynentu vvyrosła
wspaniała cywilizac ja, świetność Majów poczęła cl1ylić
się l\'.u upa dk owi. IIiszpania nato1nias't,, żyvvoitna i peł­
1 1

na el<spansji, uchwy,ciła ster kierownictwa vv świecie

zacl1odnim i wciąż :riozszerzała swe posiadłości. J ej że­
glarze byli błędnymi rycerzami epoki odkryć, których
dokonywanie s tało się pasją mieszkańcóvv Europy. Jej
królewskie skrzynie pękały od bogactvv, a je j siła
zbrojna miała sławę niezwyciężonej.
lVIentalność Hiszpanów z XVI wieku była barclzo
podatna na uleganie pokusom, jakie stwarzały nowe
odkr}·cia i podboje. Tajemnice mórz, dzięki sukceso111
Kolun1ba przestały budzić w nich grozę. Przed nin1i Bonampak, Chiapas
leżał świat l{uszący i pełen powabów.
'Villian1 Prescott w swej książce The Conquest oj ulubioną lel{turę Hiszpanów„ . Tak więc fantazja i rze-
Mexico (Podbój Meksyku) napisał na ten te111at na- cz.ywis:tość wzaje·m nie na siebie oddziaływały do tego
stępt.1jące słovva: ,, ...urok hazardu, w l<tórym miłośnili;: ,s.to·p nia hartując ducha Hiszpanów, że ogar·nięci naj-
przygód desperacko rzuca na szalę 1całą swą na,dzieję wyż szy1n entuzjazmem zdolni byli pokonywać wiell<ie
na zdobycie fortuny, sławy, a czasem ryzykuje nawet przeszkody, leżące na drodze do odl<ryć".
własne życie. W istocie nie często się :łdarza, aby zdo- Lecz synóvv hiszpańskiej ziemi dręczyło podwójne ·
był tę najwyższą wygraną, tak bardzo upragnioną, na pragnienie: szerzyć wszelkimi możliwymi metodami za-
pew110 jednak będzie mógł zaspokoić swą rycerską sady swej Ś\\'iętej wiary, a zarazem wzbogacić się łu­
pychę i - jeżeli uda mu się szczęśliwie pO\\'rócić do pami zdobytymi w podbojach. Te równoległe do siebie
don1u - będzie n1iał do opo\viadania wspaniałe histo- aspiracje determinowały ich dwulicowy sposób bycia:
rie o niebezpi~cznych przygodach wśród nieznanych żądza złota nosiła maskę pobożności, fanatyczna am-

22 23
 bicja osobista kryła się pod pozorami poświęcenia dla
sprawy ojczyzny, okrucień·stwo .stał.o się środkiem sto-
sowany1n do nawracania niewiernych na łono rodziny
chrześcijańskiej, a niew·o la, l{tórą narzucali poganom,
ustrojona była w szaty jedynej nadziei na zbawienie
ich dusz. Ludy indiańskiej Ameryki cierpiały vvięc
straszliwie pod jarzmem wyzysku i narzt1conych do-
gmatów.
A więc oczom Indian ukazał się wido•k prz.erażający:
ze spienionego morza wyłonili się, jak jacyś obcy bo-
gowie, lu·d zie o białej skórze, ·o·d ziani w zbroje z me-
talu. Niel{tó1·zy siedzieli na grzbietach czworonożnych
stworów, a In·d ian·o m wydawało się, że człowiek i koń
tworzą nierozdzielną całość, podobną do nieziemskiego
po•twora. Nieśli ze sobą swe dymiące kije i jeszcze inne
straszne, śmiercionośne narzędzia, wydające głos po-
d·o bny do grzmotu. Na swej drodze pozostawiali trupy
i splądrowa11e mias·t a.
Rozpoczęła się tragedia podboju!
Wśród konl{wista·d orów znaj·dowała się garstka ludzi,
którzy - zdając sobie sprawę z epokowego znaczenia
tych wydarzeń - uvvażali za stosowne opisywać swoj e
przeżycia. Wobec jednego z nich, nazwisl{ien1 Be1·nal
Diaz •d el Castillo, his toria zaciągnęła ogron1ny dług
1 kiego wyczerpywania się zasobóvv wody pitnej , żegla-
wdzięczności. Diaz urodził się w hiszpańskiej wiosce
Medina del Ca1npo, w pan1iętnyn1 roku 1492. Jako i11ło­
dzieniec wyruszył na l{:ontynent a1nerykańsli;:i w po-
szukiwaniu przygód i fortuny. Nigdy jednak nie zdobył
boga•c twa, którego szuli;:ał. Umarł w Gwatemali, w wie-
ku 89 lat, jal{o stosunkowo ubogi właściciel ziemski.
Dla his'toryli;:ów szczęśliwie się złożylo, że Bernal Diaz
był człowiekiem bystryn1 i bardzo spostrzegawczym.
Zachował on w pamięci z żywą jasn·ością dramatyczne
1
wydarzenia ze swych młodzieńczych lat: miesi ące · wę­
·d rówki wzdłuż nieuro·d zajnych wybrzeży Jtlkatanu,
24
kiedy to był uczestnikiem ekspedycji Córdoby, a i1a-
stępnie Juana de Grijalvy; walki stoczone w azteckim
Meksyl{U u boku swego czcigo.d neg·o kapitana, H ernan-
do Corteza, przeciwko znal{omitym oddziałom Monte-
zu111y; zdradziecl{i p·ochód, który niósł falę podboju
w nękane choroba1ni ·dżungle Amer·yli;:i Środkowej. Zbli-
żał się jt1ż d 0 orsien1dziesiątki, gdy rozpoczął szczegó-
1
łowe opisywanie niezlicwnych przygód, w kt6r:>1 ch brał
u1 dział. W prze dmowie ·d o S\vej l{roniki, zatytułowanej
1
Odl<:rycie i podbój Meksyku n·apisał: ,,Jeste111 starym
człowiel\:ien1.„ Straciłem już wzr.o k, słuch, a los chciał,
że nie uzyskałem nicz.e go warto§ciovvego, co inógłbym
p·ozostav.rić swym dzieciom i poton1nym, poza tą praw-
dziwą historią. Sa1ni będą mogli osądzić, jal{ v.rspaniałe
. . '' *.
t o b y ł y d z1eJe.„
Diaz pror oczo przewidział, jaką wart.ość będzie inia-
1
ło vv przyszłości jego dzieło. Kronika ta jest jednym
z niewielu wiarygodnych źródeł \viadomości o podb·o ju,
nieocenionym dokumentem opowiadającym o starciu
się w boju dwóch sił w obliczu niemego śv,riadka: hi-
storii.
Przez piętnaście dni ol{ręty Córdoby post1vvały się
wzdłuż brzegó-vv półwyspu Jul{atanu. Z po-vvodu szyb-
1·ze wyszli na brceg w miejscu, gdzie zauważyli n1iasto
pol{aźnych rozmiarÓ\IV. Delegacja Indian, przybranych
-vv bogato haftowane szaty wo dzó-vv zebrała się, aby ich
1
po-vvitać i zap1·osić do zwiedzenia iniasta. Zdradziecki
przykład Ca toche znów się powtarzał; Hiszpanie po-
siadali jednak jakieś info1·macje, że tubylcy zasobni są
w złoto, toteż p,odjęli to niepojęte i·yzyko i przyjęli
zaproszenie. Gdy doszli d·o dziedzińca otocz:o11ego ozdob-
* Diaz del Castillo Bernal The Discovery and Conquest of
Mexico, Londyn w 1956, angielski przekład A. P. Maudslaya,
Mexico City: The Mexico Press, Nowy Jork.
25
 nymi świątyniami, spostrzegli nagle, że są otoczeni wo-
jownikami uzbrojonymi w łuki i dzidy. Wl{rótce zja-
wili się niewolnicy, niosąc wiązki suchej trzciny, z któ-
rych ułożyli stos pośrodku placu i rozniecili ognisko.
Z jednej ze świątyń wyszło dziesięciu miejscowych ka-
płanów; przybrani byli w białe bawełniane płaszcze,
a włosy ich, zlepione zaskrzepłą krwią, wydavvały swo-
isty odór. Kapłani zaczęli ,,okadzać'' przerażonych Hi-
szpanów płonącymi żagwiami. ,, W ten sposób dawa1i
nam do zrozumienia. - pis·ze Bernal Diaz - że win-
niśmy 0 1puścić ich ląd, zanim spłonie ognisko, l<tóre tu
rozpaliłi; w przeciwnym przypadl{u napa·dną na nas
i pozabijają''. Zdając sobie sp·r·awę z powagi położenia,
żołnierze nie zamierzali le·kceważyć straszliwego ostrze-
żenia kapłanów ,, ... Strach padł na nas - relacjonuje
Diaz - z;decyrdowaliśmy się vvięc powrócić na wybrze-
że w przykładnym spokoju''.
Jeszcze przez kilka tygodni okręty Córdoby badały
zachodnie brzegi Jukatanu. Brak świeżej wody zmusił
ich znów do lądowania w pobliżu trzeciego z kolei
miasta - Champoton. Zaledwie z trudem ściągnęli swe
szalupy na piasek, otoczyła ich gromada wojowników,
którzy nieśli tarcze i chorągwie z pięl<ny1ni pióropu-
szami, a twarze mieli groteskowo wymalowane w czar-
no-białe desenie. Jedna tylko pozostała droga ocalenia:
wątła na·d zieja, że M·aj'owie, wspan1łale uformowani
w szyl{U bojowym, rozp·r,oszą się w panice z chwiilą,
gdy his·zpańsl<l·e muszkiety zaczną siać śmierć wśród
ich szeregóvv.
Setki wojowników tłoczyły się wol{ół, pozostawiając
jedynie otwarte morze jako ewentualną drogę odwrotu
oddziałom Córdoby. Ich złovvieszcza postawa przybrała
charakter rytuału, którego celem było wypędzenie po-
żądliwych intruzów. Długie szeregi łuczników, wspie-
ranych przez włóczników, skupiły się pod szumiącymi
26
·sztandarami i grzywami pióropuszy. Za linią tych sze-
1
regów bojowych ciągnęli inni, niosąc żywność, napoje,
świeże zapasy strzał i płonące pochodnie, aby dymem
ofiarnym wzywać pomsty bogów wojny.
,,Zoriento\valiśmy się - pisze Diaz - że na każ­
dego z nas przypada dwustu Indian.„ i powiedzieliśmy
sobie: umocnijmy nasze serca do walki i poleciwszy się
opiece boskiej starajmy się uratować nasze życie''.
Oblężenie i~ozpoczęło się o brzasku. Pod gradem
strzał, po·cisl{ÓW i kamieni wyrzucanych z procy, od-
działy Majóvv zb'liżały się d 0 prowizory,c znych baryl{ad
1
wznie.sionych przez His~panów. Wkrótce wdarli się
w ich szeregi, wyp·usz1czając strzały z łu'l{ÓW i siel{ą'c
drewnianymi mieczami o ostrza·c'h z o,bsyidianu. W cza-
sie tego pierwszego starcia osiemdzie.sięciu obrońcó-vv
baryl{ady odniosło rany, lecz ogień ich muszkietów
i stalowe szable osłabiły nieco furię ataku, a Majowie
wycofali się na bezpieczniejsze pozycje.
Nie mając innej drogi ucieczki, Córdoba - l{tóry
sam też odniósł rany - zebrał pozostałych przy życiu
żołnierzy w desperackim zamiarze dotarcia do oczeku-
jących okrętów. Wśród głośnych krzyków i pod gra-
dem strzał uml<n~li w l<ierunku wybrzeża i dopadli
szalu·p . Wielu poległo w czasie ucieczki, innych złapali
wojow11icy, którzy ścigali ich aż do brzegów mo1·za.
,,Ach - wspo1nina Diaz - ... słyszeć te wrzasl{i, l{rzy-
'ki, gwiz·dy, z jal{imi wróg zasypywał na·s S'trzałami
i ciskał 1d zidy z całą siłą, raniąc nas 1d otkliwie!''.
Niemal nikt nie t1szedł bez poważnych ran, a dwóch
ludzi wojovvnicy porwali żywcem, aby ich zł·ożyć
-w ofierze bogom wojny, których łaski okazały się tal{
szczodre.
Mając tak przerzedzone szeregi i wyczerpujące się
_zapasy, Córdoba wydał rozkaz, aby okręty wzięły kurs
.na Kubę. W drodze powrotnej ranni męczyli się ty-
27
 godniami vv okrutnej agonii, nękani gorączką i zakaże­
nie1n. Wody pitnej było już bardz,o mało, gdyż beczułl{i
porzucono w czasie ucieczl{i z Champoton. ,,Nasze pra-
g11ienie było tal< wiell<le - sl<arżył się Diaz - że
usta i j ęzyki pękały nam z suchości, a nie było niczego,
co n1ogłoby przynieść nam ulgę. Och, jal<ież trzeba
znosić trudy, gdy odl<ryvva się nowe ~ądy..."
Hernan dez de Córdoba - który przetrwał pierwszą
1 ]{amiennych l{rzyży, stanowiących niewątpl1w1e przed-
grozę podboju Majów - zmarł z ran od11iesionych
\V Champoton, wl<rótce po powrocie na Kubę. Lecz ci,
którzy przeżyli, opowiadali cu downe baśnie o pogań­
skich miastach z boga to zdobionymi świątyniami, peł­
nymi p'lĄzedmio·tó,w ze zlata i z jadeftu - a w ich słu­
chaczach rosła chci\vość, nie hamovvana nawet rela-
cjami o zaciekłym oporze Majów. Zachęcony tymi opo-
\vieściami, ambitny gubernator Diego Velasquez zor-
gani:oował drugą el{spedycję na Jul<atan i ze swych
prywatnych funduszy wyp,osażył czt,ery okręty. Do-
-vvództwo iloty povvierzył swemu siostrzeńcowi, Juano-
"''i de Grijalvie. W początl{ach kwietnia 1518 roku
okręty Grijal vy z d\vustu czterdziestu żołnierzami na
pol{ładzie vvyruszyły w kierun]{u Jukatanu.
W osiemnaście dni później przybili do brzegów nie
oznaczo11ej na ówczesnych mapach wyspy na zachod-
~im \vybrzeżu Jul{atanu, nazwanej później: Cozun1el.
Swiąiynie i osiedla stały opuszczone: nlieszl<ańcy ukry-
li się w niewid·o cznych iniejscach, aby ob·servvovvać
przybycie i zachowanie się obcych intruzów, którzy
,,~ zdumie11iu oglądali ich domostwa. Z Cozumel flota
tidala się śladem cl<spedycji Córdoby vvzdłuż północ-
11ego V\Tybrzeża półwyspu. Grijalva był nie 1nniej prze-
jęty od swego poprzednika, gdy zdał sobie sprawę, że
żegluje -vvzdłi1ż granic nieznanego królestwa.
,,Wszędzie - pisał William Prescott - rzucały się
\.V oczy oznaki wysokiej cywilizacji, widocznej zwła-
2l?
szcza w architekturze.„", zdumievvające ,,rozmia1-y i so-
lidność materiału tych budowli, skonstruowanych
z kamienia i wa,pna, tak różnych od lrruchych o,s iedli
z trzciny i sitowia, w których mieszkali wyspiarze" ,
wysol{i poziom uprawy roli na Jukatanie, oraz ,,deli-
katne tkaniny bavvełnianych ubiorów i złote ozdoby
tubylców.„" Zdu111iony był również widol{ie~ :Wiell{ich
miot l{ultu a spotykanych w różnych miejscach. Przy-
pominało ~u to jego kraj ojczysty, nadał więc pół­
wyspowi nazwę ,,Nowa Hiszpania".
Ale Grijalvie też sądzone było doświadcz!ć s1 t~·n.sz.­
nyc'h przeżyć w ze·tknięciu ze wzburzonymi MaJam1.
Po przybyciu do Champoton został powitan~ przez tu-
bylców z taką samą furią, jal{a wypra';ę C~rdoby do-
prowadziła do tal< nieszczęs·nego zal{onczerua. Po za-
ciel{łcj walce Hiszpanie weszli do miasta, które zna-
leźli ~pusto·szałe i wyludnione. Na zamill{łych . ulicac~
rozbrzmievvały teraz tylko ich własne głosy 1 uwagi
vvymieniane przy oglądaniu l{amiennych świątyń i rze-
źbionych przybytków.
ż eglując na zachód o·d Champot,on, flota przybyła do
ujścia Rio Tabasco; tu do zatoki Campcche rzel{a _ta
"'rylc\vała swe muliste \Vody, czerpane z moczaro\\'
znajdujących się w glębi lądu. Grijalva zaprag.nął.~ba­
dać bieg rzeki: i1ikt przed nim nie dotarł dalcJ, n1z. na
odleP-łość kill{uset metrów 01d 1:irzegu. W celu zreal1zo-
-....vania tego przedsięvvzięcia, zgromadził swyc~ ż~łnie­
rzy na pokładach dwóch najmniejszych statko\V 1 vvy-
ruszył w gó1'ę rzeki.
Gdy tylko wypłynął na rzekę, ich dwa wolno poru-
szające się statki za.stały na tychmia.s t .otoc~one .~rzez
1
łodzie wypełnione uzbrojonymi wojown1l{am1. Gr1Jalva
za pośrednictwem swych tłumaczy z':'róci: się, do. \ :VO -
jowników, oferując im dary w postaci pac1orkow i za-
29
 praszając do pokojowego wejścia na pokład. ,,Kapitan
powiedział im - pisze Diaz - że przybywamy z od-
ległego kraju i jesteśmy poddanymi wielkiego cesarza
imieniem Don Carlos, k't óry ma wśró·d swych wasali
wielu
. wielkich
,
ludzi i wodzów, i że oni również powin-
n1 uznac go za swego pana„ i że to wyjdzie im na ko-
, , .. .
rzysc, 1 ze w zamia.n za paciorl{i mogliby przynieść nam
trochę żywności i drobiu.
Dwóch spośród Indian odpowiedziało nam, że mogą
• ,, „ ,,
przyn1esc nam zywnosc, o którą prosimy i wymienić
swoje artykuły na nasze, ale co do reszty, to oni już
mają wodza, i powiedzieli, że myśmy dopiero co przy-
byli, i n.iic o nich nie ·w iemy, a już ·c hcemy dawać im
wodza. Ostrzegają nas, żebyśmy nie wszczynali z nimi
wojny, jak to uczyniliśmy w Champoton, gdyż oni ma-
ją w gotowości trzy jiquipiles* wojowników ze wszyst-
kich przyległych prowincji (każda jiquipil liczyła
osiem tysięcy ludzi) i powiedzieli, że oni doskonale wie-
dzą, że zaledwie l{ill<a dni temu zabiliśmy lub zrani-
liśmy pona d dwustt.1 lurd zi w Chan1poton, lecz że oni
1
nie są tacy słabi, jal< tamci„."
Grijaiva ofiar·ował wówczas ich przywódcom sznurki
1
paciorków i powiedział im, że jego żołnierze rozbijają
na noc obóz na brzegu rzeki, aby czekać na ich pov.rrót.
,,Następnego dnia - ciągnął dalej Diaz - ponad
trzydzie&tu Indian vvraz ze swym wodzem przyszło na
przylądek, g dzie obozowaliśmy po·d palmowymi drze-
1
wami, i przynieśli nam smaż·one ryby i drób, i owoce
zapote, i chleb kul{urydziany, i kaganki z żarzącymi
się węgielkami i kadzi:dłem, i okadzili nas wszystkich.
*W niniejszej pracy zastosowano pisownię wyrazów indiań­
skich zgodną z pisownią przekazaną nam przez hiszpańskich
autorów. Ułatwia to odszukanie danej informacji w literatt.irze
międzynarodowej, gdyby kogoś bliżej zainteresował temat
(przyp. red. pol.).
30
Potem rozpostarli na zien1i maty, }{tóre tu zwą petates,
a na tym tkaninę, i wyłożyli złote klejnoty; część sta-
nowiły diademy, inne miały kształt kaczek ... , a jeszcze
inne p·o d,o bne były do jaszczurek; ·były tam też trzy
naszyjnil<i z wydrążonych paciorków i inne przedmioty
ze złota. „ Przynieśli również trochę płaszczy i l<,o szul,
takich jakie sami nosili, i powiedzieli, że musimy za-
dowolić się tymi rzeczami, ponieważ oni nie mają \:vię­
cej złota, aby nam dać, ale że dalej w kierunku za-
chodu słońca jest dużo złota, i powiedzieli: Colua, Co-
lua, Mejico, Mejico, ale myśmy nie wiedzieli co to mo-
. znaczyć ... ,'
ze
Miejsce, ·o l{tóryn1 mówili kupcy indiań·scy, to gó-
rzysty kraj, położony na północy i opanowany wóvvczas
przez Azteków pod wodzą Montezumy. W ciągu trzech
stuleci bezpośrednio poprzedzających podbój, Azteko-
wie przekształcili się z na poły barbarzyńskich 1udów
w strażnlil<ów wspaniałej cywilizacji i rozszerzyli swe
panowanie daleko poza granice Doliny Mel{syku,
w której położona była ich fascynująca stolica, Tenoch-
titlan. p,otężne· zastępy aztec1<ich rycerzy, przybranych
w Qrle pióra i skóry jaguarów, uzbrojonych w dzidy
i bogato zdobione tarcze, maszerowały do boju w takt
dudnienia bębnów i przy dźwięl{U trąbek z l<onchy
inuszli, zwyciężając ludy Totonaków, Tlaxcalanów
i Olmel{ÓW, osiadłe wzdłuż wschodnich wybrzeży Me-
1\:syl<u. O·d p·o,d bity·c h ściągali wys·o kie daniny i upro-
wadzali tysiące jeńców, w celu złożenia ich w ofierze
na krwawych ołtarzach w Tenochtitlan. Imperium
Azteków rozrosło się niezmiernie na skutel{ podbojów,
a w XVI wieku jego l{rólowie \:vładali silnym mili-
tarnie państwem, które swym dobrobytem i wspania-
łością m,ogł·o l{onkurować ze współczesnymi sobie l<ra-
jami Eu~opy.
P·onieważ coraz v.rięcej napływało wieści o bogatych
81
l{rólestwach Mel{syku, Grijalva p 1ostanowił do nich
dot1·zeć. Porzucił swój pierwotny zamiar zbadania Rio
Tabasco na rzecz podjęcia wyprawy na północ, vvzdłuż
wybrzeży meksyl{ańskich. Wkrótce ol{ręty Grijalvy
znalazły się w obrębie pokrytych śniegiem łańcuchó\V
górsl{ich vvulkanicznych sier1·as) wznoszących się na
północo-zachód od Veracruz, w kierunku płaskovvzgó­
rza Meksyl{U. Na każdym niemal zakręcie pilnovvały
ich oddziały woJowników, potrząsających dzidami i po-
wievvających sztandarami i pióropuszami, jako że ich
przybycie na te wody nie było dla tubylców całl{owi­
tym zaskoczeniem.
Wieści ·o uprze·d niej eks:p e·d ycji Córd·o by rozbiegły się
szeroko, sięgając w głąb Mel{syku. Sa1n Montezuma
otrzymał wiadomość wraz z niepokoj ącą przepowied-
nią: jego vvyrocznie już kilka miesięcy wcześniej prze-
powiedziały przybycie intruzów. Ogłosiły one, że wy-
darzenie to stanowić będzie vvypełnienie się prastarego
proroct\va, według którego Quetzalcoatl - czcigodny
Wąż Ozdobiony Piórami, bóg wygnany przed wiekami
z Doliny Mel{syku - ma povvrócić kiedyś ,,stamtąd,
gdzie vvschodzi sł.ońce'', wnosząc nowy porządel{ do
aziecl<iego l<rólestvva. Mor11.2zun1a przyglądał się p1~zy­
byciu obcych okrętów wiozących brodatych ludzi, l<tó-
rzy \V irnieniu wsl{rzeszonego bóst\va mieli nakazać
mu abdykację .
Podbijanie Mel{syl{u było jednał< zada11iem przera-
stającym siły znużonego trudami podróży Juana de
Grijalv·y. Wymieniwszy z mieszkańcami przybrzeżnych
osiedli swe towary na zło. to, zavvrócił on swoje okręty
na Kubę. Dzieło podboju zaś przypadło w udziale vviel-
kiemu konl{\Vistadorowi - Hernando Cortezowi, który
podniecony odkryciami Grijalvy, w rok późnie j, czyli
w roku 1519 dotarł do serca imperium azteckiego, wy-
posażony w działa i konie, i starł na proch jego potę-
32
<1e . Cortez przybył ta1n ze wschodniego morza, do-
o . .
l~ład 11 ie tal<, jak to przewidyvvały azteckie przepo-
\\riednie. W żadnyn1 przypadku nie odpowiadał on wy-
obi·ażeniom o wyśnionym Quetzalcoatlu - novvy po-
rzadek narzucony przez niego pokonanym Indianom
•
o
o o
Piedras Negras
n1 el{syl{ańskim dyktovvany był chciwością i nieustępli­
"''ą zaciętością hiszpańskie j ink\vizycji. Podcz~s gd~
fa 11 atyczni zakonnicy, ciągnący \.V śla~ za ~v~]sl<am1
Corteza, \\'ypelniali zadanie nawracania „dz1l{1ch po-
gan'', śvliątynie obalonych bogóv.· azteckich ~adały pa-
stv.rą grabieży, a cały l<raj stał się vvid0\\1 n~ą przemo-
C)T i rozbojt1; najeźclźcy gromadzili zagrabione złoto'.
zien1ię rozdzielali n1iędzy sobą, a tubylców zmuszali
do i1ievvolnicze j pracy. Tal< wyglądał złov.1 ieszczy po-
czątek nowego porządl<u, l<tóry powoli oga1·nął cyvvili-
zacje a merykańsl<ich Indian. , .
Przez dwadzieścia lat od chwili, gdy Cortez nagiął
Iviel\:syl< i vvięl<szość A1neryki Śro1 dkovvej pod pan,o wa-
nie 11iszpańsl<ie, .Jul<atan utrzymyvvał się mocno w po-
siada11iu Majów. Kolonie 1<01·on11e ustalono vv Chiapas,
Tabasco, G\vatemali i '\\' Hondurasie, konl<wistadorzy
nie zdołali jednal< wedrzeć się na sam półwysep. Po-
przednie vvyprawy Córcloby i G1·ijalvy nastawione . . by-,
ły raczej na dokonanie ,,·stępnego rozpozna~1a: nie ~as
11 a konl<1·etny podbój. Jednakże coraz bardzieJ topnie-
03
\)
3
jące fortuny hiszpańskie w Nowym Świecie czyniły
perspektywę ujar·zmienia Jukatanu sprawą zaró\vno lo-
giczną, jal{ i bardzo pożądaną.
J eden z ol{rętów Grijalvy vv czasie ekspedycji z roku
1518 prowadzony był przez Francisco de Montejo, któ-
ry później porzucił svve podróże na kontynent amery-
kański i powrócił do rodzinnej Hiszpanii. F'o kill{u la-
tach przedłożył on Karolowi V dol{ładny plan, doty-
czący założenia stalej kolonii na Jul<atanie. Królevvski
kontrakt zagwarantował mu należyty udział w zdoby-
czach, l<tóre to przedsięwzięcie przysporzy dlu skarbca
korony. Mając niezbędne poparcie finansowe, uzysl<a11e
dzięki sprzedaży majątku swej żony, Montejo odpły­
nął z I-Iiszpanii vv roku 1527 trzema okrętami z zało ­
gą pełną najlepszych nadziei.
Szczęście nie dopisało ambitnemu Montejo. Pierwszą
kolonię założoną przez niego na lądzie stałym , naprze-
ci\v vvyspy Cozumel, nawiedziła plaga silnej zarazy
Nie przewidział też groźby buntu wśród swych znie-
chęconych oddziałów, ani też starannie obmyślonego
spisl{u tubylców, którzy jednal< - hamt1jąc wrogość -
zezwolili pozostałyn1 przy życiu mieszkańcom nieszczę­
snej l<olonii na podróż w głąb lądu, uzgodnio ną przez
Montejo z niel<tórymi wo·d zami. Jednal< choroby i głód,
l<tóre siały ciągłe spusto·s zenie, a tal{Że nieprzejednana
wrogość tuby}ców, z111usiły go d·o porzucenia tego
z trudem zdobytego punl<tu oparcia na półwyspie. Na-
dzieje Montejo na zdoby·c ie lądu, niewolnil<ów i bogac-
twa od dawna już zgasły; najtajniejsze jego inarzenia,
aby ogłosić się zdobywcą Jukatanu, n1usiały chwilovvo
I • , , •
POJSC w zapomn1en1e.
•
W rol{u 1531 podjął pono,vnie usiłowania 111a j ące na
celu włączenie szerokich obszarów pół\l'..1yspu Jukatan u
do wciąż rosnących dominiów Nowej Hiszpanii. Zebrał
liczne siły wojskowe i z flotą złożoną z kilku olaętó'v
34
przypuścił nowy atal<, wyruszając od strony Campeche.
Pomagał mu syn, Francisco de Montejo Młodszy, l<.tó-
ry od razu wyruszył wraz z liczną załogą zbadać i sl{o-
lonizować północny kraniec półwyspu.
Po uciążlivvej pod14 óży w głąb lądu udało mu się
założyć kolonię w Chichen Itza, jednym z najważniej­
szych ośrodków górnej części Jukatanu. Nowe przed-
sięwzięcie Montejo nie rokowało jednak więl{szycl1 na-
dziei na powodzenie niż jego uprzednie usiłowania;
w sześć miesięcy później Indianie zjednoczyli się i zer-
wali jednostr,o nny układ, na n1·o cy którego inusieli ~łu­
żyć ambitnemu prze·d.sięwzięciu Hisz·p anów. Garnizon
Montejo został oblężony, a jeg·o wojsko wypędzo11e na
wybrzeże. .
Około rol<u 1540 cały nie1nal Meksyk, wraz z duzy-
mi połaciami Ameryl<i Środl<owej i Południovvej, zna j-
dovvał się już pod panowaniem Hiszpanów. Niektóre
plemiona Majów, zwłaszcza w zachodnim Juka.tanie,
doszły do \Vniosku, że dalszy opór jest bezcelo\\ry l pod-
dały się, aczkolwiel{ z pewnym ociąganiem, licząc na
vvyrozu111iałość swych nowych władców. Ze zvvi_ę~szo­
nym zaufaniem Montejo Młodszy - upowaz111ony
przez swego ojca do wypełniania \varunków. ~ról~w­
skiego kontral{tu - snuł plany podjęcia trzecieJ .proby
dotarcia do wewnętrznych zakątl<ów Jukatanu l oba-
lenia ostatnich twierdz oporu tubylców.
W roku 1541 rozpoczął najazd na półwysep siłą
czterystu ludzi, wyposażonych w l<onie i działa. Do
wodzów Majów wysłano posłów z wezwaniem d·o poko-
jowego poddania się hiszpańskim rządom; niektóre
prowincje usłuchały bez dalszeg·o sprzeciwu i podcla:y
się temu, co uważały za nieuniknione przeznaczenie.
N a tomiast prowincje północne, zwłaszcza grupa bun-
towników znana pod nazwą Ah Canul, odmówiły przy-
jęcia warunl{ÓW kapitulacji. Wówczas Montejo padzie-
35

lił swe wojsl<o na dwie części i wysłał stu sześćdziesię­
ciu ludzi pod vvodzą swego kuzyna, w celu złamania
opornych.
Pod koniec niezwykle uciążliwej drogi oddział lton-
kwistadorów, spragnionych, półżywych z głodu, odzia-
nych w łach1nany, przybył do miasta T·ho, gdzie i..vo-
, dzowie Ah Canul przygotowali spore \vojska na spot-
kanie najeźdźców. W regularnej bitwie z przevvaża­
jącą siłą vvroga Hiszpanie rozgromili zastępy Majów
-i. wymogli po ddanie się Ah Canul. W T'ho zostawiono
1
wpływowego Tutul Xiu n1ógł teraz uzysl{ać uległość
wszystkich pro\vincji Majów, z wyjątkiem położonych
najbardziej na vvschód.
W rol<u 1542 założył na ruinach T'ho miasto „szla-
chetne i lojalne'', nadając mu nazvvę Merida.
Wk1~ótce potem najbardziej odległe obszary Jultata-
nu zostały objęte hiszpańskim panowaniein. Z chwilą
pokonania walecznych wojownil<óvv Majó-vv został za-
tarty ostatni ś)ad ich niegdyś potężnego imperiu111.

·-garnizon, co stanowiło pierwszy l<r·ol< na drodze do

osiedlenia się tu na stałe. Do Campeche wysłano pilną
prośbę, aby Montejo Młodszy przysłał posiłki, a ten
natychmiast wyruszył do T'ho umoc11'ić przyczółelt,
uzyskany dzięki zwycięstwu s\vego l<uzyna.
Fenomenalny sukces Hiszpanów w T'ho podziałał
na uinysły Majóvv jak zniewalający povview śmierci.
Wiele prowincji, pierwotnie wrogo nastawionych,
uznało obecnie konieczność poddania się, traktując nie-
fortunny obrót \vyclarzeń jako wyraz \voli S\\'ych bo-
.gÓ\\r. Później nastąpiło dramatyczne zdarzenie, l<tóre
-w konsek\vencji przyniosło fatalne skutlti, jeżeli cho-
dzi o j edność pozostałych prowincji. Na równinie ota-
czającej T'ho pojawił się tłu1n Indian, towarzyszących
wodzowi niesionemu w pokrytej pióran1i lcl{tyce. Gar-
nizon hiszpański poczynił odpowiednie przygotowania
do przyjęcia tego orszaltu, l\:tórego zamia1·em równie
dobrze mogło być podjęcie próby odzysl<clnia mias,t a,
lecz gdy wojownicy podeszli bliżej, wódz podniósł rę­
kę na znak pokoju. Przedstawił się Montejo jal{o vvódz
Tutul Xiu, władca Mani, najpotężniejszej -vvówczas
prov\·incji północnego Jukatanu. Wyraził swój szacu-
nel\: clla Hiszpanów i zgłosił poddanie svvych wojsk ich
• •
sprawie. •
•
Mon tej o trafiła się wielka \vygrana: z poparciem

36
 Rozdział. II
ZAPOMNIANA CYWILIZACJA
Od zarania hiszpańskiej supren1ac ji w Nowym świe­
cie ogólnie przyjętą pral{tyką stało się spychanie
Indian do roli niewo!lnikóvv. N·o wym hiszpańskim wła­
ścicielom gruntów otrzymanych tytułem darowizny
przydzielano d·o pra•c y ,,wyrobników'', a i·stniejące pra-
wa nie stawiały w zasadzie żadnych ograniczeń i każdy
właściciel ziemski mógł uzys·kać dowolną liczbę do dat-1
kowych niewolnil{ÓW, stosownie do potrzeb. Pewnego
rodzaju pozos·tałości systemu niewolniczego - w for-
mie złagodzonej i mniej rzucającej się w oczy - prze-
t1·wały i:u do ostatnich lat XIX wieku.
Na Jukatanie tysiące Majów zostało prz.e sie dlonych
1
ze swych rodzinnych vviosek do posiadłości swych no-
wych panów, encomende'tos, którzy na mocy dekretu
wydanego przez nieznanego mo·narchę z odległego kra-
ju i·ościli sobie prawa d·o ziemi ich p1·zo dl{ÓW. Na tu-
1
bylców nałożono ściśle p·r zestrzegany obo\viąz,ek da-
nin, a wszelkie oznaki bral{ll lojalności były surowo
karane przez hiszpań1skich panów, którzy uważali swe
sługi za :,dzieci cliabła''.
W spis·a nej wkrótce po pod.b,o ju in.diańs.kiej l{~onice,
.noszącej tytuł Księgi Chilam Balam, znajdujemy
wstrząs1ający opis idoli, jal{a przypa·dła Majo111 w udzia-
1 od wiekó~r. Zadanie ·t o spadło w szer-o·k im zakresie na
le: ,, ... był to początel{ płacenia danin, początek powin-
ności k·ościelnycł1, począ1tek walki ze strzelbami, po-
38
czątel{ walki z deptaniem człowieka, początek rozboju
i g\vałtu, i)oiczątek długów i fałszywych świa1dectw,
początek walki indywidualnej, początek udręki''.
Z zag·orzałym fanatyzmem przystąpili Hiszpanie do
wyl{orzenienia kultury i tradycji Majów. Zburzono
świątynie· wzniesione potężnym niegdyś bog·o m, k 1tórzy
inspirowali -vvspaniałe o·siągnięcia cywilizacji Majów,
a ich ołtarze i rzeźbione wizerunl{i r-0zbito, zabraniając
tub)~lcom, p·od groźbą ostrych kar, da1sz.e g·o upravviania
1
}{ultu obalonych bóstw. Często na miejscu dawnych
świątyń wznoszon:o ko·ś·cioły pr·o wa dzone przez mni-
1
chów z zal{onu dominil{anóvv lub franciszl<anów, któ-
rych obowiązkiem było dawanie godnego przykładu
cnót chrześcijańskich tubylcom powie1·z·o nyn'l ich du-
chowej opiece.
Nie tal{ łatwo je dnak bylo wykorzenić stare wierze-
1
nia. Cóż to za. ludzie byli ci Hiszpanie, którzy postę­
powali ·z niewym·ownym ol{ru·cieństwem, gło·sząc rów-
nocześnie nauki o Bogu, którego dobroczynność tak
sławili? Majovvie u ciekali nocą w głębokie otchłanie
1
dżungli i tu potajemnie· zbiera'li się w opuszcz.o nych
śviliątyniach, sl<ładając ofiary przemyc·o nym wizert1n-
}{on1 i posągom, i wzywając swych bogów, aby zesła'li
pom stę na najeźd:Zlców.
Zvvycięst\vo M.o ntejo nałożyło na Jul{atan nieo«.~wo-
ła l11 e jarzn10 ucisku. Plemiona Majów zostały ujarz-
n1io11e, ich n1iasta zbur21one, a bogata cywilizacja po-
grążona w mrokacl1. Dla dopełnienia dzieła zniszcze-
, . .
nia Hiszpanom pozostało jeszcze wymazac z pam1ęc1
żyjących Majów spuściznę przeszłości, zni\veczyć
vvszellde jej wartości i zatrzeć tradycje, którymi żyli
jednego czł·owieka: religijnego i gorliwego zakonnika,
którego kapryśny los uczynił nieustępliwym niszczy-
39
 cielem, a zaraze1n pełnym V\riedzy znawcą \Vszellcich
zagadnień dotyczących Ma jów.
W roku 1549 franciszkański mnich, naz'A iskiem Die-
1 te księgi na plac n1iasta i publicznie spalić!
go de L a n d a, przybył z Hiszpanii do Jukatanu, ab)r
sprawować służbę bożą w l{lasztorze -vv Izamal. W peł­
nieniu powinności jasno przyświecał młoden1u lclery-
l{OWi ducl1 inkwizycji. Podczas wielu krucjat, które po-
\Viodły go do najbardziej odległych zakątkó'"' półwy­
S'pU, dokładał sta1~ań, aby vvsz~ll<ie ślady r eligii tubyl-
ców zostały zatarte, i głosił, że ktokolvviek oddawałby
~ześć pogańsl{im bogom, zostanie bezlitośnie obit)'
i poddany surowym karom, w celu ,,oczyszcze11ia
z grzecl1ów".
Pomimo wysiłl{ÓW Landy, Indianie wciąż przejavviali
głębokie przyvviązanie do swych od dawna zakorzenio-
nych wierzeń. Uprawiając swe pola, Majowie w dal-
1szym ciągu zwracali się po:tajemnie do czcigodnych
bogóvv Słońca, deszczu i u rodzajów, oraz do najw)rż­
szego boga Itzamny i wszechmoc11ego Kul{ulcana,
a w osłoniętych gąszczami dżungli świątyniach, po-
święconych tym bóstwom, szukali pomsty za swe str a-
szne krcy\-\rdy. Mnicha de Landę doproV\1 adzał do ,,,ście­
l<łości zacięty opór jego podopiecznych wobec nakazu
porzucenia starych tradycji; szukał nowych metod,
za pomocą l("tór ych 1nógłby przeko11ać Majóvv o bez-
wartościovvości ich spuścizny . Sposobność taka traf iła
się, gdy z krzyże1n w clłoni 'przybył do miasta Mani -
davvnej siedziby potężnej d)1 nastii Tutul Xiu. Ze
względu na ogromne poważanie, jalcin1. dynastia ta
cieszyła się u JVIajów, utvvorzono w Mani bibliotekę zło­
żoną z ksi<1g, r1apisanych przez n1iejscowych ka1Jlanóvv
w okresie poprzedzającym podbój . Gdy Landa odki·ył
to cenne archiwu1n, w swej bezmyślnej żądzy niszcze-
nia dopuścił się czynu, który ograbił przyszłych ticzo-
40
nych z najcenniejszego źródła informacji, jakie m~g~~
prze trwać do późniejszych czasów: rozl{azał przyn1esc
W oznaczonyn1 dniu w zniesiono straszlivve auio-da-
-f e. Ponieważ - jak pisał Landa - książki ,,zawi,era~y
nic innego, jak tylko przesądy i kłamstwa szatansk1e,
spa liliśmy je wszystl<ie ... ". Skarb historyczny, prowa-
o
Palenque
dzo11e przez stulecia dokumen Ly wiedzy, która pozwo-
liła Majom osiągnąć nieporównywalne znacz~nie vvśró.d
v\rysoce roz,viniętycl1 cywilizacji No\vego świata - zgi-
nął w obj ęciach płomieni, na sl{utel< po,t worncgo roz-
kazu La11dy. .
Prekolumbijska literatura Majów osiągnęła V\7ysol{1
stopień rozwoju. Ich księgi - czyli tz\v. kodeksy -
sl\'.ładały się z pasów pe·rgaminu z włól~na roślinne~o
vvzmocnionego naturalną substanc j ą kleistą. P ergan11n
był obustronnie pol{ryty vvarsiwą białe~~ ":'apna. ~a
pO\\rierzcl1ni kapłani vvypisy\.vali pracow1c1e ms.l{r~~cJe
skomplil<owa.ny mi hicr·oglifami, x:iamal?~any1n1 . ro~no­
koloroV1'ymi farbami, uzyskanymi z roslmnych 1 mine-
ralnych }Jarwników. Następnie manusl{rypt sl<ladano
i zainykano w drew11ia11ych lub skórzanycl1 ol{ładl{ach,
wsl{utel< czego pojedynczy toin, czyli l<odel{s, p1~zypo-
n1inał vvyglądem nowoczesne książki. . . .
Niestety, do naszych czasóvv zachowały się .Jed~n1e
trzv takie kodel{sy Majów ..Jeden z nich, zaw1c:aJą~y
głó~nie obliczenia astronomiczne, odl{ryto w W1edn1u
 w. r?ku 1739. ~o~ta~on nabyty przez Państwovvą
B1bl1otekę w· Drezn1e 1 stąd n osi nazwę Kodeksu D1·e _
1
de~skiego. W ciągu drugiej połoV\ry XIX wieku zn=-
lez1.~n,o w Hi~zpanii części ·dwóch ma11uskryptów
MaJow. Badania wykazały, że należą one do jednego
dokume:itu, Kodeksu <<Tro-Co1·tesianus», zawiei·ają­
ceg·o wiadomości a·s tro·l ogiczne na użytelr l>:a·płanów.
D?J~ument ~en przechowywany jest w Archeologiczno-
1 ar·c heoilogów. Jal{ ,dotą,d nie znalezion 0 jednak l\:l~,~za,
H1storycznym Muzeum vv Madrycie. Trzeci kodeks
znajduj: się . w posiadaniu Bibltot,eki N aro,dowej
·w Pary~u, g dz1e z·ostał odkryty w roku 1860 w skrzyni
1 który drop·omógł w rozwiązywar1iu zaga~l{: hieroglif ovv
·~apomn1anych dokumentów. W kodeksie tym, znanym
Jako Kod~ks <<Peresianus», brak jes·t znacznej części,
le~z r~zdz~·ały, k tóre się zachovvały, dają dokładny
1 jedynym ludem w Ameryce ·prek1olun-ib1Jsk1e~, u kto-
opis n1ektory ch bóstw i ceremonii religijny,c h.
1
Arc z.k o'l wiek :kodekisy te mają dużą war·tość dla b·a -
1dań history·c znych, nie rzucają one światła na ówcze-
~ne. wydarzenia dziejowe. Nigdy nie dowiemy się,
1 nościach Majów wpadła w ręce uczonych ~a skutek
Jak::· bezcenne dane, 1dotyczą· ce 11istorii cywilizacji
_iv.:aJow, ·począwszy od jej tonących w mrokach począt­
~~w, po~rzez pełne sukces.ów etapy vozwoju, aż po
J€J kres· 1 up,adel{, z·os:tały strawione prz.e z auto-da-fe
Landy. Archiwum z Mani mogłoby wyjaśnić wiele
intrygt1jących zagadek, jakie vvyłoniły się w toku
późniejszych badań ar:c heologicznych. Jest niemal
pew11e, że zniszczone manuskrypty miałyby ogromną
wartość dla odszyfr·o wania 11ieroglificzneoo pisma
którym Majowie opisywali wydarzenia s·woi~h czasów:
W ch\\rili obecnej zaledwie jedną trzecią tych znal{ów
można należycie interpretować - głównie zaś te,
które· wyr·ażają obliczenia astronomiczne i kalenda-
rzo,ve, nazwy dni, miesięcy i lat, oraz syn1bole cyfro-
we. Ogromna jednal\: więl\:szość insl{rypcj'i Majów
wciąż jes~cze nie została odczytana przez nowocze-
snych uczonych.
42
Ch·cciaż prz€padły ko·d·eksy, w zrujnowanych .mia~
s tacl1 Majów -0dnaleziono wiele zburzonych świątyn
i pałaców, pogruchotanych schodów, zwietrz~ych, stel~
·c zyli ,„słu·pów czasu'', ·p okrytyich dziwn~m1 . znak~~1
hieroglificznymi, które na pewno zawieraJą. wie1e
informacji, n1ogących stano\:vić cenny matenał dla
1
który pomógłby rozwikłać znaczen~e :ych narp1sow,
nie posiadamy nic w rodzaju kamienia_ z. Ro·s~t~,
egipskich. Fakt ten staje się tym ?ar~zieJ g~dn.y ubo~
lewania, g·dy uświadomimy sobie, ze . ~a~o:vie by,li
rego pismo rozwinęło się daleko p onad poziom pro-
stych znaków pi'.l{tograficznych. . . . .
Inna wsl{azówka świad·cząca o 11ter ack1ch umieJ ęt­
1
interesującego zbiegu okoliczności. P·o podbOJU uczono
tubylców pisania słóvv ich ojczys:ego. języl~a. ~ alfabe-
. łacms
c1e ·, k.rm. z chwilą , gdy MaJOWie byJ.1 JUZ w, sta- .
nie czytać i ·pisać, p.r·o pag·o wanie nauk chrześcijan·s'~1~h
mogło odbywać się w szybszym tempi~ . I. ~łasn 1 e
wyłącznie w tym celu zal{onnicy :ak cier~l1w1: ~a=
ucza1i swy·c·h p·o·d opie·cznych. Był10 Jednak n1e~nikn1~
n·e że wiedzę tę podawano w spo·sób, l{tóry niepokoił
kr~jowych kronikarzy, słusznie za~l~rmowa?ych g.w~ł­
townym zanikaniem rodzimej sp·u scizny. Kllka z ty~h
dokumentów, pochodzących z okresu po podbOJU
przetrwało, by teraz z pełną wymowy .pros:.o~ą prze-
kazać reflel{sje ich autorów na te1na:t historii ~ :1~a:dy-
.. I du MaJ·Óvv. Z wyżyn Gwatemali pochodzi swię·ta
CJl U · · •t ·
k się. g MaJ·o'w-Kiczów - Popal Vuh, op1suJąca mi y,
a - · d '
kosmologię i religię ludu Kiczów, l{~óry. n1eg. ys
dominował na południowych zboczach gorskich. Pisa-
rze sąsiedniego pleinienia sporzą,dzili podobny doku-
43
•
•
 men.t, znany jako K1·oniki Cakchiquelów C l
lekcJa n1 a k t, · enna <:o-
nt1s ryp ow dotyczących historii , ł Karier a Landy przebiegała dvvoma całkowicie roz-
~auka~~u zosta:a zgromadzona \V tzw. Ksi~:a~~c~~~ bieżnymi torami. Aby lepiej przygotO\\·ać się do Sv\rej
m a am, ktorych nazwa pochodzi od misji, natychn1iast po przybyciu na Jukatan pogrążył
}{apłanów (czyli chilam) sław h nazwy l<lasy się v..r dociekliwycl1 badaniach kultury Majów. Studia
· . , . ' · nyc ze vlzględu na
um1e3ętnosc1 głoszenia proroctw i badan.1a 'ł d te nie mogły nie rozniecić jego ciekaV\·ości, przel{ra-
rodzonych. s1 na p1·zy-
czające j dalel<o pierwotnie zamierzone cele. Spędził
J edn~k .i te dokumenty pomijają bardziej zawikłane on \\1 iele czasu w towarzyst\\1ie dostojnych członków
:a~a~n1~n1a, o .których istnieniu mówią ostatnie zna- i·odzi11y Xiu i Coco1n, wypytując ich w nieskończoność
ez1ska I badania archeologiczne. Wynurzają się Ial{ty o róż11e szczegóły z zakresu historii, f,oll{loru, lnitolo-
gii i religii. Gdzie tylko znalazł się podczas swych
podróży po Jukatanie, vvszędzie zbierał informacje
-
... ' „ -..... d,otyczące i~óżnych a•s pel<tów życia tubylców. Pob1ożny
o< •• ••• •
• •
T o .o• • mnich L a11cla nie mógł nawet przypuszczać, że dzięl{i
-~ •. o·•
o o
~
• •
sv.·ym badaniom stanie się kiedyś - niezależnie ocl
._ ~
•
. •
'
swej woli - pierwszym wybit11ym ucz·o nym w dzie-
~· \..:./
dzi11ie a1~chaicznych tradycji, l<tó1·ych vvyplenienie sta-
Palenque
nov: ilo cel jego życia.
Około rol<u 1566 Landa rozpoczął pisanie monumcn-
ogron1nie intrygujące: znil{oma liczba tal11ej historii Jul{atanu, opartej na S\\rych t1przednicl1
f zachowanych
ragmenlóvv literatury MaJ·ów dosta1·cza studiach. Być może, zan1ierzał st\vorzyć prze\vodnik,
h k pevvnych da-
n?'c . '. ~óre je?yni~ p~twierdzają nasze przypuszcze- który pot.1czałby młodych 1nisjonarzy i wprowadzałby
nia, z~ i vv t~J dz1edz1nie Majov,rie byli mistrzami. ich ,,, st1btel11e arl<ana szerzenia ,,,iary ,,·śród MajÓ\\T.
?~zen1 s~ .n1en1al call{O\\ricie pozbawieni pisanych Nie1<tórzy uczeni są zdania, że Landa pr·zystąpił do
z~odeł inow1ących bezpośrednio o różnych wydarz - tego przedsięwzięcia, aby wobec oficjalnej krytyl<i
n1ach · , e-
1" aclan1a miast e . l ··
,łc ~ op1~0\v dotyczących \.\'Czesnych 1nigracJ'i za-
'
zrehabilito\vać się za czyny, jakich dopuścił się vv Mani,
aczl<olwiel< jego dzieło nie mogło przecież stanovvić
s , . .. ~ ' wo UCJ1 . ~poł·e· czn ej i poili tycznej,
praw WOJSl\.owych, zagadn1en handlu w· I ,, r el<o111pensaty za znisz.c zenie bezcennych l{siąg Majów.
· M . . · 1ę {szosc tego
c? san11 .aJow1.e. inogli napisać o do11ioslych osiągni ~ Jakil{olwiel< był jednal< cel tego przedsięwzięcia, v.ry-
~1acl1 sw~~ cyw1l1zacji, wypełniłaby niezgłębione lLtl~ siłki Landy zrodziły w 1·ezultacie dokun1ent o ogrom-
\.tóre dz1s pobuclzają uczonych do badań. L k. t ' ny1n znaczeniu dla przyszłych badań . Jego manu-
po\\·stały \V d~żcj mie~ze ?a .skutek działalności ~:eg~ skrypt, zatytułowany Relación de las cosa.s de Yuca-
de Landy, ktorcgo POJavv1en1e się wśród Majó\v zni- tan, zawiera bogactwo szczegóło\vych informacji do-
weczyło ,,„szelką nadzieję na zacl1owanie vvspon1nienia tyczących szeregu nie noto\vanycl1 uprzednio \Viado-
o dav\7nych bohaterskich czynach · · . mości na temat kultury MajÓV\'. Jest to jeden z nie-
i m1n1onej chwale.
wielu dokun1entów, na podsta'v\1ie któr ego badacze są

45
 ~ stanie identyfikować pewne znaleziska archeolo-
• giczne.
Praca L~ndy była przedsięwzięciem nionumental-
nym. ~?łęb1a~a on~ różne aspekty życia coclziennego,
obyczaJow, wierz~n ,re~~ijnych i histo1·ii l\1ajóvv, opi-
sane na podsta\vi: swiezych jeszcze '''Spon1nień jego
duc~owych podo~iecznych. Stronice tego dzieła wy-
pełn1on: są drobiazgowymi opisami ogr0111 nego pi·ze-
pychu i barwnego folkloru, jakin1 Majowie otaczali
':" prze~zł~ści S\Ve tradycje i wierzenia, aby nadać im
Ja1{ n~Jwięcej. wyrazu i godności. Landa ol\'.azywaf
s~czeg?lne .z~1nteres~;'anie sposobami odszyfrowa-·
nJa. h1erogl1fow MaJow. Zano1tował tal< niczvvykle
:v,az11e 'cl.la d.zisiej.szych. archedlogów dane, jak nazwy·
~ odpow1edn1e hieroglify oznaczające dni, iniesiące
i lat~ l{alendarza Majó-vv. Natomiast jego próby stwo-
rzenia ,~alfabetu'' dla odczytania inskr~rpcji 0 charak-
te~ze, nieastronomicznym, rysunków C)"ir lub przed-
m1oto~, które \vymavviane w rodzin1ym języl{u cla\va-
łyby clzwi~k zbliżony do liter alfabetu hiszpańskiego -
okazały się mało wartościowe przy odszyf rov\ry\vaniu
pozostałych hie1·oglifów.
Oprócz studiów Landy, nie znamy "'rłaściwie żad­
nych innych dokumentów pisanych, mó'"'iących 0 l<ul-
tu1·ze Ma jów w ol{resie podboju. Spragnionych foi·tuny
l<o.lonis tów na terenach Ameryki śr,0 1di\'.ovvej, jak
1
zr.esztą .~a :rsz.y s'tkich rozległych obszarach Nowej
H1s~p~n11:. n~ew1ele ~bchodziły przejawy wspaniałej
cyw1l1zacJ1, Jaka kwi:tła tu w minionych wiekac'h .
Tr~szczyli się oni przede wszystkim o rozszerzenie
pol1.ty.cznych i ekonomicznych granic tych posiadłości.
Jakiez znaczenie mogły dla nich przedstawiać zrujno-
wane miasta i zapomniane osiągnięcia ,,czcicieli sza-
tana''?
46
Epoki poszul{iwań i podboju, jaka zapanowała
vvówczas na zachoclniej półkuli, nie cechował absolut-
nie obiektywizm. Ludzie ogarnięci wojennymi ambi-
cjami, zaślepieni marzeniami o własnym majątku,
kiero\vani religijnym dogmatyzmem i kuszeni povva-
ben1 \vielkiej przygody, zjednoczyli się pod hasłem
szerzenia „zachodniego postępu" . Ich wiara była d\vO-
jaka: z jednej strony Bóg, a z drugiej nowe zdobycze
zachodniej cywilizacji - stal i proch. Uprzednie wy-
darzenia \7'/ historii Europy wpoiły \TV nich przekonanie,
że odp,o wiednie zastosowanie tych zdobyczy n1oże
1
o,dn1ie11ić nawet p rzeznaczenie. Tak wyp·osaż,ona gar-
1
stka hiszpańskich żołnierzy p 101dbiła korrtynen:t i od-
niosła zwyciqstwo.
Jednal<. Majowie zostali zwyciężeni nie tylko z po-
"''odu wyższości hiszpańskiej broni. W rzeczy\visiości
v.rynik mógłby być zL1pełnie inny, gdyby \t\1 ewnętrzne
zamieszki nic zepchnęły Majóvv do stanu t1padku na
długo przed groźbą 11iszpańskiej in\vazji. Od roku 1441
l~rólesh\ro ich zostalo objęte falą zamieszel( i gwałtó\\1 •
Jukatan stal się sceną nieustannych walk pomiędzy
rządzącyn1i roda111i Cocon1 i Tutul Xiu ; \V G\vatemali
lud Kiczów wojował z ludem Cakchiquelów o pano-
wanie na V1ryży11ach. Rewolucje polityczne, n1order-
stwa i intrygi zalały tal< spoko j ną niegdyś l<rai11ę.
Władza, sprawowa11a od wieków ce11tralnie, vvpadła
w ręce niezależny,ch od si·e bie wo·dzów. Militaryzrn
wyparł konstruktywną działalność ubiegłych stuleci.1
Brak było czasu na twórczą działalność lub zajmowa-
nie się i1auką. Navvet pola często leżały odłogiem, gdy
ich gospodarze zaciągali się do służby wojskovvej .
Jak kara bogó"'' spadło na Majó"v szereg katastrof
w tym okresie pełnym trudó\v i niepokoju. Straszny
huragan spustoszył duże połacie Jukatanu. W ślad za
47
 literatury, snucie wątłych wspomnień o Złotym Wie.l\:u,
zniszczyła
pola, a epiden1ia zdziesiątko­
11im zaraza i ,,rozproszenie się daleko po lasach'', ab~ tam :v1~śc
wała ludność; tal{ich plag Majowie nie doświadczyli życie, jakie wiedli ich przodkowie z epo~ l\:am1en1a.
nigdy przedtem. Tajemna pieśń z Ksiąg Chilam Ba- Dzieło wydobycia osiągnięć Majów z W1e~z~ego za-
lam tal{ n1ówi o wydarzeniach, które były Z\viastunem pomnienia pozostało ludziom o nienasyc~n~J cie~~v:o­
końca epoki: ści, ludziom 0 mniej vvygórowanych am?icJaCh niz i.eh
hiszpańscy poprzednicy, ludziom, dla ktorych pragnie-
„Jedz, jedz, masz chleb;
Pij, pij, masz wodę;
nie wiedzy było równie kuszące jak żądza złota.
Tego dnia proch pokryje ziemię;
Tego dnia zaraza padnie na oblicze ziemi;
Tego dnia zgromadzą się chmury;
Tego dnia silny czlowielt zagarnie ziemię;
Tego dnia wszystko legnie w ruinach ;
Tego dnia kruchy liść zostanie znis zczony;
Tego dnia zamkną się l{onaj ące oczy;
Tego dnia trzy znaki uk:ażą się na drzewie;
Tego dnia trzy pokolenia zawisną tam;
Tego dnia podniesie się sztandar walki
I rozproszą się daleko po lasacl1" *'

Od\\'icczny dramat historii znóvv się dopełnił. Cy-

"'·ilizacja Majó\v, najbardziej wy1novvny vvyraz naj-
"''yższych osiągnięć Ameryki prekolumbijskiej, została
z11iszczona, \vymazana całl{owicie z zasięgu ludzkich
zaintereso\vań. Wszystko, czego Majowie dokonali,
legło pogrzebane i zapomniane \V icl1 miastach, p0-
chłonięte przez clziewiczą dżunglę, z l{tóre j }{icdyś
-vv zapomnia11ej przeszłości \vyrosło.
Dla Majów pozostały dwie drogi: nędzna egzystencja
niev\'OlnikÓV\' lub alternatywa vvybrana przez tysiące
1udzi, l{tóryn1 udało się un1knąć od ucis.k u: porzucenie
iedzy z zal{resu inżynierii, matematyki, astronomii,
' \1

* Księgi C1iilam Balam z Tizimin. Oryginał Meksyl{U,

\V
odfotografowan:y przez Teoberta Malera; reprodukcje bram -
Dr S. G. l\1orle)1 ; proroctwo przetłt1maczone na język angiel-
ski przez D. G. Brintona, Maya Chronicles, w Bibliotece Pier-
wotnej Literatury Amerykańskiej, nr I , Filadelfia 1882.

48
 Rozdziai III
JOHN LLOYD STEPHENS: MIASTA ZMARTWYCHWSTAJĄ
W rol{U 1836 odbył się w Londynie zjazd, którego
celem było dogłębne omówienie zagadl\:i zaginionych
miast Majów. Jo.h n Ll·o:y d Step·h ens,*, An1eryl\:anin,
którego l\:ariera prawnicza dała okazję do licz11ych
podróży i badań starożytnych zabytl\:ÓW, SJ)Otlcał się
tu i zapoznał z angielskim artystą, Frederickiem
Catherwoodem. Dotychczasowe ży;cie obu tych męż­
czyzn miało uderzająco podobny przebieg, obaj bo-
wiem przeprowadzili głębol{ie studia nad archeologią
Bliskiego Wschodu.
Stephens urodził się w roku 1805 w Sh1·ewsbury,
w stanie N ew Jersey. Studia rozpoczął vv U niwersyte-
cie Columbia, pragnąc przygotować się do kariery
prawniczej, lecz monotonia osiadłego życia nie odpo-
wiadała ambicjom tego spragnionego przygód i po-
·dróży człowieka. Paliło go pragnienie zwiedzania naj-
odleglejszych zakątków l\:uli ziemsl{iej, postanowił
więc porzucić swe pierw·o tne plany i wyruszyć w po-
dróż. W ciągu kill\:u lat John Lloyd Stephe11s stał się
najsłynniejszym po1dróżnikiem svvy·c h czasów, a vvy-
* Ostatnie osiągnięcia i analiza badań i odkryć
dokonanych
przez Stephensa zawarte są w książce Victora Wolfganga Von
Hagena John Lloyd Stephens and the Lost Cities of Central
America and Yucatan, Norman; University of Oklahoma Press
1947.
50
, [;\rzenia ze swych wędrówek opisał w szeregu książeky
k lóre przyniosły mu ogromną sławę.
Frederick Catherwood przez k ilka lat studiował
z zapałem rzeźbę i architekturę klasyczną . Znał dobrze
ruiny Grecji i wspaniałe budovvle Egiptu z epoki fa-
raonów. Widział górę Synaj, ruiny P etry i zrobił
cłokładne szkice h ellenistycznego miasta Baalbek. l\1iał
ogromne zdolności do rysunku i u1niał z wielką do-
l\'.ladnością odrysowywać dzieła architel{tury i rzeźby
l<amienne j. W przeciwieństwie do w ielu współczesnych
so·b ie arty.s tów, l{tórzy urozmaicali swą sztukę pełną
beztroski fa11tazją i romantyzmem - Cathervvood
bezbłędnie posługiwał ·się swym ołówkiem, obserwując
ze znawstwem rysowany przedmiot. Każdy szczegół
i·ysunl{U, każda myśl artys·ty znaj 1dowały w jego ry-
sunkach wierne odbicie.
Fakt, że Stephens kierował się tymi samymi zasa-
dami wiernego i obiektyvvnego odtwarzania opisywa-
nych przez siebie zdarzeń sprawił, że spotkanie tych
d\vóch ludzi n1iało dać w p1·zyszłości bardzo pomyślne
rezultaty. Obaj mieli odegrać n iezwykle poważną rolę
w dziele ukazania sceptycznie nastawionemu śvvia tu
osiągnięć Majów.
Stephens powrócił z Londynu do Nowego Jorku
w roku 1836, zakończywszy swą wielką po·dróż na
Bliski Wschód. Otworzył biuro adwokacl\:ie, rozpoczął
pisać książl{ę o swych przygodach i z zap·ałe1n zajął
się prezydencl<ą l<ampanią wyborczą, popierając l{an-
dydaturę Martina Van Burena.
Zanin1 jednak opuścił Londyn, natknął się na spra-
wozdanie, napisane mniej więcej pod koniec XVIII
wieku przez oficera hiszpańskiego, kapitana Antonia.
del Rio, l{tóre wspominało o istnieniu wielkiego mia-
sta, zwanego P alenque, leżącego w ruinach w dżungli
południov,rego Meksyl{U. Myśl, że ruiny opisywane
51
przez del Rio m,ogłyby jeszcze istnieć, nigdy nie
opuszczała Stephensa, pobt1dzając jego ży\vą wyobraź-
•
n1ę.
Zainteres·ovvanie Stephensa tą s·prawą jeszcze bar-
dziej wzrosło, gdy w latach 1831-1837 t1kazała się
s·e ria l<.siążek pt. The Antiquities of Mexico - wynik
żmudnej pracy lorda Kingsbor,ougl1a, który całymi
latami skrupulatnie zbierał vvszystkie istniejące w Ett-
ropie strzępl{i inf,o rmacji na temat cywilizacji preko-
lumbijsl<iej. Jego praca zawierała szczegółowe badania
zabytków archite·ktt1ry i rzeźb, doty,c hczas znalezio-
nych na korrtynen,cie amerykańskim, oraz wspaniałe
repr o(lukcje odkrytych kodeksów. Z zawiłego tekstu
1
przebijało głębokie przekonanie autora, że pierwotny-
mi mieszkańcami l<ontynentu amerykańskiego byli
w rzeczyvvistości potomkowie zaginionych plemion
izraelskich. Godne podziwu wycSiłki Kingsborougha,
aby U'dowodnić słuszność tego p,r zekonania, stały się
jego zgubą: został wtrącony do więzienia za długi,
które zaciągnął nie m·ogąc pokryć ro·snących l<osztów
swych publikacji.
W l{ilka lat później przyjaciel Stephensa pokazał
mu album, zawierający prace l<sięcia Jeana Frederica
Waldecl<a, niemieckiego artysty i ż1ołnierza, l<tóry nie-
dawno odwiedził południowy Meksyk i półwysep Ju-
katan. Były to rysunki prze·dstawiające zrujnowane
miasta, l{tóre W aldeck napotkał w czasie swych p,o-
dróży. Niesamowite postacie zwierząt i ludzi, orygi-
nal11ie zdobione monumentalne bu,d owle, wzbu•dziły
ogromne zainteresowanie Stephensa. Rozpoczął do-
kładniej studiować star·e notatki hist·o rykóvv i garstki
podróżników, którzy badali te właśnie nieznane tere-
ny, wyławiając przy tym każdą wzmianl<.ę o ar'c he-
ologicznych pozostałościach. Wreszcie ciekawość jego
została pobL1dzona do najwyższego stopnia, gdy prze-
52
czytał artykuł, który ul(azał się w ,,Proceedings of
the A1nerican An tiq uarian Socie ty''. Artyl<:uł potwier-
clzał o·d krycie ogron1nego, leżącego w ruinach miasta,
zwaneg·o Co'p an. Wówczas to Stephens ogłosił swój
zamiar zbadania głębi śro·dkowoam.erykańskiej dżun­
gli, aby zdobyć dostateczne dowody, potwierdzające
lub obalające tezę istnienia ty,c h znis~cz1onych po1nni-
l{ÓW dav\rnej świetności. Nic dziwnego, że jego oświad­
czenie wywołało ogro.m ne poruszenie . Opinia pu'b liczna
oczarov\rana była o,dkrywczą i pełną ro1nantyz1nu
n1isją Stephensa, lecz historycy i badacze zamierzchłej
przeszłości, ówcześni archeolodzy, sceptycznie zapa-
trywali się na to przedsięwzięcie. Archeologia lJyła
wówczas nauką s·tosunl<ow 0 mło·dą; w połowie XIX
1
wieku czerpała bodźce do rozwoju głównie z usta-
-vvicznych znalezisk na terenach B1isl<iego Wfs chodu)
natomiast na kontynencie amerykańskim nie n1iała
dotychczas p·oważnego pola do działania. Inwazja Na-
p.o leona na Egipt w roku 1789 przyniosła zdumievva-
jące odkrycia różnych o·k azów sztuki starożytnej, ro~­
sianych wzdłuż Nilu, które przykuły uwagę europeJ-
skich ucZionych. Jean Fran<;;·o is Champollion rozpoczął
próby odszyfrowania inskrypcji na kamie11iu z Roset-
ty; Paul Emile Botta odkrył miasto Niniwę; Austen
Layard badał zachowane zabytl<.i wspaniałego niegdyś
imperium assyryjsl{iego . świat patrzył na kraje. s1·.ód-
ziernnomors1<.ie, oczekując ze wzrastają·cym nap1ęc1em
pojawiania się wciąż nowych ogniw -vv fascynującyn1
łańcuchu wydarzeń, 1<.tóre 1dały p 1oczątel{ nauce a1·che-
ologii.
Jeżeli zaś cl1odzi ,o półl{ulę zachodnią, uczeni zgod-
nie obstawali p·r zy twierdzeniu, że India11ie ar11e1y-
kańscy nigdy nie przekroczyli granic stanu dzil{ości.
Wbrew prze,czą·cym temu przel{onaniu d,ol{un1entom
i dowodom, jakie przyniósł podbój) większość bistory-
f5f3
 ków .odrzucała zdecydowanie możliwość, że na konty-
n~nc1e an:e:ykańskim kwitła niegdyś wysoko rozwi-
nięta cywilizacja tubylcza.
Było oczyvviste, że w przypadku, gdyby badania
Stephensa p:zynio~ły ~zytywne rezultaty, musiałby
o~ dostarczyc nalezyteJ dokumentacji dla udowodnie-
nia swycl1 wypowiedzi. Nikt nie był bardziej prede-
s~~n~wany do przygotowania tego rodzaju materiału
n1z Jego przyjaciel Catherwood, którego doskonałe
ry~unl{i i mapy ruin Bliskiego Wschodu zyskały sobie
duze uznani,e. Możliwość zbadania nieznanych dotych-
czas obszarow wzbt1dziła wielki zap·ał Catl1erwooda
który chętnie przyjął propozycję Step·h cnsa odby·ci~
wspólnej wypravvy.
T~k więc dwóch ludzi~ pełnych wielkiego entuzjaz-
mu I o~dar~on~c~ ~bitnyn1i uzdolnieniami - każdy
w sweJ dz1edz1n1e I w swoich możliwościach wyra-
zu ~ zjednoczyło się, aby razem przebyć dzikie bez-
c:h·oz·a· A~~ryki środkowej \V poszukiwaniu zaginionej
cyw1I1zacJ1.
W przeddzień wyjazdu Stephens został inianowany
~mbasadorem Stanów Zjednoczonych A. P. w An1eryce
Srod~<owej. O stanowisl{o to ubiegał się on po nagłym
zgo~1e popr.zedniego ministra. Obecnie nominacja sta-
no~·1ła ol<o:1czność nad wyraz pożądaną, bowiem kraje,
l{tore zamierzał zwiedzić, znajdowały się w ·c entrum
~oważ:iych , zamiesze'l< vvewnętrznych. W1ojsl<a r·e1be-
l1ancl<1e walczyły o ~dobycie politycznej kontroli nad
młodymi republikami Ameryl<i Środkowej. Wszelkie
próby zachovvania praworządności i porządku w czasie
tych ':all< nie dały żadnego rezultatu, a opozycyjne
str·o nn1ctwa w łonie armii walczyły między sobą. Całe
terytorium Ameryl<i Środkowej, wystarczająco nie-
bezpieczne i w pokojowych czasach, teraz roiło się od
bandytów i rabusió\v. Była to sytuacja mało zachęca-
54
jąca dla zagranicznych podróżników, mających za cel
SV1.rych wędrów·ek je.d ynie wyjaśnienie czysto nauko-
wych zagadnień. Stephens jednak miał nadzieję, że
jego paszport dyplomatyczny zapewni mu w pewnym
stopniu ochronę przed piętrzącymi się niebezpieczeń-
st\vami.
W październil{u 1839 rol{u badacze wyruszyli okrę-
tem do Belize w Brytyjsl{im Hondurasie. Tam wsied~i
na parowiec udający się na jezioro Izabal, położone
w środkowym biegu Rio Dulce, kilkadziesiąt kilome-
trów od wschodniego brzegu Gwatemali. W porcie
Izabal, na południowym l{rańcu jeziora, mo1żna było
wynająć przewodników podróży lądem, l{tóra w1odła
poprzez krętą barierę gór Mico, w głąb rozdartych
wojną obszarów Gwatemali.
Gęsto zalesione góry przebyli na mułach i wędro­
wali dalej w l<ierunku, gdzie spodziewali się odnaleźć
1
, .
dawne miasto Copan. Wciąż nie było żadnej pewn1osc1,
czy nie poniosła ich fantazja, a gdy straszliwa ulewa
przesłoniła im drogę, zgnębiony i stroskany Stephens
bliski był zwątpienia w celowość tego przedsięwzięcia.
Czyżby to było możliwe, że w ·t ym .dzil{im środowisl{u
kwitła niegdyś cywilizacja? Czyż nie byłoby rozsąd­
niej posłuchać opinii uczonych i zaniechać tych bez-
nadziejnych badań? Przed podróżnikami leżała nie-
zn1iennie wielka niewiadoma - niez.b adana kraina,
zasiedlona je.d ynie ·p rzez swych prierwo1tny1ch mie.szkań­
ców: niezliczone owa dy, egzo·tyczne ptaki, małpy
1
i tłuste legwany, które nerwowo miotały się w zaro-
ślach, wpatrując się roziskrzonymi oczyma w obju-
cz·o ne zvvierzęta i ludzi, zakłócających spokój ich
egzystencji.
Stephens tal< pisał o niebezpieczeństwach, które ota-
czały ich niemal od początku podróży: ,,Wzniesienie
. ., .
stawało się coraz bardziej strome, a przeJsc1e prowa-
55
 . .

. .

-, I
I

. '
'
' &anorvt·s ka '
'
• • I
I
archeologiczne · e T'HO e 1zAMAl ,_,- )
'I J u J<: A T A ,
tery_iorium_l!{y_ów
I .l" I
n
I
• f
e I •
I MAYAPAN e ecHICllEIV ITZA ,.I
' I ,
I_ -, e
- --'\ .. .
t.IXMAL. • • / -
/
e coaA
,
,
,
„
,
'
·'a
. 1
;
,c.
'\XA8AHW9e , , ,
• \e
'\ .'
' • • • e L.trBNA
e sAY/l ... /
, / TULUMe

ZATOKA ' /,
/ -
/

.
8 SANTA ROSA XTA MPAK
\ _,,,
.

e ETZNA
I ,,,, „•
I

.
• • •' I
I

• •
•
·-
>
•c • •
4

• • '
'
•

I
,I '
I .

•
I.
'• ~ --
°?;Q. e
-- PIEOt1AS IVEGRAS
.„ • ·-,(-
•
._ -- -- --- -
•••

TONINA
• I
•• YAX(HILAN
• jez. Peten ltzae
!i•• ; :
• • i •
~ • I
•• /JONAMPAK

c A P .A~ S / • I
H I
v·
I

e _Caca n ha I
I
e
• e I e '
·-------
1'
-------·
f)
I
I
, ,
•
1
MA LA ,
,1 G WAT E ,......__,/

I
I ___ „, •

I
-
I
I' • ,,, ,,/

''
\
I

'
r'' /
('/
.
- „
QUIRJGUA

o„
.
I
• \ ecoPAH
•I •

'):._
I
I
e KAMINAlc/UYIJ
„
/ -- I
'
o

-„ ,„
•
() J _...iV" y ' I

•"\. -J. t-1H·": '1~HRlfJ

- -
 dziło wąskim wąwozem, vvydeptanym przez muły i wy-
mytym przez górskie strumienie. Wąwóz ten był tak
głębol{i, że jego zbocza były wyższe od człowieka, a ta'k
~ąski, że z trudem mogliśmy się posuwać uważając, by
. , . . , .
nie oc1erac się o Jego sc1any. Nasza karawana posu-
vvała się więc pojedynczo przez ten błotnisty t unel. Po-
ganiacze mułów szli wśród swych zwierząt oraz, brze-
giem wąw.ozu, pilnując, aby zwierzęta nie ugrzęzły,
podnosząc je, gdy upadały, poprawiając ich ładunki,
przeklinając, krzycząc i nie szczędząc im chłosty. Gdy
jeden muł przystawał, cały pochód za nim stawał za-
blokowany, nie mogąc ani się obrócić, ani iść dalej.
Każdy gwałtownie jszy krol{ przycisl{ał nas do ścian
wąwozu, a niebezpieczeństwo złamania nogi nie było
wcale takie małe. Gdy wybrnęliśmy z wąwozu, na-
tknęliśmy się na głębokie, błotniste doły z wystają­
cymi korzeniami drzew, C·o jeszcz,e 'b ar·dz.i:ej utrudniało
pokonanie stromego urwiska. Rzęsisty ,d eszcz„. zalevvał
góry; warunki stawały się straszliwe, aczkolwiek wciąż
je,szcze istniała możliwość pokonywania tych prze-
szkód, czasem jednak w ogóle nie można było posuwać
się na·p rzód„. D1·zevva były tal<: grube, że wśród nich
nie można było dostrzec niczego, prócz znienawidzo-
nej ścieżki wijące j się przed nami''*.
. Wreszcie do tar li na teren położony wyżej i mniej
n1edostępn! .. Lecz fizyczne trudy ich podróży ustąpiły
;v~rótce m1eJ1sca przeszko·d om natury ·p olity·c znej, vvła­
sc1vvym temu okresowi. W Comatan, w odległości kilku
kilometrów od celu wyprawy, grupa Stephensa została
,,zaaresztowana'' i przetrzymana w areszcie przez peł-
. , .
ną niepewnosc1 noc, w czasie l<tórej odm·o wa Sterphen-
1·- -- --
* Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and
Yukatan, wyd. Richard L. Predmore, New Brunswick, New
Jersey: Rutgers University Press, Copyright 1949 - Trustees
of Rutgers College, New Jersey.
58
sa poddania się bezsensownym żądaniom tych, którzy
ich zatrzymali, or.o.al nie dopr·owadziła całej ekspe.d ycji
do tragicznego zal{·ońc·zenia. Wreszcie 'Sprawę ja~oś ~a­
łatV\riono i vvyprawa ruszyła dalej do rzadko zaludnio-
nego osiedla indiańskiego C o pa n . I 1;~ po~awie~ie
się cudzoziemców zostało przyjęte z duzą niechęcią.
Nikt nie· umiał im dać jal{ichkolwiek ws·k azówek na
temat opisywanych przez Stephensa ruin, 1lecz wszyscy
zgodnie twierdzili, że jedynym człowiekiem, ~tóry
mógłby coś pomóc w te j mierze, jest Don Gregor10 -
podejrzliwy, nieokrzesany i półdziki typ, l{tóry był
.swego ro·d zaju ,,rządcą'' opu.szczonej wio~s l{i. Don Gre-
gorio przyjął Stephensa z zimną obojętnością. An~ g::
sty przyjaźni, ani oferty pieniężne nie ~doła~y zm1en1c
jego wrogiej postawy, a zgodę na udz1el:n1e pom?c.y
wyraził wreszcie jedynie dlatego, że miał :1~dZl~Ję
uwolnić się w ten spo sób od niepożądany,ch gosc1. Wie-
1
dział on o jednym Indianinie, który mógł zapr·owadzić
podróżnikó\V do ruin; pozwolił grupie Step~ensa z~­
trzymać się \V swej hacjendzie do czasu, az zostanie
dla nich \Vszystl{o przygotowane do drogi.
Następnego dnia, wczesnym ranltiem, Stephens
i Cathervvood w towarzystwie nowo najętego przewod-
nika, wyruszyli na mułach w głąb tajemniczej zielo-
nej puszczy. Wkrótce zarośla stały się tak gęste, że
trzeba było zejść z mułów i iść na piechotę, ścieżką
wyrąbywaną mach etami*. Gdy wres:acie . dotar'li, .
nad
brzeg rzeki Copan, ujrzeli rysujący się wyrazn1e po
przeciwnej stronie wysoki n1ur kamienny, gę~to obro~
śnięty lianami. Pośpiesznie przebyli rzekę i zaczęli
wdrap.yvvać się na zmurszałe scho·d y, prowadzące na
• Machete - długi nóż o wygiętym ostrzu i mocnej ręko­
jeści, uŻ)'vvany na terenach Afryki i Ameryki śr?dkowej
i Południowej do wycinania buszu i trzciny cukroweJ (przyp.
tlum.).
59
 szczyt ~1uru. _Wl<rótce znaleźli się na tarasie, z l<tórego
zaledwie mozna było dojrzeć ślady innych budo,vli
~k.rytych \V dole wśród gąszczó'v dżungli. Stephens
1 Jeg~ t0Vi'a1·z?'sze zeszli w cienistą głębię i sta11ęli
w o~l1czu cudow przekraczających najśmielsze oczeki-
wania.
Ujrzel~ rozsiane wśród dżungli wysokie ka1nienne ko-
lumny, Jedne wznoszące się ku niebu, inne PO\\ralone
lub strz~skane; powier~chnię ich pokrJVirały głęboko
ryte rzezby, przedstawiające zvvierzęta i ludzi o1·az
wzo1~y u~ładaj~ce się jal<by w napisy. U ich stóp 'leżały
na z1cn11 na poł r·o zwalone ogromne ołtarze kamie11ne
pol:ryte wyrzeźbionymi wizerunl<ami ludzi i głó~
zv:r1erzęcyc~. Budowle o kształcie piramid, sięgające
~1erzchołko~ drz:w, l_edwo były widoczne pod grul)ym
płasz.cz_em dzu~gl1, l<to1·a je p·o1~osła. Powierzchnia bu-
dowli l schod?w, prowadzących na ich spłaszczone
szczyty,. o.pleciona była korzeniami drzew i lianan1i
pnący~1 s~ę w kamiennych szczelinach. Z fasad pochy-
la!y się \Vl~~kie monolityczne gło\vy jaguaró\v i jado-
wit!,ch \vę~oi.:: były to wizerunki bogów, na których
czesc vvzn1es1ono te vvspaniałe niegdyś s' . t .
Gd · 1 1 . w1ą yn1e.
zie <O \V1ek podróżnicy skieroVi'ali wzrok, napotykali
cu.da zan1a~łe w opuszczonych po1nnil<ac]1 dawnego
miasta Copan.
Taje~nicze miasto musiało, oczywiście, stanowić nie
t~l~o osrodel< o dużym znaczeniu, lecz chyba było i·ów-
niez s?eną. minionych osiągnięć, o któ1·ych nil<t przed-
tem nie 1n1ał najmniejszego pojęcia. Odl{rycie to n1iało
mont1mentalne znaczenie' J . . i potęguj ąc wrażenie''.
. . . uz p1ervvszy
:zut ·Oka na ruiny pozwolił Stephens0Vi1i zrozunueć
ze .akade~icl<.ie dogmaty, kategorycznie obstające prz;
tw1erdzen1u, 1ż Indianie amerykańscy nigdy nie wyszli
poza stan barbarzyństvva, teraz zostały całko\vicie oba-
lone.
60
,,Kim byli luidzie, którzy zbudovvali to miasto? -
1
i>isał później Stephens. - W zrujnowanych miastach
Egiptu, czy nawet w tak długo nie znanej Petrze, cu-
clzoziemiec zna historię ludzi, których ślady działal-
11ości widzi \Vokół siebie. Ameryka - mówią histo-
ryc;;- - zaludniona była przez dzikusów; lecz to nic
dzicy rzeźbili te l<a1nienie ... Architektura, rzeźba i m a-
larstwo, \\rszystkie sztuki, które upiększają życie, roz-
k\\ritały w tych ogromnych lasach; żyli tu i przeminęli
mówcy, wojownicy i mężowie stanu, panowalo tu
pięl{no, rozwijały się ambicje i chwała - a nikt nie
może nic povviedzieć o tym minłonym życiu ...
Miasto było opuszczone. Wśród jego r uin nie było
żadr1ych pozostałości po dawnych jego mieszkańcach,
po plemieniu, lctóre swe tradycje przel<azywalo z ojca
na ·s yna i z pokolenia na p·o kolenie. Leżało ono prze·d
nami jal< porzucona w środku oceanu łódź, której ża­
gle opadały, nazwa się zata1·ła i nil{t povviedzieć nie
może, skąd łódź ta przypłynęła, do kogo należała, jak
długo była w podróży i co spowodowało jej zagładę.
Jedyny ślad zaginionych ludzi, to oryginalna l<onstrul<-
cja łodzi, na l{tórej żeglowali, lecz może nigdy nil\:t
nic \vięcej o nich się nie dowie ... Wszystl{O jest tajem-
nicą, niezgłębioną tajemnicą, którą każdy nowy szcze-
gół jeS'zcze bar'd ziej pogłębia. W Egipcie l{olosalnc
szkielety gigantycznych świątyń stoją na pustynnych
piaskach w całej nag1ości swego opuszczenia. Tu zaś
nieprzebyte lasy osłaniają swy1n całunem te ruiny,
kryjąc je przed ludzkim wzrokiem, wzmagając efel<t
W rzeczywistości Stephens zaledwie zdawał sobie
wówczas sprawę z ogromnego znaczenia swego odkry-
cia. Przed nim leżały l<amienne pomniki, nie dające
się porÓ\\1 nać z tym wszystkim, z czym zetknął się do-
tychczas. Była to myśl ludzka zaklęta w kamień, wy-
61
 ra: twórczej, w pełni śvviadomej działalności ludzi>
k~ory:h ~ochodzenie okryte było tajen1nicą i ]{tórych
h1st~~1a n.~epodobna ,była do historii ża1dn1ej ze znanych
cy:V~1zaCJ~· Stephens nie był zresztą odosobniony w tej
op1n:1. ~uz przedten1 ktoś, ]{to natknął się na Copan,
powiedział: ,,Duchy opiekuńcze, które sp1·awowały pie-
czę ~ad l{róle1n Salomonem, wydawały się być arty-
stami''.
Zb~danie ruin było zadaniem niezwykle tru,d nym.
N alez~ł? przekopać przez cały teren ścieżki, oczyścić
P~1:11nik1 z_ oplatających je zarośli, oraz podnieść i usta-
wi~ te, ktore ~unęły, aby były widoczne. Stephens wy-
naJął we wsi pewną liczbę i11diańs'lrich rob,o tników
i wkrótce prace p·r zy wskrzeszaniu zapomnianego mia-
sta, pogrzebanego w grobowcu dżungli, ruszyły pełną
parą.
,, Trudno opisać, ile zain1teresowania wzbudzał·o we
mnie bad.anie tych ruin'' - pisał Stephens w pierw-
szych dniach swej działalności na tym stanowisku
~rc~eolog.icznym. - „ Teren był zupełnie nowy, nie
istniały zadne dokumenty, nie było przewodnil{Ó\V'"
był ~o ~ere~ dziewiczy. Na odległość 10 metrów przed
nan:i nic nie było widać i nie, wiedzieliśn1y, na co na-
tknl'emy się w następnym eta'p ie ba1 dań. P ewnego ra-
~u zatrzyn1aliśmy się, aby wyciąć gałęzie i zwoje lian,
i oczom naszyn1 ukazał się zabytek ... rzeźbiona kra-
wędź, vvynurzająca się z ziemi. Nachyliłem się i z za-
partym o,d dechem przyglą·dałem się znalezisl{u, pod-
czas gdy Indianie pracowali nadal. Zien1ia odsłoniła
vvyr~eź?ione oko, ucho, rękę, a gdy machety dotknęły
k~r:i-ie?ia,. odepchnąłem Indian i sam zacząłem odgar-
niac ziem1ę rękami. Piękno rzeźby, ur·o czysta, zakłó­
c?na jed,ynie uwijaniem się małp i jazgotem papug
cisza lasow, otaczająca to miejsce atmosfera opuszcze-
nia i głębokiej tajemnicy - pobudzały jeszcze moje
62
J><>cli1iecenie i wywoływały zainteresowanie większe,
1 , i Je to jest w ogóle możliwe, niż to, które odczuwałem
\\Hród ruin Starego Świata''.
Pracując z ogromnym trudem badacze dokonali po-
111iurów odkopanych budowli i przystąpili do sporzą­
ctzania możliwie jak najdokładniejszego szkicu odl<ry-
t ych zabytków. Główny kompleks budowli .Copan_ po-
łożony był na szczycie pociętego tarasami wzgorza,
zajmująceg,o teren o powierzchni około 50 OOO in
2
1
i wznoszącego się na wysol<ość 40 metróvv. To sztuczne
vvzniesienie z\vieńczone było masywną piramidą schod-
l{ową, zakończoną płaskiin szczytem. Po jej zachodnie~
str1o nie znajdował się 1d zie·dziniec ot·o czony małymi
świątyniami. Od wschodniej położony by~ dru~i plac,
otoczony łańcuchem zniszczonych budovvl1. W, J~dny~
l<rańcu tego wschodniego placu stała swią tyn~a
1
z drzvviami, po bokach których pochylone posta c1e
ludzl{ie podtrzymywały masywne rzeźbione 1del{·Oracj~.
J ednak najwięl{szym chyba osiągnięciem budowni-
czych Copan były tzw. Schody Hieroglifów, ~rowa­
dzące z akropolu w dół na plac, zwany o?ecn1e. Pla-
cem Wielkim, położony w północnyn1 l<rancu miasta.
Schody miały 1O metróvv szerol<ości i sl<ładały się z 6.:
stromych stopni. Każdy }{amień użyty ·do k~ns.trul{C~l
n1ial powierzchnię pol<rytą głęboko wyrytymi hierogli-
fami, a całe schody obejmo\vały niemal 2000 poszcze-
gólnych znal<ów hiero·g lificznych. .. . .
Wiele kamieni ze zniszczonych budowli 1 n1emal kaz-
dy więl<szy fragment l'zeźby no~iły te same ?Zi\vne
znaki hieroglificzne: znajdovvały się one wszędzie, acz-
l<olwie·l< ulożone były w różny sposób. Stephens był
przekona11y, że nie były to moty,wy czys.to de~oracyj­
ne, lecz hieroglify, za pomocą ktorych mieszkancy Co:
pan pragnęli uwiecznić swą ~t~rię i ~rz~l<azac
zdobytą wiedzę. Przyszło mu równ1ez na mysl, ze roz-
63
 siane po dziedzińcu rzeźbione kolumny i figury bóstw
wznoszone były dla upamiętnienia szczególnych wy-
darzeń historycznych lub dla oznaczenia pewnych usta-
lonych ol{rcsów upłyvvającego czasu. Późniejsze docie-
kania miały potwierdzić oba te przypuszczenia.
Stephensa intrygovvała również otaczająca ruiny
atn1osfera, która sprawiała wrażenie, jakby miejsce to
było raczej dziełem czarowników niż tworem ludzi
o zwykłych uzdolnieniach. Wrażenie to wywołane
było nie tylko przez otoczenie - dżunglę V\rypełnioną
wrzasl{ami małp, poruszają-cych się z niezwykłą zręcz-
11ością po 11iewidocznych wyżyn'ach gałęzi. Bu,dziło
się tt1 żyvve uczucie nie ·t ylko cofnięcia się w minione
wieki, lecz czeg,oś barrd ziej realnego. Copan nie wy-
,dawał się ośro 1dl<iem handlowym. Było to raczej mia-
sto bosl<ich pomnilrów, piramid i wspaniałych świątyń,
z którycl1 oblicza bezimiennych bogów patrzyły na ob-
rzędowe dziedzińce - miejsce spotkań nobilów, dostoj-
nych kapłanów i wieszczów, którzy zajmowali się
spra\vami nauki, sztuki, filozofii i wiary. Całe miasto
robiło wrażenie gigantycznego sanktuarium. Stephens
zauważył, że rzeźby figuralne najczęściej przedstawia-
ły czaszki. „Na zewnętrznym murze zachowały się ich
całe rzędy, dodając tajemniczości temu n1iejscu, przy-
pominając żywym o śmierci i stwarzając atmosCerę
święteg,o miusta - Mel<ki czy Jerozolimy nieznanego
ludu''.
Jeszcze nie rozwinięto w p1ełni systematycznej pracy
badc1w·czcj, a już wynikł poważny problem natury dy-
plomatycznej, spowo dowany rosnącym niezadowole-
1
niem Don Gregoria. ,,Byliśmy tak zajęci naszymi sp1·a-
wami - pisał Stephens że nie zwracaliśn1y uwagi
na to, jal<ie uczucia wzbudzamy vv mieszkańcach wsi.
Don Grego1·ia nie zadowoliło to, że pozbył się nas ze
swego domu i chciał przepędzić nas vv ogóle z okolicy.
64
""zLtl clo nas instynktowną niechęć, a poza tym urazili-
111~ go fal<tem zabrania mu kilku robotników, płacąc
1111 v.1 yższą stawkę, do czego byliśmy zmuszeni jal<o
(' tł clzoziemcy . Zaczął więc patrzeć na nas jak na wro-
fl tJ\\ -, rozpowiadając wokół, że podejrzane z nas typy
1 że jesteśmy przyczyną zakłócenia spokoju w Copan
<lraz \vprov.radzenia stanu wojny w okolicy. Na po-
t'' ierdzenie tego dwóch Indian przechodzących przez
"''ieś stwierdziło, że uciekliśmy z więzienia, że na gra-
11icy Hondurasu złapał nas oddział 25 żołnierzy ... i że
gdyby nas ujęto, zostalibyśmy r,o zstrzelani. Alltald*,
li::tóry był stale pijany od chwili nasz.ego przyby,cia,
IJOstanowił nas O'dwiedzić, aby wyjaśnić wątpliwości
d1·ęczące wiosltę i podjąć odpowiednie kroki, jal<ich dla
bezpieczeństwa ,o kolicy mogłaby wymagać ·obecność tak
groźnych osobnil<ów. Jego ,c hwackie zamiary zostały
jednak udaremnione na skutek zabawnych okoliczno-
ści. Przyjęliśmy bowiem jako zasadę, aby naszą broń
zabierać ze sobą do ruin, a gdy wróciliśmy do domu,
aby przyjąć \Vizytę alkalda, każ<ly z nas, jak zwykle,
niósł v.- ręku strzelbę, a do pasa miał przytroczone dwa
pistolety. Nasze pojawienie się zrobiło na alkaldzie tak
pio1·unujące wraże11ie, że przerażony własną zuchwa-
łością rychło czmychnął''.
Pozycja badaczy była jednak nie,p ewna: pozbawieni
przyjaciół znajdowa1i się w tym kraju zamieszek i nie-
pokoju, zdani na l{a'p rysy nieod·p owie1d·z ialnych politi-
cos. Poza tym, gdyby ktokolwiek zapytał ich, jakim
pra\vem prowadzą w Co·pan ba·d ania - nie umieliby
tego wyjaśnić. Należało natychmiast ,coś uczynić, aby
rozproszyć obawy tutejszych mieszkańców. Wówczas
Stephens postanowił zakupić ruiny.
*Alkald - hiszpański urzędnik administracyjny posiada-
jący władzę sądowniczą (przyp. red. pol.).
-
o 65
 Właścicielem ziemi, na której się one znajdowały,
był Don Jose Maria, człowiel{ dosyć tolerancyj11y, jak
na tamtejsze stosunki, który nie vvyidawał się popierać
zamiarów Don Gregoria. Stephens złożył vvizytę w do-
mu Don Josego. Dobitnie zdementował pogłoski, sze-
rzone we wsi, olcazał swój paszport dyplo1na lycz11y
zaopatrzony w imponujące czerwone pieczęcie i wyja-
śnił przyczyny swego zainteresovvania zrujno-v\ranyi11
miastem. ,,Krótko zapytałem go po angielsl{u - pi-
sał - Ile pan chce za te ruiny? Myślę, że nie byłby
więcej zdziwiony, gdybym ol{azał chęć l{upienia jego
bie·d nej, starej żony ... ".
Po kilku dniach namysłu Don J os€ postan·owił sp1·ze-
dać teren. Dla niego ziemia ta była bezużyteczna -
27 l{m 2 pełnej oparów dżungli, zaśmieconej po1·ytyn1i
l{a1nieniami i stosami gruzu. A suma, jal<ą mu ofero-
wano vv zamian - 50 dolarów - była nie do pogar-
dzenia. Po uroczystym podpisaniu dokumentów tran-
sal<cja została dokonana.
Stephens był z niej bardzo zadowolony. Śvviadomość
posiadania zrujno\vanego miasta \V dzikiej puszczy
Ameryl{i Środkowej miała niezaprzeczony ural{. Cała
zaś sytuacja, do której doprowadziła l\:onieczność,
przedstawiała w rezultacie wcale dobry interes.
Przez dwa tygodnie Stephens i Cathe1·wood praco-
wali nad wydzieraniem taje1nnic Copan gąszczom ·dżun­
gli. Nie było niemal godziny, która nie przyniosłaby
nowy·cl1 odkryć i nowych wniosl{ÓW: czy były to sub-
telne różnice w rysunku, czy też ledwo widoczne za-
rysy zadziwiającej sztuki inżyniersl{iej . Stephenso-
wi aż kręciło się w głowie z zachwytu nad tajemni-
czym urol{iem zrujnowaneg·o miasta. Kin1 byli jego bu-
downiczowie? Skąd pochodzili? Jak zdołali wznieść te
vvspaniałe budowle i wyrzeźbić ogromne blolci kamien-
ne, tal{ jal{by to była glina? J al{ie szczątki leżą po-
66
l'.1't.L'bane w ziemi pod tyn1i ruinan1i? Jakie koleje losu
l 11JJl'O\vadziły mieszkańcó\V Copan do zagłady?
W końcu postanowiono, że Stephens '\vyruszy w po-
.1 r{Jż do Gvvatemali, aby wypełnić pewne obowiązl{i
,ly1)lomatyczne, Catherwood nato1niast będzie l{only-
11uo\vać prace badaw-
t·ze w Copan. Stephens
11ie miał już serca dla
„ J)raw politycznych -
llyła to jedynie powin-
r1ość, l<tórą musiał spel- 9
tlić, mając śvviadomość,
że poten1 będzie już
wolny, aby nadal pro-
vvadzić poszukiwania.
Copa n
Miał bowiem teraz zamiar rozpocząć poszukiwania
zniszczonego miasta P a 1 e n q u e.
Wczesną wiosną roku 1840 badacze podjęli novve nie-
bezpieczne przedsięwzięcie. Od niziny Chiapas, gdzie
jakoby leżało Palenque, dzieliło icl1 sto l<ilkadziesiąt
1
l{ilometrów gó1·zystego terenu, a od wioski, Zv\ anej
Sa11to Domingo del Palenque, droga prowadziła przez
gęste lasy i ste·p y połu1 dniowego Mel{syl<u. W l'ill{a
tygodni później Stephens i Catherwood wstępowali na
błotniste uliczki Pale11que, a jedynym ich pragnieniem
było otrząsnąć się ze straszliwego wyczerpania, l~tóre
było tak wiell<ie, że nawet przyćmiło - przynaj-
mniej chwilowo - ich zainteresowanie dla ruin n1ia-
sta. Lecz wkrótce myśl o dawno zamarłych świąty­
niach i pałacach, leżących opodal w głębi dżungli,
w której powstały, l{azała im kontynuovvać działal­
ność, zmierzającą ku wytyczonemu celowi. A gdy
67

wr·eszcie znaleźli się we wspaniałym mieście, ogar-
nęło ich nieopisane podniecenie. Jedno tylko spoj-
rzenie na jego pogruch,otane pomniki warte było
wszystkich trudów, jal{ie znieśli, aby tu dotrzeć.
, ,Zobaczyliśmy masy kamieni - wspominał Step-
hens - ... wspinaliśmy się po stosach ·odłamków, tak
stromych, że muły ledwo się na nie wdra·pywały, aż
wreszcie dotarliśmy do tarasu, l{tóry, podobnie jal{ ca-
ła droga, był tal{ okryty drzewami, że niemożliwością
było rozpoznać jego kształt ... Przez szczeliny między
drzewami zobaczyliśmy fronton wielkiego budynku,
bogato ozdobionego stiukowymi figurami na pilastrach,
a tuż obok rosły drz,e w.a, który.e h gałęzie wślizgiwały
się do wnętrza przez drzwi. Pod względem s·t ylu i wra-
żenia, jakie sprawiały, były one jedyne w swoim ro-
dzaju, niezwykłe i nieskończenie pięl{ne. Przywiąza­
liśmy nasze muły d·o drzew, wstąp·iliśmy na schody
o kan1iennych stopniach, porozbijanych i przygniecio-
nyc·11 drzewami, i weszliśmy do pałacu. Przez kill{a mi-
nut szliśmy l{·o rytarzem, potem wy.szliśmy na dziedzi-
niec i gdy już pierwszym rzutem oka zaspokoiliśmy
nieco naszą .ciekawość , wróciliśmy do wejścia. Stojąc
w drzwiach, wystrzeliliśmy feu-de-joie, po cztery salwy
każdy, zużywając na ten cel ostatnie ła·dunki z naszej
bro11i palnej. Dając jednal{ vv ten sposób upust nasze-
mu zadowoleniu sprawiliśmy, ż·e ·d ach stareg·o pałacu
dźV1rięczał na wiwat. P·o za tym naszym zamiarem było
również vvywrzeć wrażenie na Indianach, którzy nie-
mal tak sam10 , jak ich przodkowie z czasów Corteza,
uważali naszą broń za narzędzia ziejące ogniem. Wie-
dzieliśmy, że meldunel{, jaki przekażą do wsi, zdoła
·pows' trzymać ich szan·o wnych przyja·ciół od złożenia
nan1 nocnej wizyty".
Wielki Pałac w P alenque dostarczył bada·c zom pierw-
szej sposobności zapoznania się z architektonicznymi
68
. . ,
1 1111iej ętnościami jego budowniczych. W pi·zeciw:e~-
.twie do Copan, gdzie budowle leżały przewazn1e
\V gruzach - najbardziej imponujące l{onstrtll{cje
w Palenque stały niemal nietknięte. ,,By1iśmy - ~i­
i-.ze Stephens - po raz piei·wszy ... w bu.dynl{U wznie-
o.;ionym przez tubylczych mieszl{a11ców tej ~ieri:-i: . St~l
t>n tu zanim jeszcze Europejczycy dowiedzie11 się
o istnieniu teg·o l{ontynentu, a teraz my szykowaliśn1y
1
się do zamieszl{ania pod tym dachem''. Była to. masyv.:-
11a budowla, składająca się z licznych pom1eszczen,
olcalająca cztery zapa1dnięte dzie'dzińc·e. N ad nim wzno-
siła się piętnastometro:wa wieża z ka1nienia, przyvvo-
d ząca na myśl orientalne pagody.
Zewnętrzne pilastry bu·d owli były ozdobione orygi-
n alnyn1i reliefami stiul{·o wymi. Robiły wrażer1ie „por-
tretów'' kapłanów wysokiej rangi, przystrojonych
w wyszukane, zdobne piórami okrycia głowy i stroje
obrzędowe. Niel{tórzy z nich trzymali w ręku ~erl?
z pióro·p uszem i otoczeni byli siedzącymi postac1am1.
Mim·o zniszczeń, jal{im uległy duże od·c inki fresków,
Cath erwood ·o czarowany był ich subteln·ością wyrazu,
precyzj ą deseniu i pięknym wykonanien:1. Niezmord~­
wanie ·pracował, aby przenieść je na papier, w obawie,
że mogą nie p·rzetrwać już następnych pór deszczo-
wych. .
Nie wiadomo, przez ile wieków te posępne postacie
spoglądały ze ścian Pałacu, zamarłe w sztywnym do-
stojeńst\vie. Inne freski przedstavviały tanc·e rzy w peł­
nych ekstazy pląsach; ich ręce pieściły boskie f etysze„
twarze o rozchylony·c h ustach wyrażały najwyższy za-
chwyt. Tak vvięc wizerunki te świadczyły o rozkwicie
Palenque; inżynierowie tego mia·s ta wznieśli ogromne
. . , .
piramidy zwieńczone cudownie skonstruowanymi sv.'~ą-
tyniami i przerzucili gościńce z wygła·d~o·nego kan11e-
nia przez strome zbocza dzielące jedną część miasta
69
i0d drugiej; kapłani-astronomowie badali niebiosa
i zgłębiali odwieczne tajemnice natury; rzemieślnicy
wy1·yli w kamieniu nieśmiertelne wzory. Wizerunki
świętych mężów patrzyły jak przemijają stulecia,
a dżungla povvoli zakrywa dzieło ich zaginionych pod-
da11ych ...
Wl{rótce okazało się, że P alenque było ogromnym
miastem. Gdzie tylko Stephens skierował swe krol{i,
wszędzie napo1 tykał ślady budowli i pomników. W jed-
nym rogu Pałacu, s.p od płaszcza zarośli wychylał się
kopiec zwietrzałych kamieni. Stephensowi udało się
odnaleźć zarys stopni prowadzących na szczyt. Poprz·e -
dza11i przez Indian ·torujących 1drogę machetami, Step-
hens i Catherwood przedarli się przez stromą pochy-
łość i stanęli u wejścia do świątyni, któ~ej przepiękna
dekoracja wprawiła ich w nieopisany zachwyt. Drzwi
o~dobione były figuralnymi stiukami. Górna fasada
świątyni przedstawiała labirynt kwiecistych deseni,
a dach zwieńczony był długim grzebieniem rzeźbionych
kan1ieni. ,,Żadne opisy i żaden rysunek nie zdoła od-
dać pięl<::na i wzniosłości tego widoku'' - l<:omentował
Stephens pierwsze w1·ażenie, jakie odniósł na widok
wspaniale sk·o nstruowanej bud·ow li, która później zo-
stała nazwana Świątynią Inskrypcji. Wewnątrz pira-
midy, na l<tórej wznosiła się świątynia, znajdował się
sa1·kofag, stanowiący jedno z najwspanialszych odl{ryć
w dziejach archeologii amerykańskiej; minął wi el{ cały,
zanim fachowi badacze wydobyli to cudo na światło
dzie11ne. Wszędzie pełno było dowodów dawnej świet­
ności Palenque: wspaniały ołtarz z jedne j ze świątyń,
i delikatnie ryte płaskorzeźby, ogromna rzeźbiona fi-
gura bóstwa leżąca t\varzą do ziemi, odłamki grobli
i mostów łączących niegdyś poszczególne części mia-
sta, zniszczone piramidy, wynurzające się z gęstej
pol{rywy cienistego listowia ...
70
Nt\ ruinach wyryte były inskrypcje, takie same, jakie
11 111,ryto w Co,p an. Wy1nalowane one były również na
<'i,1nach Pałacu i wyryte na rzeźbionych pomnikach.
;riuna świątyni Inskrypcji pokryta była szeregiem
. tabliczek'' zavvierających setki nieczytelnych zna-
l <)W. Wspaniale wykonane, precyzyjne rzeźby - każda
11rzedstawiająca pełne wyrazu figury zwierzęce i ludz-
ie ie, wzory w kształcie ślimacznicy i kwietne dese-
11ie - pok1·ywały trzy przegrody najgłębszego pomie-
szczenia świątyni. Stephens od razu rozpoznał w tych
it1sl{rypcjach pismo hieroglificzne ,,takie samo, jal<:: to,
1
ltLór·e znaleźliśmy w Copan ...''. Na po·d:s tawie tego po-
clobieństwa vvysnuł wniosel{, że ,,istnieje 1prawdopodo-
l)ieństw·o, iż niegdyś cały 1ten kraj zajmowany był przez
ludzi tej samej rasy, mówiącyrch tym samym językiem,
a w każdym razie posługujących się tym samym pi-
smem'' .
Stephens nie chciał jednak posuwać się zbyt daleko
\V teoretyzo\vaniu na temat pochodzenia zapomnianych
budowniczych Palenque. Ci, l{tórzy przedtem widzieli
te ruiny, a vvśród nich Antonio del Rio, którego spra-
wozdanie obudziło niegdyś zainteresowanie Stephen-
sa tymi ol<::olicami, przypisywali założenie miasta ob-
cyn1 przybyszon1, wywodzącym się ze Starego Świata
i n1oże nawet pochodzącym z przedpotop owych czasów.
1
Stephens uważał, że bral<:: jest podstaw dla wysnuwa-
nia ostatecznych wniosków. Podkreślał on, że nawet
tubylcy, n1ieszkańcy Palenque, nie wiedzą absolutnie
nic na temat hitorii 'Lego miasta. „Cały kraj na prze-
strzeni wielu mil pol{ryty jest gęstym lasem gigantycz-
11ych drzew, zar,ośli i l{rzewów nie znanych ... w na-
szym kraju, l{tórych nie sposób przebyć, chyba że wy-
rąbi1je się wśród nich drogę machetami. Moim z;danie:r1
trudno powiedzieć, co leży ukryte w tych lasach; n ie
n1ając prze,vodnika moglibyśmy przejść w odległości
71
 stu stóp od tych budowli, nie odkrywszy ani jednej
z nich''.
Po miesiącu pracy na stanowisku archeologicz-
nym niebo pokryło się czarnymi chmurami, l{tóre
płynęły gnane bezustannymi wichrami i pękały z fu-
rią nad dżunglą, lejąc strugi deszczu. Sciany budyn-
ków ociekały wilgocią, a w ich pocien1niałych ko1~yta­
rzach szalały moskity. Badacze sypiali zaledV\1 ie po
3-4 godziny na dobę, a i wóvvczas ,,dręczyła nas oba-
wa przed wężami i gadami, jaszczurkami i skorpiona-
mi, które panoszyły się w ruinach.". W czerwcu byli
zmuszeni opuścić Palenque. Płynęli z prądem i·zel<i
Usu1nacinty przez Chiapas i pełne aligatorów rów11iny
Tabasco, aż do punktu, gdzie jej zielone wody wpły­
wały do zatoki Campeche. Stamtąd parowcem wyru-
szyli do Jukatanu z zamiarem zbadania innego z1~uj­
nowanego miasta - U x ma 1 koło Meridy.
I znów widok, który ul{azał się ich oczom, przeszedł
wszelkie oczekiwania, chociaż przywyl{li już do cu-
dów. Na porośniętej trawą równinie stał podłużny bu-
dynek o pięknych proporcjach - Pałac Gubernatorów.
Jego fasadę zdobiły rzeźbione kamienie, starannie uło­
żone w oryginalny ciągły deseń z geometryczny·c h wzo-
rów, stylizowane maski i [udzkie twarze. Za Pałacen1
stała druga budowla o kształcie piramidy i leżały stosy
gruzów. W półno·cnym 'krań·cu prastarego miasta znaj-
dował się szeroki dziedziniec, zamknięty w czworoboku
nisl<ich budynków o płaskim dachu, obłożonym rzeź­
bionym !ramieniem. A tuż o bok, po wschodniej stro-
nie tego tzw. Czworobo·k u Klasztornego, wyrastała ol-
brzymia pira1nida o bokach ustawionych pod ką tern
45°. Strome schody o 54 stopniach pro\vadziły na
szczyt, gdzie wzn·osiła się wspaniała świątynia, znana
·o becnie jako Dom Karła. Niewątpliwie w dniach swej
chwały Uxmal było ośrodkiem o wybitnym znaczeniu.

Stela na Wielkim Placu, Copan

72
 Schody z inskrypcjami hieroglificzn:ymi, Copan
•

Fragment ołtarza, Copan

Fragm ent Steli H, Copan

 •

•CO
c
I p.
o
()

<l.r -
~
..........p.
;;:
:>..
i..
QI).
·t-?
Q)

~
I o
'O
(!)•
N
I-<
..o
o
o
'O
CJ
co
......
tli

Fragment Steli N, Copan

 Przykład hieroglificznego pisma Majów, Piedras Negras

Fragment Steli 12, ukazujący szczegóły rzeźby, Pie dr as

Negr as

..
,. „

Fragme11t Steli c, Copan

„
ł

...
 Prace badawcze w Uxmal trwały bardzo l{rótl{o.
('f1 lherwood, od dawna odczuwający przylrre dolegli-
'' ości po przebytej ostrej malarii, stracił przytomność
' czasie szl<icowania ruin i został przeniesiony \V sta-
1l ie 0111dlenia do pobliskiej hacjendy.
Dnia 31 lipca 1840 roku okręt wiozący badaczy przy-
IJił do portu Nowy Jorl{. Dwaj przyjaciele, nie tracąc
c:zasu przygotowali do publil{acji wyniki swych wy-
1 })1·aw. Obszerne dzieło Steph ensa, zatytułowane l nci-
)t clents of T1·avel in Central America, Chiapas and Yu-
t catan, ul<azało się we w1,ześniu 1841 roku i wywołało
fenomenaln.e wrażenie. Historycy czytali z rosnącym
zdumieniem jego pełne życia o·p isy ruin, tal{ długo
ignorowanych, opisy te zaś były wzbogacone bardzo
p1·zejrzystymi rysunkami Ca therwooda. Pośpiesznie
' ł
zaczęli więc szukać sposobów, aby obronić swó j punkt
•

•
- •
• vvidzenia, nadwerężony nowym atakiem dowodów
Ś\viadczących o faktach wręcz przeciwnych ich przel<o-
I nan1om.•

\ ~ . Niemal w ciągu jednej nocy potworzyły się całe

szkoły propagujące fantastyczne teorie na temat istnie-
nia tajemniczych n1iast. Uczeni ponownie przeanalizo-
wali dRwne wzmianki podróżników i kronil{arzy
I z ·o kresu podboju, szu·ltając śladów zlekceważ.o·nych
I uprzednio na sku tek własnej zarozumiałości; wizerun-
ki w repro dul<cjach Catherwooda porównywano z W'llO-
1

rami kultu1·y klasycznej i orientalnej, doszukując się

cech evventualnego podobieństwa . Zw·o lennicy tezy
istnienia zaginionych kontynentów i wymarłych ras
oceniali znaleziska Stephensa jako ,,sprawdzian'' s"vych
•
przekonań. Wśród burzy l<ontrowersyjnych wypowie-
dzi wiecznie spragniony i1owych wrażeń Stephens i je-
- go przyjaciel Frederick Catherwood odpłynęli do Ju-
Fragment Steli 6, Piedras Negras katanu.

73

Sześć tygodni spędzili w Uxmal, li;:ończąc swe przer-
wane poszukiwania. Stąd udali się na południe do nie
zbadanych u przednio ruin Kaba h. Następnie porzu-
~ili m~j~statyczny, trzypiętrowy pałac, zwany Sayil,
i uda li się do zrujnowanego miasta L ab n a. Marzec
1842 roli;:u zastał ich obozujących w C 'h ic he n
1
I t z a - najbardziej imponującym wśród dawnych
ośrodków obrzędowych Jukatanu. Miało to być ostat-
ni: zrujnowane miasto, jakie zwiedzili dwaj badacze,
kiorych dotychczasowa współpraca przyniosła już tyle
odkryć i nowych perspektyw. Po sześciu miesiącach
prac wykopalisl{owych zdrowie Catherwooda znów się
pogorszyło, zaś Stephens - bogatszy o nowe o·d krycie
i o przekonywające d·o wody na poparcie swych przy-
puszczeń - gotów był zanurzyć się w czekającym go
ogniu akademickich dyskusji.
Przez blisko dwa l ata wyobraźnia jego karmiła się
cudami, o jali;:ich nikomu się nie śniło. Ponard to w je-
go pamięci żyły wspomnienia uprz,e1d nich po:dróży
i wędróvvek wśród ruin Egiptu, Pers ji, Arabii i Grecji.
Ruiny te były dowodami włelli;:ich talentów ludów, k tó-
re niosły ziarna zacl1odniej cywilizacji przez kręte dro-
gi historii.
Lecz tu, zagrzebane głęboko wśród zasklepionych
góra1ni lasów Ameryki Środkowej, również objawiły się
dovvody twórczej 1działalności, zrodzonej i uli;:ształto­
wane j całli;:owicie poza zasięgiem zna11ej nam cywiliza-
cji. Czy na marne poszedł ten zryw fizycznej i intelel<-
tualnej energii? Czy była to tylli;:o jeszcze jedna ozna-
ka klęski ludzli;:ości w dążeniu do utworzenia społe­
czeństwa najwyższego rzędu?
Badania Stephensa przedstawiły światu niezaprze-
czalną wymowę ·C ywilizacji Majów. Teraz do uczonych
należało wyli;:azać wiarygodn·ość tych zdumiewających
1
osiągnięć i zbadać, jak i kiedy zostały one d ok onane.
1 1
74
Rozdziat IV
MITY I TEORIA: NARODZINY NAUKI
I
Opór ze strony akademickiego dogmatyzmu słabnął
p.o woli na sli;:u t·ek wagi odkryć d?k.onanyc~ prze:
I
Stephensa. Nie można już było dłuz.eJ ~west~onow:ac
I
faktu istnienia w Ameryce ŚrodkoweJ ruin, ktore ni~­
vvą tpli wie stanowić musiały pozostałość ":'ysoce rozw~-
11iętej cyvvilizacji. Lecz w oblicz~ ~aga_dl{i poc~.odzenia
jej twórców badacze starożytnosci niezłomnie obst~~
wali przy jedynych mogących ich zdaniem .wchod~ic
w rachubę źródłach inspiracji: Egipt, Asyr,ia, In~ie,
Chiny; jednym słowem taki obszar wpływow, ktor!
wykluczałby możliwość i·ozwoju . ~ult~ry ~ubylc.zeJ.
Złoża archeologiczne na zachodmeJ połl<ul1, kryJą~e
szczątki z okresu prekolumbijskiego, vvciąż jeszc~e me
były zbadane, a kilku baclaczy wyruszyło w ~alek1e po-
dróże \V poszukivvaniu materialnych dowodow na p~­
parcie swych uporczywie podtrzymywanych prze~onan.
Uprzeclnie wzmianli;:i del Rio,_ King~borougha -~ ~al­
decl{a, ,0 pai·te niemal wyłącznie na 1nterpret.acJl ~ol~­
danych zabytl<ów, odzwi:rc~edlały. :' za~adzie ogolnie
przyjętą opinię, iż osiągnięcia cywilizacyJne n~ konty-
nencie ameryl<ańskim nie były dziełem Ind~an~ lee.~
· eh ludo'w Pełne znaczenie n1onumentalneJ bistoru
inny · 'lli
hiszpańskiego podboju, opublikowanej przez ~I . arna
Prescotta w roku 1832, nie zostało jeszcze nalezy~i„e do-
1
cenione. A manusl<ryp1t biskupa Landy, Relacion de
75
 las cosas de Yucaian, leżał w zapomnieniu '\V archi-
\\rach Hiszpańskiej Akademji Królewskiej, ~1,az z vvie-
loma innY_mi_ dok~m~ntami z okresu po podboju, które
w europeJskich bibliotekach były niedostępne dla ba-
daczy. Jeżeli zaś ,c hodzi o istniej ące l{r,onili:i, pan·owało
zgodne ~r~el{on.anie, że konkwistadorów p·oniosła bujna
wyobraznia. Miasta, przez które przechodzili indiań ­
skie a~mi~, z którymi walczyli, i skarby, któr~ jal{oby
zdobyli, nie mogły być przecież aż tak imponujące jak
to głosiły opisy.
Stephens ani nie wnikał w archeologiczną przeszłość
z~ujno:w~nych miast, l<tóre badał, ani nie przejmował
się 'opinią współczesnych sobie historyl<ów. z ·dużym
sceptycyzm em oclnosił się ·d o rozpowszechniany·c h przez
nich poglądów na temat tubylczych kultur na zachod-
niej półkuli: ,,Niezliczone tomy napisano na temat lu-
d~w, ~tóre pierwsze zasiedliły kontynent amerykańsl<i .
N~e.ktorzy sądzą, że mieszkańcy tego l<ontynentu stano-
w~l1 odrębną rasę.„ Inni uważają ich za najstarsze p:l e-
~iona na ziemi, przypisując im pochodze·n ie od garst-
1<1 przedpotopowych mieszkańców naszego glo·b u, któ 1·a
uszła z życiem po strasznym potopie, jaki za czasów
~oe~o zniszc~ył :Większość gatunków. Wielu ludzi przy-
p1suJe zaludnienie l<ontynentu amerykańskiego różnym
ludo:°1 uważanym przez nich za potomków synów Noe-
go: Zydom, Kananejczykom, Fenicjanom, Kartagińczy­
l{o~, G·rekom i Scytom w czasach starożytnych; zaś
Ch1nczykom, Szwedom, Norwego.m , Walijczykon1 i Hi-
szpanom w czasach nowożytnych. Ameryka Północna
i Południowa łączyły się i rozdzielały na skutek trzę­
sienia ziemi; baśniowa vvyspa Atlantyda wynurzała się
z. oceanu, a pewien przedsiębiorczy Amerykanin, żeby
nie pozostawać w tyle umiejscowił arkę Noego w gra-
nicach stanu Nowy Jork''.
Wl{rótce dawn·o wymarłe n1iasta Ameryki Sr·o dko-
76
\Vej stały się punktem zapalnym akademicl<ich spo-
i <)\\', które bardzo rzadko albo wcale nie zmieniały
,\\'ego zakresu i nasilenia. Przeróżne błędne teorie po-
\.Vstawały również n·a te1nat wywierających mniejsze
wrażenie, lecz nie mnie j zagadl{'o wych śla1dów dawnych
t1siedli, r·ozrzuconych na terenie Stanów Zj ednoczo-
11ych. ,,Szalone i bezsensowne hipotezy zaczęły powsta-
\\•ać - pisał Stephens - gdy otwarły się lasy, gdy
nastąpiły odkrycia tumulusÓ\V i fortyfikacji, ciągną­
' cych się od jezior poprzez doliny Ohio i Missisipi,
a w jaskini w stanie Kentucl{y znaleziono mumie i od-
kryto insl{rypcje wyryte jal{oby fenickim alfabetem na
skale w Dighton, gdy w stanach Arkansas i Wisconsin
odkopano ruiny murów wielkiego miasta ... Na pod-
sta'\vie tych dowodów wyrosło głębokie przekonanie,
że fil~aj ten był niegdyś zajmowany przez potężne i li-
czebn ie duże plemiona, które przeminęły, nie pozosta-
\.Viając niemal żadnych wiadomości o swych dziejach''.
Kim jednał< byli p·r zo,d kowie tych zapomnianych lu-
dów? Gdzie była ich pierw·Oitna l<olebka? Jal{ie były
1
ich losy? Tego rodzaju pytania - pozornie bardzo głę­
bokie - były tematem burzliwych sporów: interpre-
tacja biblijna usiłowała utożsamiać amerykańskich
Jndian z apokryficznymi zaginionymi plemionami Izra-
ela, lub tyn1i, l<tóre przetrwały poto,p; zwolennicy teo-
rii ewolucji, polemizujący z hip 1otezą Darwii.1a i często
J:nylnie ją interpretujący, u,siłowali u1do·wadnrać, że ga-
tunek ludzi w N o\vym Świecie rozwinął się samoist-
nie z wygasłych odmian antropoidów; poplecznicy
okultyzmu obstawali przy opinii, że kolebką amery-
kańskich tubylców był ,,zaginiony kontynent'' .
W wyniku tych sprzecznych teorii rozgorzały nie-
ko11czące się dyskusje, toczące się między histo,r ykami
i teol,oga1ni, bez żadnych widol{ÓW na z.n alezienie plat-
formy porozumienia. Badania Stephensa i Catherwooda
77

st~n,owiły jeden z nielicznych rozsądnych elem entó\v
11 1t
t ydy, „który pozostavvał niedostępny za swym ogrodze-
v~srod zaostrzających się sporów. Innym godnym uwa-
11ie111 ze zł·o ta ... świątynia pokryta była z zewnątrz zło­
gi .wyjątkiem były prace badawcze prowadzone przez
k.s1ę~za Brasseur de Bourbourga, }{tóry w wyniku do-
c1ek:1v.rych p~sz_ukiwań w archiwach Europy, Meksy-
l{u i ~meryk1 Srodkovvej wyd.obył na jaw szereg za-
pon1n1a~_YC~ ·d okumentów dotyczących cywilizacji pre-
kol~m?1Jsk1ch. T·o on właśnie odkrył w r ok u 1863
w b1bl1otece· Hiszpańskiej Akademri Królewskie j dzieła
Landy - historię Jul{atanu.
Na .ogó~ jednal{ k limat intelektt1alny XIX wieku n ie
sprzyJ ał Jeszcze wyciąganiu wnio.sl{ÓW opartych na
rzet~lnych_ p_odstawach. Amerykańsk·a ar cheologia sta-
novv~~a wc1ąz ~o:nen_ę uparci'e trzymających się svvych
t_e.or11 akad~m1kow i p·ełnych złudzeń mistyków, któ-
1 zy ~ sWeJ pracy całkowicie pomijali systematyczną
techn1l{ę pracy terenowej i współzależność metocl ba-
dawczy:h. Nic dziwneg.o, że tak sl{omplil{owany pro-
ble1n n1eznanycl1 plemion i vvygasłych cywilizacji do-
s~arcz~ł. pseurd onaul{owcom bogateg·o materiału do do-
c1ekan 1 timacniał ich przekonanie o istnieniu zaginio-
nych ko·n tynentów. Rozgorzał spór wśród różnych sekt
ol{u_Itystyczny~h na temat, l{tóry z Vlielu zaginionych
lądow ~tanowil l{olebkę cywilizacji Nowego świata?
Wres·zc1e poz?.stały trzy możliwości: Atlantyda - naj-·
starszy z mitycznych kontynentóv.r, Len1uria i Mu.
o_ ~tlantydzie, l(tórej sława przetrwała wszysitkie inne·
zag1nron~ ~ądy, napisał po r az pierwszy gr ecki filozof
Pla~on, zyJący w IV wiel{u p.n.e. Według jego obli-·
cz~n ląd ten leżał tuż za cieśniną Gibraltaru ,,na za-
chod od ... s~u·p ~w H~rlrulesa'' . Platon uważał, że „było·
to .serce. wiell{1ego i potężnego imp·erium ...'' . Na t e J·
w~aginowanej Mekce miało wzn·osić s1i ę wspaniałe·
miasto,, otoczone siecią kanałów prowadzących do ocea-·
nu. Głowną budowlą była pięl{na świą·tynia w zniesio-·
78
l{U czci boga Posejdona, najwyższego władcy Atlar1-
l
I
Lt'm , a jej wieżyczki były ze srebra ... Wewnątrz„. su-
ri t był z kości słoniowej, bogat·O inkrustowanej złotem,
~rebrem i orich.alcum (metal dziś nie znany); wszystl<:ie
lt1ne części ścian, lc·ołun1ny i podłogi pokry·t e były ori-
chalcum. W świątyni znajdowały ·s~ę p.osągi ze złota:
l')ył tan1 p·osąg samego boga, stoją1cego na i·ydwanie
zaprzęgniętym w ·sześć skrzydla:ty·c h ~oni, tak ogromny,
że postać boga d·otykała glową sufitu. Bóg oto·c zony
był przez sto N ere~d jadących na grzbie·t ach delfinów ...
A na zewnątrz, vvol{ół świątyni, zna}dowały się posągi
ze złota ... i inne wspaniałe dary złożone tu przez kró-
lów i różne osobistości z tego miasta oraz z różnych
obcych miast, nad którymi Atlantydzi dzierżyli wła­
dzę ... i były jeszcze inne podobne pałace, odpowiada-
jące potędze królestvva i wspaniałości świątyni''.
Nie tyll{o to bajkowe miasto, lecz i cały ląd był
istny1n raje1n: ,,Była tam ·obfitość drewna dla cieślóvv
d'o ich pracy 1i m n óstwo osw·o jonego i ·d zikiego zwierza.
Poza tym bylo tan1 wiele słoni... i bylo ·d·ość żywności
dla zwierząt różnego r odzaj u , zaróvvno dla tych, które
żyły w jeziorach i na bagn·ach, i w rzekach, jak i dla
tych, l{tóre żyły w gór ach i n a równinach ... Ró-vv11ież
wszelkie wonne rośliny, jakie tylko istnieją na zie-
mi, i czy to korzenie, czy zioła, czy drzewa, czy też
pełne skapujących soków kwiaty i owoce, kwitły tu
i rozvvijały się ... a owoce o t-vvardych łupinach dostar-
czały napoju, s.t rawy i ołiwy do namaszczania„. i było
ta1n wszys.t ko, co w slońcu 1·odziło się na tej cudownej
wyspie w ogromnej obfiitości''.
Platon mówił dalej, że mieszkańcy Atlantydy cie-
szyli się tym wiecznym dobrobytem ,,·do· tąd, d·opóki
79
tkwiła w nich boska natura, dopóki posłuszni byli
. ... '' .
prawom b os l{lm
L ecz jak to zvvykle bywa, gdy ludzie osiągają tak
idylliczny stan, Atlantydzi obrośli w dobrobyt i stali
się chciwi. ,,Śmiertelna domieszl{a'' osłabiła w nich
dzielność opromieniającą ich egzystencję i doprowa-
dziła ich do wewnętrznego rozl{ładu. Bogovvie posta-
nowili zniszczyć Atlantydów i zgodnie z tą decyzją
zatopili wyspę vv głębinach oceanu, aby już nil{t nigdy
o niej nie słysz.ał. Tak wygląda historia Atlaniy·d y,
przedstawiona przez P1latona, który chciał w niej od-
zwierdciedlić swój filoz,oficzny punkt widzenia. J e·d nak
jego opowieść miała stać się inspiracją do dyskusji
dalel{o odbiegających od ovvych pierwotnych założeń.
Upłynęło vviele lat i w XVII wieku znów myśl o za-
ginionych kontynentach zaprzątnęła wyobraźnię nie
mniej "\vybitnego człowieka, jakim był Sir Francis Ba-
con . W dość nużącym wywodzie, zatytułowanym The
N ew Atlantis usiłował on przyrównać Ameryl{ę do
dawna zaginionego kontynentu, opisanego przez Pla-
tona. Snuje on opowieść o .fikcyjnej podróży na pewną
nowo odl{rytą wyspę, wkrótce jednak staje się jasne,
że opis życia jej mieszkańców, ich praw, tradycji
i obyczajów, był po prostu formą, w której Bacon wy-
raził swe utopijne poglądy filozoficzne.
Długie lata trwał mit o Atlantydzie. Wreszcie,
w roltu 1882 Ignatiu.s Donnelly opublikował l<siążkę
zatyt.ułowaną Atlantis - The Antediluvian World,
a wóvvczas niewinna opowieść g1·eckiego filozof a prze-
kształciła się dla wielu w żarliwą religię. Donnelly
usiłował przedstawić w svvej książce ,,szereg nowych
i niezwykłych poglądów''. Przekonany był on, że za-
giniona vvyspa rzeczywiście kiedyś istniała ,,na Ocea-
nie Atlantyckim, naprzecivv ujścia Morza Śródziem­
nego'', i że opis Atlantydy pozostawiony przez Platona
80
s t ~1n ovvi dokument historyczny, a nie wytwór wyobraź-
11i. Utrzymywał on ponadto, że Atlantyda przeszła
t•vvolucję od barbarzyństwa do cywilizacji i że ,,z bie-
l. { icn1 vviel{óvv rozmnożył się tu wielki i potężny lud,
l<tóry nie mogąc pomieścić się na ojczystej wyspie
})rze,\rędrovvał na brzegi Zatoki Meksykańskiej, nad
i·zel{i Mississippi i Amazonkę, wybrzeża Ameryki Po-
łudniowej, zachodnie wybrzeża Europy i Afryki, na
obszary nad morzan1i Bałtyckim, Czarnym i Kaspij-
skim, niosąc ze sobą cywilizację''.
Donnelly, posuwając się w tym rozumowaniu znacz-
11ie dalej niż jeg·o poprzednicy, zal{ładał między
innymi, że ,,bogowie i b oginie czczeni przez starożyt-
1
11ych Greków, Fenicjan, Hindusów i Sl{andynawów
to po prostu królowie, l{rólowe i bohaterowie Atlan-
tydy ...". Egipt uw·ażał za ,,najstarszą l{olonię utwo-
rzoną przez Atlantydów ... " i starał się udowodnić , że
alfabet fenicki pochodzi z Atlantydy i stąd rozprze-
strzenił się w Em·opie i Ameryce Środkovvej. Jego
zdaniem tajemnicza "vyspa była ,,siedzibą ludó"\v aryj-
skich, czyli indoeuropejskich, a rtakże lu·d ów semickich
i, być n1oże, również tauryjskich'', a katastrofa, która
spowodov\·ala za topienie wyspy, była niczym innym
ja]{ biblijnym potope1n. ,,Jeżeli przypusz·c zenia te
zdoła się udo,vodnić - pisze Donnelly - ... potwier-
dzą one wiele wiado1ności podanych w piervvszych
rozdziałacl1 księgi Genezis, rozszerzą granice historii
ludzl<ości, wyjaśnią przyczynę uderzających podo-
bieństw, istniejących między antycznymi cywilizacja-
n1i, lctórych ślDdy znaleziono na przeciwległych brze-
gacl1 Oceanu Atlantyckiego .. „ i dopomogą nam
zrel1abilitOv\rać nasz)rch przodkó\:v, ojców naszej cywi-
lizacji i naszych podsta'v\1owych idei„."
Niemal bezpośrednio po ukazaniu się pracy Don-
nelly'ego francuski badacz starożytności, Augustus
6 81
Le Plongeon, opublikował książkę, opisującą jego
podróże do Ameryki Środkowej i ,,prace wykopali-
skowe'' w Chichen Itza na Jukatanie. Już sam obszer-
ny tytuł Les Mysteres sacres chez les Mayas et les
Quiches et leurs relations avec les mysteres d'Egypte,
de Grece, de Chaldee et de l'Inde jasno odzwie1·cie-
dlał przekonanie autora, że cywilizacja Majów, a także
inne cywilizacje Europy i Azji, wywodzą się z tego
samego źródła inspiracji: Atlantydy. L e Plongeon był
też przedstawicielem licznej rzeszy zwolenników tej
teorii.
Istniała również hip:o't ez·a, że jeszcze inny mityczny
raj istniał jakoby na 0 ce•a nie In·d yj1sl{i1n. Była to
1
Lemuria, zamieszkała rzekomo przez n aid er dziwaczne
potwory, które miały dać początek rodzajowi lu·d z-
l{iemu.
Trzecia ewentualność, bardzo dyskutowana, to zagi-
niona wyspa Mu, która niegdyś miała rozciągać się
na przestrzeni między Indiami Wschodnimi a Wyspa-
mi Hawa jskimi, a zamieszkana była przez dinozaury
i nadludzi, którzy stąd wyruszyli na kontynent ame-
rykański. Opowieści o zaginionych wyspach rozpo-
wszechniły się szeroko i wyvvarły silny wpływ na
uczonych i ich badania nad rozwiązaniem problemu
pochodzenia amerykańskich In dian.1
N a przełomie XIX i XX wiel{u uczeni i1a dal ba dali
1 1
to zagadnienie, usiłując znaleźć za1dowalającą odpo-
wie·dź n·a pytanie, skąd się wzięli pierwsi mieszkańcy
zacl1·o dniej półl{uli. Niektórzy ·po·sunęli się tak dalel\:o
w swych przypusz·c zeniach, że przyprsywali Indianom
pochodzenie od europejskich emigrantów, którzy
przybyli na brzegi amerykańskiego lądu pofłrzez
Islandię i Grenlandię. Niektórzy uważali ich za po-
itomków Wikingów i staronorweskich plemion. Jednak
w miarę odkrywania coraz szerszego zakresu kultur
82
t t11Jylczych, uczeni - których ciekawości nie z~~łały
r,;1 spokoić pełne fantazji hipotezy - przystąp1l1 do
!l.~~ lębiania problemu amerykańskiego drogą planowych
I > <t clań archeologicznych.
John Lloyd Stephens, zakończywszy swe prace ba-
t la\vcze stwierdził stanowczo, że odkryte przez niego
ruiny ~tanowią pozostałość wielkiej tubylczej cyV\·ili-
( ;;- .~
Copa n
zacji, będącej wytworem vvrodzonych zdolności tV\ Ór- 1
czych mieszl<ańców tego obszaru i zrodzonej. nieza-
leżnie od jakichkolwiek wpływów, aczkolvv1ek na
innych znanych obszarach mogły istnieć up~zednio
cywilizacje o podobnych cechach charak·t erystycznych.
Stephens l{ategorycznie odrzucił tezę obcych źr~deł,
z których mogłaby czerpać inspirację cywilizacja :'1a-
jów. „Obstaję przy tym, że nie b.yli . oni ·c,yklo~a.m1 -
pis·ał - a ich ·dzieła nie przypom1naJą tworczosc1 Gre-
kóvv czy Rzymia11; w Europie nie ma nic po~obne~o ...~' ·
Również jeżeli chodzi o Azję, Stephens nie znaJduJe
na tym terenie zbyt wielu punlrtów anal.ogicznych.
Kładzie on duży nacisk na brak występowania w Ame-
ryce środl<owej sztucznie wydrążonych j askiń i. ko-
mór sl<alnych, tak charakterystycznych dla archi tek-
tury hinduskiej. P rzyznaje jedynie, że is:nieje. pe-vvne
powierzchowne podobieństwo między rzezbą hinduską
i duiełami budowniczych z Copan i P alenque.
83
 Egipt dawał pole do bardziej skomplikowanych spe-
kulacji. Duż ą wagę przywiązywano do tego, że zarów-
1
no dla Egiptu, jal{ i dla Ameryki Środl<owej charakte-
rystyczną budowlą były piran1i.dy. Wielu uczonych
uważało ten fakt za niewątpliwą więź łączącą kultury
·obu tych obszarów. Stephens nie zgadzał się z tym
pu11ktem widzenia, a sprzeciw swój uzasadniał wie-
lo1na argumentami. ,,Kształt piramidy - pisał - był
w l<ażdyn1 kra ju wynikiem rozumowania, że jest to
najprostszy i najpewniejszy sposób wzniesienia wyso-
kiej budowli n a mocnych fundamentach. Nie można
więc na tej podstawie przypisywać wspólnego p.o ch·o -
<lzenia wszystki1n lu do1m , które wznosiły t ego rodzaju
1
budowle, nawe t j eżeli budowle te wykazują bardzo
podobne cechy charakterystyczne''. Dalej podkreślał
on, że piramidy egipskie odznaczały się jedn,o litym
wystro jem zewnętrznym i służyły wyłącznic jako obu-
do\va grobowców. Piran1idy ameryl{ańskie natomiast
były bardzo różnorodne pod vvzględem kształtu i orna-
m entyl<i, a przeznaczeniem ich było dźwigać na swym
wierzchołl{u i stanowić podstawę świątyń i sanktua-
. ,
r1ow.
Jeśli chodzi o inny typ budo\N'li, Stephens stwierdził,
że wśród ruin, które odkrył, nie znalazł l<olumn, sta-
nowiących ,,tak charakterystyczny ele1ncnt architek-
tury egipsl{iej". Nie znalazł również drami - długich
a lei prowadzących do wejścia ani też pronaoi - por-
tyków czy \Vestybuli świątyń egipskich. Jeżeli chodzi
o metody l<onstrukcji stoso\vane na porównywanych
terenach, to różniły się one znacznie, a Stephens zau-
ważył, że małe kamienie użyte do budowy Copan i in-
nych podobnych miast, nie nadawałyby się, według
niego, ,,do wzniesienia muróv.r świątyń egipskich''.
Stephens nawoływał również do zwrócenia baczniej-
84
szej uwagi na kronil<i z ol<resu podboju, a więc dzieła
Tierrery, Bernala Diaza i innych, którzy mieli b ezpo-
,-;redni l<ontakt z t ubylczymi mieszkańcami Ameryki
ś1·odkowej. Sam z najwyższą uwagą przestudio\val
dokładnie ich opisy miast ocll<rytych przez nacierające
\Vo jska hiszpańsl<ie i stwierdził - na podstawie po-
równań z własnyn1i obserwacjami - że są one zupeł-
11ie wiarygodne.
P oza tym reprodul{cje inskrypcji hieroglificznych„
opublikowan e przez lorda Kingsborougha - zwłaszcza
zaś inskrypcji zawartych w Kodeksie Drezdeńskim -
były nieza·p rzeczalnie zb1liż1one d·o repro dul{cji dokonu-
1
11ych przez Stephensa. ,,Wyrażam s'tarrowczą opinię -
stwierdził Stephens - że są to takie same znaki, jal{
te, l{tóre odkryto na pomnikach i tabliczl{ach z Co-
pan i P alenque''.
W śvvietl e dokonanych przez siebie badań Stephens
przeprowadził analizę tych punktów, które wywołały
kontrowersyjne dyskusje uczonych. Jego v.rypov\'iedzi
na temat zagadl<owego pochodzenia cywilizacji Ame-
ryki Środkowej, budzącej burzę sprzecznych opinii„
było równie śmiałe jal{ prorocze. Kategorycznie odrzu-
cił on modne przez długi czas przypuszczenia, jakoby
tubylcze cywilizacje Nowego Świata powiązane były
z cywilizacjami Europy lub Azji. ,,Dzieła tych ludó'v -
pisał - są różne od dzieł pozostawionych przez jal\:ie-
kolwiek inne znane ludy; są one ·zupełnie innego rzędu,
nie podlegają żadnym znanym p1~awidłom, są całl<o­
wicie odrębne'' .
Następnie Stephens dochodzi do wniosl<u:
,,Skłonny jestem tvvierdzić, iż ci, którzy przypisują
tym ruinom pochodzenie z zamierzchłych czasów, nie
mają najmniejszych podstaw do tego rodzaju przypu-
szczeń. Skłonny jestem twierdzić, że ruiny te nie są
resztkami twórczości ludzi, l{tórzy dawno przeminęli
85
 i których historia u tonęła w niepamięci. P rzeciwnie -
nie zgadzając się z wszelkimi dotychczas wysuwanymi
poglądami, ·skłonny jestem twierdzić, że budowle te
zostały wznies1one przez. plem.i1 o na, którce zajmowały
ten kraj jeszcze w ·czasie inwazji hiszpańskiej, lub też
·p rzez niezbyt dalekich przo·d ków ty·c h ple,m ion . Po·d -
kreślan1, że rozpoczęliśmy nasze badania, nie maj ąc
żadnych teoretycznych wytycznych; byliśmy nawet
nastawieni na zetknięc'ie się raczej z zabytkami za-
mierzchłycl1 czasów. Więks.zą część naszej wę.drówki
zajęło n·a m błą·dzenie ·p 0 ·o macku, pod•c zas któreg·o by-
1 staje się ·s zansa poznania ic·h historii. Na ·terenie ca-
liśmy pogrążentl. w niepewności i wątpliwościach. Do-
piero P'O przyby·c iu ·doi Uxmal wyrobiliśmy sobie zda-
nie na temat stosunkowo mło1dego wieku tych ruin.
Niewątpliwie jedne z nich są starsze, ·a inne pochodzą
z p.óźniejszego okresu; wiemy, że i1iektóre są pozosta-
łością po osiedlac'h z·amies·zkałych jeszcze w czas'a ch
podboju hiszp·ańskiego, podczas gdy inne mogły już
wówczas stanowić tyll{o g·r uzy i resztki zniszczonych
budowli. Istnieje wiele punktów spornych, co do któ-
rych, jak dotych·czas, nie można znaleźć należytego
wyj'aśnienia. Jeżeli jednal{ chodzi o Uxmal, to przy-
najmniej ... łatwo jest ·Obliczyć, kie.d y miasto to z·ostał+o
zniszczone i legło w gruzach. Z chwilą przybycia
Hiszpanów upa•dł·o władz:two Indian. W mieście Mek-
syku wszystkie domy zostały zrównane z ziemią i -
nie ulega wątpliwości - na terenie całego lcraju
zostały zburz·o ne wszystkie n1iejsca zebrań i twierdze,
lu1dność rozproszyła się; zostały obal,o ne dumne świą­
1 potom·k·o wie ich mieszl{·ańców nie mogli jeszcze wy-
tynie, spalone wizerunki bóstw, legły w gruzach pa-
łace ka·cykóvv, a ·o ni sami z·o stali przemienieni -vv nie-
wolników i - zgodnie z zasada1ni polityki niezmien-
nie od niepamiętnych czas·ó w s't o·s·o wanej p.r zez
zwycięzców \V podbitym l{raju - zrujnowano lub
zbezczeszczono wszystkie pomnil{i przeszłości pod-
86
IJitego ludu, świadczące o jego dawnej potędze i utra-
c·<>11ej niepodległoś·ci.
Być może, że przypisywanie tym ruinom po-chodze-
11ia z niedalekiej przeszłości pozbawi je do pewnego
stopnia uroku i atrakcyjności; żyjemy jednak w epo-
t'e, l{tórej ambicj ą jest 01dr·zucić urojenia i dotrzeć do
r)rawdy, a gdy nawet jeden szczegół stanie się mniej
jnteresujący, to, inny element m·oże okazać się nie
n111iej godny uwagi; im bliżsi bowiem naszych cza-
sów okażą się budowniczowie tych miast, tym większa
łego kraju z.naj+dują się kla,s ztory za,so·b ne· w manu-
sl{rypty i do kumen ty pisane prze·z zakonnil{ÓW, ltacy-
ków i Indian, l{tórzy bar dzo szybko n,a u·cz.y li się
1
j ęzylta hiszpańsl{iego· i 01panowali sztukę pisania.
Materiały te nie zos1tały doty·c hczas· zbadane; nie
opuszcza mnie myśl, że w bibliotece któreg·oś z l{la-
sztorów znajduje się jakaś cenna kronika, która wy-
świetli historię niejednego z tyc·h ·z rujnowany;ch miast.
Nie inogę również przes.tać wierzyć, że tablice z hie-
roglifami zostaną ltiedyś odczytane. Niltt jednak do-
tąd nie przywiązywał do nich więl{szej wagi.. . Hie-
roglify egipsl{ie były p·rzecież nieo·d czytane przez całe
wieki; jestem zaś przekonany, że tu zostanie odkryty,
chociaż może nie za n.a szyc·h czasów, klu·cz lepszy
i pewnie jszy od kamienia z Rosetty. Jeżeli od dnia,
w l{tórym p·r zyn.a jmniej jedno z tych miast było
jeszcze zamieszkałe, upłynęły zaledwie trzy wieki ~
mrzeć, lecz znajdują się wciąż na te j ziemi, może
r·o zproszeni i ·zep·chnięci, jak Indianie w Stanach
Zjednoczonych, do dzikich ustroni, nie zbadanych
jeszcze przez biał1ego ·czł·owiel{a ... " . .
Tak więc na pięćdziesiąt lat przed archeologami,
którzy zaczęli tępić r·e sztki bezpodst·avvnych te.orii,
87
Stephens przebił mur tajemnicy otaczającej daw11ych
Majów i ul{azał blade horyzonty logiki.
W roku 1881 angielski uczony, Alfred Maudslay,
odbył szereg wypraw badawczych, które zwiastovvały
narodziny archeologii maistycznej, pojętej naul{ovvo.
Przez trzydzieści lat p1·ze-
trząsał on dżunglę Ame-
ryki Środkowej, szuka-
j ąc odpowiedzi na pyta nia
o po ds ta w owym znacze-
niu: Jakie były dokładne
granice geograficzne cy-
wilizacji Majów? Czy i ja-
ka była współzależność
Co pan
kultury Majów z innymi kulturami prekolumbijski-
mi? Czy istnieją jakieś wskazówki dotyczące odręb­
nego cyklu historycznego w dziejach Majów, od na-
głego i wspaniałego rozkwitu, poprzez powolne chyle-
nie się ku upadkowi, aż do ponownego odrodzenia,
zamylcającego się w krótkotrwałym oltresie błysl{otli­
wego wzlotu i szybkiego załamania?
Mau.d slay był bardzo energiczny i dociel{liwy.
W podróżach swych przemierzył znaczne przestrzenie,
prowa·dz,ą·c notatki o·dn1ośnie pro·w a1
d zonych badań
i sporządzając mapy odkrytych ruin. Wyl{onał gipso-
we odlewy lcamiennych rzeźb i po I"az pierwszy za-
stosował do dokumentacji swych znalezisk znajdującą
się wówczas w zarodku sztukę fotografowania. Pra-
cowicie kopiował inskrypcje hieroglificzne, aby móc
je poróvvnać z istniejącymi l{odeksami. Nareszcie
uczeni mieli do swej dyspozycji aktualny zbiór istnie-
jących materiałów i dokumentów, na których mogli
88
oprzeć metodyczny program swych prac badawczych,
zamiast uciel{aĆ się do pozbawionych podstaw i ładu
clomysłóvv.
W roku 1892 Uniwe1·sytet im. Harvarda zainauguro-
\vał serię ekspedycji do Ameryki Śr<Ydkowej, z których
większość prowadził niemiecki badacz, a zarazem f o-
1
tograf, Teobert Maler. Jego praca przyniosła bogac-
two informacji dotyczących nie znanych jeszcze regio-
11ów, zwłaszcza w dolnej ,części półwyspu Jukatanu,
oraz w dolinie rzeki Usumacinty. W dwadzieścia lat
1
później, szybko rozwijające się studia nad Majami
uzyskały nowy bodziec: Instytut Carnegie w W a-
szyngtonie wyznaczył stały zespół specjalistów, któ-
rzy mieli poświęcić się wyłącznie badaniom archeolo-
gicznym terenów Ameryki Środk·owej. Pod ich facho-
vvym kierunkien1 zorganizowano szereg ekspedycji,
mających za zadanie zgłębienie całokształtu historii
Majów. Również wiele innych instytucji, krajowych
i zagranicznych, podjęło indywidualne badania, które
poważnie przyczyniły się do uzyskania pe\vnych wy„
ników w tym zakresie. Wreszcie do poszukiwań do-
szedł brakujący dotychczas element: rozpoczęto prace
wykopalislcowe. Łopaty przełamały pieczęć czasu
i wgłębiły się w ciche królestwo ziemi i gruzu. Część
badaczy skoncentr·owała swe wysiłki na usta~aniu
drogi rozwoju architektury i rzeźby w kamieniu. Sta-
rannie wyłus·l{iwali drobne nawet odmiany metod
i koncepcji, które mogły rzucić pewne światło na
'pierwsze próby w tej dziedzinie, na wpływy zevvnę­
trzne i ustalenie się tradycji związanej z ol{reślonymi
okresami w chronologii Majów. Inni starali się pose-
gregować dziesiątki tysięcy fragmentów ceramiki,
które w rękach doświadczonych archeologów stawały
się źródłem mnóstwa niezwykle interesujących infor-
macji. Ustalono powiązania między pewnymi typami
89
 ce~anuki a P·?sz~zególnymi okresami chronologiczny-
mi oraz połozen1em geo,g raficznym. Poprzez szczegó-
łową analizę sz·czątków ceramicznych zna•l eziony·c'h
w różnego rodzajt1 ruinach stopniow.o odtwarzano
szlalri wymiany handlowej i ku'lturowej między po-
szczególnymi miastami i obszarami.
Jeszcze inni nauk·o wcy poświęcili się niezwyk11e po-
:'ażnemu za!d aniu odszyfrow·a nia kale·n darza M.a jów
1 z trzech zachowanych zabytków piśmiennictwa Ma-
1 przeprowadzenia poró·wnań do·k onaneg·o przez nich
1 jów, ·osiągając na1dspo~dziewanie p·omyślne wyniki.
po~ziału czasu z naszym własnym kalendarzem, aby
moc adekwatnie oznaczyć w naszej chronologii d·a ty
z inskrypcji o·d krytych w toku prac wyl\:op·a liskowych.
Bieg czasu miał dla Majów o~omne zna·c zenie.
St.ał·o się to u nich obsesją, od której uzależnione było
zarówno ich życie codzienne, jal{ i szersze aspekty
ich cywilizacji. Byli oni w zasa·d zi,e calkowicie uzależ­
nieni od swe·g·o l{a'l endar·za. Zrozu1nienie his.torii, fi'lo-
zofii czy re'l igii Majów był·oby zup.ełni:e niem.ożli'vve
bez sięgnięcia do obliczeń kaledarzowych; nawet ich
a~chitektura powiązana była z astronomią. W swej
w1edz.y na temat ·c zasu Majowie daleko prześcignęli
wszystkie cywilizacje starożytne . Ja·k j·eidnak p.rzeła­
mać tak 1długie, całe wieki tr\.vające milczenie l\:alen-
darzy Majów? Jak interprei:ować ich tajemne napisy?
Było to zagadnienie o podstawowy1n znaczeniu dla
przyszłych badań. Wysiłki, jakie biskup· Lan·d ·a wło­
ż~ł w znalezienie od·p owiedników ·d la alfabetu Majów,
n1e dały pożą·danego rezul't atu; u·dał·o mu się jednak
zebrać obfity materiał badawczy, dotyczący układv
kalendarza Majów. L anda stwierdził, że pewnyn1 zna-
kom 11ieroglificznym, oznaczającym ol{reślone od·c inki
czas.u, j.al{ np. dzień, miesiąc, rol\:, lub je:d en z wielu
1
dłuższych cyklów kalen1d arzowy.c h - towarzyszyły
oznaczenia cyfrowe, ·odpowiadające liczbie tych ko-
lejnych cyklów, jakie upłynęły od chwili, gdy zaczęto
90
llrowadzić da11y zapis czasu. Tylko tyle udało się bi-
~ l<upowi Landzie uzyskać popr·zez jeg·o tłuma·czy,
,.yprawa ta je,dnal\: nie p.osunęła się już dalej.
W roku 1887 niemiecki uc~ony, Ernst Forstemann,
J)Owrócił do spostrzeżeń poczyni·o nych w swoim cza-
sie przez Landę i posłużył się nin1i przy badaniu in-
skrypcji zawartych w Kodeksie D'tezdeńskim., jednym
Rozprac·ovvał on kolejność cyklów, ustalił porządek,
w jakim należało je O·dczytywać, i poważnie posunął
naprzód prace na·d d·o p;a s·o waniem t1ch danych do
terminów kalendar·za grego·riańs:k ie·go. Niemal w tym
samym czasie amerykański specjalista w dziedzinie
epigrafii, J. T. Goodman, doszedł do analogiczny:~
wniosl{ÓW, co w rezultacie umocniło jesz.cze bardz1eJ
odkrycia Fors,t emanna. Nauka ·d aleka jeszcze była
1
wówczas od rozwiązania tego 1prob1emu, :001stał jednak
dokonany pierwszy krok w tym kierunku, a uczeni
mieli już teraz p ewne wytyczne, według l{tórych moż­
na było prowadzić systematyczne prace nad 0 dczyta-
1
niem inskrypcji Majów. Było to cl1yba najpoważnie~­
sze osiągnięcie, od l<tóreg·o uzależni1one były ba·dan1a
nad l{ulturą Majów.
J ednal{ nigdy nie doszło do pełnego uzgo·d nienia
l{orelacji dat kalendarza M.a jów z kalen darzem gre-
1
g·oriańskim. Wysił1<i zmierzające d·o us:alenia jakie~oś
pozytywneg·o systemu polegały głównie na zestaw'la-
niu wydarzeń opisanych w hieroglifi:cznych tekstach
z wydarzeniami, którym dokumenty z okresu po pod-
boju przypisały dokładne daty według kalen·d arza
gregoriańskiego. Na podstawie tych history-c znych
punl{tóvv V\ryjściowyc'h :odołano uzg.odnić ~ewn~ dat~
podane w inskrypcjach Majów z data1n1 ~bJęty;n1
europejsl{ą skalą czasu. Dokonano odlrryc, ktore
91
 z ~l'Cheo~ogicznego pttnktu ~1 idzenia wydają się po-
tw1erdzac pewną zgodność chronologii. Istnieją, na
przyl{ład, wskazówl{i, że pewne zjavviska ast1·onomicz-
ne można z__aobse1·wować zarówno w Et1ropie, jak
vv Ameryce Srodl{owej, a daty, w jakich zja\viska te
-vvystępowały, zostały zanotowane na obu tych obsza-
rach według podziału czasu odpowiednich kalendarzy.
W op.a rciu o te zapisy, dok·onanc niezależnie od siebie
a dotyczące konl{retnych wydarzeń, niektórzy uczeni'
starali się ustalić dol{ładną chronologię historyczną.
Zdawałoby się, że tego rodzaju informacje stanowią
materiał nie podlegający żadne j dysl{usji, jednak.Ze
inni uczeni, sp.ecjaliści w dziedzinie epi.grafii, wysu-
nęli tu szereg wątpliwości, kwestionując tego rodzaju
obliczenia i w badaniach svvych ogranicz~f li się do
bardziej wiarygodnych wzmianek histor)rcznych, za-
wartych w rękopisach zarówno hiszpańsl{ich , jak i tu-
bylczych. Różnice zdań były tak zna,czne, że w rezul-
tacie zagadnienie zgodnego ustalenia metody korelacji
dat pozos tało nierozwiązane.
Obecnie przy uzgadnianiu dat Majów i dat l{alen-
darza gregoriańsl{iego stosu je się dwa syste1ny, z któ-
rych jc·d en został opracowany przez Herbe1·ta J. Spin-
1
dena, a drugi przez J. T. Goodmana , Martineza
Hernandeza i J. Erica Thompsona. Chronologia Spin-
dena jest o 260 lat wcześniejsza od ustaleń twórców
drugieg·o systemu. W niniejszej l{siążce przy określa­
niu ·d at oparto się na systemie drugim, ze ~rzględu na
jego więl{szą tolerancyjność. Ostatnio pracom nad
rozwiązaniem problemu względnej dokładności usta-
leń chronologicznych przyszło z pomocą vvprovvadzenie·
datov:lania meto·dą vvęgla pron1ieniotwór·czego.
Wl{rótce po rozpoczęciu badań atomowych odkryto,
że atmosfera wśród innych elementów zawiera atomy
węgla promieniotwórczego, który oznaczono jako 1.ic_
92
.J ego ilość vve wszystkich żywych organizmach jest
i)r oporcjonalna do zawartości 14 C w otaczającej orga-
11izm atmosferz·e. Bezpośrednio p·o śmierci t,a natu ral-
11a równov\1aga ·z ostaje zakłócona, ponieważ umarły
or ooaniz111 nie wchłania już i1owego 14C, zas' i·1osc ''
\vęgla promieniotwórczego już w nim zawarta roz-
pada się \V 1określonym tempie. Obliczając więc ilość
węgla promieniotwórc:cego w p 1ozostałe j umarłej i:na ~
terii można z pewną dokła1dnością obliczyć czas, Jal<.1
upłynął od śmie1·ci do chwili obecnej, w której bada-
my dane szczątki. . .
Oparte na tej metodzie wstępne analizy dre~1a-
nych nadproży z insl{rypcjami, znalezio~ych ~ T1l{al
w północnej Gwatemali, wydają się potw1erdzac :~ro­
nologiczne obliczenia Spindena. Jednak dol<ładn1€Jsze
badania przeprowadzone przez Uniwe~sytet ~tan~
Pensylwania obaliły up rze·d nio V.:yciągn1ę~e wn1osl<1.
Obecnie wy·d aje się, że przy porownywan1u. c~at .l<a-
lendarza Majów z datami kalendarza gregor1ansk1ego
system Goodmana-Hernandeza-Thompsona jest jedyny
do przyjęcia. , . .
w badaniach historycz,n ych znalazło rown1ez zasto-
sownnie vviele innych nauk. Etn 01odzy zajęli się stu-
1
diov.ra nie111 typów Indian zamieszkujących ~órzyste
obszary i obfitujące w deszcze lasy Amcr!ki Srod.ko-
w e j. Indianie ci to zubożali potoml~ow1e plemion,
które przetrwały podbój. Ich vvyglątd fizyczny, fol~{l?r
i j ęzyk to namacalne dovvod~ vvięzó~ z ?rze.s~łosc1ą.
GeoloCJO\\' ie badają teren, b1ologow1e zas mieJsCovvą
florę \v celu us talenia wpływów środowisl<a na roz-
0
wój ~ywilizacji l\iiajów. Tłumaczenie i ?cena dokum~n­
tów historycznych i kodel<sów stan·ow1ą o·drę·bną d~1~­
dzin ę badań, niezwykle ważną ze w~g'~ę~11 na. nJ.ozli-
wość ustalenia powiązań między tyrru zrodłam1 a ma-
terialnymi znaleziskami archeologicznymi.
98
 ~roble~ ~ajów trafił również do literatury, zna j-
duJąc ·o db1c1e w szeregu opowieści osnutych na tle
ron1an tycznych przygód podróżników i odkrywców,
oczarowany·c h tajemniczą atmosferą, otaczającą tę
za?i~ioną cy\\~~ację. M. Wells Jakeman w swej
ks1ązce The 011,gin and History of the Maya.s, pisze:
,,Jeżeli uda się odtworzyć historię Majów, ... da to
cenną możliwość przeprowadzenia porównań w sl{ali
światowej. Rozwój cywilizacji Majów w oczywistej
niezależności od wielkiego kompleksu l<:ultury Stare-
go Świata nasuwa wniosek, że historyczna rekon-
strultcja. uwzględniają·ca odrębność tej cywilizacji mo-
że dostariczyć ·po·d·s·taw d·o przeprowa dzenia analogii
1
i ustalenia głównych przyczyn r ozkwitu i upadku
ludów, i ol{reślenia praw postępu ludzkości' '.
Przeprowadzenie przez uczonych tego rodzaju r e-
konstrul{cji było jednak utrudnione z powodu vviel-
kiej liczby niewiadomych. Dr Jakeman przypomina,
że wciąż jeszcze nie zostało wyjaśnione, kin1 byli
Majowie, kiedy zjawili się w Ameryce środkowej
i przez jaki okres czasu kwitła tam ich cywilizacja.
Szczególnie interesujące było zagadnienie, w jaki
sposób kultura Majów mogła rozkwitać w tal{ nie-
sprzyjających wszell{im twórczyn1 dążeniom warun-
kach l{limatycznych. Nawet dziś jeszcze ttlewne desz-
cze gnębiące nizinne tereny Ameryki środl{owej, obez-
władniające upały i szerzą·c e się gro.źne choroby
01dstraszają podróżnych od dłuższeg·o p·o bytu na tych
obszarach. A jednak Majowie przez całe wiel(i żyli t u
i pracowali, a w samym ser cu niegościnnej dżungli
założyli imperium, l{tóre trwało tak długo.
W jaki sposób - za·p ytuje Jal{eman - z·dołali Ma-
jowie stworzyć swą wspaniałą cywilizację, dojrzałą
niemal od zarania swego istnienia? Gdzie znil{ły ślady
nieśmiałych początków architektury i rzeźby, gdzież
94
~ą dowody pierwotnych koncepcji, z k tórych wyrosły
i mponujące osiągnięcia w dziedzinie astronomii i ma-
lcn1atyki, gdzie szukać prymi tywnych zapisów obli-
czeń, z których powstał niezwykle skomplikowany
k:alendarz Majów, zdolny objąć miliony lat przeszłości
i przyszłości? J al{ie były pierwsze kroki, które dopro-
vvadziły kapłanów do wynalezienia pisma hieroglificz-
11ego? Nie ma właściwie żadnych dowodów wskazu-
jących na stopniowy r ozwój tych dziedzin nauki
i sztul{i, zanim osiągnęły one pun l{t najwyższego
rozkwitu. Odnosi się wrażenie, że cywilizacja Majów
wyłoniła się z tajc1nniczych źródeł ins.p ira,c ji od razu
w pełnej i dojr·załej formie .
W obliczu zagadnień tal{ dziwnych, tak niezgłębio­
nych i trudnych do rozwiązania, archeolodzy żywili
wątłe nadzieje na uzysl{anie pomyślnych rezultatów
badań. Archeologia maistyczna była jedną tylko dzie-
dziną studiów wśród dziesiątków innych, czekaj ących
na aktywniejsze badania. Dwa rozległe kontynenty,
pełne śladów życia z okresu prehistorycznego vv i·óż­
nych jego etapach, leżały całkowicie nie zbadane. Sy-
stemy rządów, tradycje sztuki, pojęcia religijne, jed-
nym słowem kopalnia wiadomości o życiu tych ludzi,,
oczekiwały aż sięgna po nie uczeni pragnący czerpac
lekcję w przeszłości. Dawno już stwierdzono, że wy-
darzenia historyczne mają wzajemne powiązania, a tu
właśnie, znaj1dowało się niezwykle· bogate źró·dło m ate-
riałów do studiów porównawczych. Pochodzenie, In·d ian
i źródło inspiracji n iezvvykle rozwiniętej cywilizacji
kontynentu amerykańskiego olrryte były wciąż naj-
głębszą taj emnicą.
Jednal{ gdzieniegdzie zasłona uchylała się wskutel<
vvysiłków badaczy; w ich ręl<:ach spoczywała teraz
jedyna szansa znalezienia odpowiedzi na te archeolo-
giczne zagadki.
95
 •
Rozdziat V
INDIANIE AMERYKAŃSCY: PROBLEM POCI-IODZENIA
• lychn1iast przystąpiono do prac mających na celu zba-
Przypa·dlrowe odkry·c ia są jakby drogowskazC1mi po-
stępu ai·cheologicznego. Naukowcy, przystępując clo
konltretny·ch prac wyl{iopaliskovvych w celu zbadania
jaltiegoś pr oblemu, nie mają nigdy pewności, czy ta
żmttdna praca przyniesie im oczekivvane rezultaty. Za-
zwyczaj dzieje się wręcz odwrotnie: przypadl{owe od-
l<rycie, dol{onane przez lail{ów, otwiera drogę badań
archeologom. W taki też sposób padł pier wszy promyk
Ś\viatła na mroczną zagadkę pochodzenia rodu ludz-
l<iego na zachodniej półkuli, rzucony przez przypad-
ko\ve odkrycie.
Przez \Viele lat intrygował badaczy pc\vien szczegól-
ny typ !<rzemiennych grotów znajdo\vanych w i·óżnych
iniej scowościach w zachodniej części Sianów Zjedno-
czonych. Te tal< zwane ,,1·owkowane groty'' różniły się
i11iędzy sobą rozmiar·a mi i kształten1, wszystl\:ie jed-
nal{ miały j edną wspólną cechę: były sn1ul{łe i po obu
stronach ciągnął się wzdłuż precyzyjnie wyżłobiony
rovvcl{, biegnący ,o,d podstawy do wierzchołl\:a.
W roku 1926 jeden z tal<ich grotów, znaleziony
w pobliżu n1iasta Folson w Novvyn1 Meksyl<u, zwró-
cił szczególną uvvagę archeologóvv z Muzeun1 Historii
Naturalnej w Denver. Odkryty został jakoby \V powią­
zaniu ze szczątkami kostnymi zvvierzęcia , l<tóre żyło
\V bardzo zamierzchłej przeszłości. Podejrzewa jąc, że
96
z11nlezisko to posiada znaczenie większe, niż to mogło­
Il~" się początkowo wydawać, grupa specjalistów repre-
Zl•ntujących różne instytucje naukowe wybrała się do
Ił'olso1n 1 \ \ . celu dol{ładniejszego zbadania terenu. Na-
cłanie i odt\\rorzenie wydarzeń, które przed wiel{ami
miały miejsce na tym nieurodzajnym obszarze. Odko-
1)a110 vviele i·ozsypanych szkieletów zwierzęcych \vraz
z dużą ilością tych właśnie specyficznie roWl<owanych
grotóvv. Kości należały do pewnego gatunku bizonów
o potężnych i~ogach; wiel'ltie stada tych zwierząt włó­
czył:yT s ię niegdyś po tych ol{oli:cach, pod·o bnie jal~ p1
0-
}{rewne im am eryl{ańskie bizony z okresu :później sze­
g10, któr e prze trwały aż do ubiegłego stulecia.
Nie byłoby w tym ·z nalezisku nic niezwyl<łego, gdy-
by nie fal<t, że ten gatunek bizonów żył 10- 15 tysię­
cy lat temu! I tu zerwała się burza różnych domy -
słó"· i dociekań: wykonane ręką człowieka narzędzia,
znalezione w powiązaniu ze szczątkami dawno wymar-
•
łych gatunków Z\vierząt, charakterystycznie rowko\Va-
ne groty tkvviące pod rozsypującym się żebrem upolo-
vvanej zwierzyny - stanowiły niezbity dowód, że już
około 10 tysięcy lat temu żył na tych terenach czło­
wiek, l{tóry tropił zwierzęta i zabijał je wykonaną
przez siebie bronią.
Wsze1kie najdrobnie jsze nawet fragmenty dowodowe
z Folsom zostały starannie zebrane i zbadane przez
kon1isj ę el{spertów. Nie ulegało wą'tpliwości, że odkry-
ty teren stanowił ·p ewnego rodzaju cmentarzysko po-
zostawione przez prehistorycznych łowców. Stosy
zwietrzałych kości, przeżartych erozją w suchym ło­
żysk u potoku, nie mających jeszcze kilka miesięcy
przedtem żadnego znaczenia, stały się archeologicz-
nym skarbem, wzbogacającym niepomiernie naszą
wiedzę o vvieku rodzaju ludzkiego vv Novvym Swiecie.
-
I 97
 Obecnie nie ulega vvątp.liwości, że ludzie - może bez-
pośredni przodkowie amerykań·skrch Indian -
i trudnili się myślistvvem na tym konty11encie już
przynajmniej 1O tysięcy lat temu.
Czynnil< czasu tej miary miał dalel{O idące konse-
kwencje. Pozwolił na ustalenie faktu, że historia czło­
wiel{a rozpo.częła się na tej półkuli dużo wcześniej,
niż to uprzednio przypuszczali nawet najpoważnie jsi
ucz,eni, zanim nastąpiło oid krycie w Folso111. Niewielu
antr,o pologów 1s klonnych było przyznać, że na konty-
nencie amerykańskim żyli nieg·dyś ludzie żywiący się
mięsem 1dziś już od 1 d awn.a wymarłych gatunl~ów zwie-
rzą·t. Obecnie, mając w ręku dowody, uczeni mogli
przeciwstawić się w sp osób naukowy niesłusznym hi-
1
hipotezom dotyczącyn1 pio chodzenia 'p ierwotnych mie-
szkańców N,o wego Świa·ta. Gdyby istotnie, jak gło ­
szono, mieli oni wywodzić się z jakichś wyższych cy-
wilizacji, to jak należałoby wówczas 'tłumaczyć znale-
ziska, świadczące niezbicie o pewnym początl<o-vvym
etapie l{ultury na tej półkuli, porównywalnym do pa-
•
leolitu, czyli epol{i kamienia w Europie i Azji? Zna-
leziska te stanowią przecież dowód stopniowego po-
stę,pu w rozwoju człowieka, nie zaś nagłego i wspa-
niałego objawienia się ustalonego już etapu osiągnięć
cywilizacyjnych.
Następne O'dl<ry·c ie 1dostarczyło dals.zeg 0 potwier·d ze-
1
nia faktu, iż jesz.cze przed lowcami z F olsom okolice
1
te nawie dzane były przez p 1emiona o bardzo prymi-
1 1
tywnej kulturze. W r.o·l{u 1937 na dużej wysol{ości
w górach Sandia, wznoszących się nad miastem Albu-
querque (Nowy Meksyk) odkryto jaskinię, która przy-
kuła szczególną uwagę archeologów z Uniwersytetu
w Nowym Meksyku.
Zgodnie z archeologicznym prawem, wedłt1g którego
najstarsze pol{łady leżą zawsze na spodzie, badacze
98
JJOd kie1·unkiem Franl{a C. Hibbena, ba,d·a cza wcze-
żyli ~ t1ych ·okresów historii człowieka, rozpoczęli prace wy-
l{opaliskowe, starając się 1d1otrzeć do najgłębszych
1
\.Varstw. Pod górnyn1 pokładem najnowszych historycz-
nie narzędzi odkryli oni folsomskie groty, ponueszane
ze zwietrzały1ni kośćmi zwierzęcymi i węglem d1·zew-
nym z palonycl1 na polach ognisk. Kopiąc głębiej, poni-
żej warstwy mate1·iału folsomskiego, natrafili na i:>o-
lcład jałowej warstwy żółtej ochry, pod którym z11aj-
dowała się warstwa, !{ryjąca ślady mieszkania ludzlcie-
go. Badając te11 najniższy poziom jaskini, Hibben zna-
lazł kości zwierzęce, węgiel drzewny, prymitywne
skrobacze krzemienne i noże. Groty włóczni z tej vvar-
stwy różniły się jedna!{ całl{Ovvicie od grotów folson1-
skich; zostały one nieudolnie odłupane z większych
brył, miały kształt owalny i z jednej strony swej pod-
stawy posiadały nacięcie.
Geologiczna stratygrafia jaskini wykazyvvała, że
kimkolwiel{ byli lu1dzie, którzy zamieszkiwali te „ja-
skinie sandyjslcie'', wykonali oni swą broń znacznie
wcześniej niż ludzie z Folso111, gdyż uforn1owanie się
tak wyraźnego pol{ładu przegrodzonego jałową vvar-
st\vą wymaga bardzo długiego czasu. Aczkolwiek jest
bardzo logiczne przypuszczenie, że łowcy z Folsom
sporządzali więcej niż jeden charakterystyczny typ
broni, to jednal{ nie i11ożna przypuszczać, żeby ci sa-
n1i ludzie, l{tórzy tal{ un1iejętnie ·p ro,d uk,owali r·ovvko,-
wane g1·oty, mieli być również twórcami prymityw-
ny·c h, nieudolnie odłupywanych grotów z gór Sandia.
W każ,dym razłe nie mogło to przebiegać równocze-
śnie. Nie ulegało wątpliwości , że jaskinia z gór San-
dia była widownią dwóch ,odrębnych okresów ludzkie-
1
go zamieszkania, r,o zdzielonych tysiącami lat.
Hibben zauważył także, że szczątki obu badanych
pozion1ów świadczą o n1niej więcej podobnych kole-
99
 jach losu, zarówno łowców z Falsom, jak i wcześniej ­
szych ludzi z gór Sandia. Zarówno jedni, jak i drudzy
żyli przez długi czas w jaskiniach. Upolowane zwie-
rzęta wciągali do svvych legowisk, obdzierali ze skóry,
n1ięso piekli, a kości rzucali na ziemię. Wśród tych
odpadkóv. spali, jedli i vvykonywali podsta\VO\ve czyn-
1
ności. Gdy już opuścili swe górskie schronienia, pozo-
sla\.\1ione przez nich r esztki stopniowo pokrywały się
warstwą pyłu i pokładami nanosów vvodnych, a gdy
po upływie wieków następni n1ieszkańcy osiedlili się
w tych jasl{iniach, nie mieli przypusz·c zalnie pojęcia
o tym, że l{toś tam już 'p rze·d nimi mieszl..:ał . W ten
sposób sama natura zabezpieczyła ślady l{olejnych wy-
1 p-0·d·s tawie niezwyl{le sl{ąpych i fragmentarycznycł1 d a-
darzeń . Przez obliczenie długości czasu potrzebnego
do nagromadzenia się każdego pol{ładu ar~heolo·dzy są
w stanie odczytać i zainterpretować historię rodzaju
ludzkiego, ,,zanotowaną'' w warstv.rach ziemi, oraz
oszacować z rozsądną dokładnością, jak długo trwały
poszczególne okresy tej historii. Właśnie na podstawie
takiej stratygrafii geologicznej Hibben ocenił, że naj -
wcześniejsi inieszkańcy jaskini w górach Sandia osie-
dlili się tu przypuszczalnie już 20 tysięcy lat temu.
W innych jaskiniach odkryto ludzkie szczątki po-
wiązane ze szczątkami wymarłych gatunl<ów zwierząt,
nie były to jednal{ znalezisl{a z tak zan1ierzchłej prze-
szłości, jak w jaskini gór Sandia. Stanowisl<o w Neva-
cla, znnne jal<o Jaskinia Gipsowa, ·dostarczyło r1 arzę dzi
1 i zbieractwo stanowiły niezbyt pewną podstawę egzy-
w ytworzonych przez człowieka; znaleziono tam rów-
nież węgiel drzewny wraz z kość1ni l<oni, wielbłądów
i leniwców. Za pomocą metody węgla promieniotwór-
czego 14 c oceniono wiek znaleziska na 8-10 tysięcy
lat. Podobnych odkryć dokonano w Arizonie, Utah
i na,vet daleko na wschodzie w stanie Alabama, gdzie
głębol{ie skalne schronienie, zwane Russell Cave, do-
starczyło dowoclów nieprzerwanego zamieszkania od
100
lJrzeszło 9 tysięcy lai. Najnowsze znaleziska, odkopane
na stanowiskach w Tule Springs, Nevada, na wyspach
Santa Rosa, w Kalifornii oraz w Lewisville \V Tel{sa-
sie dostarczyły danych świadczących o tym, że dzia-
łalność człowieka w obu Amerykach rozpoczęła sie 30
tysięcy lat temu, a może nawet jeszcze wcześniej; ten
okres czasu obliczono za pomocą datowania metodą
promieniotwórczego 14C.
Wszystko, co wiemy na temat wyglądu, kultury ma-
terialnej i sposobu życia tych pierwotnych mieszkań­
1
ców Nowego Świata, po chodzi z wiarygodnych de·clu k-
1
cji archeol ogicznych. Wnioski te z.ostały wysnute na
1
1
nych, a oparte są głównie na stwierdzeniu powiązania
istniej ącego między vvykonanymi przez człowie]{a na-
rzędziami a kośćmi wymarłych zwierząt. N ie 'vięc
dziwnego, że tal{ dużo pozostało jeszcze do zbadania
i wyjaśnienia . Platformę rzeczovvych rozważań naul{o-
vvych stwarzają studia porównawcze znajdujących się
\V naszym posiadaniu znalezisk.
Niewątpliwie życie najwcześniejszych mieszkańców
tego terenu uzależnione było od terenów łowiecl{ich.
Swój jadłospis, którego podstawą było półsurowe mię­
so, urozmaicali czasem orzechami, jagodami i ziar·nem
zbier anym z I'Oślin jadalnych, aczl<olwiel< rolnictwo
jako t al{ie było im zupełnie nie znane. Łowiectwo
stencji, co powodowało konieczność ustawicznych wę­
drówel<: z miejsca na miejsce w poszul<iwa11iu nowyclt
stad i dziewiczych terenów leśnych.
Najprawdopodobniej tal{i właśnie tryb życia provva-
dzily na l{ontynencie amerykańskin1 ludy pierwotne,
wykonując z dużą zręcznością i energią swe podsta-
wo\t\re zajęcia. Na zboczach Gór Skalistych znaleziono
\viele folsomskich grotó'''· W pobliżu Lindenn1eir,
101
w stanie Kolorado, odkryto rozległe stanowisko, gdzie
stwierdzono, że łowcy nie tylko zabili duże ilości wy-
marłych dziś gatunków zwierząt, lecz również piekli
ich mięso na ot\vartych paleniskach i przypuszczalnie
wypra\viali skóry za pomocą prostych skrobaczy ka-
miennych. Suche a1·1·oyos* i piaszczyste jamy w okolicy
Clovis, w Novvym 1\.feksyku, dostarczyły dowodów, że
inne grupy, przypuszczalnie odrębne od koczownikóvv
z Folso111, polowały przez długi czas w tych okolicach.
Niewątpliwe ślady działalności pierwszych A1neryka-
nów w dziedzinie zbieractwa i łovviec'twa znalezi:ono
poza tym jeszcze w kilkunastu innych s:tanowiskach,
r·o zsianych w zac·hodrriej i środkowej części Stanów
Zjedn·o czonych A. P . Wszystko wskazuje na t 0, że byli 1
oni mistrzami w sztu.c e łowieckiej, w l{tórej stosovvali
metody odpowiednie do posiadanej bro11i i dostosowane
do tropionej zwierzyny. Nie posiadali łuków ani strzał,
tal< nieodparcie kojarzących się z Indianami amerykań ­
skimi. Broń ta stano\viła wynalazek znacznie później­
szy i nie znany w tych zamierzchłych czasach, kiedy
polowano na zwierzęta, których historyczni Indianie
nigdy nawet nie widzieli na oczy, gdyż gatunki te
dawno już wyginęły. Używali natomiast ,,miotaczy'',
zv.1anycl1 atlatl, umożliwiających wyrzucenie vvłóczni
ze z11acznie większą siłą, niż zdolny był tego dol{onać
·człov.7iel{ rzu tern ręką. Gdy zvvierzę padało u.go dzone,
wóvvczas· przypuszczalnie wyskal{iwa'l i z ul<rycia inni
łowcy i dobijali z;doby·c z ciosami zadawanymi z bliska.
·Łupem myśliwych padały różne gatunl{i zwierząt: ina-
muty, ogromne leniwce, ·karłowate 1~011il{i, koty o sier-
powatych l<łach, bizony i wielbłądy.
Prace wykopaliskowe wyłoniły używane przez wcze-
snego człowieka narzędzia, potwierdzające prostotę je-
* Arroyo - rodzaj wąwozu (przyp. red. pol.).
102
1~0 egzystencji. Narzędzia te to przeważnie broń my-
:-;liwska: groty włóczni, prymitywne noże kan1ienne
1 l<rzen1ienne ostrza, starannie odłupane z jednej stro-
ll)t, służące jal{o skrobacze do wyprawiania skór prze-
/.11aczonych na odzież. W miejscach dawnych palenisk,
J1a których pieczono mięso, pozostały pokłady vvęgla
clrzewnego. Napotkano również kości zaostrzone lub
vv inny sposób przystosowane do użytku, jak szydła
i dłutka, oraz cięższe kamienie odłupane z jednego
brzegu i sł użąc e jako siekiery, czy też o wygładzonej
powierzchni przystosowanej do rozcierania. Panuje
ogólne przekonanie, że ci wcześni l<oczownicy mieli
udomowione psy. Poza ty1n istniej ą pewne dowody, że
opanovvali oni umiejętność ·tkania z włókien roślinnych:
w jaskiniach w stanach Utah, Oregon i Nevada zna-
leziono sandały i maty, które, jak wykazała analiza
dokonana za pomocą metody węgla promieniotwórcze-
go 14C, pochodzą z bardzo zamierzchłej przeszłości.
Jeżeli chodzi o wygląd zewnętrzny ludzi, l{tórych
materialne szczątki badamy, antropolodzy dysponują
dowodami raczej fragmentarycznymi, z których trudno
wyciągnąć ostateczne wnioski. Na terenach rozciąga­
jących się od Kalilornii do Florydy, a nawet sięgaj ą­
cych w głąb Ameryki Południovvej znaleziono szereg
nievvątpliwie bardzo starych szczątków szl<ieletów
1
lu,d zkich, cz.ęsto w powiązaniu z kośćmi wym.arłych
gatunl<ów zwierz.ąt. Jednal{ warunl{i, w jal~ich odkry-
cia te z·o.stały dol{onane, wzbudzają wątp1iwości wielu
uczonych, l{tórzy badając dostarcz<ony ma ieriał nie
znajdują wystarczających podstaw, by wiązać go z naj-
wcześniejszymi mieszkańcami kontynentu amerykań­
skiego. W wielu przypadkach bardzo ważne pokłady
geologiczne zawierające te pozostałości zostały naru-
szone lub przemieszane, co uniemożliwia właścivve od-
czytanie chronologii stratygraficznej. W innych znów
103
 przypadkach uznano, że szkielety pochodzą ze stosun-
kowo niedawnego pochówku i tylko przypadkowo tra-
fiły do pokładów starszych.
W tol{U dotychczasowych badań tych rzel{omo bar-
dzo starożytnych szczątków, wydarzyło się wiele cie-
kawych paradoksów. Grupa grobów znalezionych
w złożach lessu w stanie Nebraska zawierała czaszki,
l{tórym antropolog Ales Hrdlicka, zaciekły przeciwnik
tezy o zamierzchłej starożytności człowieka w N owyn1
Świecie, zmuszony był przyznać ogromne pod1obicń­
·s two do czaszek człowieka neandertalskiego z Europy.
Same szkielety j ednal< reprezentDwały całkowicie
nowoczesny typ indiański. W innych znów przypad-
kach znaleziono czaszki ogromnie ,,prymitywnego'' ty~
pu, jednak warunki otaczające odkrycie nie wydawały
się wskazywać na ich bar·d zo stary wiek. Dwa szkie- •

lety, co do których istnieje możliwość, że mogą liczyć

około 15 tysięcy lat, mają oba nowoczesny wygląd.
Są one znane jako ,,człowiek z Minnesota'' i ,,człowiek
z Midland (Teksas) - oba należały do osobników
płci żeńskiej.
Zagadnienie typów fizycznych, a mianowicie typu
,,prymitywnego'', w przeciwieństwie do ,,nowoczesne-
go'', aczkolwiel{ miało duże znaczenie w dawniejszych
obliczeniach wicku człowieka, obecnie nie jest już roz-
patrywane jal{o czynnik pierwszoplanowy. H. M. Wor-
mington, autorl{a dzieła Ancient Man in No'rth Ame-
rica, stanowiącego znakomite podsumowa11ie tych pro-
blemów, stwierdza co· następuje: ,, . „głębokie przel{o- Wilgotny las zwrotnikowy w Peten, Gwatemala
nanie, że szkielety, których wiek określa się na kill{a
tysięcy lat, muszą różnić się w widoczny sposób od
szkieletów pochodzących z okresów późniejszych i mu-·
szą reprezentować cechy znacznie bardziej pryn1ityw-
ne, uważane jest przez dzisiejszych antropologów za
nieusprawiedliwione. Wiele dowodów świadczy o tym,

104
 ]
1
!

~
CIS
""
.....
.......
'
E-ł
~

H
H

CIS
......
~
.o
.....
CU'
~
•{/)

H
H
H

świątynia I, Tikal. Obecnie w odbt1dowie prowadzonej przez

Uniwersytet Stanu Pensylwania
 .,
f
·~.„
~
f
•.(Oo +>.

Stela s tojąca przed okrągłym ołtarzem, Tikal

Widok na tylną ścianę świątyni V, Tikal., , Hieroglificzne
inskrypcje pokrywające górną czę se
,
 •

1
Płyta ścienna wykopana w Piedras Negras

•
Ta sama pł yta po odresta urowaniu przez M. Louise Bakera

!• 1 agm Lnt rzeźby przedstawiającej tron, Piedras Negras

•

Płaskorzeźba
w w~pieniLl przedstawiająca obrzędowe ofiaro-
wanie naczynia, Jonuta, Tabasco
ie w późnym plejstocenie istniały w Staryn1 świecie
i1owoczesne typy ludzi, zaś szkielety północnoamery­
]{ańskie nie muszą posiadać specjalnie archaicznych
cech, aby zostać zakwalifikowane do tego okresu''.
Wielu uczonych zgadza się z tym poglądem: naj-
\vcześniejsi mieszkańcy zachodniej półkuli, l{tórzy
przybyli tu może już 30
tysięcy lat temu, tylko
nieznacznie różnili się
wyglądem od swych histo-
r ycznych indiańskich po-
tomków. Przyjmując więc, o o o
na podstawie wymow- o
nych dowodów posiada-
11ych przez nas, że łowcy
z gór Sandia i z Falsom
Copa n
byli przedstawicielami pierwszych mieszkańców za-
chodniej półkuli, musimy jeszcze odpowiedzieć na
inne pytanie: skąd nadeszli i gdzie były ich pierwot-
ne siedziby? W tym właśnie tkwi sedno zagadl{i po-
chodzenia człowiel{a w Nowym Svviecie.
Jedno jest pewne w tym zagmatwanym układzie
wyidarzeń : najwcześniejsze dowody życia człovvieka na
kontynencie amerykańsl{im pojawiły się pod l{oniec-
plejstocenu, w ciągu l{tórego górną powierzchnię ziemi
pokrywały okresowe, l<atastrofalne w skutkach lodoV\1-
ce. Na l<ontynencie euro-azjatyckim, mimo zimnego
podłoża, wyłaniały się powoli prymitywniejsze i zdol-
ne do przystosovvania się forn1y antropoidalne, które
dały paczą tek rodzajowi ludzkiemu. W mrocznych
otchłaniach plejstocenu człowiek kroczył powoli drogą
105
ewolucji, aż wreszcie stanął w wyprostowanej posta-
-vvie, rozpoczął po1'ować za pomocą narzędzi własnego
wyrobu, ubierać się w s·k óry i krz.esać ogień z l{rze-
mieni. O j·ego pierwszych nieśmiałych próbach wyko-
rzystania i ud10Sl{onale·n ia rodzących się uzdolnień
świadczą zachowane ślady: od łupanego kamienia dro-
ga wiodła do starannie o·b ro bionych narzę·dzi krze-
1 Geo'logowie byli w stanie potwier·dzić realną moż­
miennych i s:tarannie wygła·dzony.ch toporów. Z bie-
gien1 czasu tajemnic·e wyp·eł11iające jego śro·dowisko
zainspirowały g·o do ·tworzenia magicznych rysunków
1 okresach ostatniej ćwierci plejstocenu można było bez
i vvizeru nków, które s.tanowiły jakby tarczę ochr-onną
przed nieznanym . Pod k·o niec ·p lejs-t ocenu istoty ludz-
l{ie już całkowicie rozwinięte pod względem wyglądu,
pełne inicjatywy, ciekavvości i przejęte obawą przed
siłami nadprzyrodzonymi, wędrowały przez całą Euro-
pę, Azję i Afrykę . Dlaczegoż więc m amy wykluczyć
możliw1ość, :he w tej erze nieu·s tanny-c h migra·c ji czło­
wiel{ trafił róvvnież ·d o Ameryki? Droga leżała przed
nim otwarta i kusząca.
Którędy jedna'k wio·dła ta dr{)ga do żyznych krain
zachodnich kon tynentów? Można by są·dzić, że szlak
kierował się ku Kan:a.d zie i Alasce. Niezwykle stare
ślady zamieszkania odkryto wZJdłuż rzeki Kolumbii
w stanie Oregon. Narzędzia typu Folsom i Sandia zna-
leziono w Albercie i w Saskatchewanie, zaś gr·o ty fol-
somsl{ie znajdowan.o w różnych punkta·c h Alaski, i1a-
wet wśród nagich i skalistych wybrzeży Cieśniny B e-
ringa. Jest t·o fal<;:t szczególnie znamienny. W tym
miejscu odległość między brzegami Alasl{i i Syberii
wynosi zaledwie 90 km. Azj a i Ameryka Północna
niemal p·odają s.obie t u ręce p:o przez niegościnne m·o -
rze. Sądząc po f izycznym wyglądzie większości In-
dian, ich pr·ostych vvŁosach, skośny·ch oczach i p·r ze-
ważnie wystających kościach policzkowych, można by
106
nie bez podstawy uważać Azj ę za ojczyznę ich przod-
l<ó'-'r. Tu więc , według dawnych opinii tkwiła bezpo-
średn ia więź mię.dzy Wschodem i ~achodem, tu we-
dług wszelkich przypuszczeń istniała brama, przez
'
którą wędrowne ludy mogły przejść z Azji na lcon-
tynent amerykański.
liwość teg·o zał1oże·nia . Prz-edstawili oni przekonywa-
jące ·d·o wo·d y na pop·arcie p·rzypuszczeń, iż w pewnych
trudu przekroczyć Cieśninę B eringa. Ogromne ilości
wód zostały wyniesi·o ne z m-o·r za na lą;d, tw·orząc po-
tężne błękitnio-·białe zwały lo•d owca. Burzliwe nieg·dyś
morza uspokoiły się i osłabły na skutek u traty wo·d y;
wąski odcinek Cieśniny B eringa został przypuszczal-
nie sl{u ty lodem l ub też zamienił się w suchy ląd,
tworząc naturalny pomo·s t z A·z ji d·o Ameryki. Przez
ten p101nost prz,o dkowie amerykańskich In·d ian mogli
wędrować ze swego Starego Śvviata do urodza jnych
ki·ain rozciągaj ących się przed nin1i, nieświadomi
fal{tu, że z jednej półkuli wl<racza ją na drugą. Nie-
wątpliwie byli to łowcy, którzy z. p ogoni za łup em
1
ciągnęli poprzez sl{ute lodem 1obszary półn·ocy, ·tropiąc
stada koni, wielbłądów, bizonów i man1utów.
Stopniovvo przesunęli się na p-ołudnie, na skutel{
ciągłych ruchów migracyjn~ch, . które z d·oli~. r.zel<
J ul{·On i Macl<enzre pr-owa1dz1ły ich prze·z dz1:s1eJsze
sta 11y Oregon i Nevada ku D·o lnej Kalifornii. Inna
droga ciągnęła się wzdłuż wschodnich zboczy Gór Ska-
listych. Grupy l{oczowniczych łowcóvv dotarły w koń­
·c u nad V\rybrzeża Atla.n tyku i zabrnęły w głąb Ame-
ryl{i Połudntowej. W El{wa•d orze i Brazylii ~alezi.ono
szczątld lu·d zl{ie w powiązaniu ze szczątkami wymar-
łych gatunków zwierząt, a badania metodą -vvęgla
107
 p1·omieniotvvórczego 14C wykazały, że istoty ludzkie
zamieszkiwały \V jaskiniach południowego Chile już
ol(oło 9000 lat temu.
Niemal na pewno nastąpiła seria migracji na połu­
dnie, trwająca ·p rzez baPdZio długi czas; być może, że·
nawet istniała 1siała wymiana ludzi w okresie, gdy
można było przechodzić Cieśninę Beringa. Antropolo-
dzy mają na temat tych wydarzeń jedynie najba1·dziej
podstawowe wyobrażenie . Wiele spra\v jest wciąż
jeszcze niejasnych z powodu braku dowodów, a i·oz-
wiązania można doszukiwać się jedynie na podstawie
fragmentarycznych wskazów.el{. Jest jednak pewne,
że lu·d.z1e zan1ieszkiwali licznie obszary No.w ego Swia-
ta już wóvvczas, gdy cofnął się z lądu ostatni lodowiec,
co nastąpiło około 15 OOO lat temu. Ponieważ lód
topniał, a ląd stawał się coraz cieplejszy, różne grupy
łowców i ludów zajmu jących się zbieractwem osiadły
na kontynencie amerykańskim. Niewiele wiemy o ty-
siącleciach, które upłynęły od chwili ich przybycia,
do momentu pojawienia się plemion in1diańskich na
arenie historii. Właściwie trudno jest nawet dokład­
niej określić, co wydarzyło się w czasie tak długiego
ol{resu amerykańskiej prehistorii, jal(ie zmiany zaszły
vv pojęciach i osiągnięciach, jakie nagromadziły się
vvpływy kulturowe. Archeologiczna rekonstrukcja tych
vvydarzeń opiera się b owiem na rozproszonych szczą t-
1
kach tej działalności. Ostatecznie jc·drral{ wył,oniły si ę
zaczątki systemu plemiennego: bardziej osia1dły tryb
życia zmieniał up1·zednie tradycje łowieckie i zbie-
rackie, grupy zespalały się i j ednoczyły w autono-
miczne plemiona, przezwyciężając różnice języków,
obyczajów i wierzeń religijnych.
Przypuszczalnie 5000 lat temu po i·az pierws.z y
In·dianie zaintcres·o wali się rolnictvvem. Gdzłeś w An1e-
ryce Środkowej lub Południ·owej plemiona z wyżyn
108
przeprowadziły eksperyment l{rzyżowego zapylenia
roślin (do dziś nie vviemy zresztą, jakimi środkami
tego dokonali) i odkryli zboże indiańskie, czyli kuku-
rydzę, l{tóra stała się podstavvą ich pożywienia. Zna-
jomość uprawy ro.li :szybl<:o rozprzestrzeniła się także
i na północy, i pogłębiała się coraz bardziej, aż
vvreszcie Indianie rozwinęli uprawę pomidorów, avo-
cados, fasoli, melonów, bawełny, ziemniaków, ma-
nioku i \\·ielu innych roślin. Nie byli \vięc już uzależ­
niani w sV\·ej egzystencji od łovviectwa i zbieractwa.
Nadszedł czas, aby zająć się mniej prozaicznymi spra-
wami.•
Przypuszczalnie rolnictw·o w Nowym Świecie roz-
wijało się zupełnie niezależnie od uprawy roli w Euro-
pie i Azji. Ani jedna z podstawowych roślin jadal-
nych, na których upravvie oparli swe życie Indianie,
nie była znana na wschodniej półkuli przed Kolum-
ben1. Podobnie podstawowe upravvy europejskiej go-
spodarl{i - pszenica, jęczmień i ryż, nigdy nie rosły
w Ameryce prek·o lum,b ijskiej. Jes.t jednak m1ożliwe ,
że przyszłe badania arche·o logicz.n e przepr·o wadzane
na skalę międzynarodową, odkryją kiedyś jakieś wiel-
kie trakty, przez które różne \vzajemne wpływy prze-
dostawały się z jednej półkuli na drugą. Tego rodzaju
odkrycia \\ryjaśnią, być może, szereg niezwykle cie-
l{awych zbieżności i analogii, nie naruszając je,d nak
poV\rszechnie uznanej tezy, że główne 1osiągnięcia cy-
wilizacji prekolumbijsl{iej miały w zasadzie P'OCh·odze-
nie tubylcze.
W VII \\·ieku n.e. w No\.\·ym Świecie nastał okres
śvvietności i prosperity. W Andach plemiona pre-
Inkó\V opanowały wyżyny górskie, otaczające swe
piękne miasta siecią \Vspaniałych gościńców i mostów.
Przy wz11oszeniu wszystkich tych l<onstrulccji doko-
nano pracy cylclo·p ów: pocięto starannie tony grani-
109
 towego l{amienia i ułożono z tych blokóv.1 wysokie
mury świątyń i fortec, wykazując śvvietnie opanowaną
znajomość zasad równowagi i środka ciężkości. Poza
tym plemiona te od dawna już \vytwarzały naczynia
z gliny, zaś ich piękne wyroby tl{aCl{ie nie ustępują
czołowyn1 przykładom tych umiejętności, znany1n ze
świata starożytnego.
.Dalej na północ, w Meksyl{u, szereg zrujnowanych
miast wymownie świadczy o poziomie cywilizacji
swych twórców, którzy wykazali znajomość rzeźby,
kalendarza i i architektu1·y na całe wieki przedten1,
zani1n Cortez postawił nogę na brzegu l{ontynentu
ameryl{ańsl{iego w Veracruz, na wio·snę 1519 roku.
Na północ od Rio Grande tereny dzisiejszych Sta-
nóvv Zjedno,c zonych i K anady były wówczas opano-
\vane p1·zez plemiona, które poziomem cywilizacji nie
dorównywały jednak plemionom Ameryl{i środl<owej.
Ich dorobek nie był nacechowany niezwykłym geniu-
szem mieszkańców odległego Meksyl{u. Nie znali
astronomii, n1atematyki, inżynierii, pis1na hie1'ogli-
ficznego. Nie było tam teokracji, królestw, vvielkich
armii i imperiów. Ich osiągnięcia nigdy nie stanowiły
syntezy wspólnych wysiłków, pozwalających na \.\,zno-
szenie coraz to n·owycl1 miast, w których odp1'avvia-
110 by wieczne misteria, na oplatanie gór i labiryntów
dżL1ngli siecią brul{owanych gościńców, po któ1·ych
ciągnęły l<rólevvskie pro'cesj e i l{r,o czyli wielcy dostoj-
nicy i kapłani. Dziedzictwo tych plemion polegało
raczej na umiejętnościach wypra·c owanych krzepkimi
ręl<oma łowców, którzy tropili zwierzynę \VŚród po-
ciętych jarami gór i poprzez bezl{resne równiny, gdzie
świat duchów i demonów ściśle łączył się z obrazem
rzeczywistości. Tu, w północnej części zachodniej pół­
kuli, warunki były surowe i trudne, a mieszl{ańcy
tych stron nie mogli w pełni radować się spokojną
110
Ł•gzystencją rolników, jak ludy Ameryki Środkovvej.
W ramach tubylczych kul tur zostały nagromadzone
111onumentalne osiągnięcia. Około 160 rodzin języko­
\\rych, rozwinęło się w ponad 1200 dialektów, używa-
11ych w Północnej i Południowej Ameryce, czyli wię­
cej niż liczba j ęzyków używanych na pozostałych
obszarach świata . Około 400 więl<szych grup plemien-
nych prosperowało na 15 różnych obszarach kulturo-
wych, znajdując się w różnych etapach rozwoju. W obu
A1nerykach niemal na każdym kilon1etrze l\:wadra to-
wym n1ożna znaleźć ślady zamieszkania w okresie
prek·o lumbijskim.
Już na wiele stuleci p.r zed podb·o jem hiszpańsl<im
Indianie uprawiali co najmniej 20 gatunl<ów roślin
jadalnych, c7.yli •dwukrotnie więcej, niż we wszystl{ich
innych częściach świata. Udon1owili psa, l{tórego
przypu.szczalnie przyprowadzili ze sobą na ten kon-
1
tynent, indyl<i, lamę, alpakę, kaczki i hodowali
pszczoły. W Andach wiedza lecznicza i znajomość
narl<otyl{ÓW były wysol<o rozwinięte. Przeprowadzano
pomyślne operacje chirurgiczne, nawet tak trudne:
jak trepanacja czaszki.
Przedmioty ze złota, srebra, miedzi i brązu znajdo-
wano w historycznie późnych pokładach w Ameryce
śr·odl<owej i na wyżynach Andów. J' ednakże metal
n i g d y nie wyrugował u Indian pierwotnych narzę­
dzi kamiennych. Był to chyba punk t zwrotny w dzie-
1
jach ludów Ameryki Środkowej i Wyżu Andyjskiego,
że odl{rycie metalu nie stało się początl{iem epol{i
żelaza, jak to miało miejsce w Europie, gdzie odkry-
cie metalu w III tysiącleciu p.n.e. miało decydujący
wpływ na dalsze dzieje ludności. W Nowym Świecie
natomiast trwała epoka kamienia. Metal ukazał się tu
dopiero o zmierzchu najwyższych cywilizacji tego
kontynentu i znalazł zastosowanie w niewielu tylko
111
 dziedzinach, przede wszystkim zaś w zdobnictwie. czn je i religię; porzucenie życia koczovvniczego i przej-
Gdzie indziej zaś w świecie antycznym jego znaczenie !-iCie do uprawy zien1i, co umożlivviło życie bardziej
polegało przede wszystkim na zastosowaniu do wy- ltstabilizowane i budowę miast, a w konsekwencji
robu broni. JJrzyczyniło się do rozwoju wynalazczości, przeprowa-
Podobnie rzecz się miała z wynalezieniem koła. clza11ia doświadczeń i stworzenia cywilizacji. Wśród
Historia przetoczyła się przez Europę i Azję wojen- lowcóvv z epol{i lodowcowej znajdowali się przypusz-
nymi rydvvanami Egipcjan, Assyryjczyl<ów, Grel<ów czalnie przodl{owie Majów, }{tórym przeznaczone było
i Rzymian. Katapulty mau1·etańsl<ich najeźdźców zclobyć osiągnięcia przewyższające wszell<ie inne, któ-
i rycerzy normańskich, działa Karola V, Habsburgów rymi poszczycić się inogli dotychczasowi władcy uro-
i Napoleona poruszały się na l<ołach , które od chvvili dzajnych kontynentów zachodnich. Majowie stali się
swych narodzin stały się podstawowym elementem dla zamierzchłych kultur Nowego Świata tym, czym
n~jzn~~ienniejszych p·oczynań vv in do·europejs'l<iej
1 Grecy byli dla świata klasycznego: twórcami wybit-
h1stor11. Nat·o miast vv cywilizacji Nowego świata wy- nych osiągnięć i strażnil<an1i wiedzy astronon1icznej .
nalazel< koła nie znalazł nigdy zastosowania i pozostał
w sferze skromnych prób. N a płaskowyżu meksykań­
skim znaleziono l<ruche kółka z gliny przymocowane
do zabawki, przedstawiającej model wozu; poza tym
nie ma żadnych śladów zastosowania teg·o wynalazl<u
w innych dziedzinach kultury kształtujących się na
tym obszarze państw. Nie ulega wątpliwości, że cy-
vvilizacja prekolumbijska osiągnęła swe szczyty bez
głównych zdobyczy najvvyższych osiągnięć, spotyka-
nych na innych terenach starożytnego świata, a więc
bez \vytopu metali, wynalazku koła, jucznych zwie-
rząt , pługa i l<oła garncarsl<iego. W świetle tych bra-
l<ów tym bardziej niewiarygodne wydają się osiągnię­
cia tych niezwyl{le rozwiniętych cywilizacji.
Tak wyglą· da, przedstawiona w zarysie, panorama
prekolun1bijskiej Ameryki w okresie mrocznych ty-
siącleci poprzedzających jej odl<rycie i podbój: trwa-
jące wieki migracje z Azji ludzi i zwierzęta epol<i
lodowcovvej płynące przez zamarzniętą Cieśninę Be-
ringa i kierujące się na południe przez całą zachodnią
półl<ulę; skomplil{owany proces łączenia się półdzikich
łowców vv odrębne plemiona, posiadaj ące własne oby-

112 8
 Rozdział VI
POSZUKIWANIE POCZĄTKU
Półn.ocną część Gw atemali przecina rozległa, po-
cięta lasami równina El P eten. Leży ona mniej więcej
pośrodl{u obszaru geograficznego, zajmowanego p1·zez
Majów w IX wieku n .e., w ·o kresie, gdy ich panovvanie
zataczało najszersze w swej historii kręgi. Gęste za-
drzewienie i bardzo niekorzystne warunki środowiska
geograficznego sprawiły, że nie prowadzono tt1 syste-
matycznych badań aż do roku 1926, kiedy to Instytut
Carnegie z Waszyngtonu rozpoczął zakrojone na sze-
roką skalę prace wykopaliskowe wśród ruin miasta
położonego w samym sercu doliny Peten.
Miasto nazywało się UaxactUn. Składało się z nie-
foremnych kopców gruzu, ledwo widocznych spod
balda·c himu gałęzi po·chylają·cych siq nacl nin1i
drzew - mahoni, sapodilla i ceiba, gęsto przeplatanych
lianami. W chwili odkrycia U axactun, dolir1a P eten
była prawie wcale nie zamieszl{ana. W poszul{iwaniu
śla·dóvv dawniejszych osiedli arc'h eolodzy wkroczyli na
grunt zupełnie nieznany.
W czasie wstępnych prac prowaclzonych vv rot\:u
1916 wybitny uczony, Sylvanus Morley, na trafił wśród
ruin U axactun na bardzo zniszczoną stelę kamienną.
Późniejsze badania steli (oznaczonej jako ,,Stel a 9'')
wykazały, że były na niej wyryte led\IV'ie dostrzegalne
114
ł1ieroglify oznaczające datę 9 kwietnia 328 roku n.e.
13ył to najstarszy zawierający datę pomnik, jaki l<ie-
clykolwiel< znaleziono na terytorium Majów. Spodzie-
\Vano się, że prace wyl{opaliskowe ~v Uaxacttln mogą
przynieść od dawna poszukiwane wskazówki, prowa-
dzące do rozwiązania problemu pochodzenia cyvviliza-
cji Majów. Możliwość ta warta była trudu i podjęcia
iście h erkulesovvych prac. Archeolodzy mieli teraz
w ręl<u inateriał niewątpliwej wartości, otwierał on
bowiem możliwość odtworzenia drogi rozwoju l{ultury
Majów ·Od je j pierwszych kr.o ków.
W kill\:a l at późnie j grupy robotników p·rzystąpiły
do oczyszczania zwalisk gruzu z p od·s zycia leśn ego .
1
Prace wyl{opalisl{ 0we rozpoczęto na terenie zarzuco-
1
nym stosan1i O·dłaml<ów piramtd, oznaczonyn1 jai(O
odcinel{ E. Okazało się, że siódma zrujnowana bud·o w-
la z tego odcinka stanowiła poszukiwany przez archeo-
logów klucz. Na pierwszy rzut oka pokruszona pira-
mida nie różniła się \vcale od większości tego rodzaju
innych szczątków \V U axactun. Niegdyś wznosiła się
'IV'Ysoko, pocięta w coraz mniejsze tarasy i zwieńczona
płaskim wierzchołkiem. W architekturze Majów pano-
wał zwyczaj nal<ładania na daną budowlę kolejnych
warstw w określonych odstępach czasu, toteż nieba-
we1n pod zewnętrzną warstwą odkryto drugą pirami-
dę, zach·owaną w st·osunl{owo dobrym stanie. Ta orygi-
1
nalna bu·d owla, zna11a jak·o E-VII-s.u b, miała ol{·Oło 8,5
n1etra wysol<ości; p·o obu jej stronacl1 ·prowadziły na
wierzcl1ołek szerol{ie sch·o dy, rozdzielone rzędem cięż­
kich osiemnastu stojących pionow·o stiul{owych masek
w kształcie głów jaguara. Było oczyvviste, że w cza-
sach, gdy te ogromne głowy zostały wykonane i umie-
szczone na zboczach piramidy, ich twórcy nie osiągnęli
jeszcze pełnego mistrzostvva w rzeźbie w kamieniu;
jednakże wysiłki ich odzwierciedlone są w koncepcji
115
tego dzieła, udosl{onalanego i rozszerzanego w ciągu
następnych wieków.
Pierwotnie -cała p·o wierzchnia ·p iramidy E-VII-sub
pokryta była błyszcząca białą wyprawą. Konstrukcja
ta powstała w ol{resie poprzedzającym później prakty-
kowany zvvyczaj ozdabiania elewacji piramidy wspa-
niałymi świątynia1ni z l{amienia. Za to na jej szczycie
widniały zarysy j akiejś innej budowli, która niegdyś
miała pravvdop:odo·b nie stiukowe ściany i dach kryty
sło1ną, oparty na szkielecie z drewnianych pali. Jest
oczywiste, że w tym okresie nie znano jeszcze kon-
strukcji budowli kam1ennych. Piram1da ta p·owstała
na długo przedtem, zanim sporządzono Stelę 9 w celu
upamiętnienia pew11ych, nieznanych nam wydarzeń
z roku 328. Morley pisał, że stela ta była ,, ... najstar-
szym l{amiennym zabytkiem Majów, jaki zachował
się do naszych czasów, a pocho1dziła ona przypuszczal-
nie z II wieku n.e."*.
Dalsze prace wykopalisl{owe w U axactun miały
stworzyć rozległe podstawy, na l{tórych <Oparły się
badania w następnych latach. Bowiem w ruinach tych
krył się tal{ długo poszukiwany l{lucz do zagadkowego
procesu, w tol{u którego Maj1o wie z lu·du rolniczego
przekształcili się w nosicieli wys:oce rozwiniętej cywi-
lizacji.
Działo się to przypuszczal11ie dwa tysiące lat przed
naszą erą, gdy przodkowie Ma jów zaprzestali svvych
wędrówek i zatrzymali się w tropikalny111 sercu Ame-
ryki Środkowe j. Z pewnością nie byli oni pie1-wszymi
mieszl{ańcami tego regionu. Prawdopodobnie tutejsze
lasy przemierzali już przez setki lat wędrowni łowcy.
* Sylvanus G. Morley The Ancient Maya, Stanford Univer-
sity Press. Copyright 1946, 1947 i 1956 Board of Trustees of
Leland Stanford Junior University. Przedrukowane za zgodą
wydawców.
116
Kiedy jednak narodziło się rolnictwo, Majowie zachę­
ceni nowym sposobem zabezpieczenia egzystencji,
objęli w swe po,s iadanie· tę ziemię; rozpoczął się okres
zwany ,,archaicznym''. Osiadły tryb ży·cia spowodował
konieczność budowania stałych osiedli. Zaczynały
więc wyłaniać się rozmaite kultury o różnorodnym
wyrazie. Wscho1dziła jutrzenl{a przyszłych osiągnięć,
aczkolwiek na razie zaryisy ich były le·d wo wid·oczne.
Zal{roj on.e na szeroką ska1ę p·r ace wyl{opaliskowe
1
przyniosły możliwość fragmentarycznej rekonstrukcji
sposobu życia w tym początkowym okresie stałego
zamieszkania. Znaleziono dużą liczbę zręcznie wyko-
11anych narzędzi z kamienia, jak topory, noże, skroba-
cze i żarna. Z bawełny i innycl1 włókien roślinnych
p leciono sieci, kosze i maty oraz wyrabiano tkaniny.
Jedynymi narzędziami rolniczymi były motyki z ka-
miennym ostr·z em oraz kije z o,p alanymi w ogniu
koń.cami, używane do sa·d zenia nasio1 n. W powszech-
nym użyciu były gliniane 'd zbany i czary ozdobione
niekiedy n1alowidłami lub wyrytymi wzorami, naj-
częśc·iej geometrycznymi. W archaicznych stanowiskach
napotyl{ano również cz.ęsto figurki przedstawiające
postacie l{obie1oe o przesadnie uwydatnionych kształ­
tach; być może stanowiły one symbol płodności.
Rozrzucone na obszarze tysięcy kilometrów, wśród
dżungli i wzgórz, widniały tu i ówdzie osiedla tych
pierws1zych lu1dów uprawiających ziemię: szacho·w ni-
ce pól u·p rawnych, obramowane nieregularnym szere-
giem domostw o niskich dachach, krytych sło1ną
i z klepiskiem za111iast podłogi. W pobliżu wznosiły
się obrzędowe budovvle, nie zamieszl{ane i używane
j1e1d ynie w oz,n a1c zonych dniach, l{iedy to ś·ciągały tu
tłumy ol~olicznej ludności, w celu odprawienia rytua-
łów, dyktowanych przez pełne tajemnic otoczenie.
' Życie uwarunkowane było rytmem natury: pory
117
 roku, słońce i deszcz regulowały niezmienną kolejność
zasiewu i zbioróvv, koniecznych przy nowej, osiadłej
gospodarce. Podstawę egzystencji stanowiły dary na-
tury, a vvszelkie jej przejawy przybierały charal{ter
boskich znal{ÓW. Zaspokajanie kaprysów natury sta-
nowiło podstawę niekończących się rytuałów, a zgłę­
bianie jej tajemnic stało się źródłem rosnącej potęgi
kapłanów.
Bardzo wcześnie Majowie doszli do przekonania, że
wzrost plonów, czyli w ogóle egzystencja zależy bez-
pośrednio o·d niebios. Wierzono, że z gwiazd wędru­
ją·cych nocą po ciemnym nie:bie, można wyczytać prze-
znaczenie człowie]{a. Kapłani śledzili te niebieskie
wydarzenia i na ich podstawie obliczali i in terpreto-
wali koleje losu ludzkiego. Obserwując stale te same
punl{ty na niebie stwie1·dzili sezonowe, stopniowe
przemieszczanie się pozycji gwiazd. Po pewnym cza-
sie ~dołali ustalić długość trwania lat zwrotnikowych
i gwiezdnych oraz długość cyklu księżycowego, czyli
jednego miesiąca synodycznego. Wiedza ta stała się
l{amieniem węgielnym dla niewiarygodnie dokładnego
systen1u kalendarzowego Majów.
Osiągnięcia w dziedzinie astronomii zrodziły po-
potrzebę znalezienia sposobu stałego notowania tych
obliczeń l{alendarzowych. Wówczas kapłani vvynaleźli
pismo hier.o glificzne i system liczenia. Nie wiemy nic
o pierwszych kr 0l{C1·c h p 1r1owadzących do ·ty·ch wyn.a laz-
1
ków, g.dyż p.r ace wyl{·Opaliskowe nie natrafiły na żaden
ślad, który rzuciłby światło na zaczątki ich rozwoju.
Być może, że pierwsze próby, poprzedzające dojrzałą
formę tych wyna'l azków, znajdowały swe odbicie
w zapisach dokonywanych na drewnianych tablicz-
}{ach, zwojach niewyprawionej skóry lub na innym
materiale łatwo ulegającym zniszczeniu, a dopiero
później zaczęto napisy rzeźbić w kamieniu. Jakakol-·
118
,,-iek jednak była ta droga rozvvoju, zapisy l{alenda-
rzowe i pismo hieroglificzne Majów stały się pierwszo-
rzędnym czynnikiem determinującym wszelkie dalsze
osiągnięcia ich cywilizacji. Kapłani, ·dysponując taką
wiedzą, zdolni byli pokierować gigantycznym zasobem
ludzkiej ener gii dla osiągnięcia określonych celów,
stanowiących podstawę cywilizacji, która objęła te
zien1ie w swe posiadanie na okres tysiąca lat.
Chęć uchvvycenia wydarzeń przemijających lat sil-
nie z"'riązanych z wierzeniami religijnymi stanowiła
inspirację do wynalezienia pisma i systemu liczenia.
Z ideałów religijnych wynil{ało także poszul{iwanie
środl{ÓW twórczego wyrazu za pośre1dnictwen1 sztuki
i architektury. To l{apłani, posiadający w tej dziedzi-
nie nieograniczone wpływy, przekazali wzory estetycz-
ne inżynierom i rzemieślnikom, którzy nadali im
trwały vvyr·az.
Stopniowo architekci nauczyli się konstruować bu-
dowle o grubych, solidnych murach; zastąpiły one
nietrwałe, }{ryte strzechą budynki, wznoszone w po-
przednich stuleciach. Nigdy jednak Majowie nie
odk1·yli umiejętności budowania sklepienia o kształcie
prawdziwej l{opuły, chociaż wynaleźli kopułę pozorną,
sklepiającą się stopniowo w kierunku s~czytowego
kamienia; stwarzało to wrażenie szczególnej lnasyw-
ności strul{tury, spowodowane grubością murów, l{o-
niecz11ą do poid trzymania ciężaru ·d achu.
1
Wraz z wpr·owa:dzeniem bu·dynków o teg·o typu
sklepieniach zro·dził się interesujący zwyczaj wzno-
szenia słupów czasu, czyli stel oznaczających poszcze-
gólne okresy czasu. To właśnie te ozdobnie rzeźbione
słupy l<amienne Stephens początkovvo ol{reślał jako
,,idole''. Szczęśliwie dla badań archeologicznych Ma-
jowie ustawiali te słupy z niezwykłą regularnością,
w odstępach czasu określonych według ich systen1u
119
 kalendarzowego. Stele okazały się najcenniejszą bro-
nią w szturmie na zagadkową historię Majów, dostar-
czały one bowiem systematycznie kolejnych dat, po-
mocnych przy wyciąganiu wniosków dotyczących wy-
darzeń, l{tóre bez tego były zupełnie niezrozun1iałe
i nieczytelne.
Obliczenia dokonane przez kapłanóvv-astronomów
wycinali na stelach rylcem rzeźbiarze. Byli to artyści
oddani bez reszty swemu dziełu, które odtwarzało ta-
jemniczą magię niebios. Pracując wyłącznie narzędzia­
mi kamiennymi, wyczarowywali z piaskowca, dolo-
mitu, wapienia, a nawet z twardego trachitu wy-
pieszczone wizerunki bóstw i umieszczali przy nich
napisy, mające inform1ować przyszłe 'p okolenia o d,o -
1
l{ładnych datach powstania nowych dzieł poświęco­
nych bogom. Były to masywne piramidy, świątynie,
cudownie rzeźbione ołtarze z gładzonego granitu.
Stele te uwieczniały też zapewne l{alen·d arzowe cykle
czasu płynącego niezmąconym nurtem i miały wzbu-
dzać 'S zacune·k tych, którzy n ieu's tannie oczel{iwali
znaków n1ówiących ,o losie, złym czy ·d obrym, ja'l{i
• •
przyn1es1e czas.
Wydaje się więc, że ,,cywilizacja'' Majów wyrosła
na podłożu panującej vvszędzie kamiennej architektury
wraz z jej sklepionymi sufitami i hieroglificznymi na-
pisami, umie szczanymi na wznosz,o nych stelach. Bo-
1
wiem ,,złoty wiek" Ma jów - tzw. Stare Imperiun1,
czyli okres klasyczny - rozpoczyna się przypu,s zczal-
nie wraz ze stopniowym rozprzestrzenianiem się tych
elementów, które z kolei zwiastowały zakładanie
ośrodków obrzędowych. Powiązanie postępu technicz-
nego z religijnymi skłonnościami Majów stało się
podstawą ich rozwoju kulturowego. Architektu1·a
i rzeźba stwarzały możność nieustannego otaczania
120
czcią przyjętych ideałów. Stele z hieroglifami były
wyrazem kultu Majów dla tajemnicy czasu.
Dlaczego tak było? Gdzie zrodziły się te specyficzne
przejawy? Gdzie i z jakiego nieznanego podłoża wy-
kiełkowało ziarno pomysłowości Majów? Silne świa-
••
·o o o
Piedras Negras
tło na te zagadki rzuciły wyl{opaliska z U axactun.
Wykazały one, że sklepienia architektoniczne, wspa-
niale wykonana ceramika (w klasycznych stanowiskach
znaleziono ogromną liczbę ozdobnych wyrobów poli-
chromowanych) i hieroglificzne pomniki, których da-
towane inskrypcje sięgają czasów dawniejszych, niż
jakiekolwiek uprzednie znaleziska, znajdowały się
w Uaxact-L1n już w połowie IV wieku n.e. Ponadto
wzniesienie w jeszcze dawniejszych czasach piramidy
E-VII-sub, reprezentującej chyba najwcześniejszy ze
znanych dotychczas etapów ewolucj i architektury Ma-
jów, nasuwa wniosek, że Uaxactum rozkwitało vv sa-
mym zaraniu istnienia l{ultury Majów jako odrębna
cywilizacja. Odkryto następnie, że kolejne osiągnięcia
na tym polu, udoskonalenie rysunku i wykonania,
powiązane są z określonymi okresami. Doty czy to
zwłaszcza \)'\ryrobów ceramicznych, których okazy zna-
leziono w Uaxactun. Z chwilą, gdy stwierdzono te
powiązania, zastosowanie ich do innycl1 stanowisk
121
 archeologicznych umożliwiło dokonanie analogicznych
rekonstrukcji odnośnie całej kultury w obrębie ich
rozległego obszaru geograficznego.
Si{oro Uaxa·c tun uznan e został-o za je.d no z najstar-
1 11ienie to nasuwa interes.ujące ·p er.s pektywy przyszłych
szych miast posiadaj ących świadectwa narodzin wyż­
szych osiągnięć, wydało się logiczne przyjąć również
zależenie, że okolice lasów na obszarze P eten były te-
renem, n'a którym Maj·o wie przekształcili się z błąrdzą­
1 si inieszk.ańcy, zwani Olmel{ami, znali również kalen-
cych po ·Omaclru 'P:1emion, w twórców vvspaniale roz-
winię·tej cywilizacji.
Z pewnością Uaxactun nie było jedynym ośro·dkiem
działaln·ości kształtującej w ·ciąg u tych stuleci ich kul-
turę. W roku 1864 znaleziono w ·pobliżu Puert 0 Bar-
1 1
rios, w Gwatemali, wisiorek z jadeitu, tzw. płytkę
z L eyden. Miała ona 21,5 cm długości i 7,5 cm s.z ero-
kości, a jej gładką powierzchnię pokrywała płasko­
rzeźba, p·rzedstawiaj ąca ludzką postać. N a odwrocie
widniał napis hieroglificzny, oznaczający datę odpo-
wiadaj ącą 320 rokowi n.e. z czeg·o wynikało, że zna-
lezisko było starsze o przeszło 7 lat od Steli 9 z Uaxac-
tun. Morley wykazał niewątpliwe pod·obieństwo istnie-
jące między •s tylem rzeźby na płytce· z Leyden
a inskrypcjami odl{rytymi w Tika! (rozległy teren ruin
położony w odległości kilku kilometrów na południe
od Uaxactun). Zdaniem tego uczonego świadczy to
o pochodzeniu Tikal z ·c zasów jeszcze wcześniejszych
niż Uaxa:ctun. Prace vvykopaliskowe prowa·d zone osltat-
n·io przez Univversytet Stanu P ensylwania p·o twierdza-
ją to przypuszczenie; w Til{al ·o dkryto warstwy ze śla­
dami zamieszkania, sięgającego daleko wstecz aż po
kul tury przedklasyczne.
J eszcze starszy ol{az, znany jako „figurka Tuxt1a",
0 dlro·p ano w Vera·c ruz; jest to mała figurka z l{amie-
1
nia, przedstawiająca postać ludzl{ą o k aczym dziobie.
Wyryta na niej hieroglificzna data odpowiada 162 ro·-
122
l<.owi n .e. Nie zostało jedna}{ ustalone, czy figurka
'l,uxtla jest dziełem Majów, czy t.eż stan.owi wyrób
lu·d ów będącyich p.o·d zasięgiem ich w:p·ływów. Zagad-
badań . Veracruz i Tabasco - obszary graniczące bez-
pośrednio z dawnym królestwem Majów - dostarczy-
ły jeszcze innych ·danych wskazującyc·h na to, że tut ej- 1
darz i pism·o hier oglificz:r1e już w bardzo wczesnym
okresie. N a tej podst awie jedna ze szkół naukowych
wyrobiła sobie opinię, że l{u1tura Majów mogła zakieł­
kować właśnie w tych O·k10licach i stąd r·o zprz·estrzenić
się w l\:ierunl\:u Peten. Teza 'ta zysl\:ała ·silne p o·p·a rcie
1
badacza sztuki prekolumbijskiej, Miguela Covarrubia-
sa, jednak intensywne zgłębianie tego problemu i ba-
dania p1·ovvadzone w ostatnich latach nie zdołały wy-
kazać b1ez:vvzględnej wiarygodności tej tezy.
Na po·d stawie odkryć do1konanych w Uaxactun,
1
archeolodzy byli teraz w stanie nakreślić zarys rozwo-
ju ku~tur)"' Majów. Epigrafowie p oczynili poważne po-
stępy w ustalaniu wieku licznych po·m ników w ramach
ogólnie przyjętej chron·ologii hi·s torycznej. Badania ko-
lejnych eta pów architektury, rzeźby i ceran1iki za·czę­
1
ły pow·o li rzucać świa·tło na ciemn·e dotychczas drogi,
którymi rozprzestrzeniały się jedyne w swoim rodzaju
przejawy cywilizacji Majów. Drobiazgowa analiza ma-
terialnych resztel{, o·d krywanych tlzięl{i zataczający1n
coraz szersze l{ręgi prac·o m wyl\:opalis.k owym, O·dsła­
nia wiele nie znanych uprzednio aspelttów tradycji
Majów i czynników, które wywarły decydujący wpływ
na kształbovvanie się ich 'Sposobu życia.
W śród tych różnoro 1 dnych f al~tów }eden wysuwa się
na czołowe iniejsce: struktura !Społeczna Majów przy-
brała od san1ego początku formę sztywnej teokracji,
kierowanej przez niezwylt le potężnych kapłanów.
123
 Istnieje wiele dowodów potwierdzających to spostrze-
żenie. Wszystkie bez wyjątku budowle miały charakter
religijny. Były to świątynie i pałace przeznaczone wy-
łącznie do odprawiania ceremonii lub też przechowy-
wania wizerunl<ów bóstw. Zdobiąc e je rzeźby przed-
stawiały różnych czczonych przez Majów bogów lub
też tworzyły symboliczne układy o nadnaturalnym
znaczeniu. Dotychczas odszyfrowane inskrypcje doty-
czą wyłącznie zagadnień związanych z religią, jak
astronomia, obrzędy, proroctwa i bóstwa.
Na obszarze zajmowanym przez Majów w okresie
największego rozkwitu ich cywilizacji, ·obejmującym
ponad 260 tysięcy l<·m2 ·terenów bar·dZJo różnych i trud-
nych, elementy rzeźby, ·c eramiki i architel<tury wyka-
zują uderzające podobieństwo. Dotyczy to zwłaszcza
pisma hieroglificznego i oznaczeń kalendarzowych.
Czy to w dolinie rzeki Motagua w Hondurasie, czy też
daleko na zachód w Chiapas - myśli wyrażane za po-
śred nictwem tych znaków są niemal n iezmienione
przez sześć wieków. Gdy wspomnimy, jak gęstą zasło­
ną tajemnicy okryte były zaginione miasta Majów
w okresie, gdy Stephens prowadził tu swe prace ba-
dawcze - trudno nie odczuć głębokiego podziwu dla
jego proroczych sformułowań: ,, ... istnieje prawdopo-
dobieństwo, iż niegdyś kraj ten zamieszkały był przez
ludzi tej samej rasy, mówiących tym samym języl<iem,
a w każdym razie p·osługujących się 'ty·m samy1n p i-
smem''. Stephens nieświa1domie 1dotknął l<lucza do za-
gadl<i cywilizacji Majów, polegającej na jej początko­
"vym rozmachu i późniejszym upadku, na nieodpartej
potędze kapłanów, którzy prowadzili społeczeństwo
drogą rozwoju zgodnie ze sztywnymi "'rytycznymi
ortodoksji. Trzymając w ręku ster życia posłusznych
i ciemnych wieśniaków, kapłani ustalili zasady egzy-
stencji Majów poprzez całą ich historię. Życie i wła:..
124
sność były podporządkowane wymogom religijnym,
nieustannie budowano ośrodki obrzędovve, oddawano
cześć bogom, zwłaszcza związanym z kultem zbioróvv,
urodzajów i deszczu, poprzez rytuały i ofiary.
Miasta Majów były takie, jak to sobie uprzednio
wyobrażał Stephens: gigantyczne świątynie, w l{tórych
oddawano cześć wszystkiemu, co dzieliło środowiska
znane od niezgłębionych tajemnic wszechświata. Mia-
sta te wznosiły się na wydartych dżungli przestrze-
niach, pełne lśniących piramid, świątyń, pałaców i bu-
d,o wli przepięknie zdobionych sakralnymi symbolami
i wizerunlcami bóstw opiel<uńczy.ch, którym były po-
święcone. Wiele buidow li miało fa·sa·d y boga·to pol<{ryte
malowidłami, inne zaś pozostawiono w naturalnym
kolorze materiału, z którego były wyl{onane. Główne
budynki stawiano na sztucznych wzgórzach i górowa-
ły one nad miastem. Niektóre miały tylko jedno po-
mieszczenie pod wysokim sklepieniem, inne sl<ładały
się z wielu mniejszych pokoi, rozdzielonych grubymi
ścianami. Wnętrza były wilgotne i mroczne, nie posia-
dały bowiem ani okien, ani wentylacji, a światło i po-
wietr ze docierały do nich jedynie poprzez drzwi wej-
ścio'\ve. Nie tylko świątynie charakterystyczne były dla
tych miast. Niemal wszędzie znajdowały się dziedziń­
ce przeznaczone do gry w piłkę, pDdobne do nowocze-
snych stadionów lub amfiteatrów, z wydzielonym pla-
cen1 gry i specjalnymi miej scami ·p rzeznaczonymi dla
kapłanów i możnych przyglądających się zaw·odom.
Zbierali się tam widzowie, aby śledzić z pełnym za-
pału zainteresowaniem obrzędową grę, polega jącą na
przerzucaniu gumowej piłl<i (naturalny l<auczuk był
bo\viem od dawna znany w Ameryce środkowej) przez
kamienny pierścień; zasady gry przypominały dzisie j-
szą l{oszyl<ówkę. Gracze 't rafiali do celu rzadk~, ~dyż
pierścienie umieszczone były bardzo wysoko. N1ek1edy
125
 zwycięzca jako nagrodę otrzymywał odzież i klejnoty rozległe i potężne
imperium opa1~te na gospodarce rol-
widzów. nej, która nigdy nie wyszła poza ramy najbardziej
Niektóre miasta zachowały ślady urządzeń, l{tóre prymitywnych metod? Nigdy nie stosovvano nawadnia-
przypuszcza'lnie stanovviły coś w rodzaju łaźni publicz- nia gruntów ani płodozmianu . Narzędzia rolnicze były
nej, zaś częistym zjawiskiem były budynki służące ja- bardzo ·p rymitywne. A przecież karc21ow·a nie 1dżungli
ko obserwatoria astronomic·z n,e. Ważniej'sze budowle i oczyszczanie terenów pod
zaopatrzone były w sprawne urządzenia osuszające:
kamienne koryta odprowadzające nadmiar wody do
uprawę wymagało niezwy- -----
l<:łych wysiłków. Warstwa
pobliskich strumieni lub do specjalnych ce1nentowych gleby była cienka i kamie-
zbiorników. Mimo braku pojazdów na kołach i jucz- nista, co sprawiało że uży­
nych zwierząt, Majowie połączyli poszczególne części cie pługa było właściwie nie-
swych miast gęstą siecią dróg i gościńców, wyłoż,onych możlivve, a pięciomiesięczny
0dpowie dnio ocios·a nymi kamieniami, układanymi na
1 1
ol{res deszczów, trwający od
żwirowym podkładzie. Często drogi takie prowadziły maja do października, po-
również z jednego miasta do drugiego, położonego nie- wodował zmianę warunl{ÓW
raz w znacznej odległości. Przykładem takiej drogi jest od długiego okresu suszy do
wielki gościniec łączący Yaxuna na Jukatanie z odle- nadmiernej wilgoci. Wydaj-
głym o blirsl{o 100 kilometrów miastem Coba w Qttin- na gospodarka rolna urasta-
tana Roo. ła do rozmiarów niezwyl<le
W zniesienie ośrodl{a obr·zę1dowego w całym zamie-
rzonym przepychu, wymagało wielu lat ciężkiej pra-
cy. Dżungla, z którą tal{ ściśle związane było życie Piedras Negras
l\tlajów, musiała ustąpić miejsca i cofnąć się przed gi-
gantycznym dziełem człowieka, l{tóry zmieniał na- złożonego problemu. Podczas gdy w Starym Świecie •

turalne zarysy tych terenów, karczując lasy i wzno- leżące odłogiem połacie ziemi zamieniano vv żyzne po-
sząc sztuczn.e l{opce i vvzgórza. Tony kamienia trans- la przez zastosowanie nawadniania i przerzucanie
portowano z l{an1ieni1ołomów na walc:ac·h z pni, a na-
1 głównego ciężaru pracy i1a zwierzęta pociągowe, Ma-
stępnie, na miejscu, po ddawano go obróbce, dopasowy-
1 jowie sl(azani byli na prowadzenie swej prymitywr1ej
wano, cyzelowano. Robotnicy rel{rutowali się spośród gospodarki i oczekiwanie, czy bogowie pozwolą im ze-
całego społeczeństwa, a za swą pracę otrzymywali je- brać plony, czy też sprawią, że trud pójdzie na
dynie duchową rekompensatę. Jednakże fala nieustan- marne.
nego budownictwa nie ustawała. Pola uprawne, zwane milpas, uzyskiwano przez ści­
U podłoża badań nad ~dumiewającym rozwojem cy- nanie i wypalenie drzew*. Następnie sadzono ziarno za
wilizacji Majó·w leży jeden z najbardziej zas't anawia- * Popiół uzyskany ze spalonych drzew służył jalto środek
jących problemów: w jaki sposób utrzymałD się tal< użyźniający (przyp. red. pol.).

126 127
pomocą kijów zakończonych opalonymi w ogniu szpi-
l{ulcami. Po kilku latach, gdy ziemia ulegała wyj ało­
wieniu, porzucano poie i przygotowywano następne
milpas w innej ol{olicy. l\/Ietoda ta, stosowana do dzi-
siaj w wielu okręgach An1eryki Środkowej, stawiała
Majó\v wobec konieczności prowadzenia ustawicznej
wall{i z dżunglą, której wydzierali możliwość swej
egzystencji.
Jednak obok utrudnień, jakie nastręczał Majom
miejscowy klimat, inne naturalne czynniki przyczy-
niały się ogromnie do rozwoj u ich cywilizacji. Jest nie-
mal pewne, że - jak ,o tym świ~dczy rozl<wit w ol{re-
sie l{lasycznym - w czasie O·d 300 do 800 rol(u n.e.
panował tam stały spol<ój, nie zamącony żadnymi w,o j-
nami, czy to domowymi, czy też prowadzonymi z in-
nymi plemionami. Wielu uczonych ·p rzypisuje ten n ie-
przerwany rozwój skrajnej izolacji geograficzne j Ma-
jów. Południowe granice ich królestwa były bowiem
strzeżone przez wzgórza Gwatemali i Hondurasu, trzy
czwarte półwyspu Jukatan otoczone było vvodami, a od
strony Mel{syl<u broniły ich gęste wilgotne lasy i bag-
na Chiapas i Tabasco. Warunki te umożliwiły Majom
rozwijanie ich jedynej w swoim rodzaju kultury sto-
sunl<owo sw,o bodnie i bez niepożądanych obcych wpły­
wów. Nievvątpliwie istniały pewne tarcia polityczne
i drobne l<onflikty, powodujące 1{011ieczność utrzy1ny-
wania małej armii, jednak prowadzenie w·o jen nigdy
nie· stanowiło u Majóvv tak decydującego czynnil<a, jak
t.l Egipcjan i Grel{ÓW.
W miarę rozwoju okresu klasycznego następowało
stopniowe rozszerzanie się ustalonych tradycji, trwała
nieustanna działalność w zakresie budownictwa, wzra-
stała liczba ludności i przybywały nowe osiągnięcia
intelektualne. Wszelkie nowe pomysły w dziedzinie
kosmologii i obrzędowości przekazywane były swobod-
128
· z miasta do miasta. Kapłani, l<tóry·c h p·otęga była
11le , k .d d .
\vówczas u szczytu, starali się wkraczac -vv. az. ą z1e-
dzinę życia codziennego. Badali oni symboli_zr:i 1 ?onad-
naturalne przeja-vvy woli bogów, ich_ łaski .1 niezado-
wolenia i szukali sposobów zjednania dla ist~~ lu~z-
, c ·1· . M ow Jest
kich ich życzli-vvości i pomocy· ywi izacJa aJ .
przekonywającym śvviadectwem potęgi oddziaływania
r eligii. , t ·
Kapłani zajmowali czolowe miejsce w społeczens w::
Majów. Miasta należały wyłącznie ·~o nich, a ludnos~
. , d .ła si·ę J. ak za czasów archaicznych, w swyc
gniez zi , ł · ·
plecionych chatach na skraj~ p~l. _Tylko kap a~1 ~ pe~
wien odłam klasy rządzące] mieli w.stęJ? do sw1ą ty
i sanktuariów, które były dziełem n1ezl1czonych inas
przeję.tego czcią społeczeństwa . .
Dla Zv\rykłego obywatela życie było pasmem nie-
ustannej pracy na polu i w warsztatach, przeplatanY,~
wypełnianiem obrzędowych ~owinn~ści .. Na_ ludnosc~
ciążyły nigdy nie l{ończące się danmy i. o~iary, wy
magane p1~zez kapłanóvv dla podtrzymania ie~ '!"y?d-
rębnionego królestwa astronomii, matematyki i filo~
zofii. J edna1<: poddani nie mieli dostępu. do tych gałęzi
• ..J Nauczanie obeJ·mowało wyłącznie klasy uprzy-
wie:i.lzy.
wile jowane. ł ·
Z. początku masy chętnie. po~por~ądl<?wywa y się
woli l<:apłanów. Ich pragnieniem i naJwyzszą p~tr~ebą
było sprostać wymaganiorn tych, któr!ch uwazal1, z~
wybranych przez bogów do kierowania losem o~ołu,
poza tym kapłani unikali wówczas des1~otyzm~, i ty-
ranii politycznej. W zaraniu Złotego ~~eku ~dosc ?ył~
zapału wśród ludzi, którzy byli przec1ez tworcami teJ
. . ,
epoki i strażnikami jej os1ągnięc.
~-
 Rozdział VII
OKRES KLASYCZNY: SZEŚC WIEKÓW OSIĄGNIĘC
Wśród wielu osiągnięć, jakimi mogą poszczycić się
Ma jowie w l<lasyczny1n okresie swego rozwoju i eks-
pansji, obliczenia kalen darzowe i m ate1natyka stan·o -
1
wiły dziedzinę, w której uzdolnienia ich zn alazły naj-
bardziej wymowne odzwierciedlenie. Ponieważ na u-
ki te miały najwyższe znaczenie, povviązane były bo-
wiem z czynnikami nadnaturalnymi, l<apłani nie szczę­
dzili vvysiłl<ów, aby je zgłębić i wyjaśnić. vViedzą
stanov,riącą podstawę ich pracy badawczej stala się
astronomia, a mistrzo,vskie opanowanie jej zasad sta-
nowi najlepszy sprawdzian ich możliwości intelektu-
alnych. Niestrudzenie badali liczne tajniki zagadnienia
czasu, a by zrozt1mieć i złago dzić jego groźny wpływ
i1a losy poszczegól nych jednostel{, całego społeczeństwa
i całego imperium. Z wysił·ków tych zrodziła się zna-
jomość kalendarza, pozwalającego uj ąć w l<onl{retne
ramy 1niliony lat cza·s u i związana z niezwyl<le sl<om-
1 stował dany okres czasu. Te interesuj ące wierzenia
plikowaną filozofią .
Dla Ma jów czas nigdy nie był
czysto abstrakcyjnym
pojęcie1n, określającym porządel{ wydarzeń; był on ra-
czej odbiciem spraw toczących się w zaświatach , gdzie
zamieszkiwały wszechmocne siły twórcze i niszczyciel-
sl<ie. Uvvażano, że następujące po sobie cyk1e czasu -
dni, miesiące i lata - przynoszą ze sobą łaskawość
'
130
lub gniew bogów, w nieodmiennie powtarzających się
odstępach. Każdy cykl niesiony był przez niebiańsl{ie­
go ,,tragarza'', l<tóry był zarazem patronem świętej
liczby i oznaczano go za pomocą specjalnych znaków
hieroglificznych. Części kalendarza uważane były za
ooo• •
Piedras Negras
,,brzemię'' niesione na barkach tych boskicl1 strażni­
ków czasu. Jeżeli zdarzyło się, że brzemię jakiegoś
cyklu podjęte zostało przez bóstwo o złoślivvym uspo-
sobieniu - należało spodziewać się groźnych l{onsc-
kwencji, które trwać będą aż do momentu, gdy pod
koniec kursu wyznaczonego przez naturę ciężar przej-
mie ,,tragarz'' życzliwie j nastawiony. Charal<ter boga,
pod l<tórego auspic jami przebiegał dany n1iesiąc lub
rok, przesądzał o powodzeniu lub klęsce, l\:tóre zwia-
częściowo tłu1naczą szerol{i zasięg władzy l<apłanów
w sp ołeczeństwie, l\:tóre niewątpliwie nie ni:ogło -vvyo-
brazić sobie życia bez swych uczonych pośredników,
interpretujących kapryśną wolę bogów. Między nor -
malnym tokiem życia a katastrofami, n1ogącymi wy-
płynąć z niewłaściwego zrozumienia skłonności b óstw,
stali jedynie l<apłani-astronomowie. Tylko oni, którzy
131
 •
po~ra~ili .zg~ębić różnorodne tajemnice bogów i odgad-
nąc, Jakrm1 szlakami prowadzić będą bezl{resne wę­
dró~k·i· bóstw po gościńcach czasu i pr zestrzeni, mogli
okresl1.c, ~ad którym okresem czuwa bóstwo życzliwe,
lub tez kiedy największa liczba przyjaźnie nastawio-
nych . bogów ~odąża wspólnie z bóstwami mniej życzli­
wyn11. Tak więc obsesja Majów, dotycząca spraw cza-
su, była niemal równoz11aczna z wiarą, że odszukanie
za wszelką cenę okresów pomyślnych lt1b niepomyśl­
n.ych przyniesie znajomość przyszłych wydarzeń nie-
s1o~~c~ przez przeznaczenie i pomoże pokierować je
mozl1w1e najkorzystniejszymi torami.
Kalendarz Majów był d·okładniejszy od wszystkicl1
zn~nych w , świecie starożytnym*. Był on niezwykle
zło~?n!, zarowno pod względem układu, jak i interpre-
taCJl, 1 sl{ładał się. z serii niezależnie od siebie toczą­
cych się ,,l<ół'', odpowiadających cyklom czasu. Uży­
:Va:io dwóch odrębnych miar czasu: tzolkin, czyli rok
sw1ęty, sl{adający się z 260 dni, oraz haab, czyli rok
świecki, złożony z 18 miesięcy po 20 dni każdy, do któ-
rych dodawano 5 dni uzupełniających, co \V sumie da-
wało r·ol< o 365 dniach. Rok świecki stosowany był
I
w zwyl{łych obliczeniach kalendarzowych, zaś tzolkin
krótszy, objmował sprawy dotyczące religii.
Każdy dzień i miesiąc miał svvą nazwę i odpowiedni
syn1bol hieroglificzny. Istniała tzw. „forma normalna''
każ·dego z tych hier oglifów (na ogół abstral{cyjny ry-
1 cje ,,Długiego Rachtlnku ", czy1i ,,Serii Pioczątl{ovvej' ' >
sunek używany w o·d wiecznych inskrypcjach) oraz
,,zmienna forma postaciowa'', czyli stylizowany wize-
runek istot ludzl{ich, zwierzęcych i stworów mitolo-
gicznych. Obie te formy stanowiły graficzne sy1nbole
* Obszerne omówienie kalendarza Majów patrz Sylvanus
G. Morley The Ancient Maya, j.w. oraz J. Eric Thompson
The Rise and Fall of Maya Civilization, Norman: University
of Oklahoma Press, 1954.
132
przedstawiające poszczególne okresy i używane były
na zmianę w tekstach hieroglificznych.
Podstawową j ednostl{ą w kalendarzu Majów był
dzień, czyli kin. 20 kins stanowiło uinal, czyli miesiąc.
Poczynając od uinal, kalendarz podzielony był na na-
stępujące cykle:
18 uinals tun (rok, do którego dodawano 5 dni
uzupełniających)
20 tuns - katun (7200 dni)
20 katuns = baktun (144 OOO dni)
20 baktuns pictun (2 880 OOO dni)
20 pictuns = calabtun (57 600 OOO dni)
20 calabtuns = 7<.inchiltun (1152 OOO OOO dni)
20 7cinchiltun.s = alautun (23 040 OOO OOO dni)
Wszystl{ie te cyl<le toczyły się równocześnie, jeden
w ran1ach drugiego, poczynając od katun do alautun
przez zwielokrotnianie dwudziestu. Każdy cykl miał
swój odpowiedni}{ w hieroglifie, dzięki l{tóremu łatwo
go rozpoznać w insl{rypcji; liczba postawiona przy
hieroglifie \Vskazuje kolejny cykl kalendarzowy, który
nastąpił od chvvili najwcześniejszego punktu, od któ-
rego Majowie rozpoczęli notowanie czasu. Typowa
inskrypcja, oznaczająca datę wygląda w interpretacji
archologów następująco: 9.11.5.0.0, czyli że minęło
9 baktuns, 11 katuns, 5 tuns, żadnych. uinals i żadnych
kiris - data odpowiadająca 657 rokowi n.e. Te inskryp-
z.awierały równi eż hieroglify oznaczające, w l<tórym
dniu świętego rol<u, wypada dana da·t a; były one wzbo-
gacone o ,,Serie Dodatkowe", czyli hieroglify ol{reśla­
jące fazę i kolejny synodyczny iniesiąc Księżyca, obli-
czony w odniesic11iu do towarzyszącego ,,Długiego Ra-
chunku''. Później wszedł również w użycie uproszczo-
ny system oznaczania dat, znany jako ,,Krótki Rachu-
nel<''; pomijał on wszystkie inne oznaczenia cykli, za-
133
chowując jedynie ,oz11aczenia końcowe daty, określając
katun i dzień, w którym wydarzenie miało miejsce.
Jednym z głównych problemów, które stanęły przed
epigrafami, był·o dotarcie do tego punktu w historii
Majów, od którego rozpoczynało ·się n·o t owanie czasu.
1
Porównanie kalendarza J\/Iajóvv z n aszy1n kalendarzem
gr·egoriańskim byłoby niem•ożliwe bez wytyczenia
punktów wzajemnych powiązań tych dwóch systemów.
Kalendarz gregoriański r ozpoczyna się od narodzenia
Chrystusa, nie wia1d omo je·d nak, w l\:tórym punl\:cie
wy darzenie to zbiega ·się z chronologią Ma jów. Ob·a
systemy kalendarzowe podobne są więc do dwu skal
gigantyczneg·o suwal{a logarytmicznego; proble·m po-
lega na takim ze·s tawieniu skal, aby móc między dwo-
ma wielkościami postawić znak równości.
Przy oprac.o wywaniu insl{rypcji kaledarzowych o·d -
kryto, że każda Seria Początkowa zaczyna się od ta-
jemniczej daty, n.o towanej jako 13.0.0.0.0 4 Ahua,
8 Cumhu - oznaczające j prawdopo'd obnie początek
chronologii Majów. Data ta traktowana jest jako ,>ze-
rowa'' i oznacza w przybliżeniu moment sp,r ze1d około
5 tysięcy lat. Spinden interpretuje ją j·ak·o dzień 14
paździJernika 3'373 r·o ku p.n:e. (natomiast według obli-
czeń Goo,dmana-Hernandeza-Thompsona miał ·t o być
3113 r,ok ·p.n.e.). D.osyć dziwny wydaje się fakt, że data
ta określa czas o 3 tysiące lat wcześniejszy od dv.róch
najstarszych znanych nam da t, uwido"Cznionych na
płytce z Leyden i Steli 9 z Uaxactun; archeolodzy do-
szli do zgodnego wniosku, że data ta oznacza raczej
jakieś hipotetyczne wydarzenie, a nie r~eczyw1sty fakt
historyczny. Możliwe, że zgodnie z sugestią Morleya,
Majowie uważali ten dzień za datę stworzenia śvviata,
lub też datę naro dzin swych bogów. 0 d tego momentu
1 1
]{apłani-astronomowie rozpoczęli oznaczać czas, któr y
już upłynął i czas, l{tóry nade jdzie. · Podobnie jalt w hier,oglifach astronomicznych, tal{
134
Rozp·atrując niezwykle złożone el ementy kalen·d arza
Majów, uczeni w większym niż l{iedykolv:iek. przedte1:1
stopniu mieli możność podziwiania , n1ew1arygod~1e
głębokiej vviedzy technicznej kapłanow-astronomo.w,
l\:tóra umożliwiła i111 dokonanie tego dzieła. Przez wie-
le stuleci obserwowali oni skrupulatnie i notowali uwa-
gi na temat ruchu ciał niebiesl{ich, śledząc uw.ażnie te
„nigdy nie kończące się marszruty bogów'' . ~porząd~a~
li staranne vvyl{resy, prowadząc obserwacJe z wie~
i specjalnie wzniesionych platform z ~yznaczonym1
stano,qiskami badawczymi. Na dokładnie opracowa-
nych tablicach oznaczone były za~~~enia S.łońca i ~się­
życa, mające znaczenie vve wrozb1arstw1e s?ecJaln e
zaś studia poświęcono zaburzeniom w okresie syno-
dycznym planety W en u s., ;rozwijając z biegiem czasu
w ·tej dziedzinie l{ult tzw. roku wenuzj ańsl{iego, który
stał się inspiracją do wysoce ta jemniczych obrzędów.
Astronio mowie Majów z-d awali so'b ie doskonale spra-
wę, że najmniejsze błędy, nawet 1 do 1tyczące mii:ut, P'~­
peh1ione w podziale czasu na stale powtarzaJące s1ę
cyl<:le, mogłyby spo-vvodować wiele nieobliczalnych błę­
dów całego systemu kalendarzowego. W ~n1ku s:a-
rannych obserwacji doprow~dzili g.ran1ce błędow
w svvych obliczenia·c h do niew1aryg·odnl!e n1eznac~nych
1
1
i·ozmiar·ów .0 raz poczynili odpowie·d nie pop.r awk1 d,o -
puszczające odchylenia spowodowane rokiem prze-
stępnym i innymi vva·h aniami vv okresach syn·o dycz-
nych. N a dal pozostawał nie rozvviązany tr~dn! problem
zsyncl1ronizowania ze sobą różny,ch. po~z1ało~ kale n-
darzowych i uzg,o·d nienia rol{U svv1ecl{1eg,o, liczącego
365 dx1i, z 260-dniowym rokie1n święty1n. W ty.m ce.lu
Maj·ov.rie musieli stworzyć sprawny syste_m :1~zen1a,
bez którego ·dążenia ich nie miałyby naJmn1eJszych
szans na zrealizowanie.
135
 •

i w notowaniu obliczeń matematycznych stosowano av;ansowane cywilizacje Starego Świata . Jedynie sta-
dwie metody: w jednej posługiwano się wyszul{anymi rożytni Hindusi, znali pojęcie zera i stosowali je. Na-
i całl{owicie zróżnicowanymi cyIr ami, druga zaś pole- stępnie znajomość jego przeszła do Arabii i została
gała na stosowaniu powszechnie używanego systemu przej ęta przez Maurów, którzy wprowadzili je do Euro-
kresek i kropek. Kropka oznaczała jedną j ednostkę, py w średniowieczu; Majowie jednak stosovvali zero
kreska zaś równa była pięciu jednostl<om. Liczby od 1 o wiele wcześniej, nawet od matematyków hinduskich.
do 10 pisane były za pomocą kombinacji kresek i kro- W ich insl<rypcjach przedstawiane on·o było jako mu-
pek, jak następuje : szla, otwarta dłoń lub jeden z kilku innych hierogli-
fów.
• 16 • Jak już wspomniano, głównym czynnikiem leżącym
1
• 6 • I I
u podłoża rozwoju cywilizacji Majów było poszuki-
2 .., 7 • • 12 • • l 7 -
• •• wanie wyrazu uczuć religijnych. Ar.c heolo·d zy -vvyka-
zali, że złożo11ość ·p rzejawów re'ligijny ch ·postępowała
1

\V parze z rozwojem kalendarza, n1atematyl<i i pisma

• • • •• • • • •
3 ••• 8 hieroglificznego. Architektura i rzeźba \V kamieniu
••••
4 ••.. •••• 14 •••• 19
9 i zachowania świętych wizerunków i insl<rypcji.
5 IO o~
Liczby powyżej 19 miały wartość, zależnie od
swego umiejscowienia w kolumnach pionowych,
a wartość liczbowa każdego coraz wyżej umieszcza-
nego znaku wzrastała na każdym kolejnym , ,piętrze''
20-krotnie, od dołu do góry. Chcąc odczytać vvar-
tość całej zapisane j liczby, mnożono każdą z un1ieszczo-
ny.c h na właściwy111 sobie poziomie (,,piętrze'') liczb
przez odpowiadającą temu poziomowi wielol{rotność
dwudziestu; tal< obliczone iloczyny podsumovvyv.rano
i uzyskiwano wynil{ ogólny.
Jedną z najba1·dziej godnych uwagi innowacji wpro-
wadzonych przez Majów vv dziedzinie matematyl{i by-
ło wprowa·d zenie zera. To abstrakcyjne pojęcie, pod-
stawowe dla wszystl{ich uproszczonych obliczeń, wym-
l{nęło się odkryciom dokonanym przez najbardziej za··
stanowiły tu ,,trzeci wymiar'', środek do utrwalenia
Niewątpliwie ta żarliwość re·l igijna cechowała Ma-
jów już w zaraniu ich historii. Sylvanus Morley pisze,
że w IV wiel<u n.e., w samych początkach ol{resu kla-
sycznego, religia Majów „.„stała się wysoce rozwinię­
tym l<ultem, opartym na połączeniu prymitywnej per-
sonifikacji natury z bardziej sofistyczną filozofią -
kul tern wzniesionym wokół deifikacji ciał niebieskich
i czci dla czasu. Religia ta, chociaż wyzna,vana przez
zwyl<łych ludzi, miała wysoce ezoteryczny charal{ter.
Interpretowała ją i sprawowała na1d nią pieczę zwarcie
z< rganizowana grupa kapłanów, złożona z astrono-
mów, matematyków, wróżbitów i znawców rytuałów,
a \V miarę rozvvoju religii służył jej róvvnież szereg fa-
chowych zarządców i urzędników''*.
* Sylvanus G. Morley The Ancient Maya, j.w. Książka ta
zawiera obszerny materiał badawczy dotyczący religii Majów,
nie możemy go jednak umieścić w niniejszym opracowaniu
ze względu na objętość.

136 137
 Z dokumentów powstały,ch po podboju i ze staran-
nej interp1·etacji tekstów hier oglificznych uczeni zdo-
łali wydobyć wiele wiadomości na temat charakteru
bóstvv, mitologii i praktyk religijnych. Kosmologia
Majów notuje, że świat zos tał s tworzony przez boga
Hunab Ku. Działalność tego boga miała tak ogromne
znaczenie, a jego królestwo było tak święte, że przy-
puszczalnie miał on b a1~dzo mało czasu, aby zajmować
się codziennymi sprawan1i ludzi.
W panteonie Ma jów znajdował się or.szal{ bóstw, sto-
1 również jego pom,ocnil{, ,,Czarny Kapitan'', którego
jących rangą niżej niż bóg Hunab Ku; funkc je i cha-
rakter tych bós,t w były niezwykle różnorodne. Wszy-
scy, zarówn0 · bogowie dobra, jak i zła, posiadali pewne
1 Inni bogowie: Wiatru, Ofiar z Lu1dzi, Ciał Niebie-
cechy ludzl{ie, po których łatwo ich rozpoznać w przed-
stawieniach hieroglif~czny1ch. J eidnak archeo1odzy znów
musieli sięgnąć do pism biskupa Landy i niewielkiej
liczby zachowanych manuskryptów t ubylczych, aby
zdobyć jakieś informacje na temat tego tal{ ważnego
elementu kultury Majów. L anda przykładał specjalne
znaczenie do b a,dań charakteru bóstw Ma jów, pragnął
bowiem skutecznie wykorzeniać wpłyvvy, wywierane
przez te bóstwa na jego podopiecznych.
Najważniejszym wśród pozostałych bogów był Itzam-
na, który według wierzeń Majów był synem potężneg,o
Hunab Ku. Wyobrażany jest on jal{O męż·czyzna vv za-
awansowanym wiel{u, z bezzębny1ni szczękami, zapad-
łyrni policzl<ami i wydatnym nosem. Itzamna uważany
był za drugiego w kolejności po swyn1 ojcu, jeżeli
chodzi o działalność twórczą. Był on ,,wynalazcą ksiąg
i pisma'' i zwracano się do niego jal<o do P ana D nia,
Pana Nocy i Niebios. Często towarzyszyła mu bogini
Księżyca - Ixchel.
Innym potężnym bóstwem był Chac, który zarządzał
czterema stronami świata i ·d o którego wieśniacy zwra-
cali się z prośbą o zesłanie deszczu dla zroszenia pól',
13lJ
bovviem domeną boga Chaca była płodność ziemi.
Oprócz niego przedmiotem uwielbienia wieśniaków był
młodociany Bóg Kukurydzy. J ego smukła sylvvetl{a,
głowa przybrana kolbami kukurydzy lub kwietny1n
wieńcem - zawsze wiązała się ze spravvami rolnictwa,
nad którym sprawo-vvał pieczę. Również bardzo duże
znaczenie miał stra,szliwy Ah Puch, P an Śmierci, któ-
rego podobna do szl{ieletu postać symbolizowała prze-
rażające tajemnice śmierci. Znaczną rolę odgrywał
gniew p1·zynosił wojny i fatalne w skutkach wyda-
•
rzen1a.
skich; oraz bogowie: Urodzajów, Samobójstwa - wy-
wierali talcże silne wpływy na życie Majów. p,onieważ
ucieleśniali oni wyobrażenie Wszechświata złożonego
z 13 ,,wyższych światów" i 9 „podświatów'', mieli przy-
dzielonych do pomocy bogów-patronóvv każdego z tych
pozio1nów. Do tego dochodziła cała plejada bogów
i bóstw powiązanych z kalendarzem, a więc b ogów
dni, miesięcy i lat, oraz niezliczona liczba duchów o po-
śledniejszym znaczeniu.
- Charakterystyczną cechę bogów Majów stanowił du-
alizm, opisany przez Marleya jal<o „wieczna walka mię­
dzy potęgą dobra i zła o panowanie nad losem czło­
wiel<a. Bogowie ,d obroczynni, p.rzynoszący grzm,o ty,
błyskawice i deszcze, użyźniali glebę i zapewniali uro-
dzaj . Bogovvie źli, l<:tórych atrybutami była śmierć
i zniszczenie - po·w odowali sus·zę, 'h uragany i wojnę.„
Ten podział uwidoczniony jest w l<:odeksach, gdzie
Chac, bóg deszczu, przedstawiony jest w tral{cie pie-
lęgnowania młodego drzewka, podczas gdy Ah Puch,
bóg śmierci, kroczy za n im i łamie drzewko na dwoje.
Ta róvvno'\vaga dobra i zła w walce o duszę człowieka
139
 występuje w wielu religiach , niekiedy znaczni-e star-
szych od chrześcijaństwa''*.
. ~aj owie, podobnie jak wiele innych ludów, wierzy-
li, ze ~usz.ę czeka po śmierci niezmącona szczęśliwość
lub t~z wieczne tortury, w zależności od uczynl{ÓW
człowieka za jego życia i od stopnia oddania dla idea-
łó'; religijn~ch. Niezwykłe szczęście oczekiwało tych,
ktorzy na me zasłużyli, zaś potępieni wędrowali do
Mit:Wl, . piekła Majów, wyobrażanego jako pustl(O\\' ie,
gdzie niesz·częsne dusze w wiecznym chłoi dzie i głodzie
dręczone były przez demony.
Samobójstwo, zwłaszcza przez powieszenie, tral{tO-
-vvane było jako wyraz największego poświęcenia . Za-
pewniało ono najvvyższe przyjemności w nieśmiertel­
nym bycie.
Opró:z wia~on1ości, jakie 1nożna uzysl{aĆ badając
sz?ząt~1 mater1al~.e - a są to informacje dotyczące
głownie astronomn, matematyki i astronologii - wię­
kszość aspektów myśli i filozofii Majów jest jeszcze
nadal ok1·yta mgłą tajemnicy. Trochę pojęć z tego za-
kresu odsłoniły inskrypcje hieroglificzne, a tal{Że ob-
serwacje tradycji i sposobu życia współczesnych nam
po.tom~ów Ma.jów. Na ogół jednak wszelkie ślady z tej
d~1e~zmy są niepewne i zniekształcone trwającymi całe
:w1elc1 wpływami naul{i chrześcijańskiej. Osiągnięcia
intelel{tualne Grel{ów i Rzymian z poszczególnych epol{
d·~tarły ·d o nas nie·1nal nienaru.s zone i wywarły głębo­
ki wpływ na tol{ zachodniej cywilizacji; podobnie
przedstawiała się sprawa odnośnie rożnych elemen-
tów filozofii Wschodu. Natomiast jeżeli chodzi o Ma-
jów, l{tórzy dorów11ywali, a pod pewnymi względami
n~":'e: przewyższali te ludy świetnością swych osiąg­
n1ęc intelektualnych - historycy mogą zaledvvie -..,,vy-
• Sylvanus G. Morley The Ancient Maya, j.w. • wiary lub dla intelektualnych osiągnięć l{apłaństwa.
140
ciągać pewne wnioski, opierając się na nielicznych
zwodniczych przyl{ładach z różnych dziedzin ich nie-
materialnej kultury.
Uczeni mogą z łatwością interpretować wszell{ie za-
bytki k amienne, jakie zachowały się do naszych cza-
SÓ\V. O czym na to miast świadczyły inne sztuki, mniej
trwałe, stanowiące często najlepsze kryterium osiąg­
nięć? Co Majowie wyrażali poprzez swą muzykę i ta-
niec? Jakie idee zaklęte były w literaturze i folklorze
tych zamierzchłych wiel{ÓW, zanim obce wpływy za-
częły wypierać płody wyobraźni i istotne wartości
twórczej inyśli rodzimej? Jeżeli takie zachowane przy-
kłady, jal{ Popal Vuh i Kroniki Cakchiquelów mogą
stanowić wskazówl{ę świadczącą o zdolnościach lite-
rackich Majów, to ich spuścizna w tej jednej tyll{o
dziedzinie musiała być bogata. Już dawno porówny-
wano Majów z Ateńczykami jedynie na podstawie po-
zostawionych przez nich ich zabytków materialnych.
Gdyby zaś było możliwe odtworzyć całość ich intelek-
tualnych osiągnięć, analogie te mogłyby, według wszel-
kiego prawdopodobieństwa, rozciągnąć się na vviele
innych dziedzin. Niestety, kapłani stosowali swą znajo-
mość pisma 11ieroglificznego niemal wyłącznie do no-
towania uwag ,dotyczących zjawisk astronomicznych
i niewiele więcej można odczytać na zachovvanych in-
s,k rypc jach. Ludność wieśniacza zaś, która przetrwała,
nie mogła p,rze1cież przechować w pamięci wyd·arzeń
z tak odległej przeszłości. Rozległe dziedziny cywili-
zacji Majów z·ostały pogrzebane wraz z:e swymi ostat-
nimi strażnikami-l{apłanami i prawdopodobnie nigdy
już nie zostaną wsl{rzeszone.
Jest pewne, że ludność na ogół niewiele miała zrozu-
mienia dla szerszych aspektów filozoficznych swej
Masowy jej udział w kulcie ograniczał się do wspó1-
141
 nego wypełniania czynności rytualnych,. mających na
c.elu przebłaganie bogów, zwłaszcza tych, l{tórzy mie-
11 wpływ na urodzaje, zbiory i deszcz. ściśle prze-
str~~gano obrzędowego terminarza: wypełnianie czyn-
nos~1 rytualnych obowiązywało w liczne święte dni
·takie ~al{. zakończenie cyklów katun, no,vy rok, począ~
~e~ , n:i1es1ąca, ok1·esy zasiewów i żniw oraz niezliczona
ilos: inn!ch okazji, którym towarzyszyły festyny, skła­
danie ofiar, modlitwy i tań·ce. W tal{ich dniach ośrodl{i
obrzę~owe ':'ypełniały się tłumami wiernych, ](tórzy
pod k1erunk1em J~apłanów składali bogom svve hołdy.
Obrzęd~ by~y .n1ezwyl{le różnoro·d.ne i obejmowały
pr~l{tyk1 .tal{1e, Jak post, wstrzemięźll.wość, palenie ka-
dzidł~ ofi~rnego, puszczanie krwi, tańce, śpiewy, a na
zakonc~en1e .uroczystości - wystawne uczty.
W miarę Jednak, jak powiększał ·się zal{res działal­
ności kapłanów (powstawały bowiem coraz no\ve nna-
~ta z coraz , \~iększą liczbą mieszkańców i \vzrastającą
intensywnoscią
. , . gospodarczą) Majowie zaczeli zastana-
~
wiac .się, czy dotychczasowe ofiary i sl{ompliko\vane
prze~isy rytualne wystarczająco zapewniają im po-
parcie bogów. Czyż życie ludzkie nie byłoby n a jlep-
szym ~a1~em? Sąsiednie plemiona z płaskowyżu me-
}{sykansl{1ego od dawna już składały ofiary z ludzi
dla zjednania sobie przychylności bóstw; ~ryrazem te-
g~ obyc:aju było masowe składanie w ·Ofierze wojowni-·
l{OW POJmanych do niewoli podczas bitwy. Nie vvia-
dom10, czy z własnej inicjatywy, czy też pod wpływem
przykładu plemion meksykańskich, Majowie uznali
ofi~rę. z życia ludzkiego za najwyższy dar dla zaspo--
l{OJen1a swych bogów.
Morley podaje pełen wyrazu opis sl{ładania tego ro-
dzaju ofiar*:
* Sylvanus G. Morley The Ancient Maya, J.W.
· nej formy składania ofiary z ludzi:
142
„Człowieka przeznaczonego na ofiarę rozbierano, cia-
lo jego malowano na niebiesl{o [kolor ofiarny] i prz.y -
bierano go w specjalne spiczaste nakrycie głowy, po
czym prowadzono na plac ofiarny. Był to zazwyczaj
dziedziniec świątyni lub wierzchołek piramidy pod-
trzymującej świątynię. Na jpierw wypędzano złe du-
chy i smarowano niebieską farbą ołtarz, zbudowany
z wypukłego kamienia, na tal{im wzniesieniu bowiem
lepiej wyprężała siQ ku górze klatl{a piersi owa ·o fiary.
1
Czterech chacs, również po1nalowanych na niebiesko,
chwytało ofiarę za ran1iona i nogi i rozpościerało na
tym ołtarzu kła·dąc ją na plecach na }{amieniu. Na-
stępnie zbliżał się nacom ze specjalnyn1 ofiarnym no-
1
żem krze111icnny1n i wbijał jego ostrze pod żebro ofia-
ry, poniżej lewej piersi. Zanurzywszy rękę w ranę wy-
ciągał tętniące jeszcze serce i podavvał je odprawia-
jącen1u rytuał kapłanowi chila.n, który l{rwią spływa­
jącą z serca smarował posąg bóstwa, na którego cześć
spełniano ofiarę. Jeżeli składano ofiarę na wierzchoł­
ku piramidy, chacs zrzucali ciało zabitego na położo11y
poniżej dziedziniec, gdzie l{aplani niższej rangi obdzie-
rali Z\vłol<i ze skóry, pozostawiając ją tylko na stopach
i dłoniach. Następnie chilan zdejmował swe sza Ly ob-
rzędowe, zal<ładał na siebie sl{órę ofiary i oclbywal
wraz z vvidzami uroczyste pląsy. Jeżeli złożony vv ofie-
rze był dzielnym i waleczny1n 2iołnierzen1, często się
zd.arzało, że jeg:o ·ciał-o dzielono i zja·dano„ Dło nie i st·o -
py rezerwowano dla chilan. Jeżeli zaś ofiara była jeń­
cem woj ennym, to ten, kto go pojmał, otrzymywał
kilka kości ofiary, l<tóre nosił jako dowód swego czy-
nu. Kobiety i dzieci składano w ofierze równie często
jak mężczyzn''.
Biskup Landa w swym dziele Relación de las cosas
de Yucatcin przedstawia przerażający opis jeszcze in-
143
 ,,Jeżeli miał być złożony w ofierze przez zakłucie
strzałami, rozbierano go do naga i smarowano jego
ciało na niebieski l{olor , a na glowę wkładano mu spi-
czastą. c.zapkę. Gdy dopa·d li ofiary, wszyscy uzbrojeni
w. łuki i strzały, odprawiali z nią uroczysty taniec w o-
kol stosu, a tańcząc wciąż bez przerwy kładli ofiarę
na ten stos. Sprośny kapłan w obrzędoV\rych szatach
zbliżał się i wbijał strzałę we wstydliwą część ciała
ofia:y, b~z względu na to, czy to był mężczyzna czy
l{ob1eta, i puszczał krew, którą smarov\'ał oblicze boż­
~a . I dawał znak tan,c erzom, aby szybko pr zesuwali
~ię l{oło ofiary . nie przerywaj ąc tańca , a oni zaczynali
Je·den po dr ug11n strzelać w serce ofiary, up,r zednio
oz~aczone białym znakiem. I w ten sposób cała pierś
ofiary stawała się podobna do jeża z kolcami ze
strzał''.
, .~połeczeństwo Majów nigdy nie tworzyło jednolitej,
sc1sle zespolonej całości. Pomiędzy l{lasą rządzącą
a prostym ludem wznosiły się nieprzebyte bariery
przynależności do l{asty i wykształcenia. Każda z gr up
żyła jakby na przeciwnym biegunie. Wieśniacy nie
mogli oczel{iwać niczego więcej niż egzystencji wy-
pełnionej służalczą pracą, na k.tórą składały się upravva
ziemi i vvypełnianie nakazanych przez kapłanóvv obrzę­
dów, natomiast }{lasy rządzące korzystały z owocóvv
ich dyktowaneg·o czcią trudu .
Zarówno ]{a·płani, jak i m1ożni ustalili zasady ·d zie-
dziczenia, według których ich urzędy przechodziły na
następne pokolenia. Biskup Landa pisząc o tubylczych
kapłanach Juka tanu stwierdza:
:,Uczyli synów innych kapłanów i synów panóvv,
ktorzy przyprowa'd zili ich już w dziecięcym wieku , je-
że'li wi,d zieli, że mają skłonn1ość do tej profesji, „ .i jego
[wysokiego kapłana] synowie l ub jego najbliżsi krewni
obejmowali po nim stanovvisko''. . stwierdza, że ,,ich wiedza z zakresu astronomiii at11ie-
114
Funkcje wysokiego kapłana były bardzo złożone.
J_,<.l r.da pisze na ten temat, co następuje:
,,Był on bardzo szano•vvany p1,zez panóvv„.; oprócz
<)fiar, panowie dawali mu dary, a vvszyscy kapłani
111iasta składali mu daniny„. W nim znajdował się
}{lucz do ich wiedzy, a tym właśinie sprawom głównie
się poświęcali ; udzielali rad pan·oim i odpowiadali na
ich pytania„ . Dostarczali ltapłanów miastom, jeżeli to
było potrzebne, egzaminując ich z wiadomości i umie-
jętności sprawowania obrzędów oraz powierzaj ąc in1
obovviązki zvviązane z ich stanowiskiem. I dawali do-
bry przyl{ład ludziom i zaopat ryw ali ich vv książl{i
i prowadzili n a,p rzód . I ·dział ali w świątyniach i zaj-
n1owali się V\1ykładanien1 nauilt, jak również pisaniem
książek o nich„.
Wiedza, którą wykładali, to: sposób obliczania lat,
miesięcy i dni, święta i obrzędy, rozdzielanie łasl<
bóst vv, niep on1yślne dni i okresy, metody wróżenia
i proroctw, przypadki i leczenie chorób i ich pocho-
1
dzenie, i jak czytać i pisać za pomocą znaltów, który-
mi oni się posługiwali, i rysunków, które obrazowały
znaczenie ich zapisów''.
Do pomocy kapłanom wysol{iej rangi służyli chila-
nes, czyli wróżbiarze, lttórych obowiązkiem było bez-
pośrednie komunikowanie się z bogami i interpretowa-
nie z.naków i mistycznych omenów. Inne }{lasy l{apłań­
1
sl<ie, nacom s i chacs, po.magały rw spr a.w ach rytuału
i ofiar.
Archeologia potwierdziła przypuszczenie, że kapłani
wiedli prym w społeczeństwie Majów; na rzeźbio11ych
pomniltach kapłani zawsze przedstawiani są w pięk­
nych szatach, ustrojeni w kJ.ejnoty, otoczen i daran1i,
umieszczeni 1n a podwyższeniach podobnych do tronów
lub zajmujący jakieś inne prestiżowe miejsca. Niorley
10 145
jętność przepowiadania zaćmień, ich wgląd w każdą
dziedzinę życia sprawiły, iż bano się icl1 i szanowano;
dała im ona vvła·dzę nad zabobonnymi lu dźmi, niepo-
równywalną do władzy jakiejkolwiek innej klasy"*.
Następna w kolejności, jeżeli chodzi o znaczenie, by-
ła klasa nobilów (możnych), w których rękach spoczy-
wały rządy świeckie. Każ·de miasto, główny ośrodel{
i·eligijny i te1·eny zamieszkane przez wieśniaków za-
rządzane były przez najwyższego pana, czyli wodza,
zwanego ha,lach uinic (co oznacza: ,,prawdziwy czło­
wiel{"). W sprawach państw,owych p,omagała n1u grupa
mniej p·otężnych wodzów, batabs, którzy pełnili o'bo-
wiązki lol{alnych administrato·rów, czyli jakby „bur-
mistrzów". P,o sia dali oni władzę wyk!onawczą i sąd·o ­
1
wntczą, byli też uprawnieni do ,d owo,d zenia małymi
·oddziałami żołnierzy . In1 z kolei podlegał sztab radcó\v
i delegatów, l{tórych podstawowym obowiązkiem było
przekazywanie rozkazów wydawanych przez rządzą­
cych panów.
Dotychczas nie znaleziono wystarczających do\vo-
dów, świadczących o tym, że szeroko rozpościerająca
się sieć miast-państw była kiedykolwiek zespolona
w j edną l{onfede1·ację, zarządzaną przez władzę poli-
ty,czną . Każde więks·ze mias·to posiadało pra\l\1dopod·o b-
nie autonon1ię i zarzą,dzane było niezależnie przez n1iej-
scowych nobilów i kap.łanów. Punl{t wiclze11ia uczo-
nych na tę kwes1 tię jest dwojaki: jedni sugerują, że
znaczne pod,obieństwa w przejavvach tal{ich, jak a1·chi-
tektura, sztuka, znaj 1om-ość k alen·d arza i hieroglifów,
oraz panujący przez 'długi okres w id-o czny spokó j po-
lityczny pozwalający na rozwó j tych umiejętności, by-
ły wynikiem silnych scentralizowanych rządóvv, dzier-
żonych przez dynastie władców świeckich lub teok1·a-
* Sylvanus G. Morley The Ancient Maya, j.w.
•
146
1ycznych. Przeciwnicy tej tezy twierdzą, że jednorod-
1
ny charakter kultury Majów wy11ik.ał raczej ze "\Vspól-
nych idei religijnych, nie zaś z jedności politycznej.
N a poparcie tej opinii istnieją przel{onywające dowo-
dy. Zagadni e11ie to wymaga jednak jeszcze szczegóło-
vvego zbadania. ·
Trudno na to miast na podstawie dowodów archeolo-
gicznych wyciągn.ąć j akieś wnioski na ten1at życia ogó-
łu lu·dności. Insl{rypcje i sztuka ma.larska nie odz-vvier-
•
ciedlaj ą ich roli ani warunków życia. Szczątki ich do-
mostw, l{ruchych, l{rytych strzechą cl1at nie przetrwa-
ły "'r tal{im stanie, jal{ bu·do,;vle obrzędowe, którycl1
lic~ba i siła wyrazu śvvia·dczy o od·d aniu lu•du dla vvia-
ry, l{tóra wywierała przemożny wpływ na l{ażdą dzie-
·dzinę życia.
Za1nieszkałe niegdyś przez wieśniaków obszary, znaj-
dujące się zawsze w bliskim sąsiedztwie rozlegly,c h
milpas, rozpoznawane są przez vvytrawne oko archeo-
loga dzięki kopcom odpadl{ÓW i nikłym zarysom osie-
dli. D omy w zupełnie tym samym tjrpie b udowane są
dziś jeszcze przez potomków tych wieśniaków; są to
prostokątne pomieszczenia, wykonane ze stiul{u lub
ubitej ziemi i umocnione palami. Czasem ściany bu-
dowano z kamienia, a dach z ciasno ubitej słomy.
Wyl\.opalis'ls.a na tych terenach przyno,szą dowody
skromnej egzystencji ludn,ości. Znaleziono duże hl.ości
skorup - pozostalości z wyr·obów garncarskich, prze-
ważnie naczyń używany.eh id o goto·w ania lub przecho-
wywania potraw, l{amienne żarna, różne narzędzia , jak
siekiery, krzemienne n'oże, skrobacze, szydła, oraz gli-
niane figurl{i wy.obrażające bóstwa. Wśrócl tych szcząt­
ków uderza jednak bral{ p rzedmiotów wskazujących
na zróżnicow anie stopnia zan1ożności ludności wiej-
s kiej ; wszystko przemawia za tym, że istniała t u cał­
kowita wspólnota własności. Nie można również wąt-·
147
pić, że sto·s unkowo mała ,g ar·.stka kapłanów-intelelctua­
listów, na których wiedzy opierała się potęga cy·w ili- <1 1)isywanych przez niego przet1·wało do dziś wśród lud-
11ości Jul{atanu. Na przykład tradycyjny ubiór, technil{a
zacji Majóvv, rozn1yślnie utrzymywała ten nisl{i poziom
tlcania i sposób wytwarzania wyrobów ga1·ncarskich,
życia S\i\1ych poddanych, od których wydajności i go-
111etody rolnicze i w ogóle styl życia nie uległy w zasa-
towości do wykonyvvania nało~onych zadań zależały
clzie żadnej zmianie. History cy z XVI i XVII wieku
możliwości kapłanów vv dziedzinie badań naul<:ov,1ych
i estetyki.
Energia ludności ujarzmiona obovviązl{ami religijny-
mi i powinnościami :wobec hierarchii, l{tóra zobovvią­
zania te nakładają, l<:ierowana była na nieustanny tolc
danin i pracy fizycznej, niez:będnej ·do wzno!s zenia
i r·ozbtldowywania ośro·dkóvv religijnych. L ainda opo-
vviada, że domy panujących wznoszone były przez wie-
śnialcó·w „na ich własny kioszt'', że zasiewali 01 ni, up1~a­ Piedras Negras
wiali i zbierali plony z ziemi [należącej do panów]
i dzielili ·się z ninu zdoby czami z polowań i rybołów­
1
w zbogacili opowieść Landy, a archeolodzy, konfrontu-
stwa. l\llożn,a przypu,szczać, że d,wie trzecie l{ażdego jąc swe obserwacje z wcześniejszymi źródłami, mają
zbioru szło na utrzymanie hierarchii, a poza tym lud- możliwość od tworzenia, przynajn1°niej częściowego ,
ność płaciła daniny w postaci takich artykułów, jale obyczajów i tradycji, jakie kierowały życien1 Majów.
sól, kadzidło, ozdoby, tkaniny, dzika zvvierzyna, owoce Majowie byli z natury uprzejmi i opanowani. Obser-
i miód. Ziemia stanovviła wspólną własność; nikomu nie w acje Landy często podkreślały icl1 wspaniałomyślność
było wolno posiadać niczego na vvyłączną własność. i gotowość do podporządkowania własnych życzeń do-
Żadne społeczeństwo, niezależnie od sro·gości l{lasy bru ogółu. Archeolo·g ia potwierdza również ich nie-
pa1nującej, nie m·oże istnieć bez l{ultury ludowej. zwylcłe oddanie dla wspólnych i·d ei. Świadczy o tym
Na szczęście historia Jukatanu, spisana przez bisl{u- ogro!m ny za.k res prac publicznych.
pa Landę, zawiera liczne informacje 'n a t en te1ne:1t Naro·d ziny ·dziecl{a były u Majów źródłem najwię­
i właśnie głównie z tych manuskryptó·w czerpie·m y wie- l{szego cl1yba szczęścia ,osobiste·go, oznaczały one bo-
dzę na temat ludnoś·ci wiejs.k iej w państwie l\!Iajów. wiem be·zpośrednią łaskę b·o·g ów, .a zwłaszcza bogini
Jal\l{Olvviel{ ·o·b serwacje Landy pocho1dzą z ol{resu, którv
1 Ixchel. N oworodl\owi na1dawał imię :kapłan, l{tóry rów·-
" nież stawiał l1oro·sl{op porno.c ny w wychowaniu dziec-
nastąpił bezpośrednio po podboju, to jednak obraz co-
dziennego życia w tym czasie najprawdopodo1bniej nie- l{a. Później do imienia własnego dodawain o jeszcze
wiele się różnił od życia w czasach dawniejszych. Nie- i1niona obojga rodziców, a talcie przydon1ek, którym
które uwagi Landy zostały potwierdz.one przez prowa- dziecko nazywa1ne było przez najbliższych. Datę uro-
dzone obecnie prace wylcopaliskowe, wiele zaś praktyl{ dzin ozna·czano według dnia tzoLkin, czyli roku Śvvię­
tego, w którym dziecko przyszło na świat. Rok ten
•

148
149
 określał tald:e, które z bóstw opiekuńczych sprzyjająr
a które są niechętne danemu człowiekowi przez. c:ałe·
jego życie~
Dzieci ~yły wychowywane vv ducl'1u posłu:s~~iistwa'
1
i1ie tylk·o vvobec starszy.eh, lecz tal{że w©ib ec· wsze·Itl~ch"
zarządzeń wy.dawanych przez l{lasę rząCFzącą.
Zez stanowił bardzo pożądaną cechę,. dlateg·o tez Gfo)
włosów dziecka przywiązywano grudkę żywicy lab ma--
~y koralik, który opadał mu między oG:zy. Do głowy
noworodka przytwierdzano deseczkę vv celcr spia~zczc-·
nia i wydłużenia czoła, gdyż i ta cecha uwaza-na była·
za miernik urody. Zarówno: mężczyźni, jak i l{obiety,,
pił·owali swe zęby na spiczasto i p okrywali swe twarze·
1
i ciała dekoracyjnymi bliznami i tatuażem. Oso'by wy-·
sokiej rangi często inkrustowały swe zęby turkusa1nf,
jadeitem lub muszelkami. Mężczyźni ubiera-Ii się
w opaski b'iodrowe utkane z bawełny i obuvvalf w san-
dały z rriewyprawionej skóry. Kobiety odziane były
w luźne płaszcze i szale. Typowa 01 dzież wie-Srriaków
. różniła się znacznie od ozdobnych szat uprzywfrej'owa-
nej ludności, l{tórej przedstawiciele nosili na sobie bo-
rgato haftowane tkaniny, okrycia z piór lub skóry ja-
guara i obwieszali się ozdobami z rzeźbionego j·a d'e itu,
t urkusów, złota i inkrustowanych muszli.
Morley opowiada, że gdy chłopiec ukońc·zyf 5 lat
1
życia , zawieszano mu we włosach mały biały korali!{.
Dziewczęta d1ostawały sznurek z czerworrą mu·szilą,.
l<;:tórym opasywały się w talii. Były to symbole czysto-
ści i nie wolno go było zdjąć bez uszczerbku dla ho-
noru aż do chwili odprawienia spec jalnego rytuału,
l<tóry obwieszczał początek ich dojr załości. Opieraj ąc
się na obserwacjach biskupa Landy, Moriey ta'lt <!>pi-
suje interesują1ce szczegóły tego rytuału* :·
" S. G. Morley Th e Ancie1it Maya, j.w.
150
,,Dzień na odbycie ceremonii dojrzałości płciowej do-
l)ierano n iezwykle starannie; zadawano sobie '\viele
111ozołu 1 a by nie trafić na niepomyślny moment. Wy-
J)ierano najznaczniejszego obywatela z mias ta jako po-
ręczyciela z.a dzieci, które przystępowały d·o uroczy-
stości. Ob,owiązkiem j eg·o. było pomagać kapłanowi
1
\V czasie ceremonii, a następnie zorganizować ucztę.
Czter·ech czcigodnych mężów pełniło funl{cje chacs,
pon1agając kapłanowi„ . W wyznaczonym dniu wszyscy
zbier·ali się na dziedzińcu domu poręczyciela, który
z tej ol<azji wymiatał dokładnie swój ·d ziedziniec i wy-
ścielał go świeżymi liśćmi ... Godność «ojca chrzestne-
go» chłopców powierzano jednen1u ze staryc~ męż­
czyzn, a starej kobiecie godność «chrzestnej matki»
dziewcząt. Gdy już to zostało dopełnione, kapłan
przeprovvadzał ceremonię oczyszczenia domostwa
i wygnania złego ducha. Kiedy już zły duch był wy-
pęc1zony, jeszcze raz zamiatano dzidziniec, kładziono
nowe liście i rozpościerano maty. Kapłan zmieniał swe
szaty na pięl{ne okrycie i wkładał na głowę przybranie
w kształcie mitry z kolorowych piór, a do ręki brał
kadzidło i l<ropił wokół świętą wodą. Kropidło sporzą­
dzone było ze starannie ostruganych krótkich pręci­
ków, do których przymocowane były ogony grzechot-
ników. Chacs przyprowadzali dzieci kładli im na gło­
wy ltavvałki białe j tl{aniny, przyniesionej w ty1n celu •
przez ich matki. S tarsze dzieci zapytywano, czy po-
pełniły grzech nieczystości lub inny czyn niegodny.
Jeżeli tak, oddzielano je od innych ... Po zakończeniu
tej części ceremonii kapłan nakazywał wszystkin1,
aby usiedli i zachowali absolutną ciszę, a sam po
udzieleniu dzieciom błogosławieństwa, również siadał.
Na stępnie poręczyciel otrzymywał od l{apłana kość,
l{tórą lel<ko uderzał każde dziecko dziewięć razy
151
w czoło, i nan1aszczał wodą czoło, twarz i na obu rękach
miejsce iniędzy pal·c em ~rsl{azującym a kciul{iem.
Następnie kapłan zdejmował białe kawałl{i tkani11v
V
z główel{ dzieci. Dzieci wręczały chacs pióra i ziarna
kakaowe, przyniesione w darze. Potem kapłan odci-
nał białe koraliki z włosów chłopców. Zebrani przyno-
sili fajl{i, które palili i dawali każdemu dziecl{a raz
pociągnąć. Dzieciom rozdawano smakołyki, przyniesio-
ne przez matki, a bogom składano w ofierze n apoje.
S?eC:jalnie wyznaczony urzęd1ntk musiał ten napój -vvy-
p1ć Jedny.m haustem. Wówczas zwalniano młode dziew-
częta, a l{ażda matka zd,ejmowała z córki czerwoną
muszlę, nosz,o .ną jail{o .s ymbol dziewictwa. Uważano, że
z. tym mor:ie~tem dziewczyma osiąga wiek nadający
się do małzen1stwa. Potem zwalniano chłopców. Gdy
dzieci opuściły już dziedzi'Iliec, rodzice roe:dzielali mię­
dzy obecnych i urzędników kawałki białej bawełnianej
tkaniny, przyniesione w upomniku. Ceremonia l{ończy­
ła się obficie zakrapianą ucztą".
Po odbyciu takiej uroczystości młodzi mieli już p1~a­
w·o do zavvierania małżeństwa, aczkolwiek przeważnie
nie ·następowało ono przed ukończeniem 20 roku życia.
Przyg·otowa'Dia przeprowadza·n e były na ogół przez ro-
dziców, z tym, że ojciec wybierał przyszłą żonę dla
sweg·o syna. Duże znaczenie miało dokona nic wyboru
1
dziewczyny o odpowiednim wychowaniu, należycie
p rzyspo s101biornej ·d o obowiązków d1o·m ·o wych i odznacza-
1 1
jącej się skromnym sposobem bycia, jak przystało na
idealną żo.nę. Należało bardz·o uważać, aby 1nie po,gwał·­
cić pewnych praw, nie zezwalających na związel{
dwóch osób, między którymi istniały przeszkody do
zawarcia małżeństwa, wynikające z przynależności ro-
do1w ej lub poprzedniego małżeństwa. Sprawy te zabie-
rały wiele czasu i powodowały skomplikowaną pro-
cedurę; często angażowano fachowego swata, aby re-
•
152
1\\',rcHCh
zento"vał interesy pana młodego w poważnych spra-
dotyczących po.sagu. Po· ślubie nowo żeniec n1u-
.iał mieszkać z rodzicami żony i pomagać przez kilka
l<tl swemu teściowi, a1b y wyl{a zać swe umiejętności .
f\Ja stępnie był już wolny i mógł wraz z żoną założyć
vvłasny dom. Małżeństwo mogło być rozwiązane w każ­
e.le j chwili na podstawie zwykłego ośvviadczenia ze stro-
ny czy to męża, czy też żony.
La!Ilda opisując typowe osiedle Majów wy j aśnia, że
prestiż społeczny określany był na podstawie usytuo-
wania domostwa danych ludzi. ,,W środku miasta
wzn·o;siły się świątynie z pięknymi placami, a wo1kół
stały domy panów i l{apłainów oraz znaczniejszych oby-
wateli. N astę.pnie stały domy naj bogatszych i tych,
1
l{tórych majbardziej szanowano, dalej zaś, na krańcach
miasta, domy klas niższych. Studnie, których było bar-
dzo niewiele, stały blisko domów pańskich ... ".
Kobiety zajmowały się gospodarstwem domow:y·m,
a vvięc gotowaniem, tkaniem i opieką nad dziećmi, zaś
domenę mężczyzn stanowiła praca na polu. Każdego
ranka, nim wzeszło słońce, opuszczali swe domy i szli
na milpas. Dobrze było popracować kill{a godzin, za-
nim tropikalne słońce osiągnęło zenit; jego palące pro-
mienie były wówczas ko rzystne ty1ko d la kukurydzy,
1
1
która najlepiej dojrzewa w upale. Rolnicy zaś często
cho1wali się przed nimi w cień poblisl{ich lasów. Cza-
sem rozpuszczali grudki ciasta, zwanego pozole, w wo-
dzie nalanej do wydrążo,nej dyni i pili ten napój dla
ochłody. Wycinanie i karczowanie drzew oraz uprawa
wyda1~tych dżungli w ten sposób połaci ziemi stano-
wiły zadanie bardzo trudne, biorąc pod uwagę fakt, że
ludzie ci posługiwali się jedynie kamiennymi toporami
i zaostrzonymi kijami. Oprócz swego świętego ziarna -
l{ukurydzy, uprawiali czerwoną i czarną fasolę, dynię,
153
melony, pomidory i słodkie pataty*. Co dzień rano,
zanim rozpoczęła się ·p raca, ludzie wznosili modły do
bogów ziemi i palili l{opal (żywicę) przed ich vvize-
runkami, l{tóre stały w pobliżu, strzegąc łanów i pól
u·p rawnycb.
Nigdy nie było czasu na odpoczynek. Z chwilą za-
kończenia się sezonu rolniczego, energia społeczeństwa
kierowana była na wypełnianie programu prac prze-
widzianych przez władze. Prace w kamienioł·omach,
wzn·o·s zenie nowych świątyń, budowanie dróg i gościń­
ców przez niep·r zebyte •d1otąd lasy - trwały bezus:t an-
nie, przez 6 stuleci, w ciągu których imperium Majów
osiągnęło najwyższy stopień ekspansji. Ciągłe rozsze-
rzanie się horyzontów w różnych dztedzinach powod·o -
wało konieczność ustawicznego planowania nowych bu-
d·ow1i śvviadczą·cych o stałym p1ostępie. Każdy nowy
cykl kalendarzowy był upamiętniany na specjalnie
ustawianym kamieniu, każdy bóg wielokrotnie przed-
stawiany w rzeźbionych wizerunkach, a 01brzę:dy i uro-
czystości świąteczne, w których wieśniacy brali udział,
następ.owały jedne po drugich bez koń1ca . Podstawą ca-
łej tej działalności było bezgraniczne oddanie społe­
czeństwa, które nie miało pravva nawet do powierz-
chovvnego wglą1du w tajnil{i wiedzy swy·c h mentorów.
Gdy ktoś zachorował, wzywano ,,lekarza'', czyli cza-
rownil{a, aby zbadał ·dolegliwość. Przepisywał on por-
cję taje1nniczej mieszanki ziołowej, która działała czę­
sto skutecznie, lub też odprawiał magiczne zaklęcia
w celu wygnania złego ducha, będą·cego, jak wierzono
przyczyną cierpienia. Gidy ch·o roba była bezna·d ziejna
i nieuleczalna, czarodziej przepowiadał, jak długo je-
* Pataty lub bataty - słodkie jadalne bulwy (przyp. red .
pol.).
<
154
szcze p.acjent będzie żył i co ml.1 jest sądzone po
• •
<>1nierc1.
Zmarłycl1 palono lub grzebano pod po·dłogą ich do-
inostw, l<tóre zwyl{le były następnie porzucane. prz~z
}Jozostałych przy życiu członkóvv rodziny. Zwł~ki owi~
jano w tkaninę, a do ust wkładano zi~rno -~ gł~dl~1
l<an1yk. Do grobu wl{ład~no glin~an: f1gu:ki bostw
oraz dary w postaci ziarna i przedml.'otow, ktore z~arły
uży\vał w ciągu sweg·o życia. Śr11ierć zawsz,e przeJi:io-
wała Majóvv panicznyn1 przerażeniem. Land,a stwier-
dził, że „warto rzeczywiście było zobaczyc . sm.utek
i łzy, jakie przelewali na d swym ~m,arłym. ~.:wielką
1
boleść, jaką śmierć powodowała wsrod naJb~:zszych.
W ciągu dnia płal{ali w milczeniu, w n.ocy za~ zawo~
dzili tal{ głośno i żałośnie, że aż litość brała. Wiele dni
spęclzali w głębokiej żał:obie. Na cześć z~arłego_ od-
prawiali p·o sty, zwła1szcza jeśli umarł mąz lub z?na:
Mówili że to szatan zabrał im bliską osobę, myslel1
bowier:i, że wszystko złe od niego pochodzi, a zwła-
,
szcza sn1ierc . . „ )'
Lud wiejski otoczony był kręgiem przerażający·ch
zjawisk: ruchy ciał niebieskich, wschód słoń·ca, grzmo-
ty i wicher, narodziny i ś1nierć . Wszystko to było prze-
jawem potęgi bogów i odbijało się w zvvier~iadle wyo-
braźni Majów jal{o obraz świadczący o nicości rodz~­
ju ludzkiego. Opanowany grozą wieśniak p·od~o.S1ł
wzrok ponad swe pola ku błyszczącym szczytom
. . swią-
,
tyń, z których płynęło ku niemu ·poczuci:e bezp1eczen-
stwa zagwa1·antowanego przez tych, którym ogromna
wiedza pozvvalała wejrzeć głębiej w nieznane światy.
Aby osiągnąć to poczucie bezpieczeństwa, warto było
po 11osić wszelkie ofiary. Chętnie więc przys:ęp.ował ~o
budowy świętych miast. Poświęcał wiele dni na udział
155
 i.,v ceremoni~ch i . m~dlitwach. W nocy rozpamiętyvvał Rozdziai VIII

z zad~w~len1em, Jakie to dary złożył przed Ś\viątynią. GROBOWIEC „KRÓLEWSKI" Z PALENQUE

Jego zyc1e płynęło na uciekaniu od odwiecznego sti,a-
chu ~rzed nieZinanym, sti~achu, l<tóry prześladował
człow1e~a od san:ego zarania jego istin ienia; ucieczka
p~z:d nim sta.~ow1ła pov1szechną inspirację religii ludz-
k~eJ. Dla MaJow ·było t-0 bazą, na l<tórej w:;·rosła tal<.
n1ezwyl<ła cywilizacja.

Dalel{o na zach,o dniej gra·n icy da,w nego królesLwa

l\1:ajóvv, gdzie obec•n ie znajdu je się meksykański st1n
Chiapas, leżą rui1ny Palenque. Wraz z położ·o1nynii
w pobliżu w dolinie rzeki Usumacinty miastami Yax-
cl1ilan i Piedras Negras - Pale.n que utr~1 aliło tu cl<s-
pansj ę l{ultury ol{resu l{lasycznego rw zachodniej czqśc i
in'lperium Majów. Dostojne budowle tego miast(l s~
~ryrazem najwyższych dążeń architektury i rzeźby, l{u
osiągnięciu których stale zmierzali ich budowniczo\viE:.
Palenque było imponujących rozmiarów ośrodl{iem
religijn)'ffi. W ciąż jeszcze nie znamy dokładnych jt"'go
granic, wtopionych w rozciągający się wokół wilgotny
la.s , jednak bezkształtr1e kopce, utworzone z Jruzov\ 1

\vspaniałJ-TCh niegdyś budowli, ciągną się na przest1·zeni

około 6 l{m na zachód i 3 km na wschód od głó\v11cgo
l{cmplel{SU budynków obrzędowych.
W rol{U 1923 rząd mel<syl{ańsu{i po\!vierzył amerylcań­
skiemu archeologowi, Fran zowi Blomowi, rozpoczęcie
prac wyl{opalisl{·Owych w obrębi e niektórych ważniej­
szych budowli miasta. Blom przystąpił przede vVSZ)'St-
kim do odkopania i rekonstrukcji fragmentów Wiel-
l<lego Pałacu, starając się uwidocznić w ja};: na jv\rię­
kszym stopniu pierw·otną świetność tej budo,vli.
W ostatnich latach obszar archeologiczn~J Pale11que
został uznany za pomnik narodowy; podj ęto l{rOl{i

157
 zmierzające do ułatwienia zwiedzającym dostępu do
tego miasta, do którego uprzednio prowadziła nie-
zmiernie uciążliwa droga. Obecnie można tam dotrzeć
l<oleją południo\vo-wschodnią, czy to z Campeche na
zachodnim wyb1·zeżu półwyspu Jukatan, czy t eż z Al-
lende w Veracruz. Ot\varto ró\vnież lotnisl\:o w pobli-
skiej miejscoości Santo Domingo dcl Pale11que, od
l<tórej wzięło swą nazwę stanowisko arcl1eologiczne.
Od rzadl{O rozsianych osiedli prowadzi kręta clroga l<::u
ruinom, tam gdzie niegdyś wiła się indiańska ścieżka.
•
Po p1·zeszło 5 l{m drogi przez gęste lasy i rozległe
milpas, wyłania się nagle davvne miasto. Na wp1·ost
wznosi się Wiell<i Pałac, oparty na stromy1n wzniesie-
niu, które zapadło się w miejscach, gdzie ciągnęły się
podziemne korytarze. W południowo-zachodnim i·ogu
Świątynia Inskrypcji zwieńcza vvysol{O sklepioną pi-
ramidę, na której wierzchołek provvadzą szerol{ie scho-
dy. Miasto przydzielone jest niemal na pół \\'ąskin1
strun1ieniem, zwanym Otolum; niegdyś ~1odociąg do-
prowadzał jego wody bliżej Pałacu, a płytkie l{oryto
strumienia pol<ryte było kamiennym dachen1, t warząc
gościniec łączący jego przeciwległe brzegi. Na wschód
od Otolum na pokrytych trawą kopcach u podnóża
vvzgórzy Tumbala, otaczających miasto od południo­
wej i zachodniej strony, leży w ruinach szereg n1niej-
szych, pięl<nie ozdobionych świątyń. Na rozleglej sa-
wannie, na terenie odległym o ol<oło 130 l<n1 na północ
od zatoki Campeche, wznosiło się poza tym wiele
innych budowli. Miasto otoczone było dziesiątkan1i
l<opców pełnych gruzu, potwierdzając przypuszcze11ie,
że z całego terytorium Majów ten te1·en zgromadził
nieporównanie większe bogactwo materiału interesu-
jącego archeologów.
To, co obecnie wiemy o roli, jaką Palenque odgry-
wało w historii Majów, zawdzięczamy żmudnej i do-
158
l'icl<liwej pracy badawczej, prowadzonej systematycz-
11ie w szeregu !<olejnych etapów. Blom w czasie prac
\vykopaliskowych nad odsłonięciem Wielkiego Pała~u
ot\vorzył drogę do zastosowania nowoczesnych tec?n1~
~1 rcheologicznych . Uprzednio archeolog amerykansk1,
William H. Holmes, przepro\vadził wyczerpujące ba-
clania wstępne na terenie całego miasta. Teobert Ma-
ler, badając dolinę rzeki Usu1nacunta, poś~ięcił .\V~~l~
czasu na zbadanie terenu. Wybitni uczeni, specJal1sc1
z dziedziny maistyki, Alfred Tozzer, Herbert Spinden
i Sylvanus Marley, poddali w ostatnich czasach Pa-
lenque intensywnym badanion1 trwającym ~rzez ~5.lat,
zaś studia J. Erica Tl1on1 psona na·d wspan1ałym1 ins-
krypcjami hieroglificznymi Palenque przyczyniły si~
w ogromnym stopniu do archeologiczne j rekonstrul<CJl
miasta.
W roku 1934 Meksyl<ańsl<i Państwowy Instytut An-
t1·opologii i Historii powierzył archeologowi Mig~elovvi
Fernandezowi nadzór nad sze1·egiem p.rac, ma)ących
na celu stałą konserwację najważniejszych budowli
Palenque. Wl<rótce po przedwczesnej ś111ierci ~ego uc~o­
nego \V roku 1945, l<ontynuację tego zadania prze3ął
doświadczony badacz, Alberto Ruz Lhuillier. Uczony
ten odznaczał się wielkim entuzjazmem, niezłomną
stanovvczością i wytrwał·ością, słuszne więc wydaje się
wykorzystanie jego zdolności i wiedzy właśnie w Pa-
lenque. Ruz ·dol~onał w Palenque epol<owych odkryć*.
Wysiłl<i swe sl<ierował na dalszą reko~st:ukc~ę. naj~
ważniejszych pomników miasta - osm1u sw1ątyn
vvzniesionych na piramidach i części kom·plel<su Pa-
łacu. Ponieważ prace terenowe ograniczone były do
* Ruz pisał o swych znaleziskach Palenque w pracach
\V
The Mystery of the Temple of the Inscription („Archeology",
6, 1953) i The Mystery of the Mayan Temple ("The Saturday
Evening Post", 29 VIII 1953).
159
okresu czterech miesięc)'T, ze vvzględu na t1lev\·nc deszcze
zatapiające 01bszar niemal przez wszystkie pozostałe
miesiące w i·oku, było to przedsięvvzięcie długotermi­
nowe. Ruz zaangażovvał do pracy Indian z sąsiedniej
wiosltl i przystąpił do dzieła. Najpierw posta\vił budy-
nel{, w l{tórym mieściła się jego pracovvnia i labora-
torium; następnie rozpoczął żmudną i ciężl{ą pracę wy-
cinania dżungli, która pochłaniała ruiny, uniemożliwia­
jąc dostęp do nich.
Ruz był szczególnie zaintrygowany Świątynią Ins-
l{rypcji; była to wspaniała budomla stojąca na p1·zeszło
20-metrowej piramidzie, na której Stephens o::il{rył
w swoim czasie delil.:attlie rzeźbione tabliczl{i hiero-
glificzne. Najpierw zainteresowam.ie Ruza vvzbudziła
podł,0 1ga wewnętrznego pomieszczenia, była bowiem
zrobiona ze starannie dopasowanych płyt l{amiennych,
a nie ze sztul{aterii używanej zazvvyczaj przez l\/Iajów
do tych celów. Mniej więcej pośrodl{u pomieszczenia •

znajdo1\vał się l{amień dużo większy od pozostałych,

a po dwóch jego przeciwległych stronach vvywiercone
było po trzy pary otworó\v, które z kolei zatkane były
kamiennymi szpuntami, tal{ dopasowanymi, aby to nie
było widoczne. Archeolodzy długo zastanawiali się nad
mo,żlivvym uzasadnienien1 tego rodzaju ul{ładu kamie-
ni, nie doszli jednak do żadnego, konl{retnego wniosku.
Ruz nie zado·wolił się pozostawieniem tej sprawy nie-
produktywny1m domysło1wm. Według jego założeń te
dzivv1ne szpunty ka,m ienne miały dla Majów sens reli-
gijny; być może oznaczały one symb oliczne wejścia do
zaświatóvv lub też miały jakiś związek z obserwacja- •
świątynia Słońca, Palenque
mi astron1omicznymi, albo wręcz stanowiły klucz do
nie odkrytej dotychczas, specyficznej cechy tej bu-
•
:dowli.
Ostatecznie jego ponowne b adania tego po·m ieszcze-
nia ujawniły szczegóły przeoczone w toku uprzednich

160
 •

L .,.r: _ _,;. „,

Fragment rzeźbionej
balustrady z wschodniego dzie- Fragment pł·askorzeźby stiu-
dzińca na Wielkim Placu, Palenque kowej zdobiącej pilastry Wiel-
•
kiego Pałacu, Palenque

Wielki Pałac, Palenque

 Wnętrze sklepienia gro- poszukiwań: istniały wiaryg,odne wsl{azówki, że ściany
bowego w Palenque· pomiesz:c zenia ciągnęły się w głąb poniżej poziomu
widoczna rzeźbiona pły~
po1 dłogi, tak jal<by drugie pom:i:e!s zczenie znajdowało
ta w jej oryginalnej
pozycji się ·p o d sp·o·d em. Ruz postano.wił z:djąć kamień za po-
1

mo,cą uchwytów, zaczepionyc·h o otvv·o ry, g·dyż tal{ie

musiał-o być ich pierwotne przeznaczenie. Dłutem od-
łupano zap·rawę wapienną ze s:op.ar między l{amieniami
i otvvarto po·dłogę świątyni. Flod spo·d em ukazał się
zarys ko.r ytarza, ·Całl{owicie wypełn·:i:onego gruzem. P·o -
czą tk:o-vvo tru1 d no było olae§lić, czy jes·t to przejś·cie
prowa,dzące do niżej położonego ~p.o .mie·szczenia, czy też
po prostu mała po dztemna krypta. Gdy jednak usunię­
1

to gruzy, ukazały się s·t opnie zr·o:bi:one z ka·m·:i:eni pokry-

ty·ch stiuki:em. Było oczywiste, że są to schody p.rovva-
1

dzące w !dół pr:cez sklepiony ·t unel, aż ·d·o serca pira-

midy. Ruz zdecyd1o wany był ·d·otrzeć d-0 l<ońca k.ory-
1

tarza, nawet g1d yby .o:s'tateczny rezultat tego przedsię­

wzięcia nie u.s·p·rawie1d·liwił tal{ ogr·o mny·ch nakła1dów
1

vvyczerp·ującej pra·c y.
0 czyszczanie przejścia posuwało się w tempie dopro-
1

wa·dzającym do rozpacz.y swą powoln·ością . Trzeba było

odwalać ciężl{ie kamienie blokujące 1dostęp do scho·d ów
i holować je \V górę za pomocą lin i bloków. Obez-
władniający upał i wilg1oć sprawiały, że \V korytarz.u
można było się udusić. Dym wydobywający się z naf-
towej lampy, l<tórą oświetlano pomieszczenie, i chmu-
ry dławią.cego kurzu uniemożliwiały ppzostawanie
\V tunelu jednorazowo przez dłuższy czas. W ciągu
piervvszego sezonu robót odsłonięto 23 stopnie, a za-
rysy sklepienia stały się wyraźnie widoczne.
Na\vet 1ter.a z nie m.ożna było jeszcz.e odga1dnąć, do-
Sarkofag zawierający kąd pr:ó wadzi ptI'zejście, odl{ryto jednal{ coś, co wz.n ie-
szczątki kapłana wysokiej
rangi, otoczone ozdobami ciJ:o na n·o w,o nadzieje Ruza. Wzdłuż jednej ścia11y
z jadeitu, Palenque l<orytarza znajidował ·się ro·dzaj ,s zybu: był to kwa,dra-
towy kanał utw·o rzony z mały·ch p·ociętych kamieni

11 161
spojonych zaprawą wapienną. Nie wiadon10, do jakich
celów mogło służyć to urządzenie, niewątpliwie jed-
nal{ musiała istnieć jal<aś przyczyna, dla której l\:on -
strukcję tę umieszczono poniżej poziomu podstawy
piramidy.
W miarę p.ogłębiania przej ścia, leżące na przesz!<>O-
dzie kamienie były coraz cięższe i ściślej spojone sola-
mi wapnia odkładającymi się tu przez stulecia, vv cią­
gu których nic nie mąciło spokoju tego miejsca. Nie
ul egało najmniejszej wątpliwości, że nieprawdopodobne
trudności, jal{ie napotykano przy dotarciu do podnóża
schodów, były wynikien1 przemyślanych posunięć ze
strony budowniczych. Wówczas, gdy korytai·z spełniał
jeszcze swe przeznaczenie - niezależnie od tego, jakie
ono było - zabezpieczono go przed intruzami stosami
kamieni i gru zu, spiętrzonymi wzdłuż całej długości
przejścia. Następnie wejście zakryto płytą ka1nie11ną,
l{tóra stan·owiła część podłogi świątyni, a otwory za-
tkano kamien11ymi szpuntami. Gdy P alenque zostało
opuszczone, wraz z zaginionymi n1ieszl{ańca1ni prze-
padła także wiadomość o podziemnym ko1·ytarzu. Tyle
do tej pory u•dało się ustalić badaczom na temat t ej
zagadki.
Pod koniec trzeciego sezonu robót, schody zostały
oczyszczone na głębokość ol<olo 20 n1etrów. Wciąż je-
szcze nie było wiadom o, jal<im celom one służyły. Na
ścianach nie było żadnych napisów, nigdzie wśród ton
gruzu wyciąganego z wykopu na powierzchnię nie zna-
leziono nawet najmniejszego fragmentu rzeźby. Byl)r
tylko te zgrabnie wykute schody, wyr1urzające się
z serca piramidy i dziwny kwadratowy kanał kamien-
ny, prowadzący w głąb nieprzebytej ściany gruzu. Ruz
był niezwykle drobiazgowy, niczego nie przeoczył; nie
inia ł jednak inneg·o wyjścia, jal{ tylko kopać nadal.
W ciągu następnego sezonu, na jesieni 1952 roku,
•
162
badacze dokopali się do korytarza, zablokovvanego
w jednym l{ońcu grubym murem z inocno ubiteg.o gru-
zu. Za murem tyn1 znaleźli drugą warstwę spoJonych
zapravvą ka.mieni. Tuż przed ścia ną leż~~a . c~woro­
boczna l{amienna skrzynia, a zawartosc Je J dała
pierwsze zadośćuczynienie za V\1yczerpującą pracę
włożoną w oczyszczenie korytarza.
Był to bowiem skarbiec, zawierający ozd~by z jadei~
t u , pięknie oszlifowane paciorl{i, wisio1·k1, ko~czy~1
i guzil{i. Na spodzie znajdowały się dwa przep1~kn1e
malowane talerze z gliny i jedna lśniąca perła o sred-
nicy 1,25 cm. Niewątpliwie przedmioty te stanovviły
dary rytualne, ale z jakiej tajemnicze j przyczyny po-
zostawiono je w tym pustym korytarzu? ~rzed st~o~
czonymi w mrocznym pomieszczeniu ludźmi sta~ v~c1~z
jeszcze drugi masywny mur, przez kt?ry muS1el1 s:ę
przebić, jeśli chcieli odkryć archeologiczne znaczen1e
tej zagadl<i.
Sam Ruz stwierdził, że „111ur n1iał pona•d 3,5 m gru-
bości, a przebicie go wymagało całeg·o tygodnia ni~.­
zwykle ciężl<iej pracy wszystkich członl<ów ek~pedy~Jl.
ZapraV\'a trzymała tak mocno, że często racze) kan11e-
nie pęl{ały, niż zdołano vvykruszyć zlepiającą je ~l~sę~
a wilgotne wapno piekło i raniło ręce robotn1:.;:ow.
Wreszcie przebiliśn1y się i dotarliśn1y do zvvyl(łeJ ob-
murowanej skrzyni''.
Wewnątrz znajdowały się szczątki 6 szkieletów l udz-
kich, przyl<rytych vvar·stwą kamieni sp,ojonych zapra:Vą
,vapienną. W tej wieloosobowej trumnie nie znaleZlo-
no żadnych ozdób ani darów, szczątki zaś należały do
osobników zmarłych \V młodzieńczym vvieku. Cala ta
scena która otwarła się przed oczyma Ruza i jego
towa;zyszy, miała posmal{ przen1yślanego al{tu . „Nie-
wątpliwie - pisał Ruz, - była to ofiara złożona
z młodych ludzi, których duchy miały strzec i cffi~o -
163
 nić t-eg.o„ dla kogo cała ta potężna piramida została
wzniesiona i k!ogo mieliśmy na,dzieję wkrótce znaleźć''.
Od t~j chwi:i p,odniecenie badaczy ,doszło do sZiczy-
tu. Kaz'~Y dzien pracy zwiastował nowe odkrycia.
Ruz był. już. całkowicie przekonany, że te schody, te
dary z .Ja,de1tu, pereł i ludzkiego życia, j ak również
.s~ma ogromna piramida - miały niezwykłe znacze-
nie d.la Majów. Obecnie zaś miały one wiell{ie znacze-
nie dla archeologicznych b·a·dań.
Sklepiony korytarz, do l{tórego powiodły ich scho-
dy, wydaw~ł się pocz.ątk!owo ślepy, jednak dokła,dniej­
sze badanie poz.wol1ło stwierdzić, że w półn·ocnym
~urze znaj'dował się trójkątny otwór, zablol{o,w any
Jedny1n ogromnym kan1ieniem. Po wykruszeniu ota-
c~ających go gruzów, ukazała się jakaś spowita mro-
kiem komnata. Wówczas nastąpił ·dramatyczny mo-
ment, uderzając,o po dobny d·o tego, który p·rzeżył
1
Howa1·d Carter, wl{raczając do grobowca Tutanchame-
na. Stłoczo·nych w mrocznym pomieszczeniu ludzi
prz~j~ł dr~sZicz podniecenia, jakie może wywołać tylko
oczek1w~nie na tal{ą wiell{ą p.rzygo· dę archeologiczną:
.była. :o J~l{by wyprawa w przeszł,ość przez zapomniane
.c~w1l~za.CJe: a kresem jej okazał się p,1·zepych tak
wielki, Jakieg·o oko ludzkie nie oglądało przez tysiące
~at. Str~ień światła wtargnął d,o ciemnej krypty
~ Ruz zaJrzał ,do wnętrza. Natyichmiast z.orientował się,
.ze cztery lata żmudnej pracy zostały s,owicie wyna-
grodzone. ~dkryci.e miało charakter wręcz epol{owy.
lJ_płynęło ~~ka minut zani1n Ruz zdołał objąć wzro-
kiem ca.łase roztaczającego się przed nim wid,o ku :
,,Z mglist.y ch mroków wyłoniła się wizja baśniowa
1
fantasty,c zna feeria nie z tego świata. J akby ogromu~
~a.czaro":a~a. grot~ :Vyrzeźbiona w lodowej bryle, ze
sc1anami ls.n1ącym1 .1 połyskującymi, jak śnieżne l{ry-
.sztal:y.. Delikatne girlandy stalaktytów zwieszały się
164
jio\1< frędzle
od l{otary, a stalagmity na podłodze wy-
~{lądały jak okap z wielkiej świecy. Całość r.obiła
wrażenie opus,z czonej kaplicy. W21dłuż ścian wi,dniały
s tiukowe reliefy, na których kroczyły wyrzeźbione
postacie. Pote-m oczy moje spoczęły na podłodze-: była
ona niemal całkowi,cie przykryta wielką rzeźbioną
Przekrój pionowy świątyni Inskrypcji przedstawiający wej-
ście i położenie komory grobowej. (Udostępni,one przez Pań­
stwowy Instytut Antropo,1ogii i His-torii w Mek,s yku)
płytą l{amienną, znajdującą się w dosl{onałym stanie.
Wpatrt1jąc się
z czcią i z,d umieniem opisałen1 ten
wspa11iały wid·olr moim kolegom, ale nie chcieli mi
wierzyć, d opóki stł,oczywszy się k,olo m:r1ie nie ujrze li
1
1
na własne oczy tych cudów. Byliśmy pierwszymi
ludźmi od przeszło tysiąca lat, oglądającymi ten fa-
scynujący widolr''.
To, co ujrzał Ruz na po,dło·dze krypty, było og1~0,mną.
rzeźbioną płytą ka111ienną, pol{rywającą niemal poło­
wę p.odł•ogi p omieszczenia. Płyta miała p,o nad 4 m:
1
długości i 2,5 m szerokości, a jej powi erzchnia pokry-
ta była wypukłym reliefem, który wyraziście wyrastał
165
 z gładkiego podłoża. Na środku znajdowała się postać
mężczyzny bogato ustrojonego klejnotami, w wyszu-
ka11ym nal{ryciu głowy, opierającego się o coś vv ro-
dzaju tronu. Obok wznosił się \Viell{i 1{1·zyż, l{tórego
ran1iona utworzone były z dwugłowych wężów, na
wierzcl1ołl{U zaś umieszczony był pięknie upierzony
ptal{ quetzal. Kravvędzie płyty były pol<ryte hierogli-
fam i odnoszącymi się do Słońca i Księżyca, jak rów-
nież do planety Venus i gwiazdy Polarnej. Później
Ruz zdołał odszyfrować dwie inskrypcje kalendarzo-
vve, odpo\viadające datom 603 i·ok n.e. i 633 rol{ n.e.
Ogólnie rysunek przypominał wizerunki na pomni-
}{ach znalezionych p·rzez Stephensa i Catherwoo·da
w poblisl<iej Świątyni Krzyża oraz inne późniejsze
znaleziska \V tzw. Ś\\1 ią tyni K1·zyża Liściastego. Ruz
był zdania, że te motywy l{rzyża, tak faworyzowane
przez rzeźbiarzy z Palenque, stanowiły pi·zypuszczal-
nie symboliczne vvyobrażenie rosnącej l\:Ul{urydzy,
rośliny będącej podstawowym pożywieniem Majó\v,
otacza11ej głębol\:ą czcią. ,,Możemy zal{ładać - pisał
on w czasopiśmie „Archaeology'' w 1953 roku - że
sce11a ta oddaje syntezę podstawowych koncepcji re-
ligii Majów: cześć dla kukurydzy, rośliny, która do
swego wzrostu wymaga pomocy człowieka, a w za-
mian go ŻY"''i; przeznaczeniem człowiel\:a jest śmierć,
a z jego ofiary povvstaje życie wyobrażone motywem
l\:rzyża„.; ścisłe p·owiązanie p1 omiędzy deszcze1n a rol-
nil{iem; otaczające egzystencj ę człowieka kosmiczne
ramy, \V których gwiazdy rządzą niezmiennym bie-
giem czasu''.
Jeżeli chodzi o szczegółovvą interpretację subtelnie
rzeźbionych inotywów, Ruz d·oszedł do wniosl\:u, że
mogą one symbolizować ,, tęsknotę człowiel\:a do życia
pozagrobowego. Nie wiadomo, czy postać przedstawia
.śmiertelnego człowieka w ogólności, czy też jakiegoś
166
111ężczyznę, na którego cześć wzniesiono ten pomnik.
Przeznaczenie chciało, że ·pochłonęła go ziemia,
vv której spoczął, lecz vV nadziei na wieczny żyvvot
vvpatruje się on żarlivvie vv krzyż, symbol kukurydzy,
a tym san1ym symbol san1ego życia'' . . .
Plyta znajdowała się w obszernyn1 pom1eszcz~n1u
0 powierzchni około 4 X 9 metrów. Stromo sklepiony
sufit, położony na wysol{ości ol{oło 7 n1etrów, vvzmoc.-
niony był pięcioma potężnymi bell{an1i podporowymi,
utrzymującymi ciężar dachu. Fantasmagoryczne st~­
lal\:tyty po\vstały z \vapienia, l{tóry przez stulecia
wypływał z nag1·omadzonych w ścianach i sufi~ie. po-
l{ładów, tvvorząc wydłużone lśniące sople„ Sc1any
ozclobione były 9 postaciami ludzkimi, \vspaniale w.y-
modelo\vanymi w stiul{u, przedstawiającymi Pano\v
świata Podziemnego. Przez ponad 10 wieków staro-
żytni bogovvie wychylający się spoza zasłony białycl1
stalal{tytov\'ych sopli strzegli tego pomieszczenia. Czy
un1ieszczono ich tu, aby byli śvviadkami rytuałów,
odprawianych przez kapłanów o uroczystych obliczach,
obrzędóvv zbyt świętych, aby mogły je oglądać masy?
Lub inoże strzegli jal{iejś tajemnicy, która dotychczas
zamknięta była w tym pomieszczeniu? Indianie, l{tó-
rzy asystow·ali Ruzov\,i w jego wysiłl{ach odgrzebania
tej śvviątyni, nic nie \viedzieli o budowniczych Palen-
q~e; navvet żadne echa legend nie wspom~nały ? wy~
darzeniach, które tu miały n1iejsce. Wsp.an1ałe n1eg dys
1
miasto legło w ruinach na długo przedtem, za.ni~
noga Europejczyka po raz pierwszy stanęła na z1em1
Nowego Ś\\'iata.
Po l{ilku dniacl1 potężne trójl{ątne drzwi stanęły
otworem. ,,Wl{roczyłen1 do tajemniczej komnaty -
wspominał Ruz - przejęty dziwnym uczuciem, co
było zresztą zrozumiałe, zważyws.zy, że byłem p.ierw-
szym człowiekiem, który od tysiąca lat przemierzył
167
 te schody. Usiłowałem patrzeć na to wszystko tal{,
aby odtworzyć wizję kapłanów Palenque, opuszczają­
cych tę l{ryptę. Pr agnąłem cofnąć wieki i usłyszeć
dźwięk ludzkiego głosu, który po raz ostatni roz-
brzmiewał pod tym masywnym sklepieniem, chciałem
uchwycić jal{ieś polecenia zostawione przez tych lu-
dzi z odległych czasów. Poprzez nieprzeniknioną za-
słonę czasu szukałem nici łączącej ich istnienie z na-
szym''.
Po dokładniejszym zba·d aniu odkryto, że rzeźbiona
płyta zakrywaj ąca podłogę l{rypty spoczyvla na ogro-
1nnym blol{u l{amienn.ym, l{tóry z l<olei podtrzymy-
wany był przez 6 pros'tokątnych l{l oców z ciosa11ego
1 pokrywę o następny centymetr, po:dsuwaliśn1y kawa-
k amienia. Było to wymyślne urządzenie, wyl\:onane
niewątpliwie przez fachowych rzemieślnil{ów, l{tórzy
w pełni zdawali sobie sp1'awę ze znaczenia swego
dzieła. W umyśle Ruza powstało podejrzenie, że ta
. . podpora kamienna może stano wić wyja-
gigantyczna
, .
sn1enie pierwotnego przeznaczenia ukrytej l{omnaty.
Aby sprawdzić te przypuszczenia należało przede
wszystkim zbadać ową konstrukcję. Gr ubość podpory
sprawiała, że opukiwanie jej było bezcelo\ve, gdy
jednak z jednej strony wywiercono otwór, stwierdzo-
no, że ogromny ka1nień w istocie rzeczy był vvydrą­
żonym basenem. Rzeźbiona ·płyta znajdująca się nad
nim musiała więc być nań nałożona.
Stosują~ jedy11e urządzenia, jal{ie p·osiadał w swej
d!sp·ozycj1, Ruz posta·nowił pod l{ażdym rogiem pię­
c1otonovvej pol{rywy podłożyć lewary umocnione l{ło­
dami, ułatwiającymi podźwignięcie ciężaru. Powoli
zaczęto podnosić masyw, zwra1 cają·c największą uwagę
n a to, aby nie porysować i nie uszkodzić arcydzieła
odrywanego od swej podstawy. W okrytej tajemni-
czym półmrokiem krypcie zaległa pełna napięcia
atmosfera. ,, ... Gdy płyta centymetr po centymetrze
•
168
J>Odnosiła się - wspo,minał Ruz - ze zdumieniem
stwierdziliśmy , że pod nią znajduje się druga mnie j-
8za pokrywa, wykonana również z kamienia wypale~
rovvanego na gładko. Jej rozmiary wynosiły 2,1 X
,?( O, 75 inetra. Miała specyficzny zarys, a jeden koniec
l:>ył wybrzuszony jal< rybi ·o gon. W drugim ko.ńcu
znajdovvały się dwa ol{rągłe otwory, zat kane kain1en-
nymi szpuntami, zupełnie tak samo, jak otw.or.y z~a­
lezione w podłodze świątyni położonej powyzeJ. W1~­
dzieliśmy już, że były to otwory do podnoszenia
płyty . Pracowaliśmy z zapartym tchem, pełni podnie-
cenia. Za każdym razem, gdy unostliśmy rzeźbioną
łek ·desl{i pod spód, aby masywna rzeźba nie ześliznęła
się . Gdy już unieśliśmy ją na wysokość ol{oło 35 cm ,
moja ciekawość doszła do zenitu''.
Ruz wcisnął się pod płytę i usunął kamienne szpun-
ty z wewnętrznej przykrywy. Przez wąską szczelinę
mógł już dojrzeć zawartość basenu. . . .
„Moje pierwsze wrażenie - .to moza1l<a z~eleni. -
czerwieni i bieli. Potem zauważyłem, jak ułozony Jest
ten vvzór: zielone ozdoby jadeitowe, malo\vane na
czerwono zęby i }{ości szkieletu , i fragmenty maski.
Spo glądałem w zmarłe oblicze teg·o, dla l{ogo wykona-
no całą tę zdumiewa j ącą pracę, zasklepiono kryptę,
wyryto rzeźby, zbudowano schody i wzniesi ono og~o­
mną piramid ę ze świątynią na .s zczycie„. Był to v:1ęc
sark·o fag, pierwszy sarkofag, jaki znaleziono w pira-
midach Majów.
Po tych krótl{ich oględzinach przeciągnęliśn1y liny
·przez ,otw·o ry tej do syć cienkie j kamiennej pol{r!w~
0 ·dziwnym ks:otałcie i 'Oto ukazał się n am ten wielki
człowiek w całej okazałości, leżący na dnie głębokiego
kamiennego basenu, którego wnętrze pomalowane
było na czerwono. Aczkolwiek kości były już tak
169
 •
później zbudowano nad nim pl-
zwietrzałe i kruche, że nie mogliś111y d·okonać d·okła·d­ 11njpiervv, a d·o1)ier·O
szczycie stanęła Świątynia In-
nych pomiarów, aby określić typ fizyczny tego czło­ 1 l\ n1idę, na której

wieka,... odno·sił·o się wrażenie, że był to mężczyzna :,l\.rypcji . . . r

w wieku 40-50 lat, tęgi i słusznego wzrostu, około Ludność b ez wytchnienia wypełniała nałozone n~
170 c1n. Jego zęby, chociaż po111alowane na czerwono, tJdania. z
l{amienioło1nów wyrąbywano to.n y wap1e-
miały normalny kształt i nie posiadały ani ink1·usta- 11ia i wielkie jego blol{i t ransportowano na toczących
c ji, ani ozdób, zwyltle stosowanych u dorosłych Majów •
wysol{iej rangi.
Wielki człowiek, przypuszczalnie kapłan, nie nosił
złotych ozdób, miał jednał{ mnóstwo przedmiortóvv
z jadeitu: pierścienie na każdyn1 palcu, bransolety,
l{olczyki i pię·knie rzeźbione figurl{i w kształcie kwia- ..•C.. . :__/ .
tów, małych tyl{w, głów vvężóvv i ludzl{ich po·s taci - ..(....
, -.. .
·~ .
.,;•
„. .. .
- :
:
... „ :>'.• . • .. .
·. . „:. ....·'· . . ·. .,_, ..
•

o cechach charakterystycznych dla niel{tórych bogów ..·:s . ,-~=~

·~ ... . .
: .'·· :~g
z panteonu Majów. Zmarły trzy1nał jade:i:towe ozdoby
w obu ręl{a.ch, a także w ustach. Jego szyja i ramiona Przekrój pionowy komory grobowej z rzeźbioną płyt~ stan~­
oslonięte były ogron1·n ymi naszyjnika.m i z Jadeitowych wiącą wieko sarkofagl1. (Udostępnione p~zez Panstwov. Y
Instytwt Antrop ologii i Historu)
paciorków. Na twarzy widniały szcz.ątlti inaski z ja-·
deitowej n1ozaiki„. Oczy masl{i były z inuszelek, a tę­ • •

·czówl{i utworzo11·e przez ink1·ustację skravvkami obsy- się pniach na mie jsce budowy. Tu c.ięto . je na. r:in1 eJ-
dianu. Je·dyną ozdobą nie z jadeitu było c·oś, co spr a- sze kawały i umieszczano w odpow1edn1ch m1eJsc~c~
wiało wrażenie ogromnej perły o śred.nicy ok.olo 4 cm; z wolna wznoszącej się budowli. G dy p ·r ace były JllZ
1

potem ol<azało się, że są to l'-awałl{i pociętej macicy
perłowej, starannie dopasowane i sl<:lejone„.".
Z chwilą, gdy oclkryto, że ostatecznym celem zbu-
dovvania tej l{omnaty było utworzenie g1·obovvca dla
kapłana wysokiej rangi, tajemnicze zagadki otaczające
Ruza na każdym kroku podczas jego wyprawy zaczy-
nały nabierać sensu. Budowla po·chłonęła wl\:ład wy-
zaawansowane, rzeźbiarze bra'li ·się ·do przygotov:ywa~
nia stiukovvych reliefów zdobiących fasadę św1ątyn 1
i 1·zeźbionych I{amieni zdobiących dach. ,
P·o dczas prób ,o dtworzenia min}onyc~ wydar~en
in· trygowało Ruza szczególnie jedno pytanie: .czy v:1el-
ki l{apłan, dla którego podjęto ten nadludzl{l wys1łel{;
nadzorował jeszcze za sweg0 życia budowę .gr·obow~a:
1

siłl{ÓW całego społeczeństwa na miarę godną pirami d 1

Czy też dzieło to stanowiło akt hołdt1 złoz~nego JU~
wzn·o szonych egipskim faraonom . Wypełnienie tego po jego śmierci? Ewentualny klu~z do teJ zagadl{l
zadania zajęło całe lata. P.onieważ niemożliwością było mógł tkvvić w fakcie istnienia schodovv, pro:va·dzących
przetransp,ortow ać ten ogro'm ny sarkofag wraz z jego do krypty grobowej, wskazywałob! to bowiem na to,
rzeźbioną przykrywą w dół p 0 wykończonych już
1 że gr·o bowiec miał być ·dostępny az do czasu pogrzebu
schodach, z pewnością więc grób został przygotowany światobliweg·o męża .
•
'

170 171
 W reszcie nadszedł
otl dawna przewidywany mon1en t.
Niewątpliwie śmierć kogoś tal< wybitnego musiała
stanowić szczególną okazję do odbycia odpowiednich
uroczystości. Niestety nie zachowały się żadne notatl<i
dotyczące tych wydarzeń, możemy jedynie wyciągać
\Vnioski z tego, co przetrwało, i na tej podstawie wy-
obrazić sobie niezwykle uroczyste obchody, tłumy ze-
branych u stóp świątyni wieśnial<ów, sl<ładających
dary w hołdzie zmarłen1u kapłanowi. Być może wie-
dzieli oni już na l{ilka dni przedtem o zbliżającej się
śmierci dostojnika. Prawdopodobnie wróżbici rozrzu-
cali na ziemi stosy ziaren l{ukuryclzy lub fasoli pito
i z utwo rz onych w ten sposób wzoróvv odczytyvvali
1 1
tragiczne przepowiednie; a może kapłani-lekarze czu-
wający przy chorym przewidzieli już vvcześniej, ile
1 wany w takich przypadkach. Ich smul<łe ciała za-
dni życia mu jeszcze p.ozostało? Tyn1 niemniej nic nie
mogło złagodzić rozpaczy społeczeństwa.
W wyznaczonym dniu ciało przybrane w szaty ze
sl<ór jaguara i ozdobione jadeitem zniesiono schodami
do komnaty grobowe j, -vv otoczeniu procesji l<apłanów.
Ich zasmucone twarze były wymalowane w symbolicz-
ne WZiory, głowy mieli przyl<ryte wspaniałymi heł­
mami, inkrustowanymi jadeitem i przybranymi pióra-
mi quetzala, l<tóre rzucały dziwaczne cienie na ośvvie­
tlone pochodniami ściany. Nobile postępowali tuż za
orszakiem żałobnyn1, prowadząc 6 młodzieńców, l<tó-
rych duchy miały strzec wejścia do l<rypty. Monoton-
na pieśń rozbrzmiewała wśród szurania stóp obu tych
vv sandały, a słowa modlitwy rozlegały się ledwo
dosłyszalnym pomrukiem. Droga śmierci była długa
i przerażająca. Modlitwa głosiła więc: ,,niech łasl<a
Panów Zaświata uczyni ją inną dla czcigodnego, który
teraz n ań wkracza''.
Gdy procesja dotarła do grobowej komnaty, ciało
spoczęło w sarkofagu, a wokół niego ułożono żałobne
172
clary. Oczy świątobliwego męża przykryto . masl{ą
jadeitowej mozail<i. Trumna została starannie przy-
2
słonieta wewnętrzną przyl<rywą, a na nią op.uszczono
masy~ą rzeźbioną płytę. Na sarkofagu um~eszczono
dary : dwie "vspaniałe stiukowe głowy ludzkie, wy:a-
mane ze swej pierwotnej podstawy. Jadeitową mozail~ę
i naszyjnik z polerovvanych płytek poł~ż_ono :1a krzyzu
kukurydzianym, umieszczonym na rzezbioneJ przykry-
wie Następnie wol<ół sarkofagu zgromadzono sto~y
· k t pychając w otwor
gruzu opieczętowano omna ę, w.
w n1urze trójl<ątne kamienne drZWl.
N a korytarzu tuż poza sl<lepieniem gro bo_~~m ~o-
l<onano ofiary z sześciu młodzieńców' zab1~a3ąc ich
uderzeniem w tył głowy, lub dusząc w sposo~ stoso-
mknięto w kamiennej trumnie i okryt~ warstwą z~-
. . . w tym właśnie stanie odnala zł 3e
pravvy wapienne],
Ruz. . ktyk o
W ol<resie l<lasycznym ofiary z ludzi pra owan
jedy11ie w wyjątkowych przypadkach, ~yktow_anych
potrzebą społeczną. Wiara w upodobanie bogow. do
darów z ludzkiego życia została rozpow~zechn1ona
vvśród Majóvv przez najeźdźców z płasl<·owyzu meksy-
l<ańskiego po 900 rol<u n.e. Wówczas to morders:w~
stały się rekvvizy Lem boskieg,o. kul tu: .w .cza~a?h kla -
sycznych natomiast poświęcenie szes~,iu :stnien ludz
kich, nawet jeżeli miało ono zaipewnic w1e,czną ~zczę­
śliwość potężnego kapłana, stanowiło a1k1t szczegolnego
uwielbienia dla zmarłego. . . .
Nie wolno było dopuścić, aby p~mięć w1el~{1e~o
kapłana zbladła z biegiem czasu. Z~jący MaJow1e
pragnęli utrzymać więź z jego wzniosłym duch.em
i tym celom vvłaśnie służył odkryty przez i:uza dz~w­
ny przewód l<amienny, ciągnący się wzdłuz. scho~o.w.
Zaczynał się on z boku sarkofagu, w kształcie rzezb10-
173
 nej g~owy . węża, ,i . biegł przez p1·zyległy korytarz
wzdłuz całe] długosc1 schodów aż do podłogi Ś\viątyni.
Prze~ otwa~ty tunel przenikały magiczne zal{lęcia ka-
płano:V, ~kierowane do zmarłego dostojnika leżącego
pod z1em1ą, a może także nadchodziły tędy jakieś ta-
tajemnicze odpowiedzi.
Ruz określił ten niez'A'Y-
kły pomysł jak.o ,,fizycz-
ny p1·zewód'' - bezpo-
śreclnia linia między żyją­
cymi a nieznanym l{róle-
stwem śmie.rei.
Trudno st-vvie1·dzić z ca-
łą pevvnością, kiedy schody
prO\\radzące do grobo\vej
l<omnaty zostały zasypane
gruzc1n i zamknięte. Po-
Pal enq ue, Chiapas
czą~kowo wydawało się, że był to al{t przemyślany,
ina1ący i1a ~elu zabezpieczenie grobu przecl groźbą
sprof~nowan1a. Jednak Ruz stwie1·dza, że ostatnie \Vy-
l{op~l1ska dos:arczyły dowodów, jakoby P alenque pod
koniec IX wieku uległo silnej fali \vpł)-\\1Ó\V z ze-
"~nątrz. ~t~d przypuszczenie, iż grobo,viec, stano\viący
n1evv~t~I:w1e najważniejsze sanl{tuariun1 religijne
w in1es:1e, został vvówczas zasypany z o})awy przed
wzra~ta1ą~yn1 napływem nieprzychylnycl1 elementów.
, ~yc mo~e, że nigdy nie uda się \vyjaś11ić t)rch szcze-
goło\v. ~e,zą on: \V s.fe1·ze don1ysłóv,·, a archeolodzy
mogą m1ec na.dzieję. n~ rozwiązanie tych zagadek tyl-
l{o dr~gą k·o1arzeni~ i rozważań. Z drugiej stro 11 y,
odkrycie Ruza uczyniło poważny wyłom \V dotychcza-
so~ych . poglądach, otwierając 21owe, nieznane dzie-
dziny wiedzy Majóvv.
174
Na przykład sl{o111pliko\vana strul{tura Świątyni
I ri.skrypcji, z jej podziemną klatką schodową, sklepie-
11ie1n grobowym i „fizycznym przevvodem'', dostarcza
11iezwykle przel{onywających dowodów, świa·dczących
o ogromnych uzdolnieniach architektów państwa Ma-
jów. Jest to budowla nie mająca sobie równej wśród
pomnil<ów cywilizacji prel<olumbijs:k iej. Jej rysunek
jest całkowicie niepowtarzalny, a inspiracje, które
dopro\vadziły do jej skonstrt1owania, obalają uprzed-
nie, od dawna ugrunto\.vane przekonanie, że jedynym
motywem wznoszenia piramid w Ameryce Środkovvej
było. utvv·o rzenie po 1dwyższenia, na którym miała sta-
nąć świątynia . W Palenque sprawa przed.stawiała się
inaczej, a nie jest wykluczone, że dalsze odl<rycia
przyniosą w przyszłości nowe przykłady tego rodzaju
przeznaczenia piramid.
Róvvnież zasadnicze znaczenie w znaleziskach Ruza
miały d·o wody, świadczące o potędze kapłanów i o zło­
żonej str11kturze społeczeństwa, nad którym panowali.
Fakt, że uwielbienie dla jednego tylko kapłana mogło
spowodować tak monstru alną koncentrację wysiłkó\v
inżynierów, rzemieślników, murarzy i wieśniakó\v
pracujących bez wytchnienia przez całe lata nad bu-
dową tego grobowca, stanowi niezbity dowód niez\vy-
kłego i pełnego podporządkovvania się społeczeństvva
wym,o gom religijnym. Gdy jednak spojrzymy na t·o
zagadnie11ie retr.ospektywnie, musimy stwierdzić, że
było to zaledwie jedno ogniwo w -vvielowiekowy111
łańcuchu gorli\.vej działalności, dzięki której povvstały
dziesiątki rozległych ośrodków obrzędowych.
Wiele jest nie wyjaśnionych i zagadkowych elemen-
tów w historii Palenque, jal< zresztą w całej historii
Majów. Podobnie jak to interesujące miasto, położone
u stóp wzgórz Tumbala, kill{a większych ośrodl{Ó\V
zostało częściowo poddanych pracom wyl<opalisko\v·ym.
175
 RozdziaŁ IX
W bezkresnych lasach i pustkowiach na ogromnych
obsza~~ch, .któr~ ni~g·dyś stanowiły imperium Majów, BON AMP AK: ZWIERCIADŁO ZŁOTEGO WIEKU
do dz1s dnia lezą niezbadane ruiny. Niemniej jednak
nawet takie pojedyncze odkrycie, jak to, którego do-
konał Alberto Ruz, może dostarczyć archeologom bo-
gactwa informacji w ciągu stosunkowo krótkiego
okresu czasu, zwłaszcza odnośnie szerol{ich aspektów
badanej obecnie cywilizacji. Odkrycia tal<ie są często
dziełem przypadku; badacz równie dobrze może na-
tknąć się na szczątki opuszczonej fortecy, jak i na
ruiny poważnego ośrodka życia peli tycznego, l<ulturo- Gdyby John Lloyd Stephens powędr·ował jeszcze
w ego lub religijnego . Po·dejmując badania w świąty­ mały ·O dcinek drogi na wschód ·O·d P alenque, w głąb
ni Insl{rypcji, Ruz istotnie miał wiele szczęścia . rozległych, pełnych wilg oci la·s ów Chiapas, natrafiłby
1

na ciekawe zjavvisko : pot-0mkowie starożytnych l\'1ajów

prowadzą tu tryb życia niemal zupełnie nie różniący
się od egzystencji swych przodków z czasów preko-
lumbijskich. Tak się jednak złożyło, że Stephens, po-
chłonięty pragnieniem zbadania ruin Palenque, nie
zvvrócił U\vagi na sl{ąpe pogłoski krążące na ten teina t.
Może i dobrze, że tak się stało . Zapalony badacz
przeszłości nie zostałby życzliwie przyjęty w tych
odległych osiedlach, zamieszl<ałych przez lud zwany
Lakandónami. Dawno temu zaszyli się oni w głębi­
nach lasów Chiapas i Gwatemali, aby uniknąć ciężkiej
ręki Hiszpanów. Całl<owita izolacja była in1 barierą
przed da'l szymi wpływami z zewnątrz, którym nie
chcieli się p1o•d1dać. Odosobnienie stanowiło dla nich
jedyną szansę prz.e trwania, t1oteż s·trzeż·ono go staran-
nie. Niemal przez pół wieku od czasu podróży Ste-
phensa do Pałenque o istnieniu tych ludzi wspomi-
nały jedynie nieuchwytne pogłoski.
Badaniem i 1obserwacją życia Lakandónów zajął się
bardziej szczegółowo Alfred Maudslay. W toku swych
prac, prowadzonych pod koniec XIX wieku doszedł
on do przekonania, że plemię to, pochodzące w prostej
•
12 177
linii od dawnych Majów i prawdopodobnie zachowu-
jące jeszcze dawny sposób życia odziedziczony po
przodkach, stanowi wyjątkową platformę do badań
po1·ównawczych.
Założenia Maudslaya otwarły możliwości niezwykle
interesujących dociekań. Czy Lakandónowie, lud żyją­
cy w odosobnieniu, w warunkach pierwotnej prostoty
narzuconych im w wyniku katastrofalnych wydarzeń,
które doprowadziły do ruiny ogromne osiągnięcia
Ma jów, byli naprawdę ich potomkami? Czy 1·zeczy-
wiście - c·o miałoby jeszcze więl{sze znaczenie dla
badań naukowych - ·ominęła ich k·o1onizacja i al<:cja
nawracania, pro·w a,d zona ·p rzez stu1ecia 01d chwili pod-
boju? Jeżeli te przypuszczenia były słuszne, stu·dia
nad Lakandónami mogłyby ·dostarczyć nieocenionych
przesłane!{ do przeprowadzenia porównań między
przeszłością, znaną z archeologicznych wyl{opalisk,
a teraźniejszością. Do rekonstrukcji historii Majów
doszedłby wówczas jeszcze jeden vvyn1iar.
Maudslay zamierzał poddać te wątpliwości bardziej
szczegółowej analizie, napotkał jednak poważne trud-
ności ze st1·ony Lakandónów, którzy z nie uf n ością
odnosili się do i11 truzów i nie zdradzali ochoty do
udzielania im informacji na temat swych obyczajów
i wierzeń. Z wyjątkiem przypadk·o wych spotl<ań, trud-
no b·y lo cl.o nich w ·o góle d·otrzeć, g·dyż l{ryli się głę­
bol<!o p·o 'lasach. Je:d nak nawet na po·d stawic doryvv-
czych obserwacji Mau·d slay do.szedł ido przel{ona~ia, że
między tymi mieszkańcami, żyjącymi w ul{ry~1u n~
dawnych terenach imperium Majów, a budowniczymi
antycznych miast ist11ieją nie':ątpliwe ,powiązani~.
Indianie, z którymi udało mu się zetl<nąc w czasie
badań, wyl<azywali uderzające podobieństwo fizyczne
do typów przedstawionych na rzeźbionych pomnika~h
z pobliskich stanowisk archeologicznych. Wszędzie
178
wśród ruin, a zwłaszcza w Yaxchilan, odkrywał przed-
1nioty sakralne dopiero co pozostawione tu przez
członków plemienia, }{tórzy odwiedzali te miejsca po-
tajemnie. Były to małe gliniane figurki bóstw i pry-
mityvvnie uformowane naczynia, w których palono
kadzidło z kopalu.
,,Niemal we wszystkich domach - pisał Maud-
slay - znajdowałem gliniane miseczki, częściowo na-
pełnione j al<ąś żywiczną substancją„. J edne i·obiły
w1·ażenie nowszych niż inne, a wiele z nich było tal{
ustawione, że nie było żadne j wą·tpliwości, iż zostały
one tam u1nieszc~one po ·Cz.ęściowym zniszczeniu bu-
dow1i. Miałem pravvie p·ewność, że były wyl\'.onane
i przyniesione tu przez In·d ian Lal<an·dó116w ... ".
Na przełomie XIX i XX wieku lesiste te1·eny Chia-
pas, ·o puszczone i leżące odłogien1 przez ·tak długi czas,
zostały objęte działalnością gospodarczą i stały się
terenem el<sploatacji dla ludzi, którzy w tych głębi­
nach dżungli odl<ryli zyskowne źródło eksploatacji
kauczul<u i inahoniu. Intruzi ci żenili się czasem
z kobietami Lal<andónów, a jeszcze częściej pozosta-
wiali nieślubne dzieci - metysów. Choroby i porzu-
canie plemienja przez całe grupy udające się -vv po-
szukiwaniu zatrudnienia i lepszych waru11ków życia,
poważnie zmniejszyły jego liczebn·ość w ostatnich la-
tach. Naturalną konsekwencj ą tej sytuacji było niemal
całl<owite wygaśnięcie plemienia: obecnie żyje około
160 Lakan·d ónów, l{tórych warunl{i życia rokują słabe
nadzieje na dalszy rozrost. Walka o przetrwanie, mimo
rosnącej grozy chorób i infiltracji obcych wpływówr
zmusiła ginącą społeczność Lakandónów do pr·o wadze-
nia codziennej egzystencji w warunkach bezgranicznej.
prostoty. Środowisl<o, w którym żyją, jest chyba naj-
bardziej niegościnne ze wszystkich innych zakątków
Ameryki środl<owej. Bezkresne połacie wilgotnego
179
lasu są pełne moskitów - nosicieli malarii. W naj-
bardziej niedosiężnych głębiach tych lasów mieszczą
się rzadko rozrzucone osiedla, złożone z krytych
strzechą chat, zazwyczaj o otwartych bokach dla
umożliwienia swobodnego przewiewu wiatru wiejące­
g o czasen1 przez dżunglę. Jedna rodzina może tu żyć
w kompletnej izolacji, w odległości wielu kilometrów
od najbliższych sąsiadów; często kilka rodzin łączy
się w jedną grupę i wznosi rząd domów, ustawionych
wokół otvvartego placu. zwanych ca'tibal.
Tak jal.;: w miniony·ch czasach, kul{urydza sadzona
jest na otwartych milpas za pomocą zwyl<łych kijóvv,
stanowiąc nadal podstawową potrawę w jadłospisie
wzbogacanym pomidorami, fasolą, dynią, maniol{iem,
bananami i melonami. Po l{ilku sezonach wydajność
milpas \.vyczerpuje się i wówczas trzeba przygotować Rzeźba stiukowa z grobow-
nowe pola, tak jak to czynili Majowie w piervvszym ca \V $wiątyni Inskrypcji,

etapie swej cywilizacji. Palenque

Do niedawna Lakandónowie p1·owadzili gospodarkę
całkovvicie samowystarczalną, posługując się wyłącz­
nie materiałami naturalnymi. Odzież sporządzali
z kory lub tkali z bawełny na prostych krosnach,
a hamaki, w l{tórych spali, wyrabiali z włókien ro-
ślinnych. Kosze i tace wyplatali z prętów povviąza­
•
nych włóknen1 juki. Wydrążone tykwy i różne
'naczynia z gliny służyły im do noszenia wody i prze-
chowywania żywności. Obecnie wiele z tych chałup­
niczych wyrobów zastąpiono produl{tami przemysło­
wy1ni, uzyskiwanymi drogą wymiany handlowej.
Zarówno mężczyźni, jak i kobiety ubierają się tu
w bawełniane płaszcze, luźno zwisające z ramion, bez
paska czy szarfy. Czasem kobiety z pewnych grup
splatają ciasno włosy w warkocze, przystrojone kolo-
rowymi piórami. Zazwyczaj jednak kobiety, jak
i mężczyźni, pozvvalają swym włosom rosnąć swobod-

180
 Maska pośmiertna z mo-
zaiki jadeito\vej, znale-
ziona w grobie kapłana
\vysokiej rangi, Swią­
tynia Inskrypcji, Pa-
lenque

' l'
",

Fragment rzeźby ściennej, Bonampak; u góry: pi~ciu batabÓ\V

:\'1ężcz~·znaLacandon
(kapłanó\v) \V obrzędo\vych strojach; tl dołu: procesja rnuz)·-
znad jeziora Lacanja,
Chiapas kantów

Lacandon !<opal w ruinach Yaxchilan, Chiapas. w
palący
klt trzyma tacl..:ę z grudl<ami świętego l<adzidła
Caribal w pobliżu j eziora M iramar, Chiapas
nie bez czesania i upinania ich w węzeł, co nadaje
tym ludziom \.vyglą·d dziki. Niewielk.a garstl\:a żyjąca
w bliskim sąsie·dztwie za1ludnionych obszarów obcięła
po·d obno swe wł1osy w dowód wyrzeczenia się p1e-
miennych obyczajów. Są to jednak praktyki mało
rozpowszechnione.
D·o roku 1902 nie przeprowadz·o no· żatlnych nauko-
wych badań, które stanowiłyby konitynuację obserwa-
cji Maudslaya. Dopiero wybitny antro·polog, Alfre.d
M. Tozzer, pod j ął wyczerpujące studia, które dały
podstawy niemal wszystkim dalszym badaniom. Przez
dwa lata żył on wśród różnyc·h grup, notując ogr·omną
liczbą danych etnologicznych, odnoszących się do co-
dziennego życia i tra1d ycji tubylców. To·zzer podzielał
zainteresowanie Maudslaya dla więzów łączących tych
ludzi z dawnymi Majami i sl{wapliwie zbierał naj-
rę­ 111niejsze strzępl<i informacji, nawet niejasnych, które
m1ogłyby świa1dczyć o ni·e p·r zerwanej łączn·oś·ci kultu-
rowej kolejnych pok-0leń .
Teg·o rodzaju dowody nie były wcale tal{ łatwo do-
stępne. W prymitywnej egzystencji Lakandónów nie
było nic, co mogłoby Ś\via1d·czyć wyraźnie o icl1 wspa-
niałej przeszłoś1ci. Zaginęła wiedza o as·t r.o n·omii, ma-
tematyce, hier-0glifach, architekturze i rzeźbie, wiedza,
która wyniosła ich przodków na wyżyny wspaniałych
osiągnięć. Dawno zapomniano o orszaku opiekuńczych
bóstw z pante·o nu Majów, za1narły mity i legen·dy
o ich wędrówkach po ziemi. Nie wiedzieli nic o ·s wym
pochodzeniu w p.r ostej linii ·o d budowniczych upadłych
miast, rozrzuconych po całym zamieszkałym przez
nich obszarze, przel{onani byli jednak o ich minionej
świetności, sze'pcząc słowa pełne czci 1dla „ tych staro-
żytnych''.
Istniały jednak inne, nieon1ylne wskazówl{i świad-
czące o tym, że Lakandónowie zdawali sobie sprawę
•
181
ze swych powiązań z Majami w dużo większym stop-
niu, niżby to chcieli okazać. P oza oczywistym podo-
bieństwem fizycznym do postaci przedstawionych
w rzeźbiarskiej sztuce Majów, Tozzer zauważył, że
język Lakandónów bardzo nieznacznie zmienił się od
czasów, gdy przed wiekami posługiwali się nim
Majowie.
Również w religii Lakandónów można było znaleźć
analogie z przeszłością . Sylvanus Morley poczynił inte-
resujące obserwacje, że p.r aktyki religijne Lakandó-
nów są zupełnie podobne do pral{rtyk dawnych Majów
z czasów, zanim zo·r ganizowani l{apłani wprowadzili
do l{u'ltu ś1 ciśle ·określ1one, suroiw e f·ormuły. W religii
tej nie było hierarchii ani skomplikowany·c h i·ytuałów,
ani specjalnych miejs·c do odprawiania obrzędów.
Funkcje kapłanów pełniły głowy rodzin, obrzędy, wy-
rażające kul t zjawisk przyrody widocznych w całym
otaczającym środowisku, odpra\viano w skromnych
kapliczkach. Chmury, powietrze, sl{ały, zwierzęta, rze-
k i, gwiazdy, a więc właściwie całą otaczaj ącą przyro-
dę, uważano za istoty żywe , tak jak ludzi. Archaiczni
Majowie urządzali wyścigi piesze, ścigając się z wia-
trem, wspinali się na wysoką górę, by zdobyć potęgę
jej ducha. Gdy zabili zwierzę, błagali je o przebacze-
nie. Proste wizerunl{i z kamienia i gliny dawały na-
macalne kształty istotom nadnaturalnym. Tak praw-
dopo1d obnie przedstawiała się archaiczna r eligia Ma-
jów, a pral{tyki Lakandónów ściśle ją przypominają.
W otvvartych sc·h ronieniach o dachu ze słomy odpra-
wia się obrzędy przed prostymi ołtarzami, ozdobiony-
mi szeregiem glinianych posążków i dziwnych naczyń,
zwanych ,,boskimi dzbanami''. Te naczynia z gliny,
ozdobione rysunl{ami przedstawiającymi duchy, stano-
wią główny atrybut czynności obrzędowych: spala się
w nich grudki kopalu, aby wznosić modły w oparach
•
182
\1V011nego dymu. Kopal zawsze zajmował wybitne
miejsce w obrzędowości Majów, archeologia zaś do-
starcza wielu dowodów świadczących o tym, że ich
praktyl{i podobne były do form kul-tu uprawianego
przez Lakandónów.
Przy różnych okazjach Lakandónowie starają się
wzmóc nasilenie religijnej ekstazy, pijąc bez umiaru
napój zwany balche. Warzy go się z kory ·d rzew bal-
che i fermentuje przez dodanie ziarn kukurydzy i leś­
nego miodu. Powstaje z tego napój alkoholowy, prze-
znaczony do ułatwienia ściśle j szego kontal{tu z bogami.
Picie tego nap oju był10 szeroko rozpowszechnione
1
wśró·d Majów we wcz.e snym ol{resie ich cywilizac ji,
a przepis na jego przyrządzanie pozo.stał niezmienio-
ny o·d wieków.
W określonych terminach pielgrzyml<i wędrują do
gęsto porosłych ruin miasta Y axchilan, gdzie, zgodnie
z panującym przekonaniem, wciąż jeszcze wśród
zniszczonych budowli krążą potężni bogowie Majów.
Ich opuszczone świątynie stają się wówczas widownią
obrzędóvv i ceremonii odprawianych sel<retnie i pilnie
strzeżonych. W różnych sanktuariach umieslicza się
,,boskie dzbany'' i wznosi modły wśród oparów palo-
nego kopalu. Na pokruszonych ołtarzach, na których
niegdyś piętrzyły się skarby potężnego imperium,
skła,da ją wierni swe s.k ro,m ne dary z 'k ukurydzy i l<o-
palu. Są to ·chwile, kiedy biał,o 01d ziani Lakandón·o wie
odrywają się 0 d swej leśnej egzystencji, aby ze czcią
1 1
sta11ąć w cieniu swego dziedzictvva, z l<.tórego z:o stali
wyzuci, i wkroczyć do świątyń, w których zamarły
już echa ludzkich głosów. Odprawiają modły do za-
po1nnianych, bezimiennych bogów, spoglądając na
rzeźby przedstawiające kapłanów i możnych, l<tórych
profile jakby odzwierciedlały się w rysach ich włas­
nych twarzy. Przychodzą tu, aby odzyskać cośkolwiek
183
ze swej wspaniałej spuścizny, utraconej w pogoni za
odosobnieniem, oddalającym ich coraz bardziej od
poziomu dawnej kultury, którą pragnęli zachować.
Rzeczywistość przysłania się wówczas mgłą bladycl1
wspomnień, a potem wspomnienia
rozpływają się w nicość. Potrzeby
dnia codziennego i konieczność
utrzymania się przy życiu sprawiają,
że tysiącletnie osiągnięcia wymyl(a-
.i a się im z rąk, a powrotna fala za-
garnia ich i niesie poprzez n1roczne
cienie kapłańskich rządów, miast
pełnych świątyń, dawno minionych
Bonampak, Chiapas
wzlotów artystycznych - ku smutnym brzegom pry-
mitywnej egzystencji. I przy tym pozostali.
Na wiosnę 1946 roku badacz-fotograf, o nazwisku
Giles G. Healey, przekroczył bezludne granice północ­
nego Chiapas. Miał powierzone zadanie nakręcenia
dokumentalnego filmu na temat historii Majów od
czasów prekolumbijskich po dzień dzisiejszy. W Chia-
pas misja jego polegała na sfotografowaniu mało zna-
nych Lakandónów.
Pracując wśród grupy tubylców, lctóra zajmowała
gęsto zalesiony ·Obszar w do linie rzeki Lacanja, Healey
1
zauvvażył, że n1ężczyźni znikają małymi gruplcami ze
wsi na kilka dni, przypuszczalnie w celu wzięcia
udziału w pielgrzymce do świątyń, których nie ma
prawa oglądać olco cudzoziemca. Healey płonął z cie-
kawości. Wiedział on dobrze, że obszar ten obfituje
w archeologiczne pozostałości; perspektywa, nav\·et
odległa, zwiedzenia miasta otaczanego wciąż jeszcze
•
184
czcią żyjących potomków jego budowniczych stanowi-
ła nieodpartą pokusę.
Po długich staraniach udało się Healeyowi dopro-
wadzić do pomyślnego końca pertraktacje dotyczące
odwiedzenia ulcryty·c h świątyń. Zaprowadzono go da-
leko w głąb lasu. Promienie słońca z trudem przebi-
jały się przez gęste listowie; można było przejść o kil-
ka metrów od ukrytego miasta, nie podejrzewając
nawet jego istnienia. W końcu doszli do mniej zalesio-
nego terenu, otoczonego zwaliskami gruzów białego
kamienia. Przed nimi leżały szczątki ośmiu budowli,
rozrzucone na czymś, co kie·dyś było pociętym tara-
sami akropołem.
Aczk·o lwiek malo widoczne poprzez gęsty całun
1
krzewów, budowle sprawiały wrażenie niskich, pro-
stokątnych i pełnych surowej prostoty. Niektóre leżały
całkowicie w gruzach, inne stały niemal nietknięte,
jakby przed chwilą opus2Jczone - kredowobiałe zjawy
wyłaniające się z morza zielonej dżungli.
Na wiell<im placu u stóp akropolu leżała masywna
rzeźbiona stela. Wyryty na niej wizerunek przedsta-
wiał wspaniale przystrojonego w klejnoty kapłana
dzierżącego obrzędową laskę; wokół wyryte były
inskrypcje hieroglificzne. Po bokach schodów, które
prowadziły na akropol, znajdowały się dwie inne
•
pięknie i·zeźbione ·s tele na pół zagrzebane w ziemi.
Inne pomnilci - ·p ·osągi przeds.tawiające jaguary
i splecione cielska wężów - rozrzucone były wol{ół
wśród ·dżungli. Hea'ley blisl<i był już odkrycia o nie-
zwykłym wprost znaczeniu. Najwięlcsza z budowli
stała przy północnym zboczu akropolu. Mimo drzew
wyrastających z jej dachu, zachowała się ona w zdu-
miewająco ·d obrym stanie. Troje drzwi prowadziło do
szeregu wewnętrznych l~omnat, a każde wejście było
185
niegdyś zwieńczone rzeźbionymi figurami. Jeden, sil-
nie zwietrzały fragment stiuk·o weg·o reliefu był wciąż
r·o zp·o znawa1ny: mieścił się na zewnętrznej Ś·cianie
między drugin1i i trzecimi drzvviami.
Healey przekroczył próg i wszedł do wąskiej, stro-
mo skle·p ionej komnaty. Gdy wzrok jego oswoił się
z mrol{iem pa·nującym w tym po.m ieszczeniu, s.p o-
s·trzegł nagle, że ze ścian i z sufitu patrzą na niego
nieiliczone oblicza. W chwilę później ukazały się dal-
sze zarysy o barwach mało wyblakłych mimo staro-
ści. Otoczony był procesją pięknie odzianych kapła­
nów i n·o bilów, którym towarzyszyła służba i wojow-
nicy. Wchodząc do następnej komnaty, ujrzał obraz
przedstawiający dwie armie zwarte w bitwie: brązo­
wosl{órzy wojownicy spleceni w walce. Ściany trze-
ciego pomieszczenia pokryte były jesz.cze większą
liczbą p·o:s taci - tan·c erzy w niezwykle egzo tycznych
1
ubiora·c h. Malowidła pokrywały s.zcZJelnie wszystl{ie
ściany pomieszczeń. Oczywiście Healey postanowił
powrócić t u z należytyn1 ekvvipunkiem, aby sfotogra-
fować te wsp·aniałe freski. Należało również przypro-
wadzić tu specjalistów, aby o·c enili arche·oilogiczną
wartość znail eziska. Healey nie wie.dział wówczas, że
zaledwie przed czterema miesiącami dwóch amerykań­
skich podróżnil{ów, John G. B·o urne i Carl Frey,
odwiedzili te ruiny i opisali je. Bourne narysował
szczegółowe plany stoją·cyc·h bu·d owli, 1ecz za:słona
dżungli była tal{ gęsta, że zupełnie nie zauważył ruin
zawierających fresl<i.
W następnym roku, 1947, Healey powi,ócił na czele
wyprawy zorganizowanej przez United Fruit Compa-
ny, Instytut Carnegie i rzą·d meksykańs1ki. T·o warzy-
szył·o mu dwóch a~tystów, których spe· cjaln1ością była
konserwacja malowideł ściennych. Byli to António
Tejeda i Augustin Villagra, którzy podjęli się dokład-
186
11ego skopiowania fresków. Ośrodek nazwano Bonam-
pal{, co w języku Majóvv oznacza ,,malowane mury''.
Po odbyciu sam·o1lotem podróży do 01dległych miej-
1
scowości El Ce,d ro, Filadelfia lub Ten·os1que leżącego
nad rzeką Usumacintą, trzeba jeszcze l{ilka dni wę­
drować na mułach, aby dotrzeć do ukrytych w gąsz.­
czach budowli, które każdego roku zanurzają się
coraz głębiej w rozrastającą się 1dżunglę. P·o mimo tych 1
niezwykłyc'h trudności niejedna już ekspedycja P'odej-
mowała próby wtargnięcia w historię Bonampak, aby
dokładniej opisać i zbadać artystyczne osiągnięcia jego
dawnych mieszkańców. Sztuka i archeo1ogia mają na
1
ogół ścisłe p 1owiązania, je·dnal{ niewiele odkryć wy-
wołało tyle vvspólneg·o i głębokiego zainteresowania,
zarówno ze strony naukowców, jak i artystów, co
właśnie Bonampak.
C,o dziw11iejsz,e, miasto to nie p·osiadało nig·d y wy-
bitnego zna'c zenia vv dawnych ·c zasach. Był to po pr·o -
stu jeden z wielu ośrodków, rozkwitającyich w d·o linie
rzel{i Usumacin·ty w okresie od 400 do 900 roku n.e.,
które cze1~pały swą żywotność z echa rozmachu, cechu-
jąceg.o pob1isl{ie iniasta: Palenque, Yaxchilan i Pie-
dras N egras. Było widoczne, że artyści z BonD..: ...1.- -
inspirowani byli tradycjami od dawna zakorzeniony-
mi w tych wiell<lch ośrodkach, zwłaszcza zaś w Yax-
·chilan, i wzorowali się na ustalonych już metodach
wyl<onania. Wybitna u czona, specjalis.t ka w dziedzinie
1
rzeźby Majóvv, Tatiana Prosl{ouria·k.off, ipisze, że ,,Bo-
nan1pak n ie mógł być niczym -vvięcej, jak n1ałym
ośrodl{i.em położonym w regionie pełnym wielu innych
miast. Niewą·tp:liwie p1o:oo:stawał on w pewnej zależno­
.ści od o wiele większego Yaxchilan. Piętno ar·t ysty.c z-
nego stylu Yaxchilan rzuca się w oczy; przypuszczal-
·nie artyści, których dzieła tak wyróżniają Bonampak,
187
 udoskonalili swe talenty w szl{ołach większego
miasta''.
Nigdy chyba nie dowiemy się, dlaczego właś11ie
Bonampak został ozdobiony najwybitniejszymi dzie-
łami artystycznymi swej epoki. Nie wdając się chwi-
lowo w omawianie niewiarygodnej pomysłowości,
cechującej twórców malowideł ściennych w Bonampak,
należy stwierdzić, że sztuka rzeźbiarsl{a tego ośrodka
równ ież należy do najwspanialszych przykładów spo-
śród dotychczas odkrytych okazów. Prosl{ouriakoff
opisuje ogromną stelę znalezioną na głównym placu
miasta, jako ,,jeden z największych i najpięl{niejszych
pomników kiedykolwiek wzniesiony ch przez Majów''.
1 potwory i lu·d zi w fantastycznym otoczeniu niewiele
P odobnie inne rzeźby kamienne, aczkolwiel{ jest ich
niewiell{a liczba, nie ustę·pują pod względem doskona-
łości koncepcji i wykonania. Gdy zaś chodzi o freski,
niezwykłe mistrzostwo wyrazu osiąga t u szczyty.
Wiele przykładów prekolumbijskiej sztuki m alar-
stwa ściennego przetrwało do naszych czasów i zosta-
ło odkryte w różnych stanowiskach rozrzuconych na
terenach Meksyku i Ameryki środkowej. N a mu1·ach
gro'b owców w Monte Alban w Oaxaca i w Teotihua-
can w Dolinie Meksyku znaleziono pięknie wyl{onane
fresl{i. Interesujące ol<:azy odkryto również w Uaxac-
tun, Palenque, Chacmultun i Tulum. Wyjątkowo
pięl{ne malowidła ścienn.e znaj 1dują się w świątyni
W·o jowników i w świątyni Jaguarów w Chichen Itza
w Jukatanie. Jednak badacze sztuki prekolumbijskiej
zwrócili uwagę na fakt, że mają one zupełnie i11ną
treść niż .freski z Bonampak. Na ogół, jak wykazuje
P r·osl<ouriakoff, miały one na celu przekazy'\ivanie
abstrakcyjnych symboli związanych z rytuałem lub
mitologią. Z wyjątl{iem kilku przykładów malarstwa
Majów - zwłaszcza zaś fresków z Chich en I tza
•
188
przedsta'\ivia jących s·c eny batalistczne realizm
\\' s21tuce prekolumbijskiej był właściwie nieznar.iy.
Proskourial<:off pisze, że ,,niektóre z mniej ukształ­
to\\·anych kultur przedstawiają życie realistycznie,
bardzo wiernie rzeźbiąc figurki gliniane, jednak
wielka sztuka religijna zawsze była przeładowana
ezoterycznymi symbolami i mało troszczyła się o pro-
zaicz11e wydarzenia. Malowidła ścienne z Teotihuacan
niewątpliwie mogłyby nam dostarczyć ciekawych da-
nych na te1nat formalnych aspektów religii m eksy-
kańsl<:iej, gdybyśmy mogli odczytać ich symbolikę,
jednal< -te sceny przedstawiające bóstvva, mitologiczne
wnoszą, jeżeli chodzi o codzienne życie. Możemy je-
dynie podziwiać te 1dzieła p·o1d względem ich ul~ładu
dekoracyjnego i dociel\:ać ich znaczenia... A przecież
głównym ich celem była symboliczna wymowa, a nie
tylko efekt l{olorystyczny''.
Rzeźba osiągnęła chyba jeszcze większy stopień
formalizmu, gdyż praca w kamieniu krępovvała swo-
bodę \vyrazu. Tak więc z wielkich tradycji i artystycz-
nych osiągnięć cywilizacji prekolumbijskich pozostały
nowoczesnym uczonym zaledwie vvizerunki i symbole
o znaczeniu rytualnym. Sztuka Majów w zasadzie nie
utrwalała i nie przel\:azywała obrazów z życia C·Odzien-
nego, uroczystości , scen ulicznych, polowań, nie zaj-
m,owała się p ortretowaniem po,s z.cz.ególnych osób 'l ub
1
też odzwierciedlaniem przeżyć zwykłego człowiel<a.
Dlatego ma1ovvi·dła ścienne z Bonampak dost~rcz~j~
nowego wymiaru w ocenie artystycznych os1ągn1ęc
Majów, są one bowiem dosłownym przekładem aktu-
alnych wydarzeń na j ęzyk formy i barw~-. Po r~z
pierwszy spotykamy się tu z daleko posuniętą reali-
styczną wymową sztul\:i Majów.
Różnorodne aspekty ich kul tury, procesje, cer emo-
189
 nie, bitwy, sądy nad jeńcami, muzykanci - sportre-
towane są w żywy i wyrazisty sposób, w stylu wolnym
od tajemnych syn1boli i l{wiecistego przeładowania
del{oracji. Sylvanus Morley stwierdził, że ,,niektóre
postacie na malowidłach ściennych vv Bonampak re-
prezentują taki stopień naturalizmu, jaki sztuka za-
chodnioeuropejska osiągnęła dopiero w l{ill{a wieków
później''. Niemniej jednak Proskourial{ofI ostrzega
przed zbyt śmiałyn1i porównaniami z renesansem.
Podkreśla ona, że malarze Majów nie dbali o perspek-
tywę, o subtelność kolorytu i iluzję trzeciego wymia-
ru, które to cechy dominuj ą w zach·odni1n wyrazie
artystycznym, począwszy Dd śr·edniowiecza. Maj·o wie
rzadko opracowyvvali jakieś inne formy poza ludźmi,
zwierzętami i stylizowanymi motywami religijnymi,
a ich postacie zwykle przedstawiane były z pełnego
profilu.
,,Sziul<a Majów - pisze ProskouriakoII - vv swej
l{oncen tracji na rytmicznej, wyrazistej linii i swych
prostych i bezpretensjonalnych obserwacjach - zbli-
żona jest raczej do malarstwa wschodniego. Jednak
w zestawieniu z malarstwem chińsl{im jest znacznie
upośledzona przez swą troskę o sylwetkę i zaniedbanie
wszell{ich naturalnych form z wyjątkien1 postaci
ludzl{iej ... Bral< więc w 111alarstwie Majów tej cudow-
nej un1iejętności, z jal{ą Chińczycy przetwarzali góry
vv harmon'ię ryt1nu i draperie linii. Być może je dnal{,
1 1
ż e tal{ wyraźne uchybienie w stylu Majów należy
traktować nie jako błędy, lecz jako oszczędność wy-
razu. To, co zdołali przedstawić w prostych zary-
sach - jest g·o dne podziwu ... ".
Restaurując i l<opiując malowidła ścienne, artyści
Tejeda i Caleti napotkali ogromne trudności. Niektóre
frag1nen ty były całkowicie wytarte i zniszczone,
a części zachowane pokryte były warstwą wapna, na-
•
190
•
niesionego przez ściel{ającą wodę . Ponieważ nie można
było oczyścić murów bez uszkodzenia malowideł, stało
się konieczne znalezienie substancji, która zmyłaby
\vierzchnią warstwę i uwidoczniła w pełni wspaniałość
ukrytych pod spodem bar"\v. Po żmudnych doświad­
czeniach odkryto, że pożądany efekt można uzyskać
przez zastosowanie nafty.
Przy kopiowaniu malowideł starano się naśladować
kolejność etapów, w jal{ich v.1ykonywano oryginały.
Okazało się, że postacie były najpierw rysowane lekką
czerwoną linią na bezbarvvnyn1 tynku murów, następ­
nie zaś puste l<ontury wypełniano barwą, a l{ontury
uwydatniano grubszym ·c zarnym zarysem . Zarówno
Tejeda, jal< i Caleti uważali, że pierwsze szkice malo-
wano, gdy ty11l{ był jeszcze wilgotny, stosując w ten
sposób prawdziwą technil<.ę fresku.
Caleti był zdania, że większe powierzchnie malowa-
no pędzlami z włosia zwierzęcego lub piór, natomiast
bardziej precyzyjne fragmenty wykonywano pędzel­
kami z futerka króliczego. Artyści posługiwali się bo-
gatą paletą barw uzyskanych z substancji mineral-
nych. Błękit otrzymywano z roztartego beidelitu,
czerwień i l<olor różowy z tlenku żelaza , kołor żól ty
z ochry, ciemnobrązowy z bitumenu, czyli asfaltu,
a czerń z węgla. Szeroką skalę zieleni dawały kombi-
nacj e różnych proporcji niebieskiego i żółtego.
Pracują·c przy świe·tle pochodni, na drabinach
i rusztowaniach zrobionych z powiązanych drągów,
malarze fresków z Bonampal< pokryli wszystkie ściany
trzech wewnętrznych komnat Malowanej świątyni
pr·o filami kapłanów i nabili v.re vvspaniałych szatach,
uzbrojonych wojowników, jeńców i noszących maski
tancerzy. Postacie te kroczyły w szeregu powiązanych
ze sobą scen. Artyści indiańscy nieświadomie pozosta-
wili w szczegółach swojego dzieła bogactwo ukrytych
191
informacji. Miały one okazać się bardzo cenne dla
przyszłych archeologów, dotyczyły bowiem szczegó-
łów, l{tóre mogły pozostać ,o kryte wieczną tajemnicą.
Insl{rypcje hieroglificzne wskazują, że freski zostały
namalowane pod koniec VIII wieku.
Freski od chwili ich odkrycia stanowiły zupełnie
specyficzne pole do badań naukowych. Po raz pierw-
szy został na nich, jak w zwierciadle, odbity obraz
życia i obyczajów Majów. Archeolodzy mieli możność
uzyskania niezwykle cennych danych dotyczących ta-
kich szczegółów, jal< instru1nenty muzyczne, ubiory
i ozdoby, m etody walki, znaczenie ofiar z ludzi, nal{a-
zanych rytuałem obrząrdków. Ostatecznie trudnego
zadania interpretacji całego przebiegu wydarzeń
przedstavvionych na freskach podjął się J . Eric
Thompson. Z natury rzeczy rekonstrukcja ta musiała
częściowo ·opierać się na przypuszczeniach, bowiem
znaczenie szeregu szczegółów można było jedynie od-
gadywać, a wiele .fragmentów malowideł zostało cał­
kovvicie zatartych na skutek działania czasu. Lecz
nawet w tych warunkach zdołano uzyskać, przeoczone
w uprzednich badaniach archeologicznych, graficzne
dowody potwierdzające wiele przypuszczeń.
Na ścianach pierwszej komnaty widzimy wielki
orszal{ lcrólevvskich osobistości, łącznie z halac1i uinic,
przybranych vv obrzędowe szaty. Wokół nich krążą
tancerze i służba w pięknych ubiorach przybranych
piórami quetzala. Poniżej w.iJdać grupę przybranych
w masl<i tancerzy, którym towarzyszą muzyl<anci
z grzecho'tkami, bębnem, trąbkami i piszczałkami.
Freski na południowej, wschodniej i zachodniej
ścianie środkowej komnaty przedstawiają napa,d na
wroga. Herby wojowników o pomalowanej skórze rzu-
cają się z dziką furią na przeciwników. Na ścianie pół­
nocnej namalowane są łupy z tej bitwy: jeńcy, poj-
192
111ani przypttszczalnie w celach ofiarnych, 1<1ęczą przed
Z\\,ycięskimi Majan1i i czekają na obwieszczenie. o ~wym
losie - niewolnict\vo czy też obrzędov\'e złozen1e na
ofiarę .
Na ścianach ostatniej l<omnaty l'ozgrywa się finał tej
opov\-ieści : moment najv\ry ższego zespolenia z bogami
pO})rzez cenny dar z ludzkiego życia., Ekstaza .u~ze~t­
nil~ó"v uroczystości zdaje się aż wrzec bar'\\1 an11 i nie-
ustannym ruchem bogato przy-
strojonych tancerzy. W śród
nicl1 leży martwy już jeniec>
a 01·szak trzyn1a jego dłonie
i stopy; kapłan uderza w jego
v.rykręco11e ciało czymś w ro-
dzaju różdżki.
Fr·ancusl{i antropolog i dy- .I
plomata, Jacques Soustelle, na-
pisał : ,,Bonampak jest jakby
Bonampak, Chiapas
obi·azkov\·ą encyklopedią miasta Majów z VIII wieku;
tu miasto to żyje, wraz ze swymi obrzędami i procesja-
n1i, s\vymi sztywnymi i uroczystymi dyg:1itarz~~1i
uginającyn1i się pod ciężarem bogatych ozdob z p1or,
z wojovvnikan1i odzianymi w sl{óry jaguaróv\ Pełne1
••
życia, gwałtowne sceny sąsiadują z obr~.Zl{a1n1 zvv~­
l{lego Ż)'Cia coclziennego. Istny przekroJ społeczen­
stwa - kobiety, dzieci, służba, muzykanci, wodzowie
i wojownicy, konający jeńcy, przybrani w maski ta~~
cerze - oto co ci inalarze sprzed 1300 lat zdoła11
przedsta\\·ić na tych ścianach, dziś ukrytych \V głębi-
11ach najbardziej nieprzenil{nionej dżungli kontynen-
tu... Tylko naivvne złudzenie, będące wynikiem ego-
ce11t1·yzn1u, n1ogłoby nam pozwolić na użycie słovva
193
 «prymitywizm» 'v odniesieniu do tej sztuki doprowa-
dzonej do perfekcji w ciągu setek lat wysiłl<ów, sztuki,
która jak żadna inna stała się w swoim czasie i na
własnym terenie najdoskonalszym tworem prawdzi-
wej kultury''*.
Być może, że artystami z Bonampak kierowała po-
trzeba chwili, ponaglając ich, aby uwiecznili obraz
swych czasów. Wy1darzenia zachodzące w imperium
1
Majów nabierały bowiem chai·akteru złowrogiej nie-
pewności. Proskouriakoff pisze o głębokim niepokoju,
}{tóry ich ogarniał: ,,O ile nam wiadomo, był to ostat-
ni znakomity ro~dział historii tego }{raju. W Bonan1-
pal{ wi1dzimy jeg10 prze:p ych i cok,o lwiek barbarzyńsl{i,
ale wspaniale przedstawio11y rytuał... Jest to samotny
ślad, złudne wrażenie zawarite w dramatycznych sce-
nach i w budzącej niepokój linii, obcej w zasadzie po-
godnemu stylowi Majów, w uczuciowym napięciu po-
przedzającym kryzys. Niest€ty jednak, nie ma dalsze-
go ciągu tych scen ... ".
Nadszedł rok 800 n.e. Życie płynęło swym biegiem
w dziesiątkach miast rozsianych na południowych wy-
żynach lub ukrytych w bujnych lasach niziny Peten
i doliny rzeki Usumacinty. A jednak Majowie byli
w przededniu katastrofy; ich wspaniałe iniasta-pań'<"
stwa miały przed sobą już tylko chwilę życia.
* Mexico, Pre-Hispanic Paintings, t. X, UNESCO -
Sztuki Swiatowej. Udostępnione przez Nowojorskie Towa-
rzystwo Graficzne Greenwich, ConnecticUtt.
Rozdz iai X
ZAGADKA ZAGINIONEGO IMPERIUM
•
Wiele jest jeszcze niewia1domych w, historii Majó':;
archeolo,d zy podjęli więc poważne •p roby O'd tworzen1a
głównych zarysów rozwoju tej cywilizacji. Wytyczono
drogę rozwoju kulturowego od wczesnego, ?kresu for-
inowania do pełnego rozkwitu. Okresy roznorodnych
stylów w sztuce i architekturze Majów zostały ~~yste­
matyzowane pod l{ątem lokalizacji i chronologii,_ o~­
tworzono wiele danych ogólnych, dotyczących zycia
i obyczajów tego ludu. P1·zede wszystkim odc~!ta.no
i uzgodniono datowane inskrypcje z około szescd~1e­
sięciu miast rozproszonych po rozległych o~sz~rach. im-
perium. Uczeni ,o d 1d awna już przyzwy:zaJe~i . ~yl1 do
tego, że w tral{cie mozolnego odtwarzania dzieJOW vvy-
marłych cywilizacji wynikają często p1'o~lemy t~udne
i złożone; obecnie jednak stanęli w obliczu naJtr~d­
niejszej z zaga1d ek, z jakimi dotychc~as się ~etknęl1. ,
Pod koniec VIII wieku n.e. Maj·ow1e ·doszli do szczy-
towego punktu swych osiągnięć intelel{t~alny~h i a~-
1tystycznych. Przynajmniej 20 głównych .osrodkovv :reli-
gijnych i dziesiątki mniej znacznych miast rozkw1ta~o
całą pełnią prze pychu. Popierano żarliwie wszelkie
1
dążenia religijne i artystyczne, a kapłaństwo rozrast.a-
Seria
ło się liczebnie i zyskiwało coraz większe znaczenie:
zajmując pozycję absolutnego autorytetu. Ilekroc
· wznoszono nową budowlę lub pomnik, umieszczano
195
 na nim .datę vvyrytą hieroglifami. Insl{1·ypcje }{alenda-
rzO\\'e ciągną się nieprzer\vanie, od najwcześniejszych
da_tovv~n~ch stel z Uaxactun aż po okres szczytowych
os1ąg:11ęc z końca \ 7III wieku. I na tym się kończy!
I~ole3ny etap z IX \vieku nie znalazł już odzwierciedle-
111a vv datowanych stelach, l\::tó1·ych \vznoszenia zanic-
cha110 ocl tej pory na całym rozległyn1 obszarze zajn1o-
wanym p1·zez Majóv\·.
Jal{by spo\vOdO\\·ane al{ten1 dobrowolnego san1ou11i-
cestvvienia, urvvało się nagle pasmo dążeń, dzięl{i któ-
rym ~ajowie _ doszli do swych vvspaniałycl1 osiągnięć.
Si tało się to niespodziewanie i bez żadnycl1 wyraźnych
przyczyn, vv każdyn1 i·azie archeologia nic p·otrafi ich
wyjaśnić. Dążenia intelel{tualne zatrzymały się w miej-
scu; \vysztikana obrzędovvość, sta11owiąca poży'''l{ę dla
rozvvoju kultury Majów, nagle zan1arła . Nawet obli-
czen~a. czasu - drogowskaz kierujący \Vszelkimi czy-
na:n1 ~ \vycla:ze~ian1i - utraciły sv;e znaczenie. Wy-
da3e się to n1ew1arygodne, lecz Majowie porzucili S\ve
pielęg~owane przez całe "''ieki ośrodki obrzędowe, po-
zostawiając \Vszystl{ie SV\'e, z takim trudem wykuvvane
osiągnięcia na żer zniszczeń czasu.
Opustoszały Ś\\1 iątynie, z których uszli gdzieś ich
strażnicy - l{apłani, przestało clymić przed ołtarzami
l{adzidlo z l{opalu, zan1ill{ło echo głosów na polacl1.
Miasta jedna]{ pozostały nienaruszone, nie dotknęło ich
zniszcze11ie nni prze111iany - vvszystl<·o trvvało tak, jal{-
by n1ieszl{ańcy mieli wl{rótce tu powrócić. Nie powró-
cili jednak. Ogron1na cisza spowijała opt1szczone osie-
clla i spłynęło na nie milczenie, z którego miały już
nigdy się nie obuclzić. Trawa zarosła dziedzil1ce, lia11y
i gałęzie drzew \Vl{radały się do d1·zvvi i szul{ały poży­
\vie11ia \V zaprav\'ie V\rapiennej, zlepiającej bloki ka-
1niennycl1 i=>iran1id i świątyń, wbijały się jakby klinem
w szpary osłabiając i krusząc mury. W ciągt1 jednego
•
196
\\'ieku dżungla pochłonęła porzucone n1iasta 11ajów.
.Test to wydarze11ie bez precede11su \\T 11.istorii: \,·s1Ja-
11iałe imperiu1n, stojące u szczytt1 S\\1ej chwały - na-
gle opt1szczone i porzucone! Stephens określił to jako
„żałosne Ś\viadectvvo zmien11ości świata'' .
Uczonycl1 zadziwiał brak jakichkolwiek dowodóvv
'''Sl{azujących na ol{oliczności, l<tóre mogłyb;r \\' zado-
\\·alający sposób wyjaśnić tej nriary· katastrofę. Co
spowodo\vało, że rozległy obszar, zamieszkały przez
najbardziej żyvvotny i rozwinięty lud w Ameryce Środ­
kowej, został nagle porzucony i obrócony "'r rui11y
v.r ciągu je·d nego tyll{o "''jel\'.u? Wydarzenie tego i·oclza-
ju może być wyj'aś11io11e tyll\:o clrogą odtworze11ia j zlJa-
dania rzeczywistych fal{lów, idąc trope111 clo\vodów
rzeczovvycl1, navveL gdyby \vydav1ały się one barclzo
\\·ątłe.
Począv\•szy od V \.Vieku, w ol<resie gdy MajO\\'ic osią­
gali n1aks;r111alną ekspansję, plemiona zamieszl{ujące
te1·ytoria położone na północ i na południe od króle-
stwa Majów pro\vadziły równie intensy,vnq działal­
ność na polu cywilizacji. Wzdłuż gra11ic Chiapas i Ta-
basco MajO\\'ie utrzyn1y\vali ścisły kontakt z i·óżnyn1i
ludami z plasl\::owyżu meksyl{ańskiego. Ustalono przy-
puszczalne drogi 11andlowe łączące Majó\\7 z sąsied11i­
n1i plemionami. Wyl<oipalisl<a wykazały, że \vpływy
p·ochodzące z płasl{owyżu n1eksykańskiego docierały
na ._Ttll{a tan już vv bardzo v:.rczesnym okresie, zvvłaszcza
1
na wyżyny południowe. A może kwitnące i1nperium
Majó\v zwabiło \vojska najeźdźcó\v - mniej pokojowo
nastav\rionycl1 plemion mel(sykańskich? Może uclało im
się opanovvać i spustoszyć pełne Ś\vietności miasta, le-
żące na szlaku ich podbojó\v? NiewątpliV\rie, istniała
taka możliv.rość, brak jednak jakichkolwiek danych
archeologicznych na jej potV\rierdzenie. Dzisiejsze i·u-
iny iniast nie wykazują żadnych śladów zniszczef1 \VO-:
197
 jennych. Mury nie sprawiają vvrażenia, aby je kiedyś
zdobywano, na ulicach i dziedzińcach nie znaleziono
roz1-zuconej broni, nigdzie nie widać pozostałości po
przejściu wojownil{ów, których krwawa napaść mia-
łaby doprowadzić mieszkańców do ucieczki z miasta
w obawie o własne życie. Żadnych danych o tego ro-
dzaju wydarzeniach nie zawiera również ziemia, prze-
kopana łopatami archeologów.
Wysuwano różne rozbieżne teorie, zmierzające do
wyjaśnienia h,i storii Ma jów, stanowiącej nie spotykaną
dotąd zagadkę dla uczonych zajmujących się prehisto-
Tią Ameryki. Sugerowan·o, że może na sl{utel< nagłej
:zmiany l<limatu obszary Majóvv zostały zalane p·o twor-
nyn1i ulewami, albo że trzęsienie ziemi poruszyło
w posadach niel<tóre miasta, a inne zostały 01p uszczon e
w obawie przed rozszerzeniem się tych katastrofalnych
zjawisk. Jako jeszcze inną przyczynę nagłego exodus
podawano wybuch epidemii żółtej febry i malarii. Jed-
nał< żadne z tych wyjaśnień, opartych zresztą na czy-
sto hipotetycznych przypuszczeniach, nie znalazło
przel<onywającego poparcia w znaleziskach archeolo-
gicznych. Losy Majów nadal spowijało milczenie; ucze-
ni zmuszeni byli gdzie indziej szul<ać i·ozvviązania tej
zagadl<i.
Sylvanus Morley, jeden z najvvybitniejszych w ostat-
nim pięćdziesięcioleciu ekspertów w dziedzinie maisty-
ki, prz,ep·rowadził szereg pr·ac, w celu zba·dania tego
właśnie pro·b iemu. Ponieważ przyczyn upadl<u Starego
Imperium nie znaleziono ani w klęsl<ach zewnętrznych,
ani w l<a taklizmach wynikłych z działań przyr·ody,
Morley zaczął szukać innych źródeł, tkwiących w sa-
mej kulturze Majów. Mogła to być degeneracja spo-
łeczna , wojna domowa lub upa del< ekonomiczny. Ale
-co z kolei mogło spowodować nagły kryzys wewnętrz­
ny, brzemienny w tak daleko idące konsekwencje? We-
198
cłlug Marleya i wielu innych uczonych, odpowiedź na
to pytanie dawała teoria ,,wyjałovvienia rolniczego'',
oparta na przekonaniu, że istniejący u Majów systen1
rol11iczy, i·ównie prymityvvny jak w chvvili swego po-
wstania, po prostu nie był w stanie zabezpieczyć ilości
pożywienia wystarczającej do utrzymania wzrastają­
ce j liczby ludności. W The Ancient May Marley* pisze:
,,Nieustanne l{arczowanie i wypalanie wciąż rozsze-
rzających się obszaróvv leśnych, aby stały się polami
u·p rawnymi, przel<ształcało pierwotne dżungle w utwo-
rzo11e ręl<ą człowieka stepy, sztuczne sawanny. Gdy
proces ten został zal{ończony ... , gdy dziewicze puszcze
zostały wykarczowane i zastąpione SZ}tucznie utvvorzo-
nymi polami, wówczas rolnictwo starożytnych Majów
doszło swego kresu, ponieważ nie mieli oni żadnych
narzędzi do skopywania gleby - ani motyk, ani kilo-
f ów, ani bron, ani szpadli lub łopat, ani pługów. Za-
miana pierwotnych lasów w wytwarzane przez czło­
wieka sawanny ... musiała przebiegać powoli i stopnio-
wo, osiągając kulminacyjny stan i powodując opu-
stoszenie miast w rozmaitych okresach, w zależności
od różnych czynnil{óvv, takich jak liczebność ludności
w danym ośrodku, długość czasu zamieszl<iwania czy
też urodzajność danej gleby.
Również inne czy11niki wynikające ze zmniejszające-
go się zaopatrzenia w żywność, takie jak niepokó~ sp~ ­
łeczeństwa, ·d ezorganiza·cja, a nawet zała1nan1e się
wiary religijnej, niewątplivvie odgrywały rolę w tym
upadku ..., wydaje się jednak wysoce prawdopodobne,
że niepowodzenia ekonomiczne, zmniejszają.ce się do-
chody, czyli inaczej mówiąc wzrost l{osztów utrzyn1a-
nia, były główną przyczyną ostatecznego upadku Sta-
rego Imperium Majów''.
* S. l\IIorley The Ancient Maya:, j.w.
199
 .J cżeli założenia Mor leya były słuszne, to znaczy,
że cyv\·ilizacja Majóvv - tak olśniewająca ,,. inn)tch
dziedzinach - zeszła na manowce i rozpadła się z po-
V\70du braku elementarnych poclstavv techniki rolni-
czej, na l{tórych opierały się inne cywilizacje Śv\'iata
antycznego. Tale więc ogromne połacie ugoró\v, a nie
plagi, nie katastrofy, trzęsie11ia zie1ni czy najazdy ob-
cych wojslc byłyby przyczyną zavvalenia się potęgi
imperiu1n Majóvv.
Teoria ta zawiera clużą dozę p1'aw,dopodobicństwa:
zwykłe kije do kopania użyvvane przez rolnil<ów
w państwie Majów nie były w stanie zapobiec in~·azji
dżungli trawy zarastającej ich pola, a nieusta1111e po-
szul{iwanie nowych terenów pod upravvą oddalało ich
wciąż dc:tlej od 111iast, powodując w konsekwencji vvy-
ludnienie osiedli, których mieszkańcy sl{aza11i byli i1a
inasovvą e111igrację do odległych zakątl<ów .
Czy jednak rzeczywiście Majowie wyczerpali do-
•
szczętnie S\\1 e bogate rezer"''Y nie upravvionej gleby?
Zagadnienie to nastręczało wiele trudności różny111
uczonym, l{tórzy nie inogli pogodzić się z tymi \\·nio-
sl.;.a111i, gdyż dowody świadczyły o czymś wręcz p1·ze-
ciwnym. Na przykład, analizy przeprovvadzo11e p1,zez
wylJitnego archeologa A. V. Kiddera wykazały, że
vv dolinie rzeki Motugua w Hondurasie, niegdyś gęsto
zaludnionej przez Majów, gleba co rol{u odradza się,
dzięki uży:lniający1n ją vvy lewom rzel{i. Nie jest więc
możliwe, aby leżała ona odłogiem przez dłuższy ol\:res
czastl, w ciągu l<tórego zdołałaby ją zarosnąć trawa,
lecz przypuszczalnie była stale uprawiana. W innych
regionach, jak na przyl<lad na nizinie Pete11, gdzie nie
zachodził żaden tego rodzaju naturalny proces uży­
źniania, J. Eric Thompson zaobserwo'\vał, że opuszczo-
ne połacie ziemi porastały zaraz na powrót lasem, a nie
zan1ieniały się vv sawannę. Nie ma też przekonywają-
200
l'ych przesłane!{ do wyciągania wnioskóv:', że wyj~lo­
\\·ienie pól, rozsianych na ogromnym 1 uroz1na1co-
11ym pod względe1n geograficznyn1 obsz.arze. i1nperi~1:1
viajÓV\7, ,v ol{resie największego i~ozl{w1tu icl1 cy,,r1l1-
zacji musiało l{oniccznie spowodovvać nagłe opuszcze-
11ie \vspaniałych ośrodl{ÓW
i1iemal dokładnie \.V ciągu
jednego stulecia. Kidder
podkreśla, że region Peten
l)ył tak san10 gęsto zalud-
nio11y \V ol{rcsie l<lasycz-
11ym jal\: i w IX wieku,
a jednal::: micszl{ańcy żyli
:.>
Tikal
tu doskonale p1·zez sześć wiekó\v, widocznie nie skarżąc
się na trudności ekonomiczne. Istnieją wskazówki, że
opuszczenie miasta nastąpiło nagle, jakby spowodow~­
ne zostało jal{in1ś vvydarzeniem nieprze\viclzianym, nie
zaś stopniovvym wyjaławianiem się milpas. Biorąc pod
uwagę daty \vyryte na stelach, należy sądzić, że lJro-
ces 01Juszczania n1iast zakończył się około roku 800 n.e.
Wl:::rótce potem Copan porosło clżunglą, z której do-
piero Stephens miał wyclobyć jego zapon1niany p1·ze-
pych. Gęste la.sy stopniowo r.ozprzestrzeniały się i1a
central11e 11iziny, aż 'vreszcie w X wieku pochłonęły
ludne ośrodki północnej części półwyspu Jul<ata11, 11io-
sąc ze sobą zagładę głó\~nych osiągnięć cywilizacji
Majó\v.
Archeolodzy zajęli się obecnie zagadnieniem źródła
tych wydarzeń; podjęli zakrojone na szeroką skalę ba-
•
dania w celu określenia przyczyn zamarcia całej cy-
v\rtliz~cji. Jak to zwykle bywa, odsłaniając fakty
201
 uprzednio nieznane, natrafili na nowe horyzonty i uzy-
skali punl{ty zaczepienia do nowych przypuszczeń.
Wzdłuż brzegu rzeki Usumacinty leży otocwne wil-
gotnymi lasami miasto P iedras Negras. z jego ruin
wydobyto wiele rzeźbionych zabytków, zaliczających
się clo najwspanialszych okazów, jakie kiedyl{olwiel<
stworzyli Majowie. Jednym z nich było pięl{nie r~eź­
bione podium, służące niegdyś jako tron dla l<apłanów
wysokiej rangi. Ze stanu, w jakim się znajdowało,
.moż~a było wnosić, że zostało rozbite rozmyślnie, acz-
l{olw1elt trudno stwierdzić, kiedy t·o nastąpiło. W innym
miejscu na terenie Ptedras Negras znaleziono drugi
znal<om~ty ol{az rZJemiosła artysty cznego: rzeźbioną
1
płytę ścienną, przedstawiającą wysokiej ra11gi kapła­
na w trakcie przewo·dniczenia zgro1nadzeniu wyższych
kapłanów. Również w tym przypadku nie było logicz-
nych przesłanel<, aby stan zniszczenia tego obiel{tt1
przypisywać niszczącej sile czasu: głowy l{ażdej z 15
postaci były odłamane, a na l{amieniu widniały głębo­
kie rysy zadrapań.
Wyl<opaliska w Til<al, przeprowadzone przez Mu-
zeum Uniwersytetu Stanu Pensylwania, dostarczyły
l<ilku stel, noszących ślady celowych uszkodzeń, doko-
nanych w sposób podobny ·d o tego, w jal{i potraktowano
pomnil<i w Piedras Negras. Najciel{awszy ol{az -
wspaniale rzeźbiony pomnik, znany jako „Stela 26'' -
był połupany w l{awałki i rzucony w s.t·os grt1zów.
Z różnych wskazówek wynika, że zniszczenie monoli-
tów nastąpiło na jal<iś czas przedtem, zanim Til{al zo-
stało opuszczone. Fakty te przyjęto z ogromnym zain-
teresowaniem: dlaczego świadomie zniweczono przed-
mioty, pierwotnie powiązane z dawno zakorzenionymi
praktykami religijnymi, przedmioty stanowiące przez
całe wieki odzwierciedlenie n ienaruszalnych wierzeń?
Czy to rozmyślne zniszczenie, następujące w każdym
•
202
f)rzy padku przed opuszczeniem danego miasta, nie
wsl<azy\vałoby na istnienie sił, jakie powstały przeciw
l<apłanom, dla l<tórych przedmioty te były stworzone?
Czvż pamiętając o tym, że miasta służyły głównie jako
oś;odki działalności religijnej i miejsce zamieszkania
kapłanów, nie moglibyśmy dopatrywać się w tych
\Vszystkich przejawach świadectwa ewentualnego po-
wstania ludności wie jskiej p1·zeciwko teokratycznym
władcom, vv wynil<u którego albo opustoszały przy-
bytki religijne, alb·o też nastąpił gwałtowny upadel<:
ich znaczenia?
Coraz więcej archeologów podejmuje próby zbadania
prawd,opodobieństwa tej tezy, stanovviącej długo po-
szukivvane rozwiązanie zagadki drani.atycznych wyda-
rzeń, zwiastujących zmierzch Stareg;o Imperium. J. Al-
den Mason, piszący dla biuletynu Muzeum Uniwersy-
tetu Stanu Pensylwania, stwierdził, że najbardziej
\.viarygodnym wyjaśnieniem tej tajemnicy jest zało­
żenie, że ,,były to te same przyczyny, które spowodo-
wały upadek późniejszych iniast Majów na Jukatanie,
jak róvvnież upadek większości vvielkich cywilizacji
antycznych Starego Świata, a więc wojna i przewroty
społeczne. Prawdopod·o bnie ludność, zmęczona dźwi­
ganiem jarzma narzuconego przez kapłanów, bezustan-
nie wyn1agają·cych pracy przy bu·d owie i uczestnicze-
nia w różnych ceremoniach, zbuntowała się. W każ­
dym razie w Pie1d ras N egra.s dowody archeologiczne
1
wyraźnie wskazują na to, że przedmioty obrzędowe
zostały rozmyślnie zniszczone, a ośrodki l{ultu opu-
szczone''.
Gdy przypuszczenie to zostało poparte mocniejszymi
dowodami, ol<azało się, że nie tylko Majowie, lecz rów-
•
nież inne kultury, rozkwitające w tym samym czasie
w Meksyl<:u, według wszelkiego prawdopodobieństwa
padły ofiarą p·o dobnych zaburzeń wewnętrznych. In-
203
 ieresujące jest, że pewna liczba wysoce 1·oz\\'iniętych
ludó\v, vvśród nich Zapotekovvie z Oaxaca i mieszka11-
cy Teotihuacanu, którzy V\rładali Doliną Meksyl{u -
V\'ydają się dochodzić do scl1yłkt1 \V tym samym mniej
więcej czasie. W każdyn1 przypadku działały czy11niki
Z\viązane z osłaJJieniem się jedności \V społeczeństV\'ie,
wywołanym pravvdopodobnie uciskiem ze strony 11ie-
rarcl1ii kapłańskiej. Jest to rzeczyvviście trop god11y
wyczerpujących badań. George Brainerd, l\:tóry doko-
nał przeglądu osta tnieg'o wydania książl{i Mor leya T1ie
Ancient Maya, pisze, że ,,1nożna wyl<ryć i ol{reślić
IJrzyczyny, które spoV\'Odowały upaclek Majóv. jeśli1,
przyjmiemy, że na vvystępujący vv tym sa111y1n czasie
schy1e1\: innych cywilizacji klasycznycl1 Nowego SV\·ia-
ta oddziaływały przy.c zyny hisitorycznie ze sobą po-
\viązane... Ludy na rozległych tere11ach pier\votnej
An1eryl{i rozwinęły podobne formy i·ządów sprawo\va-
nych przez l{apłanóv.7, mogły \vięc również \\. ty1n sa-
n1ym czasie dojść do przekonania, że i11ają już dość
tego sposobu życia. Niższe }{lasy inusiały się widocz-
nie zbutować, a wieść o tym rozniosła się szerol\:o.
Tal{a drastyczna zmiana mogła i·ó-vvnież być spoV\·odo-
wana przez narodziny jakichś nowycl1 idei, vvytycze-
nie noV\rych celów, nowej filozofii.
Cokolvviek jednak spowodovvało upadel\: l.;::;1pła:t1óvv
i Majóvv, był to upadel{ zdumiewająco całl<O\vity''.
•T. E1·ic Th,o mp,s,on, jeden z piervvszych uczonycl1, któ-
rzy zajęli się tyn1 zagadnieniem, \V swej l<siążce The
Rise a?id Fall of Maya C'i.vilization przeprowadził do-
kładną a11alizę problemu, szukając odpowiedzi na py-
tanie, jal{ i dlaczego potęga kapła11ów została obalona.
Według jego przypuszczeń nie jest vvcale wykluczone,
że mistyczne oczarowanie kultami zbladło w l{ońcu
w oczach przemęczonych tłumów. Jakąż wa1·tość dla
•
204
" \\~·kłych ludzi mogło mieć wgłębianie si~. w abstral~­
(''.'jne l{rólestwa matematyl<i i astronom11, sk?~o nie
cl~o :"·czyło to znanych bogów zien1i i nieba? J ak1ez zn~­
cze~ie mogła przedstawiać dla _nic~ _ta wiedz~, ~o ~t~;
·c·j nie mieli dostępu ani n1oznosc1 _zroz~m1en1a JeJ.
Zbvt długo masy tkvviły w niewoln1ctw1e, zbyt vvy-
cz:r1Jujące były ich obo,viązki związan~ ze wznos~e­
nien1 świątyń, uprawą pól i vvyl{onywan1e~ wszelk1~h
in11ych rozkazów l{apłańskich. Zbyt ~czyw1ste s~ały s1~
sposoby za pomocą których kapłani zdobywali pano
wa11ie ~ad psychiką ludu, terroryzując go systemem
kar i nagród dla utrzymania w karbach bezwzględne-
go posłuszeństwa. . .. .
Nie zavvsze tak było . Kapłani tkW1l1 w zal{orz~n10-
n}~n 111istycyzmie, w nie1n.al rozpac~liwym ~osz~l{1:va­
nit.l sposobóvv zrozumienia otaczaJącego ich S\7V1ata
i zja\visk, które wydawały się im_ ?onadn~turalne. Stąd
zrodził się dogmat i obrzędovvosc, tr.waJące d~ cza~,
kiedy l<apłani, sporządziwszy mapy nieba, :-V!m1erzy -
SZ)" pory l'Ol{u i ustaliwszy jawne czynnosc1 rytu~ln~,
uspokajali obawy i strach, przez co, ~!k~zywal1 się
un1iejętnościami zapewnienia tr\vałosc1 zyc1a.
Przed taką potęgą masy wieśniacz~ p~dał! na tv.rar~,
dopól{i mrol<i despotyzmu i zwyrodruen~a nie wzbudzi-
ły w nich krzyl{U buntu. Ludność pop1eran~ p~e:lw~o~
poclobnie przez wojowników, których zaufanie row~1ez
zostało naclużyic, szybl{o obaliła autorytet ka~łanow .
Nigdy cl1yba nie uda się stwierdzić, czy k~płan.o\v vvy-
,
gna 110 , czy wymor d owano, w każdyin razie m1a.sta
, -
v.'idon1y symbol ich rządó\v - zostały wl{rotce opu-
szczone i legły w ruinach. .
Bunt uciskanej luclności przeciwko v.7yzys~uJący1:1
ją panon1 jest inotywem stale powtarzającym s1.ę ~v h.1-
storii różnych krajów. Być może, że i \\r odn1es1en1u
205
 wsze - nigdy już nie osiągnęli tej świetn·ości intelek-
do Majów, przy uwzględnieniu odchyleń wynikających
tualnej, jaka ich cechowała p,r zez t~siąc lat. Jednak
z ich specyficznej strul{tury społecznej i religijnej>
i1 istoria ich nie urwała się. Osiągnęli zwrotny punk:,
właśnie bunt s tanowi rozwiązanie zaga.d ki tajemniczych.
zaczęła się nowa era. z archeologicznego punktu wi-
okoliczności towarzyszących upadkowi mias t-państw.
dzenia sześć wieków, jakie upłynęły od upad~u Sta-
Dotychczas wśród uc.zionych zajmujących się maisty-
reg,0 Impe·r ium do chwili hiszpańsl{ieg·o p~dboJU, cha-
l{ą nie znalazł się nikt, kto upierałby się nieodwołal­
rakteryzuje się ciągłym niepokojem, bezmysln~ gwał­
nie i bez zas.trzeżeń p·r zy którejkolwiek hipotezie tłu-·
tem i politycznymi intrygami, zwiastującymi upadek
i11aczącej przyczyny załamania się okresu klasyczn·e -
go. Istniejące ·dDW·O'd y są niekomp1e·tne i zbyt fragmen- i zapomnienie.
tary·c zne. D,o·p óki ·o lbrzymie ob·s.z ary Chiapas i półwy­
spu Jukatanu, gdzie może l{ryć się jeszcze wiele przy-
czynl{ów na ten temat, nie zostaną objęte intensyw-
nymi pracami ba:d awczymi, nie można wyciągać osta-
tecznych wniosków.
1

Równie ·d obrze może się okazać, że u po1dłoża tej

tajemnicy leży wyjaśnienie szeregu różnych ol{olicz110-·
ści. Jak sugerował Morley, niepowodzenie rolnictvva.
w je·dnym czy dwóch ·O·d dalonych ·o d siebie okręgach
łatwo mogło spowodować rozprzestrzenianie się upa·d -·
ku wiary w możliwości l{apłanów w ogóle. Wz.b urze-·
nie mogło zostać wzmocnione jeszcze innymi źródłami.
niep1ol{·Oju i prze·r·o·dzić się w buntt. Jeżeli tak bylo r ze-
czywiście, to teza ,,wyjałowienia riolniczego'' i póź­
niejsze spekulacje d·otyczące nawarstwienia się zabu-
rzeń społecznych, stanowiły przypuszczalnie i przy-·
czynę i skutek.
Jakiekolwiek były pow·o1dy porzucenia gęsto nieg·dyś.
zaludnionych miast-państw, okazały się one zgubne·
dla dalszych losów Ma jów. Ostatnia ze znalezionych,
dotychczas w miastach okresu klasycznego datowana
insl{rypcja przypada na pierwsze ćwierćwiecze X stu-·
lecia; potem nastąpił proces całkowitego· wchłonięcia
tego rozległego imperium przez otaczającą dżunglę ..
Dla Majów epoka estetyki skończyła się na za-·

206
 Rozdziai XI
CHICHEN ITZA.: MEKKA BOGÓW ~VOJNY
Co się. stało z żywotnym rdzeniem kultury Majóvv?
C~y t~<vv1ł ~adal wśród murów upadłych miast? Czy
~ez m1eszkancy tych n1iast wyjałowieli po'd wz.ględe1n
intelel{tualnym i zostali zep1chnięci d·o sit anu niemal
niewolniczego? Otóż -vv Gwatemali, Hondurasie i Chia-
~~s tak vvłaśnie się stało . Natomiast vV północnej czę­
sc1 Jul{atanu charakter ruin poz-vvala przypuszczać, że
pozostałości cy\vilizacji Majóvv trv.rały tu nieco dłużej
zachowując ślady s"'rej dawnej świetności.
Na terenacl1 dzisiejszych mcl{sykańskich stanów
Campeche, Quintana Roo i Jukatanu rozrzucone są
znaczne zasoby szczątków archeologicznych. Kronil<i
~on~\vistadoró': opis;i-wały te ruiny, wśród l{tórycl1
zołn1erze Francisco de l\'1ontejo -vvalczyli pr zeciv.1ko in-
diańskim \.\'Ojownil<om. Byli to z pewnością potomko-
wie Majóvv, uczeni jednak nie pot1·a.fią z całą pewno-
ścią powiązać tych v\rydarzeń z ·chronologią historii
A111eryki Środl{Ovvej.
. Do nieda"'1na arcl1eolodzy sądzili, że rozl<wit tego re-
gionu nastąpił bezpoś1·ednio po upadku Starego Im-
perium. Sądzono, że oś1·odki te zamieszl{ałe były przez
emigrantó\v z południa już w V wieku n.e. Wzdłuż
dwóch odrębnych szlaków wędrowali oni na północ
\V seriach kolejnych n1igra-c ji. Na wschodnim \vybrze-
żu półw;rspu miał n1iejsce tzw. mniejszy napływ, da-
•
208
\V11i inieszkańcy regionu Peten znaleźlischronienie na
1)ół11oc110-vvschodnich krańcach Jukatanu. Natomiast
\Vzdłuż zachodnich brzegów ,,wielki napływ'' przyniósł
ludzi z doliny rzeki Usumacinty i południowych wy-
ży11; osiedlili się oni vv północno -zachodnim Jul{atanie,
i1a obszarze porośniętych krzewami wzniesień, zwanych
\vzgórzami Puuc. Ci wcześni emigranci założyli tu sze-
reg osad, lecz dopiero po ostatecznym upadku
Starego Irnperium ci, któ1·zy p1·zeżyli i ostatecznie
osiedlili się w północnym Jukatanie, wnieśli do tych
odległych prowincji najwyższe osiągnięcia swego dzie-
dzictwa.
W ol{reste między X a XIII wiel{ien1 nastąpił tu
przypLlszczalnie renesans kultury Majów, 1J1~zejawia­
jący się vv rozkwicie wspaniałych 'Ośrodków obrzędo­
wych, wzorov.ranych na wielkich opuszczonych mia-
stach południa. Niemal równocześnie powstało \viele
innych miast, wzniesionych doświadczonymi rękoma
' przybyszów. Największe wśród nich to Uxmal, Kabah,
Sayil, Labna, Izamal i Chichen Itza. W nowych wa-
runl\:ach życie ul<ształtowało się według dawnych wzo-
ró\v. Kapłani objęli władzę religijną, nobile zagarnę­
li ster władzy państ\vowej, a ludność znów przystą­
piła do pracy, vvznosząc budowle i oczyszczając tere-
ny pod milpas. W ten sposoób zrodziło się Nowe Impe-
rium, l<tóre przetrwało do czasóvv niewiele poprzedza-
jących hiszpańsl{i p·o dbój.
1
J al{ ,d otychczas hipoteza ·ta wydaje się całlciem praw-
1
dopodobna. W górnym Jukatanie przepr·o wadzono sto-
sunkowo mało prac wykopaliskowych. Stratygrafia
oparta na ceramice, l{tóra często spełnia rolę kamienia
probierczego w określaniu powiązań kulturowych, nie
została jeszcze jasno ustalona, a datowane pomniki
znalezione w tym regionie nie pozwalają na od tworze-
•
nie pełnej kolejności chronologicznej. J ednak wyraźne
14 209
 różnice istniejące między miastami północnymi a mia-
stami Starego Imperium wystarczyły, aby przekonać
większość uczonych, że miasta północne povvstały do-
. ,
p1e1~0 wowczas, gdy całkowicie zaginęły dawn e trady-
cje w cywilizacji Majów.
Jeszcze inny fakt wydaje się świadczyć na l\:orzyść
tych przypuszczeń. W tubylczych kronikach spisa11ych
po podboju stale wymieniane są p ewne nazwy miej-
scowości na Juka tanie. We wszystkich zachowanych
opisach są one powiązane z wydarzenian1i o historycz-
nym znaczeniu. Wzmianki na temat Chichen I tza
Uxmal i wielkiego ośrodka Mayapan często pojawiają
'
się w Księgach Chilam Balam. Informacje zebrane przez
tubylczy·c h historyl{ÓW oraz różne fal{ty podkreślane
przez kronik arzy hiszpańskich dotyczą roli tych miast
w późniejszych latach historii Majów. Aczkolwiek mia-
sta te zostały opuszczone w czasach podboju, wspo1n-
nienie wydarzeń, których były świadkami, znajdo-
vvało vvciąż silny wyraz w folklorze tego regionu. Ocl-
nośnie do starszych miast z okresu klasycznego, któ1~e
leżą całkowicie zrujnowane, bral{ jest jakichl{Olvvie1~
wzmianek w dol{umentach historycznych. Tak \vięc
pogląd, że Chichen Itza, Uxmal i wiele innych ruin
rozrzuconych w północnej części półwyspu Juka tan u
reprezentują odrodzenie kultury Majów w ręlcach
emigranit ów ze Starego Imperium, wydaje się zupeł11ie
usprawiedliwiony zarówno d1o w101d ami archeologicz11y-
mi, jal\: 'i 1dol\:umentacją. Opinia ·t a jest p o·d zielana zgod-
1 kolidujących ze so·bą dowo dów spovv·odowało koniecz-
nie przez wielu ucronych, a termin ,,Nowe Imperiu1n''
wszedł d·o nomenl<lcrtury naukowej jako synonim ery
odnowionej działalności, zaszczepionej tu po opuszcze-
niu południowych regionów.
Jednak uprzednie doświadczenia badawcze dowiodły,
że nie należy teoretyzować przy rel<onstrukcji starożyt­
nych kultur i że problemy związane z pomnikami tzvv.
210
Novvego Imperium nie mogą pod tym względen1 stano-
'''ić żadnego wyjątku. Następne lata badań przyniosły
konieczność niemal całkowitej rewizji zrekonstruovva-
nej dotychczas historii.
Gdy uzysl<ano więcej inf·o rmacji na temat dat za-
wartych w inskrypcjach z obszarów północnych, oka-
zało się, że wiele z nich pochodzi z okresu między V
a X wiekiem n.e. Nadproże drzwi z Oxkintok \V za-
chodnim Jukatanie zapisane jest hieroglifami dato-
wanymi aż na 475 rok n.e. W Coba, rozległych rui-
nach w stanie Quintana Roo, wzniesiono pięć stel dla
upamiętnienia wydarzeń, l{tóre miały miejsce między
623 i 652 rol{iem. Świątynia w Chichen Itza zawier·a
inskryp.cję z 879 rol{u. Wszystkie te daty były rów-
noległe do drugiej połowy okresu klasycznego. Było to
odkrycie rzeczywiście ogromnej wagi, świadczyło bo-
vviem, że miasta te, tak odległe od przypuszczalnych
-0środkóvv tradycji okresu klasycznego, zamieszltane
były na długo przed opuszczeniem Starego Imperium
przez ludzi znających l{alendarz i pismo hieroglificz-
ne, używane w rzekomo starszych miastach.
Czy można było wobec tego zakładać, że te północne
ośrodki aktywnej działalności były jedynie odległy1ni
provvincjami w okresie rozl\:witu Starego Imperium?
Czy też raczej należy przypuszczać, że brały one
udział i przyczyniały się do tego rozkwitu? Istnienie
1
ność dogłębnej analizy uprzednich wniosków.
W nauce zajmującej się odtwarzaniem obrazu za-
ginionych cywilizacji wyroby garncarskie stanowią
pewnego rodzaju kryterium. Poszczególne l{ultury
1
i ich chronologia często charakteryzują się jakimś
specyficznym typem ceramiki. Badając rysunek, su-
rowiec i sposób wykonania danych okazów ceramicz-
•
211
 nych można określić, z jakiej miejscowości i jakiego
·01\:resu pochodzą.
. Dalsze prace wykopalisl{owe w północnej części
P?ł~ryspu. Jukatanu . przyniosły interesujące odkry-
cia. V: vv1elt1 s.tanovviskach znaleziono wyroby garn-
c~rsk1e, uderzaJąco przypominające naczynia zaklasy-
i~{owane do kultury okresu klasycznego, a miano"''i-
-ci.e tz\v. "' yroby Tzakol i Tepeuh. Ogólnie biorąc dla
1 pomnik archeologiczny tego terenu, jest wymownym
pierwsze.go typu, wcześniejszego, charal{terystyczne
były. cylindryczne naczynia na trzech nóżkach, bogato
zdob1on~ we 'vzory geometryczne lub też proste mo-
tywy. figuralne, malovvane przeróżnyn1i kolorami.
Drugi typ, Tepeuh, odzwiercie·dlał w sztuce ceramicz-
nej Majów sty~ przeładowany i bogaty - cylindry,
owalne dzbany i puchary, pięl{nie wykonane i ozdobio-
ne wy~zukaną polichromią o wzorach wyobrażających
postacie ludzkie i hieroglifa1n i. Z obfitych złoży
odpadkó\v zebranych w stosach lub ukrytych pod
po~łog~ domostw \V północnym Jukatanie pochodzi
dt.tza. l:czba wspaniałych okazów ceramicznych, uwy-
datniaJących niewątpliwe powiązania z wyrobami
garncarskimi charakterystycznymi dla pokładów okre-
su l<lasycznego.
Odtvvorzenie stylów architel{tury na po·dstavvie
z~ale~isk z północnej części potwierdza mniej więcej
historię ~rel{onstruovvaną badaniem kolejności stylóvv
w ceram1c.e. Począ1tkowo archeolo·d zy opierali się na
pewnych udE~rzaj ących różnicach istniejących iniędzy
budo,vlami z tego regionu a budowlami z regionu
P et.en i doliny rzeki Usumacinty, szul{ając w tym
dowodu, że te ostatnie są znacznie starsze i stanowią
-główny nurt tradycji klasycznych.
Budo,vniczowie północnych miast nie konstruowali
·swych budowli w sposób podobny jak w rzekomo
wcześniejszych ośrodkach. Znajdujemy t u mniej pira-
212
Jnid, a stosunkowo prosta ornamentacja zastąpiona
została niezwykle del{oracyjnymi fasadami zdobiony-
mi gmatwaniną geometrycznych wzorów.
W pobliżu W zgórzy Puuc, w północno-zachodnim
krańcu półwyspu, ta niepowtarzalna metoda zdobni-
cza osiągnęła niezvvykły rozmach. Uxmal, naczelny
przykładem zawiłości charakteryzującej wystrój ze-
vvnętrzny. Ho~duj ąc jednak tradycji zdobnictwa przy-
pominającego styl rokoko, budowniczowie osiągnęli
zdumiewającą elegancję i subtelność proporcji. J ed-
nym z ich głównych dzieł jest tzw. Pałac Guberna-
torów - p'odłużna świątynia wznosząca się ku niebu
na szerokim, pociętym tarasami wzgórzu. Stephens
nie przesadzał, g dy tal{ opisywał tę budowlę: ,,Nie
1
ina surowości ani barbarzyństvva w rysunku czy
w proporcjach; przeciwnie, całość jest symfonią archi-
tektonicznej symetrii i świetności. Gdyby dziś wzno-
siła się na wielkim sztucznyn1 tarasie w Hyde Pa1·ku
lub w Ogrodzie Tuileries, tworzyłaby nowy styl ...
godny sąsiadowania z okazami sztuki egipskiej, grec-
kiej lub i·zymskiej''.
W miarę zdobywania dalszych wiado.mości na temat
ewolucji w architekturze Ma jów, cechy charaktery-
styczne, stanowiące o odrębności Ux1nal i okolicznych
miast w stosunku do ruin z obszarów nizinnych coraz
1
in11iej świadcz.yły o ich póź11iejszym p och·o dzeniu. Za-
1
uważono, na przykład, że wiele ośrodków położonych
w bezpośrednim sąsiedztwie na północ od regionu
P eten rozwinęło odrębne tradycje architektoniczne
w bardzo wczesnym ol{resie. Na obszarach Rio Bee
i Chenes, inniej więcej w połowie półwyspu Jukata-
nu, nowe szlroły architektury i·ozwinęły sze1·oko swą
działalność w VI-VIII wieku n .e. Style Rio Bee i Che-
nes charakteryzowały się zastosowaniem ciężkich
213
 stiukowych masek zdobiących budowle, dekoracyjnymi żona do końcowych dat ustalonych gdziekolwiek in-
wieżami wkomponowanymi w fasadę i odrzwiami dziej dla okresu klasycznego. Emigranci z południa
skonstruowanymi w kształcie otwartej paszczy węża. mogli znaleźć swą drogę na północny Jukatan wów-
czas gdy pierwsze ich miasta legły w ruinach. Lecz
Cech tych nie spotyka się na terenach Copan, Tikal
czy Palenque, w sercu Starego Imperium, chociaż
' . .
los ich nie był obiecujący - nieszczęście szło za nun1. '
Rio Bee i Chenes były bez wątpienia współczesne
tym ośrodkom. Dlac:z;egoż więc nie mogłoby być rów- I
nie możliwe, że ruiny znalezione w północnym Juka-
tanie reprezentują jeszcze inną odrębną formę archi-
,
o-
r '\
_o, o ... 0 1 o 'i
~
~~
~ -
I
I
•
tektury, która rozkwitała równocześnie na innych -, •
I

'
obszarach w ramacl1 kultury okresu l<lasycznego?
Wszystkie te czynnil{i - inskrypcje z datami, ko- · ~o n< •
~

"- I
l"'I
I
I
•
,_

- ""' ~
O., - o"""
~
lejn·ość typów ceramicznych i bliższa analiz:a stylów ---
'.
~
I I
I
I
I
I
,
T

architektonicznych - spowodowały }{onieczność do-

głębneg,o zrew~dowania uprzedniej koncepcji tzw.
Nowego Imperium. Wbrew poglądowi, że wielkie
ośrodki w północnej części półwyspu były ·jedynie
niewiele znaczącymi prowincjami w okresie od V do
VIII wieku n.e., miasta takie, jak Uxmal, L abna,
Coba i Chichen Itza rozkwitały dol<ładnie w tym sa-
mym czasie, co Til{al, Copan, Yaxc·h ilan i Palenque.
Ich sztuka, architektura i inne przejawy kultury za-
wierały te same składniki, lecz dojrzały w innej for-
mie przy zastosowaniu odrębnych metod wyrazu
artystycznego. Tal< więc te wspaniałe ośrodki nie sta-
nowiły klejnotów koronnych ,,renesansu'' przynie-
s~oneg·o przez ludzi, którzy przeżyli Stare Imperium.
W rzeczywistości, gdy katastrofa ogarnęła regiony
południa, pozostawiając na pastwę zachłannej dżungli
wspaniałe ośrodki kultu, również północne miasta zo-
stały opuszczone i pokryte gąszczami chwastów i za-
rośli. W Tzibanche, na wschodnim wybrz eżu półvvyspu,
odl<opano jadeitowy naszyjnik, noszący jedną z ostat-
nich wśród znanych inskrypcji z obszaru półn·ocnego
da tę odpowiadającą 909 rok·o wi n.e.; jest to data zbli-
•
I
Chichen Itza
Aż do t ego punktu w historii Majów, czyli do po-
wszechneg,o p·o rzucenia miast-p·aństw, lu·d ten postę­
pował własnym szlakiem; ich rozwój aż do szczytów
świetn·ości i następnie po l<ompletny upadek był wy-
niki em czynników wewnętrznych, nie zaś obcych
wpływów. Lecz z morza sprzeczności, w jakim zanu-
rzyli się Majowie wyłonił się z kolei nowy inter~su­
jący element. Stagnacji kulturowej, zaburzen101J.1
społecznym i rozczarowaniom niweczącym dotychcza-
sowy s·p·o kój , przeciwstawiła się nowa siła, która
odmieniła kierunek ich losów pod względem politycz-
nym i duchowym. Stanęła ona przed nimi nagle„ nio-
sąc mocno osłabionej cywilizacji Majów chwilową
odnowę, wskrzeszając ·d awny rozmach i otwierając
nowe drogi osiągnięć. Była to siła żywotna, potężna ,
lecz płynąca z tajemniczych źródeł inspiracji.
Sl{ąd pochodziła? Czy rpoczątek swój brała poza
granicami imperium Majów, 1<1tóre przeważnie leżało

214 215
wówczas w opuszczeniu i ruinach? Czy przynieśli ją
przybysze z odległych stron, lub też wytrysnęła
z dawno zal<orzenionych tradycji, wstrząś11iętych
gniewnie ręko1na rozgoryczonej ludności? Jakie świa­
dectwa archeologiczne świadczą o obecności tych
obcych idei?
Chichen Itza, rozległe zrujnowane miasto, położone
w odległości około 110 km na wschód od Meridy, od
dawna stanowiło archeologiczną zagadl{ę. Znane było
już w czasach podboju, jednak uczeni nie podj ęli ba-
dań nad tymi masywnymi budowlami aż do roku
1924, kiedy to Instytut Carnegie rozpoczął systema-
tyczn,e prace wykop,a lisk·o w·e i rekonstrukcyjne. Rulny
wyjawiły interesujący parad,oks: ponad połowa bu-
dowli zasadniczo różniła się od znanych tradycji Wielki Pałac, Labna
architektury Majów. Ponadto ich rysunek i rzeźba
odzwierciedlały elementy nie stosowane nigdy przez
Majów, co wyraźnie wsl{azywało na fakt, że obce Pałac w Sayil
wpływy wycisnęły silne piętno na tym mieście.
Na kolumnach i ścianach świątyń wyryte były
dziesiątl<i dziwnie obcych motywów - postacie wo-
jowników ubranych w ciężkie bawełniane pancerze
i dzierżących tarcze i dzidy. Zarówno ubiory, jak
i charakter postaci różniły się zdecydowanie od zvvy-
kłego wyglą.du woj-owników ludu Majów.
Oprócz tych m otywów rzeźbiarskich 0 dkryto w Chi-
1 1 1

chen Itza szereg nowych form architel{tonicznych, jal.;:

np. okrągła budowla, znana jako Caracol, l<ióra nie-
gdyś służyła praw·d opodobnie jako obserwa iorium
astronomiczne. Inne budowle uplasowane były wzdłuż
długiego szeregu kolumn, otaczających szeroki plac,
jakby rynek miejsl<i. Również nie spotykane dotąd
było zastosowanie masywnych, rzeźbionych w kształ­
cie wężóvv kolumn, stanowiących oflanko\vanie drzwi
i schodów świątyni, oraz reliefów przedstawiających

216

•
 """" ..
~~~·

• •

I .

l :..,.
" Widok wnętrza Pałac1.1 Gubernatorów, Uxmal
Ą
•

Fasada skrzydła zachodniego Domll Mniszek, Uxmal

• '
•
.-

'"
 Widok: trzech głównych budowli w Chichen Itza: z przodu
Obserwatorium, w głębi świątynia I{ul{ulcan a i Swiątynia
W ojowników

S\viątynia Wojo\vników, C hichen Itza

świątynia Kllkulcana, Chichen Itza

•
 ·~ j _, ,,'}r-~· ·

~• ,,
;., . "' <· •

Obserwatorium, widok ze świątyni zwanej La Iglesia, Chichen

Itza
„źródło Ofiar", Chich en Itza

•
rzędy sępów trzymających w szponach ludzkie serca
i jaguarów jakby spr ęż.onych do skoku. Przy głów­
nym placu miasta leżał10 wiele m·o nolitycznych posą­
gów; wyobrażały ·o ne mężczyzn w postawie siedzącej,
z wystawionymi w górę kolanami i podniesioną gło­
wą, opierających na brzuchu naczynie w kształcie
pucharu; postać taka, to tzw. Chac Mool.
Na obszernym placu znajdowały się szczątki ka-
miennej platformy, zbudowanej w kształcie litery T,
ozdobionej rzędami wyrzeźbionych czaszek ludzkich.
Nigdy przed tern nie znaleziono na obszarze Majów
tego rold zaju budowli, ·d alej na północ natomia.s t, nu
płask·owyżu meksykańsl{im, pla·tformy takie były
dobrze znane z wielu stanowisk archeologicznych.
Bernal Diaz w swej opowieści o podboju wspomina
o identycznej bu·d ·ow'li, widzianej w stolicy Aztel{ÓW,
w Tenochtitlan. Nazywała się tzompantli i składała
się ze stopni, na których wystawione były na widol<
publiczny czaszl{i obrzędowych ofiar. Dotychczas
uważano, że tzompantli były wynalazkiem wyłącznie
meksyl{ańskim, a obecność ich w północnym Jul{a-
tanie przyjęto z wielkim zdumieniem.
Wszystkie te ni etypowe dla Majów cechy p rzypomi-
nały znaleziska napotykane przez archeologów \.Vśród
i·uin w Dolinie Meksyl<u i na obszarach ·przyległych.
Występowanie ich w Chlchen I tza m1 ożna rtłumaczyć
jedynie tym, że poch·odzące z Meksyl<u wpływy ·o bcych
najeźdźców, o. bardzie j wo}owniczych i krwawych
obyczajach, opanowały mieszkańców miasta i zasiały
wśród nich ziarno całkowicie odmiennej kultur y. Ma-
lowidło w Świątyni Jaguarów przedstawia scenę bitwy
prowadzonej przez Majów w obronie swego miasta
przed hordami obcych wojownikóvv, których ubiór
i broń ściśle odpowiadają przedstawieniom figuralnym
zdobiącym budowle w Chichen Itza. Po raz pie1·\vszy

217
 przedstawienie graficzne pokazuje Majów, uginających
się pod ciosami zadanymi przez wroga.
Zaga·dl{i zaczynają się wyjaśniać: różne kroniki tu-
bylcze, spisane po podboju, wspominają o roli odegra-
nej w końcowych wiel{ach historii Majów przez na-
pastniczy lud, zwany Itza. Z Ksiąg Chilam Balam po-
chodzi szczegółowy opis tych przybyszów z Mek.s yku
i ich wspaniałej stolicy, założonej po opanowaniu przez
nich terenów Jukatanu. Również dzieje spisane przez
biskupa Landę obejmują żywy opis nadejścia ludu
Itza, podany według opowieści jego indiańskich infor-
matorów. Ponadto te his:toryczne do·k umenty podają,
że I tza pocho dzili rzekomo z odległego miasta, zwane-
1
go Tollan, a zbudowanego przez 'Dolteków. Zawierają
one również wzmianki o tym, jak to I1tza w swych wę­
drówkach migracyjnych z Meksyku trafili najpierw do
Veracruz. Tu podzielili się na dwie grupy - jedna
powędrowała dalej ku wyżynom Gwatemali, a druga,
większa, skierowała się na wschodnie wybrzeże Me-
ksyku, skąd przypuszczalnie dotarła do Jukatanu.
Ponieważ przybysze pojawili się tu w okresie, gdy
wśród Majów panowały zamieszki i niepokój, n ie na-
potkali na opór wojskowy taki, jakiego można by się
spodziewać w każdej innej sytuacji. Uwil<łani we wła­
snych trudnościach wevvnętrznych Majowie nie mogli
należycie stawić czoła ludowi Itza i poddali się no...,,rym
prawom i nowym obyczaj-om religijnym. Z początl<iem
XI wiel<u najeźdźcy spraw.o wali już ścisłą kontrolę
nad dawnym ośrodl<iem władzy Majów.
Co jest wiadome o mieście Tollan i jego tajemni-
czych mieszkańcach Toltekach? Jal<ie dowody archeo-
logiczne istnieją na poparcie tej legendy i świadczą
o tym, że m1ożna ją uważać za fakt historyczny?
Na Jukatanie krążyły bardzo różnoro dne mity, do-
tyczące starożytnego Tollan. Archeolodzy długo zasta-
1
218
nawiali się nad opowiadaniami historyków z XVI wie-
ku, trudno jednak było ustalić ich wiarygodność. Fran-
ciszkański mnich, Bernardino de Sahagun, był chyba
pierwszym kronikarzem, który wspominał o Tollan
w swej inonumentalnej pracy zatytułowanej Powszech-
Chichen Itza
na historia spraw Nowej Hiszpanii. W sześćdziesiąt
1
lat po podboju Meksyku Sahagun opracował trans-
krypcję dialektu nahuatl i zgromadził opis obyczajów
i mitologii Azteków w dwujęzycznej relacji aztecko-
-hiszpańskiej.
z takim samym zapałem, jaki w swoim czasie ce-
·chował biskupa Landę w studiach nad mieszkańcami
Jukatanu, Sahagun przeprowadzał badania wśród Az-
tel{ów, wypytując ich o każdy szczegół ich historii
i vvierzeń. Wszyscy informatorzy zgodnie potwierdzrt-
li fakt, że ich główne dobra kulturowe - sztuka, archi-
tektura, kalendarz i podstawowe zasady religii - zo-
stały im przekazane przez lud, który zamieszkiwał
·w Dolinie Meksyku na 1długo ·p rzedtem, zanim w po- ,
czatkach XIV wieku Aztekowie założyli tu swe pan-
•
stwo. Zgodnie z informacjami zebranymi przez Saha-
:guna, tym p lemienie1n by li właśnie Toltekowie, ma-
jący ośrodek swej władzy we wspaniałym mieście
'Tollan.
W swej vvielotomowej kronice mnich Sahagun opo-
wiada, że Toltekowie „posiadali wyjątkowe umiejętno­
·ści. Nie było rzeczy, której nie potrafiliby zrobić ...
219
 Cięli ~i~lony }{amień [jadeit], wytapiali złoto i wyko-
nywali inne prace rękodzielnicze i arcydzieła z piór.
Byli bar~zo zd~lni„. Ci Toltekowie żyli w ogromnym
dobrobycie; byli bardzo bogaci, nigdy nie zaznali bie-
1
dy. W ich domach było wszystl{iego pod dostatkien1„.
Małe kolby l{Ul{urydzy nie miały u nich żadnego zna-
czenia, używali ich na podpałkę do podgrzewania
swych łaźni''*.
AZ'tecki arystol<rata z XVI wieku, Fernando de Alva
Ixtlilxochitl, który był tłumaczem wicekróla Hiszpanii,
również włożył wie1e starań w spisanie historii SW'ego,
ludu. Jeg,o wersja ściśle zgadza się z falttami po1d anymi
przez Sah aguna: wielka cywilizacja leżąca u podłoża
rozwoju wy,sol{ich l{ultur \ V Dolinie Meksyl{u inspiro-
wana była, jego zdaniem, przez ToltekóV\r. Przedsta-
wiał ich jako mistrzów sztuki, n1edycyny, znawców
kalendarza i inżynierii. By li podobno niezwykle reli-
gijni i lubowali się w wystawnych widowiskach. Rzą­
dy Tol teków odznaczały się surowością, były jednak
sprawiedliwe, ich wielki wódz zwał się Quetzalcoatl,
potężny Wąż Ozdobiony P iórami, ,,bóstwo, które za-
mieszkało wśród budowniczych miasta Tollan''. W l\:oń­
cu jednak zalążek rozkładu wykiełkował i zniszczył
ten dobrobyt. Susza, zaraza i głód doprowadziły do
zamieszel< i pozwoliły wrogim plemionom zaa takovvać
osłabionych T 01teków. Musieli ,opuścić Tollan i povvę­
1
drować na 'południe w poszukiwaniu nowego n1iejsca
zamieszkania. Tal{ też, zgodnie z 1egendą, trafili na
Jul{atan.
"' Anderson, Arthur J.O. i Charles E. Dibble (tłttmacz
i wydawcy): Kodeks Florentyński, Powszechna H istoria Spraw
Nowej Hiszpanii, napisana przez mnicha Bernardino de Sa-
haguna. Księga III Pochodzenie bogów (Santa Fe, Szkoła Ba-
dań Amerykańskicl1, monografia nr 14, część 4, i Uniwersytet.
w Utah, 1952), s. 13-14.
22.()
Rozważając wszystkie „za'' i ,,przeciw'' wiarygod-
ności tych opowiadań, archeolodzy zetknęli się z kil-
koma faktami, nie \.vzbudzającymi żadnych wątpliwo­
ści. Wszyscy kronil{arze z okresu po podboju zgodnie
i bez zastrzeżeń stwierdzali, że kultura Az;teków wy-
wodziła się - przynajmniej częściowo - z inspiracji
Toltekóvv, l\:tórzy ich poprzedzali na tych terenach, oraz
że ośrodl.;:iem cywilizacji Toltel<ów było miejsce zwa-
ne Tollan.
Ponadto vV całej Dolinie Mel{syku i okolicach roz-
siane były ruiny, bez wątpienia starsze niż azteckie.
Najwybitniejszym ośr,01dkiem było obrzędowe miasto
Sa11 ~T uan de Teotih u acan, p1 oł,oż,one, w 01dległości ol{oło
50 km od miasta Mel{syl{u. Masy\vne piramidy Słońca
i Księżyca , piękna świątynia v-1zniesiona ku czci QuG-
tzalcoatla i dziesiątki mniejszych b udowli ustavvionych
wzdłuż vvspaniałych alei - tvvorzyły ośrodek o piervv-
s~orzędnym znaczeniu w czasach na długo poprzedza-
jących przybycie Azteków do Meksyku. Wówczas, gdy
Aztel<owie w 1325 rol{U n.e. założyli swą stolicę na
n1iejscu dzisiejszego miasta Meksyku, Teotihuacan le-
żało już w ruinach. Jedynie ruiny mówiły o dawnej
świetności nieznanego ludu. Niewątpliwie Aztel<owie
vveszli na vvidownię dziejową w czasie, gdy mogli je-
szcze przejąć cokolwiel< z intelektualnej spuścizny
swych poprzedników ; wskazuje na to wiele danych ar-
C'h eologicznych.
Z p owodu braku innego 1określenia , ta warstwa l{ul-
1
turowa otrzymała miano ,,tolteckiej'', a wszystkie zna-
leziska archeologiczne w Dolinie Meksyku i okolicach
przypisywane są tej kulturze. Prowadzone ostatnio
prace wykopaliskowe wykazały niewłaściwość stoso-
wania tego popularnego terminu. Stwierdzono osta-
tecznie, że Tolitekowie nie mieli wyłączn,ości w danym
•
etapie l{ul tury Doliny Meksyku, bowiem i inne grupy
221
•
 przyczyniły się tu do archeologicznego splendoru. N a-
~et ~~otihuacan zdążyło przeżyć znaczny etap S\vej
h1stor11 na szereg lat przedtem, zanim Toltekowie do-
szli do znaczenia.
J e.dnakże nie ulegało żadnej wątpliwości, naV\1et przy
powierzchownej analizie tego zagadnienia, że pewne
specyficzne
, .
cechy ruin
. . w Dolinie MeJ{syku i ol{olicach
wyrazn1e przypom1naJą rysy charal{terystycz11e, od1·óż-
niające Chichen I tza od innych miast w imperium Ma-
1
jó:V..Pozostawał jeszcze problem właś·ciwego umie jsco-
w1ema legendarnego Tollan - miejsca, z l{tórego cy-
wilizacja Tolteków promieniowała na Dolinę Mel{sy-
l{U - j eżeli 01czywiście ·t o tajemnicze miasto w ogóle
kiedykolwiek istniało. Wielu uczonych o ustalonej sła­
wie kwestionowało różne fantastyczne teorie na ten
temat, nie godząc się nawet na usanl{cjonowanie ogól-
nie używanego terminu ,,Toltekowie''. Twierdzili oni,
że bez niewątpliwych dowodów, świadczących o tym,
że tal{a kultura istotnie kiedyś istniała, stosowanie te-
go terminu n1oże wprowadzić tylko w błąd. Inni ucze-
ni natomiast skłonni byli brać pod uwagę wartość le-
gend przy reltonstrul{cji wydarzeń historycznych.
W odległości inniej więcej 85 km na północ od mia-
sta Mclcsyku, w stanie Hidalgo, leżał·o w słonecznej do-
linie miasteczko, zwane Tula. Jedyną pozostałością
po tym kwitnącym niegdyś ośrodku są dziesiątki peł­
nych gruzu k·o.pców, rozsianych na wapiennym wzgó-
rzu, górującym nad pełną l{urzu wiosl{ą. Fernando de
Alva Ixtlilxochitl twierdził, że Tula położone jest wła­
śnie w miejscu, gdzie ni·egdyś w·znosił·o się zaginione
Tollan. W roku 1880 znany francuski podróżnik i ar-
cheolog, Desire Charnay, zauważył ku swemu wiel-
l{iemu zclumieniu, że pewne zabytki, l{tóre odkrył
w Tula, mają jakby swe duplikaty w Chichen Itza.
J ednal\: nie przeprowadzono dokładniejszych badań
222
tych ruin. P·o dobnie jak w \Vielu innych s tanowiskach
archeologicznych w Dolinie Meksyku, traktowane one
były jako obiekty o drugorzędnym znaczeniu w porów-
naniu id o bardziej okazałego Teotihuacan. Tym nie-
mniej w roku 1940 grupa meksykańskich badaczy roz-
poczęła systematyczne prace na terenie Tula. W twar-
dą skorupę ziemi pokrywającej ruiny wbiły się łopaty
archeologów. Spod gruzów, gromadzonych tu przez nie-
zliczone wieki, wydobyto dowody stanowiące odkrycie
niezwykłej wagi. Okazało się, że spostrzeżenia Char-
naya były słuszne.
W miarę posuwania się prac wyk·o paliskowych wy-
łaniały się s t<rpniow·o ruiny do złu:dze·nia przypomina-
jące znaleziska z Chichen ltza. O ile uprzednio podo-
bieństwa między wielkimi metr·o poliami Majów a ru-
inami w centralnyn1 Meksyku wynikały z pewnych
subtelnych zbieżności, o tyle w Tula stwierdzono je
w sposób nie ulegający żadnej dyskusji. Były tu te sa-
me, co w Chichen Itza postacie uzbrojonych wojowni-
ków, rycerzy, którzy dali poznać Majom gorzki sn1ak
porażki. Identyczne freski, przedstawiające jaguary
i sępy pożerające ludzkie serca, ciągnęły się wzdłuż
ścian na piramidach w Tula, a długie rzędy pokrytych
inskrypcjami czwor·o bocznych l{olumn łatwo można by
pon1ylić z kolumna1ni znalezionymi w mieście Majów.
Pochyloną postać Chac Mool, podobną w każdym szcze-
góle do licznych okazów wyl{opanych w pobliżu tzom-
1
pantli na głównym placu Chichen I tza, znaleziono
u podstawy piramidy w Tula. Te same dziwne rzeźby
przedstawiające karłów z podniesionymi rękoma, po-
stacie Atlantów, jak błędnie olaeślał je Augustus Le
Plongeon, który odl{rył identyczne formy w ruinach
Chichen Itza osiem lat przedtem. Tula chełpiło się nie-
gdyś licznymi placami do gry w piłkę, masywnymi
kariatydami przedstawiającymi uroczyście odzianych
223
 w ojownil{ÓW, słonecznymi dziedzińcami, murami po-
1 woj,o wnicy vv służbie swych spragnio,n ych krwi bogóvv.
krytymi rzeźbionymi wężami i piękny1ni ołtarzami czę­ Tak więc Toltekowie, których Majowie nazwali Itzci,
stokroć :z;dobionymi motywem czaszki. Wszędzie pełno wl{roczyli na półwysep Jukatan. Być może, ż e tu i ów-
było wizerunl{óvv uwielbianego kapłana-boga, Qt1etzal- dzie Majowie stawali do walki, która położyła kres
coa tla, węża grzechotnika pokrytego pióran1i. Podo- ich historii, i usiłowali przeciwstawić się naj eźdźcom.
bieństwa między Tula a Chichen Itza były tak ude- Łomotem bębnów i dźwiękiem trąb wykonanych
rzające, że wydawało się, jakby ci sami artyści i inży­ z ko11ch muszli wtopili się we wrzawę wojowników,
nierowie, zakończywszy jedno dzieło, przystąpili do kłębiących się w bi twie. Polała się krew Majów, a zwy-
drugiego. Oba ie ośrodki dzieliło około 1300 km dro- cięski lud I tza wkroczył do miast opuszczonych, lecz
gi, stanowiącej w czasach przedhistorycznych szlak wciąż nieporównanie· w.spaniałych.
n iemal nie do przebycia, a jednal< ich powiązanie kul-
1 W n iektórych pozostała jeszcze część ludności, jak
turowe było niezaprzeczalne. Wydaje się to jeszcze bar- np. v.r Uxmal, może w Kabah i w Chichen I tza, noszą­
·dziej wiaryg.o dne, gdy weźmie się p•o d uwagę ol{·olicz-
1 cyn1 wóvvczas inn1e miano. Miasto to było gęściej zalud-
ności, w jal{ich nastąpił ostateczny upadek Tula. P race nione niż inne ośrodki; jego mieszkańcy nie uszli do
wyl{0 paliskowe ustaliły, że około 1168 roku n .e. woj-
1 wiosel{ ·O chatach krytych s'łomą, pozostawiając obrzę­
ska najeźdźców, korzystając widocznie z zewnętrznej dowe budowle na pastwę zniszczenia . Pod strażą swych
słabości i zaburzeń wśród Tolteków, napadły na nich wciąż jeszcze potężnych kapłanów świątynie trwa.ły
siejąc zniszczenie. Mieszkańcy miasta zostali wygnani w pełnym splendorze. Była ·t o kwitnąca m etropolia,
i musieli gdzie indziej szukać schronienia. Jednak już położona na rozległej równinie, otoczona żyznymi mil-
na długo przedtem r-0zpoczęła się fala migracji ple- pas i wieloma źródłami naturalnymi. Tu Itza postano-
mion tol teckich, zwabionych, być może, okrzyczanym wili założyć swą stolicę.
przepychem odległego imperium Majów. N a podstawie W zasadzie większość tego, co Księgi Chi lam Balam
·Omówionych już dowodów archeologicznych trudno i opowiadania biskupa Landy mówią na temat ludu
wątpić, ze tzw. lud Itza, to w rzeczywistości emigran- Itza, zostało podtwierdzone przez badania archeolo-
ci t·olteccy, przybywający z Tula, czy'l i z To1lan. Nie cticzne aczko'l wiel\:. 'p ewne 1dość is.t-0tne ·szczegóły d·o ty-
o '
przybyli oni jednak jako nędzni uchodźcy, wygnani czące tych wydarzeń są wciąż nie jasne. J ak długo
nieszczęścien1. Ich p.otężna niegdyś armia została znów t1·wały migracje Tolteków z Meksykt1? Czy lud Itza
skompletowana i ożywiona .d uchem nowy ch poclbojów.
1 był czysto tolteckiego pochodzenia, czy też stanowił
Za dumnymi oddziałami rycerzy płynął ·strumień kolo- mieszaninę ludów, l{rzyżujących się między sobą w cza-
nistów, zdecydowanych do odbudowania swej ·d awnej sie stopniowego exodus na ,połuidnie? A najdziwniej -
świetności. Wśród przybyszów panowała surovva dyscy- szą \.VŚród tych wszystkich zagadek była legenda o po-
plina, wpojona dawnymi tradycjami militarystyczny- tężnym wodzu Toltel\:.ÓW, Quetzalcoatlu, człowieku-
mi. Podobnie jak większość ludów z wyżyny mel{sykań­ - bogu, znanym u Majów jako Kukulcan.
skiej, plemiona tolteckie nie podzielały ideałów Majów Wiele sprzecznych ze sobą mitów opiewa epokowe
dotyczących umiarkowania i wstrzemięźliwości: byli to o~iągnięcia Quetzalcoatla. Był on rzekomo panem Tol-

224 16 225
Ian, słynącym ze sz1cz,o·dr·oś·ci i mądroś·ci,
które to cechy
zapewniły mu najwyższą pozycję w ·p anteonie Tolte-
ków. „Quetzalcoatl, mówią oni, był tym, który stwo-
rzył świat; i nadali mu miano Pana Wiatru, ponieważ
uważali, że Tonacatecotli [bóg-stwórca, ojciec Quetzal-
Uxmal
coatla] .„ zro·dził i natchnął Quetzalc·o atla. Wznosili
1okrągłe świątynie ·d la niego ... Mówi1i, że był on tym,
który stworzył pterwszego człowieka ... On jeden miał
ludzl(ie ciało tak jak człowiek, inni b·o gowie mieli bez-
c·ielesną po.stać".
W końcu Quetzalcoatl został zdradzony p.r zez zazdro-
snych b ogów wojny i wypędzony z Doliny Me·k.s yku.
1 Świątynię Kukulcana]. Mówili, że nads.zedł z Zacho·d u;
Niektórzy mówili, że zniknął w morzu koło Veracruz,
inni twierdzili, że wstąpił w niebiosa i zamienił się
w gwia~dę p,oranną. J·es21cze inne opowiadania gło·s iły,
że człowiek ,,któreg·o zwano Quetzalcoatlem ... uczył ich
słovvem i czynem, jak być n1ężnym, i st1·zegł ich od
-vvystępl{U i grzechu, dając im pr·a wa i dobre naul{i;
aby zaś odciągnąć ich z drogi pożądliwości i lubieżno­
ś-ci, ustanowił wśród nich p·o sty ... Widząc jednak, jak
inało ow·oców przyni1osły jeg·o nauki, ordszedł tą samą
dr·ogą, którą przyszedł, a była to droga na Wschód,
i zniknął na brzegu Coatzacoalco, a gdy odchodził od
nich, powiedział im, że przyJdzie cza:s ... , gdy powróci,
a wówczas jego naul{a się przyjmie, a jego synowie
bę.dą panami i wła·dcami lądów, które ·o ni i ich potom-
kowie wystawią na wiele nies~część i p·rześla1dowań„.".
Kult Quetzalcoatla rozprzestrzenił się daleko poza
geograficzne i chronologiczne granic e tolteckich wpły-
1 w Tollan władca o wiell{ich uwolnieniach, jakie przy-
226
•
wów. Znany był w całym Me·k syl{u; jego en1blemat -
Wąż Ozdobiony Piórami - odnajdyvvany jest wszędzie
wśród antycznych znalezisk meksykańskich. Montezu-
ma, władcy Azteków, poddał się Hernando Cortezowi
w p1·zekonaniu, że jest on czcigodnym Quetzalcoatlem,
powracającym z wygnania - tal{ żywy był obraz bó-
stwa i słowa pr·o roctwa jeszcze w tysiąc lat po zniknię­
ciu Quetzalcoatla.
Rodzime źródła s·twierdzają, że to właśnie Quetzal-
coatl we własnej osobie prowadził plemię Itza na pocl-
bój Jul{atanu. Majom znany był on jako Kukulcan,
a kult jego stał się u nicl1 tal{ samo głębo·ki, jak u lu-
dów meksykańskich . Biskup Lan·d a tak pisał na ten
temat : „Wśród Indian panuje przel{onanie, że ludem
Itza, który zajął Chichen Itza, dowodził wielki władca1
imieniem Kukulcan, a główna budowla, nazwana jego
in1ieniem, potwierdza to [chodzi o El Castillo, czyli
różnią się jednal{ -vv opinii co do teg·o , czy przybył
przed plemieniem Itza, czy po nim, czy też wraz
z nim. Mówią, że był życzliwie usposio'b iony, że nie miał
żony ani dzieci, i że po swym povvrocie uważany był
w Meksyl{u za jednego z ich bogów i nazwany Qi1e-
tzalcoatlem; również na Jukatanie uważano go za boga ,.
gdyż był wzorem męża stanu, co uwidoczniło się w po-
. „ . ...
rządkach, jakie zaprowadził na Jukatanie po s1n1erc1
panów [czli po obaleniu przez Itza rządów Majów],
vv celu uspokojenia niezgody, jal{ą ta śmierć wprowa-
dziła w l<raju''.
Lecz czy rzeczywiście istniał taki czlowiek, jak
Quetzalcoatl, którego zasługi zostały prawdopodobnie
wy·o lbrzymione przez następ.ne pokolenia, aż wreszcie
pamięć jego przybrała charakter ubóstwienia? Archeo-
lo·d zy zgodnie wyrażają opinię, że mógł być kiedyś
227

pisuje się Quetzalcoatlowi. Być może również, że za-
łożył ,o n dynastię, noszącą jego imię . Opisy przedsta-
wiają Quetzalcoatla jako brodatego mężczyznę o ja-
snej skórze. W czasie svvych rządów podróżował on
podobno po całym kraju, szerząc zasady tolerancji
i poczucie sprawiedliwości wśród swych poddanych,
którzy otaczali go uwielbieniem. Inne źródła natomiast
podają, że jego potęga opierała się na wręcz przeciw-
nych podstawach i że zasłynął z cz.y nów wojennych
i terytorialnych podbojów. Ciekawe, że tego samego
bohatera, Kukulcana, informatorzy Landy opisują ja-
ko statecznego i sprawiedliwego męża stanu, podcza.s
gdy archeologia stwier dz,a wy.s okie kwalifikacje wo-
1
jenne ludu Itza, l<tóremu przewodził i który wprovva-
dził nowy styl życia na J·u katanie.
Bardzo możliwe, że ta ,o bca kolonizacja następowała
1
stopniowo, przynosząc ze sobą głębokie przemiany
w starym porządku rzeczy. Sztuka, architektura i tra-
dycje społeczne uległy ostremu odchyleniu od usta-
lonych od dawna norm Majóvv, skłaniając się ku punl{-
ton1 widzenia, odpowiadającym mentalności Tol teków.
Zwłaszcza praktyki religijne zostały radykalnie prze-
kształcone na skutek wprowadzenia bogów tolteckich,
którzy różnili się po·d wieloma względami od bóstw
czczonych przez Majów przez tak długi czas. George
Brainerd stwierdził w swyin omóvvieniu l<siążl<i Mor-
leya Tłie Ancient Maya, że ,,cześć dla Kukulcana i, ze-
wnętrzny przepych kultu religijnego w Chichen Itza
sugerują, że Majowie chętnie poświęcili swe zdolności
i wysiłki dla poparcia nowej religii. Być może, że tol-
tec]{i podbój Jukatanu d1okonał się zarówno dzięl<i sile
wojskowej jak i dzięki przyjęciu nowej wiary''.
Bez względu na to, w jaki sposób do tego doszlo,
panowanie Itza-Tolteków na Jukatanie około rol<u
1000 mocno się utwierdziło. Wpływy tolteckie objęły
228
•
\
wszystkie dziedziny l<ultury Majów, a Chichen I tza
stało się ośrodkiem promieniowania dominacji politycz-
nej plemienia Itza na cały półwysep Jukatan. Jest jed-
nak zupełnie jasne, że cywilizacja Majów nie zanikła
pod naporem Itza, ani też nie została zniweczona orę­
żem. Mieszane małżeństwa i wymiana kulturalna spo-
wodowały fuzję tradycji rodzimych i obcych, tworząc
harmonijną całość . Umarły natomiast na zawsze wiel-
l<i,e tradycje okresu klasycznego; nigdy już Majowie
nie zdołali odzyskać dawnego znaczenia. Jednak wigor,
jaki udzielił im się od I tza, bodźce, jakich dostarczała
żar'liwa wiara w meksykańskich bo,g ów, przep)7 Ch wiel-
l<ich armii maszerujących w ich, iinieniu i zapał, z ja-
kim rękodzielnicy Majów starali się dostosować -vvy-
gląd Chichen Itza do g ustów nowych władców - nie
zdołały na ,dłuższą metę zagr,odzić drogi zagładzie, jal<a
ich czel{ała.
Archeologiczny podział historii Majów
2000-5'00 rok p,n.e. - okres archaiczny
500-325 rok n.e. - okres formacyjny
325-925 rok n.e. - klasyczne Stare Imperium
925-1200 rok n.e. - poklasyczne No\ve Imperium
1200-154.0 rok n.e. - panowanie meksykańskie
,0 d 1540 roku n.e. - okres po podboju 11iszpańskim
Jednym z najznal<omitszych pomników nowego po-
rządl{U zaprovvadZionego w Chichen Itza była tzw.
świątynia W oj-ownil<ów. Gdy w r.oku 1925 w:iell{i l<o-
1
piec, w którym kryły się szczątl{i, po raz pierwszy z.o-
stał odkryty przez pracownil{ÓW Instytutu Carnegie,
jedynie ogromne ilości gruzu mogły świa1dczyć ,o da:v-
nej świetności tej bu dowli, stojącej nieg,dyś naprzeciw
1
wyniosłej świątyni Kukulcana na północnym placu
miasta. U podstawy ledwo rozpoznawalnych szczątków
znajdowały się fragmenty wielu czworobocznych .ko-
lumn, l<tóre w tamtych czasach tworzyły wspaniałą
229
kolumnadę ustawioną na froncie budowli; niemal
wszystkie kolumny nosiły wyblal{łe wizerunki wojo-
wników I tza.
Pod fachowym kierunkiem hrabieg,o H. Morrisa,
któr emu P'o wierzon 0 prowadzenie tych prac, zastępy
1 drycznego sc·howl{a, l{tóry się 'p od nią mieścił, z.abły­
iniejscowych ro,b otników przystąpiły do tru:d neg·o dzic-
la odkopania i odrestaurowania zasypanej świątyni ,
sta1·ając się odtworzyć jak najdokładniej jej dawny
przepych. W miarę posuwania się prac, odsłaniano co-
raz dalsze ślady twórczości artystów Itza: potrzaskany
Chac Mool, postacie Atlantów i fragmenty ogromnych
}{alumn rzeźb~ony·c h w ksz.tałcic wążów oz·d obionych
1 w c iąg u tal{ ,długiego czasu. Oprócz tej grurd y, częścio­
piórami, umiesz·c zonych pierwotnie po obu str1o na,c h
wejścia do świątyni.
Po wielu sezonach prac wykopaliskowych dawna
elegancja Śvviątyni Wojo\vników zaczęła powoli wy-
łaniać się z gruzów: było to rzeczywiście arcydzieło
sztul{i architektonicznej . K anciaste linie i niezwykle
wyrazisty rysunel{ odzwierciedlały jasn,o inspiracje
tolteckie. Szerokie powierzchnie białych wapienny·c h
muró\v ozdobione były rzeźbionymi masl{ami, węża1ni,
sępami i jaguarami, u trzymanymi w doskonałych pro-
porcjach vv stosunku do innych elementów dekoracyj-
nych. W samym sercu budowli znajdovvała się świetnie
zachowana komnata, zawierająca malowidła ścienne
i cztery kolumny ozdobione wizerunkami woj-0wników.
'Ta ,,p.o grzebana świątynia'' kryła w s obie je.s zcze inne
1 zail<a turl\:usovv·a ! Pośpiesz się i zo'b acz, jakie j jest
świa,dectwa mówiące· o jej twórcach. M·o rris odk,opał
kilka ołtarzy, ukrytych w różnych zal{amarkach świą­
tyni, kierowany nadzieją natrafienia na j akieś przed-
mioty ofiarne składane t u niegdyś przez kapłanów. J e-
go t rudy nie przyniosły żadnych rezultatów. W reszcie
postanowił zba,dać, ·co kryje się po,d świątynią, w któ-
rej kiedyś zna j dował się jeden z takich. ołtarzy.
Wstępne badania za po·mocą sondowania wskazały,
230
że pod podłogą znajduje się pusta przestrzeń; szybl{o
zrobiono mały otwór, aby sprawdzić, co znajduje się
pod spodem. ,,Wsadziłem w otwór rękę - pisał Morris
- i wyciągnąłem kamienną pol{rywkę. Na dnie cylin-
snął polerowany ja'd eit.„" . Wieczorem tego samego dnia
Morris powrócił na miejsce swego odkrycia w towa-
rzystwie Sylvanusa Morleya i innych przedstawicieli
I nstytutu Carnegie. ,,Pośrodku okrągłego wgłębienia -
opovviadał - leżała gruda jadeitu, dobrze zachowanego
pod cienką warstewką pyłu wapiennego, l{tóry osiadł
wo ·Os~oniętej białą powłol{ą, zna}d·owała się tam nie-
regularnych kształtów płyta jadeitowa, k tóre j powierz-
chnię pol<rywała rzeźba przedstawiająca ludzką twarz.
Po obu stronach płyty leżało trochę jadeitu i rozrzu-
cone w nieładzie skorupki muszel. Tyle można było zo-
baczyć na pierwszy rzut oka. Za pomocą szczotl<:i
z włosia wie'lbłą·dzieg·o, osadzione j na długiej rączce„ . ,
zg·arnąłem w je den kąt zagłębienia 'P'Ył wap ienny, któ-
1 1
r y częściowo przysłaniał obraz. Czwarte lub piąte po-
ciągnięcie szczotki pozostawiło· za sobą błękitny ś1ad,
którego nie spodziewałem się zobaczyć . W zdumieniu
przerwałem na chwilę zmiatanie i dobrze zrobiłem,
gdyż w tym momencie spadła mi ciężko na ramię ręka
dol<tora Morleya, l{tóry l{rzyknął: stary! t 0 jest mo-
1
wiell{ości ! '' .
W l<amiennym dole leżała wspaniale wykonana płyt­
ka o średnicy mniej więcej 23 cm, złożona z niemal
3000 cząsteczek polerowanego t urkusu . ,,Znaleźliśmy
archeologiczny skarb o niezmiernie rzadkiej warto-
ści - zakończył M,o rris - „. płytka ·stanowiła najpięk­
n~ejszy przykła1d tu bylczej twór·czości amerykańsl{iej ,
jakie l<tok,o lwiek z nas }{iedykolwiek wyd,obył z ziemi''.
231
 Rozdztai XII
„2RóDŁO OFIAR"
Edward Herbert Thompson miał ok;oło 25 lat, gdy
w roku 1885 2ostał wyznaczony na stanowisko l{onst1la
Stanów Zjednoczonych na Jul(atanie. P·o dobnie jak je-
go znal{omity poprzednik, Stephens, obowiązki s\voje,
związane z l{arierą dyplomatyczną traktował jako spra-
wy o drugorzędnym znaczeniu, bowiem najbardziej
pasjon·ował się archeologią. Od najwcześniejsze j mło­
dości Thomps·o n interesował ·się dawnymi dziejami
Majów, a szczyte1n jego marzeń było wejść w posia-
danie na poły 2avvalonych budowli i zaśmieconych kop-
ców, które niegdyś stanowiły wyniosłe n1iasto Chichen
Itza.
W kilka lat po objęciu stanowiska Tho1npson rozpo-
czął pertraktacje zmierzające do nabycia na własność
h·acjendy, na której znajdowały się te ruiny. W tym
okresie nic właściwie nie wiedziano o histio rii Chich·e n
Itza. Wie'lu b.a daczy pr·owa·dz.iło już tu prac·e, a wśród
nich Waldeck, Stephens, Le Plongeon, Char11ay
i Maudslay, którzy reprezentowali naukę XIX vvieku,
kiedy to archeologia maistyczna zaczęła wynurzać się
z labiryntu oszałamiających zagadek. Thompson nie-
wiele więcej orientował się w niezwyl{le 2ł·ożonej wie-
dzy o Majach niż jego poprzednicy; należał do tych,
którzy za kolebkę kultury Majów uważali zaginioną
Atlan tydę. Posiadał jednak wyobraźnię i - co waż-
282
niejsze - zdecydowaną wolę udowodnienia słuszności
swych przekonań.
Opisując swe liczne po. dróże w książ·ce zatytułow·anej
People of the Se1·pent (Lud węża), Thompson tak mówi
o swym pierwszym wrażeniu, jakie "vywarło na nim
miasto, które miało stać ·się jego domem na dalsze 30
lat jego życia:
,,Stop·n iowe wspinanie się l{rętymi przejściami mię­
dzy wielkimi głazami i potężnymi drzewami wydawa-
ło się jakby spacerem wśród znanych ojczystych lasów
i przeżyłem niemal wstrząs, gdy uświadomiłem sobie,
że te głazy, l{tóre tak beztro1 s ko mijał em , miały po-
wierzchnię wyrytą w r·o zmaite wzory, a niegdyś sta-
nowiły rzeźbione kolunmy i filary. Wówczas, gdy za-
czynałem już zdawać sobie sprawę z tego, że pokryta
lasem powierzchnia, po której stąpałem, była terenem
utworz1o nym niegdyś przez czło.wieka, spojrzałem w gó-
rę na wielką masę kamienia, wznoszącą się ku nie bu
i na wszystko wokół, co leżało tu w zapomnieniu: pi-
ramidę o zboczach wyrytych w tarasy, mury z ciosa-
•
nego wapienia i ·s zerokie schody prowadzące na zwień­
czony świątynią wierz.chałek. Inne budowle, wysokie
kopce i pokruszone tarasy zagrzebane były w dżunglj
i jedynie ciemnozielone wzniesienia widoczne na ho-
ryzoncie wsl{azywały miejsca, w których te szczątki
się znadowały. Pióro nie zdoła opisać, ani pędzel na-
malować, jal< 1 d ziwne u·czucia vvz.b udza widOl( promieni
1
tropikalnego słońca uderzających o przysypane P'o pio-
łem mu1~ tych wspaniałych budowli. Stare„. pobruż­
dżone przez czas, wynędzniałe, lecz imponujące, nie-
przemijalne, wznosiły się ponad otoczenie - nie spo-
sób teg,o opisać! Ruiny Chichen Itz.a pol{rywają obszar
ponad 7,5 km2. Na całym tym terenie rozrzucone są
niezliczone tysiące rzeźbionych kamieni i setki obalo-
nych kolumn. Bezkształtne szczątki i zarysy murów
233
potężnych bu dowli leżących w i·uinach widoczne są
1
zewsząd. Siedem masywnych budo w li z rzeźbionego
kamienia i twardej zaprawy wapiennej wznosiło się
w nienaruszonym stanie, niemal zdatnych do użytl<u.
Fasady ich, aczkolwiek zniszczone i poszarzałe od sta-
rości, poorane bruzdami czasu, wciąż jeszcze stanowią
potwierdzenie opinii, że Chich.en Itza jest jednym
z największych na świecie pomników dawnych kul-
tur''.
Niemal pośrodku główn·ego placu miasta, stała r!la-
sywna piramida, znana dziś jako El Castillo lub Swią­
tynia Kul<ulcana. W znosi się ona szeregiem coraz
mniejszych tarasóvv na wysokości około 25 cm ponad
powierzchnię placu. Szerokość każdego boku jej pod-
stawy wynosi 55 m, a na wierzchołek, zwieńczony prze-
śliczną świątynią, prowadzą cztery rzędy szerokich
schodów. Rysunek budowli zdradza w zasadzie inspi-
rację toltecką, lecz przy konstrukcji posłużono się rów-
nież stosowanymi przez Majów regułami orientacji
astronomiczne j. Każdy z czterech szeregów schodów
ma 91 stopni, a wraz z górną platformą piramidy ogól-
na ich liczba wynosi 365, czyli tyle, ile dni liczył ich
rok świecki. Dziewięć tarasów piramidy podzielone by-
ło na 52 części, odpowiadające liczbie lat cyl{lu obrzę­
dowego w kalendarzu tolteckim, zaś tarasy te z kolei
rozdzielone były schodami na 18 sekcji, czyli tyle, ile
miesięcy obejm·ował r·o k Majów. Dotychczasowe prace
wykopaliskow·e wykryły w tej bu dowli wewnęt1·zną
1 sp·o czywa na po·dłożu ze skały wapiennej, to automa-
piramidę, a w przedsionku rzeźbiony posąg o typie
Chac Mool, z inl<rustowanymi masą perłową oczyma,
zębami i paznokciami oraz wspaniale rzeźbiony tron
w kształcie jaguara.
W ciągu długich lat przebywania w Chichen Itza
Thompson zbadał niemal wszystkie konstrukcje tego
miasta, dokonując wielu poważnych odkryć. Kilkaset
234
metrów na połu·dnie od Świątyni Kukulcana znajd 0- 1
wały się szczątki niskie j piramidy. W tym bezkształt­
nym kopcu gruzów nie było nic specjalnie interesują­
cego, z wyjątkiem czterech rzędów schodów z l<amien-
ną balustradą, zbudowaną w formie wężów o rozwar-
tych paszczach. Charakterystyczny wie1·zchołek pira-
midy niegdyś zwieńczony był świątynią, z której po-
zostały jedynie cztery l<olumny, ozdobione rzeźbami.
W czasie odkopywania najlepiej zachowanej spośród
tych k·o 'lumn Th·o mpson natrafił na dwie pięl{nie v:~­
polerowane pokrywy l{amienne, zagrzebane w mieJ-
scu, gdzie niegdyś była podłoga świątyni. Podparł ra-
mieniem te kamienie i spostrzegł pod nimi zarysy kwa-
dratowego szybku ciągnącego się mniej więcej na
3 5 m w głąb piramidy. Na dnie szybu wyraźnie wi-
d~czny był szl<ielet człowieka, otoczony glinianymi
naczyniami. Szczątki spoczywały na gładkiej płycie
kamiennej, podobnej do tej, która chroniła wejścia na
górze. Pod spodem znajdowały się jeszcze czte_ry inne
groby, ulokowane jeden na drugim. ,,W trzecim g1·0-
bie - pisał Th,o mpson - znalazłem garść niewielkich
miedzianych dzwonków, pokrytych grynszpanem.
W czwartym znajdował się naszyjnik z pięknie pod-
ciętych i starannie wyszlifowanych paciorl{ÓW z gór-
skiego kryształu. Podłoga tego ostatnieg·o grobu była
na tym samym poziomie, co podstawa piramidy. i oc~y­
wiście wyciąg·nąłem ·stą(d wni·o sek, że sl<oro p1ra1n1da
tycznie moja praca została zakończona. Później jed.nal<
zauważyłem, że p·odłoga przykryta była płytą kar:i1e.n-
ną, a gdy ją podniosłem, odkryłem ku memu zdz1w1e-
niu szereg stopni wykutych w skale i prowadzących
w dół do j akiegoś pomieszczenia ... Schody pol{ryte by-
ły popiołem drzewnym, a w komnacie było go po.~~­
łap. Jedyny sposób, za pomocą którego mogłem weJSC ...
235
 P'Olegał na tym, żeby położyć się na plecach stopami
do przodu i tak posuwać się naprzód w stronę kom-
na t y ....
''
Thompson pow·o li oczyścił drogę do zasypanej po-
piołem krypty. Wśród stosu odpadków leżących na po-
dłodze znalazł dużą liczbę paciorków jadeito\\1ych, któ-
re wyglądały jakby uległy spaleniu. Krypta była pu-
sta, znajdowała się w niej jedynie kwadratowa płyta
l<:amienna, oparta o ścianę. Thompson objął ją oburącz
i zaczął przesuwać. Niespodziewanie odsłoniło się p1·ze j-
ście prowadzące w głąb poprzez czarny tunel. F ala
zimnego powietrza bu·chnęła z czeluści, gaszą1c świece
i P 1 0zostawiając Thompsona i jeg.o towarzyszy wśród
nieprzeniknionych ciemności wnętrza ziemi.
,,Don E'd uarido - wrzasnęli ·t ubylcy - to na pewno
jest brama piel{ieł!' ' ... , ,Niemożliwe - odpowiedział -
od k iedy to bowiem z bramy piekieł \vioną takie lodo-
wa te podmuchy?'' .
Najciekawsze, że logika tego rozumowania t1'afiła
do przekonania przerażonych Indian. Nauki chrześci­
jańskie wpoiły w nich wiarę w europejsl{ą koncepcję
piel{ła jal{o gorejącej otchłani, gdzie potępione dusze
przechodzą w strasznych mękach próbę ognia. Gdyby
bowiem trwali nadal w wi,e rzeniach swych pr z.odk.:ów,
którzy Mitnal, czyli piekło, uważali za miejsce opano-
wane potwornym chłodem - niewątpliwie ucieltliby
w panicznej trwodze w m·o1ne·n ·cie, gdy zin1ny p·o wiew
buchnął z czarnej otchłani.
Otwór był mniej więcej okrągły, a jego średnica
wyn,osiła 1 metr. 01puściwszy weń la tarnię uwiązaną
na linie, Thompson ocenił głębokość czeluści na 15 m.
„Po dwóch tubylców trzymało mnie za nogi, a ja, za-
wieszony w dół, kiwałem się jak wahadło i za pomocą
taśmy mierniczej usiłowałem przy blasku latarni mi-
gocącej nade mną wyrobić sobie jakieś zdanie na temat
236
•
tego miejsca ... Gdy złapałem oddech, powie.działem
1
moim pomocnikom, że musimy„. wrócić tu jutro bar-
dzo wczesnym rankiem, należycie przygotowani do
wejścia w ten tune·l. Ostrzegłem ich również, że·by ni-
ko1nu nic nie mówili o tym, co robiliśmy tutaj, gdyż
śmiano by się z nas i uważano za szaleńców. W rze-
czywistości jednak byłem przekonany, że natrafiłem
na bardzo poważne odkrycie i nie miałem ochoty mieć
więcej świadków, niż to było l<onieczne''.
O świcie tubylcza załoga Thom psona zebrała się
l<oło piramidy, aby przy blasku dnia kontynuować
swoją przygodę. U wy lotu otw·o ru umoco·w ano blok
i wyciąg, aby móc wy.dobyć gruzy z czeluści. Z n·ożem
w zębach, z kieszeniami wypchanymi kielniami, szczot-
l<ami, śvviecami i przeróżnymi innymi przyrząd ami,
Thompson opuścił się na linie i zagłębił w zimną czerń
otworu. Z trudem zapalił latarnię i ujrzał przed sobą
niespodzie-vvanie skarb: cudownie wykonaną wazę
z prawie przezroczystego alabastru. Wypełniona była
ona po brzegi paciorkami z polerowanego jadeitu, a na
wie1~zchu leżał jadeitowy wisiorek. W kilka chwil po-
ten1 jego pomocnicy, nie mogąc pohamować ciekawo-
ści, spuścili się po linie i stanęli koło niego.
Kilka następnych godzin wystarczyło, , aby ogarnęło
ich gor ączkowe podniecenie, wywołane tym odl<ryciem.
Z gruzów leżących na dnie lochu wydobywan 0 jeden
1
po drugim wspaniałe 0 l<azy. Wokół leżały ogr,o mne
1
muązle inl<rustowane masą perłową, malowane dzba-
ny i puchary gliniane, obrzęd 1owe ostrza kamienne,
przypominające ,,w·o tywne sierpy kamienne druidów''
i mnóstwo wielkich owalnych pereł, z których wię­
kszość leżała tu tak długo, że przy najlżejszym dotknię­
ciu rozpadały się w proch.
, 1 Zjedliśmy i popili, a potem pracowaliśmy dalej, aż
poczułem, że obezwładnia nas zmęczenie. Dałem sy-
237
 ~~ał, aby przerwać pracę i przygotować się do wyj-
sc1a. Gdy obładowani trofeami dotarliśmy do podstawy
świątyni, ujrz.eliśmy dziwny widok. Była już je·d ena-
sta wieczorem„. Wokół panowały cie1nności, a wśród
1
nich usłyszeliśmy płacz i lament rodzin moich ludzi
oraz głosy mojej żony i dzieci, na próżno starających'
się uspokoić zeb1·anych. «Nic z teg0» - rozległy się·
1
biadania ~- «nas·z pan i wszy,s cy nasi umarli i prze-
padli. Wielki Wąż zabrał ich i już nigdy więcej ich
nie ujrzymy». Radość była niezmierna, gdyśmy się uka-
zali z naszymi trofeami i triumfalnie zeszli }{u oczel{u-
jącym. Był to zaiste wie'll{i clzień w moim życiu jal{O
arche,o1oga. Odkryłem i zba1dałem p·r aw1dop odobnie gro-·
1
bowiec wys·o kiej rangi kapłana.„ A te pięć grobów,
ustawionych pionowo powyżej„. co to było? Czyje ko-
ści, zniszczone i rozpadłe w proch, spoczywały w od-
krytych przeze mnie grobach? Czy byli t,o pom·o cnicy,
czy służba ·d ostojnego kapłana, ci lu·d zie, których zwło­
ki zostały tak złożone, jakby miały i po śn1ierci, tak
jak za życia, strzec tej wysoko postawionej i ś'Ariąto­
blivvej osobistości? A może byli to kapłani niższej
rangi, dla których przyjaciele starali się przez ten.
ostatni U'prz)TV\rilejowany l{on tal{t zabezpieczyć lepsze
miejsce w przyszłym życiu? Któż może to wiedzieć?''.
Wiecznie niezaspokojoną ciekawość Thompsona cze-
kało jeszcze inne, o wiele większe odk1·ycie. Rozmyśla­
jąc i gł1owi.ą·c się na·d różnymi zagadkami, popadł on
w obsesję, l{tóra miała doprowadzić do zagrożenia je-
go życia, o które zresztą wcale nie dbał, i pozbawić
go paszportu dyplomatycznego. Lecz ró\vnocześnie
miała go ona postawić w szeregu tych , l{tórzy dali
najwięl{szy wkła1d w ba·d ania arch eoll ogiczne.
Od jednego krańca Świątyni Kukulcana ciągnął się
zarys drogi, która prowadziła na przestrzeni około
270 m przez główny plac do źródła tryskającego w ob-
238
rzeżonej dżunglą jaskini. Tego rodzaju zjawiska, zwa-
ne cenotes, znane są powszechnie w północnej części
półwyspu Jul<atanu. Naturalne jeziora w kotlinach
utworzonych w wapiennej skale zasilane są wodą
z podziemnych strumieni. Ponieważ na tym terenie
nie ma nigdzie ani rzek, ani jezior, cenotes stanowią
jedyne źródło wody i wszędzie, gdzie występują, z pew-
noś·cią m,ożna znaleźć w p·obliżu ruiny miast.
Chichen Itza zysl{ała swe iniano od trzech, wielkich
cenotes, znajdujących się na l{rańcach miasta. Wyi·az
' , dło '' . T a k
chi znaczy dosłownie ,,usta '' , a ch en - „zro
więc Chichen I tza oznacza „ usta źródła I tza" . Jedno
z tych cenotes wzbudziło szczególne zainteresowanie
Thompsona. Miało około 60 m średnicy i otoczone b:y"ło
obmurowaniem z wapienia, wznoszącym się na wyso-
kość ol{oło 18 m ponad poziom swych ciemnozielonych
vvód . Tam, gdzie wytryskiwało źródło, vvidniały szcząt­
l<i małej świą·tyni. Było to miejsce, o l<tórym móvviły
legendy i kroniki tubylcze. Święte Cenote, Źródło
Ofiar, w którego ciemnych głębiach miał podobno spo-
czywać wielki sl<arb.
Bislcup Lancla stał kiedyś na brzegu tego piekielnego
jeziora i opis·ał jego straszliwy sekret, zdradzony mu
przez tubylców: ,.Zgodnie z tradycją - pisał Thon1p-
son - .„-vv czasie suszy, zarazy lub klęski uroczysta
procesja kapłanów, niosąc bogate dary i prowadząc
ludzi przeznacz·o nych na zl:·ożenie w ofierze, zstęp.owa­
ła ze schodów Świątyni Kul<ulcana, Świętego Węża,
i Świętą Drogą posuwała się ku Źródłu Ofiar. Tam,
wśród łomotu tunkul, jazgotu piszczałek i żałosnych
dźwięlców fletów, wrzucano do ciemnych wód Świętego
Źródła piękne dziewczęta i j eńców-wojowników sł;>rn­
nych z męstwa, a także bogate dary, dla przebłagania
gniewnych bogów, którzy - jak wierzono - żyli
w głębinach j eziora''.
239
 Legendy wciąż żywe wśród mieszkańców Jukatanu
potwierdzają te wierzenia. Opowiadają oni, że ich
przodkowie często karmili wygłodniałych bogów -
zwłaszcza Yun1 Chac, Ducha W ód - mięsem żywych
ofia1~, wrzucając je do mulistego jeziora. Święte Ce-
note było miejscem napawającym zabobonną trwogą.
Wielu uczonych traktovvało te opowieści jako czyste
fantazje nie zasługujące na uwagę. Thompson nie po-
dzielał jednak ich sceptycyzmu. ,,„.Myśl o tych P'Onu-
rych wodach - pisał - i wspaniałych przedmiotach
ukrytych w ich głębinach, s.tała się m,oją obsesją„.".
Potem Thompson natrafił na inną opowieść, napisaną
przez Diego Sarmiento ·d e Figueroa, alkada z Madry-
tu, który odwiedził Jukatan w XVI wiel{u; jego rela-
cje potwieridzały opisy Landy:
,,Wśród panów i wybitnych osobisbości z t ego. regio-
nu panował zwyczaj, że po 60 dniach wstrzemięźliwo­
ści i postów przybywali o świcie do źródła Cenote
i wrzucali vveń indiańskie kobiety, stanowiące ich wła­
sność, nakazując tym kobietom, aby prosiły o pomyśl­
ny rok, sprzyjający potrzebom i pragnieniom swych
panów. I{obiety, wrzucane bez skrępowania więzami,
wpadały do wody z okropnym wrzaskiem. W samo
południe tym, które jeszcze mogły głośno krzyczeć
zrzucano liny. Gdy l{obiety wyd·ostawały się, na pół
żywe, wokół nich wzniecano ogniska, a przed nimi
palon·o, l{opal. Gdy odzysl{iwały zmysły, op,owiadały,
że tam na dnie było vvielu ludzi z ich ludu, mężczyzn
i kobiet, i że je tam przyjęli. Gdy próbowały pod-
nieść głowę, aby na nich spo jrzeć, otrzymywały silny
cios w głowę, a gdy głovvy pochylały się im nisko
pod wodę wydawało im się, że widzą wiele vvgłębień
i kotlin, a oni, ci ludzie, odpowiadali na ich zapytania
dotyczące dobrego lub złego roku, jal<i czekał ich
panów".
24()
,,W pewien czas potem nabyłem plantację - pisał
Thompson - i stałem się częstym bywalcem w małej
świątyni na brzegu Świętego Żródła. Dumałem, za-
stanawiałem się i obliczałem. Robiłem pomiary i ba-
dania„.". W umyśle Thompsona zaczął rysować się
śmiały plan. Jeżeli miał ustalić vviarygodność mitu,
który tak opanował jego wyobraźnię, musiał spraw-
dzić, czy na dnie jeziora znajdują się ślady straszli-
wych hołdów, rzekomo składanych przez Majów ich
bogom.
Thompson, zanim przystąpił do tego niezwykłego
lJrz.edsięwzięcia, o,dbył p,o ,dróż do Bostonu, g dzie ze-
1
brał instrukcje na temat nurkowania i nauczył się
obchodzić ze sprzę't;em p·o·d wodnym. Na.s.tępnie zaopa-
trzył się w przenośny bom ładunko-vvy i aparat do
drenowania, odpovviadający jego specyficznym potrze-
bom, nadający się do zamontowania na platformie
u brzegó~- źródła i obsługiwany za pomocą korby.
,,Dopiero wówczas - pisał - zjawiłem się przed
szanownym Stephenem Salisbury z Worcester (Mas-
sachusetts) i Charlesem P. Bowditchem z Bostonu,
p1-zedstawicielami Amerykańskiego Towarzystvva Mi-
łośnil{ÓW Starożytności i Uniwersytetu Harvarda, do
którego należy Muzeu1n Peabody. Wytłumaczyłem im,
na czym polega mój plan i prosiłem o moralną i fi-
nan.sową pomoc ze str.c ny dwóch repTezen tow.a nych
przez nich organizacji. Obaj dżentelmeni. z wiell{ą , . .
niec·hęcią wyrazili ·swą zgo·dę na to, co naJwyraznieJ
uważali za niezwykle zuchwały pomysł. Wyrazili go-
tow·ość finansowania przedsięwzięcia, wahali się jed-
nak przed wzięciem na siebie odpowiedzialności za
moje życie. Wreszcie przekonałem ich, że te oba:"Y
są .niepotrzebne i pokonawszy inne przeszkody, zain-
stalowałem bom do drenowania i resztę sprzętu na
16
241
 platformie z prawej strony świątyni, blisko brzegl1
wielkiego jeziora, Świętego Żródła''.
Tale rozpoczął się znamienny rozdział v..1 historii ba-
dań: podwodna archeologia - obecnie pasjonująca
dziedzina vviedzy, czego dovvodzą znakomite odkr·ycia
Jacques-Yvesa Cousteau, Fernanda Benoit i innych-
została po raz pierwszy zastosowana do poszukivvań
na dnie tajemniczego cenote w mieście Majów, Chi-
chćn Itza.
Przy pomocy grupy indiańsl{ich robotnilców, obsłu­
gujących ciężki sp·rzęt, Thomps,on rozpoczął wreszcie
ba·d anie 1d na. Up rzedni.o wyznaczył on na dnie zbior-
1
nika ·o bszary, na 'lctóre najprawd.·o·p od·o bniej o·p ·a·dały
ciała lu1d zi wrzucanych jako ofiary; obliczeń swych
dokonał w ten sposób, że z brzegu wrzucał do wody
kłody drzewa, których wymiary i ciężar odpowia·dały
wzrostowi i wadze przeciętnego mężczyzny. Powoli
bom zakołysał się nad wyznaczonym miejscem, a po-
tem czerpak zanurzał się w wodę .
Wreszcie doszło do realizacji tak długo obmyśla11ych
planów. W umyśle Thompsona zamajaczyło wspomnie-
nie sceptycznych uwag wyrażanych otv..rarcie przez
jego l{olegów, archeologów. Początkowo wydawało
się, że ich obawy były uzasadnione. Dni mijały, ciężl<i
·Czerpalc monotonnie zanurzał się w tajemniczych
głębinach jezio·r a, aby znów wyłonić się z nich, dźvvi­
gają,c w ·s wyc·h żelaznyc'h szczękach je1 d ynie n1uł i 1->a-
wały zgniłeg·o 1 d rewna.
„Czasami - wspominał Thom·p s·o n - jakby tyll\:o
po to, żeby mnie jeszcze więcej r·ozidrażnić, czerpak
wyciągał z wody fragmenty wyrobów garncarskich.
niewątpliwie bardzo starych. świadomie odrzucałem
myśl, że szczątki te mogą stanowić dowód, lctó1·ego
szukałem. Slcorupy naczyń - tłumaczyłem sobie -
można znaleźć wszędzie w tym da-vvnym mieście, a do
242
jeziora mogły zostaćzmyte deszczem z -vvierzchnich
pokładów. Nie mogłem przyjąć tego jako dovvodu ...
którego poszulciwałem''.
Niedługo potem zdarzyło się coś,co na nov.ro \VZnie-
ciło osłabłe już nadzieje Thompsona. ,,Pamiętam,
jakby to było wczoraj - pisał - vvstałem rano po
bezsennej nocy; dzień był ponury, jak n1oje myśli,
a mgła ściekała grubymi kroplami z liści drzew, jak
ciche łzy spod przyml<niętych powiek. Prze brnąłem
przez wilgotną przestrzeń, zszedłem -vv dół, gdzie vvzy-
wał n1nie suchy lclel<ot hamulców maszyny do dreno-
wania i przykucnięty pod palmowy•n1i •liśćmi obserwo-
wałem monotonne ru·c hy brązowoskórych t ubylcó\v,
którzy pracowa li przy l{orbie. Czerp al{ ociężale wy-
1 1
nurzył się z wód, lctóre burzyły się wokół niego i .. ~
ujrzałem dwa duże, żółtobiałe kuliste przedn1ioty,
leżące na powierzchni masy błotnistej o kolorze cze-
kolady, którą wypełniony był basen. Gdy ładunek
znalazł się na platformie, wyjąłem z mułu dv..1a przed-
mioty i szczegółowo je zbadałem''.
Niewątpliwie uformowane były ręką czło\vieka,
jednak Thompson nie wiedział, do czego mogły służyć.
Przełamał jedną kulę na pół i powąchał - wówczas
przyszedł mu do głowy pomysł potrzymania kul nad
żarzącymi się węgiellcami. Aromatyczna woń vvypeł­
niła powietrze, a przez mózg Thompsona . przeinl(nęło
wsp·o mnienie star·o dawnej leg·endy, l<tórą 'lciedyś sły-·
szał. ,,J al< pron1ień słońca przebijający się przez gę-·
stą mgłę, dotarły do mnie sło\va starego H' lVlen,.
Mą·drego Człowiel{a z Ebh1n: «dawno, dawno t emu ,
nasi ojcowie palili świętą żywicę„. poprzez "'·onny
dym modły biegły do ich boga, który mieszkał na
słońcu». Owe żółte kule żywiczne, było to święte ka-
dzidło pom (kopal), a wrzucono je do jeziora jakoi
część darów, o których n1ówiła tradycja''.
243
 Od tej chwili każdy ładunek mułu wyciągniętego
przez czerpal< zawierał dalsze potwierdzenie jego do-
mysló\v. Z tajemniczych głębin jeziora wydoby,vano
przedmioty, noszące niewątpliwe piętno rękodzielnic­
twa Majów: ,,ogromna liczba symbolicznych figurek
wyrzeźbionych w jadeitowym l{amieniu i \vytłoczo­
nych na złotych lub nuedzianych krążl{ach, bryły ko-
palLi i grudki żywiczne kadzidła ... , mnóstwo hul ches.
czyli miotaczy oszczepów, i strzał o pięknie vvykona-
nych gr·otach z krzemienia i kalcytu.„". Ludy środl{o­
wej Ameryl<i odl{ryły wytapianie metali d·o piero
w ostatnich wiel{ach swojej historii, a Majowie-Tolte-
kowie, mieszl{ańcy Chichen Itza, wyrabiali z m etalu
og1~01nne ilości przedmiotów dekoracyjnych na chwa-
łę swycl1 bogów. Thompson wydostał z mułu clzie-
sią tl<i ślicznych dzwoneczków, figurel\:, wisiorl<ów,
ostrzy toporów i krążków, wykonanych z miedzi
i złota. ,,Znaleźliśmy przedmioty niemal z czystego
złota - pisał - zarówno odlewane, jak bite i vvytła­
czane, było ich jednak nievviele i nie miały specjal-
nego znaczenia. Większość tzw. złotych przedmiotÓ\\"
była nisl<iej próby i zawierała więcej miedzi niż zło­
ta. O ich wartości stanowiły raczej symboliczne po-
stacie wyżłobione lub wyrzeźbione na nich''. W końcu
jednał< znaleziono ostateczny d·o wód, l<tóreg·o szukał
Th·o m·p son: vvśród innych sl<arbów, tak ·długo ul<ry-
1 stw'ierdził, .,„w lrażidej chwili jeden z kamiennych blo-
wanych przez wo·dną świątynię Yum Chac, vvy.do.b yto
wiele ·szl<ieletów ludzkicl1!
Po wielu miesiącach badanie dna doszło do martwe-
go punktu: czerpak wydobywał z jeziora już tyll<o
muł i szlam . Niewątpliwie przedostał się już do dna
basenu. Thompson przewidział tę ewentualność; teraz
nadszedł czas, aby zagłębić się w źródło i zbadać jego
ukryte zakamarki, których zbyt szeroka paszcza czer-
paka nie mogła dosięgnąć. Niezbędny sprzęt Thomp-
244
son miał już przygotowany, zaangażował ró,vnież
uprzednio dwóch Greków, poławiaczy gąbel<, aby mu
pomagali w szaleńczyn1 przedsięwzięciu. Ku zgrozie
Indian, stłoczonych przy brzegu cenote, trzecl1 n1ęż­
czyzn zanurzyło się, aby rozpocząć podwodne poszu-
kivvania. „Gdy postawiłem nogę na pierwszym szczeb-
lu drabiny - wspominał Thompson - wszyscy moi
V.7ierni tubylcy, p1~ac ujący przy pompach, opuszczali
kolejno swe stanowiska i z b ardzo uroczystą miną
ściskali moją dłoń , a potem powracali na miejsce, aby
·czekać sygnału. Nietrudno było czytać w ich myślach.
Pozdrawiali mnie tak na pożegnanie„ nie mając ża1d­
nej nadziei, że mnie jeszcze kie·dyś ujrzą. Wówczas, 1
puściłem drabinę i pogrążyłem się ja·k wór ołow.iu„
pozostawiając za sobą ·s rebrzysty ślad p.ęcherzyków
powietrza''.
Kolor wody zmienił się z bursztynowego w zielony,
aż wreszcie przeszedł w nieprzeniknioną czerń . Swia-
tło podwodne j latarni nie było wystarczając(!}I silne,
aby pr2edrzeć się przez zasłonę ciemności, która okry-
ła "Thompsona. Macał na ślepo wokół, a gdy natrafił
na wgłębienie lub szczelinę, badał ją dokładnie ręką.
'Tu i ówdzie natrafiał wśród mułu na odłamki sl{ał
·i pnie drzew, które uniknęły uchwytu szczęk czerpa-
ka. Był to e-zysty hazar.d, g1dyż, jak scrm Thon1pson.
l<ów, obluzo1wanych na skutek infiltracji wody, mógł~
-ze-sunąć si'ę w ·dół niespostrzeżenie w tycfu ~.gi'pskic.bl
cie1nnosc'iacb, l{ióre wokół nas panowały" ..
Przez 1{ill<a tygodni nurkov.rie odbywali· cotlzierrne
""\\1ycieczki na dno jeziora. Indianie, którzy observvo-
·vva1'i te poczynania ze skrajnym przerażeniem, ocze-
kiwali n'a straszliwe skutki, które ich zdanien1· były
~Jiieuni.k:miDne: obrażeni bogo\<vie, prz.yeza jeni w niewi-
doczny.eh jaskiniach w głębi jeziora,, nie.wątpliwie.
245
 rzucą się na intruzó-vv i wciągną ich •do vv,o dneg.0 gro-
?u·. Le.cz z tych przypu·szczeń nic ja'k·oś nie wyszło
I nie zdarzyło się ża,dne nieszcz.ęście. Nurek za każ.dym
razem wynurzał się na 'p owrót z głębin, obładowa­
ny n owymi z.n.a leziskami. Były to, kawałki rytego
jadeitu, przedmio1ty ze złota i miedzi, rzeźbione ka-
·mienie i szczątl{i lu·d zkie. Wśród odkryty·c h skarbów
:znajd.owało się kilka pięknie wykonanych noży
•O'b.rzędo\vyc·h, służących ·d o wyrywania serca z piersi
,ofiary ry·tuainej. Je den z tych noży zr·obiony był
1
tz krzemienia, a jego rękojeść miała kształt d.w óch
:splecionych ze sobą vvężów, wyrzeźibiony·c'h w ·d rzewie
inkrt1stowanym złotem. Wśród zi·d entyfik·o wanych
szkieletów 21 natleżało d·o ·d zieci w wieku od 18 mie-
siący d·o 12 lat, 13 ~ do mężczyzn, zaś 8 do l<obiet.
1
Niemal wszystkie przedmi,o ty wydobyte ze źródła
.r·obiły wrażenie rozmyślnie uszk·o dzonych. Thon1pson
1 dzeniu, że tak wygórowana suma to ,,fantazja i ekst:a-
'Uv.rażał, że Majowie stos-owali się tu do ·t rady·c ji sze-
:roko r·oz-p owszechnionej u wielu lu·d ów, a p!olegającej
~na ,,zabij-aniu'' ' obie1{tów przezna.c zonych na dary w-0-
·tywne i rozbijaniu ich, aby ich ,,du:s ze·'' m·ogły toV\ra-
:rzy'szyć tym, z którymi prze.d n1ioty te zostały pogrze-
ba11e. Większość ucz·o nych p·odzielała tę o'pinię: dzieła
sztuki, jak r·óV\rnież dary z lu dzkiego życia, służyły
1
jako podarki od tłumów dla ich bos·k ich patronów.
1
'Tyll{:o p·o przez ·obrz.ędovvą śn1ierć, czyli zniszczenie rę­
koma kapłanów, ich duchy mogły dotrzeć d-0 bogów.
Znaleziska T·h o,m psona nie poz1ostawiły nawet żad­
:iego margines.u dla vvątpliw.ości na ~temat fal{tu, że
Swięte Cenote było rzeczywiście sceną, na I{tórej roz-
grywały się akty ofiar z ludzi, dokonywane w sposób
opisany prz.e z Landę i Figueroę. Lecz. jego trwające
nier11ail pół v'.riel{U prac'e p oszukiwaw,c ze w Chich«~n
1
I tza zakończyły się szeregiem 'b'ardzo niep 1omyślnych
wy·dar.zeń. W 1.atach 1910-1930 Jukatan objęty zo,stał
246
falą po'l itycznych zamiesz.e·k i o.t wartych rewolucji.
Przy jednej z takich .o kazji hacjenda, na której Thomp-
so11 żył i zainstalował swoje laboratorium,_ zost~ła
·s pa1ona i ·do·szcz.ę·tnie zrujnowana. Przepadł Jeg·~ ni~:
zvvykle vvartościowy l{:sięgo·zbiór dotyczący , histor11
Majów, jak również szereg bezcennych okazow, wy-
do.b ytych z ruin. Później hacjenda :Gostał-a odbutlow;a -
na i przekazana Instytuto.w i Carnegie z Waszyngtonu,
jako główna baza provvadzonych przez Instytut na sz~­
r·oką skalę prac wyk·o paliskowych i badawczych, w Ch1-
chen Itza.
l\/fiędzy Thomps•o nem i rządem meksykań,s,~im po-
wstał szeTeg nrepOfiOZUmień na tema:t W'a rtoscl prze·d -
miotÓvV vvy·d obytych ze świętego Żródła. Niektóre
oceny szacują wartość ,,skarbu Thomp·s,o na '' na .po, ł
m:l!li:o11a ,d,o larów. On sam u·p arcie obstav..r.ał p,r zy tvv1er-
1
vvaoancja", i p,od·kreślał, że wart,ość ty,c h znalezJ:sk
1no~e być okreś1ona }edynie w as.p.e kcie ich użytecz­
n,o·ści ·dla badań naul{ 0vvych. Je1dnakże rz.ąd meksy-
1
kań.ski nie zga·dzał się z punl<tem widzenia Thompso-
na; jeg.0 z.d anien1 przedmioty ze zło'ta, zwłaszcza
zabytl\:i a~cheoJ·ogiczne mają ustaloną cenę rynl\:ovvą .
Bonieważ cała l{·o 1ekcja :costała przekazana prz,e z
Tl1:omps·o na 'd o Muz.e um Peabo,d y w Harva:vd, skonfi-
·skovvan•o jego posiadłość na Ju.k atanie i zaskarżono go
0 ·od;szl~odovvan1ie w wysokości ok·oło pół miliona ., ,
do-
'laróV\r. Thorn·p son zmusz.o ny był porzuc1c ·z arowno
d·obytel\: na plantacji, jak i plany dalszych prac vvy-
l{opalisl~ovvych w Chich en I tza.
„ ...Byłbym zdra}cą wobec my,c·h powinnośc.i arche?-
loga. - pisał -vv swej obr·o nie - gid ybym, wierząc, ze
na dnie świętego Żródła znajdują się naukowe skar-
b.y , z.aniedbał okazji i zan}echał wysiłl\:ÓW, aby wy.do-
być je i1a światlo dzienne i ud.o·stępnić badaniom
247
 Podejmując decyzję zbada11ia Źródła Ofiar, Edward
•
naukowym.„ Byłbym również zdrajcą wobec mych
powinności naukowca, gdybym... nie podjął odpo- Thompson stanął po stronie te j małej garstki arche~­
wiednich kro ków w celu zabezpieczenia icl1 i ochro-
1 logów, l{tórzy dzięki odkryciom o niewątpliwej i n~~
ny''. podlegającej dysl{usji wymowie, zdołali
. , .udowodn1c
., .
Obfitość materiału wydobytego przez Thompsona vviarygodność długo lel{cevvażonych m1tow i opow1es~1
ze Świętego Źródła wskazuje, że ofiary z ludzkiego ludowych. Thompson zalicza się do sław archeolog11,
życia były tu składane ze straszliwą regularnością. równych Heinrichowi Schliemannowi, który skr~pula.t­
Z uwagi zaś na fakt, że zwyczaj składania ofiar z lu- nie szul{ał hon1erowskiej Troi na wyżynach H1ssarlik
1d zi charakterystyczny był 1d la religii Tolteków, wielu i tam odkrył miasto opisywane w epopei greckiego hi-
uczonych skłania się d 0 przypuszczeń, że rytuaine
1 storyka; lub Johnowi Lloydowi Stephenowi, któr.ego
użytl{owanie źródła rozpoczęło się dopiero w jakiś nienasycona ciekawość odnośnie tajen1niczych miast
czas po opanowaniu Jukatanu przez lud Itza. Majów uczyniła ojcem nauki, dla której Thompson po-
Ostatnie badania rzuciły cień wątpliwości na te za- święcił c·ałe swoje życie.
łożenia. Niektóre z rzeźbionych jadeitów, pochodzą­
cych z głębin źródła, stan1owią niewątpliwie przyl<łady
rękodzielnictwa z ol{resu I{lasy·c znego. Jeden z nich,
wyrzeźbiony w Piedras Negras, ma wyrytą datę odpo-
wiadającą 706 rokowi n.e., inny zaś, niemal na pewno
z Palenque, nosi inskrypcję 690 roku n.e. Archeoło­
dzy byli zmuszeni postawić sobie pytanie, czy jadeity
te stanowią dowód pielgrzymek z tak odległych ośrod­
ków ·do Świętego Źródła, ·odbywają·cych się już w VII
i VIII wieku, czy też może były one przechowywane
jako cenna spuścizna i vvrzucone do źródła dopiero po
wielu l atach?
Natomiast piramida zawierająca groby oraz sar'lco-
fag wysokiej rangi kapłana była niewątpliwie pocho-
dzenia tolteckieg·o, jej wężowe balustrady, przedsta-
wiające potężnego Kul{ulcana oraz 1 p·r aktyka zabijania
niewolnil{ÓW lub kapłanów niższej rangi i grzebania
1

ich wraz z dostojnikiem - są ściśle związane ze zvvy-

czajami Tolteków. Znaleziska Thompsona potwierdzi-
ły podejrzenia współczesnych mu archeologów, że
piętno l{ultury Tolteków głęboko wyryło się na wiel-
kiej metropolii Majów - Chichen Itza.

248
 Rozdział XIII
WOJNY, ROZBICIE I UPADEK: „PONURY WIEK"
CYWILIZACJI MAJólV
W rol<u 1200 n.e. północna część pół\vyspu Jukatanu
uległa przem·ożnym wpływon1 ludu Itza. Główne
1
miasta - Uxmal,1 Kabah, Sayil i Labna - zostały
opuszczone. Gdzieniegdzie utrzymyvvały się jeszcze
mniejsze ośrodl{i religijne, podtrzymywane 'p rzez wal-
czące kapłańst\vo. Spośród "'iększych miast jedynie
Chichen Itza nadal rozkwitało jak przedtem, pod
świeżymi wpływami okupacji Itza.
Majowie nie umieli otrząsnąć się z dziwnej słabo­
ści, która spowodowała załamanie się ich wiekowych
tradycji i utratę intelektualnych zdobyczy; podbój
dol{onany przez Itza pozbawił ich niezawisłości i zmie-
nił całkowicie losy tego ludu.
Wydarzenia, które zaszły na Jukatanie o·d XII wie-
ku aż do chwili podboju hiszpańsl\:iego, znane są jecly-
nie fragmen·tarycznie, a dane na ten te111at zacze1·p.nię­
te są z mało wiarygodnych źródeł. Niepodobna, aby
Chichen Itza pozostało jedynyn1 dużym ośrodkiem;
istnieją zresztą wsl<azówki, że i to miasto było powoli
opuszczane, począwszy od 1200 i·oku n.e. W północnym
Jukatanie znajduje się vvciąż dużo ruin, o których
archeologia jeszcze nie m·oże nic powiedzieć, aczl{ol-
wiel< wzmianki na temat tych miast często pojawiają
.się w tubylczych zapisl<ach. Jednyn1 z tych ośrodkóvv,
o których mówi V\riele dokun1entÓ\\. z okresu po pod-
boju, jest Iviayapan - niegdyś ludne i kwitn~ce mia-
sto, a dziś zarzucony pełnymi gruzu kopcami teren,
położony w odległości ol<oło 50 km na południe od
Meridy. Histo1·ia tego miejsca to istny paradol{s:
Księgi Chilam Balam i opowiadania biskupa Landy
często o ni1n i,vspominają, archeolodzy natomiast nie
podjęli żadnych kroków, aby spra\vdzić wiarygodność
tych opowieści.
Kroniki tybylcze przypisują miastu Mayapan po-
ważną rolę w wydarzeniach os.ta·t nich lat historii Ma-
jów. To tu właśnie - jak twierdzą źródła - lud
Itza pod przewodem ·potężnego Kul{ulcana założył
svvą stolicę po załamaniu się znacz.e nia Chich·e n Itza.
To tu również, wszechmocnie panujący władca, imie-
nie1n Hunac Ceel, miał jakby us·talić siedzibę dyl<ta-
tury, l<tórej prawom został w końcu podporządkowa­
ny cały Jukatan.
Landa tak mówi o początkach tego miasta:
,,ów Kukulcan założył inne miasto, po ustaleniu
z miejscovvyn1i panami, że on i oni powinni tam
mieszkać i że v\'szystl<ie spra\vy i interesy należy tam
przenieść; w tym celu obrali dobre miejsce, położone
o dalsze 8 mil w głąb kraju od granic dzisiejszej
Meridy i 15 i lub 16 mil od morza. Otoczyli je bardzo
szerol{im murem l<:amien11ym... pozostawiając w nim
tylko dwie ,,·ąskie bramy. Mur był niezbyt wysoki,
a wewnątr·z tego ogrodz·e nia wybu·dowali swe świąty­
nie, największą zaś, podobną do śvviątyni w Chichen
Itza, nazw.a li imieniem Kukulcana, i wybudowali dru-
gą świątynię, ol<rągłą, zupełnie różną od wszysil<ich
i nnych vV tym kraju ... W tym ogrodzenit1 zbudowali
don1y wyłącznie dla panów, dzieląc cały l<raj pomię­
1
dzy nich i dając każdemu jakieś jedno miasto, sto-
sownie do starożytności jego rodu i zalet osobistych.
A Kukulcan nadał imię ten1u miastu - nie swoje
251
własne imię, jak to uczynił Ah Itzas nadając miano
Chich·en Itza, co oznacza «źródło Ah Itzas», l ecz nazwał
je Mayapan, czyli <«szt'an·d ar Majów» .„ Ktll{ulcan żył.
w tym mieście wraz z ·p ana·m i pr·z ez kilka lat; opusz-
1
czając ich w wiell{iej zgo·d zie i przyjaźni, powrócił do
Meksyl{U tą samą drogą, którą przyszedł, a po drodze
zatrzymał się w Champoton i na pamią·tl{ę sw·oją
i swego odejścia wzniósł pięl{ną budow lę, podobną do
1 p·a n i stworzyć je,d nemu z nobilów m·o.żliwość objęcia
tej w Chichen Itza, nad morzem, o dobry rzut kamie-
niem od brzegu. I tak Kul{U'l can pozostawił po sobie
wieczną pamięć na Jukatanie".
I znów uczeni stanęli w obliczu odwie·c znego pr·o-
blemu, a mian·o wicie konie.czności u·s ta'lenia, w jakim
stopniu czerpane z opowieści ludowych dane mogą
służyć do rekonstrukcji faktów historycznych. Wstęp­
ne badania wydawały się potwierdzać pewne ważne
szczegóły zawarte w tekś·cie Landy: r·ozległe miasto·
Mayapan istotnie było otoc2Jon·e !kamienny.m mur·em,
a jego głó-vvne bu·d owle obrzęd·owe stały wokół pira-
midy-świątyni, podobnej pod wieloma względami do
świątyni Kukulcana w Chichen Itza. L ecz t11bylcze
wzmianki mówiły na t·emat Mayapan jeszcze dużo
więcej.
Na Jukatanie przypuszczalnie przez okres 200 lat
rządy sprawowane były przez t rójprzymierze, zawarte
między trzema n a jbardziej wpływ·owyn1i ośrodkami
północnej częś·ci półwyspu: Chich en Itza, Uxn1al
1 władzy, nie r·ozkwitały je·dnocześnie,. a w kazdy·m
i Mayapan. Historycznie okres ·przypisywany trwaniu
tej epokowej unii politycznej przypada mniej więce j
na lata 987 do 1194 n.e., co jednak trudno stvvierdzić
dol{ładnie, z powodu s:p rzecznych wersji dotyczącycl1
jej historii. Mówiono, że ta Liga Mayapan - jak j ą
nazywano - d·oprowadziła d·o pewnej stabilizacji
w pełnym niepokoju okresie przejściowym, \V ciągu
}{tórego do dawniejszych tradycji Majów wszczepiały
252
się i1owe elementy w·p rowadzone przez I tza. Pozo:nie
rządy tymczas·o wej władzy na·d całym terytor1~m
dzierżone były wspólnie przez pa.n ów r·ep·rez.entu.Ją.­
eyc1h ka~de z trzech miast ·przynależnych . ·~o L1~1.
W }{ońcu jednal{ tarcia polityczne, przejaw1a~ące s:ę
w intrygach i otvvartyn1 buncie, przerodziły się
w groźne p·owstani:e, które miało obalić Ligę Maya-
jednoosobowej wła1 dzy nad Jukatane·m : . .
Z11aleziska archeologiczne nie po·tw1erdziły Jednal{
wiarygodności teg·o historycznego zarysu przekazane-
g·o ~rzez zac·h owane kroniki. Wyk·o paliska p~zeprowa­
dzone przez rząd meksyk.ański ·dowiotlły, ze ~x~al
wcale nie odznaczało się gęstym i stałym zaludn1eni~m
w czasie dwóch stuleci sprawowania przez Ligę
Mayapan rzekomych rządów na. Jul{a~anie . .Wedł~g
-vvszelkiego prawdo1pod1o biei1stwa lJ:czba Jego m1eszl{an-
ców malała, po do·b nie jak ·t o miało miejs?e w prz.y ?ad-
1
ku ii1 nych w ielkich ośrodków pod koniec IX w1el{~ ·
Ponadto oltazało się, że Mayapan zyskało zn~czen1e
jal{o 1niasto dopiero wówczas, gdy Chichen Itza ,utra-
cił-o swą pozycję najważniejszego ośrodl{a n_a poł-vvy­
spie, co nastą·piło w ostatnich 1~atach XII wieku. Tak
· c J.ak to podkreślali J. Eric Thon1pson, George
w1ę ' . l t,
·
B rai11er d , Alber'to Ruz i inni uczeni, trzy miast a, { ore.
rz.el<.omo zawarły ·t rójprzymierze w celu spra-vvov:an1a
razie nie -vv ciągu pełnych dwóch stuleci p·rzypuszc'Za~­
nego panowania Ligi. Nie jest jednak wyk:~uczone, ze
jal\:aŚ feder.a cja tego rodzaju wprow~~z1ła , system
wspóln·e j kontroli nad północną częsc:ą połwyspu
w omawiany·m ol{resie, zaś na skute·k n1e1dokładnych
zapisów dotyczących organiza·c ji teg·o systemu p·o wsta-
ły. rozbieżn·ości historyczne . Jakiekolwielt byłyb~ ost~­
teczne fakty, tubylcza wersja krwawego rozw1ązan1a
253
 się Li,gi daje n.am fascynujący opis óv. czesnych \\'Y-
1 znaku, leżała teraz -.;,,v rękacl1 ślepego losu. Może
darz~n tz"\v. s~1sku. Hunac Ceela. Jeżeli moglibyśmy
uznac to o·p·ow1adan1e za przynaj1nniej częściowo wia-
rygodn e, . należałoby stwierdzić, iż był to najbardziej
wstrząsaJący dramat w całej historii Majów.
Według licznych i obszernych opovvieści tubylczych
~otyczących tych wydarzeń, a zvvłaszcza według odno-
snych fragmentów w Księgach Chilarri Ba.lam - Hu-
nac C~el coraz ~ar~ziej niepokoił się rządami Ligi
Mayapan. Szczegoln1e podejrzliwie odnosił się do
"\vład.ców panujących w Chichen Itza, których 1·ządy
graniczyły z despotyzmem. To właśnie wówczas. zo-
baczywszy jal{ odbywa się ·C eremonia sl{ła1dania 'ofiar
w Świętym Źródle, Hunac Ceel postanowił odmienić
nieszczęsny los sv.1ego ludu. Musiał być nieZVV"fkle
wstrząśnięty, obse1·vvując procesję chilanes prowadzą­
cych j eńców ze Świątyni Kul{ulcana wzdłuż obramo-
wanej ka1nieniem alei id o Świętego Źródła. Uroczyście
wkraczali na polanę i zstępowali nad brzeg jeziora.
Wol{ół źródła zebrały się niezliczone tłumy vvieśnia­
ków ich twarze ginęły pod baldachimem chorągwi
i świqtych emblematów. Jef1cy stanęli jakby spara1li-
żowani p·o wiewem śmier.ci. W 1\:ilka minut pote111
wywlekan·o jednego po drugim, namaszczano i obvvie-
szonego ozdobami ze złota i jadeitu wtrącano w szma-
ragdovvą wodę. Potem nastawała cisza. Wśród upal-
nego poranka czekano w napięcju na brzegu jeziora
aż d·o chwili, gdy słoń·ce osiągnie swój zenit : czy któ-
raś z ofiar wychyli się jeszcze żywa z wody, niosąc
p.olecenia od duchów zamieszl<ałych w głębinach je-
21ora? Ale nadchodziło południe, słońce stawało wprost
nad głowami zebranych, a zielone wody pozostavVćtły
gładl(ie, niezmącone ża·dnym drgnieniem życia. Ani
jeden z jeńców nie wrócił, aby przynieść na brzeg polece-
nie bóstw. Przyszłość tych, którzy oczekiwali jakiegoś
254
Hunac Ceel był aż tak bezbożny, może zaś uważał, że
,„ los'' oznaczał tu go·dzenie się bez sprzeciwu z za-
chciankami zwyrodniałych władców. W l{ażdym razie
podjął wielką decyzję: wysunął się z orszal<u, wdra-
pał na platformę piramidy i na oczach zasl{oczonego
tłumu rzucił się w otwartą otchłań jeziora. W kilka
chwil później błęl{itne fale rozdarł pióro·p usz białej
:p iany, z której wynurzył siQ Hunac Ceel oświadcza­
jąc, że roz1nawiał z bogami i że właśnie oni, bogowie,
osobiście mianowali go svvyn1 -vvładcą.
Odwaga Hunaca rozpaliła zebrane tłumy i wśród
mł·o1dych pa11ów ·zerwały się popierają·ce go okrzyki.
wy.d ostali bohatera z jeziora i obrali swym w.odzem!
Musiał to być istotnie dramatyczny moment, gdy po
raz pierwszy w historii Majów jednemu człowiekowi
p·owierzono rzą·dy nad całym imperium. Objęcie wła­
dzy przez Hunaca Ceela przesądzało o losach dot.ych-
czasowego trójprzyn1ierza miast-państw. Us.tanow1ł on
stolicę w Mayapan i założył dynastię Cocom, nazwaną
tak od jego imienia . Jego poplecznicy, wierni sprawie,
lrtórej był orędownikiem, objęli funkcje a·d ministra-
torów prowincji, a siedzibę swych rządów mieli
w Mayapan, gdzie Hunac mógł osobiście nadzorować
prowadzoną przez nich politykę i l{ontrolować ich
wierność. Lecz usunięci władcy Chichen Itz§., którzy
musieli przel{aza.ć swą tymczasovvą wła·dzę w ręce
Hunaca Ceela, nie tak łatwo ·pogo,dztli ·s ię z porażl\:ą.
Hunac nie mógł być pevvien lojalności swych emisa-
riuszy na tym terenie, a zwłaszcza miał zastrzeżenia
co do tamtejszego regenta, o imieniu Chac Xib Chac,
l<tóry ty1k·o szul{ał sposobności, aby zrzucić z ~iebie
więzy posłuszeństwa i odzyskać pełne pan~wan1e. na
Jukatanie. Trudno stwierdzić, jaki przebieg miały
dalsze vvydarzenia, gdyż relacje na ten temat są bar-
255
 •
dzo różnoro,dne i sprzeczne ze sobą. Wzmianki
w Księgach Chilam Balam pozwalają przypuszczać, że
s:u btelne intrygi pojl ityczne po·dsyciły tyll{o ambicje
Hunaca Ceela. W końcu jakoby wypowiedział on woj-
nę przeciw Chich·e n Itza, a·b y uwo1 lnić narz.eczoną
swego sojusznika, l{tórą porwał niecny Chac Xib
Chac. Inna wersja podaje odmienne motywy tego
ko~fliktu. W l\:ażdym razie zniszczenie, jakie siały
v~OJ ska Hunaca Ceela vv Chichen I tza, stanowiącym
n1eg·dyś najwspania1lszy lrlejnot koronny Majów-Itza,
było tal{ ogro1nne, że miasto przestało istnieć. Dzia-
łaln.ość 1davvnej stolicy lu·du Itza, p1oczynając 01d
XII wieku zaczęła sto·p niowo słabnąć, a gdy w 400 lat
później oddziały Mon tej o szukały schronienia wśród
resztek da-vvnej świetności ·t ego ośro·dka, więks·z.o ść
ol{azałych budowli leżała już w ruinach. Kroniki mó-
wią, że wzięci w nievv·olę panowie zostali zabrani do
Mayapan i powierzono in1 tu chwilowo funkcj e
urzędnicz e.
.O·d tej pory Maya·p an stał się najpotężnie jszym
miastem na półwyspie, jego wojska zaś zostały za-
silone rekrutowanymi z Tabasco zawodowymi żołnie­
rzami - butnymi wojownil{ami meksykańskimi, zna-
nymi ja·k o Ah Canul,1 których oddanie 1d la rodu C·o-
com zagwaranto·w ane było obietnicą u·działu w łupacl1
wojennych.
, .
Obwarowany w otocz·o nym murami mie-
sc1e, ws·p ·a rty garnizona·m i podporząd~owaneg·o sobie
wojska - Hunac Ceel założył dynastię, }{tóra spra-
w·owała polityczne rząd·y na Jukatanie p·r zez 250 lat.
Dziedzice C·o com nie zawsze jednak zachowywali
się w należyty spo.sób, nawet w stosunku do rzekomo
faworyz·o wanych W·o dzów plemJ.ennych. Za\.viść i in-
trygi - nieuniknione elementy skort1mpowanego re-
żimu - za·częły w końcu o.słabiać wpływy, jakimi
Cocom obejmowali podporządkowanych sobie panów.
256
Gdy załamanie stało się już wid oczne, czekający na
1
ten 111oment w1~ogowie vvykorzystali to swoje ,,prze-
z11aczenie'', p·o·dobnie jak przed 250 laty uczynił sam
Hun ac Ceel. Narastał gniew przeciwko władcom Co-
com z Mayapan, aż wre.s zcie powstańcy po1d wodzą
Tutul Xiu, potomka rodu panującego niegdyś w Ux-
n1al, powstali, aby zrzucić z siebie jarzmo ciążącego
im reżin1u .
,,Zrobili to - pisze biskup Landa - zabijając rów-
n,ocześni·e wszystkich jego synów, z wyjątkiem je·d ne-
go , l\:'t óry był n ieobecny; obrabowali jego dom i za-
garnęli wszystkie jego ·d o·b ra.„ mówiąc, że w ten spo-
sób odbierają to, 1co było i1n skradzione''. Różn1e inne
vvZinianki n1óvvią o tym, że Mayapan został oblężony
i po dpa lony przez wojska 1do-vvodz one przez Tutul Xiu
1
1 1
'~ rokt1 1441. Historia Majów doszła do ostatniego
szczebla swego upadku - powsze.c hnej anarchii.
Tak przedstawiałby się ten stosunkow·o krótki zarys
historii Mayapan, O'd tworzony na podstawie zapisów
I kronil{,ar·z y tubylczych i hiszpań1sl~ich. Świ'a·dczy on
o i11teresującym przebiegu wydarzeń i -0 obyczajach
nie harmonizu jących wcale z ·d awn·o ustalonymi tra-
dycjami: otoczone inurami miasto, konfe,d eracje spra-
wujące rządy, liczne wojny, i11trygi polityczne„. Jal\:ą
część tych relacji możemy je:d nak uznać za wiarygodne
odbicie prawdzivvych wydarzeń? Z punktu widzenia
chronol1ogii, l\:olejn·ość p·osz,c zególnych wypadków jest
sprzeczna i koliduje ze sobą. Fragmentaryczne szcze-
góły robią wrażenie, że równie dobrze mogą być za-
czeri)nięte z fantastycznych legend, jak i opart.e na
rzeczywistych faktach. Przed a~cheologami stanął po-
ważny problem, a o·dkrycie prawdy na temat Mayapan
wymagało czasu i pracy. Nie można było oczekiwać,
że . prace wyk:opalis.l\:ovve przyniosą r·ozwiązanie za-
gadki: inało jest wypadków, aby tylko sama ziemia
17 95'"'I
-
zdradziła losy domów panujących i całol<ształt mani-
pu'1acji polity.c znych, jeżeli nie przys,złyby jej \V s.u-
kurs jakieś zapisy utrwa'lone na materiale nie ulega-
jącym zniszczeniu. Dotychczas zaś nie znaleziono
żadnych inskrypcji, które mogłyby coś nowego wnieść
,do tej sp,r awy, jednakże nie rnożna wy,kluczać m·ożli­
wości, że jeszcze kiedyś talrie dokumenty zo·staną wy-
dobyte na światło dzienne. Archeologowie mają i·ów-
nież ·duże trudności w zrozu1nieniu z,achowanych hie-
roglif ów, nie mówiąc już o tym, że bibliote·k a z Mani,
największy potencjalnie zbiór d·o kumentów z okresu
przed podbojem, mogący wiele wyjaśnić, została
zniszcz;ona na 'Skute!{ fan,atyzmu Dieg,01,d e Landy, któ-
ry swym czynem odciął dzisiejs,z ym uczonym możli­
wość skorzystania z tej skarbnicy wiedzy. Gdyby te
bezcenne l<odeksy zostały za·chowane, gdyby można
było o·dszyfr:ować ich t:el<sty hieroglificzne, wów·c zas
może różne o.sobistości i wydarzenia z historii Majów
stałyby się znane i zrozumiałe, tak jak sylwet1<i i czy-
ny Cezara, Attyli, Kar·o la Wielkiego czy Piotra Wiel-
l{iego.
Jest jednal{ oczywiste, że ogromny obszar Maya pan,
specyficzny układ tego n1iasta i wybitna rola, jaką
przypisują mu zach·o wane ·dol<ume·n ty - zasługują na
bar·d ziej dogłębne badania. Traktując te fal<ty jako
punkt wyjścia, ekipa archeologów z Instytutu Carne-
gie przystą·piła do wy.d·o bycia głównych bu·d owli mia-
sta z gruzów i zarośli. Stwier:d z·o n·o, że obszar był
jeszcze więl<szy, niż to pierwotnie przypuszczano;
w obrę·bie murów n'lieściło się ponad 3500 budowli
różnego· rodaju. Na podstawie coraz więl<:szej liczby
dowodów, uzyskanych w toku prac wykopaliskovvych,
można było wysnuwać wniosek, że miasto to istotnie
było kie·dyś sceną wydarzeń, przypisywanyc·h mu p1·zez
miejscowych kronil<arzy.
258
George Brainerd pisał, że „bramy Mayapan były
zaplano\van·e z myślą o a·taku wojennym. W obrębie
murów znajdował się okręg religijny, jak to opisywał
Landa, aczkolwiek nie odkryto śladów wspomnianych
przez niego 1drugicli. niższych murów... Wokół głów­
nego zgru·p owania świątyń s:tały oz dobione l<:olu1nn.adą
1
podłużne budowle o grubych ścianach, stanowiące
przypuszczalnie oficja1ną siedzibę miejs,c owych wład­
ców„. Budowle te stały na brukow.a ny·c h placach ...
W mieście znajdowały się nieregularnie ustawione
domy, z których większość była przynajmniej c~ę­
ścio"'ro murowana. Pod budowę tych domów wybie-
rano, w miarę moż1iwości, t eren lekko. vvzniesiony,
przypuszczalnie dla ochrony przed zalewem, co ze
względu na silne d eszcze stanowi na Juk~ta~i~ po-
ważny problem. Domy te 0 1toczone były n1sk1m1 ka-
miennyn1i ogro.d zeniami, obejmującymi nieregularne~
go kształtu dziedzińce. Pomiędzy tymi roz~zuco~y~1
w nieła·dzie za bu·dowaniami wiły się wą·sk1e ulllczk1,
przylegające do poszczególnych domostw ... ". .
Wydobyto z ziemi również nowe rodzaje narzędzi
i naczyń, w tym dużą 'liczbę oLJdobnych urn odl~wa­
nych z formy, n·oszących śla•dy barwnych n:alow1d:ł,
l{tórymi pierwo'tnie pokryta była ich pow1e~zch.n1a.
Szczególnie interesujący był fal{t występowania pięk­
nie uformowanych grotów strzał, stanowiących nie-
zbity idowód, że łuk i strzała - br.oń U'p rzednio nie-
znana u Majów - użyvvan e były przez wojsl{a
Mayapan.
Każda nowo odkryta bu·d owla przynosiła wskazóvvki
świadczące o silnym piętnie, ja'k ie Itza wywarli na
cywilizacji Mayapan. Widoczne jest ono w konstrtlk-
cji k·o lumn o kształcie węży, wznoszeniu okrągłych
budowli, szerokim sto.s owaniu kolumnad i motyvvów
rzeźbiarsl<ich odzwierciedlających wpływ wzorów
259
•
 meksykańskich w sposób tak oczywisty, jak to n1iało
miejsce w Chichen Itza. Od przeciętnego miasta Ma-
jów 1'rl ayapan różniło się poważnie tylko pod jednyn1
względem: w obrębie jego muró"v znaleziono wiele
budo~·li, które według wszelkiego prawdopodobień­
stwa zostały wzniesione "\vyłącznie vv celach mieszkal-
nych. Często usytuowane one były wzdłuż szerokich
• alei i podzielone na gęsto zaludnione dzielnice, jal<o
że kapłani, nobile, żołnierze i ludność wiejsl{a -
pierwotnie upośledzona warstwa społeczeństwa - za-
mieszkiwali razem dla ułatvvienia v.rspólnej obrony.
Aczkolwiek teren był przez znaczny okres czasu
rzadko zaludniony, najbardziej ol{azałe budowle zo-
1
stały wzniesione po osiągnięciu przez Chichen Itza
szczytu sławy, czyli pod l{oniec XII wieku. Specy-
ficz11-e, podobne do f ortec budowle niemal na pevvno
1
inspirowane były skłonnościami vvojennymi rodziny
Cocon1, a prostokątne budowle zgrupowane \V pobliżu
największych świątyń mogły - jal< sugerował Brai-
ne1·d - pomieścić miejscowych panów, ściągniętych do
Ma;·apan z prowincji podporządkowanych przez Hu-
naca Ceela i jego następcóvv. Znaleziono też \Vyraźne
wsl<azówl<l świadczące o ·tym, że miasto zostało znisz-
czo11e ogniem, chociaż t1·udno mieć pewność, że za-
gładę tę przyniosły oddziały wojsk Tutul Xiu, jal{ to
utrzymują kroniki.
Ogólny ·c h·a rakter znalezisl{ z Mayapan odzwiercie-
dla chaotyczny obraz znajdującej się na l<rawędzi ka-
tastrofy cywilizacji, niegdyś tak wspaniałej : obramo-
wa11a murem f,o rteca, wypełniona garnizonami na-
jen111ych żołnierzy, władza utrzy1nywana przy pomocy
siły zbrojnej sztuka i rękodzielnictwo chylące się ku
1 wypaczeniu. Adoracja wojowniczych bogów zrodziła·
upadko\vi, rządy obsadzone przez nobili usL1niętych
z podległych okręgów - marionetki, a właścivvie po-
lit)rcz11ych .zaltladników. Bolesne były te przen1iany 1
260
l{tóre odciągnęły Majów tak daleko z usianej osiągnię­
ciami drogi ich przodl{ÓW. Jak mogło dojść do tal~iej
sytuacji u ludu, którego tradycje wyrastały z dążeń
estetycznych najv.1yższego rzędu?
Najprawdopodobniej złożyło się na to wiele różnych
czynników 1 inspirowanych załamaniem się l{Llltury
klasycznej i narzucenie1n przez lud Itza swej całl<o­
wicie obcej ideologii. J. Eric Thompson w The Rise
and Fall of Maya Civilization, analizując przygnębia­
jący stan rzeczy reprezentowany przez ruiny Maya-
pan, wyciąga szczególnie znamienne wnioski dotj·czące
zgubny,c h vvpływów, jakie obyczaje religijne Itza wy-
wierały na cywiliza1cję Majów, podkopując ich zasa·d y
etycz11e i moralne. Bowiem wraz z tol teckimi kolo-
nistami, którzy podbili Jukatan przybyli ich butni
1
i zachłanni bogowie, którzy z biegiem czasu wyparli
stare i czcigodne bóstwa trzymające Ma jów przez tak
1
długi czas vv pokornej służalczości. Kult dla krvva-
vvych bogów mel<syl<ańskich wymagał ofiar z ludzi
w skali nigdy nie stosowanej przez Majów, dopól<i nie
zostali zmuszeni do prowadzenia wojen dla zaspokoje-
nia tych potrzeb religijnych. Powoli, na skutek sl{rzy-
żowania ·się krwi Majów i Itza, powstała nowa gene-
racja, która ochoczo wymieniła vvybladłe wspomnie-
nia swej spuścizny na zuchwałe obietnice rygorystycz-
nych bogów Itza, patronów wojny, ognia, ofiar
i sł,ońca, s.formułowane w w·e zwaniu: napój nas do
syta k1rwią jeńców, a zostaniesz sowicie wyna,gro-
dzony!
Według Thompsona - raz r'ozpętane e~oteryczne'
inspiracje bojowych dążeń musiały w l<ońcu ulec·
społeczeństvvo, w którym żołnierz uzurpował sobie
władzę poprzednio dzierżoną przez kapłana. Po tem
wystarczył już tylko mały krok, aby Majowie uwikłali
261
się w łańcuch d1~obnych wojen i krwawych konflik-
tó\1\1. Młodzież poznała smak sławy, l{tóry obcy był
j ej przodko1n - triumfującej, upojnej sła,vy, zdoby-
w a11e j \Vśród szczęku oręża i fanfar zwycięstwa. To
pe1·vversyjne uniesienie miało w końcu doprovvadzić
cywjlizację Majów do upadku i zapomnienia. Jakżeż
prz~1 pomina ostatnie dni Egiptu Iaraonóvv i Rzymu
il11peratorów ta psychoza, która ogarnęła teraz Ma-
jó\\1 ! I jal(że poclobne problemy odziedziczyły po nich
narody XX wieku!
Niezależnie od tego, jakie były przyczyny, leżące
u podłoża nagłeg·o wypaczenia ich ideałów, czynniki
cywilizacyjne właściwe Majo·m od początków ich
ist11ienia zamarły \1\rraz z gwałtownym upadkiem
Mayapan. Co wydarzyło się potem - w latach, które
na stąpiły po przypuszcza lnym zniszczeniu tego miasta
1 zan1achów. Życie ludzkie przestało przedstawiać ja-
przez Tutul Xiu w roku 1441 - można jedynie wnio-
skovvać na podstawie dawnych opowieści, dających za-
ledvvie fragmentaryczny wgląd w ten pełen niepokoju
okres historii Jukatanu. Podobno tylko jeden dziedzic
Cocom przetrwał upadek da\vnej stolicy swej dynastii;
wyprovvadził on ostatnich swych poplecznil<óvv z ogra-
bionego miasta i założył 11owy ośriodek znany jako
Tibolon. Ah Canul - zawodowi w ojownicy wynaję·ci
1
przez Cocom jako gwardia przyboczna - zostali wy-
gnani na północno-zachodnie krańce półwysp.u. Na
długo przed tern wielu dawnych mieszl{ańców Chichen
Itza, uciel{a jąc przed gniewen1 Hunaca Ceela, wyemi-
growało na południe, w głąb lasów P eien, gdzie
wznieśli na jeziorze P eten miasto Tayasal. Natomiast
zwycięzcy panowie Tutul Xiu założyli swą nową
stolicę w Mani, w odległości około 115 l{m na połu­
dniowy wschód od Chichen Itza. Jak na ironię słowo
,,mani" oznacza ,, jest skończony''.
262
Ani jeden z wodzów plemiennych nie dysponował
potęgą vvojsl{ową, konieczną do zreorganizowania
i zjednoczenia odległych provvincji, rozdzielających
teraz obszar Jukatanu na szereg antagonistycznych
zbrojnych obozów. Ponieważ jednak liczni panowie
żyvvili ambicje doprowadzenia do takiego zjednoczenia
pod swym panowaniem, otwarły się drogi żywioło­
wych rozvviązań . .J aw11e wall{i ogarnęły cały półwy­
sep . Odbyv\1 ały się najazdy na osiedla, w pogoni za
ofiarami obrzęd,owymi ·Oraz młodzieżą zdatną do służ­
by wo jskowej. Często naje:hdźcy napadali nocą i pod-
kładali ogień pod milpas, aby głodem zamorzyć wsie
i podporządkować je ·c hciwemu panu. Mniejsi władcy
jeden p 0 drugi1n wy·d zjcrali sobie rządy i szybko upa~
1
dali, zazwyczaj na sl{uiek zdrady lub skrytobójczych
kąkolwiek "vartość; zaniechano prób zachowania daw-
nych tradycji. Wszystl{ie ośrodki obrzędowe zostały
opuszczone, sztuka i nauka przestały cieszyć się po-
pa1~ciem, ustały dążenia intelektualne.
Od tej pory nigdy już nie została wskrzeszona pa-
mięć złotego wieku, gdyż niewątpliwie znalazłoby to
S\Voie odbicie w folklorze, legendach czy przepychu
J
świątyń, których .szczątki przetrwały w ruinacl1. Nie
było już renesansu 'twór·czości, zabrakł·o przejawów
zdrowego rozsądku, l<tóry przeciwstawiłby się grot€-
sl<owości wojennych 1bogów i położyłby tamę wojen-
1
nyn1 krucjatom urządzanym dla przypodobania się im
i zyskania ich ła·sl<. W ciągu czterech wieków oręż
stał się symbolem stylu życia, środkiem prowadzą­
cym do korzyści m aterialnych, synonimem bezpieczeń­
stvva. A proroctwo klęski bliskie było wypełnienia
•
się ...
Warovvne obozy, łupiestvvo, rozbicie jedności, kry-
zys gospodarczy i upadel{ moralny zbierały swe żni-
263
wo; za późno już było, aby lVIajowie mogli polepszyć
swój opłakany stan.
Nadeszła wiosna 1517 roku. Okręty Hernandeza de
Córdoby żeglowały wzdłuż brzegów Jukatanu; ,,.rarty
Majów zaalarmowały o tym swego wodza. W otocze-
Uxmal
niu orszaku nobilów przybył on, aby osobiście obser-
wować niezwykłe góry wyłaniające się z morza vvśród
mgły, pamiętając, że przepowiednie Księgi C1iilam
Balam ostrzegały przed takim wydarzenien1:
Tego dnia zaraza padnie na oblicze ziemi,
Tego dnia zgromadzą się chmury
Tego dnia silny człowiek zagarnie ziemię,
Tego dnia wszystko legnie w ruinach.
W od21owie odbyli naradę, po czym w długich ło­
1 początku cechowały jednak pewne słabości, a każda
dziach udali się na spotkanie z emisariuszami Karo-
la V, króla Hiszpanii, ,,najpotężniejszego człowieka
swoich czasów".
Jednym z najbardziej fa,scy11ujących aspel{tów ar-
cheologii są ,,wypr·awy'' ścieżką rozwoju poszczególnych
1 szy czynni!{ rozwoju - ·pozostawał stosunkowo bardzo
cywilizacji wstecz poprzez czas, od 1końca do początl~u,
od historycznych momentów dziejów do ich niezna-
nych i tajemniczych źródeł. ,,Wyprawy'' takie pozwa-
lają na zdobycie nowych perspektyw i świeżego,
obiektywnego poglądu. Po drodze zawsze napotyka
się luki, przez które pomostem może być jedynie
inteligentne dociekanie i domysły, a wytrwałe poszu-
264
kiwania i nieustanne próby mogą w l{ońcu naprowa-
dzić na właściwy ślad mi11ionych wydarzeń.
Arnold Toynbee pisał: „Aktualność jest mniej vvaż­
na, niż aspiracje człowieka, które są najlepiej wyrażo­
ne w twórczości artystycznej''. W myśl tego st\vier-
dzenia Majowie z in1perium klasycznego osiągnęli
swoją wybitną pozycję wśród różny,ch cywilizacji
świata. Wystarczy z.ba1dać na podłożu dającej się
odtworzyć historii pełną wyrazu rzeźbę Copan lub
przejść się wśród harmonijnych budowli Palen~~e,
a1b y zr.ozumieć źródła aspiracji l\[ajów - harmon1Jną
unię ·człowieka z tajemniczymi siła111i twórczymj,
ludzkieg,o doświadczenia z inistycyzn1em. Wóvvczas
staje się oczywiste, że Majowie nastawieni byli na
uniwersalny temat cywilizacji: człowiek a nieznane.
Dopóki to poszukiwanie stanowiło dominują,cą cec~~
dążeń Majów, ich osiągnięcia pięły się l{u gorze. Coz
się więc wydarzyło takiego, co odmieniło ich sposób
bycia i otwarło drogę siejącym zniszczenie wpłyvvom?
Nigdy nie można przypisywać upadku cywilizacji ja-
kiejś jednej przyczynie. Kulturę Majów od samego
z nich przypuszczalnie przyczyniła się w pewnym
stopniu do ostatecznego załamania. . . .
Uczeni zwracają s.zczególną uwagę na fakt, ze istnie-
jący u Majów system uprawy ziemi - najpoważniej­
pryn1itywny przez całą ich historię. Nie znane im były
ulepszenia w postaci nawadniania, płodozmianu, róż­
nych narzędzi ułatvviających rozwój rolnictwa. Po-
nadto system milpa wymagał rozsiania ludności na
szerokich przestrzeniach i niema1 ustawicznej wall{i
z zaborczą dżunglą .
. środowisl{o, w jakim żyli Majowie, było niez\vyl<le
265
 ~rudne, jeżeli można sądzić na podstawie dziś panu-
Jących tam warunkóvv: niezn·ośny upał, wilgotność,
gęste lasy pokrywające ląd - oto otoczenie, \V któryn1
zrodziła się i i~ozkwitała cywilizacja Majóvv. Możliwe
jedna}{, że vv·łaśnie te ciężkie warunki zamiast znie-
chęcić Majów, pobudzały ich pomysłowość, podsycaną
\vymogami wypływającymi z nacechovvanej niepe\vno-
ścią sytuacji. Wydaje się, że Majowie pogodzili się
z tymi zewnętrznymi trudnościami i 1nimo ich istnie-
nia uzyskali tak znakami te osiągnięcia w dziedzinie
astrono1nii, matematyl{i, hieroglifów, architel{tury
i rzeźby.
N a leży również pa111iętać o tym, że ich technologia
była wybitnie zacofana. Na tal{ich właśnie ważl{ich
podstawach Sylvanus Marley oparł swoją ocenę cało­
kształtu cywilizacji Majów:
,,Istnieje ogólnie przyjęty pogląd, że pięć pierwszych
J{rO}{ÓW, jakie postawił człowiek na swej długiej, ucią­
żliwej drodze od stanu dzikości do cywilizacji - to
opanowanie un1iejętności posługiwania się ogniem, wy-
nalazel{ rolnictwa, udomowienie zwierząt, wynalezie-
nie narzędzi z metalu i odkrycie koła. Kroki te nie
zawsze stawiane były w tej samej kolejności w róż­
n!ch
C1
częściach
• .
śvviata,
•
aczl{olwiek umiejętność posłu-
o:wan1a się ·og111e1n niewątpliwie zaj1nowała wszędzie
p1er~sz~ micjs~e, a drugim przypuszczalnie było wy-
na.lez1~·n:e 1·0.Jn:tctwa, porządel{ z: aś trzech pozostałych
os1ągn1ęc był różny.
. Jak wyglądała l{ultura Majów w aspekcie tych pię­
c1~ ~odstawowych kroków postępu ludzkiego? Niewąt­
~l1w1e opanowali ·ogień, nauczy li się go wzniecać
l ~trzymywać. W~dzieliśmy .. „ że rozwinęli godny po-
dz1 wu system :oln1c_twa ... mimo stosunl{owo niel<:orzyst-
nych ':arunkow klimatycznych i geograficznych swe-
.go regionu ...
266
Prawdą jest, że Majowie udomowili dzikiego indyka
i hodov.tali roje dzil{ich, bezżądłych pszczół w specjal-
nych krytych słomą ulach ustawionych \V pobliżu
swych domostvv, nie posiadali jednak ani jednego -ze
zwierząt pociągowych, które tak bardzo pomogły czło­
wiel{owi \V Starym Świecie . W zasadzie w całej Ame-
1·yce wydają się istnieć jedynie dwa przykłady zasto-
sowania zwierząt pociągowych w czasach prekolumbij-
skjch, a i11ianowicie: lamy jako zwierzęcia jucznego
przez Peruv\.riańczyl<ów, oraz psa użytego przez Eskimo-
sów do ciągnięcia sań. Cały wspaniały program budo-
w11ictwa u prekolumbijsl{ich Majów ·z·ostał zrealizowa-
ny przez samego, człowiel<a bez pomocy jakiegokolwiel{
zwierzęcia pociągowego.„
Nie posiadali narzędzi z m etalu. Metal„. nie istniał
w ogóle w Starym Imperium; w Nowym Imperium
natomiast [obecnie 1określanym jako okres meksykań­
ski] złoto i miedź oraz ich stopy używane były wyłącz­
nie do wyrobu przedmiotów o~dobnych lub przezna-
czonych do celów obrzędowych, a więc: pierścieni, pa-
ciorków, vvisiorków, l{olczyków, dzwonków, pucha1·6w,
pater, płytek itp.
Zasada l<oła była nie znana Majom. Nie mieli żcid­
nych pojazdów na kołach ... większość zaś badaczy ce-
ramiki tubylczej jest zgodna w opinii, że l{oło garn.car-
skie do wyrobu naczyń ceramicznych również było nie
znane ... J ednym slowem Majowie znali i posługiwali się
jedynie dwoma pierwszymi spośród pięciu podstavvo-
wych udogodnień, stanowiących «krol{i ku cywilizacji»!
Starożytni Egipcjanie, Chaldejczycy, Babilończycy,
Asyryjczycy, Persowie, Chińczycy, Fenicjanie, Etrus-
kowie, Grecy i Rzymianie posiadali wszystkie pięć udo-
godnień cywilizacyjnych. Khmer·o wie z Kambodży
i pudo,~niczowie wielkich, wykutych w skale świątyń
na Jawie, byli jedynymi ludami poza Majami, które
267
 rozwinęły w zamie1·zchłych czasach wysol{ą cywiliza-·
cję w wilgotnym tropiku, korzystali oni jednak po-
wszechnie z tych pięciu podstawowych pomocy ludz-
kiego postępu. Właści~1ie w celu znalezienia warunl{ÓW >
l{tóre można by porównać ze środowiskiem l{ul tury
Majów, należałoby cofnąć się daleko ~' historii ludz-
kości do ol{resu, gdy nie istniała jeszcze żadna z wy-
mien}ony·c h cywilizacji, aż d·o czasów neolitycznych>
do epoki kamienia gładzo11ego, kiedy to wiedza ludzka
i posługiwanie się narzędziami były podobnie ograni-
•
czone. Jedynie i wyłącznie z tym prymity~rnym szcze-
blem prehistorycznej cywiliza.c ji Starego Świata moż­
na by porównać cywiliza1cję Ma jów. A jeżeli ju ż prze-
prowadzimy to porównanie, to stwierdzimy, iż mimo
startu z takiego samego punktu l{ulturowego, żaden
neolityczny lud Starego Świata nigdy nie dota1·ł do
takich wyżyn, jakie osiągnęli starożytni Majowie
z Ameryki Środkowej''.
Aby w pełni zrozumieć zagadkę upadku Majów, na-
leżałoby zbadać także inne dziedziny ich życia i kul-
tury, zwłaszcza zagadnienie stosunku ludności do jej
l{apłańskich zwierzchników. Znając już wytworzony
u Majów układ społeczny - wieśniacy i hierar chia
władzy - spełniający funkcje niezbędne do wzajem-
nego podtrzyn1ywania jednej warstwy p1·zez drugą,
można przypuszczać, że kapłani uznali swoją władzę
nad społeczeń.stwem za sprawę przesądzoną, aż wresz-
cie religia przestała koncentr·ować się na· głównych
zagadnieniach, stanowiących przedn1iot czci i bojaźni
ludu, a dotyczących bogów i gleby. Religia zaczęła się­
gać do czysto ezoterycznych dziedzin i straciła kon-
takt z wieśniakami, od których stałego poparcia zale-
żała pozycja kapłaństwa.
Odl{rycia w Tikal doprowadziły do wniosku, że pew-
•
268
nego rodzaju n iepokój gnębił Majów znacznie dłużej,
niż to piervvotnie sądzono. Ostatnio -znaleziono ,stele n~­
szące daty z środka okresu l{lasycznego, ktore rob~ą
wrażenie, jakoby zostały celovvo zniszczone, podobnie
jak przedmioly kultu znalezione w Pied,r~s ~egras
i w późniejsz)rch pokładach Tikal. Za wczesn1e Jeszcze,
Uxmal
aby ocenić IJełne znaczenie tych znalez1sk,, ~ie j~st
_jednal{ wykluczone, że już vvówcz~s .r·o~ły. wsr.od wie-
śniaków vvątpliwości ·co do celowosc1 dzwigania przez
nicl1 brze1nienia nałożonego przez kapłanów. Mogło
rów11ież nastąpić ścieranie się ze sobą grup w ło~ie
samego kapłaństwa. Col{olwiel{ było przyczyną, l{t~ra
spowodowała krach Starego. Imperium.- po~ost~w1a­
jąc wspaniale miasta na pastwę dżungli, a dzied~1ctwo
intelektualne rozczarowanym tłumom analfabetow -
cywilizacja Majów popadła w bezwład, z którego już
ni<1dy nie miała się podźwignąć .
Widzieliśmy jak minione półtora wiel<u wyp.rowa-
dziło archeologię Majów z otchłani sceptycyzmu i mę~~
nego teoretyzo-vvania na światło faktów, rel<onstr~kCJl
i opartych na zdrowych podstawach przypuszczeniach.
Jedna}{ przecl archeologa111i, ·dzięki wysiłkom których
tak wiele ;ostało ·o dkryte, wciąż jeszcze stoi wie'le za-
gadel{. Szereg podstawowych problemóvv trapiących
badaczy sp1~zed stulecia vvciąż jeszcze nie znalazło roz-
wiązania. Dużo jeszcze trzeba zdobyć wiedzy na :emat
evvolucji cywilizacji Majów, poczynając od arch~1cz~e­
go ol{resu A1neryki środkowej. Wciąż .jeszcze .nie wia-
domo, gdzie po raz pier\vszy zebrały się plemiona Ma-
269
 .,
J~W w ramac~ swych wczesnych migracji, lub też.
k:edy, ~okład~1e o~edlił~ się one w swej tropiltalnej
OJczyz.n1e .. M~z emy Je·dyn1e wysuwać hipotezy na ten1at.
te~~' Jal{ i kiedy narodził się kalendarz i pisn10 hiero-
gl1f:~zne, b~d~c~ dominującymi czynnikan1i w rozwoju
MaJow. ~c~ąz Jeszcze ponad dwie trzecie hieroglificz-
ny,ch. nap1sow czeka na odszyfrowanie, aby te nic nie
mo~1ące w . c~wili obecnej insl{rypcje "'1łączyć do
~społczesneJ wiedzy. Bral{ w zasadzie jakichl{Olvviek
informacji na temat systemu zarzą.dzania i11iastami-·
-państwami i icl1 wzajemnych powiązań w sprawach.
d~tyczących handlu i polityki. Nie wiemy t·eż jeszcz.e
nic pewnego o wy:darzeniach leżących u podłoża upaid-
ku, ~tarego Imperium w pełnym rozkwicie jego świet­
n~sc1. Jest to wciąż jesz·cze zagadka, nie mająca sobie
rownej w historii światowej.
W przeciwieństwie do często spotyl<anych wśród
~owocz~snych i archaicznych imperiÓ\\7 wzlotów
1 upadko:-" ~ stanowiących stale powtarzający się mo-
~yw wys1łkow ludzkości zmierzających do utv\rorzenia
ide~ln~go państwa - cywilizacja Ma jóvv zaczęła sta-
czac się ku upadkowi niezależnie o·d przyczyn ze-·
wnę~rznych. Dlaczego? Możliwe, że nigdy się tego nie
dowiemy.
Wie~e j.eszcze należy wyjaśnić odnośnie okresu me-
l<sy~anskiego: ,pełna historia ludu I tza i drogi, którymi
trafił 011 na połwysep Jukatan, źródła n1itu 0 Quetzal-
coatlu-Kukulcanie i cała pasjonująca panoran1 a drob-
nych kacyków i panujących dynastii, których konflilt-
t~ wy:ta:-Viły nie przygotowanych Majów na gi·oźbę·
h1szpanskiej inwazji.
W roku 1956 Instytut Naukowo-Badawcz)r Ameryki
Środkow.ej Uniwersytetu w Tulane rozpoczął prace
wykopaliskowe na stanowisku znanym jako Dzibil-
chaltun l<oło Meridy na Jukatanie. Dot}·chczasowe·
270
prace pod kierunkiem F. Wyllysa Andrewsa przynio-
sły oszałamiające rezultaty. Odkryto, że to uprzednio
nie znane miasto było n1oże największym ośrodl{iem,
jaki kiedykolwiek wznieśli Majowie; jego ruiny po-
krywają ponad 30 ltm 2 po~rierzchni. Jeszcze bardziej
znamienny jest chyba fakt, że poziomy zamieszlca-
nia vv Dzibilchaltun ciągną się nieprzerwanie od
1500 i·oku p.n.e. aż do olrresu znacznie późniejszego niż
lcolonizacja Jukatanu przez Hiszpanów. Tak więc ośro­
dek ten był za1nieszkany przez wszystkie etapy t·o wa-
rzyszące powstaniu i upadl{O\Vi kultury Maj ów i będą­
ce świadkami je j narodzin w ol{resie formacyjnym,
rozkwit u i załamania się jej w·sp·aniałych osiągnięć
oraz pełnych niepokoju stuleci przed i po podboju.
Ostat11io wydobyto vv Dzibilchaltun komplel<s b.u dowli
wzniesionych z kamienia, sięgaj ących 300 roku p.n.e.,
czyli znacznie wcześniej niż najdawniejsze przykłady
architektury kamiennej, znalezione gdziekolwielt na
terenie Majóvv. Zdając sobie spra\vę ze znaczenia do-
konanych w Dzibilchal tun odkryć dla określenia ko-
lejności wydarzeń na Jukatanie, Państwowe Towarzy-
stwo Geograficzne przyłączyło się do wysiłków mają­
cych na celu odtworzenie historii tego miasta.
Na południe od okręgu P eten, w Gwatemali, archeo-
lodzy z Muzeum Uniwersytetu Stanu Pensylwania pod
kierunl<iem Edwina Shooka pracuj ą przy odkopywa-
niu i restaur·owaniu kill<u najbardziej im1pont1jącycl1
b udowli Til{al. Zanim mogli oni_ rozpocząć swą pracę,
trzeba było zbudować tam lotnisl{o, w celu zabezpie-
czenia dostaw, oczyścić stare zbiorniki miejsl{ie, aby
mogła g~omadzić się w nich woda deszczowa, i zain-
stalować stały obóz oraz laborat·o rium, gdzie załoga
mogłaby mieszkać i praco\vać przez okres mniej wię­
cej. dziesięciu lat, potrzebnych do wypełnienia zamie-
rzonego zadania. Znaleziska z Tikal miały niezwykłe
271

znaczenie. Najbardziej godne uvvagi \V ciągu minionych
trzech sezonów było odkrycie licznych stel, potłuczo­
nych lub okaleczonych, co stanowiło dodatkowe po-
twierdzenie prz,ypuszczeń, że hierarchiczna władza
u Majó\v została obalona przez powstanie ludu. Kilka
1
-
ki handlu, pro\i\1adzonego z odległymi krainami, lub
może jakieś rewelacje dotyczące zidentyfikowania Ku-
kulcana? Zagadka stuleci może zostać nagle wyjaśnio­
na dzięl{i jakiemuś przypadkowemu odkryciu.

Ogromna większość terytorium stan,owiącego niegdyś

z tych stel zostało później na powrót ustawione, jakby
w usiłowaniu wskrze,s zenia wierzeń religijnych naka-
zuj ących wznoszenie tych pomników. Fakt, że przy-
najmniej jedna stela została ustawiona odwrotnie,
a kilka innycl1 umieszczono frontem do budowli (pod-
czas, gdy utarty zwycza j l{azał ustawiać je tyłem), wy-
dawałby się ws:ka,zywać na to, że te prace zostały wy-
konane bez nad:ooru l{apłanów. Po,d piramidami-świą­
tyniami vv Til\:al odkryto szere·g staran11ie wykonanych
grobovvców, aczkolwiek, w przeciwieństwie do sl{le-
pień grobowych z Palenque, nie było tu przejść pr,o-
wadzących do nich z położonej na górze świątyni;
grobowce w Tikal były wyżłobione bezpośrednio
w podstawie p iramidy.
1
imperium Majów nie została jeszcze zbadana. Wody
rzelti Usumacinty przepływają obok ogromnej liczby
opuszczonych miast, których żaden badacz nie zdołał
jeszcze wydobyć z gęstwin dżungli i stosów gruzu.
W lasach Pet en i w centralnych regionach półwyspu
Jul{atanu leży mnóstwo zarośniętych dżunglą świątyń
i zniszczonych al{r,opoli, zaś górzyste tereny Gwatemali
i Hondurasu usiane są l{o,p cami na pół r,o zwalonych
budowli.
Podobnie jak Stephens, Maudslay, Thompson i Ruz,
tak i inni ludzie przemierzą kiedyś te n ieznane szlaki
i wydrą wreszcie ich sekrety. Sprawy te bowiem n1ają
i1ieodparty urok.

Na nizinach Gwatem,a li Muzeum Harvarda z Peabo-

dy prowadzi wytężo11e prace wyl<opaliskowe w ma-
I
jącym duże znaczenie stanowisl{tl, zwany1n ,,Ołtarz
Ofiar''. Natomiast Kaminalj uyu - rozległe ruiny na
krańcach miasta Gwatemali poddane zostało do-
kładnym pracom wykopaliskowym i częściowo od-
restaurowane.
Kiedyż nadejdzie chwila, w której jakiś ba.dacz, zbie-
racz gumy lub m;oże inżynier górnictvva znów natl<nie
się na jakieś zdumiewające odkrycie, niosące nowe po-
1

twierdzenie geniuszu stanowiącego motor ewolucji Ma-

jów, jakiś przewodni!{, dzięki l{tóremu będzie można
w pełni odszyfrować pismo hieroglificzne, graficzne
przedstawienie wydarzeń, które przyczyniły się do
upadku Stareg,o Imperium - jakieś malo\:vidła ścienne
•
lub k odeksy hieroglificzne, nieznane dotychczas szla-
1

272 18
 987 Założenie Mayapan przez Itza
KRóTI{A CHRONOLOGIA W AZNIEJSZYCH WYDARZEŃ
Z HISTORII MAJÓW 987-1185(?) Liga Mayapan
(według datowania metodą Goodmana-Hernandeza-Thompsona) 1194 Objęcie władzy przez Hunac Ceela. Upadek
Chichen rtza
1204 1140 Panowanie Mayapan
1441 Zniszczenie Mayapan przez Xiu. Koniec
scentralizowanej \Vładzy
1464 Huragan zniszczył Jukatan
1480 Zaraza
Rok n.e. 1517 Córidoba wylądował na brzegach Jukatanu
320 Płytka z LeJ-'den. Najwcze śniejszy dato-
wany przedmiot znaleziony na terytorium 1542 Założenie M,e ridy
Majów 1697 Tayasal, ostatnia stolica władców Itza, zo-
328 Stela 9, Uaxactun. Najstarszy zawierający stała zdobyta przez Hiszpanów
datę pomnik znaleziony na terytorium
Majów
357 Stele 18 i 19, Uaxactun. Pierwsze pomniki
wzniesione dla upamiętnienia zakończeń
katun w chronologii Majów

416 Stela 18, Tikal. Najwcześniejszy ze znanych

pomników z na jwiększego mias ta klasycz-
nego
475 Najwcześniejsza data zanotowana w pół­
nocnej części półwyspu Jukatanll. Oxkin-
tok, Jt1katan
545 Konferencja astronomiczna odbyta w Copan
dla uzgodnienia zmian kalendarzowych
790(?) Wykonanie malowideł ściennych w Bonam-
pak
800 Koniec kL1ltL1 stel w Copan; początek zała­
mania się okresu klasycznego
889 Data na ostatniej steli z okresL1 klasycznego
909 Ostatni z datowanych przedmiotów z okresu
klasycznego; jadeitowy naszyjnik. Tziban- •
che, QL1intana Roo

274
 Str o ni\

ofiarowanie naczynia, Jonuta, Tabasco. (Muzeum

WYI{AZ ILUSTRACJI NA WKŁADKACH Narodowe w Meksyku) . . • • • • . 104 105
(Fotografie wykonane przez autora. Wyjątki oznaczone) świątynia Słońca, Palenque . . . . . . 160-161
Fragment rzeźbionej balustrady z wschodniego dzie-
dzińca na Wielkim Placu, Palenque . . . . 160-161
Fragment płaskorzeźby stiukowej zdobiącej pilastry
Wielkiego Pałacu, Palenque . . . . . 160-161
Wielki Pałac, Palenque . . . . . 160-161
Wnętrze sklepienia grobowego w Palenque; widoczna
rzeźbiona płyta w jej oryginalnej pozycj i. (Publi-
kowane za zgodą Narodowego Instytutu Antropo-
Slro11a
logii i Historii, Meksyk) . . . . . 160- 161
Sarkofag zawierający szczątki ka·płana wysokiej ran-
Stela na Wielkim Placu, Copan . . • . 72- 73
gi, otoczone ozdoba·m i z jadeitu. Palenque. (Publi-
Schody z inltsrypcjami hieroglificznymi, Copan . . 72- 73
kowa11e za zgodą Narodowego Instytutu Antropo-
Fragment ołtarza, Co·p an . . . . . 72- 73
logii i Historii, Meksyk) . . . . . 160-161
Fragment Steli H, Copan . . . . . . 72- 73
Rzeźba s tiukowa z grobowca w świątyni Inskrypcji,
Plac do obrzędowej gry w piłkę, Copan . . 72- 73
Palenque. (MuzeLtm Narodowe w Meksyku) . . 180-181
Fragment Sleli N, Copan . . . . . 72- 73
Maska pośmiertna z mozaiki jadeitowej, znaleziona
Fragment Steli C, Copan . . . . . . 72- 73
w grobie kapłana wysokiej rangi, świątynia In-
Przykład hieroglificznego pisma Majów, Piedras skrypcji, Palenque. (Muzeum Narodowe w Me- 180-181
N egras. (Muzeum Narodowe w Gwatemali) . . 72- 73 ks)·ku) . . . . . . . . 180-181
Fragment Steli 12, ukazujący szczegóły rzeźby. Pie- IVIężczyzna Lacandon znad jeziora Lacanja, Chiapas.
dras Negras. (Muzeum Narodowe w Gwatemali) . 72- 73 (Publiko\\rane za zgodą Gilesa Healeya) . . . 180-181
Fragment Steli 6. Piedras Negras. (Muzeum Narodowe Fragment rzeź by ściennej, Bonampak; u góry, pięciu
w Gwatemali) . . . . . . . . 72- 73 bat abów (kapłanów) w obrzędowych strojach;
Wilgotny las zwrotnikowy w Peten, Gwatemala . . 104- 105 u dołu: procesja muzykantów. (Z reprodukcji
Swiątynia III, Tiltal . . . . . . . . ] 01 105 w Muzeum Narodowym w Meksyku, wykonanych
Swiątynia II, Tikal . . . . . . 104 105 przez Augustina Villagra Caletiego) . . . . 180-181
Swiątynia I, Tikal. Obecnie w odbudowie prowadzo- Lacandon palący kopal w ruinach Yaxchilan, Chi·a pas.
nej priez u ,n iwersyitet Stanu Pe·n sylwania 104 105 W ręl<:Lt trzyma t ackQ z grudltami świętego kadzi-
Stela stojąca przed okrągłym ołtarzem. Til{al . . 104-105 dła. (Publikowane za zgodą Gilesa H ealeya) . 180-181
Wi·d ok na tylną ścianę świątyni V. Tikal. Hieroglificz- Caribal w pobliżu jeziora Miramar, Chiapas. (Publiko-
ne inskrypcje pokrywające górną część . . 104 105 wane za zgodą Gilesa Healeya) . . . . 180-181
Fragment rzeźby przedstawiającej tron, Piedras Ne- Wielki Pałac, Labn<.'i . . . . . . . 216-217
gras. (Muzeum Narodowe \V Gwatemali) . . 104 105 Pałac w Sayil . . . . . . . . . 216- 217
Płyta ścienna wykopana w Piedras Negras. (Muzeum Pałac Gubernatorów, Uxmal . . . . 216-217
Narodowe w Gwatemali) . . . . . . 104 105 Widok \\•nętrza Pałacu Gubernatorów, Uxmal . 216-217
Ta sama płyta po odrestaurowaniu przez M. L ouise Fasada skrz)·dła zachodniego Domu Mniszek, Uxmal 216-217
Bakera. (Muzeum Narodowe \V Gwatemali) . . 104 105 świątynia Kukulcana, Chichen Itza . . . 216-217
Płaskorzeźba w wapieniu przedstawiająca obrzędowe

277
276
 Strona
Widok trzech głównych budowli w Chich en Itza: Il'·.TDEKS
z przodu Obserwatorium, w głębi świątynia Ku-
kulcana i Świątynia Woj owników . . . . 216-217
świątynia Wo jowników, Chichen Itza . . • 216-217
„żródło Ofiar", Chichen Itza . • 216-217
Obserwatorium, widok ze świątyni zwanej La Iglesia,
Chichen Itza . . . • • • . 216-217
Fragment malowidła ściennego przedstawiającego
bitwę, świątynia Jaguarów, Chichen Itza . . 216-217
Fragment kolumny z wojownikiem, świątynia Wo-
jowników, Chichen Itza . . . . . . 216-217
Czcionlcą półgrubą podane są strony, na których znajduje się
pełniejsze, niż na pozostałych stronach, omówienie hasła; kur-
syvvą podano strony, na l{tórych (lub przy których) znajdują
s ię ilustracje dotyczące hasła.

Ah Canul, grupa bunto\vni- architektury Majów powsta-

cza ''1 śród Majów 35-36, nie 119
256, 262 Arizona 100
Ah Itzas, wódz 252 Arkansas, stan 77
Ah Puch (Pan śmierci), bóg arroyo 102
139 Arthur J. O. 220
r
Alabama 100 Assyria 53
Alasl{a 106 astrologia Majów 42
alautun 133 astronomia Majów 41, 42, 118,
Alberta 106 120, 124, 128-131, 134, 135,
Albuquerque, miasto 98 141, 145, 216
alfabet fenicki, rzekome po- Atlantyda, wyspa 76, 78-82,
chodzenie 81 232
alkad 65 Atlantów postacie \V rzeźbie
alkoholo\vy napój Lakandó- 223, 230
nów 183 atLati 102
alpaka Lldomowiona 111 avocados 109
Amazonl{a, rzeka 81 Axaruco, port 17
Anderson 220 Aztekowie 7, 11, 31-33, 217,
•
• Andre\VS F. Wyllys 271 219, 220, 221, 227
Andy, góry 109, 111
»archaiczny" okres 117 Baalbel{, miasto 51
archeologii początek 53 Bacon, Sir Francis 80
architel{tury style w płn. baktun 133
Jtikatanie 212 balche, drzewa 183

279
batab 146, 180-181
bawełna 109
Benoit, Fernando 242
Beringa Cieśnina 106, 107, 112
biblioteka Majów w Mani
40 42, 258
bitwa (malowidło) 192
bogowie (bóstwa) Maj ów 40,
42, 131, 1 3~1 39, 167, 170,
183
Bonampak 23, 56, 57, 180-
181 , 184-186, 187- 194, 193,
274
„boskie dzbany" 182, 183
Botta, Paul Emille 53
Bourne, John G . 186
Bowditch, Charles P. 241
bóstwa, p. bogowie
Brainerd, George 204, 228,
253, 259, 260
Brasseur de Bourbourg
(Abbe) 78
Brazylia 107
brąz 111
bL1dowle Majów, ogólna cha-
rakterystyka 125
bunt przeciw kapłanom
202-206, 269, 272
Cakchiquelowie 44, 47, 141
calabtun 133
Calcti 190, 191
Campeche 29, 35, 36, 56-57,
72, 208
Caracol, budowla 216
caribal 180
Carter, Hov.•ard 164
Cather\'.'Ood, Frederick 50-
51, 54, 59, 66, 67, 69, 70, 73,
77
Catoche Przylądcl{ 21, 22, 25
cenote 239-249, 254
280
cera1nika 121, 211, 212
Chac, bóg deszczu 138, 139
chac, kapla11 143, 145, 151, 152
Chac Mool 217, 223, 230, 234
Chacmultun, miasto 188
Chac Xib Chac, wódz 255, 256
Champollion, Jean Fran9ois
53
Champoton, miasto 26, 28, 29,
252
Charnay, Desire 222, 223, 232
Chenes, styl 213
Chiapas 23, 33, 56-57, 58, 67
72, 157, 177, 180-181 , 184,
193, 208
Chichen Itza, miasto 35, 56-
57, 74, 82, 188, 208-215,
216-217, 216- 249, 250-
253, 255, 256, 260, 262
Chilam Balam Księgi 38, 44,
48, 210, 218, 225, 251, 254,
264,
chilan, kapłan 143, 145, 254
Chile 108
chronologii Majów początek
134
Clovis, miasto 102
Coa tzacoalco 226
Coba, miasto 56-57, 126
Cocom, ród 45, 47, 255-257,
260, 262
Comatan, miasto 58
Copan, miasto 53, 55, 56-57,
59- 67t 72-73, 83-85, 88,
105, 201, 214, 265, 274
Copan, rzeka 59
Cordoba, Hernandez de 17-
22, 25-28, 29, 32, 33, 264
Cortćz, Hernando 25, 32, 33,
227
Cousteau, Jacq1.1es-Yves 242
Covarrubias, lVIiguel 123
Cozumel, wyspa 28, 34
cyfry Majów 136
„Czarr1y Kapitan", bóg 139
czas, znaczenie dla MajÓ\v 130,
132, 137
czasu podział u Majów 8, 90-
93, 132-135
czaszki ludzkie jako motyw
zdobniczy w Chichen Itza
217, 224
człowiek z lVIidland 104
- - Minnesota 104
daniny ludności 129, 148
datowanie metodą vvęgla pro-
mieniotwórczego 92, 93, 100,
101, 103, 107-108
deszczu bóg (Chac) 138, 139
Diaz del Castillo Bernal 2~4-
30t 85, 217
Dibble, Charles E. 220
Dighton 77
dojrzałości płciowej ceremo-
nia 151-152
Dom Mniszek w Uxmal 216-
217
domy \vieśniaków 147
Donelly, Ignatius 80, 81
drogi 126
drz,vi z Oxkintok 211
dualizm bóstw 139
Duch Wód vv Cł1ichen Itza 240
dynia 153, 180
Dzit)ilchaltun, stanowisko ar-
cheologiczne 270, 271
dziecka r1arodziny 149
•
E - VII - sub, budo,vla, p1ra-
mida 115, 116, 121
Egipt 53, 61, 81, 84
ekspansja maks) malna Ma-
1 haab 132
jów 196
281
Ekwador 107
El Castillo piramida, p. świą­
tynia Kukulcana w Chi-
chen Itza
El Peten, nizina, p. Peten
encomenderos 38
farb y Majów 41, 191
fasola 109, 153, 180
Fernandez, Miguel 159
Figueroa, Diego Sarmiento de
240, 246
„figurka Tuxla" 122, 123
figur k i - postacie kobiece 117
- symb ol iczne Maj ów 244
F elsom, miasto 96, 97t 98-100,
105
folsomskie groty 96-99, 101,
- narzędzia 106 [106J
Forstemann, Ernst 91, 92
Frey, Carl 186
Gallenkamp, Ch. 7
garncarstwo 110, 112, 147, 211,
212
Goodman, J. T. 91-93, 134
Góry Skaliste 101
gra \V piłkę obrzędowa 72-
73, 125, 223
Grijalva, Juan de 25, 28-34
grobowiec kapłana wysokiej
rangi 160- 161, 169-172,
180-181, 248
groty 96-99, 101, 106
GL1anajes, wyspy 17
G\vatemala 8, 13, 33, 43, 47,
55, 56-57, 72-73, 93, 104-
105, 114, 122, 177, 208, 271,
272
halach uinic 146t 192
Healey, Giles G. 184 186
Hernandez, Martinez 92, 93,
134
Herrera, kronikarz 85
Hibben, Frank C. 99, 100
hidalgo 17
Hidalgo, stan 222
hieroglificzne pismo (inskryp-
cje) Majów 7, 8, 41, 42, 63,
71, 72-73, 85, 88, 90, 104-
105, 119, 121, 123, 124, 141,
159, 192, 211
- - - , wynalezienie 95, 118,
119
- - -, próby odczytania 46,
91, 115, 258, 270
hieroglify oz11aczające upływ
czasu 115, 131-134
Hindusi 137
Holmes, William H. 159
Ho11dL1ras 8, 13, 33, 56-57,
124, 208
Honduras Brytyjsl{i 55, 56-57
Hrdlicka, Ales 104
Huber, S. 7
1iul ches 244
Hunab Ku, bóg 138
Hunac Ceel 251, 254 257, 260,
262
„idole" 119
imienia nadanie 149
ind)rki udomowione 111
Inkowie 7, 11, 109
i11skrypcje l1ieroglificzne, p.
hieroglificzne pismo
i11strumenty muzyczne w Chi-
chen Itza 239
Itza lud (Itza-Majowie, p. Tol-
tel{owie) 218, 224, 225, 227-
230, 250-251, 253, 256, 259,
261, 275
282
Itzamna, bóg 40, 138
Ixchel, bogini Księżyca 138
Ixtlilxochitl, Ferna11do de Al-
va 220, 222
Izabal, port 55
Izabal, jezioro 55, 56-57
Izamal, miasto 39, 56-57, 209
jadeit 28, 170, 220, 244
Jakeman, M. Wells 94
Jaskinia Gipsowa 100
jaskinie sandyjskie 99, 100
Jawa, wyspa 267
języki indiańskie111
język: Lalcandónów 182
jiquipil. 30
Jukatan 56-57, 208-212, 250,
274
Julcatanu historia, dziełoLan-
Jukon, rzeka 107 [dy 45
Kabab, miasto 56-57, 74, 209,
225, 250
kaczka udomowiona 111
kalendarz Majów 42, 46, 90,
91, 95, 118-120, 124, 130,
131, 132-135, 139, 196
- - , korelacja z kalenda-
rzem gregoriańskim 91-
93, 134
- Tolteków 234
Kalifornia 101, 107
kami eń jako materiał budo-
wlany 126
- z Rosetty 43, 53, 87
Kaminaljuyu, ruiny 272
kapłani 69, 70, 95, 118-120,
123, 124, 129-131, 134, 135,
137, 141, 143, 144-145, 148,
151-153, 167, 168, 170-
175, 180-181, 185, 191, 202,
203, 248, 268, 269
- Lakandónów 182
•
- , upadek, p. bunt przeciw
kapłanom
Karol V, król Hiszpanii 30,
34, 264
kasty 144
katun 133, 134, 142
kauczul{ 125
Khmerowie z Kambodży 267
Kiczowie 43, 47
Kidder, A. V. 200, 201
kinchiltun 133
Kingsborough lord 52, 75,
85
l{obiety, zajęcia 153
lcodeksy Majów 41, 42, 52, 85,
91
Kolorado, stan 102
Kolumbia, rzeka 106
kolumny 216, 216-217, 223
koła vvynalezie11ie 112
kopalu palenie 180-181 , 182-
183, 243, 244
kopuła 119
kosmologia lVIajów 138
Kroniki Cakchiqt1el6w 44,
141
Kukulca11 (Qt1etzalcoatl), bóg-
-człowiek, \vódz 40, 216-
217, 225, 227, 228, 248, 251-
252, 270
kul{ur ydza 109, 153, 183, 220
kulrurydzy bóg 139
kultury Majó\v niszczenie 39
nast.
_ - opis Landy 45
Labna, miasto 56-57, 74, 209,
214, 216-217, 250
Lacanj a, rzeka 184
Lakandónowie 177-185, 180-
·181
283
Landa, Diego de 40-41, 44,
45--46, 75, 78, 90, 91, 138,
143, 144, 145, 148, 149, 153,
155, 218, 219, 225, 227, 228,
239, 240, 246, 252, 257-259
Layard, Austen 53
leczenie 111, 154
Lemuria, wyspa 78, 82
Le Plongeon, Augustus 81-82,
223, 232
Lewisville, miasto 101
liczby, sposób zapisywania 136
liczenia system, wynalezienie
118, 119
Liga Maya pan 252-255, 27 5
Li11de11meir, miasto 101
literatura Majów 141
lttdzie z Folsom, p. Folsom
- - gór Sandia, p. Sandia
'
gary
łaźnie publiczne 126
łowiectwo 98, 99, 101, 102,
106-108
machety 59
Mackenzie, r zeka 107
Maler, Teobert 89, 159
malarst\VO !v'.l:ajów, charakte-
rystyka 190
malowidła ście11ne w Bonarn-
pak 69, 186, 188-192
- ścienne w Teotihuacan 189
małżeństwo 152-153
Mani, miasto 36, 40-42, 258,
262
maniok 109, 180
M ason, J. Al den 203
matematyka 130, 136
Maudslay, Alfred 88, 177-
179, 181, 232
 Mayapan, miasto 56-57; 210,
251-262, 275
medycyna u daw11ych Indian
111, 154
Meksyk 32, 35, 86, 188, 217,
219-223
melony 109, 154
Merida, p. T'ho
metalu wytapianie w Amery-
ce środk. 111, 112, 244, 266,
267
miasta l\/Iajów, ogólna cha-
rakterystyka 125-126
- państwa Majów 146
Mico, góry 55
Midland 104
miedź 111
miLpas 127, 128, 147, 180, 201,
209, 262
milpa system 265
Minnesota 104
miód leśny 183
Mississippi, rzeka 77, 81
MitTiaL 140, 236
mitologia, p. bogowie
l\l[onte Alban 188
Montejo, Francisco de 34, 35,
208, 256
l\l[ontejo, Francisco de, Młod­
szy 35, 36, 39
l'v1ontezuma, wódz aztecl~i 25,
31, 32, 227
lVIorley Sylvanus G. 114, 116,
122, 132, 134, 137, 139, 140,
142, 145, 146, 150, 159, 182,
190, 198-200, 204, 206, 228,
231,. 266
Morris, H. 230, 231
Motagua, rzeka 56-57, 200
możni (nobile) 144, 146, 150,
186
lVIu, wyspa 78, 82
284
nacom 143, 145
narzędzia 103, 106, 111, 117,
147' 266, 267
- rolnicze 127, 199
naturalizm \V malowidłach
\V Bonampak 190
nauczanie 129
Nebraska, stan 104
Nevada, stan 100, 101, 103
Niniwa, miasto 53
nobile, p. możni
Nowa Hiszpania 20, 29
No\ve Imperium Majów 209-
211, 229
Nowy Meksyk 96, 98, 102
noże obrzędowe 246
Oaxaca 188, 204
obrzędy religijne 142
obsydianowe ostrza 27
obuwie 150
odzież, p. ubranie
ofiary z lt1d zi rytualne 31,
142-1431 173, 192, 193, 246,
248, 254
ogień, opanowanie przez Ma-
jóvv 106, 266
Olmekowie 31, 123
„Ołtarz Ofiar" 272
Oregon, stan 103, 106
Otolum, strumień 158
Oxkintok, miasto 211, 274
ozdobne przedmioty Indian
111, 150
Palenque, miasto 41, 44, 51,
67-72, 83, 85, 157-176,
160-161, 180-181, 187, 188,
214, 265
Pałac Gubernatorów v..r Ux-
mal 72, 213, 216-217
- Wielki v..r Labna 216-217
- - Palenqt1e 68-71, 158,
\V PopoL Vuh 43, 141
159, 160-161 Posej don, bóg 79
pataty 154 potop biblijny 81
pozoLe 153
petdtes 31
Prescott, William 22, 28, 75
Peten, nizina 104-105, 114,
prestiż społeczny - oznaki
120, 123, 194, 200, 201, 212,
zewnętrzne 153
262 Proskouriakoff, Tatiana 187-
Pete11, jezioro 262 190, 194
pictum 133 pszczół hodowanie 111
Piedras Negras, miasto 33, Puerto Barrios, miasto 122
56-57, 72-73, 104-105, Puuc vvzgórza 209, 213
•
121, 127, 131, 149, 157, 187,
202, 203, 269
quetzaL, ptak 192
piekło w pojęciu Indian 140,
Quetzalcoatl, bóg-człowie~{
236 (Wąż Ozdobiony Piórami,
pies udomowiony 103, 111 zn,any też jako <p.) Kukul-
piramidy amerykańskie a can) 32, 33, 220, 224-228,
egipskie 84 270
- w Copan 60, 63 Quintana Roo, stan 56-57,
- vv Palenqt1e 69, 70, 158, 126, 208, 211, 274
160-175
- \V Chichen Itza 233-239,
religia Lakandónó'\v 182
248
- Majóvv 42, 123, 124, 129,
- w T eotihuacan 221
131, 133, 137-143, 268
- w Tika! 272
- w Tula 223 Rio, Antonio del 51 , 52, 71, 75
Rio Bee, miasto 56-57, 213,
- w uaxactun 115, 120
214
- w Uxmal 72
pismo Majów, wynalezienie, Rio Tabasco, rzeka 29, 32
p. hieroglificzne pismo rok:, p. kalendarz
r.o ku wenuzjańskiego kult 135
Platon 78-80
rolnictwo 101, 108-109, 113,
plejstocen 105
116, 117, 127,. 128, 149, 199-
pług 112
201, 206, 266
płytka z Leyden 122, 134, 274
pochodzenie Indian 77-89, Rosetta, miasto 53, 87
94 113 Russel Cave 100
pogrzeb 155 Ruz Lhuillier, Alberto 159-
- wielkiego l{apłana 172- 176, 253
174 rysunlci magiczne 106
pom 243 rzeźba '\V Bonampak 188, 189
pomidory 109, 154, 180 7 \TV' Copan 64
285

Salisbury, Stephen 241
Sahagun, Bernardino de 219,
220
samobójst\VO w religii Majów
140
Sa11dia, góry 98-100, 105
Sandia, typ narzędzi 106
San Jua11 de Teotihuacan,
p. Teotihuacan
Santa Rosa, \vyspy 101
San to Domingo del Palenq ue,
wioska 67, 158
sarkofag w piramidzie 160-
161, 169-172, 180- 181
Sasltatch ewan 106
Sayil, miasto i p ałac 56-57,
74, 209, 216-217, 250
Schlieman11, Heinrich 249
Schody Hieroglifów w Cop an
63
Shook, Edwin 271
,,słupy czasu", p. stele
Spinden, Herbert J. 92, 93,
134, 159
społeczna struktura
123-124, 144 148
społeczne zaburzenia u Ma-
j ó\\r, p. bunt przeciwko ka-
płanom
Sot1stelle, Jacques 193
srebro 11 1
stadiony 125
Stare Imperitlm Majów 120,
211, 229
Thompson, Edward Herbert ubranie lVIajó\v 150
125, 160, 177, 196, 213, 232,
232-249 uinai 133
249
Thompson, J. Eric 92, 93, 132, uroda według pojęć l\1ajÓ\V
szkielety z Amer yki 103, 104
134, 159, 192, 200, 204, 253, 150
sztuka Majów, charakterysty- urzędów dziedziczenie 144
261
ka 189-190
Tibolon, miasto 262 Usum acinta, rzeka 56-57,
Tikal, miasto 56-57, 93, 104- 72, 89, 157, 159, 187, 194,
śmierć 155 105, 120, 201, 202, 214, 268, 202, 209, 212, 273
Swiątynia Inskrypcji w Pa- 269, 271, 272, 274 Utah, sta11 100, 103
lenque 70, 71, 158, 160- tkactwo 103, 110, 117, 149, 150, Uxmal, miasto 56-57, 72- 74,
176, 180-181 Tlaxcalanowie 31 [153 86, 209, 21 0, 213, 214, 216-
- Jaguarów w Chichen Itza Tollan (Tttla), miasto Tolte- 217, 225, 226, 250, 252, 253,
188, 216-217, 217 ków 218-227 257, 264, 269
- Kukulcana w Chichen I tza toltecka' warstvva l<:t1l tL1rowa
(zw. El Castillo) 216-217, " 221 Vaillant, R . C. 7
227, 229, 234-239, 254 T oltekowie, 9, 218-222, 224- Velasqu ez, Diego 17
- Malowana w Bonampak 226, 228, 234, 244, 248, 261 Veracruz, miasto 122, 123, 218
191 Tonocatecotli, bóg 226 Villagra, Augustin 186
- Wojowników w Chichen Totonakowie 31 Von Hagen, Victor Wolf gang
Itza 188, 216-217, 229-230 Toynbee, Arnold 265 50
- w Yum Chac 240, 244 Tozzer, Alfred M. 159, 181,
„świątynie" Lakandónów 182 182 Waldeck, J ean Frederic 52,
- w Palenque 160-161, 180- Troja 249 75, 232
181 tron kapła11ów w P iedr as Ne- walka (malowidło) 192
- w Tikal 104-105 gras 202 Wąż Ozdobiony Piórami, p.
Majów Tula, p. Tollan Quetzalcoatl
Tulane, miasto 270 wiara w życie pozagrobowe
Tabasco 33, 56-57, 104 105, Tule Springs 101
140
123, 156 Tult1m, miasto 56-57, 188
„Wielki Kair" 18
tabliczki hieroglificzne 160 Tumbala, ,11,.·zgórza 158, 175 wierzenia Majów, p. religia
tancerze w Bonampak 180- tun 133 Ma jów
181, 191, 193 tunkul 239 wi eś nia cy 147- 148, 150, 153,
tat uaż 150 T L1ta11cl1amena gr obowiec 164
155
Tayasal, miasto 262, 275 Tutul Xiu, ród 40, 45, 47, 275
Wisconsin, stan 77
Tejeda, António 186, 190, 191 Tutul Xiu, wódz Mani 36-37,
władza świecka, orga11izacja

- - -, upadek 196-207, 215,

272
stele (słupy) czasu 8, 43, 72-
73, 101 105, 114, 119-122,
134, 196, 202, 272, 274
Stephens, John Lloyd 50-74,
75-77, 83-85, 88, 119, 124,
Teksas 101, 104
Tenoch titlan, stolica Azteków
1 257, 260, 261
11, 31, 217
teokracja u Majów 123--124
Teotihuacan, miasto 188, 189,
204, 212, 221, 222
T 'ho (Merida), miasto 36, 37,
56-57, 275
Tzakol \V~'roby 212
Tziba11che 214, 274
tzolki11. rok Ś\\rięty 132, 149
Uaxactun, miasto 56-.57.
114- 116, 121- 123, 134, 188,
196, 274
ubranie Lakandónów 180
146
\vojny, znaczenie w życiu Ma-
jóv1.r 128
Wormington, H. 1\1. 104
wspólnota własności 147, 148
wychowanie dzieci 150
XiLl ród, p. TL1tul Xiu

2-86 287
Yaxchilan, miasto 56-57 157
179, 180-181, 183, 18;, 214
Yaxuna, miasto 126
Yum Chac, świątynia wodna
240, 244
zapote, owoc 30
Zapotekowie 204
·z bieractwo 101, 102, 108
zero 136, 137
zez, cecha urody 150
ziemniaki 109
złoto 28, 111, 220, 244
„zł?ty wiek" Majów 120
zwierzęta juczne 112
Redaktor Krystyna Konop1iicka
Źródło Ofiar (Święte Cenote)
216-217, 239-245, 254 Redaktor techniczny Ha lina O tszewska ,
•
zarna 117, 147
Korektor Mari.a lżews1<.a
życie codzienne, malowidła
\V Bonampak 193
Pańs'hvowe Wydawnictwo Naukowe
•
*
Wydanie pierwsze. Nakład 7750+ 250 egzemplarzy
Arkuszy wydawniczych. 14,75; arkuszy drukarskich 18,25
Papier druk. sat. klasa III, 80 g, 82Xl04
Oddano do składania 12. X. 1967 r.
Podpisano do dru.ku 15. VIJ I. 1968 r .
Druk ukończono we wrześniu 1968 r .
zam. 1158/67, (R-5). Cena zł 33,-
*
Zal~łady Kartograficzne Wrocław