Esthetica

Kaat Vanderstukken
Inhoudsopgave
Parate Kennis ........................................................................................................................................................ 5
6.0 Intro: kunst & kunstgeschiedenis ............................................................................................................. 7
6.1 Kunst in de nieuwe tijd ............................................................................................................................. 7
6.1.1 Renaissance versus middeleeuwse kunst ......................................................................................... 7
6.1.2 Versus: bezoek ‘Reünie’ in O.L.V.-kathedraal Antwerpen ................................................................ 8
6.1.3 Volbarok versus classiciserende barok ............................................................................................. 8
6.1.4 Classicisme in de architectuur en binnenhuiskunst ......................................................................... 9
6.1.5 Rococo in de architectuur en binnenhuiskunst .............................................................................. 10
6.1.6 Rococo in de schilderkunst ............................................................................................................. 10
6.1.7 Kunst van de Nieuwe versus Nieuwste tijd .................................................................................... 10
6.1.8 Casus: concertbezoek deSingel Antwerpen of Koningin Elizabethzaal Antwerpen ....................... 10
6.2 Historische strekkingen in de 19de eeuw ................................................................................................ 11
6.2.1 Neoclassicisme in de schilderkunst ................................................................................................ 11
6.2.2 Neoclassicisme in de toegepaste kunst .......................................................................................... 12
6.2.3 Neoclassicisme in de architectuur .................................................................................................. 13
6.2.4 Casus: typologie van de burgerwoning........................................................................................... 18
6.2.5 Overige neostijlen & eclectisme ..................................................................................................... 21
1. Neogotiek ............................................................................................................................................ 21
2. Neoromaans........................................................................................................................................ 24
3. Neorenaissance ................................................................................................................................... 25
4. Neobarok ............................................................................................................................................ 26
5. Ecclecti(ci)sme/ style beaux-arts ........................................................................................................ 26
6.3 Kantelmoment 1900 ............................................................................................................................... 27
6.3.1 Art nouveau .................................................................................................................................... 27
6.3.2 Casus: Victor Horta & bezoek Hortahuis Brussel ............................................................................ 31
6.4 Casus: architectuurhistorisch en -typologisch onderzoek ...................................................................... 32
6.5 Muziek in de Nieuwste Tijd ..................................................................................................................... 33
6.5.1 Classicistische muziek ..................................................................................................................... 33
6.5.2 Casus: Ludwig van Beethoven ........................................................................................................ 34
6.5.3 Romantische muziek ....................................................................................................................... 38
6.5.4 Casus: concertbezoek ............................................................................................................................ 38
6.6 Vernieuwingen en breuklijnen in de beeldende kunst Nieuwste Tijd ................................................... 39
6.6.1 Romantiek in de schilderkunst ....................................................................................................... 39
6.6.2 Realisme en wegbereiders impressionisme ................................................................................... 47
6.6.3 Impressionisme in de schilderkunst ............................................................................................... 51
 6.6.4 Postimpressionisme ........................................................................................................................ 55
6.6.5 Impressionistische muziek .............................................................................................................. 71
6.6.6 Pre-expressionisme ......................................................................................................................... 72
6.6.7 Fauvisme en expressionisme .......................................................................................................... 74
6.6.8 Kubisme........................................................................................................................................... 84
6.6.9 Expressionistische muziek .............................................................................................................. 90
6.6.10 De nieuwe beelding: Europese stromingen rond WO I .................................................................. 90
6.6.11 Casus: Wassily Kandinsky ................................................................................................................ 95
6.6.12 Casus: Piet Mondriaan .................................................................................................................... 98
6.6.13 Dadaïsme ...................................................................................................................................... 101
6.6.14 Surrealisme ................................................................................................................................... 101
6.6.15 Casus: facultatief bezoek Magrittemuseum (Brussel) .................................................................. 104
6.7 Excursus Keulen .................................................................................................................................... 107
6.7.1 Casus: onderzoek 20ste-eeuwse beeldend kunstenaar & bezoek Museum Ludwig ..................... 107
6.7.2 Casus: Peter Zumthor & bezoek Kolombamuseum ...................................................................... 108
6.7.3 Casus: Gerard Richter in Dom ....................................................................................................... 112
6.8 Beeldende kunst in de Eigen Tijd .......................................................................................................... 113
6.8.1 Abstract expressionisme ............................................................................................................... 113
6.8.2 Minimal art & Land art .................................................................................................................. 113
6.8.3 Pop art........................................................................................................................................... 113
6.8.4 Conceptual art .............................................................................................................................. 113
6.8.5 Hyperrealisme ............................................................................................................................... 113
6.8.6 Neo-expressionisme ..................................................................................................................... 113
6.9 Muziek in de Eigen Tijd ......................................................................................................................... 113
6.9.1 Genres & strekkingen na 1945 ..................................................................................................... 113
6.9.2 Casus: concertbezoek ................................................................................................................... 113
6.10 Vorm versus functie in 20ste-eeuwse architectuur & urbanisme.......................................................... 113
6.10.1 Art deco......................................................................................................................................... 113
6.10.2 Modernisme .................................................................................................................................. 122
6.10.3 Casus: Le Corbusier ....................................................................................................................... 123
6.10.4 Brutalisme ..................................................................................................................................... 123
6.10.5 High Tech ...................................................................................................................................... 123
6.10.6 Postmodernisme ........................................................................................................................... 123
6.10.7 Organische architectuur & deconstructivisme ............................................................................. 123
6.10.8 Casus: 20ste-eeuwse architectuur in Berlijn & bezoek Jüdisches Museum................................... 123
6.11 Excursus: fietstocht gordel van Antwerpen & wandeling Zurenborg .................................................. 123
 Cursus Esthetica
Parate Kennis
• Communicatieschema:
• Zender: de kunstenaar
• Ontvanger: de kijker/beschouwer
• Context: achtergrond van de kunstenaar, de ontvanger (opvoeding, interesses, ervaring,
samenleving, …), het kunstwerk (kunsthistorische achtergrond – waar, wanneer, waarom, hoe) of
de situatie.
• Vorm: morfologisch aspect, medium + code, wordt gecodeerd in een bepaalde vorm, taal/stijl en
medium.
• Inhoud: pre-iconografisch aspect, beschrijving van wat je ziet, alles wat je waarneemt zonder
achtergrondinformatie
• Medium: materieel-technisch aspect, het materiaal en de techniek die gebruikt worden.
• Code: stilistisch aspect, de stijl van het kunstwerk (kleurgebruik, realistisch of niet,… ), de typische
elementen die bij een kunstenaar en tijd horen, de ‘taal’ die de kunstenaar gebruikt waardoor je
ze daarna kan herkennen.
• iconografisch: de betekenis achter het kunstwerk, kunst kan een boodschap uitdrukken, gevoelens
oproepen, discussies uitlokken, een aanklacht zijn, kan iets vertellen over de geschiedenis, ….
• figuratief: verwijst naar de zichtbare wereld, herkenbaar, iets dat je herkent van de zichtbare
wereld.
• Geabstraheerd: vereenvoudigen tot een karakteristieke vorm.
• Abstract: zonder herkenbare voorstelling.
• Profaan: gewoon, alledaags
• Sacraal: heilig, godsdienstig
• factuur: (zichtbare sporen van) het middel en de manier van de uitvoering/genese.
• Textuur: gevolg van materiaal, gereedschap en factuur, hoe het aanvoelt.
• Lineair: scherpe, duidelijke lijnen scheiden de vormen.
• picturaal: vaag, zachte overgangen van de vormen in elkaar, geen gebruik van harde lijnen.
• vanuit de lijn bedacht: denkbeeldige richtingslijnen
• vanuit de kleur bedacht: ritmisch patroon als resultaat van de schikking van vormen en kleuren.
• clair-obscur: licht-donker, een deel van het schilderij baadt in het licht en het ander deel is erg
donker.
• koude kleuren/warme kleuren: Warme kleuren, zoals rood, geel en oranje → tinten van rood.
Koude kleuren, zoals blauw, groen en magenta → tinten van blauw.
• Bouwheer: opdrachtgever
• Bouwmeester: architect
• Commoditas: doel, functionaliteit
• Utilitas: programma, functionaliteit, gebruik
• Firmitas: techniek, soliditeit, degelijkheid
• Venustas: bekoorlijkheid, esthetiek

5
6
6.0 Intro: kunst & kunstgeschiedenis
1. Ars longa, vita brevis: kunst is duurzaam/lang, maar het leven is kort. (Hippocrates)
• Kunst is fysiek en mentaal duurzaam
→ Via kunst kan je meerdere levens leven dan enkel het jouwe
(Kunst gaat over alles dat te maken heeft met de mensheid)
2. Stijl: de manier/vorm hoe je jezelf presenteert
→ Het is een verlengstuk van je persoonlijkheid
Beïnvloedt door je omgeving/tijd
• Persoonlijke stijl
• Periodestijl
• Kunstgeschiedenis
→ Helpt om (hedendaagse) kunst in context te plaatsen en beter te
begrijpen.

6.1 Kunst in de nieuwe tijd

6.1.1 Renaissance versus middeleeuwse kunst

• Albrecht Dürer
Zelfportret met hem afgebeeld zoals Jezus
Ondertekend zijn werken duidelijk (x2, wit op zwart)
↔ middeleeuwen waar werken niet werden getekend
Zie Rogier van der Weyden, Jan van Eyck, …
→ in de renaissance groeit het zelfbewustzijn van de mensen.

• Leonardo Da Vinci
Portret van Johannes de Doper
(= klassiek een bebaarde mannelijke man)
Hier: androgyn
→ stukje van Da Vinci zelf: hij viel op Androgyne mensen
Da Vinci gebruikt alledaagse mensen als modellen en steekt een deel van zichzelf
in zijn kunstwerken.

= een breuk met het ‘normale’

= is de kiem voor vrijheid van de kunstenaar

7
 → Dom van Milaan

Middeleeuwen: longitudinaal bouw, hemelwaarts, oostwaarts

richten op het goddelijke, tocht naar het licht

→ Dom van Florence

Renaissance: centraalbouw

de mens zelf is de maat der dingen

6.1.2 Versus: bezoek ‘Reünie’ in O.L.V.-kathedraal Antwerpen

6.1.3 Volbarok versus classiciserende barok
1. barok: 1600-1700/1750
• Pieter Paul Rubens
= volbarok
• Contrast licht ↔ donker + kleurcontrasten
• Veel goud
• Volle compositie
• Diagonaal assen
• Passie/emotie/dramatiek

= propagandakunst (als reactie op de contrareformatie)

Vooral in de Zuidelijke Nederlanden (België)
→ 1587: val van Antwerpen
Zuidelijke Nederlanden blijven bij Spanje
Noordelijke Nederlanden worden onafhankelijk
→ Belgen verhuizen naar het noorden;
Gouden eeuw van Antwerpen/het zuiden is gedaan, gouden eeuw van het noorden begint

• Johannes Vermeer
= classicistische barok
• Leegte/lege achtergrond
• Rechte hoeken en lijnen
• Statische poses en composities
• Gedempte tinten
• Streven naar evenwicht en harmonie
→ principes klassieke kunst en de klassieke oudheid
Vooral in de Noordelijke Nederlanden (Nederland)
(= genretafereel)

Het verschil valt te verklaren door godsdienst:

Calvinisme ↔ rooms-katholicisme
Beredeneerd ↔ genieten van het leven

8
Bloemenstillevens

Vooral in het noorden

→ tulpenmanie: mensen bevestigden hun status door tulpenbollen te kopen en ze
te kweken.
Tulpen waren extreem duur
( In januari 1637 werden tulpenbollen verkocht voor meer
dan tien keer het jaarsalaris van een ervaren vakman, en
waren ze ongeveer evenveel waard als een Amsterdams
grachtenpand.)

Mensen kochten bloemenstillevens voor de status die het met zich meebracht
(tulpen + kost) en voor de schoonheid van de bloemen die op hun best getoond
worden.
“In de fleur van je leven zijn.”
Ze gaan over het leven
→ staan voor de schoonheid van het leven, maar bloemen verwelken ook dus pluk de dag.
Vanitasstillevens
Vanitas vanitatum, omnia vanitas
→ ijdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid
(Alles is vergankelijk)
3 categorieën:
• Vita activa: juwelen, wapens, verzamelobjecten, …
• Vita contemplativa: kunstvoorwerpen, wetenschappelijke
instrumenten, …
• Vita voluptaria: speelkaarten, glazen, kaarsen, rook-stuff,
muziekinstrumenten, …
Symboliek:
• Vergankelijkheid: schedel, zeepbel, botten, kaars, zandloper, uurwerk, …
• Her opstanding: korenhalmen, laurier, klimop, … (Staan alle 3 voor het eeuwige leven)
→ vaak religieuze insteek

6.1.4 Classicisme in de architectuur en binnenhuiskunst

= de classiciserende barok in Frankrijk (1620 – 1730)
→ onder Louis XIII en Louis XIV
In Frankrijk benoemd naar de vorst
Want in het Ancien Regime had de vorst de grootste invloed
→ zij bepaalden de kunst
Bv. Style louis XIII, style Louis XIV, style …

→ Place de Vosges (17de eeuw)

De Franse koning en koningin verbleven hier.

Langs 4 kanten: gebouwen

• Eenheid van vormgeving

9
 → Vaux le Vicompte

• Symmetrie

Klassiek gebouwde architectuur:

→ sterke/zware benedenverdieping
→ hoge, verfijnde 1ste verdieping
→ lagere 2de verdieping
Principes : imposant/grootsheid, rust, symmetrie
(palais de Versailles)

6.1.5 Rococo in de architectuur en binnenhuiskunst

= style rocaille (1720/1730 – 1760)
→ onder louis XV
Er is een vrijheid van enorme uitbundigheid
Principes: grillige vormgeving (zeer wisselend en onverwacht), asymmetrisch
↘ ontleend aan de natuur

Huiselijk, intiem, sfeervol van het rococo ↔ strak, rigide van het classicisme

• Zeer decoratief in het interieur

- Supraporta (versieringen boven de deur)
• Grote deuren en ramen
→ om de natuur binnen te laten
+ voor de brede hoepelrokken uit de 18de eeuw

(Paleis sanssouci)

6.1.6 Rococo in de schilderkunst

Antoine Watteau

• galante taferelen,
• lichtzinnige onderwerpen,
• verleiding en geflirt,
• zachte tinten,
• drukke composities

6.1.7 Kunst van de Nieuwe versus Nieuwste tijd

Historische stijlen ↔ moderne stijlen

6.1.8 Casus: concertbezoek deSingel Antwerpen of Koningin Elizabethzaal Antwerpen

10
6.2 Historische strekkingen in de 19de eeuw
6.2.1 Neoclassicisme in de schilderkunst
1750-1850
Franse oorsprong (met invloeden van buitenaf)
• Vaak Franse benamingen

→ geïnspireerd op de klassieke oudheid

à heeft dezelfde stijlkenmerken als het classicisme

Classicisme → Neoclassicisme (ook in de landen waar voorheen nog geen classicisme geweest was)
(al gehad) (nieuw)

Beïnvloedt door:
• 1709-1738: ontdekking van Pompeï
• 1764: Johan Winkelman doet expedities naar historische sites
→ archeologie ontluikt
• 1798-1801: expedities van Napoleon in Egypte

➔ hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid en het oude nabije oosten

Jean-Auguste Dominique Ingres (schilderde onder meer ook portretten van Napoleon)

Jacques-Louis David
= hofschilder van Napoleon

→ portret van Napoleon

Verwijzing naar keizerlijke ruiterportretten oud de kl. Oudheid

→ dood van Marat

(in 1793 is Marat de held van de Franse Revolutie. Marat leed aan een huidziekte en moest
regelmatig in een bad met oliën rusten. Een van zijn rivalen, Charlotte Corday, stak hem
uiteindelijk ook neer in zijn bad. Het is Jacques-Louis David die ook zijn begrafenis regelde.)

• De arm is de enige curve

• Veel leegte
• Blik naar het eerbetoon, de brief die hij aan het schrijven was en het
moordwapen

= een duidelijk politiek statement

De heldenstatus van Marat stijgt enkel nog meer

11
Kunst citeert vaak werken van anderen:

→ →

→ de heldenstatus van Jezus wordt zo overgedragen aan Marat

↓ ↓

Kroning van Napoleon De eed van Horatius

6.2.2 Neoclassicisme in de toegepaste kunst

Gebaseerd op regeerperiode

• Lodewijk XVI (1760 – 1790)

• Directoire (1790 – 1800)
• Empire (1800 – 1815)
• Second empire (1850 – 1860)

Vrije kunsten: schilderkunst, beeldhouwkunst, …

Toegepaste kunsten: gebruikskunst
→ in de vorm van gebruiksvoorwerpen
- Designer = maker/fabrikant
- 1 of 2 exemplaren
- Beperkt publiek
Vanaf de industriële revolutie:
- Designer ≠ maker/fabrikant
- Grootschalig design
- Onbeperkt publiek

• Gepolijst, warm hout in contrast met koper-of brons beslag

• Zuiltjes (bv. als poten)
• Platgedrukte ruit(en)
• Egyptische sierelementen
12
 6.2.3 Neoclassicisme in de architectuur
2de helft 18e eeuw en 1ste helft 19de eeuw

Geïnspireerd door de klassieke oudheid

→ Maar! Voor hedendaagse gebouwen met hedendaagse
functies
Probeert te imponeren
Bv. Zuilengalerij/ colonnade
→ grootsheid, monumentalisme

Typische elementen:
• Kroonlijst
• Architraaf + fries
• Frontons
• Timpanen
→ paramenten (buitenafwerkingen)

Opbouw:

• Sokkel → zwaardere steen (vaak natuursteen), voor de stevigheid

• Corpus → 1 of meerdere bouwlagen
Vaak arcade: stijl doorgetrokken over meerdere verdiepingen
• Bekroning/afwerking

Gebaseerd op de klassieke zuil: sokkel – schacht – kapiteel,

voeten – lichaam – hoofd
duidelijk onderscheid tussen bouwlagen
↔ geen onderscheid tussen bouwlagen in het modernisme

Vs.

Attiek: een attiek is een niet-dragende/decoratieve borstwering boven de kroonlijst als voortzetting
van de compositie en/of de decoratie van de gevel. Meestal met de bedoeling om de overgang van
de mooie gevel naar het banale dak minder bruusk te maken.
Bv. Een nep balustrade

13
Duitsland (Berlijn)

→ Brandenburger toren (1788-1795)

= poortgebouw
1ste en oudste neoclassicistische gebouw van Berlijn

Karl Friedrich Schinkel

“Niet bouwen zoals de Grieken deden, maar bouwen zoals de Grieken zouden doen als ze nu leefden.”

→ Neue Wache (1815-1818)

Geïnspireerd door het romeins castrum/legerkamp

→ schauspielhaus (1818-1821)
= theater
Vroeger enkel voor een bepaalde klasse
→ ‘tempel der kunsten’

→ Altes Museum (1825-1850)

Oudste museum van Berlijn
1ste nieuwgebouwde museum
→ prototype en inspiratie voor nieuwe musea
Decorum belangrijker dan functie

Kunstenaars gingen naar musea voor inspiratie

→ Altes Nationalgalerie (1865-1871)

14
 → Deutscher en Französischer Dom

Frankrijk
Jacques-Ignas Hittorf
Schreef boeken en maakte tekeningen over historische sites
(bijna zoals een archeoloog)
Zo reconstrueert hij tempels zoals hij dacht dat ze geweest moesten zijn. De christelijke beelden worden
bijvoorbeeld vervangen door volgens hem de originele beelden.
Hittorf is degene die de Place de la Concorde in Parijs opnieuw ontwierp
Tijdens de Franse Revolutie werden de koning en koningin samen met honderden andere diplomaten op dit
plein geëxecuteerd door de guillotine. Hierdoor was het een zeer politiek geladen plek. Frankrijk wou hier in
de 19de eeuw een neutralere plek van maken en er werd gekozen om de basilisk uit Luxor, Thebe op het plein
te plaatsen aangezien het een cadeau was van Egypte. Hittorf staat in voor het transport van de basilisk en
het verdere ontwerp van het plein.
→ Place de la Concorde en Luxor obelisk
Zowel Architecturaal en urbanistisch
= grootste plein van Frankrijk
Symmetrische opbouw → basilisk centraal

→ De église Saint-Vincent-de-Paul
Longitudinaalbouw
symmetrie
harmonie en evenwicht
Maar! Geen perfect evenwicht zoals in de klassieke oudheid
Want waar te nemen langs beneden → dan wel evenwicht
(Vanuit kikvorsperspectief wordt bol recht)

15
Egyptomanie (eind 18e eeuw, begin 19de eeuw)
In Frankrijk én Engeland ontstond als gevolg van
ontdekkingen door Napoleon in Egypte, een ware
´Egyptomanie´. De opening van het Suezkanaal in 1869 en
ontdekkingen van graftombes van oude Egyptische koningen
en koninginnen leidde tot nog grotere interesse in het
oosterse land. Het wetenschappelijke onderzoek naar het
oude Egypte en de resten, piramides, graftombes en andere
schatten die het land rijk was, werd in deze tijd erg populair.

• Olifantencomplex in de zoo
• Kasteel Moeland (Sint-Niklaas)
• Kasteel Bunneghem-Sloor
(Temse)
• De loge (Brussel)

Jacques-Germain Soufflot

→ Le Panthéon
Combinatie longitudinaal en centraalbouw/tempelbouw
= Compromis tussen klassiek bouwen en christelijk bouwen

Viering(toren) is centraalbouw
Kruising van het schip en het dwarsschip/transept

Pierre-Alexandre Vignon

→ La Madeleine

Is een kerk maar lijkt op een Griekse tempel

Georges-Eugène Haussmann
Urbanist en stedenbouwkundige die verbonden is met de verbouwing van Parijs in de 2 de helft van de 19de
eeuw. Hij heeft het uitzicht van de stad bepaald.
‘grootsheid, gelijkheid, harmonie’

→ Arc de triomphe
Naar de Romeinse keizerlijke triomfbogen

16
 → Arc de triomphe du Carrousel

België
1830: nieuwe staat België → nieuwe gebouwen in de huidige stijl (+ dan lijkt het of het er al lang staat)

Koninklijk paleis Brussel Stadspaleis van Gent

paleis van Lotharingen Waasmunster jachtpaviljoen Hingene

kabinetsgebouwen Vlaamse regering Bisschoppelijk paleis Antwerpen Federaal parlement

17
August Cols en Alfred Defever

→ de tempel (zurenborg)
Bordes: toegangstrap langs de buitenkant
= theatraal
Loggia: binnen terras, om te beschermen tegen hitte
(‘open veranda’)
! komt niet voorbij de gevellijn!
Kariatiden: antropomorfe (vrouwelijke) zuilen

- Enkelhuis: 1 huis, 1 woning

- Dubbelhuis: 1 huis, 2 woningen
- Zevenwoonst: 1 huis; 7 woningen
- …
Ernest Stordiau
→ ‘Apolo’

Jos Bascourt

→ ‘Euterpia’
Portiek aan de zijkant naar rijhuis
Tholos: ronde tempel(toren) → puur decorum
Halfzuilen/pilasters
Zuil met beeld van Euterpia
Griekse meanders

6.2.4 Casus: typologie van de burgerwoning

↔ monumentale gebouwen
= kleine woonsten

Context: Historisch + maatschappelijk

Economisch: Antwerpen is het New York van de 19de eeuw
1830: vrij van Holland, maar nog geen vrije schelde/scheepvaart
1863: scheldevrij door het afkopen van de tol
→ Handel
→ Boom
Buitenlanders (Duitsers) en ondernemingen worden aangetrokken
18
Familie Grisar/Ernest Paul Grisar → kopen stadspaleis (later Sint-Ludgardisschool)
- Zijvleugels voor de hofhouding (1)
- Primaire vertrekken parallel met de straatkant (2)
- Paardenstallingen aan de straatgrens (3)

Familiale ondernemingen:
- Grisar & Co. → internationale handel in huiden, wol, leder en rubber
- Kopen en verhuren (entrepot du Congo)
- Liebig extract of meat company
- Cultuur en sportmilieu → oprichter Beerschot
Vernoemd naar zijn eigendom: de beerschotgronden op het Kiel
Bij zijn overlijden is de rouwkleur paars

Middeleeuwen: Antwerpen is een concentrische stad (omgeven door muren) →

burcht, gracht, muren
Groei nieuwe kanalen graven
1542: kanalen → Vesten (water rond de binnenstad),
Vlieten (gedempte havenkanalen),
Ruien (ondergrondse stadsgrachten).
= Spaanse vesten (dateert uit Spaanse overheersing)
Zuiderkasteel → kasteelplein mag niet bebouwd worden
Om de burgers in dwang te houden
= belemmering groei van de stad
1864: toestemming om omwalling af te breken
Brussel ziet Antwerpen als militair verdedigingspunt tegen Nederlandse aanvallen
→ Spaanse vesten worden afgebroken = leien

Stelling van Antwerpen: 2 fortengordels → Brialmontfortengordel (ring & singel)

→ Hoofdweerstandstelling
= militaire verdedigingsgordel rond Antwerpen
Eind 19de eeuw: recht rekking scheldekaaien (oude stad en braakliggend deel)
→ alle omstandigheden zijn er om veel aan te bouwen
Door aanleg v.d. leien zijn er veel neoclassicistische woningen
→ burgerwoning
Burger = iemand die het financieel goed heeft, die goed bemiddeld is.
De burgerwoning wordt gekocht of gehuurd, maar het wordt niet zelf gebouwd,
bouwmaatschappijen die de woningen creëren.
Een burgerwoning is bescheidener en goedkoper dan een herenhuis, wel imitatie/wannabe
Arbeiderswoning – burgerwoning – herenhuis – meesterwoning
Vlaams herenhuis ≈ Frans maison bourgeoise

19
 Opbouw burgerwoning: meestal 3 bouwlagen, 3 traveeën
(Eventueel hoog – rel. Hoog – minder hoog)
• Travee: een zelfstandige eenheid in 2D of 3D die verschillende keren terugkeert,
Identiek of quasi identiek.
• Schoon verdiep: verdieping waar gasten ontvangen worden, met dure materialen om elkaar te
proberen imponeren
Herenhuis en burgerwoning
→ aanzicht van de straat heeft voorrang op de
individuele gevel en de versieringen
Cordonlijst
→ geeft structuur
→ doorlopende elementen

Bovenlicht/
waaier Beletage
Het balkon - Manet

Souterrain/ sous sol

→ wasplaats, keuken
→ dienstvertrekken
• Balkon = prestige (dient nergens voor)
→ balkon Tax: verderzetting van private oppervlakte op publieke oppervlakte
Gevellijn raakt rooilijn (= scheiding privaat/publiek)
Hoe meer balkons, hoe rijker
• Hoge beletage, hoge sous sol → tegenwoordig garage
Beletage woning nu: garage op de gelijkvloers
Woonruimtes op de 1ste verdieping
• Caisson: natuurstenen (herenhuis)
↔ imitatiecaisson/ schijnvoegen: bakstenen expres zo versprongen + pleisterlaag,
Géén echte blokken (burgerwoning)

vs.

• Suite: opeenvolging van ruimtes achter elkaar

→ weinig licht want 1 lange koker, enkel ramen vooraan en achteraan

20
 • Echt marmer ↔ faux-marbre = hout beschildert als marmer →
• Zoldering: seriewerk ↔ uniek
• Planchée ↔ parket

• Kroonlijsten aan de gevel

• (Nep)balustrade
• Erker: deel van de gevel (een ruimte in het huis) dat naar voor komt,
Vaak op de 1ste verdieping
→

Hypercorrectie in de jaren 1970’s

→ goed bedoeld, wouden verbeteren maar maakten fouten
Ze hebben de pleisterlaag van de burgerwoningen afgehaald denkende dat er mooie bakstenen gevels
onderzaten zoals in de 17de eeuw (bv. Vlaeykensgang), maar eigenlijk zat er alleen ordinaire baksteen
onder.

Meesterwoning (12m – dubbele van herenhuis)

• Voortuin aan de stoep (mogelijk ook aan de zijkanten)
• Poort opzij of centraal
• Meer ramen vooraan en achteraan (en aan de zijkanten als het een
losstaande woning is)
• Imposante trap in de centrale hal
• Raamdeuren naar andere ruimtes met ramen
→ overvloedig licht
↔ suite

6.2.5 Overige neostijlen & eclectisme

In nieuwe wijken (bv. Zuid)

Leien: 1864-1866 → sloop Spaanse vesten

1866-1868 → Naar Weens voorbeeld van de boulevards heraangelegd
Burgerwoningen, herenhuizen, semipublieke ruimtes en publieke ruimtes

1. Neogotiek
19de eeuw
Engeland 18de eeuw: Horace Walpole schreef boeken en maakte
tekeningen over de middeleeuwen en was zo’n fan dat hij zijn
woning helemaal in middeleeuwse stijl liet bouwen
→ grondlegger neogotiek

21
 Er is een (mogelijke) spanning tussen de waarneming, de chique duurzame materialen die je ziet en de
constructie vaak gemaakt van staal.
→ spanning tussen de firmitas en de venustas
Camouflage van de echt gebruikte materialen → want gebouwen met prestige en aanzien

Verenigd Koninkrijk

→ Houses of parliament + Bell tower (Big Ben)

→ Victoria tower

Frankrijk
Sainte-Chapelle Notre-Dame
Wanneer oude kerken gerestaureerd worden of er worden
nieuwe gebouwd, gebeurt dat in de stijl van zijn hoogtepunt
→ de (neo)gotiek

Eugène Viollet-le-duc hernieuwde de Sainte-Chapelle en ook

de Notre-Dame en bouwde hieraan onder andere een
nieuwe vieringtoren.

Duitsland
→ Dom van Keulen
Bouw begint in de 13de eeuw, maar in de 15de eeuw raakt het geld op.
De kerk wordt afgewerkt van 1824 -1884
Het koor is gotisch, het schip en de torens zijn neogotisch
In amper 60 jaar gebouwd:
• Eeuw van het streven naar eengemaakt Duitsland
• Gotiek is volgens de Duitsers een Duitse uitvinding
→ identiteitssymbool

De afwerking staat symbool voor het bouwen aan die Duitse eenheidsstaat
22
 België
- Sint-Lucas scholen (vrije katholieke kunstscholen)
Lucas = 1ste Christelijke kunstenaar
Jean-Baptiste Bethune is oprichter, architect en bouwheer van de eerste Sint-Lucasschool in Brugge,
Hij laat zich inspireren door Welby Northmore Pugin
Bethune wil 3 zaken nastreven in zijn architectuur:
• Streekeigen materialen gebruiken (baksteen)
• Alle gebouwen moeten religieus geïnspireerd zijn (ook de profane gebouwen)
• De nationale identiteit verwerken in zijn architectuur

- Schoolstrijd (1878-1884)
1878: Gemeenten mogen geen vrije (katholieke) scholen subsidiëren
Als reactie richten de katholieken overal nieuwe vrije scholen op en keerden ze hun rug naar het officieel
onderwijs.
1884: de Katholieken winnen de verkiezingen en schaffen de wet van 1878 af.
Frans Baeckelmans
→ Onze-Lieve-Vrouwe Instituut (nu slca middenschool)
Katholieke school gerund door zusters

→ Sint-Joris kerk
Gebouwd in neogotische stijl na de afbraak van de oude Sint-Joriskerk

→ Vleeshuis (gotiek)
Profaan, burgerlijk, spitsbogen, speklagen
↔ errond (neogotiek)
Recht trekking + Her aanleg scheldekaaien
→ nieuwe gebouwen errond in neogotiek
Rekening houdend met het gotische vleeshuis, uit respect
Soort erfgoedzorg avant-la-lettre
23
 → handelsbeurs
Oorspronkelijk open gebouw
Midden 19de eeuw: afgebrand (1 toren overeind)
2de helft 19de eeuw: renovatie in neogotiek

• IJzerwerk
→ koepeldak

→ Cogels-Osylei
Hier vind je allerlei stijlen terug

2. Neoromaans
Romaans: weinig doorbrekingen/ramen, massieve architectuur

Neoromaans → weinig voorbeelden in Antwerpen

→ Carolus Magnus (Cogels-Osylei)

→ alle stijlen terug te vinden

→ Sint Michielskerk (leien)

24
 3. Neorenaissance
Renaissance → voor kapitaalkrachtige burgers die een privaat woonhuis kunnen bekostigen
Neorenaissance → voor zij (ondernemers) die zich erfgenaam voelen van de handelaars van toen

→ stadhuis (echte renaissance)

(Geïnspireerd op Italiaanse palazzo ’s)

• In de breedte ontworpen
• Symmetrie
• Klassiek opgebouwd
• Toegangstravee treedt naar voren + steekt bovenuit
= risaliet
de
↔ De gildehuizen op de grote markt (19 eeuw)
Remade/fake
→ neorenaissance

→ stadsschool, stedelijk lyceum Durlet (Durletstraat)

Vroeger een jongensweeshuis

Neorenaissance om zich af te zetten van de neogotische vrije

katholieke scholen tijdens de schoolstrijd

→ politiecommissariaat paleisstraat

Veel officiële overheidsgebouwen worden in neorenaissancestijl gebouwd omdat de

kapitaalkrachtige ondernemers die graag in deze stijl bouwen in de politiek zitten

→ oud justitiepaleis
Frans Baeckelmans

Geïnspireerd op het palais de Louvre in Parijs

25
 4. Neobarok
Weinig voorbeelden in Antwerpen

→ witte paleizen (Cogels-Osylei)

→ Vlaamse opera

5. Ecclecti(ci)sme/ style beaux-arts

Niet één historische stijlinspiratie, maar meerderen
(venustas)3
→ wel met de bedoeling om mooi over te komen
“Een architectonische ‘bloemlezing’ van stijlen”

→ Opera Garnier Parijs

→ nationale bank

→ justitiepaleis van Brussel

Joseph Poelaert in opdracht van Leopold II

Heeft als bedoeling schrik aan te jagen en kleinerend gevoel te

geven

26
 → centraal station Antwerpen

Geïnspireerd door:
- Station van Luzern
- Pantheon in Rome
→ lokettenzaal
• Cassettes
• Zuilen
• Koepel

De spoorhal is géén eclectisme!

→ functionele architectuur
→ ingenieursbouwkunst
• Staal
Veel licht! • Glas

Fout: in de architectuur is het een ongeschreven wet dat als je

kleur aanbrengt dat bij warme materialen ook warme kleuren
gebruikt worden en bij koude materialen koude kleuren gebruikt
worden. In het centraal station is het koude staal rood gekleurd.

→ gare d’Orsay (vroeger) – musée d’Orsay (nu) Parijs

Traditioneler dan Station van Antwerpen
• Kleur van natuursteen van vroeger
• Imitatie caissons (van staal maar geverfd)

In Antwerpen is er meer gebruik gemaakt van glas en staal en is

dus moderner

6.3 Kantelmoment 1900

6.3.1 Art nouveau
(1890-1914)

= Belgische uitvinding

Art Nouveau = Jugendstil = il modernisme

Geen neostijlen meer → ‘nieuwe’ kunst
Er wordt veel gebruik gemaakt van nieuwe materialen met oog op de esthetische meerwaarde

De industrie zorgt voor een grote productie van gebruiksgoederen

(Geen exclusiviteit/ nood meer aan kunstenaars)
→ de kunstenaars omarmen dit en zorgen ervoor dat (toegepaste) kunst beschikbaar wordt voor bredere
lagen van de bevolking

27
 Inzet op nieuwe materialen

• Eiffeltoren (voor de wereldtentoonstelling van 1889)

= een demonstratie van het technologische kunnen van die tijd
• Grand palais (voor de wereldtentoonstelling van 1900)
Wereldtentoonstelling → tentoonstellingshal → grote ruimte te overspannen

Geïnspireerd door:
• De natuur
→ lijnvoering van de natuur: golvend en organisch
→ asymmetrisch
• 50 jaar jonge Japanse houtsnijkunst

Art-nouveau streeft naar het niet langer imiteren van stijlen uit het verleden
om een kunst te creëren aansluitend bij de gevoeligheid en de levensstijl van een welbepaalde samenleving,
het extreme individualisme van de kunstenaar op zoek naar een oorspronkelijke vorm en taal uit te vinden,
die de hele leefomgeving moest omvatten.

Samuel Bing
→ Maison de l’Art Nouveau (“maison Bing”)
= tentoonstellings- en verkoopruimte, Deze plaats is de oorsprong van de naam van de Art Nouveau
beweging, Bing waarschijnlijk geïnspireerd door artikelen gepubliceerd in het Belgische tijdschrift L'Art
moderne.

Hector Guimard
Belangrijkste architect voor de Art Nouveau in Frankrijk
Veel Belgische invloeden
→ metro ingangen van Parijs

• Materiaal: staal
• Typografie
→ letters wijken (ver) uit van het middelpunt

28
Henry Van de Velde
= allround kunstenaar
Actief in verschillende kunstdisciplines
Op een vooruitstrevende manier
• Pointillisme
• Design van rijtuigen voor de NMBS
• Design van posters
• Ontwerpen van kleding
Hij heeft een toonaangevende rol in de architectuur en de beeldende kunsten
Hij ligt mee aan de basis van de oprichting van de belangrijkste hogeschool voor architectuur en design:
Bauhaus

Hij bouwde ook de Boekentoren en het Peter Benoit monument, maar deze zijn strakker want ze zijn
gebouwd in de jaren 30 wanneer de Art Nouveau stijl al voorbij was.

Victor Horta (1861-1947) - Brussel

Gebruikt asymmetrie niet enkel als vormgevend element maar ook als functioneel element
→ bv de doorgetrokken ramen van zijn atelier
Hij ontwerpt van binnen naar buiten en ontwerpt de gevel in functie
van de ruimtes erachter.

Hij ontwerpt voor:

• (Vooruitstrevende) ondernemers → exclusiviteit
• Belgische werkliedenpartij (volkshuis)
• Grootwarenhuizen (innovation)
→ vanaf dan verliest hij zijn exclusiviteit: iedereen kan nu in
‘een Horta’ rondlopen.
Hij krijgt hierdoor minder opdrachten van de 1ste groep
• Overheid: musea, ziekenhuis, BOZAR, centraal station van
Brussel
→ het centraal station wordt post-mortem gebouwd op basis
van zijn ontwerpen, het is al veel strakker dan de zwierige Art
Nouveau.

Wanneer de Art Nouveau uit de mode raakt en Horta geen avant-gardist meer is, heeft hij het zwaar. Tot 2
keer toe vernietigt hij zijn ontwerpen (een keer in de jaren 30 en een keer voor zijn dood).

Emil van Averbeke

→ liberaal volkshuis Antwerpen (nu een Steiner school)

• Hoefijzerboog

Beïnvloed door de Weense Jugendstil

29
Joseph Hoffman
Oostenrijkse jugendstil
Medeoprichter van de Wiener Secession

→ Palais Stoclet

De Wiener Secession was een vereniging van beeldende kunstenaars (Vereinigung bildener Künstler
Oesterreichs (Secession)) in het Wenen van het fin de siècle. Het is tevens de benaming van de plaatselijke
variant van de jugendstil.
De vereniging werd op 3 april 1897 opgericht door Gustav Klimt, Koloman Moser, Josef Hoffmann, Joseph
Maria Olbrich, Otto Wagner, Max Kurzweil, Otto Friedrich en andere kunstenaars.

Antoni Gaudi
Il modernisme
Barcelona

→ Sagrada Familia

Veel gebruik van bloemen(motieven)

Moorse invloeden

→ park Güel

30
 6.3.2 Casus: Victor Horta & bezoek Hortahuis Brussel
Volgens excursiebundel Brussel.
Een deel is al verwerkt in de leerstof hierboven.

Het is vooral de plattegrond en het vernieuwend ruimteconcept van het huis dat baanbrekend was: de
kamers geven uit op het met een glazen lichtkoepel bekroonde trappenhuis, waardoor de lichtinval sterk
wordt bevorderd.

Hij geeft het ijzerwerk in de architectuur een decoratieve functie, de technologische eigenschappen van het
ijzer worden als esthetische waarde beschouwd.
Hij verwerkt de firmitas in de venustas.
→ trapleuning van ijzer is met sierlijke bewegingen ontworpen
→ vitrinebuffet: dient zowel als vitrinekast, als doorgeefluik en als verwarming.
Hij slaagt erin innovatie, functionaliteit en comfort te combineren zonder te vervallen in een koud en
afstandelijk functionalisme. Bovendien weet hij deze eigenschappen te koppelen aan een gevoel voor
schoonheid en aan een constructieve logica.

Toch is deze pionier geen revolutionair met een bovenmaats ego. Zelfs zijn meest vooruitstrevende
woningen vallen niet uit de toon in het stedelijk landschap. Hoe gedurfd zijn ontwerpen ook zijn, er spreekt
altijd de wil uit ze te integreren in het bestaande architecturale kader. Ondanks het gedurfde karakter van
zijn bouwwerken eerbiedigt Horta steeds de context van het architecturale erfgoed. Hetzelfde respect
betoont hij voor Alphonse Balat, de architect bij wie hij zijn opleiding genoot.

Victor Horta kan gezien worden als een van de leidende figuren van de Belgische 'nieuwe stijl' (art-nouveau
of jugendstil) eind 19e begin 20e eeuw. Internationaal gezien geldt als het beginpunt van de art-nouveau het
jaartal 1893, het jaar waarin de Belgische architect Victor het historisme de rug toekeerde en zijn ontwerp
voor het woonhuis van professor Tassel te Brussel realiseerde. Vernieuwend aan dit bouwproject was vooral
de stoutmoedige, vrije indeling van het grondplan van het huis, dat mogelijk was geworden door de
toepassing van ijzeren constructiemethoden.
Horta's latere werk kenmerkt zich door strakkere belijning en meer gebruikmaking van industrieel
vervaardigde producten zoals baksteen, chroom, bakeliet en gewapend beton. Ook het kleurgebruik werd
feller. Horta's werk uit deze periode is beter onder te brengen bij de stijlrichting 'art-deco' die rond 1920
ontstaat.
Horta verbleef een tijdje in Engeland en in de Verenigde Staten tussen 1915 en 1919. Bij zijn terugkeer naar
België bleek zijn decoratiezucht en zijn passie voor versiering gemilderd te zijn en greep hij terug op
Classicistische elementen: de rechte lijn domineerde. Tevens de keuze van het materiaal veranderde; te
Brussel bouwde hij het Paleis voor Schone Kunsten (Palais des Beaux-Arts) (1922-1928) in gewapend beton.

31
Victor Horta (1861-1947)
1861: geboren in Gent (architect die veel werkt voor Leopold II)
1881: eerste huwelijk + verhuizing naar Brussel, volgt stage bij Balat
1889: bezoekt de wereldtentoonstelling van Parijs
1894: ontwerpt het huis Solvay + een grafmonument voor de familie Solvay
1895: ontwerpt het volkshuis in Brussel
1898: ontwerpt eigen huis en atelier
1900: ontwerpt grootwarenhuis innovation
1902: ontwerpt grafmonument voor componist J. Brahms
1906: echtscheiding
1912: eerste ontwerpen centraal station van Brussel
1915: vertrek naar de Verenigde Staten
1919: eerste ontwerpen voor het Paleis voor Schone Kunsten van Brussel/Bozar
1922: finale plannen Bozar
1932: krijgt titel van Baron door koning Albert I
1937: definitief ontwerp centraal station
1945: vernietigt deel van zijn repertoire
1947: overlijdt in Brussel

Het laatste grote architecturale meesterwerk van Horta is de bouw van het Paleis voor Schone Kunsten
(1918-1927) in hartje Brussel. Victor Horta grijpt de (laatste) kans om aan te sluiten bij architecturale
vernieuwers. Art deco wordt zijn inspiratiebron, gewapend beton zijn geliefkoosde bouwmateriaal. Zoals het
Brugmann-ziekenhuis en het Centraal Station gaan de bouwwerken veel jaren in beslag nemen. Ondanks al
die eer is baron Victor Horta een ontgoocheld man. De dood van zijn dochter in 1939 wordt een zware klap.
Zijn art nouveau-stijl is totaal uit de mode. Veranderingswerken verminken verscheidene door Horta
ontworpen huizen. Bij een laatste verhuis verkoopt hij het grootste deel van zijn archief als oud papier. Op 11
september 1947 overlijdt Victor Horta. Twee jaar na zijn dood wordt één van zijn opmerkelijke art nouveau-
woningen gesloopt. Veertig jaar nadat Victor Horta de eerste plannen maakte voor het Centraal Station
opent de spoorwegtempel in 1952 de deuren. Maar nog weinigen die weten dat Horta ooit de opdracht
kreeg. Een herinneringsplakket aan de gevel vermeldt enkel de architect die het Centraal Station heeft
voltooid. Horta en de art nouveau zijn in de vergeethoek geraakt.

Gedurende een internationaal architectencongres in Venetië in 1964 weerklinkt een unanieme oproep om
het Brusselse Volkshuis te redden.
Het blijkt een laatste noodkreet want de sloop van dit verkommerde art nouveau-monument van de hand
van Horta is onafwendbaar; 25 miljoen frank om het gebouw te redden wordt niet gevonden.
Een jaar later volgt de ontmanteling van het Volkshuis.
Na een ultieme reddingspoging worden de bouwmaterialen gestockeerd in de hoop van een latere
heropbouw. Van de heroprichting van het Volkshuis is nooit iets in huis gekomen.
De originele plannen van het gebouw zijn bijna allemaal verloren gegaan. Na de ontmanteling beginnen de
restanten aan een zwerftocht.
In 1981 wordt alles gedumpt op een braakliggend terrein in Jette.
Twee jaar later is er grote opschudding. Een schroothandelaar is bezig om een deel van het bouwmateriaal te
verkopen als oud ijzer tegen 2,5 frank per kilogram!
Nu zijn een aantal van de grote draagbalken gered en worden ze opnieuw gebruikt in de grote zaal van het
Hortacafé in Antwerpen.

6.4 Casus: architectuurhistorisch en -typologisch onderzoek

Afhankelijk van klas
32
6.5 Muziek in de Nieuwste Tijd
6.5.1 Classicistische muziek
Als illustratie bij de vormvernieuwingen van het classicisme van Mozart (Oostenrijk, 1756-1791) de eerste
beweging van Sonate voor piano n° 11 (1783) KV 331:
http://www.youtube.com/watch?v=ekq8Z-zj1rQ

1. Situering
Ca 1750 – 1800
Komt overeen met begin van neoclassicisme in de beeldende, toegepaste kunsten en architectuur.
Omdat er geen voorafgaande classiciserende tendens/trend/stroming was (zoals in die andere hier
genoemde disciplines), spreken we niet van "neoclassicistische" maar van "classicistische" muziek.
De Klassieke periode volgde uit de Barok en ging over in de Romantiek. Na de dichte, meerstemmige
klankweefsels uit de Barok is muziek uit de Klassieke periode opvallend helder en 'open': je hoort meestal één
duidelijke melodielijn met akkoordbegeleiding.
2. Vertegenwoordigers
• Wolfgang Amadeus Mozart
• Joseph Haydn
• Ludwig van Beethoven (eerste periode)
3. Vormelijke vernieuwingen
a/ Nieuwe genres
• Nieuw genre: de symfonie (zie verder)
• Nieuw genre: de sonate
= compositie met vaste opbouw, uit drie of vier delen

Het luistervoorbeeld van Mozart vormt het 11de van 17 pianosonates.

Dit voorbeeld bevat één thema met zes variaties.

• Het tempo van dit voorbeeld: andanto grasios = matig langzaam (sierlijk)

→ nummer KV 331
= 331ste werk van Mozart in de chronologische
catalogus.

Ferdinand Köchel stelde in 1862 een catalogus op

van de werken van Mozart = Köchelverzeichnis KV.
(Dus dit is Köchelverzeichnis 331 op een totaal van
626 werken, met als laatste Mozarts ‘Requiem’.)

33
b/ Bezetting
• Nieuw type instrument: de piano
(Zie straks ook onder 6.5.2 voor de ontwikkeling door Beethoven)
• Relatief kleine bezetting in symfonisch orkest
(Zie straks ook onder 6.5.2 voor de ontwikkeling tijdens de romantiek)
• Door de bezetting ontstaat ook nieuw genre: het strijkkwartet →
(Vader: Joseph Haydn)
= de toetssteen van de klassieke stijl
c/ Stemvoering
Vooral homofonie
= één dominerende partij;
indien tweede stem, dan ondergeschikt
↔ complexe meerstemmigheid van hieraan voorafgaande stromingen renaissance en barok
d/ Melodie & harmonie
→ Eenvoudige, helder gestructureerde melodie
(vgl. met vormkenmerken architectuur en beeldende kunst)
Bv. door te streven naar eenheid, symmetrie en evenwicht in melodische zin
→ Harmonie (= de verticale samenklank van de partijen) ondersteunt deze melodie
4. Concert 23.09.2021
a/ 3 aria's = solozangstukken, ondersteund door instrumentatie, afkomstig uit meestal opera
• Aria 'Alcandro lo confesso' in Es, K294
• Aria 'Vorrei spiegarvi, oh Dio!' In A, KV418
• Aria 'Al destin che la minaccia' uit 'Mitridate, re di Ponto', K87/74a
b/ Symfonie nr. 36 in C, KV425 'Linzer' d.d. 1783
https://www.youtube.com/watch?v=Im4B8CKkdoo
→ symfonie (samenklank) = compositie door groot aantal instrumenten samengespeeld.
4 delen van de symfonie, met variaties op:
1. adagio (langzaam)-allegro spirituoso (speels, opgewekt)
2. andante (rustig) vanaf 10'30"
3. menuetto (vorm ontleend aan dansmuziek) vanaf 20'43"
4. presto (snel en levendig)

6.5.2 Casus: Ludwig van Beethoven

1. Situering Beethoven:
Duitsland, 1770-1827
Ludwig van Beethoven is een van de bekendste componisten uit de muziekgeschiedenis. Hij is een van de
belangrijkste vertegenwoordigers van de romantiek. Aan zijn muziek hoor je dat hij romanticus is: aan de
ideeën en gevoelens die hij uitdrukt, aan de onderwerpen die hij kiest en natuurlijk ook aan zijn componeerstijl.
Beethoven is een romantisch componist omdat hij expressieve muziek schrijft, waarin hij zijn eigen gevoelens
en ideeën uitdrukt. Centraal staan heldhaftigheid, broederlijkheid van alles mensen, de ideale wereld, maar
ook het persoonlijke lijden. Zijn componeerwijze is nu eens zoekend, dan weer wil hij alle mogelijkheden van
een beperkt thema uitputten. Hij ziet zichzelf als een virtuoos, die de muzikale middelen wil uitbreiden: een
krachtige piano en een groot orkest.

34
2. Bezetting & componeerstijl Beethoven: vernieuwingen
a/ Luistervoorbeeld bij het zoekende componeren van Beethoven:
Sonate voor piano “Appassionata” (opus 57 n° 23)
Het begin van de eerste beweging
https://www.youtube.com/watch?v=EEptNFzLpjk

Beethoven was niet snel tevreden met wat hij componeerde. Hij verwierp ideeën, schrapte wijzigde,
verbeterde en herwerkte tot hij eindelijk tot iets goed kwam. Je kunt dat ook horen in zijn muziek: hij laat de
luisteraar soms horen hoe hij heeft moeten zoeken naar een thema. Tegelijk laat hij de luisteraar als het ware
met hem meezoeken.
Beethoven werkt graag met korte signaalachtige motieven 1 . Die motieven zal hij uitbuiten in alle
mogelijkheden en steeds opnieuw laten horen in gewijzigde vormen. Deze typische romantische
componeerwijze noemt men ‘motivische verwerking’. → dus een herhaling van () motieven.
Beethoven exploreert de mogelijkheden van de piano & daagt de instrumentenbouwers uit de piano
(pianoforte = de vleugelpiano van toen) te verbeteren.
Belangrijkste doel erbij: luider en krachtiger laten klinken.
Beethoven was als pianist een heel goed improvisator: de romanticus wilde met zijn groot ego als virtuoos in
de belangstelling staan. Hij improviseerde en componeerde variatiereeksen op bekende thema’s van zijn
collega’s, van Mozart bijvoorbeeld. Zijn voorkeur ging uit naar de ‘hits’ van toen: een aria uit een opera
bijvoorbeeld, die het publiek bijzonder goed vond en die het steeds opnieuw wilde horen. Beethoven was erg
ontevreden over de piano als instrument: het klonk voor hem nooit luid en krachtig genoeg voor zijn sonates.
Hij daagde de pianobouwers uit om het instrument te verbeteren. Helaas zal hij door zijn doofheid vanaf 1814
niet meer kunnen optreden als pianist.
Het publiek in de 19de eeuw reageerde romantisch op het Beethovens pianospel. Het toont aan dat Beethoven
een eigenaardig iemand was: hij lachte met zijn publiek en durfde ze zelfs uit te schelden. Dat kon hij zich
permitteren omdat hij de beste improvisator in Wenen was. Een concurrerende pianist en improvisator zei van
hem: ‘Dat is geen man, dat is een duivel. Hij laat mij en alle anderen spelen tot we erbij doodvallen. En hoe hij
improviseert!’
De heftigheid van Beethovens pianomuziek is duidelijk in de Sonate Appassionata, zijn Sonate nr. 23, die
dateert uit 1805.
b/ Bekijk afbeelding E/F p. 73 voor het “symfonisch orkest”
symfonisch orkest = groot orkest dat klassieke muziek brengt, in taartvorm opgesteld met vooraan de dirigent
met de 4 hoofdgroepen (strijkers, houtblazers, koperblazers, slagwerk) + ev. andere instrumenten (piano, harp,
orgel …).
Bij Beethoven is het orkest in zijn volle expressie te horen in zijn negen symfonieën. Het romantisch orkest,
geschikt voor de symfonieën van Beethoven, bestaat uit volgende bezetting:
• Houtblazers: 2 fluiten, 2 hobo’s, 2 klarinetten en 2 fagotten
• Koperblazers: 2 trompetten, 4 hoorns en 3 trombones
• Slagwerk: pauken en klein slagwerk (grote trom, kleine trom, bekkens, triangel, enz.)
• Strijkers: 12 eerste violen, 10 tweede violen, 8 altviolen, 6 cello’s en 4 contrabassen

1Een motief (niet te verwarren met een thema) is een kort muzikaal fragment of 'idee'. Op de individuele noten en
akkoorden na is een motief het kleinste onderdeel van een muzikale compositie; je kan het vergelijken met een
molecuul, opgebouwd uit verschillende atomen zoals de noten.
35
Dit is de bezetting zoals op het schema. Op de foto van het orkest zijn nog meer instrumenten aanwezig: tuba
bij het koper, xylofoon bij het slagwerk, harp, meer strijkers per instrument. Later in de 19 de eeuw vragen de
romantische componisten zoals Richard Wagner, Gustav Mahler en Richard Strauss een nog groter orkest.

Vernieuwing (in vergelijking met voorafgaande classicisme) die Beethoven doortrok in het symfonisch orkest:
• Uitbreiding aantal muzikanten
• Meer belang aan de hout- en koperblazers
Romantische bedoelingen:
• Door groter volume meer imponeren
• Grotere klankverscheidenheid
3. Onderwerpen Beethoven [HB 1/2]
a/ Beluister het thema van het romantisch ideaal van broederlijkheid en vrede:
Finale van Symfonie nr. 9 “Ode an die Freude” (1822-1824) – finale [HB 1/D]
https://www.youtube.com/watch?v=ChygZLpJDNE
Ode an die Freude is een gedicht van Fiedrich von Schiller.
Vreugde, prachtige goddelijke vonk,
Dochter van Elysium,
Met beroerde ziel treden wij
Uw hemels heiligdom binnen!
Uw toverkracht verbindt weer
Wat door gewoonte gescheiden is,
Alle mensen worden broeders,
Als jouw zachte vleugel over hen
gekomen is.
Beethovens Negende is een ode aan de broederlijkheid en de vrede. De eenvoud van de melodie is opgebouwd
uit kleine intervallen en daardoor geleidelijk maar ook doordringend. Dat doordringende is bevestigd door het
ritme van gelijke toonduren. Dat ritme drukt een grote standvastigheid en zekerheid uit. Niet enkel door de
tekst, maar ook door de romantische kracht van de melodie is dit het volkslied van het eengemaakte Europa
geworden.
Doofheid maakte dat Beethoven sociaal vereenzaamde. Maar dat belette hem niet als een romantisch idealist
te dromen van een betere wereld. Alle mensen zullen broeders worden en in vrede samenleven, daar geloofde
hij in. Dat componeerde hij als een boodschap van broederlijkheid en vrede, het ideaal van de Franse Revolutie.

36
b/ Beethoven vertolkt nog een tweede romantisch ideaal in zijn werk: het heldendom.
Beethoven had enorme bewondering voor heldhaftigheid. Tot de idealen van de romantiek behoorde de
‘held’: iemand die buitengewoon presteerde, maar ook moest lijden en zelfs sneuvelen op het slagveld.
Beethoven beschreef niet alleen andere helden in zijn muziekstukken, maar ook zichzelf. Hij zag zichzelf
immers ook als een held, die bleef componeren ondanks zijn doofheid.
4. Context Beethoven > invloed inhoud + stijl
Als voorbeeld van het romantische ideaal van heldendom het begin van de eerste beweging van Symfonie nr.
3 “Eroica” (1802-1804))
http://www.youtube.com/watch?v=G2tEVVeGCk0
Aan het portret kan men zien dat Beethoven zichzelf als held beschouwde. Door zijn doofheid was hij vaak
somber en neerslachtig, maar vooral ook onstandvastig. Zijn karakter was onmogelijk en hij was erg slordig.
Dat maakte dat hij steeds zijn bediendes afdankte en er uiteindelijk geen meer kon krijgen. Hij verhuisde niet
minder dan 44 keer in Wenen.

Gustav Klimt (1862-1918) is een Oostenrijkse schilder die veel invloed

had op de Jugendstil. Hij heeft Beethoven als een geharnaste ridder
afgebeeld, een held.
Zijn derde symfonie uit 1802-1804 wilde Beethoven eerst Napoleon
noemen, omdat hij zo naar die man opkeek. Maar toen Napoleon
zichzelf tot keizer kroonde, vond Beethoven dat zijn machtswellust te
groot werd. Hij verving de titel dan maar door Eroica. Het eerste deel
van deze symfonie is vanaf het begin gekenmerkt door
‘mokerslagen’: harde akkoorden in het hele orkest. Die akkoorden komen steeds terug en zijn de uitdrukking
van de moed en vastberadenheid van de held. Dat de held moet lijden, is typisch romantisch. In de Derde
Symfonie is het tweede deel een treurmars: de held is gestorven en wordt betreurd.
Volgende contextuele factoren hebben Beethoven beïnvloed:
• politiek-historische context: figuur Napoleon
• persoonlijkheid en persoonlijk leven: heroïsch zelfbeeld + doofheid hebben invloed op zijn thema’s en
stijl
5. Vernieuwing in structuur: concert 23.09.2021
Tot slot als illustratie bij twee kenmerken van zijn componeerstijl: de
eerste beweging van Symfonie nr. 5 (1804-1808) = voorbeeld deSingel
https://www.youtube.com/watch?v=a9UApyClFKA
Beethoven weet eindeloos te variëren op het basismateriaal.
• Door variatiereeksen voor de piano
• Maar ook door experimentele variaties op zijn signaalachtige motieven.
Ter herinnering: Symfonie (samenklank) = compositie door groot aantal instrumenten samengespeeld;
4 delen van de symfonie, met variaties erop.
In de "vijfde van Beethoven" gaat het achtereenvolgens:
1. Allegro con brio (snel, vrolijk);
2. andante con moto (matig langzaam);
3. scherzo/ allegro (licht en speels, snel en levendig);
4. allegro-presto (snel en levendig)

37
 6.5.3 Romantische muziek
Zie ook 6.5.2: Ludwig Beethoven
Barok en Klassiek → vorm, orde en regel, inzichtelijkheid, zorgvuldige verantwoording van de inhoud
Romantiek → verbeelding, spontaneïteit, expressie
preromantiek: ca. 1750 – 1800
vroeg romantiek: ca, 1800 – 1830
hoog romantiek: ca. 1830 – 1870
laatromantiek: ca. 1870 – 1910
Franz Schubert
Oostenrijker, 31 jaar geworden.
“Ik ben de ongelukkigste man op aarde.” Weltschmerz
“Mijn rust is weg, mijn hart is zwaar. Ik vind ze nooit meer terug.”

Schubert gebruikte al bestaande gedichten die hij soms een beetje aanpaste of een andere titel gaf om de
boodschap die hij in zijn muziek stopte, duidelijker te maken.

https://www.youtube.com/watch?v=BR8_n-B8qu0
→ der Wanderer
(gebaseerd op het werk van Friedrich, zie 6.6.1)
Wandelen: gedachten opentrekken, op andere dingen zetten.

6.5.4 Casus: concertbezoek

Zie 6.5.1 deel 4 en 6.5.2 deel 5.

38
6.6 Vernieuwingen en breuklijnen in de beeldende kunst Nieuwste Tijd
6.6.1 Romantiek in de schilderkunst
1. Wat is romantiek
De romantiek is een stroming binnen de westerse schilderkunst, deel uitmakend van een bredere
romantische cultuurbeweging. Haar bloeiperiode kan gedateerd worden tussen het einde van de achttiende
eeuw en het midden van de negentiende eeuw.
Tijdens de romantiek werd de subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen
introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan.
De kenmerken van de romantische schilderkunst waren niet eenduidig en verschilden per land, maar hadden
als rode draad de nadruk op de verbeeldingskracht en de subjectieve expressie van de individuele
kunstenaar. Vaak werd de werkelijkheid enigszins geïdealiseerd weergegeven. De natuur werd ervaren als
"bezield". Landschappen en historische gebeurtenissen waren veelvoorkomende onderwerpen, maar er was
ook aandacht voor de donkere kanten van het menselijke bestaan, dromen en extreme ervaringen.

2. Romantiek vs. Historische romantiek

Romantiek: een verhaal waarin feilbare/imperfecte personen de droom van volmaaktheid najagen.
Historische romantiek is de stijlperiode tussen 1750 en 1850

3. Zogenaamde kenmerken
Zogenaamd want het zijn mogelijke kenmerken,
werken kunnen die kenmerken bevatten maar toch geen romantiek zijn

Kenmerken:
• Schone/ warme zaken
• ‘vroeger was beter’
• Sciencefiction
• Stad is slecht
Verstedelijking ↔ oorspronkelijke natuur
• Dichterstrots
→ ‘de wereld haat mij, maar dat is niet erg want ik ben beter dan iedereen’
• Vrijheidsstreven
• Volk wordt staat / nationalisme
→ vrijheid los van de bezetter

Kenmerken ≠ wezen van de romantiek

4. wezen
Wezen van de romantiek = dualiteit à essentieel!

→ spanningsverhouding tussen het verlangen, willen, streven naar iets en de realiteit.

Er is een onoverbrugbare kloof/ onheelbare gespletenheid.
Tegenstelling tussen het onbereikbare of de droom en de werkelijkheid
Reactie: Weltschmerz (wereldpijn/ pijn van het zijn)

39
 5. context
Engeland
Industriële revolutie: grote technologische sprong voorwaarts
→ grootse verwachtingen
→ vooruitgaande maatschappij
➔ rush van het platteland naar de stad (hoop op beter werk en loon)
➔ werkloosheid
➔ grote alcoholplaag
mensen grijpen terug naar vroeger → platteland en natuur

John Constable
→ landschapsschilderijen

wolken zijn een typisch romantisch motief

Constable zou de grootste landschapsschilder van zijn tijd zijn als hij
geen concurrent had → William Turner

William Turner
1775-1851
Heeft een immense impact gehad, is een schilder van hetzelfde kaliber als Vincent Van Gogh.
→ hij is zijn tijd vooruit, zijn werk en leven zijn soms amper te onderscheiden.

Hij was gespecialiseerd in topografische zichten → dat was de focus op school

‘Le grand tour’

Mannen van adel deden een rondtrip met de koets doorheen alle grote
culturele hotspots van Europa. (Parijs, Florence, Rome, …)
Londen → Dover → Calais → Italië → Duitsland → België/Nederland → VK

Door de opkomst van het toerisme was er nood aan reisgidsen

→ nog geen fotografie → schilderijen

Typisch voor Turner: fascinatie voor de weergave van het licht in de natuur

→ Fishermen at sea (1796)

Mannen op zee voor levensonderhoud

Animo → kleurenperspectief

Maan + wolken → licht valt niet overal gelijk → diepte

Contrast: maan fel en koud licht ↔ gaslantaarn heeft warm licht

40
 → Calais pier (1803)

Overzetboot vasteland

Kracht vd natuur ↔ kracht vd mens

→ the shipwreck (1805)

Woeste zee → geen onderscheid tussen zee en lucht

Mensen ‘vergaan’, vechten voor hun leven

Kromme naar het meest belichte deel: de zeilboot

→ redding
→ symbolisch

→ Hannibal over de Alpen

= historisch tafereel

Groots, monumentaal qua uitstraling en impact

Maar maakt van een historisch tafereel precies een

natuurschildering

Romantiek & neoclassicisme

Romantiek heeft dezelfde periode als het neoclassicisme (1750-1850)
→ kick op het verleden
In de romantiek maken kunstenaars schilderijen uit zichzelf, maar ze willen ze ook verkopen
→ Schilderen dingen die goed in de markt liggen
→ historieschilderkunst

Aquarelles:

Antwerpen

41
 Dinant Leuven

→ the burning of the houses of lords and commons

1835

In de kleur bedacht → vlammen en weerspiegeling

Wat staat voor cultuur wordt vernietigd door de natuur

(organisatie van een natie: nationalisme)

→ fighting for Temeraire

1838

Temeraire = zeilschip van de Britse marine

→ weggesleept door een stoomboot

Komst van de industrie (einde van het zeiltijdperk)

→grote impact
→ zal jaren nadien nog gekopieerd worden door andere
kunstenaars

→ snow storm
1842

Wellicht echt gebeurd tijdens een oversteek van Dover naar

Calais.
Turner liet zich vastbinden aan de mast om alle krachten zelf
te ondervinden.
→ sensatie verwerkt in het schilderij

Geen vaste grip → picturaal

Vormelijk loopt Turner vooruit op nieuwigheden in de (schilder)kunst

42
 → regen, stoom en snelheid
1844

Viaduct = erg benadrukt

3 mensen zwaaien uit

Het nieuwe (de trein) ↔ het oude (bootje)

Stoomkracht ↔ natuurkracht
Negativiteit: mist en nevel

→ zelfverzonnen perspectief
→ fascinatie voor gevoelens en emoties

Ambigue relatie: weemoed/schrik ↔ nieuwe toekomst

Picturaal : mist en nevel → vaag, kleuren gaan in elkaar over = vernieuwend

Duitsland
Streven naar een eenheidsstaat (nationalisme)

Caspar David Friedrich

Typische kenmerken:
• licht vs. Donker

achterplan: licht

tussenplan: weinig opvallend uitgewerkt

→ kunstmatige afstand

voorplan: donker

• Kijkend op de rug
→ spanning tussen mens en omgeving
→ laat toe om jezelf te identificeren met / te projecteren in het werk
Dit maakt het makkelijker om te begrijpen of te interpreteren
= Intermediair: schakelstuk tussen toeschouwer en schilder

Toen was de taal/de stijl figuratief en als buitenstaander makkelijk te

begrijpen.
Nu heeft elke kunstenaar zijn eigen abstracte taal, die hermetisch is en
dus veel moeilijker te begrijpen is.

de kunstenaar creëert omdat hij daar zelf de neiging toe voelt, er is geen betalende opdrachtgever meer.
→ de kunstenaars vinden het publiek i.p.v. andersom
→ het verschil moet duidelijk te onderscheiden zijn met andere kunstenaars
→ alsmaar meer persoonlijke taal/vorm → moeilijker te begrijpen

43
de ochtend de avond

→ even groot, naast elkaar tentoongesteld

Eikenboom = de Duitse boom volgens de nationalisten

De eik is sinds de 18e eeuw de Duitse nationale boom.
Na de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) werden overal in Duitsland vredeseiken geplant. Dit in de hoop dat
de vrede tussen de landen bewaard zou blijven zolang er een eik leeft.
Hoe belangrijk de eik voor mensen was en nog steeds is, blijkt uit de talrijke illustraties van eiken, niet
alleen in de kunst, maar ook als militair insigne. Militaire rang onderscheidingstekens bevatten
eikenbladeren in Duitsland, wat een symbool is voor hogere rangen.
In de gotiek zijn de eik, eikels en eikenbladeren een terugkerend motief. Omdat de eik vanwege zijn
duurzaamheid in verband werd gebracht met de heilige Maria, zijn afbeeldingen van de boom op veel
bijbelomslagen te vinden.

Schilderijen in landscape geschilderd met een horizontale as en vaak een verticale middenas.
Friedrich was gelovig en de verticale as grijpt naar boven, maar raakt nooit de hemel. Dit is duidelijk een
gelovige symbolisering.

De mensen in zijn schilderijen beeldt Friedrich bijna altijd zeer klein af om een contrast te trekken met de
machtige natuur, en om zo de nietigheid van de mens en de superioriteit van de natuur te benadrukken.
(verstedelijking ↔ natuur)

→ de monnik aan zee

Ondertitel: leven

Monnik contempleert
Water = symbool van leven in het christendom

44
 → abdij in het eikenwoud
Ondertitel: dood

Kerkhof, weggezakte grafstenen, begrafenis met monniken

Cultuur en natuur zijn dood
→ (dood)2
Kruis + lantaarns aan de poort + ochtendlicht :
dood + eeuwig leven na de dood/ hoop op verrijzenis

→ de wandelaar boven de nevelzee

Clair-obscur: subject ↔ omgeving

Man reflecteert

Combinatie picturaal/ vanuit de kleur bedacht ↔ vanuit de lijn bedacht

Kleur ↔ scherp/contrast

→ vrouw aan venster

Donker binnen
Licht buiten

Gesloten ruimte ↔ buiten

→ droom

Is zijn eigen vrouw in zijn eigen huis

Venstermotief → invasiedrang van de mens

Henri De Braekeleer
→ De Teniersplaats in Antwerpen
Vs.
Binnen en buiten grauw
→ geen spanning
→ geen romantiek
= realisme (na romantiek 1850/1860)
Realistisch geschilderd
Want opkomst fotografie vormt een
bedreiging

45
 → de ijszee
1823-1824

Schipbreuk
+ ijs: Pyramide richting de hemel
→ vergankelijkheid van de mens t.o.v. de natuur

Dood, einde, hoop op eeuwig leven

Spartakken : eeuwig leven

Friedrich → romantiek + elementen privaat leven

→ zee/meer : als jongen is hij een keer door het ijs gezakt. Zijn broer redde
hem, maar is zelf gestorven.
Frankrijk
Na de Franse Revolutie is er hoop naar een betere wereld/maatschappij → beter leven
➔ teleurstelling en ontgoocheling

Théodore Gericault

→ Het vlot van Medusa

Eugène Delacroix

→ de vrijheid leidt het volk

Nationalisme

België
• Onafhankelijkheid (nationalisme)
• Vlaamse ontvoogdingsstrijd (nationalisme)
→ De Vlaamse Beweging is een stroming van personen en verenigingen die zich richten op de
culturele, politieke en economische emancipatie van Vlaanderen en de Vlamingen. De Vlaamse
Beweging streeft naar meer bestuurlijke autonomie en/of Vlaamse onafhankelijkheid.

46
 6.6.2 Realisme en wegbereiders impressionisme
De ontdekking van de fotografie = een katalysator
→ het vormt een bedreiging voor de schilderkunst

In het realisme worden zaken waarheidsgetrouw weergegeven, er zit geen verhaal of boodschap achter.
Realisme geeft een weergave van de werkelijkheid zonder propagandakarakter.
‘La vie moderne’ → banale, alledaagse scènes zijn interessanter voor de kunstenaars.
Henri De Braeckeleer

→ de man in stoel

Gustave Courbet

→ de wanhopige

→ begrafenis in Ornans

landscape

Vroeger: schilderijen in landscape → historische of Bijbelse taferelen, veldslagen, …

Een olieverfschilderij was bedoeld voor grootse dingen en gedachten,
Niet zoiets banaals en alledaags als een begrafenis van een normale dorpeling
→ provocatie

→ l’origine du monde
(uit opdracht van een Turkse eroticaverzamelaar)

“iedereen stamt van de vrouw af.”

Schandaal
→ weergave van naakt/bloot = gevoelig
47
 School van Barbizon
→ samenscholing van kunstenaars
→ wandelen, kijken, in openlucht schetsen, in het atelier schilderen

Jean-Baptiste Corot

Jean-François Millet
→ Angelus
Angelusklok → werk stilleggen en bidden

Iconisch want herkenbaar

Veel mensen hadden het thuis

Verbinding werk-natuur-religie

Millet ≠ gelovig
Angelus heeft geen religieuze betekenis. Millet tekent enkel de godsdienstige realiteit/dagdagelijks tafereel
Hij maakt het niet as propaganda of met een achterliggende boodschap

→ de arenleesters

Aren = plukken
→ de vrouwen halen resterende tarwevlokken op die de boer
heeft achtergelaten om daarmee brood te kunnen bakken.

Het impressionisme is ontstaan in Frakrijk

Tijdens de Frans-Duits oorlog verhuizen veel kunstenaars naar Londen, daar zien de schilderijen van Turner.
In hun eigen praktijk worden ze door hem beïnvloedt.

Aanzet: het salon

Er was vroeger maar één plek waar een kunstenaar contact had met
zijn publiek. Dit jaarlijkse evenement noemde het salon, hier werd
een gigantisch aanbod aan werken voorgesteld aan de high society
van Frankrijk. Omdat er zoveel aanbod was, besliste een jury over wat
wel en wat niet toegelaten werd. Deze jury bestond uit proffen van de
academie en besliste ook volgens de normen die daar toegepast
werden. Dit zou leiden tot het impressionisme

48
1863: Er komt bijzonder veel kritiek op de toelatingscriteria van de jury. Van de 5000 werken die dat jaar
ingezonden werden, zijn er maar liefst 3000 werken geweigerd.
Napoleon III beslist om in te grijpen. Hij organiseert het salon de refusés, een alternatief salon dat gelijktijdig
gehouden werd met alle werken erin tentoongesteld die door het officiële salon waren geweigerd.
Dit werd een groot succes: het was ongewoon en de bourgeoisie ging ernaartoe om te kunnen lachen.

1874: de kunstenaars van het salon de refusés zijn het beu dat er telkens met hen wordt gelachen. Op eigen
kosten richten ze een nieuw salon op: het salon des independants. Dit diende als platform voor rechtstreeks
contact met het publiek. Zo breekt kunst los uit de academie.

Gustave Caillebotte
Caillebotte was buiten een schilder ook een verzamelaar. Hij verzamelde kunst van realistische en
impressionistische kunstenaars en exposeerde deze op tentoonstellingen. Zo kunnen impressionistische
kunstenaars elkaar vinden.

Edouard Manet
= de vader van het impressionisme
Realisme → impressionnisme

→ le déjeuner sur l’herbe (le bain)

Geweigerd voor het salon :

• Echte mensen in een bestaand park :
alledaags
→ Victorine Meurent: bloot in contrast met
geklede mannen
• Picturaal: jury vond het niet afgewerkt
→ ‘slordigheid van een voorstudie’ want bomen achteraan
zijn vaag, maar eigenlijk realistisch in het echt eigenlijk
ook zo
• Confrontatie met ons voyeurisme: de vrouw kijkt ons aan
• Imitatie het oordeel van Paris
→ ‘misbruik voor platvloers tafereel’

Naakt vs. Bloot

Naakt: bij literaire, Bijbelse, mythische, allegorische figuren
Bloot: alledaagse personen

→ Le Concert Champêtre
Ook naakte en geklede mensen
Maar dit is naakt want het is een allegorie
van de poëzie.

Formeel is dit naakt

Manet brengt ‘la vie moderne’ binnen in de schilderkunst

→ choquerend want dat werd niet gedaan.

49
Het doel van Manet was om geaccepteerd te worden door het officiële salon, maar hij wist dat hij tegen
schenen aan het stampen was. Hij laat zijn werk over aan het oordeel van de jury en dat neemt een knauw
uit zijn reputatie.

→ L’olympia
1863
Geaccepteerd in het salon van 1865.

Weinig kledij benadrukt de naaktheid, picturale bloemen, vrouw

kijkt ons aan
Hand op schaamstreek (losjes erop of drukken?)

‘ordinaire vrouw met minnaar’

→ Venus van Urbino – Titiaan (renaissance)

= Allegorie voor de huwelijkstrouw

- Hond (loyaal)
- huwelijkskoffer

Kat vs. Hond

huwelijksontrouw vs. huwelijkstrouwtrouw
→ L’olympia is een parodie op de Venus van Urbino

→ portret van Émile Zola

Je ziet een Japanse prent

→ Japanse prentkunst zal een grote inspiratiebron zijn voor de
impressionisten

→ the croquet game

Losse penseelstreken
= vernieuwend
= typisch voor Manet, later ook voor het impressionisme

Realiteit in het schilderij (de compositie) is ook typisch Manet.

50
 → op het strand

In die tijd was het not done zo op het zand te zitten, de mensen kwamen i
een koets naar het strand waar ze dan op stoelen onder een tent zaten.

→ ‘La vie moderne’

6.6.3 Impressionisme in de schilderkunst

= groepsportret van kunstenaars

→ sub genre

(Manet zit in het midden)

Werd gedaan als de kunstenaar(s) een bijdrage hadden geleverd of

leverden aan de kunstgeschiedenis.

Claude Monet

→ de Thames onder Westminster

1871

Aandacht wordt getrokken naar de steiger

(kracht: zwart)
= vernieuwend want banaal

Beinvloed door Japanse

prentkunst/Japanse houtsneden

Japanse invloed in het westen

→ Japanse prent- en houtsnijkunst
De grote golf – Kanagawa
Je ziet eerste de golf, pas later merk je de bootjes op
• Liggend formaat
• Lage horizon
• Afsnijding
= hype in Europa

51
 → impression, soleil levant
= kapstok voor stijlperiodes

Kritiek: flauwe impressie/klad

De naam impressionisme komt van dit werk, oorspronkelijk

werd het gebruikt als scheldwoord.

Impressionisme: het puur weergeven van een waarneming

Impressie → indruk
Niet mentaal, maar een visuele waarneming
→ impressie op het netvlies

→ La cathédrale de Rouen
(1892-1893)

Reeks van 30 verschillende werken

Telkens dezelfde kathedraal met
hetzelfde standpunt maar in andere
weersomstandigheden en lichtinval

→ probeert in zijn werk ‘het moment’

te vangen

De vele details maakten hem gek, hij

had grote moeite om het op doek te
krijgen
→ hij droomde ervan

Factuur: grof, goed zichtbaar,

picturaal

Pleinairisme/ en plein-air
= landschapsschildering ter plaatse, in de vrije natuur
→ nadruk op spelen met het licht

→ de Japanse brug
Beinvloed door de Japanse kunst

↔ onder de brug in Fukagawa

= picturaal: troebel/vaag
→ geen lijnen

52
‘de Japanse brug’ is één van de werken in de reeks ‘les nymphéas’ of ‘de waterlelies’
→ 250 werken
Monet liet zijn tuin speciaal aanleggen om niet te moeten reizen en om zoveel mogelijk te kunnen schilderen
in verschillende omstandigheden.

Monet is gebiologeerd door de werkelijkheid op dat moment want het is niet constant,
Zijn schilderijen zijn telkens momentopnames/ momentele weergaves

Realisten vs. impressionisten: impressionisme realistischer dan realisme?

• Realisten → hyperrealistisch
≠ picturaal
Realisten gingen naar buiten op te schetsen, maar ze schilderden hun werken van olieverf op doek in hun
ateliers. → de bron is niet in het atelier
(trigger: fotografie)
→ fotografisch weergeven, maar in overdrive: alles wordt over gedetailleerd weergegeven
• Impressionisten → vaag
→ impressionisten nemen kleuren waar, geen vormen
→ waar de kleuren raken = onderscheid
Realisten schilderen vaak en plein-air → bron aanwezig
(mogelijk door de uitvinding van tubes verf → mee te nemen i.p.v. op het moment zelf te maken in het
atelier)
= netvlieskunst → niet alles is even gedetailleerd = realistisch
→ vlug: kleuren en lichtinval veranderen voortdurend

Edgar Degas
→ had veel geld
→ moest niet van zijn kunst leven
≠ conformistisch naar verkoop toe, hij kan experimenteren

→ l’absinthe

Absint → hype (zeker bij kunstenaars)

→ drugdoden
→ bij wet verboden

Vrouw in midden is afwezig,

Man opzij is meer betrokken
→ kadrering
Door iets niet te tonen, wordt het wel gedaan/gesuggereerd
Gevoel: toevallige uitsnit
→ verhoogt het werkelijkheidsgehalte

→ afsnijding/oversnijding
Zorgt ervoor dat je het gevoel krijgt dat het schilderij maar een deel is van de realiteit
→ la vie moderne (alledaags tafereel)

53
 → Balletzaal van de opera in de Rue Peletier Edgar Degas
(1872)

• Spiegel
• Stoel
• Deur op kier
→ zorgt ervoor dat de toeschouwer zich mee in het
schilderij, in het moment waagt.
Zo zoekt hij het spontane op

Degas heeft een fascinatie voor ballet

→ het is vluchtig, het moment/de scène veranderd continue
De werkelijkheid wordt verhoogd door de afkapping.

→ 53 plekken van Tokaido – Hiroshige

Weg van Tokyo naar Kyoto geschilderd

Telkens een apart inkijkpunt + een diagonale beeld-as

→ the parade

De industrie fotoshopt hij niet weg, maar hij maakt er geen

verhaal van zoals Turner wel zou doen

(Turner is enkel een voorloper op vorm, niet qua boodschap)

Auguste Renoir
→ bal du Moulin de la Galette
= molen op een marktplein
Om te ontspannen (dansen, eten, …)

Vlekken op de mensen: lichtinval door de bomen

Er werd gezegd: “modellen met mazelen”

Renoir ziet kleuren, geen vormen. En daar waar de kleuren

raken, ontstaan er vormen.

54
 → le déjeuner des canotiers
(Canotiers = roeiers)

→ les regards – de blikken

Dit werk verkoopt goed: het is luchtig, aangenaam om

naar te kijken.

→ les parapluies (1883)

= la manière aigre
Renoir is meer open-minded dan zijn collega’s. Hij vindt dat je kan leren uit de
geschiedenis
→ hij gebruikt structuur en duidelijkheid van het realisme in combinatie met
de vage en troebele composities van het impressionisme.
→ Picturaal in combo met een composities uit de lijn bedacht met als gevolg
een vormvaster werk.

→ mand duidelijk afgelijnd, maar achtergrond troebel.

→ de baadsters (1918)

Op het einde van zijn leven had Renoir last van reuma. Daardoor
raakten zijn vingers verlamd, maar hij werkte verder door zijn
penseel aan zijn pols te binden.

6.6.4 Postimpressionisme
⇒ bruggenbouwers tussen de 19de eeuw en de 20ste eeuw

• Er zijn geen algemene kenmerken van het post-impressionisme

• Het postimpressionisme is eerder een verzamelnaam dan een kunststroming.
• De meeste postimpressionisten hebben contact gehad met en geschilderd in het impressionisme.
• Postimpressionisten voelen tekorten in het impressionisme en proberen in hun werken persoonlijke
veranderingen te maken.
Die veranderingen zullen de kunst in zijn geheel hierna doen veranderen.

Benaming komt van een kunsttentoonstelling in 1910 door Londense curator Roger Fry.

55
‘Manet and the Post-Impressionist’ was een tentoonstelling georganiseerd door de criticus Roger Fry in de
Londense Grafton Galleries, die Engeland kennis liet maken met het werk van Seurat, Van Gogh, Gauguin en
Cézanne, die toen allemaal al dood waren. Het was een publieke en kritische ramp, maar het werd een van
de belangrijkste momenten in de geschiedenis van de moderne kunst.

Vincent Van Gogh

- 1853: Zundert
Van Gogh gaat werken bij het familiebedrijf Coupil & Cie in Den Haag Van Gogh wou er graag werken, maar
hij stopt al snel: hij is te chaotisch en creatief.
Hij is ook empathisch / altruïstisch, zo veel dat hij er zelf slechter van wordt.
→ voel je in zijn werken

De betekenis van zijn werken kennen we door de vele brieven aan zijn broer Theo.
Bij deze brieven maakt hij ook schetsen en tekeningen van de werken waar hij mee
bezig is. Zo weten we wat Van Gogh voelde als hij schilderde.

- 1883-1885: Drenthe/Nuenen
→ Van Gogh schildert in rouw realisme, nog geen impressionisme.

→ de aardappeleters (1885)

Van Gogh zag De aardappeleters als een meesterproef. Hij koos

een moeilijke compositie om te bewijzen dat hij op weg was een
goede figuurschilder te worden. Het schilderij moest de realiteit
van het harde boerenleven verbeelden. De boeren gaf hij daarom
grove gezichten en knokige werkhanden. Zo liet hij zien dat zij
‘met die handen die zij in den schotel steken zelf de aarde hebben
omgespit en (…) dat zij hun eten zoo eerlijk verdiend hebben’.

Hij schilderde de vijf figuren in aardkleuren, ‘zowat de kleur van

een goed stoffige aardappel, ongeschild natuurlijk.’ De boodschap van het schilderij was voor Van Gogh
belangrijker dan correcte anatomie en technische perfectie. Hij was zeer tevreden met het resultaat. Zijn
schilderij werd echter kritisch ontvangen omdat het zo donker van kleur was en de figuren vol fouten zaten.
Tegenwoordig is De aardappeleters een van Van Goghs beroemdste werken.

→ stilleven met bijbel

De lijvige bijbel was van Van Goghs vader, die dominee was. Kort
voor het ontstaan van dit schilderij was hij overleden. Naast de bijbel
plaatste Vincent zijn eigen exemplaar van La joie de vivre van Emile
Zola. Dat boek was een soort ‘bijbel’ van het moderne leven. De
boeken staan symbool voor de verschillende levensvisies van vader
en zoon. → godsdienst als belangrijk element van het leven

Vincent beschreef dit werk aan Theo als 'een stilleven van een open,
dus een gebroken wit, bijbel in leer gebonden, tegen een zwart fond
met geelbruinen voorgrond, met nog een noot citroengeel.' Hij wilde
hiermee zeggen dat de kleur zwart goed kon werken. De broers hadden hierover al veel discussie gevoerd.
Theo vond Vincents doeken te donker en te somber. Hij stimuleerde hem om heldere, lichte tinten te
gebruiken, net als de impressionisten.

56
 - 1885-1886: Antwerpen
→ gaat er naar de academie voor schone kunsten (van 18/01/1886 tot 30/03/1886)
Van Gogh is eruit gesmeten/kon het niet betalen → hij botste met zijn professoren.
Volgens de profs was een goed werk één dat in de voetsporen van de Antwerpse groten trad, maar
Van Gogh wil zijn eigen ding doen.

In Antwerpen schildert hij in totaal 7 werken

Antwerpen was belangrijk voor zijn artistieke ontwikkeling.

→ achterkanten van huizen

In Antwerpen schilderde Van Gogh verschillende stadsgezichten,

waaronder dit werk. Deze gepleisterde achterkanten van de huizen
waren minder mooi dan de voorgevels – maar het ging Van Gogh dan
ook om de sfeer. Hij had een zwak voor de op elkaar gepakte huizen in
de armoedige delen van de stad.

Van Gogh woonde zelf in zo’n buurt: in de Lange Beeldekensstraat 194

huurde hij een kleine kamer. Dit is het uitzicht aan de achterkant van dat
huis. Het schilderij maakt een grauwe indruk. Dat beeld wordt nog
versterkt door het laagje sneeuw op de daken, dat her en der al lijkt te
smelten.

- 1886-1888: Parijs
→ impressionisme
Was toen al een beetje achterhaald

Zijn voorstellingen hebben een symbolische betekenis, als metafoor voor het mensenleven.

→ zelfportret met grijze vilthoed (1887)

Van Gogh schilderde dit zelfportret in de winter van 1887-1888,
toen hij al bijna twee jaar in Parijs woonde. Het werk laat zien dat hij
de stippeltechniek van de pointillisten had bestudeerd en op zijn
eigen, originele manier toepaste. De streepjes verf zijn in
verschillende richtingen geplaatst. Ze volgen de omtrek van zijn
hoofd en vormen zo een soort aureool.

Het schilderij is een van Van Goghs meest gedurfde Parijse

kleurexperimenten. Met lange verfstreken plaatste hij de
complementaire kleuren naast elkaar: blauw en oranje in de
achtergrond, rood en groen in de baard en de ogen. De kleuren
versterken elkaars werking. Door het verkleuren van het rode
pigment zijn de paarse verfstreken nu blauw, waardoor het contrast
met het geel minder sterk is.

Ook van Gogh werd in Parijs beïnvloed door de Japanse prentkunst

57
 → Bloeiende pruimenboomgaard (naar Hiroshige)

Van Gogh had een grote bewondering voor Japanse kunst. Hij werd er
gelukkig en vrolijk van, schreef hij. Hij maakte drie schilderijen naar
Japanse prenten uit zijn eigen verzameling. Zo oefende hij met het
kleurgebruik en de stijl van de Japanse prentmakers.
Voor zijn eerste kopie koos hij Utagawa Hiroshiges Het
pruimenboomtheehuis in Kameido. De compositie nam hij letterlijk over,
maar de kleuren zette hij veel sterker aan. Het zwart en grijs van de
boomstam verruilde hij voor rode en blauwe tinten. Ook voegde hij twee
oranje sierranden met Japanse karakters toe, voor een decoratief en
exotisch effect.

→ Brug in de regen (naar Hiroshige)

Van Gogh had een grote liefde voor Japanse houtsneden met hun heldere
kleuren en bijzondere composities. Dit schilderij van een brug in de regen
baseerde hij op een prent van de beroemde kunstenaar Utagawa Hiroshige.
Van Gogh maakte de kleuren echter intenser dan in het origineel. Hij
schilderde de voorstelling op een standaardformaat doek. Omdat hij de
verhoudingen van de prent wilde aanhouden, bleef er een rand over. Deze
vulde hij met Japanse karakters, die hij kopieerde van andere prenten.

- 1888: Arles
Licht heeft in de Provence een enorme impact op zijn kleurgebruik

→ De brug van Langlois (1888)

Van Gogh had een zwak voor ophaalbruggetjes uit ‘heimwee’ naar
Nederland
Het weer was grijs toen Van Gogh deze brug schilderde. Hij werkte vaker
buiten op deze plek in het Zuid-Franse Arles. Langs dit kanaal werd de
was gedaan en aan de overkant ligt linnengoed op de bleek. Alleen
ontbreken nu de wasvrouwen die hij in een eerdere versie wel
schilderde.
Van Gogh maakte een afgewogen compositie. Hij zette zijn schildersezel
zo neer dat hij het stuk land met de weg op de voorgrond als een lange
diagonaal naar linksachter kon schilderen. Het gebruik van zo’n groot diagonaalvlak kende hij van
Japanse prenten. Samen met zijn broer Theo had hij een hele verzameling van deze prenten aangelegd in
Parijs.

58
 → het biljarthuis
Hij schildert wat hij waarneemt maar fotoshopt het als het ware .
Zo vergroot hij het contrast en gebruikt hij opvallendere kleuren

Het is geen beeld van de werkelijkheid maar eerder een re-

interpretatie ervan.

Kleur krijgt een gevoelswaarde

→ expressief kleurgebruik
Van Gogh schrijft in een brief aan zijn broer Theo:
“Ik heb geprobeerd met rood en groen de vreselijke menselijke hartstochten uit te beelden.
De zaal is bloedrood en matgeel, een groen biljart in het midden, 4 citroengele lampen met oranje en
groen schijnsel. Overal is het een strijd en een tegenstelling tussen het meest uiteenlopende groen en
rood; in de personages van de slapende schooiers, klein in de lege en hoge zaal, violet en blauw. Het
bloedrood en het geelgroen van het biljart bijvoorbeeld contrasteren met het kleine beetje zachte Louis
XV-groen van de tapkast, waarop een roze boeket staat.
De witte kleren van de baas die in een hoek van deze broeikas toekijkt, worden citroengeel, bleekgroen
en lichtgevend.
Ik maak er een tekening van in aquareltonen om je die morgen te sturen, om je er een idee van te
geven.”

→ de slaapkamer

2 kussens en 2 stoelen
→ maar Van Gogh is alleen/voelt zich eenzaam

→ de contouren zijn een correctie van het impressionisme

In Arles maakte Van Gogh dit schilderij van zijn slaapkamer in het Gele Huis. Hij had de kamer zelf
ingericht met eenvoudige meubels en zijn eigen werk aan de muur. De heldere kleuren moesten
‘absolute rust’ of ‘slaap’ uitdrukken. Het werk heeft tegenwoordig fel contrasterende kleuren: uit
onderzoek is gebleken dat delen van het schilderij in de loop der tijd verkleurd zijn. Zo waren de wanden
en deuren oorspronkelijk niet blauw, maar paars.

De achterwand van de kamer lijkt schuin te staan. Dit was geen vergissing van Van Gogh. De muur stond
inderdaad niet haaks op de andere. Toch lijkt het alsof hij de wetten van het perspectief niet overal
nauwkeurig heeft toegepast, maar dat was een bewuste keuze. Aan Theo schreef hij dat hij het interieur
opzettelijk ‘vlak’ had geschilderd en alle schaduwen had weggelaten om het op Japanse prenten te laten
lijken. Van Gogh was erg tevreden over het schilderij: ‘Toen ik na mijn ziekte mijn doeken terugzag, vond
ik de Slaapkamer het beste’.

59
 → caféterras bij nacht (1888)

Caféterras bij nacht, ook bekend als Terrasse du café le soir, Place
du forum, Arles, is een schilderij dat hij in september 1888 in de
Franse stad Arles maakte. Het schilderij bevindt zich in het Kröller-
Müller Museum in Otterlo.

Vincent Van Gogh bracht zijn nieuwe impressies over het zuiden
van Frankrijk naar voren op het schilderij van een café in Arles, dat
nu Café van Gogh heet. De stijl van het schilderij is typisch Van
Gogh met warme kleuren en perspectief.

Nadat hij het had geschilderd, schreef Van Gogh enthousiast in een brief aan zijn zus:
“Ik ben bezig met een nieuw schilderij van een café bij nacht. Op het terras zijn kleine personen van
drinkende mensen. Een grote gele lantaarn verlicht het terras, de straat heeft paarse tinten. De gevels
van de huizen en een blauwe lucht met sterren en met een groene boom. Het is een nachtschilderij
geworden zonder zwart maar met blauw en paars en groen en felle groene tinten en citroengeel. Ik vind
het heerlijk om dit gelijk op de plaats te schilderen. Normaal maak ik eerst een tekening of schets maar
nu wilde ik het meteen schilderen.”

Dit is het eerste werk waarin hij een sterrenhemel als achtergrond schilderde. Hij deed dit ook in
Sterrennacht boven de Rhône, geschilderd in dezelfde maand als het beter bekende schilderij De
sterrennacht een jaar later.

→ zonnebloemen
In een brief aan zijn broer Theo van Gogh schreef Vincent: “op de een of andere
manier is de zonnebloem van mij.”

De Zonnebloemen behoren tot de bekendste schilderijen van Van Gogh. Hij

maakte ze in Arles, in Zuid-Frankrijk, in 1888 en 1889. In totaal schilderde hij vijf
grote doeken van zonnebloemen in een vaas, met drie tinten geel ‘en anders
niets’. Zo liet hij zien dat het mogelijk was een voorstelling te maken met veel
varianten van één kleur zonder aan zeggingskracht in te boeten.

Voor Van Gogh hadden zijn schilderijen van zonnebloemen speciale betekenis. Ze drukten ‘dankbaarheid’
uit, schreef hij. De eerste twee hing hij in de kamer van zijn vriend Paul Gauguin, de schilder die een tijdje
bij hem kwam wonen in het Gele Huis. Gauguin was onder de indruk van de zonnebloemen, die volgens
hem ‘helemaal Vincent’ waren. Van Gogh had tijdens het verblijf van zijn vriend al een nieuwe versie
geschilderd en later vroeg Gauguin er een cadeau. Daar voelde Van Gogh niet veel voor. Wel maakte hij
nog twee vrije herhalingen, waarvan er één in het Van Gogh Museum hangt.

In Arles wil Van Gogh een kunstenaarskolonie oprichten met bevriende kunstenaars. Hij wil er samen
met andere artiesten in de natuur wandelen, schilderen, werken en discussiëren over kunst. Hij verstuurt
talloze uitnodigingen maar niemand daagt op behalve Paul Gauguin. Ter voorbereiding op de komst van
Gauguin schildert Van Gogh een portret van zichzelf om in de logeerkamer te hangen.

60
 → Zelfportret opgedragen aan Paul Gauguin

Begin 1888 verhuisde Van Gogh naar Arles in het zuiden van Frankrijk,
waar hij hoopte een kunstkolonie te stichten. In de overtuiging dat de
schilderkunst opnieuw zou kunnen worden uitgevonden door het genre
van de portretkunst, moedigde hij zijn collega-kunstenaars aan om zelf te
schilderen en vervolgens de doeken te ruilen. Nadat hij zelfportretten
had ontvangen van Emile Bernard en Gauguin, die op dat moment in
Bretagne samenwerkten, schreef Van Gogh dit schilderij 'Aan mijn vriend
Paul Gauguin' en stuurde het naar hem. Hij beschreef het proces van het
creëren van zijn arresterende gelijkenis in verschillende brieven aan zijn
broer Theo, een kunsthandelaar in Parijs, waarin hij uitlegde hoe hij zijn
gelaatstrekken manipuleerde als reactie op Japanse prints, de contouren van zijn jas veranderde voor
een coloristisch effect en de achtergrond schilderde " bleek veronese groen” zonder enige schaduwen.
Kort nadat hij het werk naar Gauguin had gestuurd, verslechterde hun vriendschap en Gauguin verkocht
het voor driehonderd francs.

Die ruzie start bij een discussie omtrent een vrouw uit het dorp, waarschijnlijk een prostituee. in het
heetst van de strijd neemt Van Gogh een mes of schaar en snijdt zichzelf een deel van zijn oorlel af. Er
waren geen getuigen bij, maar een variant stelt dat het oorlelletje naar de betreffende vrouw gestuurd is
geweest.
Hierna vertrekt Gauguin terug naar Parijs. Ondanks de ruzie houdt hij enige sympathie richting Van Gogh.

- 1889-1890: Saint-Rémy-de-Provence
Wanneer het slechter gaat met Van Gogh laat hij zichzelf opnemen in het ziekenhuis/instelling Saint-Paul-de-
Mausole. Er werd een klein atelier ingericht, waarin hij kon schilderen tijdens de steeds zeldzamer
momenten zonder zenuwcrisis. In dat jaar maakte hij hier ongeveer 150 schilderijen.
De zenuwinzinkingen volgden elkaar op. Tijdens een crisis in augustus 1889 had hij giftige verf ingeslikt. Toch
bleef Van Gogh doorwerken, zij het in deze korte periode uitsluitend met tekeningen. Omdat hij op bepaalde
momenten niet meer naar buiten wilde, uit vrees voor een nieuwe crisis, maakte hij, vanaf oktober 1889,
enkele kopieën naar werken van Rembrandt en andere grote kunstenaars.
In april 1890 toonde Theo tien werken van zijn broer op de Salon des Indépendants in Parijs, waaronder
Sterrennacht boven de Rhône.
De naam Van Gogh was intussen doorgedrongen tot België en in januari 1890 werd hij uitgenodigd op de
expositie van Les XX te Brussel. Hij nam eraan deel met zes schilderijen. Hij kreeg er gunstige reacties, zoals
een lovend krantenartikel door Gabriel Albert Aurier, en op deze tentoonstelling werd De rode wijngaard
gekocht door Anna Boch.
Tijdens zijn leven is er waarschijnlijk maar één schilderij verkocht: De rode wijngaard (Poesjkinmuseum in
Moskou). Anna Boch, een Belgische kunstenares en zus van zijn vriend dokter Eugène Boch, kocht het voor
400 frank op de expositie van de Brusselse Les XX in 1890, een paar maanden voor Van Goghs dood.
Voordien had de Belgische mecenas Henri Van Cutsem (1839-1904) twee tekeningen gekocht van Vincent
van Gogh, waaronder Olijfbomen in Montmajour (door hem geschonken aan het Museum voor Schone
Kunsten in Doornik), een van de eerste tekeningen gemaakt door Van Gogh in de Provence.
Vincent verliet de instelling van Saint-Rémy-de-Provence in mei 1890 en reisde naar Auvers-sur-Oise, in de
buurt van Parijs, waar dokter Gachet woonde. Op doorreis bezocht hij Theo en diens vrouw in Parijs.

61
 → Korenveld onder onweerslucht (1890)

In de laatste weken van zijn leven maakte Van Gogh een aantal
indrukwekkende schilderijen van de korenvelden rond Auvers. Dit
uitgestrekte veld onder een donkere hemel is daar een van.
In deze landschappen probeerde hij 'triestheid, extreme eenzaamheid’ uit te drukken. De overweldigende
emoties die Van Gogh in de natuur ervoer waren echter ook positief. Aan broer Theo schreef hij: ‘ik weet
bijna zeker dat ik in die doeken datgene heb verwoord wat ik niet in woorden uit kan drukken, nl. hoe gezond
en hartversterkend ik het platteland vind’.
Het langwerpige formaat van Korenveld onder onweerslucht is ongebruikelijk. Het benadrukt de weidsheid
van het landschap, net als de eenvoudige compositie: twee horizontale vlakken.

→ korenveld met kraaien (1890)

Korenveld met kraaien is één van de beroemdste schilderijen van Van
Gogh. Vaak wordt beweerd dat dit het allerlaatste werk van de
kunstenaar zou zijn. De dreigende lucht met kraaien en het
doodlopende pad zouden vooruitwijzen naar zijn naderende
levenseinde. Dit is echter een hardnekkige mythe. Na dit schilderij
maakte hij nog verschillende andere werken.
Met zijn korenvelden onder woeste luchten wilde Van Gogh weliswaar ‘triestheid, extreme eenzaamheid’
uitdrukken, maar tegelijkertijd wilde hij ook laten zien ‘hoe gezond en hartversterkend ik het platteland vind.'
Van Gogh gebruikte voor dit schilderij sterke kleurencombinaties. De blauwe lucht contrasteert met het
geeloranje koren, terwijl het rood van het pad wordt versterkt door groene banen gras.

→ de sterrennacht

Van Gogh vervormt de hemellichamen

= transformatie van de visuele naar de psychische waarneming

Bij het creëren van dit beeld van de nachtelijke hemel - gedomineerd door de heldere maan rechts en Venus
links in het midden - luidde van Gogh de nieuwe omarming van stemming, expressie, symbool en sentiment
in de moderne schilderkunst in. Geïnspireerd door het uitzicht vanuit zijn raam in het gesticht waar de hij
twaalf maanden doorbracht op zoek naar uitstel van zijn psychische aandoeningen, de sterrenhemel
(gemaakt in het midden van -juni) is zowel een oefening in observatie als een duidelijke afwijking ervan. Het
visioen vond 's nachts plaats, maar het schilderij, tussen honderden kunstwerken die Van Gogh dat jaar
maakte, werd overdag in verschillende sessies gemaakt, onder totaal verschillende atmosferische
omstandigheden. Het pittoreske dorpje genesteld onder de heuvels was gebaseerd op andere uitzichten -
het kon niet vanuit zijn raam worden gezien - en de cipres aan de linkerkant lijkt veel dichterbij dan het was.
En hoewel bepaalde kenmerken van de lucht zijn gereconstrueerd zoals waargenomen, veranderde de
kunstenaar hemelvormen en voegde een gevoel van gloed toe.

62
Van Gogh kende de nacht en de natuur een emotionele taal toe die hen ver verwijderde van hun werkelijke
verschijning. Gedomineerd door levendige blauwe en gele tinten die met gebaren en directheid zijn
aangebracht, laat De Sterrennacht ook zien hoe onlosmakelijk Van Goghs visie was van de nieuwe
schilderprocedures die hij had bedacht, waarin kleur en verf een wereld buiten het kunstwerk beschrijven,
zelfs al zijn het louter kleur en verf.
Vincent bracht de laatste maanden van zijn leven door in Auvers-sur-Oise, een dorp vlak bij Parijs. Hij maakte
nieuwe vrienden en schilderde vol overgave. Na een bezoek aan Theo maakte Vincent zich grote zorgen over
zijn financiële toekomst. Deze onzekerheid bovenop zijn psychische aandoening viel Vincent zwaar. In juli
1890 maakte hij een einde aan zijn leven.
In mei 1890 verliet Vincent de inrichting in Saint-Rémy. Hij vertrok noordwaarts naar Auvers-sur-Oise, waar al
meer kunstenaars woonden. Auvers bood Vincent voldoende rust, maar lag dicht genoeg bij Parijs om zijn
broer Theo te kunnen bezoeken. Bovendien werkte er een arts die zijn gezondheid goed in de gaten zou
kunnen houden: Paul Gachet. Vincent en dokter Gachet, een amateurschilder, raakten al snel bevriend. De
arts raadde Vincent aan om zich volledig op het schilderen te richten. Dat deed hij: in koortsachtig tempo
werkte Vincent in de tuinen en korenvelden rond het dorp.
Het was een periode waarin hij vol overgave schilderde en bijna een schilderij per dag maakte. Het leek erop
dat het met zijn gezondheid de goede kant op ging.

“(...) omdat ik heel goed wist wat ik wilde, heb ik sindsdien nog drie grote doeken geschilderd. Het zijn
immense uitgestrekte korenvelden onder woeste luchten en ik heb nadrukkelijk geprobeerd er triestheid,
extreme eenzaamheid in uit te drukken. Dat krijgen jullie binnenkort te zien, hoop ik – want ik hoop ze zo
spoedig mogelijk voor jullie mee te nemen naar Parijs, omdat ik bijna zeker weet dat die doeken jullie zullen
vertellen wat ik niet in woorden kan uitdrukken: hoe gezond en hartversterkend ik het platteland vind.”
- Vincent aan Theo, Auvers-sur-Oise, ca. 10 juli 1890

Ondanks dat Vincent troost vond in de natuur en het platteland, mocht het niet baten. Zijn ziekte en de
onzekerheid over de toekomst vielen hem zwaar.
Op 27 juli 1890 liep hij een korenveld in en schoot zichzelf met een pistool in de borst. Gewond keerde hij
terug naar zijn kamer in de herberg Ravoux. Theo haastte zich vanuit Parijs naar Auvers. Hij was erbij toen
zijn broer op 29 juli aan zijn verwondingen overleed.
Vincent werd op 30 juli 1890 begraven in Auvers. Hij werd gemist door zijn familie, kunstenaarsvrienden en
bovenal zijn broer Theo. Vincent liet een groot aantal kunstwerken na: ruim 850 schilderijen en bijna 1300
werken op papier.

Bij Van Gogh is de realiteit het uitgangspunt maar hij past het zwaar aan op vlak van kleur en vorm.
→ Ingrijpen om krachtiger expressief uit te spuwen
→ Neiging tot uitdrukken

Van Gogh is zowel postimpressionist als pre-expressionist.

63
Impasto
impasto is een schildertechniek waarbij de verf in zeer dikke streken of klodders op het kunstwerk wordt
aangebracht.
Impasto is een schildersterm die verwijst naar het gebruik van dik getextureerde, onverdunde verf die bijna
driedimensionaal op het canvas lijkt. Wanneer een kunstenaar de impasto-techniek gebruikt, laten ze
meestal zichtbare penseelstreken achter op het voltooide schilderij. Ze brengen de onverdunde kleur aan op
het canvas, vaak met een paletmes, en mengen kleuren op het canvas om de gewenste kleur te krijgen. Als je
het schilderij vanaf de zijkant bekijkt, zie je de verf in klodders uit het canvas steken.
Het uiterlijk van een impasto-schilderij wordt sterk beïnvloed door de verlichting in de kamer. Door het
verhoogde oppervlak op het canvas wordt het licht gereflecteerd en ontstaan er schaduwen op basis van het
natuurlijke licht in de ruimte. Expressionisten gebruikten de impasto-techniek voor zijn expressieve
eigenschappen en om de aandacht te vestigen op een bepaald aspect van het werk.
Van Gogh zou een pionier zijn in het gebruik van de impastotechniek. Van Gogh gebruikte impasto niet alleen
om dimensie aan zijn schilderijen toe te voegen, maar ook om emotie en beweging toe te voegen. We zien
deze beweging in de kolkende wolken van Tarweveld met Cipressen en Sterrennacht. Dezelfde kleuren en
afbeeldingen hadden met een traditionele schildertechniek kunnen worden gemaakt, maar de beweging en
emotie van het schilderij zou ontbreken.
In talloze brieven maakt Van Gogh melding van zijn gebruik van impasto. In een brief aan zijn broer Theo op 2
september 1882 schreef Van Gogh:
“Soms vraagt het onderwerp om minder verf, soms vraagt het materiaal, de aard van de onderwerpen zelf
om impasto.”

Paul Gauguin
“Ik ben een goede kunstenaar maar ik weet het.”
Hij was effectenmakelaar en verzamelaar van impressionistische kunst
Leefde in Bretagne en Tahiti ⇒ zoekend man

→ zelfportret (1889)

• Verhaal over kunstenaarschap

→ Bijbelse referenties (appel, slang, halo)
• Contrast door kleurgebruik (geel ↔ rood) en lijnen

= cloisonnisme
(emailleertechniek → kleurpasta tussenricheltjes te vergelijken met glas-in-
loodramen)

Cloisonnisme
Kenmerkend voor het cloisonnisme zijn vooral de grote heldere kleurvlakken die worden gescheiden door
donkere contourlijnen. Er is verder weinig aandacht voor een kloppend perspectief. De werken hebben een
platte, tweedimensionale uitstraling. De gele Christus van Paul Gauguin geldt als het schoolvoorbeeld.

64
Zelfportretten vormden een belangrijk onderdeel van Gauguins productie, vooral in 1888 en 1889. Gauguins
interesse werd mede ingegeven door Vincent van Goghs portretserie uit 1888, die Gauguin kende uit zijn
correspondentie met Van Gogh en zijn broer Theo. Daarnaast hoopte Van Gogh in het zuiden een
kunstenaarskolonie te stichten die analoog zou kunnen zijn aan de kring van Gauguin in Bretagne en stelde
hij een uitwisseling van zelfportretten voor.
Dit Zelfportret, geschilderd op een kastdeur vanuit de eetkamer van een herberg in het Bretonse gehucht Le
Pouldu, is een van Gauguins belangrijkste en meest radicale schilderijen. Zijn hoofd met halo's en
onstoffelijke rechterhand, een slang tussen de vingers gestoken, drijven op amorfe gele en rode zones.
Karikatuurelementen voegen een ironische en agressief ambivalente verbuiging toe aan deze geschilderde
bewering van Gauguins artistieke superioriteit en maken hem tot de sardonische held van zijn nieuwe
esthetische systeem.

→ La vision après le sermon (het visioen na de preek)

• Gefascineerd door de authenticiteit van de Bretoense bevolking

Dit schilderij, dat dateert uit 1888 en is gemaakt in Pont-Aven,

Bretagne, is een van Gauguins beroemdste werken. De Bretoense
vrouwen, gekleed in kenmerkende regionale klederdracht, hebben
zojuist geluisterd naar een preek op basis van een passage uit de
Bijbel. Genesis (32:22-32) vertelt het verhaal van Jakob, die, nadat hij
met zijn gezin de rivier de Jabbok had doorwaad, een hele nacht
worstelde met een mysterieuze engel. In een brief die de kunstenaar aan Van Gogh schreef, zei hij: 'Voor mij
bestaan het landschap en de strijd alleen in de verbeelding van de biddende mensen na de preek.'

Realistisch (vrouwen vooraan) → repoussoir (boom in het midden) → impressionistisch (gevecht achteraan)

repoussoir
Een repoussoir is een schildertechniek waarbij met opzet een voorwerp in de voorgrond van een schilderij
wordt geplaatst, om de illusie van diepte te vergroten. Een repoussoir is ten opzichte van de rest van het
schilderij donker van kleur, en bedekt een gedeelte van de voorstelling.
De donkere kleur van het repoussoir is nodig, omdat het tegenlicht suggereert, terwijl op de rest van de
voorstelling wel "normaal" licht valt. Soms is het repoussoir zo zwart, dat het alleen een silhouet is. De
lichtere achtergrond lijkt door het repoussoir te worden teruggedrongen.

→ de gele Christus (1889)

In de zomer van 1886 bezocht Gauguin het kleine dorpje Pont-Aven in Bretagne,
Frankrijk, en raakte gefascineerd door zijn geschiedenis, folklore en rituelen.
Het was daar dat Gauguin talloze scènes schilderde, waaronder De gele
Christus. De centrale figuur van dit schilderij is gebaseerd op een zeventiende-
eeuws geschilderd houten kruisbeeld dat in de nabijgelegen Trémalo-kapel
hangt. Gauguin schilderde Christus in een plakkerig geel tegen een donkerbruin
kruis in een levendig herfstlandschap. Gauguin zei dat hij de kleur geel koos om
uit te drukken hoe hij zich voelde over het geïsoleerde leven en de vroomheid
van de boeren, van wie er hier verschillende zijn afgebeeld, gekleed in hun

65
kenmerkende regionale kostuum en geknield aan de voet van het kruis tijdens het avonduur van Angelus. De
eenvoud en primitieve directheid van de boeren in de regio spraken Gauguin enorm aan, die zijn beroemde
protest tegen de westerse verfijning uitte door zich niet lang na het voltooien van dit schilderij naar de
Zuidzee te verbannen. Bretagne was Gauguins eerste stap weg van Parijs, en zijn werken die in deze tijd zijn
voltooid, markeren een belangrijke stilistische afwijking van het impressionisme.

→ kunst mag nu gaan over fantasie, het hoeft geen afbeelding te zijn van de realiteit.

In 1891 ging Gauguin naar Tahiti, een eiland dat hij zich voorstelde als paradijselijk en primitief. De
kunstenaar wenst "daar te leven in extase, rust en kunst". Zijn financiële moeilijkheden, zijn esthetische
zorgen en deze Baudelairiaanse "uitnodiging om te reizen" drijven hem ver weg om te ontsnappen aan "deze
Europese strijd om geld", om "eindelijk vrij" te zijn.

→ Vrouwen van Tahiti (1891)

Deze compositie is typerend voor de werken die hij schilderde aan

het begin van zijn eerste verblijf in de Stille Oceaan, doeken waarop
Tahitiaanse vrouwen vaak bezig zijn met eenvoudige dagelijkse
taken.
De gezichten tekenen een masker of een profiel dat vrij
ongedifferentieerd is maar gekenmerkt door melancholie.
Gauguin hanteert zijn lijn met volmaakte zekerheid, maakt hem
elegant of decoratief. Door wat stugge houdingen te kiezen,
accentueert hij de compositie volgens een mysterieuze en harmonieuze geometrie, en creëert zo meer een
genretafereel dan een echt dubbelportret lijkt. Een lichte animatie ontstaat zowel door het discrete stilleven
op de voorgrond als door de golven die op de lagune op de achtergrond breken, slechts gesuggereerd door
een paar witte accenten.

→ Nafea faa Ipoipo (1892)

(wanneer ga je trouwen?)
Gauguin gaf zijn werken in Tahiti namen in de lokale taal.

→ No te aha oe riri (1896)

(waarom ben je boos?)

= aanklacht tegen Franse kolonisatie

De staande vrouw op de voorgrond staat misbruik te wachten
in de hut

→ kunst mag een boodschap hebben, mag aanzetten tot

nadenken

66
→ D'où venons-nous ? Que sommes-nous ? Où allons-nous ? (1997-1898)
(Waar komen we vandaan? Wat zijn we? Waar gaan we naartoe?)

Beeldt de levenscyclus van de mens af, van geboorte tot de dood.

Titel = de existentiële hamvraag van het leven.

→ kunst gaat over het universele, kunst gaat over dingen die iedereen meemaakt
Streefdoel = optrekken van de individuele ervaring naar een hoger niveau.

→ moederschap (1899)

Paul Cézanne
Jeugdvriend Emile Zola brengt hem in contact met het impressionisme.

→ Vrouw met een koffiezetapparaat (1895)

Beperkt kleurgebruik → aandacht naar vorm en compositie

Structuur in de compositie (verticale lijnen)

Cézanne bootst de werkelijkheid niet na, hij doet aan artistiek reconstrueren. Hij schildert artistieke
werkelijkheden.

67
Proces:
1) Aandachtig observeren
2) Inventariseren (diepte, hoogte, kleur, …)
Maar niet echt scannen zoals de impressionisten, eerder algemeen beeld.
3) Synthese op doek
→ Arcerende techniek her en der
⇒ zo een gevoel/indruk van hoogte, diepte, kleuren oproepen
→ loskoppeling van de werkelijkheid

→ Chateau noir
= deel van reeks Sous-Bois. = deel van reeks Sous-Bois

Fascinatie geometrische figuren

Balk (huis) ↔ arcering (bomen)

→ les grandes baigneuses

De baadsters worden eerder gebruikt als vorm om te experimenteren met

compositie.
→ Fascinatie structuur

“He was the first artist to paint using two eyes” – David Hockney

• Iedereen merkt bij het observeren iets anders

• De mens zelf beweegt ten opzichte van het onderwerp
→ geen foto vanuit een statische lens maar door (jarenlange) observatie

→ nature morte avec des pommes et pêches (1905)

= een stilleven
Maar niet zoals in de barok, er zit geen symbolische betekenis achter.

→ vanuit twee hoeken geschilderd

(lijnen zijkant tafel kloppen niet)

→ voorloper kubisme (Pablo Picasso)

→ Mont Sainte-Victoire

Zonder boom: platter gevoel

Boom ↔ berg ⇒ dieper/breder (loodrecht en parallel met horizon)
Maar voelt tegelijk dichtbij → passage (geen vaste contouren)

Factuur, losse penseelwijze bij lucht en blaadjes

68
 Passage
Passage beschrijft een facettechniek die wordt gebruikt om de contouren die objecten of scènes
definiëren te verbreken, zodat oppervlakken lijken samen te vloeien, waardoor het onderscheid
tussen vaste vorm en ruimte, voorgrond en achtergrond vervaagt.
Paul Cézanne gebruikte passages in zijn werk, zoals hier te zien is bij Mont Sainte-Victoire.

arceren → vlakjes → abstrahering

= voorloper abstracte kunst,
maar is het nog niet!

Neo-impressionisme = Divisionisme = Pointillisme

→ drie termen voor dezelfde sub strekking van het postimpressionisme
Divisionisme want kleuren worden opgedeeld in hun verschillende componenten.
Neo-impressionisme want opnieuw proberen kleuren op te roepen zoals de werkelijkheid en de typische
onderwerpen van La vie moderne worden opnieuw getoond.
Pointillisme want er wordt gebruik gemaakt van allemaal kleine stipjes om een vlak te kleuren.

Georges-Pierre Seurat

→ De baders bij Asnières (1883-1884)

Echte Parijzenaren op een echte plek

→ werkend mensen/ lagere klassen
Te zien aan de informele scène (half uitgekleed, bol-en
strohoed, industrie op de achtergrond)
Contrast: roeiboot met mensen uit de hogere klasse
(hoge hoed, aangekleed, een knecht die roeit)

In een schets van dit werk tekende Seurat een paard dat dronk uit de rivier, dit benadrukt nog eens extra dat
het gaat om mensen uit een lagere sociale klasse omdat dit niet zou zijn toegestaan als het mensen waren
geweest uit een hogere sociale klasse.
Er is een onderscheid gemaakt tussen sociale klassen.

Het werk was life-sized of zelfs groter.

Andere impressionistische werken waren meestal kleiner (iso-schilderijen) omdat ze en plein air schilderden.
Seurat zet zich af tegenover de spontaniteit van het impressionisme en schildert zijn werken in zijn atelier.
Hierdoor hebben zijn werken iets meer structuur.

Deze grote afbeelding was de eerste grote compositie van Seurat, geschilderd toen hij nog geen 25 was. Het
was bedoeld om het een groots statement te zijn waarmee hij in het voorjaar van 1884 zijn stempel zou
drukken op de officiële Salon, maar het werd afgewezen.

69
Seurat probeert terug meer vastheid in zijn werken te brengen.
→ A Sunday on La Grande Jatte (1884)
Speelt zich af aan de andere oever van dezelfde rivier als
het vorige schilderij.

→ personen van middenklasse en hoge middenklasse

(formeler: volledig gekleed)

Man linksonder met pijp → duidelijke contouren

≠ impressionisme

Deze werken van Seurat zijn een voorstelling van en kritiek op de sociale structuur van de 19de eeuw. Hij
maakt deze structuur zeer duidelijk voor de mensen van zijn tijd.
Hij uit sociale kritiek op de klassenmaatschappij.

Seurat is het best bekend om zijn stijl: zijn kleurgebruik en het aanbrengen van zijn verf.
→ pointillisme
Maar dat is eigenlijk nog een beetje vroeg voor deze eerste twee werken, hij gebruikt daarbij eerder nog
kleine arceringen. Later gaat hij wel gebruik maken van echte puntjes en evolueert hij dus naar het
pointillisme.
Wel bereiken ze beide hetzelfde: een complexe constructie an kleur.

Seurat zet kleuren naast elkaar op het doek i.p.v. ze te mengen op zijn palet.
Neo-impressionisten willen de kleuren even helder als in de werkelijkheid. Daarom mengen ze kleuren niet
op palet of doek maar gebruiken ze heldere bestanddelen. Ze delen (divider) de kleur op in haar
samenstellende bestanddelen en geven die weer in duizenden puntjes (point) verf.
Doel: het oog mengt bv. Blauw en rood en neemt paars waar.
= optical mixture

hoe dominanter de kleuren tussen geel & rood, hoe opgewekter de sfeer. Hoe meer kleuren tussen paars en
groen domineren, hoe negatiever het effect.
Wit wordt gebruikt om de andere kleuren te ondersteunen.

Pointillisten houden er ook de theorie over de compositie op na: hoe meer schuine assen BOVEN de
horizontaal, hoe opgewekter de uitstraling van het schilderij. Hoe meer schuine assen ONDER de afgebeelde
of denkbeeldige horizon, hoe meer teneerdrukkend de uitstraling.

Zo brengt Seurat wetenschap in het impressionisme. Hij streeft de ambitie na om wetenschap en zijn eigen
wetenschappelijke visie toe te passen op de impressionistische tradities en methoden.
‘Some say they see poetry in my paintings, I see only science.’ – Seurat.

Omdat Seurat met zijn optical mixture een verandering brengt in de academische techniek van kleuren
mengen op het palet en hij niet en-plein-air schildert, maar wel nog steeds de lichtinval zo waarheidsgetrouw
wil weergeven, worden zijn werken neo-impressionistisch genoemd.

70
 → Le pont de Courbevoie (1886-1887)

Schuine as onder horizon → neerdrukkend

Groen domineert → negatief

→ Le Chahut (1889-1890)

Schuine as boven horizon → opgewekt

Rood domineert → positief

→ Le Cirque (1890-1991)

Schuine as boven horizon → opgewekt

Geel domineert → positief

Blauwe rand ook gestipt zodat het oranje meer in het oog springt, zodat het
warmer lijkt.

→ Zonsondergang (1891)

Schuine as gelijk aan horizon → niet opgewekt maar niet neerdrukkend

Geel domineert → positief
→ ambigu

6.6.5 Impressionistische muziek

71
 6.6.6 Pre-expressionisme
Kunstrichtingen komen niet uit de lucht gevallen maar hebben voorlopers/wegbereiders.

Expressionisme (1ste richting van de 20ste eeuw) is al eind 19de

eeuw voorbereid door

Vincent Van Gogh

Bemerk het verschil tussen ‘afbeelding’, zelfs natuurgetrouw,

wat lichtweergave betreft bij het impressionisme (Monet, links)
en krachtige ‘uitbeelding’ met kleurintensifiëring/versterking,
overdrijving van de kleuren bij het postimpressionisme/pre-
expressionisme (Van Gogh, rechts)

Gauguin

Schilder zet werkelijkheid naar zijn hand, om een specifieke boodschap krachtiger over te brengen.

Edvard Munch

→ de schreeuw (1893)

Oorspronkelijk: Der Schrei der Natur

4 versies

Zijn werken zijn zwaar beïnvloed door zijn familiegeschiedenis met ziekte en
dood.
“For as long as I can remember I have suffered from a deep feeling of anxiety
which I have tried to express in my art.” - Edvard Munch

Ook werd hij beïnvloed door Van Gogh en Gauguin en de expressie door middel van kleur door deze schilders
heeft Munch sterk beïnvloed. In zijn kunst kon hij kon hij de sterke emoties kanaliseren die hij die hij ervoer.
Zijn benadering was ook intens literair en mystiek.

Hoewel hij zwaar bekritiseerd werd door Noorse en Duitse critici bleef hij emotioneel getormenteerde
werken maken, waaronder: The Frieze of life. In deze serie is het terugkerende thema de angst veroorzaakt
door liefde, ziekte en dood. De schreeuw maakt deel uit van deze serie.

De schreeuw verbeeldt een geabstraheerd landschap met een centrale figuur en twee figuren links op de
achtergrond. Het beeld is opgebouwd uit penseelstreken en pastellijnen van verschillende diktes, we zien
geen scherpe contouren.

72
De samenstelling bestaat uit drie hoofdlijnen: in het hekwerk langs het
pad dat de afzonderlijke figuren verbindt, in de horizon die het water
omlijst, en een lijn langs wat de voet van de heuvel of de stad lijkt te
zijn. In het midden van deze compositie benadrukt een draaikolk het
waterpeil.
Langs de hoofdlijn zijn kleinere lijnen getrokken: dynamische gebogen
lijnen die zich als een rimpeleffect uitstrekken. De plaatsing van
verschillende figuratieve elementen: de hoofdfiguur, de mannen op de
achtergrond en de twee boten, hoewel geblokkeerd, geven een gevoel
van ruimte en afstand.
De hoofdlijnen van de compositie onderscheiden ook de afzonderlijke
kleurvlakken: het bruine land, het blauwe water, deels verlicht door de
zon, en de oranjerode lucht. De contrasterende kleuren in de weg en de
lucht creëren een energieke sensatie. De lijnen lijken naar achteren te
schieten als een geluidsgolf die zich vanuit zijn bron naar buiten
uitstrekt, botsend met de wilde curves van de brandende lucht.

In het pre-expressionisme is Munchs nadruk op de uitdrukking van de innerlijke ervaring boven het
naturalistische detail radicaal. Het gebruik van sterke kleuren, vereenvoudigde vormen en dynamische lijnen
intensiveren de emotionele kracht van dit beeld.

Het landschap in het schilderij is het uitzicht op de Kristiania fjord vanaf een weg genaamd Valhallveien op de
Ekeberg bij Oslo. De heuvel en het park op de top waren geliefde plaatsen voor de burgers van Oslo om te
bezoeken en voor kunstenaars om te schilderen. De rode lucht zou geïnspireerd kunnen zijn op de bloedrood
gekleurde hemel in de nasleep van de vulkaanuitbarsting van Krakatoa in Indonesië, waarvan Europa getuige
was niet lang voordat Munch de schreeuw schilderde.

Wie zijn die figuren op de achtergrond, maken zij deel uit van Munchs innerlijke landschap of zijn het
omstanders? Lopen zij gewoon voorbij of vellen zij een oordeel?
Men denkt dat het zijn vrienden zijn die hem de heuvel op vergezelden of dat ze een kritiek leverende massa
vertegenwoordigen. Munch begreep de wanhoop en de pijn van het gevoel veroordeeld, geïsoleerd of
onbegrepen te zijn.

Maar de meest prangende vraag is: wie is de opmerkelijke figuur op de voorgrond? Het lijkt een ambigu
geslachtsloos en leeftijdloos schepsel. Zijn handen worden tegen zijn hoofd gehouden en uit zijn mond komt
een geluidloos gekrijs. De dynamische lijnen en de intense kleur schieten in het landschap en versterken deze
onbedwingbare schreeuw. ER wordt gedacht dat dit aseksuele wezen is geïnspireerd op een Peruaanse
mummie die tentoongesteld was op de wereldtentoonstelling van 1889 in Parijs. De figuur zou Munch
kunnen voorstellen of de natuur verpersoonlijken of zelfs beide. De schreeuw wordt vooral gezien als een
symbool van de moderne angst en vervreemding. Munch voelde ontevreden met de zich ontwikkelende
moderne wereld en zijn onomkeerbare invloed op de natuur. De angsten geportretteerd in de schreeuw en
andere schilderijen van Munch zijn een meer algemene en dubbelzinnige uitdrukking in plaats van een
specifieke, in dit geval is het een schreeuw van angst voor de modernisering en haar effect op de natuur.
zonder twijfel is het een resultaat van Munchs gekwelde psyche.

Wat dit schilderij zo aantrekkelijk maakt zijn het krachtige kleurenpalet, het dynamisch gebruik van lijnen en
composities en de raadselachtige motieven. De schreeuw zou meer vragen kunnen oproepen dan
antwoorden, maar vooral dit dubbelzinnige en radicale karakter geeft het werk de mogelijkheid om zoveel
betekenissen te dragen en staat het toe om tot zoveel mensen te spreken door de generaties heen.

73
James Ensor

→ the skeleton painter

Heeft zijn eigen werken erin verwerkt.

Geschilderd naar een foto

Omdat hij zoveel schilderijen in zijn

atelier had liggen (hij was op dat
moment niet commercieel succesvol), kwam hij er soms op een later
moment op terug en deed hij aanpassingen. Bij dit werk maakte hij van zijn
hoofd later een schedel.

Beenderen en schedels komen vaak in zijn werken voor. In het echt verzamelde hij dat. Maar het is moeilijk
te achterhalen waarom hij ze zoveel schilderde. Er is speculatie die beweerd dat hij ermee begon nadat zijn
vader stierf.

Zijn fascinatie voor maskers komt van zijn grootmoeder, zij had een souvenirwinkel die maskers en schelpen
verkocht.

6.6.7 Fauvisme en expressionisme

Expressionisme = eerste stroming 20ste eeuw, ontstaan in Duitsland vanaf 1905 (drie verschillende
momenten); nadien verspreiding naar bv. Vlaanderen.

Duits expressionisme
→ Twee belangrijke kunstgroeperingen in Duitsland: ‘Die Brücke’ en ‘Der Blaue Reiter’.

1ste moment expressionisme - Die Brücke

Die Brücke was een kunstgroepering/ beweging in de beeldende kunst (1905-1913), gevormd door een groep
expressionistische kunstenaars uit de Duitse stad Dresden.

Oorspronkelijk was het de bedoeling gezamenlijk te werken, om zich los te maken van de uitgehold geachte
academische stijltheorieën. Door deze collectiviteit blijft ontwikkeling van een eigen stijl lang uit, en is het
soms moeilijk de werken uit een bepaalde periode aan de kunstenaars toe te schrijven. Vooral Kirchner en
Heckel werkten erg overeenkomstig.

Brücke-kunstenaars wilden de essentie van het creatief vermogen direct en eerlijker in beeld brengen en
aldus hun eigen emotie manifesteren. Inspiratie daartoe zochten ze in het omringende leven, vooral in de
natuur, in doordringende studies van het vrouwelijk naakt en in het stadsleven. Het grote voorbeeld voor de
expressionisten van Die Brücke zijn de pre-expressionisten. Een essentiële inspiratiebron hierbij was de Noor
Edvard Munch, die meerdere grote tentoonstellingen in Dresden hield, waar vooral Kirchner erg van onder
de indruk was. Een andere inspiratiebron was Vincent van Gogh.

Die Brücke begon met vier leden die een brug (in het Duits "Brücke") wilden slaan tussen de traditionele
Duitse kunst en het moderne expressionisme. Ook wilden ze een verbinding tussen de kunstenaars en de
echte maatschappij.

“Iedereen die direct en oprecht wil aanzetten wat hem tot scheppen aanzet, hoort bij ons!

74
Ernst Ludwig Kirchner

→ Straat Berlin (1913)

→ Potsdamer Platz (1914)

Kirchner houdt de toeschouwer een spiegel voor, hij probeert ons een geweten te
geven.

Dit kan alleen door te overdrijven.

→ Straatleven Berlin (1913)

Kirchner beeld de scènes hard uit door te deformeren.

Stilistisch kenmerkt het echte autonome werk van Kirchner in zijn Die Brücke-tijd zich, zoals al het werk van
Die Brücke, door een zeer primair kleurgebruik. Tevens is er veel aandacht besteed aan autonome expressie.
Door de collectiviteit van de stijl is het soms echter lastig de verschillende kunstenaars te onderscheiden.
Binnen Die Brücke geldt Kirchner echter als voorloper, iets wat hij graag beaamde, onder meer door zijn werk
te antedateren. Onder andere deze eerzucht leidde tot het uiteenvallen van Die Brücke. Kirchner zijn werken
hebben vaak eigenaardige en speciale perspectieven en er sprake van een duidelijk zichtbare fractuur
waarbij penseelstroken goed te zien zijn.

Kirchner werd vooral beïnvloed door Vincent van Gogh en Edvard Munch, wiens werken in 1905 en 1906
tentoongesteld werden. Vanaf 1909 is de kunst van Oceanië en in mindere mate Afrika een belangrijke
inspiratiebron voor Kirchner, hoewel deze zelf beweerde dat het 1903 was. Tijdens zijn ontwikkeling heeft
Kirchner ook het impressionisme en het pointillisme bestudeerd, maar dit kon hem niet bekoren.

75
Hij entte zich liever op het postimpressionisme. Kirchners geliefde, Doris Grosse, was zijn belangrijkste
model. Haar zien we dan ook veelvuldig terug op zijn schilderijen.

Vanaf 1910 schilderde Kirchner veel stadsgezichten ('Großstadtbilder’), voornamelijk van Berlijn. Een
beroemd werk uit deze tijd is Potsdamer Platz in Berlin, waarin hij twee prostituees afbeeldde. In de werken
van Kirchner hadden de randfiguren uit de samenleving vaak een hoofdrol.

→ Zelfportret als soldaat (1915)

De militaire dienst en oorlog doodden zijn creativiteit

Zijn vrouw/muze kijkt weg + zijn hand is afgehakt

→ zijn kunst is ‘dood’, zijn inspiratie is weg.

Wezen expressionisme:
De kunstenaar maakt de vormaspecten van het kunstwerk (factuur, kleur, contouren, compositie,
perspectief, …) ondergeschikt aan een directe uitdrukking van zijn gevoelen/gedachte. De werkelijkheid kan
daardoor vervormd worden in functie van een krachtiger overbrengen van de boodschap.
Niet meer af- maar uitbeelden dus!

Hitler & de eigentijdse moderne kunst (expressionisten e.a.)

1937-1938: rondreizende expo → 650 in beslag genomen kunstwerken in 12 Duitse steden

Entartete Kunst is een Duitse term die in nazi-Duitsland (1933-1945) werd gebruikt om kunst aan te duiden
die niet aan de eisen van het nationaalsocialistische regime voldeed. Het ging vooral om moderne kunst uit
die tijd, zoals abstracte kunst en het expressionisme. Het betekent in het Nederlands "ontaarde kunst" (of:
gedegenereerde), daarbij refererend aan de door de nazi's wel esthetisch en moreel juist geachte "Arische"
kunst.
Een van de stuwende krachten achter de bekende tentoonstelling met deze titel in 1937 was Wolfgang
Willrich. In 1937 was hij met instemming van de nazi-autoriteiten hoofdverantwoordelijk voor de
verwijdering uit de Duitse musea van kunstwerken die als ontaard werden beschouwd. 650 van deze werken
werden op een tournee gestuurd, als speciale voorbeelden van Entartete Kunst.
De reizende expositie begon in München en bezocht daarna elf andere steden in Duitsland en Oostenrijk. Het
was de grootste en best bezochte reizende tentoonstelling van die tijd.
Na de expositie werden vier kunsthandelaars aangesteld om deze entartete kunstwerken te verkopen, of op
de internationale kunstmarkt te ruilen voor 19e-eeuwse schilderijen. Een groot deel werd op 30 juni 1939 bij
galerie Fischer in Luzern, Zwitserland geveild.[4] Werken werden ver beneden de marktwaarde verkocht. De
opbrengsten van de veiling werden gebruikt om de collecties van verscheidene musea met 'echte Duitse
kunst' aan te vullen. Wat er overbleef werd later dat jaar - net zoals dat eerder met verfoeide boeken was
gebeurd - op een brandstapel in de hoofdkazerne van de Berlijnse brandweer vernietigd. Althans, dat werd
gedurende een halve eeuw gedacht. In november 2013 vond de politie in een flat te München 1406
kunstwerken van Matisse, Chagall, Beckmann, Dix, Nolde, Picasso, Klee en anderen. De flat had toebehoord
aan Hildebrand Gurlitt, een van de vier kunsthandelaars uit 1939. Na zijn dood in 1956 was zijn zoon
Cornelius doorgegaan met het verborgen houden van de kunstschat.

76
Erich Heckel
→ was in Vlaanderen tijdens Wereldoorlog II
→ het Duits expressionisme oefende via hem zo een invloed uit op Vlaanderen.

→ Frühlingslandschaft

Vereenvoudigt, kinderlijk

2de moment expressionisme - Der Blaue Reiter

Der Blaue Reiter (de blauwe ruiter) was een kleine groep gelijkgestemde kunstenaars in Duitsland, die van
ongeveer 1911 tot 1914 bestond. De vernieuwingsbeweging ontstond in München ongeveer gelijktijdig met
Die Brücke in Dresden.

Der Blaue Reiter (voluit "Künstlergemeinschaft Der Blaue Reiter") werd in 1911 opgericht door Wassily
Kandinsky, Franz Marc, August Macke en Alexej von Jawlensky. De stroming wordt tot het expressionisme
gerekend. Er was niet echt sprake van een georganiseerde beweging. Het ging de deelnemers meer om het
onderhouden van een vriendschapsband.
De nieuwe kunstideeën van de groep werden gepubliceerd in een almanak "Der Blaue Reiter", door
uitgeverij R. Piper in 1912 te München. Alle oprichters van de groep waren met werk in deze uitgave
vertegenwoordigd. De naam van de schildersgroep is afkomstig van de omslag van deze almanak, waarop het
schilderij Der Blaue Reiter van Kandinsky uit 1903 te zien is. Uit de scheuring met de Neue Künstler
Vereinigung in 1911 groeide een rondreizende tentoonstelling Die erste Ausstellung der Redaktion des
Blauen Reiters.
Een van de laatste activiteiten van Der Blaue Reiter was de deelname aan het "Herbstsalon" van 1913, in de
Galerie Der Sturm te Berlijn, op uitnodiging van H. Walden, de uitgever van het gelijknamige blad, maar de
Eerste Wereldoorlog maakte een einde aan de beweging. Marc en Macke sneuvelden en Klee, Kandinsky en
anderen verlieten het land.[1]
In 1920 keerden Klee en Kandinsky terug naar Duitsland. Ze werden aangesteld als leraren aan het inmiddels
ontstane Bauhaus.

Binnen der Blaue Reiter waren de kunstenaars van mening dat elk academisme in strijd was met de ware
kunst. Men zag de emotie als voornaamste element van het creatieve vermogen en trachtte men deze tot
expressie te brengen. Franz Marc probeerde met kleuren emoties over te brengen, waarbij iedere kleur een
eigen symboliek en betekenis had. Alle kunstenaars gebruikten weinig perspectief, waardoor de kleuren een
plat vlak vormden. Dit leidde ertoe dat Wassily Kandinsky uiteindelijk abstracte kunstwerken ging maken.

• Vrij van de druk van de conventie

• Uit het hart
• Geen formalisme
• Georiënteerd op het buitenland

77
 Franz Marc
Hij legde zich vooral toe op dierenportretten, waarbij hij niet zozeer de uiterlijke verschijningsvorm, als
wel de innerlijke essentie van het dier probeerde te vatten. Hierbij speelde de door hem ontwikkelde
kleurensymboliek een grote rol. Zo stond blauw bijvoorbeeld voor "het mannelijke principe, stug en
geestelijk" en geel voor "het vrouwelijke principe, zacht, vrolijk en zinnelijk". Onder invloed van het
kubisme vereenvoudigde hij ook de vormen sterk. Hierdoor neigden zijn schilderijen steeds sterker naar
het abstracte. Zijn laatste werken verwijzen duidelijk naar de ware uitdrukkingskracht van het abstracte
expressionisme.

Hij was ontgoocheld in de medemens en het dier deed altijd iets goed in hem opklinken volgens hem.
→ hij schilderde de dieren geïdealiseerd en met veel respect.

• Warme kleuren
• Expressief kleurgebruik

→het blauwe paard

Het paard is blauw want de achtergrond is rood en geel

Zo springt het uit ten opzichte van de rest

→ kunst begint op zichzelf te staan

Figuratief ondergaat een evolutie naar geabstraheerd en abstract (onder invloed van Picasso)

→ dieren in een landschap

Lijkt of het licht door een prisma is gebroken

Kleurbanen worden gesuggereerd
→ kleur is autonoom ten opzichte van figuur

→ strijdende vormen (1914)

Oorlog
Geen woorden/beelden → abstract

= zijn 1ste en enige abstract werk (sterft hierna)

Abstracte kunst is gegroeid uit het expressionisme

78
Auguste Macke
→ dame in groene jas

Gaat om de sfeer die wordt uitgebeeld

Wassily Kandinsky
→ Straat in Murnau (1908)

3 soorten werken: expressies, improvisaties en composities.

→ kochel (1909)
Expressie

→ improvisatie 6 (Afrikaans)
Improvisatie

Uit de verbeelding, zonder bron

79
 → compositie IV (1910/1911)

Vormen samenbrengen tot iets nieuws.

• tegenstellingen
Rust-onrust
Spanning-ontspanning
• vereenvoudigde motieven

→ lyrisch (1911)

Het ontstaan van de abstracte kunst

In Murnau zou Kandinsky in 1910 het abstracte schilderen ontdekt hebben, naar aanleiding van een van zijn
omgekeerde figuratieve werken. "...Ik bevond me onverwacht voor een schilderij van een onbeschrijfelijk
overweldigende schoonheid. Verbaasd bleef ik staan, gefascineerd door dit werk ... Het schilderij had geen
onderwerp, het stelde geen enkel herkenbaar object voor, het was uitsluitend samengesteld uit lichtende
kleurvlekken ..." verklaarde hij. In Murnau was de invloed van de Fauvisten op zijn werk duidelijk. In 1905
hadden zij voor het eerst als groep tentoongesteld op het Salon d'Automne in Parijs, waar ook Kandinsky aan
deelgenomen had. Een voorbeeld van deze invloed is het schilderij "Murnau Kohlgruberstrasse" uit 1908.
De meningen omtrent het ontstaan van de abstracte kunst lopen wel enigszins uit elkaar. Waren het de
"Disques simultanés" van de Franse Robert Delaunay, of de muzikale doeken van de Tsjech Kupka, of de
geometrische oefeningen van Kasimir Malewitsj of het abstracte processus waaraan Mondriaan zich waagde,
die de revolutionaire stap naar de abstractie zetten? Of was het dan toch Michail Larionov met zijn
"Rayonisme" van 1907? En verliezen we ten slotte niet uit het oog dat Cézanne zijn "Sainte Victoire" al vanaf
1885 en Monet zijn "Nymphéas" vanaf 1890 louter tot kleur aan het abstraheren waren. Zeker is dat de toen
20-jarige student Kandinsky al in 1886 de kleurenoverheersing in de oude Russische iconen had opgemerkt
en dat hij, 9 jaar later, op een expositie in Moskou, in bewondering stond voor het schilderij de "Korenschelf"
van Claude Monet, waarbij hij zich afvroeg "...Waarom zou de emancipatie van de kleur niet kunnen
samengaan met de bevrijding van de vorm?...". Een "Improvisatie"-aquarel van hem, in 1910, luidde wel
degelijk de abstracte kunst in.

80
 3de moment expressionisme – Die Neue Sachlichkeit
Tussen wereldoorlog 1 en 2
De nieuwe zakelijkheid (Duits: Neue Sachlichkeit) (1918-1933) was een stilistische reactie binnen de kunsten
op het expressionisme dat eraan vooraf was gegaan. Kenmerkend voor de stijl zijn de emotieloze weergaven
van alledaagse onderwerpen en de voorkeur voor eenvoud. De stroming manifesteerde zich zowel binnen de
filmwereld als binnen de fotografie, de architectuur en de schilderkunst.

Max Beckman
→ de nacht (1918-1919)

Lijkkleuren, platgedrukt, geen dieptegevoel

Drie mannen lijken een kleine, krappe kamer binnen te vallen, waar ze het tafereel terroriseren. Links wordt
een man opgehangen door een van de indringers, en zijn arm gedraaid door een andere. Een vrouw,
schijnbaar de vrouw van de man, is vastgebonden aan een van de steunen van de kamer na te zijn verkracht.
Rechts staat het kind op het punt te worden meegenomen door een van de indringers - let op de voeten in
de rechterbovenhoek. Beckmann gebruikte zichzelf als model voor de man in de strop. Ook de vrouw en het
kind modelleerde hij naar zijn eigen vrouw en zoon.
Het onderwerp is direct chaotisch, versterkt door het gebruik van kleur en vorm door de kunstenaar. Het
schilderij beperkt zich tot bruintinten en levendige roodtinten. Beckmann beheerst ook een vorm die vaak
wordt geassocieerd met vroege 20e-eeuwse fauvisme kunstenaars zoals Henri Matisse: het schilderij is
compositorisch vlak en verstild, zonder enige dieptewerking. Hoewel de vrouw bijvoorbeeld vooraan in het
werk staat, is ze gebonden aan de achteringang van de kamer. De kunstenaar week af van de conventionele
avant-garde, niet-representatieve schilderijen zoals het kubisme en Dada. De sporadische onderbrekingen
van levendig rood en de indringende hoekigheid van het schilderij dienen om de toeschouwer te shockeren
en de scène te animeren met chaos en energie.
Max Beckmann nam, net als andere met de Neue Sachlichkeit geassocieerde kunstenaars, dienst in het
Duitse leger en rationaliseerde aanvankelijk de Eerste Wereldoorlog. Aanvankelijk geloofde Beckmann, net
als de futuristische kunstenaars, dat oorlog het individu en de maatschappij kon zuiveren. Maar nadat hij de
wijdverbreide verwoesting en gruwel van de oorlog had ervaren, raakte hij gedesillusioneerd over de oorlog
en verwierp hij de vermeende glorie van de militaire dienst. De onlogische compositie van De nacht
verbeeldt de naoorlogse desillusie en de verwarring van de kunstenaar over de "... maatschappij die hij zag
afglijden naar waanzin" (Kleiner et al.). Hoewel De Nacht niet direct een specifieke veldslag of oorlogsscène
uitbeeldt, wordt het beeld beschouwd als een van de meest aangrijpende en baanbrekende werken van de
naoorlogse kunst.

81
Otto Dix

→ de kaartenspelers (1920)

Onder de tafel is nauwelijks onderscheid te maken tussen de meubels en de

protheses van de oorlogsinvaliden. De man links is blind en hardhorend, hij
mist een been en beide armen. In het midden zit een kapitein met een
metalen onderkaak, ook de jonge luitenant rechts heeft zo'n kaakprothese.
Dix heeft zijn eigen paspoortfoto op het kaakgewricht van de luitenant
geplaatst. Op een choquerende manier toont hij de absurditeit van de
gevolgen van de oorlog, waarin kreupelen moeten zien te overleven.

→ de luciferverkoper

Kijk van boven: man, arm door de oorlog

Kijk van onder: vluchtende mensen, rijk door de oorlog

Afsnijding

George Grosz

→ zelfmoord (1916)

Grosz werd in 1914, na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog,

gedwongen dienst te nemen in het Duitse leger. Zijn oorlogservaringen
versterkten zijn intense afkeer van de Duitse samenleving in die tijd. Hij
werd om medische redenen uit het leger ontslagen en maakte satirische
schilderijen en tekeningen die "uitdrukking gaven aan mijn wanhoop,
haat en ontgoocheling". Dit werk toont Berlijn bij nacht, de straten
badend in donkerrood licht. Honden zwerven langs de lichamen van twee
figuren die door zelfmoord lijken te zijn omgekomen. Op de achtergrond
zijn een halfnaakte prostituee en haar klant te zien.

82
 → de begrafenis (1917-1918)

Het schilderij probeert middeleeuwse voorstellingen van

hellegezichten na te bootsen, vooral door de dramatische
inkleuring - door het gebruik van rood licht - en door de weergave
van een groot aantal gelaagde, vervormde lichamen en
ledematen, een echo van het werk van Bruegel in de 16e eeuw.
Een skelet dat de Magere Hein voorstelt, zit op de kist en drinkt
uit een fles. Een menigte rouwenden die zich om hem heen
verzamelt, is lelijk, uitzinnig en alsof ze gebukt gaan onder
alcoholisme en syfilis in een vergevorderd stadium.
Hoge claustrofobische gebouwen staan in een rij boven de stoet.
Ze lijken heen en weer te zwaaien en te buigen, alsof ze op het
punt staan om om te vallen en in te storten op de mensen die
eronder zitten. Tussen deze gebouwen staat een eenzame kleine
kerk, omringd door bars, nachtclubs en kantoren. Een bord boven
een van de clubs vermeldt "DANCE TONIGHT" en geeft zo letterlijk uitdrukking aan de "Dans van de Dood"
die de kunstenaar heeft uitgebeeld.
Grosz legde uit wat zijn bedoeling was bij het maken van het werk,
"In een vreemde straat bij nacht, een helse stoet van ontmenselijkte figuren molens, hun gezichten
weerspiegelen alcohol, syfilis, pest ... Ik schilderde dit protest tegen een mensheid die krankzinnig was
geworden."

→ Die Stützen der Gesellschaft (1926)

De pijlers van de samenleving

Het is een diep sarcastisch portret van de Duitse elites die het fascisme
steunden. Zoals veel van zijn schilderijen uit die tijd was het een satire
op wat hij beschouwde als de corrupte en burgerlijke samenleving van
Duitsland. In dit schilderij gebruikt Grosz zijn vaardigheden als
karikaturist om levendige, groteske, nachtmerrieachtige portretten te
maken van hen die de maatschappij beheersten. Zakenlieden,
geestelijken en generaals worden niet afgebeeld als de gepolijste,
verfijnde heren van de Academie-kunst, maar als wrede, egoïstische en
onverschillige individuen. Grosz was een leidende figuur van de Neue
Sachlikeit Beweging die de berusting en het cynisme van de naoorlogse
periode weerspiegelde en die gewelddadige satire gebruikte om het
gezicht van het kwaad af te beelden.
Op het schilderij zien we vier hoofdfiguren. Op de voorgrond hebben
we de oude bierdrinkende aristocraat met zijn hoofd vol
oorlogstaferelen, met een litteken van een duel op zijn linkerwang en
een hakenkruis op zijn stropdas. Zijn schedel is open en daaruit rijst een
oorlogspaard op. Links op de foto staat de journalist Alfred Hugenberg
met een bloempot op zijn hoofd, als symbool van zijn gebrek aan
intelligentie, met in zijn ene hand kranten en in de andere een
bebloede palmtak. Aan de rechterkant staat een sociaaldemocraat, waarschijnlijk een karikatuur van
Friedrich Ebert, de Duitse president, die een vlag en een socialistisch pamflet met de tekst "Het socialisme
moet werken" vasthoudt, met zijn hoofd opengesperd om een dampende hoop stront te onthullen. Achter

83
deze drie personages staat een pro-Nazi geestelijke, opgeblazen en vrede predikend, die ervoor kiest de
moorddadige acties van het leger op de achtergrond te negeren. Door de ramen zien we de stad in vlammen
opgaan en op de achtergrond heerst ongecontroleerde chaos. Voor George Grosz kwamen de instructies
voor de hersenloze politici van het leger, de geestelijkheid en de pers, die hij allemaal amoreel en niet
integer vond en die hij verachtte.

Fauvisme
Fauvisme is een uit Frankrijk afkomstige expressionistische stroming in de schilderkunst die begin 20e eeuw
ontstond.
Het fauvisme kenmerkt zich door het gebruik van felle, nauwelijks gemengde kleuren. De stroming staat aan
het begin van de moderne kunst en vond haar voortzetting in de schilderkunst van de 20e eeuw. Het
hoogtepunt bereikte de stroming tussen 1898 en 1908.
Het fauvisme was maar een kort leven beschoren. Henri Matisse en Raoul Dufy bleven de beweging het
langst trouw. Het fauvisme was samen met een groot aantal andere stromingen een positiebepaling ten
opzichte van het fototoestel. Schilders moesten concurreren met de fotografie, waardoor ze in de kleur een
manier zochten om de waarde van het schilderij te bepalen.
De Franse fauvisten gingen bij het gebruiken van hun onvermengde directe kleuren tot het uiterste. Zoals alle
vernieuwers wilden ze hiermee hun vrijheid manifesteren. Het is duidelijk dat ze waren beïnvloed door de
felle kleuren van Vincent van Gogh. In 1901 had er een Van Gogh-retrospectieve tentoonstelling
plaatsgevonden in de Galerie Bernheim-Jeune, die een sterke invloed zou uitoefenen op de latere fauvisten.
Bij fauvisme ging het niet om een coherente groep schilders; wat hen tijdelijk samenbond was een
gemeenschappelijke interesse in het schilderen van vlakke patronen en 'wilde' kleuren. Matisse was de
centrale figuur van de groep.
In 1948 verenigden een aantal jonge expressionisten met gelijkgerichte ideeën zich in de Cobra groep. Deze
op het expressionisme en het fauvisme voortbordurende stroming veroorzaakte een opleving van de
moderne kunst in Nederland, België en Denemarken.
Tegenwoordig wordt de term "fauvisme" ook gebruikt om een bepaalde manier van schilderen aan te
duiden. Kenmerken van deze schilderwijze zijn:
• het gaat vooral om kleur en vorm
• dikwijls is sprake van applicatie van ongemengde pigmenten
• kleurpatronen, versimpelen, vlakheid, intens en niet-natuurgetrouw

6.6.8 Kubisme
Pablo Picasso

De blauwe periode (1901-1904)

De sombere periode waarin Picasso zowel persoonlijk de armoede ervoer als het effect
ervan op de maatschappij direct om hem heen, wordt gekenmerkt door schilderijen die in
wezen monochroom zijn in tinten blauw en blauwgroen, slechts af en toe opgewarmd
door andere kleuren. Picasso's werken in deze periode tonen ondervoeding, prostitutie,
en de postume portretten van vriend Carlos Casagemas na diens zelfmoord, culminerend
in het sombere allegorische schilderij La Vie. La Vie (1903) portretteerde de innerlijke
kwelling van zijn vriend ten overstaan van een minnaar die hij probeerde te vermoorden.

84
De Rozenperiode (1904-1906)

Passend bij de naam, toen Picasso eenmaal een beetje succes leek te hebben en een deel van zijn depressie
te boven kwam, beleefde hij een vrolijkere periode met oranje en roze tinten en de speelse wereld van
circusmensen en harlekijnen. Picasso ontmoette een bohemienachtige artieste, Fernande Olivier, die zijn
geliefde werd. Zij verscheen vervolgens in veel van deze meer optimistische schilderijen.

Afrikaanse invloed (1907-1909)

Voor Picasso was het cruciale moment de Paul Cezanne retrospectieve in de Salon d'Automne, een jaar na de
dood van de kunstenaar in 1906. Hoewel hij al eerder bekend was geweest met Cezanne, ondervond Picasso
pas bij de retrospectieve de volledige impact van diens artistieke prestatie. In de werken van Cezanne vond
Picasso een model van hoe het essentiële uit de natuur te distilleren om een samenhangend oppervlak te
bereiken dat de unieke visie van de kunstenaar uitdrukt. Rond dezelfde tijd werd de esthetiek van de
traditionele Afrikaanse beeldhouwkunst een krachtige invloed onder Europese kunstenaars. In Frankrijk
begonnen Henri Matisse, Pablo Picasso en hun vrienden van de School van Parijs de sterk gestileerde
behandeling van de menselijke figuur in Afrikaanse beeldhouwwerken te vermengen met schilderstijlen die
waren afgeleid van de post-impressionistische werken van Cezanne en Gauguin.

Les Demoiselles d'Avignon was Picasso's eerste meesterwerk. Het

schilderij stelt vijf naakte vrouwen voor met figuren samengesteld uit
vlakke, versplinterde vlakken en gezichten geïnspireerd door
Iberische beeldhouwkunst en Afrikaanse maskers. De samengeperste
ruimte die de figuren bewonen lijkt in grillige scherven naar voren te
steken; een fel puntig schijfje meloen in het stilleven van fruit
onderaan de compositie wankelt op een onmogelijk omgekeerd
tafelblad. In dit schilderij wijkt Picasso radicaal af van de traditionele
Europese schilderkunst door zich het primitivisme eigen te maken en
het perspectief los te laten ten gunste van een plat,
tweedimensionaal beeldvlak.

Toen Les Demoiselles d'Avignon voor het eerst verscheen, was het
alsof de kunstwereld in elkaar was gestort. De bekende vorm en voorstelling werden volledig losgelaten.
Vandaar dat het het meest vernieuwende schilderij in de moderne kunstgeschiedenis werd genoemd. Met de
nieuwe strategieën die in het schilderij werden toegepast, vond Picasso plotseling vrijheid van expressie los
van de gangbare en klassieke Franse invloeden en kon hij zijn eigen weg inslaan. Formele ideeën ontwikkeld
in deze periode leiden direct naar de kubistische periode die volgt → pre-kubisme

→ the reservoir, Horta de Ebro (1909)

Dit landschap was een van de vele die Picasso in 1909 in Zuid-Spanje
maakte en die van cruciaal belang waren voor de ontwikkeling van de
vroege kubistische stijl. De stad Horta de Sant Joan, Het Reservoir, Horta
de Ebro is samengesteld uit vereenvoudigde geometrische vormen.
Picasso gebruikte in elkaar grijpende vlakken om de ruige topografie van
de achtergrond te laten versmelten met de terracotta en stucwerk
architectuur van het dorp op de voorgrond. De compositie is een
voorbeeld van de ruimtelijke dubbelzinnigheid die kenmerkend is voor het
kubisme: de steile heuvel lijkt van onderaf te worden gezien, terwijl de
gebogen vorm onderaan - een waterreservoir - een neerwaartse blik biedt
in een reflecterende poel met water.

→ dubieuze verhouding 2D en 3D.

85
kubisme (1909-1919)

Het was een samenvloeiing van invloeden - van Paul Cézanne en Vincent van Gogh, tot archaïsche en tribale
kunst - die Picasso ertoe aanzette om zijn figuren rond 1907 meer gewicht en structuur te geven. En ze
zetten hem uiteindelijk op het pad naar het kubisme, waarin hij de conventies van perspectief, die de
Renaissance kunst hadden gedomineerd, afbrak. In deze periode gebruikte de stijl die Georges Braque en
Picasso ontwikkelden voornamelijk neutrale kleuren en was gebaseerd op het "uit elkaar halen" van objecten
en het "analyseren" van die objecten in termen van hun vormen. Het kubisme, vooral de tweede vorm,
bekend als het synthetisch kubisme, speelde een grote rol in de ontwikkeling van de westerse kunstwereld.
Werken uit deze fase leggen de nadruk op de combinatie, of synthese, van vormen in het beeld. kleur is
uiterst belangrijk in de vormen van de voorwerpen omdat ze groter en decoratiever worden. Niet-
geschilderde voorwerpen, zoals kranten of tabaksverpakkingen, worden vaak op het doek geplakt in
combinatie met geschilderde vlakken - het verwerken van een grote verscheidenheid aan vreemde
materialen wordt vooral geassocieerd met Picasso's nieuwe techniek van de collage. Deze collagetechniek
benadrukt de verschillen in textuur en stelt de vraag wat werkelijkheid en wat illusie is in de schilderkunst.
Met zijn gebruik van kleur, vorm en geometrische figuren, en zijn unieke benadering om beelden weer te
geven, veranderde Picasso de richting van de kunst voor de generaties na hem.

Kubisme

Het kubisme is een stroming binnen de moderne kunst van het begin van de 20e eeuw. Het is een van de vier
grote schilderstijlen (naast het dadaïsme, het expressionisme en de abstracte kunst) in de Europese
schilderkunst van de 20e eeuw. Het kubisme vierde zijn hoogtijdagen als avant-gardekunststroming in de
periode van 1906 tot circa 1920.

Het belangrijkste - en vernieuwendste - aspect van het kubisme is dat het in eerste instantie om een nieuwe
manier van kijken gaat. De oude vragen: 'Hoe leg ik mijn waarnemingen vast?' en 'Hoe geef ik een
driedimensionale ruimte weer op een tweedimensionaal vlak?', die ooit tot de ontdekking van het
meetkundig perspectief leidden, werden nu gevolgd door nieuwe vragen: 'Kan ik volstaan met weer te geven
wat ik door één oog zie?' en 'Kan ik mijn waarneming vertrouwen?'

Kenmerken van het kubisme zijn: afgevlakt volume, verwarrend perspectief, collage, meerdere standpunten,
stilleven, analytisch, synthetisch. Het woord kubisme hangt samen met kubus. De kubisten deden alsof de
natuur alleen maar bestond uit kubussen, kegels en bollen. Alles werd met deze vormen getekend.

In het kubisme wordt gebruikgemaakt van verschuivende standpunten. Een tafel kan vanuit verschillende
hoeken worden bekeken. Van bovenaf als men staat, vanaf de zijkant als men zit, of van onderaf als men iets
van de vloer wil oppakken. Kubisten proberen dit in een schilderij te verwerken.

In het kubisme wordt geen onderscheid gemaakt tussen driedimensionale vormen die naar de kijker toe
buigen en vormen die van de kijker af moeten buigen. Kubisten maken vormen vlak en vermenigvuldigen ze
dan.

Het meest kenmerkende van het kubisme is de vereenvoudiging van alles. Kleur was niet zo belangrijk. Men
gebruikte geen felle kleuren, alleen maar grijsachtige en bruine tinten. Kleur werd in een later stadium wel
weer belangrijk.

Er werd een hoofdvorm getekend, maar ook de restvorm was belangrijk (het wit dat op een tekening
overblijft, is de restvorm).

Belangrijke onderwerpen waren landschappen, mensen en stillevens.

86
Kubisme → vaak stillevens (maar geen vanitas!)

→ om vormelijk te experimenteren

→ geen hogere symbolische bedoeling

→ vrouw met mandoline (1910)

Zelfde kleur, andere tinten → onderscheid

Neoclassicisme, surrealisme, en beeldhouwkunst

Met een onovertroffen beheersing van techniek en vaardigheid maakte Picasso in 1917 zijn eerste reis naar
Italië en begon prompt aan een periode van eerbetoon aan de neoklassieke stijl. Brekend met het extreme
modernisme tekende en schilderde hij werk dat deed denken aan Raphael en Ingres. Dit was slechts een
opmaat voordat Picasso schijnbaar moeiteloos zijn modernistische concepten begon te combineren met zijn
vaardigheid in surrealistische meesterwerken zoals Guernica, (1937), een uitzinnige en meesterlijke
combinatie van stijl die de wanhoop van de oorlog belichaamt. Guernica wordt beschouwd als het
krachtigste anti-oorlogsstatement van de moderne kunst. Het werd gemaakt om Picasso's steun voor het
beëindigen van de oorlog te laten zien, en zijn veroordeling van het fascisme in het algemeen. Vanaf het
begin koos Picasso ervoor om de gruwel van Guernica niet in realistische of romantische termen weer te
geven. De belangrijkste figuren - een vrouw met uitgestrekte armen, een stier, een gekweld paard - worden
schets na schets verfijnd en vervolgens overgebracht op het grote doek, dat hij ook verschillende keren
bewerkt. De donkere kleur en het monochrome thema werden gebruikt om de moeilijke tijden en de angst
die werd geleden weer te geven. Guernica daagt de noties van oorlogsvoering als heroïsch uit en ontmaskert
het als een brute daad van zelfvernietiging. Het werk was niet alleen een praktisch verslag of schilderij, maar
blijft ook een zeer krachtig politiek beeld in de moderne kunst, geëvenaard door enkele frescoschilderijen
van de Mexicaanse kunstenaar Diego Rivera.

Laatste jaren

Picasso's laatste werken waren een mix tussen de vele stijlen die hij zijn hele leven had omarmd. Hij durfde
zijn beelden groter te maken en zijn schilderijen expressiever en kleurrijker. Tegen het einde van zijn carrière
genoot Picasso van het bestuderen van klassieke werken die zijn ontwikkeling door de jaren heen hadden
beïnvloed, en hij produceerde verschillende series variaties op schilderijen van Oude Meesters, waaronder
Rembrandt, Diego Velazquez, en Edouard Manet, de grondlegger van de moderne tradities. Enkele van de
meest opmerkelijke werken die hij maakte, zijn Moord in Korea naar Goya, Las Meninas naar Velazquez, en
Luncheon on the Grass naar Manet. Veel van deze werken zijn vandaag de dag nog steeds invloedrijk in de
kunstwereld; en, in feite, vanwege de visie en de aparte creatieve stijl, behoren ze nog steeds tot de meest
vernieuwende werken die in de kunstwereld zijn geïntroduceerd, zelfs in de afgelopen jaren. Een groot

87
aantal schilderijen die Picasso tijdens zijn laatste jaren schilderde, wordt nu algemeen aanvaard als het begin
van de neo-expressionistische beweging.

Zijn carrière besloeg een periode van 78 jaar, waarin hij creëerde: 13.500 schilderijen, 100.000 prenten en
gravures, en 34.000 illustraties.

Georges Braque

→ huizen in l’estaque

Belangrijk pre kubistisch schilderij

Wordt gezien als eerste kubistische werk, de term kubisme is ernaar

vernoemd (de huizen als blokjes/kubussen)

→ viool en palet (1909)

Verschillende perspectieven door elkaar gebruikt

Toen Georges Braque in 1908 het felle fauve-palet en het traditionele perspectief
losliet, was het de inspiratie van Paul Cézanne's geometrische composities die hem
leidde naar vereenvoudigde gefacetteerde vormen, afgevlakte ruimtelijke vlakken en
gedempte kleuren. Tegen het einde van dat jaar begonnen Braque en Pablo Picasso,
die elkaar voor het eerst ontmoetten in 1907, de resultaten van hun technieken te
vergelijken en werd het voor beide kunstenaars duidelijk dat zij tegelijkertijd en
onafhankelijk van elkaar een revolutionaire schilderstijl hadden uitgevonden, die
later door Guillaume Apollinaire het "kubisme" werd genoemd. Gedurende de
volgende jaren bloeide de nieuwe stijl met verbluffende snelheid op van het eerste
vormende stadium tot het hoge Analytische Kubisme. De kenmerken van deze
geavanceerde fase, zo genoemd vanwege de "afbraak" of "analyse" van vorm en
ruimte, zijn te zien in een buitengewoon paar hangende werken, Viool en palet
(Violon et palette, 1909-10) en Piano en Mandola (Piano et mandore, 1909-10).

Objecten zijn nog steeds herkenbaar in de schilderijen, maar zijn gebroken in meerdere facetten, net als de
omringende ruimte waarmee ze samensmelten. De composities worden in beweging gezet wanneer het oog
van het ene facetvlak naar het andere beweegt, op zoek naar het onderscheiden van vormen en naar plaats
voor verschuivende lichtbronnen en oriëntatie. In Violin and Palette zijn de gesegmenteerde delen van de
viool, de muziekbladen en het palet van de kunstenaar verticaal gerangschikt, waardoor hun overeenkomst
met het tweedimensionale oppervlak wordt versterkt. Ironisch genoeg beeldde Braque de spijker bovenaan
het doek op een illusionistische manier af, tot aan de schaduw die hij wierp, waarmee hij het contrast tussen
de traditionele en de kubistische manier van weergeven benadrukte.

88
 → gitaarspeler

Onmiddellijk vorm en rust

Vanaf hier spreken we van een vorm en restvorm i.p.v. voor- en achtergrond.

Opmerking: Picasso en Braque hebben nooit abstract gewerkt!

Synthetisch kubisme vs. Analytisch kubisme

Het analytische kubisme duurde van 1910 tot 1914.

In deze periode spat het beeld dat Picasso en Braque van de werkelijkheid bieden uiteen in kleine
fragmenten. De vaste vormen van de objecten worden gebroken, ontleed in alle facetten en niet beperkt tot
de toevallig zichtbare facetten alleen, door ze naast en vaak over elkaar uit te beelden.

Zo komt men tot de compositions simultanées, waarbij verscheidene gezichtspunten weergegeven worden,
zonder nog te denken aan enig centraal perspectief. Door de obsessie van de schilders met vorm en
structuur werd kleur van ondergeschikt belang.

Tijdens het analytisch kubisme balanceren Picasso en Braque op de rand van het abstracte; ze deinzen er wel
voor terug, overtuigd als ze zijn dat alleen de werkelijkheid die zich aan onze zintuigen vertoont de basis kan
zijn voor kunst (voorbeelden hiervan zijn Ambroise Vollard van Picasso en Stilleven met kruik en viool van
Braque).

Na 1913 wil men in het synthetische kubisme de breuk met de realiteit weer herstellen. Niet door terug te
gaan naar zijn oorspronkelijke vorm maar door de karakteristieke omtreklijn en de materie van objecten zo
reëel mogelijk weer te geven. Hiervoor gebruikt men de bekende collages.

Deze synthetische fase, die zich vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ontwikkelt, kan
evengoed de associatieve fase genoemd worden. Violen en gitaren worden herleid tot de kleur en de textuur
van het materiaal waarvan ze gemaakt zijn. Tegelijk wordt gezocht naar elementen om iets te zeggen over de
muziek zelf of de sfeer van de kamer (wolken, blauw, een krul hier en daar). In de collages met stukken van
kranten, stoelbekledingen en touw komen stukjes van de werkelijkheid letterlijk in het kunstwerk terecht.
Schilderijen uit de synthetische fase van het kubisme vertonen de volgende kenmerken: kleur wordt weer
toegelaten, schilderijen zien eruit alsof ze met behulp van knippen en plakken uit allerlei materialen tot stand
zijn gekomen, patroonornamenten in de verschillende kleurvlakken, de voorstelling wordt weer meer
herkenbaar en er komt weer perspectief in het beeldvlak. Een voorbeeld is Stilleven op tafel van Braque.

89
Bij het synthetisch kubisme worden vaak ovaalvormen gebruikt.

Samenvoegen betekend hierbij nu werken met echte materialen.

→ 1ste keer dat realiteit verwerkt wordt in het schilderij

→ fruitschaal met glas (1912)

Papier Collée

6.6.9 Expressionistische muziek

6.6.10 De nieuwe beelding: Europese stromingen rond WO I
Kunststroming rond wereldoorlog 1

= verzamelnaam voor verschillende stromingen die in deze tijd ontstaan zijn in Europa

Het gaat niet meer om afbeelden of uitbeelden, het gaat om verbeelden/zuiver beelden
doormiddel van alleen maar beeldende middelen.
→ kunstenaars als Jackson Pollock en Mark Rothko

Belangrijk thema/onderwerp: stadsdynamiek.

6.6.10.1 Futurisme
→ Italië

= de 1ste stroming die niet begonnen is door een schilder/kunstenaar.

→ Filippo Marinetti: opinieschrijver
schrijft ‘futuristisch manifest’
pleit voor een focus op de huidige tijd/technologie
+ komafmaking met de klassieke kunsten

Enkele kenmerken van het futurisme zijn snelheid, energie, agressie, krachtige lijnen, vooruitgang en nieuwe
technologie.

Beweging werd uitgebeeld door ritmische herhalingen van vormen en lijnen. Het belangrijkste vernieuwende
futuristische concept was de simultaneïteit, als uitdrukking van dynamiek (simultaan = gelijktijdig).
Simultaneïteit wil zeggen dat er geen eenheid in tijd en ruimte bestaat. Zie het heden, verleden en toekomst
tegelijkertijd, en voegen het hier en daarginds samen.

90
Zo schreef Marinetti toneelstukken waarin verschillende scènes zich gelijktijdig afspelen. In de schilderkunst
nam dat de vorm aan van een cinematografische weergave van de werkelijkheid, men probeerde om
opeenvolgende momenten gelijktijdig af te beelden.

Giacomo Balla

→ dynamiek van een hond aan de lijn (1912)

Giacomo Balla probeerde beweging zichtbaar te maken. Hij liet

zich leiden door experimenten op fotografisch gebied (foto's met
een lange sluitertijd) en door film, waarvan de eerste vertoning in
1891 had plaatsgevonden. In 'dynamiek van een hond aan de lijn'
uit 1912, doet de compositie denken aan een willekeurig
uitgesneden foto. Balla probeert beweging te suggereren door
onderdelen van een figuur in repeterende opeenvolging weer te
geven.

→ straatlantaarn (1909)

Umberto Boccioni

→ gemoedstoestanden, zij die gaan

Snelheid zit in de schuine lijnen

Fragmentarische huizen, meerdere dingen samen in één beeld

In zijn drieluik ‘Gemoedstoestanden’ (1911) gebruikte Boccioni

zogenaamde ‘krachtlijnen’, die bedoeld waren om de richting van
objecten in de ruimte aan te geven en om de blik en emotionele
reacties van de toeschouwer op het hart van het schilderij te
richten. De Italiaanse kunstenaar trachtte daarmee de
simultaneïteit, namelijk herinneringen, indrukken van heden en verwachtingen over de toekomst in één
geheel te vervatten. Tevens ging het Boccioni ook om de emotionele sfeer te onderzoeken; de relatie tussen
het uitwendige, concrete tafereel en de inwendige, abstracte emotie.

→ 1) Het afscheid, 2) Zij die gaan, 3) Zij die blijven

91
 6.6.10.2 Orfisme
→ Frankrijk

Robert & Sonia Delaunay

Handelingen van verschillende tijden en plaatsen worden gezamenlijk weergegeven.

→ la tour Eiffel (1925)

Kleurvlakken

→ Hommage to Blériot

6.6.10.3 Supermatisme & Constructivisme

→ Rusland

Wat de gewone werkelijkheid weergeeft

Kasimir Malevitsj

Rond 1915 definieerde Malevitsj zijn werk als het Suprematisme, als "de absolute
macht van de beeldende expressie". Malevitsj: "Onder suprematisme versta ik de
suprematie van de zuivere ervaring in de beeldende kunst".

92
 6.6.10.4 De Stijl
→ Nederland

= naam van een tijdschrift

De Stijl is een Nederlandse kunstbeweging, vernoemd naar het in 1917 in Leiden opgerichte tijdschrift De
Stijl. De belangrijkste leden van De Stijl waren Theo van Doesburg, Piet Mondriaan (zie 6.6.12) en Gerrit
Rietveld. De Stijl is vooral een project van kunstenaar en publicist Theo van Doesburg, de zelfbenoemde
oprichter, redacteur en propagandist van De Stijl.

De leden van De Stijl streefden naar een radicale hervorming van de kunst, die gelijke tred hield met de
technische, wetenschappelijke en sociale veranderingen in de wereld. Deze hervorming bestond uit het
gebruik van een minimum aan kleuren (primaire kleuren, gecombineerd met zwart, wit en grijs) en een zo
eenvoudig mogelijke vormgeving (bij voorkeur volgens het orthogonaal stelsel). Hoewel er van het tijdschrift
De Stijl nooit meer dan 300 exemplaren verkocht werden, had het een grote invloed op de kunst in
Nederland en daarbuiten. Internationaal is De Stijl beter bekend onder de naam neoplasticisme of nieuwe
beelding waarbij het vanaf de jaren 30 een centrale rol in de Europese avant-garde speelde.

Theo van Doesburg

→ compositie IX (de kaartspelers)

Piet Mondriaan

→ Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw

Zie 6.6.12

93
 6.6.10.5 Zuivere Beelding
→ België

Beïnvloed door de stromingen uit Nederland en Italië

Jozef Peeters

→ nationale straat in Antwerpen, 1919

Kunstmagazines zijn zéér belangrijk → Het Overzicht

Op uitnodiging van Michel Seuphor zal Peeters als mededirecteur het van oorsprong Vlaamse strijdblad Het
Overzicht omvormen tot een internationaal avant-gardeblad. Zo onderhoudt men contacten met het Franse
Manomètre en het Oostenrijkse MA. Hoogtepunt van deze periode vormt het Vlaamse themanummer
(maart 1924) dat Peeters en Seuphor voor Der Sturm samenstellen. In 1925 verdwijnt Het Overzicht om
meteen vervangen te worden door De Driehoek waarvan Jozef Peeters en Edgard du Perron (1899 - 1940) de
stichters zijn.

Zijn appartement op de kaaien richtte Peeters in als één groot gezamtkunstwerk

Hij leefde zogezegd in zijn eigen kunst.

Paul Van Ostaijen was ook een inspiratiebron/ tijdsgenoot

→ integratie beeldende kunst, toegepaste kunst en literatuur

6.6.10.6 Bauhaus
→ Duitsland

= belangrijkste en invloedrijkste hogeschool voor architectuur, design, toegepaste kunsten, beeldende kunst,
schilderkunst, … .

Onder meer Paul Klee en Wassily Kandinsky gaven er les.

Bauhaus is zowel een kunstenaarsschool, een pedagogisch project als de wieg voor het Bauhaus-ontwerp. De
kunstenaarsschool evolueerde van een academie voor kunst & architectuur tot een cultuurbegrip.

In de school werd les gegeven op een manier die nooit eerder was vertoond. De studenten dienden hun
eigen creativiteit te exploreren, door te werken met de meest uiteenlopende materialen. Er werd bewust en
gedreven gezocht naar een architectuur die maatschappelijke impact heeft.

94
 6.6.11 Casus: Wassily Kandinsky
6.6.7 → expressionistische periode

Contrasten om iets op te roepen

Wil ballast er uitgooien

2de fase vanaf 1912

de wet van het innerlijk noodzakelijke (NB) vs. Het uiterlijk toevallige (expres.)

gaf les → schreef en dacht dus veel na over kunst

→ über das Geistige in der Kunst, 1912 → nieuwe kunstopvatting
kunst is goed als het innerlijke leeft/ overtuigend overkomt
kleur maakt niet uit → wat de kunstenaar noodzakelijk vindt

Kandinsky is gefascineerd door de muziek

→ impressie 3 – concert
Gemaakt na een concert van Schönberg.
Kandinsky liet zich enorm inspireren door muziek.
De klanken die hij hoorde, werden in zijn hoofd omgezet in kleuren,
lijnen en vormen. Bij het horen van een hobo zag hij paarse kleuren
en bij het horen van een viool vaalgroene.

Vleugelpiano (zwart vlak), publiek

Geel = visuele verklanking, omzetting van de kleuren

Bijzondere relatie met muziek + psychologie van de kleuren

Kandinsky liet zich inspireren door muziek en met name de atonale muziek van Arnold Schönberg. In Über
das Geistige in der Kunst stelde Kandinsky dat kleur en klank psychologische effecten hebben op de
menselijke ziel. Hij stelde een klankkleurtheorie op, die een grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling
van de twintigste-eeuwse kunst. Volgens Kandinsky spreekt iedere kleur een eigen taal met een eigen
expressie en zit in elke kleur een vorm en ziel. Verschillende kleuren samen zullen een innerlijke beleving bij
de beschouwer bewerkstelligen. Ook de verschillende klanken in muziek, die samen een harmonieus geheel
vormen, zullen een innerlijke beleving bij de luisteraar opwekken. Deze krachtige uitwerking die kleur en
klank hebben op de menselijke psyche, noemt hij ‘innerlijke klank’ of ‘seelische Vibration’.

→ compositie VII

Geen visueel houvast meer

2 grote publicaties:
- Über das Geistige in der Kunst, 1912 (hierboven besproken)
- Punkt und Linie zu Fläche, 1926
→ nieuwe picturale taal in de kunst
95
 Dat Kandinsky zeer geïnteresseerd was in theorie blijkt uit zijn publicatie in 1926 van zijn tweede
belangrijke verhandeling, Punkt und Linie zu Fläche ("Punt en lijn naar vlak"). In zijn eerste
verhandeling, Over het geestelijke in de kunst, had hij vooral de vermeende expressiviteit van kleuren
benadrukt, door bijvoorbeeld geel te vergelijken met het agressieve, zogenaamd aardse geluid van een
trompet en blauw met het zogenaamd hemelse geluid van het pijporgel. In dezelfde geest analyseerde
hij nu de veronderstelde effecten van de abstracte elementen van de tekening, waarbij hij
bijvoorbeeld een horizontale lijn als koud en een verticale lijn als warm interpreteerde.

Invloed theosofie van Blavatsky en Steiner

→ zetten zich af tegen het wetenschappelijke.
→ achter zichtbare werkelijkheid is leven brengend beginsel werkzaam, Die is onzichtbaar .
Spirituele elementen vormen het wezen van de materie
Immateriële werkelijkheid = het licht
Kunst is niet langer mimesis (werkelijkheidsnabootsing)
Kunst moet niet de werkelijkheid maar waarheid brengen = immateriële werkelijkheid oproepen

Invloed Goethe
→ kleur-licht -theorie
Licht = meest immateriële/spirituele
Kleur ontstaat door de breking van het licht
→ kleuren worden herleid tot 3 basiskleuren: blauw, geel en rood
→ vormen worden gereduceerd tot 3 basisvormen: driehoek, cirkel en vierkant
Kleuren, lijnen en vormen worden als medium gebruikt om gevoelens/gedachten over te
brengen/op te roepen

Filosofie van Bauhaus

Kandinsky → kleuren analyseren naar gevoelswaarde

Bv.
• Geel: trekt aandacht/je gaat ernaar kijken + ‘springt’ uit de lijnen → geel = dynamisch en krachtig
• Blauw: schuwt aandacht/je kijkt ervan weg + ‘beweegt’ richting centrum → blauw= oneindig

Kandinsky beschrijft dit voor alle kleuren

Vb. groen = absoluut neutraal → harmonie, rust, evenwicht

Dit doet hij ook met lijnen

Zo verkrijgt hij een soort grammatica en taal

→ compositie VIII

Al de elementen combineren om een totaaleffect te creëren.

Gebruik van tegengestelden om te benadrukken

→ de twee cirkels met errond het picturale/vage

96
→ Swinging, 1925

→ geel rood blauw, 1925

→ blauw, 1925

Achtergrond = blauw → blik richting oneindig

→ verschillende cirkels, 1926

→ Gnomes, 1928

Enscenering theater

97
Evaluatie:
• Overdracht is problematisch → beperkingen van het tekensysteem
Vb. is een cirkel de letter, het cijfer of de vorm? Dat is vaak afhankelijk van de context die errond wordt
geplaatst.
• Kunst blijft mimesis (maar nu van de hogere werkelijkheid)

• Kunstwerk dreigt hiëroglyfe te worden

• Commentator dreigt zich toe te spitsen op de formele aspecten in plaats van de geestelijke
werkelijkheid

Eenduidige communicatie gaat nooit lukken

→ loskomen van het idee dat iedereen het op dezelfde manier moet interpreteren6.6.7 hierboven

6.6.12 Casus: Piet Mondriaan

Kandinsky: lyrische abstracties
Mondriaan: geometrische abstractie
Tijdschrift ‘Der Stijl’ (1917-1932)
→ geen formele kunstvereniging
Was belangrijk voor het verspreiden van kunstideeën → kunstenaars konden elkaar zo beïnvloeden

Basisbegrippen:

• Het universele
• Eenheid Waar moet het in kunst over gaan? Volgens Mondriaan

• Verhoudingen

• Evenwicht
• Harmonie vorm
• Bewegingsrust

“het oude kunstbewustzijn richt zich op het individuele; het nieuwe richt zich op het universele.”
“kunst moet ontstaan als uiting van universele emotie, en niet van individueel gevoel. Kunst is een
esthetische uiting van de werkelijkheid en van de mens, verwezenlijkt door de gewaarwording van het
universele.”
= tegenstelling door de oorlog
Benadrukken wat mensen gemeen hebben

1. Beïnvloeding door het fauvisme

98
 Tussen 1908 en 1912 gaat Mondriaan steeds verder met zijn abstrahering
→ weglaten van individuele kenmerken en het benadrukken van essentiële/universele
wezenskenmerken. Hij ondergaat invloed van Picasso in Parijs.

avond, de rode boom 1908 de blauwe boom 1908

Na een tentoonstelling van kubistische werken in Amsterdam

→ volgens Braque en Picasso
• Meer gedempte kleuren
• Abstrahering van de vorm
• Middelpuntzoekende composities
• Onder meer ovalen

De grijze boom 1911 de bloeiende appelboom 1912

→ →

→ ovale compositie, 1913-1914

Gemaakt in Parijs.
Vanuit zijn atelierraam keek hij op de muur met affiches/KUB-reclame

99
2. Evolutie naar pure abstractie
contextuele factoren:
1) Zijn verlangen naar ‘eenheid’
2) Zijn theosofische opvattingen

(1) : WO
Als reactie op individualisme Wereldoorlog 1 poneert hij een eenheid
Met ‘eenheid’ probeert hij beeldend uit te drukken wat alle dingen gemeenschappelijk hebben in plaats
van wat hen onderscheidt.
→ Mathematisch: verticaal in evenwicht brengen met horizontaal
“verhouding treedt in de natuurlijke vorm, in de natuurlijke kleur en lijn, slechts gesluierd naar voren: zij
moet door kleur en lijn op-zich-zelve gebeeld kunnen worden om tot een bepaalde beelding te komen.”
– Piet Mondriaan

“Is het willekeurig dat zij [de kunstenaars van De Stijl] in een niet-perspectivistisch aanzicht van een
boerenhoeve met zijn mathematische vlakverdeling (grote deuren en vensterindeling) en zijn primaire
kleuren een geschikt sujet vonden om hun gevoel voor verhouding beelding-in-bepaaldheid tot
uitdrukking te brengen?
Is het toevallig dat zij de zin hadden voor het rechte; dat zij tot ergernis van de gewone visuele ziening,
een bos met enkel verticale boomstammen zonder meer durfden beelden?
En is het te verwonderen dat zij, toen die stammen tot lijnen en vlakken geabstraheerd werden, vanzelf
kwamen tot beelding van het in de natuur bijna niet zichtbare horizontale, waardoor zij het verticale in
evenwicht brachten?
En dat alzo een meer mathematische dan natuurlijke compositie ontstond? Is het tenslotte willekeur dat
zijn na alle grilligheid ook alle gebogenheid abstraheerden, en kwamen tot de meest onveranderlijke,
meest bepaalde beelding van evenwichtige verhoudingen, namelijk tot de compositie van rechthoekige
vlakken?”

(2) : theosofie
→ hogere werkelijkheid oproepen
geen werkelijkheid afbeelden, maar waarheid oproepen
kunstenaar is geen journalist die “mimesis” of een kopie van de natuur brengt maar heeft een hogere
roeping, als een soort priester die de harmonie van het heelal oproept.

zichtbaar → niet volmaakt

maar in oorsprong perfecte harmonie

universele harmonie oproepen via zuiver beeldende middelen (vlak, lijn, compositie, kleur, niet-kleur,…).
Enkel te doen door tegengestelde elementen zodanig samen te brengen (compositie) en te positioneren
dat ze elkaar in subtiel evenwicht brengen en houden.
De grootste tegengestelden zijn rood, wit en blauw
Zwart gebruikt Mondriaan om kleuren af te bakenen
Wit gebruikt Mondriaan om kleuren/vlakken te positioneren tegenover elkaar

De vorm van Mondriaan suggereert bewegingsrust door de interne werking van samenstellende beelden
100
 → compositie met rood geel en blauw, 1921

1940-1944: New York – rasterschilderijen

Theo Van Doesburg

→ schrijver + schilder
= multidisciplinair (deed niet alleen schilderen, ook andere disciplines)

6.6.13 Dadaïsme

Marcel Duchamp

was een Frans kunstenaar. In zijn loopbaan werkte hij aanvankelijk als kunstschilder en later als
beeldhouwer. Hij werkte als futurist, dadaïst en surrealist. In zijn latere leven was hij schaakgrootmeester.
Duchamp was de eerste die een nauwelijks aangeraakt industrieel product als kunstwerk presenteerde. Zijn
oeuvre was van grote invloed op latere ontwikkelingen in de moderne kunst zoals conceptuele kunst en
minimal art.

Met zijn ‘antikunst’ werd de Franse kunstenaar Duchamp een zeer invloedrijk figuur binnen de twintigste-
eeuwse avant-garde. Veel kunststromingen van na zijn tijd grijpen terug op zijn controversiële werken die
regelrecht indruisten tegen traditionele ideeën over kunst.
101
Duchamp studeerde aan de Académie Julian in Parijs. Hij heeft tijdens zijn studieperiode grote bewondering
voor Paul Cézanne. Hij laat zich vervolgens beïnvloeden door figuren uit de avant-garde als Georges Braque
en door stromingen als het fauvisme, het kubisme en het futurisme. Tussen 1910 en 1912 maakt hij
schilderijen in al deze stijlen. In 1912 schildert hij Naakt, een trap afdalend no. 2, een schilderij waarin
kubistische en futuristische uitgangspunten worden gecombineerd (Kubofuturistisch). Het wordt getoond in
het Salon des Indépendants maar wordt nadien teruggetrokken. Later wordt het tentoongesteld op de
Armory Show van 1913 in New York. Vanwege dit schilderij wordt hij in een keer bekend in de Verenigde
Staten. Niet lang daarna breekt Duchamp, die altijd op zoek was naar vernieuwingen, radicaal met
schilderkunst. Hij zal zich meer concentreren op driedimensionaal werk. Voor zijn levensonderhoud neemt
hij een baan aan als bibliothecaris.

Volgens Duchamp is de klassieke schilderkunst uitgeput. Hij zet zich ervan af en begint met het maken van
readymades. Oorspronkelijk was het niet als kunst bedoeld, het was enkel voor zichzelf om tot rust te
komen.

→ Roue de bicyclette, 1913

1ste versie verloren gegaan → meerdere gemaakt/replica’s

Commotie: is dit kunst?!

Tegenstellingen:

• Zwart ↔ wit

• Dynamisch ↔ statisch

Dit werk betekend een historische breuk.

Het is vernieuwend: readymade → twee of meer bestaande voorwerpen worden samen geplaatst en als
kunst beschouwd.
uitdaging: geloofwaardig overkomen (overtuigen van inventio én artefact)

Duchamp is de grondlegger van de conceptuele kunst (kunst waarbij de techniek minder doorweegt dan de
originaliteit van het idee.

Dadaïsme: het maken van kunst uit iets schijnbaars alledaags

→ in advance of the broken arm, 1915

(nl: schop van Duchamp)

→ niet ‘door’ (inventio)

Het voorwerp krijgt een nieuwe functie en betekenis

Statisch voorwerp ↔ dynamische ophanging

102
 → fountain, 1917

= een statement

Dadaisme: taal = belangrijk

R.Mutt = pseudoniem en woordspeling
- R: richard (straattaal voor rijke man in Fr.), maar ook Rich-art
- Mutt: Mott → loodgieterszaak, maar ook een hebzuchtig personage
in een strip
Hij zendt het werk onder het pseudoniem in voor een tentoonstelling in
New York, wetende dat als hij het onder zijn naam zou indienen, het zonder
commentaar zou worden tentoongesteld.
Zoals verwacht, is er verbijstering en het wordt niet opgehangen.

In Duchamps presentatie was de oriëntatie van het urinoir gewijzigd ten opzichte van de gebruikelijke
plaatsing. Fountain werd niet afgewezen door het comité, aangezien de regels van de Society bepaalden dat
alle werken zouden worden geaccepteerd van kunstenaars die het honorarium betaalden, maar het werk
werd nooit in de tentoonstellingsruimte geplaatst. Na die verwijdering werd Fountain gefotografeerd in de
studio van Alfred Stieglitz, en de foto werd gepubliceerd in het Dada-tijdschrift The Blind Man. Het origineel
is verloren gegaan/ kapot gemaakt. Ook hier zijn remakes van gemaakt.

Het werk wordt gezien als één van de belangrijkste van de 20ste eeuw. Het zet de kunst letterlijk en figuurlijk
op zijn kop.

➔ ANTI-KUNST
Statement is niet bedoeld als kunst maar het wordt wel kunst.

Kunst = verlengstuk van de burgerlijke moraal

→ bagatelliseren
→ banaliseren
Nihilisme: ‘niets’ heeft een waarde.

Duchamp kan, samen met Picasso, Kandinsky en Matisse als de grootvader van de hedendaagse kunst
beschouwd worden, en met name als het om de nieuwere kunstvormen als installaties en conceptuele kunst
gaat, waar hij in alle richtingen (zelfs in de richting van de videokunst, met zijn film Anemic Cinema) zeer
belangrijke stappen heeft gezet.

Francis Picabia

→ La nuit espagnole, 1922

avant-gardisten (overgang dadaïsme naar surrealisme)

Ronden, cirkels, stippen komen veel voor in zijn werken

= verwijzing naar vroegere fase (grote inspiratie)

→ over zijn eigen leven

Spaans-Franse roots

Man: Bruut, extravert → strikte mentaliteit Spanjaard

Vrouw: elegant → rustige Française

103
Groot contrast, vereenvoudigd
De schietschijven geven een seksuele tint aan het werk en samen met de schotwonden imponeren ze.

Dadaïsme:
• schietschijven → banaal
• Witzwart contrast
• Integratie van tekst (collage)
• Seksualiteit
• Humor
Later overgenomen bij het surrealisme

6.6.14 Surrealisme
Max Ernst

→ Au rendez-vous des amis, 1922

Ernst = grondlegger van het surrealisme

17 personages
Fascinatie voor schilders en niet-schilders
Interactie schilderkunst en literatuur

• Zonsverduistering + bergketen → belangrijk moment in de geschiedenis

• Vage grens werkelijkheid en fictie
• Vervreemdende achtergrond
• Humor
• Onderbewustzijn
Gebarentaal , vader amateurschilder → invloed jeugd

→ La Vierge corrigeant l’Enfant Jésus devant trois témoins, 1926

• Humor

• Persoonlijke ervaring (streng katholiek opgevoed)

• Katholiek motief → parodie

‘maagd slaat Jezus niet!’, ‘heiligschennis’.

• 3 personen → 3 koningen/wijzen, zijn 3 surrealisten

Kind zou ook Ernst zelf kunnen voorstellen, de maagd is dan zijn vader

• Blauw-wit → rood: passie

• Boezem groot uitgebeeld

rond in contrast met strakke achtergrond
• Jesus verliest zijn aureool (rond Ernsts naam)

104
 Salvador Dali

→ la gare de Perpignan, 1965

Dali bleef heel zijn leven surrealisme gebruiken.

→ beeldassen! (hor., vert., diag.)

• Contrast leven en dood (gestrand vissersbootje)

• Verwijzing naar Angelus (= populair, hangt in bijna elk -
landbouw- huis)
• Middenbovenaan: doodskist zoon
• Twee keer Dali afgebeeld : zelfportret
Verwijzing droomfase (= belangrijk element voor de surrealisten)
• Vader-zoon relatie → katholicisme
+ Christus op achtergrond, lichtbron bij hoofd (lichtstralen: maltezerkruis)
• Muse: zijn vrouw (afgebeeld op de kar onderaan)
• Dali kreeg in Perpignan een opstoot van creativiteit → extase
reis: Parijs → Perpignan → Barcelona
‘wachtkamer had dezelfde afmetingen als de kinderkamer van Freud’

Bewijs: roeping om wereld te bevrijden met zijn kunst

Het offer van de zoon wordt verbeeld in de vorm van Christus aan het kruis, met zijn doornenkroon, zwevend
in het midden van de compositie. De bloedende wond van Christus wordt in verband gebracht met de
boerenvork (rechts) die in de grond wordt gestoken (bij wijze van vruchtbaarheidsritueel). Dalí is tweemaal
afgebeeld in de verticale as: hij verschijnt in het licht in het midden van de afbeelding, van onderaf gezien,
zwevend met gespreide armen, en opnieuw aan de bovenkant van het schilderij. Onderaan het schilderij ligt
een kalme zee met een boot, een oud symbool van de overgang van leven naar dood, dat het thema van het
offer van Christus versterkt. Boven de zee kijkt een vrouw op de rug naar deze scènes, onbeweeglijk, en
herinnerend aan de hulpeloosheid van de mens tegenover de dood, die niet alleen wordt gesymboliseerd
door de bloedige wonden van Christus, maar ook door Dalí, die, gespreid over de rug, in het niets lijkt te
vallen.

In het midden bovenaan het schilderij komt uit het niets een platte wagon met een gespecialiseerde
aanhanger (kenmerkend voor het surrealisme), en herinnert aan een van de centrale thema's van het
schilderij, het station van Perpignan in Frankrijk, vlakbij de Spaanse grens in de Pyreneeën. De linkerkant van
het schilderij toont de belichaming van positieve waarden (het echtpaar op de zakken tarwe
vertegenwoordigen arbeid, en de man in een meditatieve pose belichaamt respect), terwijl aan de
rechterkant van het beeld zonden en lijden worden belichaamd (de man en vrouw vertegenwoordigen lust,
en de vrouw rouwt). De twee figuren die uiterst links en rechts flankeren zijn ontleend aan Het Angelus, een
bekend vroom schilderij van de Franse kunstenaar Jean-François Millet.

105
 René Magritte

→ La présence d’espit

Dit werk heet ‘La présence d’esprit’. Het is een werk van Belgische
kunstenaar René Magritte, gemaakt in 1960.
Magritte leefde van 1898 tot 1967, hij werkte vooral vanuit Brussel maar
heeft ook een tijd in Frankrijk gewoond samen met zijn vrouw. Hij was,
naast Max Ernst en Salvador Dalí, één van de belangrijkste
vertegenwoordigers van het surrealisme, een invloedrijke kunststroming
van het interbellum.
De surrealisten zoeken naar de vereniging van het reële en het
denkbeeldige, de droom en de realiteit. Surrealistische werken stimuleren
de fantasie zodanig dat de kijker een eigen interpretatie van het
kunstwerk opbouwt. De stroming kenmerkt zich door de fantastische
droombeelden die figuratief en hyperrealistisch zijn uitgewerkt. Het
surrealisme verbindt alledaagse voorwerpen met elkaar op een manier
die juist niet alledaags is.
In dit werk vind je hier mooie voorbeelden van terug. Je ziet duidelijk dat La présence d’esprit een figuratief
werk is, de objecten zijn realistisch weergegeven en zijn duidelijk herkenbaar. De man, de vogel en de vis op
de voorgrond zijn zoals te zien gedetailleerd en realistisch geschilderd. De vergroting van de vogel en de vis
draagt bij tot de fantasie en het denkbeeldige. Ook die niet alledaagse verbinding van het alledaagse is hierin
te zien: deze alledaagse voorwerpen zijn hier zodanig afgebeeld dat het tot de verbeelding spreekt.
Magritte schilderde vooral werken waarbij hij de focus legde bij de voorwerpen die hij schilderde. Hij kiest
ervoor om niet het hele geschilderd beeld uit de realiteit te trekken, maar hij kiest vaak één detail en vervormt
dat. Hij voegt dingen uit de echte wereld samen tot ongewone composities. In La présence d’esprit zie je deze
praktijk ook. De achtergrond, de horizon en de man zijn normaal afgebeeld, maar bij de vogel en vis is er sprake
van een schaalverschuiving.
Magritte trekt de realiteit van objecten en hun relatie met het geschilderde beeld in twijfel. Door de
schaalverschuiving van objecten geeft hij aan iets onschuldigs een dreigend of bevreemdend aspect. Het beeld
op zijn schilderijen, met de ongewone en vervreemdende compositie van objecten, landschappen en mensen
is vaak moeilijk te begrijpen, omdat het beeld dat Magritte creëert het logisch verstand van de toeschouwer
doorgaans te boven gaat.
Zelf zei Magritte over dit werk dat hij de tegenwoordigheid van geest wou oproepen. Het werk is een illusie
van thema’s als wetenschap, wetenschappelijk onderzoek en de mensheid. Alle elementen in het werk (de
hemel en aarde, de horizon, de vogel, de man en de vis), stellen aspecten van de wereld voor, waarmee de
wetenschap, die probeert uit te vinden wat dit alles is, zich bezighoudt.
In vele van zijn werken komen mannen en naakte vrouwen voor. Ook vissen die natuurgetrouw zijn
geschilderd, zijn regelmatig terug te vinden. Dit is waarschijnlijk een verwijzing naar het feit dat Magritte zijn
moeder naakt terugvond aan een rivieroever nadat zij zelfmoord had gepleegd.
De heren met bolhoed werden gebruikt als stand-ins voor generieke, burgerlijke mannen, het soort dat niet
zou opvallen. "De bowler... is geen verrassing", zei Magritte in 1966. "Het is een hoofdtooi dat niet origineel is.
De man met de bowler is in zijn anonimiteit gewoon een burger uit de middenklasse. En ik draag het. Ik sta
niet te popelen om mezelf te singulariseren.”
Maar zoals in de meeste schilderijen van Magritte zijn de dingen niet wat ze lijken. Hij speelt met dit gevoel
van: 'We denken dat we weten wie deze persoon is, maar doen we dat ook?' En er is een gevoel van intrige ,
hoewel de figuur zelf zo stereotiep burgerlijk is en geen specifieke interesse heeft.
De bowler fungeerde paradoxaal genoeg ook als een manier voor deze eigenaardige kunstenaar om zich als
een anoniem type in het openbaar te presenteren. Magritte begon rond deze tijd bolhoeden te dragen voor
foto's. De gehoede heren op de schilderijen worden daarom vaak geïnterpreteerd als een soort zelfportret -
een theorie die voor het eerst werd bestendigd door Magrittes dealer, Alexander Iolas.
Maar de echte zin of betekenis van zijn schilderijen, die soms herinneringen zijn aan dromen, ontbreekt vaak.
Zijn dikwijls verontrustende en onthutsende werken zijn niet vatbaar voor nadere uitleg, wel voor allerlei
speculaties. De opmerkelijke titels van zijn schilderijen scheppen verwarring, ze hebben meestal niets te maken
106
met het onderwerp van het schilderij: er is soms geen verband tussen titel en werk, of de relatie ertussen is
dubbelzinnig.
Door ons telkens te bevragen en ons als het ware te misleiden, dwingt Magritte ons over kunst na te denken.
Hij vond dat het de taak van de schilder is om de realiteit in een ander kader te plaatsen. Zijn kunst roept altijd
meer vragen op dan ze kan beantwoorden.

→ La géante
1931

De onderdelen op zich hebben betekenis, zijn realistisch maar

samen botsen ze
→ man, ruimte, vrouw: verhouding
→ tafel voor de deur

Gedicht aan de zijkant (Baudelaie) → klopt niet → aanpassingen

• Wellustige van de natuur

• Verbeelding
• Tekst en beeld versterken elkaar
• Thema: seksualiteit (veroordeling)
Voyeurisme (kijkgaatje in deur, silhouet in vorm van sleutelgat, vrouw = echtgenote van een vriend)
• Terugkoppelend aan eigen ervaring

Paul Delvaux

6.6.15 Casus: facultatief bezoek Magrittemuseum (Brussel)

6.7 Excursus Keulen

6.7.1 Casus: onderzoek 20ste-eeuwse beeldend kunstenaar & bezoek Museum Ludwig
Zie:

- 6.6.13 dadaïsme
- 6.6.14 surrealisme
- 6.8.1 abstract expressionisme
- 6.8.2 minimal art
- 6.8.3 pop art
- 6.8.4 conceptual art
- 6.8.5 hyperrealisme
- 6.8.6 neo-expressionisme
107
 6.7.2 Casus: Peter Zumthor & bezoek Kolombamuseum
(samenvatting en artikel uit de excursiebundel)

“Hier geloven mensen in de innerlijke waarde van kunst. Je kunt

voelen dat dit project vanbinnen is begonnen, bij de kunst en de
locatie.” Peter Zumthor

Extra: https://www.youtube.com/watch?v=vXxk700hGyQ

De Keulse aartsbisschop gaf in 1997 de opdracht aan de

Zwitserse architect Peter Zumthor. De bisschop die in 2007 nog
afwezig zou blijven bij de inhuldiging van Richters glasraam in
de Dom (zie 6.7.3) uit onvrede met het concept, schonk
Zumthor wel zijn vertrouwen en gaf hem ruim tien jaar de tijd
voor het project.

➢ idee voor museum stamt uit 1990

➢ selectie Zumthor na internationale architectuurwedstrijd (veelal indicatie voor kwaliteit!)

➢ 2009: dit project krijgt de hoogst mogelijke internationale onderscheiding voor een hedendaagse
architect, de Pritzker Architecture Prize

Opzet

➢ Museum voor hoogstaande kunstcollectie van het aartsbisdom onderbrengen: “Diözesanmuseum”

➢ historische waarde van de plek respecteren: de ruïnes van de laatgotische Kolumbakerk (vandaar de
benaming van het museum) inwerken in het museumgebouw (zie gelijkvloers)

➢ het museum rond en boven de moderne St.-Kolumbakerk (op hoek van Brückenstraat en
Kolumbastraat) optrekken

➢ een architectuur ontwikkelen die aansluit bij de sacrale dimensie van de kunstobjecten: oord van
stilte en introspectie

Maatschappelijke context: religie vandaag

➢ museum op maat van publiek dat minder vertrouwd is met katholieke traditie

➢ vandaar: mix van oude kunst en cultusvoorwerpen (dus ook liturgische kledij, gebruiksvoorwerpen,
…) en moderne kunst

Maatschappelijke context: ecologie

➢ niet aangesloten op stadsverwarming maar verwarmd met aardwarmte die onttrokken wordt aan
grondwater

➢ nadien wordt water weer de bodem ingepompt

➢ geen airco

Locatie en inplanting

➢ Niet ver van winkelstraten werd het plat gebombardeerde blok niet heropgebouwd: onder de
gewelven nog menselijke botten ontdekt

108
 ➢ Enkel “moderne” St.-Kolumbakerk, gebouwd op deel van de puinen (architect Gottfried Böhm, 1947)

➢ Loop even tot aan achterzijde, via Brückenstrasse tot aan hoek met Ludwigstrasse

Exterieur

➢ Geen transparant glazen gebouw zoals zovele winkelpanden in de omgeving

➢ Tijdloos, in tegenstelling tot extraverte trendy architectuur van staal en glas als bv. Bilbao

➢ Sober van materiaal en kleur: vaalgrijze bakstenen

➢ Veeleer een massief en gesloten bouwblok: stenen zijn 60 cm dik (werden speciaal voor dit gebouw
in Denemarken ontwikkeld)

➢ Zware muren als buffer tussen drukte van buiten en stilte vanbinnen

➢ Zeldzame doorbrekingen: grote ramen in as van de gevel (straks binnen begrijp je de bedoeling)

➢ Let ook op schijnbare perforaties (bemerk straks in het interieur het effect)

➢ Ingetogen gebouw, op vier torenvormen na

➢ Halve muren, zwartgeblakerde vensters, afgebrokkelde fundamenten herinneren aan de

voorgeschiedenis van deze plek

Inkomhal en binnentuin

➢ Sobere maar stijlvolle overgang van straat naar binnen

Archeologische site
(zaal 2)
➢ Grootste en hoogste ruimte in het museum
➢ zonder vloer: verleden moest intact blijven

➢ perforaties in muur (deel bakstenen weggelaten) > koud, ter

conservatie van archeologische resten + geluid van stad dringt subtiel binnen
+ subtiele verlichting

➢ 13 slanke betonkolommen die de twee museumverdiepingen boven je dragen

➢ archeologische wandeling over zigzaggende loopbrug: bekijk plattegrondje

➢ kruip in de huid van een archeoloog, die dissecteert en lagen van elkaar moet onderscheiden; kijk
van exact halverwege de passerelle recht voor je uit, in de tegenovergestelde richting van het
moderne kerkje van Böhm (1947):

➢ de verste rechtopstaande bakstenen muren die je ziet, zijn deze van de gotische kerk van 1500

➢ (b) het op een na minste verre is een gebogen lopende muur die aan de linkerzijde hoogt uitsteekt,
dat is een restant van de absis van het laat romaanse kerkje van begin 13de eeuw

➢ (c) het dichtst bij jou zie je nog een gebogen lopende muur: veel lager, en vlak bij één van de
hedendaagse pijlers: dat was de hoofdabsis van het driebeukig romaans kerkje van ca 1050

➢ Subtiele soundscape van kunstenaar Bill Fontana, die perfect aansluit bij deze plek en het oude met
het nieuwe verbindt: in 1994 legde hij gedurende drie dagen en drie nachten het karakteristieke
geluid van duiven op een archeologische site vast

109
Voormalige sacristie

Zaal 4 (buiten, na passerelle)

➢ van hieruit brede bakstenen + perforaties goed zichtbaar

➢ van hieruit één van de drie torens zichtbaar

➢ minimalistisch kunstwerk van Richard Serra (zie ook Museum Ludwig)

Naar 1ste verdieping

➢ Via smalle maar erg hoge trapruimtes > beleving!

➢ Alle wanden grijs bepleisterd

➢ Boven is geen enkele zaal is dezelfde: variatie in hoogte, oppervlakte, lichtinval (natuurlijk versus
kunstmatig, fel tegenover diffuus), materiaal vloerbekleding > wisselende sfeerschepping in functie
van getoonde objecten

1ste verdieping: eerste zaal voor tijdelijke tentoonstellingen

Zaal 5

➢ Oorspronkelijk twee fotoprojecten van Duane Michals (nu ?)

➢ interferentie van heden en verleden: reportage over wat hier in de bodem gevonden werd…?

➢ (b) hedendaagse interpretatie van Bijbels thema ‘de terugkeer van de verloren zoon’

1ste verdieping: armarium

Zaal 9

➢ in middeleeuwen hadden kloosters of kerken bewaarplaatsen voor dit soort uiterst waardevolle
cultusobjecten

➢ van rechts naar links: een reliekhouder (n° 1), ciborium (n° 2), reliekmonstrans (n° 3), twee gewone
monstransen (n° 4-5), processiekruis (n° 6), reliekkruis (n° 7) en een hedendaags schrijntje (n° 8)

Naar 2de verdieping

2de verdieping

➢ zaal 10-11: tijdelijke tentoonstellingszaal grote glazen wand (4 x 4 m) met uitzicht op Dom

➢ zaal 22 (rechts): leeskabinet: met donkerbruine mahoniehouten muren, leren stoelen…: als een
gezellige loungeruimte

➢ zaal 12: uitzicht op naoorlogse modernistische operagebouw

➢ stad lijkt door deze ramen het gebouw naar binnen te komen

➢ zaal 13: interessante installatie van Felix Droese

➢ zaal 16/17: hier zitten we in een van drie torens, zichtbaar van buitenaf; interessante werken van
Jannis Kounelis (links) en Joseph Beuys (rechts)

Het kubistische, bakstenen gebouw dat Peter Zumthor ontwierp voor het museum van het aartsbisdom
Keulen, heeft een lange voorgeschiedenis. Die gaat terug tot het jaar 273, toen Kolumba onthoofd werd

110
omdat ze absoluut trouw bleef aan Christus en weigerde de zoon van de Romeinse keizer Aurelianus te
trouwen.

Het heiligenleven van Kolumba bevatte alle ingrediënten voor een vereringscultus. Zo werd in de zevende
eeuw in Keulen tegen een Romeins huis een apsis gebouwd, die de eerste van vele bedevaartskerken zou
worden. De plek werd tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest, maar boven op de brokstukken bouwde de
Duitse architect Gottfried Böhm in 1950 een kleine sacramentskapel.

In de jaren zeventig bleef, ook na de opening van het Diocesanmuseum in Keulen, de wens bestaan om een
nieuwbouw te realiseren. Zo groeide de idee om op de plaats van de voormalige Kolumbakerk een nieuw
museum te bouwen.

Toch duurde het nog tot 1989 voor die plannen concreet werden. De Zwitserse architect Peter Zumthor won
toen de internationale wedstrijd die was uitgeschreven met een ontwerp dat de contouren van de
platgebombardeerde gotische kerk inneemt. Hij ontwierp een indrukwekkend gebouw, dat zowel onderdak
biedt aan de kunstcollectie van de Keulse bisschop als aan de archeologische opgravingen en de kapel van
Böhm.

Door het nieuwe museum op de buitenmuren van de kerk op te trekken, ging Zumthor de dialoog aan met
de bouwhistoriek. Na de Romeinse, de Frankische, de Karolingische, de romaanse en de gotische bouwkunst,
legde Zumthor een laag hedendaagse architectuur over de site.

Als stedelijke verschijning brengt het kubistische gebouw zowel de profane Romeinse architectuur in
herinnering als de pure romaanse kerkbouw. Maar de monumentale ramen die uitkijken op de stad, geven
het geheel een onmiskenbaar hedendaags aura.

Met veel aandacht voor de geest van de plek, de zogenaamde genius loci, hertekende Zumthor het vroegere
kerkhof met witte kiezels, zachte heuvels en ranke bomen. Het zijn zengeïnspireerde ingrediënten die de
museumtuin herscheppen tot een plaats van universele, misschien wel goddeloze contemplatie.

De indrukwekkende verstilling die Zumthor in de museumtuin bereikt, vind je ook terug in de rest van het
museum. De muren zijn opgetrokken in lange, platte bakstenen. Hoog bovenaan vind je claustra-metselwerk,
uitgespaarde openingen. Al die elementen scheppen in hun Romeins aandoende massiviteit de sfeer van een
tijdloze crypte.

De kolommen staan als ranke ooievaarspoten tussen de opgravingen en torsen het betonnen dak. Tussen dat
spel van muren en kolommen schiet een rode padoekhouten passerelle als een bliksemschicht over de
blootgelegde fundamenten. Het valt op hoe mensen hun hand laten glijden over de reling van die passerelle,
die uit zorgvuldig geschaafd en gepolitoerd hardhout bestaat. De handgreep lijkt de bezoekers letterlijk de
hand te reiken.

De museumzalen openbaren zich in de vorm van een processie: langs ascetische traphuizen, genereuze
kamers en plechtige gestoffeerde schrijnen.

Paradoxen

Maar de grote kwaliteit van dit gebouw is dat het de nadruk legt op de kunst die er getoond wordt. In het
Kolumba-museum vind je historische religieuze objecten, beelden van volksdevotie maar ook hedendaagse
kunst, en al die voorwerpen krijgen genereus de ruimte. Hoe radicaal de architectuur in haar soberheid ook
is, hoe streng in de detaillering en hoe provocatief door het angstgevoel dat ze opwekt met de reusachtige,
schijnbaar vensterloze ramen, ze belicht zonder meer de universele kwaliteit van de kunst die er te zien is.

De bouw van het museum heeft meer dan tien jaar geduurd en veertig miljoen euro gekost, maar het
resultaat is een historisch bouwwerk dat de paradoxen niet schuwt. Kolumba is tijdloos hedendaags,
bescheiden monumentaal, abstract menselijk, goddeloos religieus.
111
Wie architectuur beschouwt als een noodzakelijk kwaad, moet even stilstaan bij het openingsbeeld van de
collectie. In een albasten bas-reliëf uit de 17de eeuw verbergen Adam & Eva zich in de tuin van Eden voor
God, met de vervloekte appel van de wijsheid nog in de hand. Het beeldhouwwerk wordt getoond in de
inkomhal en krijgt licht vanuit de museumtuin. Door de omringende architectuur krijgt het een echo: alsof
het paradijs, al is het maar even, hier en nu verrijst.

Van Synghel, Koen. De Standaard, 25.09.2007.

6.7.3 Casus: Gerard Richter in Dom

(artikel uit de excursiebundel)

KEULEN - GERHARD RICHTER ONTWERPT GLASRAAM VOOR DOM VAN KEULEN

Met een vrolijk glas-in-loodraam heeft de Duitse kunstenaar Gerhard Richter de Dom in Keulen een
eigentijds gezicht gegeven. Het raam bestaat uit meer dan 11.000 handgemaakte stukjes glas.

De Dom in Keulen is officieel een nieuw raam rijker. Het is van de hand van een van de belangrijkste
moderne kunstenaars van Duitsland, Gerhard Richter (75). Die heeft de eeuwenoude Dom, het populairste
monument van Duitsland, eigenhandig de 21ste eeuw in geparachuteerd. Maar het knappe is dat zijn venster
de indruk wekt dat het er altijd al is geweest.

Het oude glas-in-loodraam in de dwarsbeuk, haast negentien meter hoog en ruim negen meter breed, werd
in de Tweede Wereldoorlog vernietigd. Nadien kwam er blank glas in het raam. Na een lange zoektocht naar
de juiste kunstenaar besloot het bestuur van de Dom om Gerhard Richter te vragen. 'Een gebouw van dit
formaat eist een kunstenaar van een vergelijkbaar niveau', vindt de bouwmeester van de Dom, Barbara
Schock-Werner.

Richter maakte in vele variaties ontwerpen op de computer. Die toonden allemaal verwantschap met zijn
beroemde doek 4096 kleuren uit 1974. Het uiteindelijke resultaat doet pointillistisch aan, maar je kan de
kleurrijke glaskwadraten - elk 9,6 bij 9,6 centimeter - ook met computerpixels vergelijken. In totaal heeft de
kunstenaar 11.263 handgemaakte, vierkante stukjes glas laten verwerken. De kwadraten zijn niet in lood
gevat, want dat zou volgens de bouwmeester afbreuk hebben gedaan aan de schoonheid. De naar het
atheïsme neigende Richter blijkt een man van weinig woorden. Alle vragen over de bedoeling, de duiding en
de interpretatie van zijn werk gaat hij charmant en onnadrukkelijk - vaak met korte grappen - uit de weg. Hoe
dit raam tot stand gekomen is? 'Door toeval, uiteraard. Ik ben blij dat het niet mislukt is.'

Richter zei vroeger al over zijn werk dat hij 'geen systeem' heeft: 'geen bedoeling, geen richting, geen stijl en
geen programma'. Op de vraag of hij dan geen gevoel van trots ervaart bij het aanschouwen van het nieuwe
raam, antwoordt hij eenvoudig: 'Jawel, dat gevoel ken ik heel goed.'
Gerhard Richter woont en werkt in Keulen, de stad waarvan hij dit jaar ereburger is geworden. Zijn oeuvre is
een aaneenschakeling van paradoxen en discontinuïteit. Hij valt moeilijk in een bepaalde school onder te
brengen en heeft over de hele wereld tentoonstellingen gehad.

Vanaf het begin van zijn loopbaan is Richter geïnteresseerd geweest in onzekerheid en willekeur. Voor hem is
het toeval 'thema en methode', zo vatte hij ooit kernachtig zijn visie samen. Maar dat het toeval in zijn
oeuvre niet zonder worsteling tot stand komt, blijkt uit deze verzuchting: 'Het hoofdprobleem van mijn
schilderwerk is het licht.'

Triomf van het licht

In Keulen is Richter erin geslaagd om juist het licht te laten triomferen. Zijn venster mag dan door toeval zijn
ontstaan, het is tegelijkertijd van een grote precisie en perfectie. Alles sluit haast achteloos en
vanzelfsprekend op elkaar aan. En het raam gaat zonder enige moeite op in het interieur van de imposante
112
kathedraal. Het concurreert niet of nauwelijks met de andere, veel oudere vensters. Het vult ze aan, op een
eigen en vooral eigentijdse wijze. Misschien is het allemaal toch iets minder toevallig dan Richter suggereert.

De eerste reacties op het kunstwerk lopen uiteen van gematigd positief tot laaiend enthousiast. Niemand
bestempelt het glasraam als blasfemisch modernisme in een oud en plechtig bouwwerk.
De organist van de Dom, Winfried Bönig, heeft Richters werk misschien wel het best begrepen. Hij
componeerde voor de inwijding van het venster, afgelopen weekend, de 'algoritmische improvisatie' Lux et
color, waarvan de huppelende klanken wonderwel aansluiten bij het vrolijke en doorschijnende karakter van
het venster. De Dom van Keulen, doorgaans een bolwerk van ernstig en behoudend katholicisme, is ineens
weer jong - piepjong. © NRC Handelsblad

Extra: Richter in Museum Ludwig + Dom:

https://www.youtube.com/watch?v=C5AmKKeHNk + https://www.youtube.com/watch?v=cvqoBotDc1Y

6.8 Beeldende kunst in de Eigen Tijd

6.8.1 Abstract expressionisme

6.8.2 Minimal art & Land art

6.8.3 Pop art
6.8.4 Conceptual art
6.8.5 Hyperrealisme
6.8.6 Neo-expressionisme

6.9 Muziek in de Eigen Tijd

6.9.1 Genres & strekkingen na 1945
6.9.2 Casus: concertbezoek

6.10 Vorm versus functie in 20ste-eeuwse architectuur & urbanisme

6.10.1 Art deco
• Ontstaat eind jaren 1910,
• Bloeit in de jaren 1920,
• Eindigt in de jaren 1930.

Na de Eerste Wereldoorlog heerste er een sfeer van optimisme, dat zich weerspiegelde in de stijl en felle
kleuren van meubelen, sieraden, keramiek en beeldhouwwerken. Door het handwerk en de kostbare
materialen waren Jugendstil-producten (Art Nouveau) erg duur en alleen bereikbaar voor de elite. Daarom
kozen vormgevers nu voor machinale productie en nieuwe kunststoffen als aluminium, chroom, kunststof en
buisvormig staal. Ook was er bakeliet, een kunstharsproduct dat zich gemakkelijk in allerlei vormen laat
persen. Bakeliet heeft een hoog vermogen tot elektrische isolatie. Daarom werd het toegepast in radiokasten
en telefoons.
Bij de Art Deco maakt de vloeiende lijn plaats voor geometrische motieven. De stijl wordt gekarakteriseerd
door patronen en heldere kleuren. De ontwerpen werden gemaakt om in serie of machinaal geproduceerd te
kunnen worden.

113
De Art Déco lijkt een geometrische variant van de Jugendstil. Het was een zeer populaire stijl tussen 1920
and 1930. De ‘essentie’ in het design moest modern zijn: inspiratie vond men in moderne kunst (kubisme),
maar ook in de oude en verre culturen van Egyptische en India, en in modern machine- en vliegtuigdesign.
De ontwerpers richtten zich op de toekomst en op snelheid. Reizen en luxe werden belangrijker: mensen
kregen meer vrije tijd. Auto’s, treinen, schepen en de eerste vliegtuigen maakten het mogelijk om exotische
landen te bezoeken. Verschillende invloeden en modetrends hebben de jaren van de Art Deco gekenmerkt.
Kenmerken van Art Deco zijn terug te leiden tot de Azteken, Afrika, Japan en zelfs tot het graf van
Toetanchamon. De decoratieve, vaak geometrische patronen, ornamenten en frisse kleuren waren
geïnspireerd door verre culturen, maar ook door verschillende schilderstijlen uit het begin van de twintigste
eeuw.
Eeuwenlang domineerden de gerenommeerde kunstacademies het algemene concept van kunst in heel
West-Europa. Hiërarchisch gezien werden schilderkunst en beeldhouwkunst daarom beschouwd als de
'hoogste' kunstvormen, terwijl design en de decoratieve kunsten als 'lagere' kunstvormen werden gezien,
waardoor een wijdverbreide kloof ontstond tussen de 'schone kunst' en 'toegepaste kunst'.
Tegen het einde van de negentiende eeuw, na de zoveelste neoklassieke opstand, groeide de wens om deze
strikte historische stijlen en hiërarchieën los te laten. Tegelijkertijd had de industriële revolutie ervoor
gezorgd dat de productie van goederen sterk gemechaniseerd was. Hierdoor gingen kunstenaars op zoek
naar een heropleving van 'goed vakmanschap'.
Al voor de Eerste Wereldoorlog in 1914, begon 'Art Nouveau' al enigszins te vervagen en maakte zij langzaam
plaats voor een modernere esthetiek: namelijk 'Art Deco'.
Doordat 'decoratieve kunstenaars' na de eeuwwisseling een statusverhoging kregen, gepaard met een
wereldwijde toename van de welvaart met zowel sociale als technologische vooruitgang, ontstond er rond
die tijd een wijdverbreide 'luxe-industrie'. Deze gouden combinatie van factoren versterkte en verstevigde de
Art Deco-beweging.
Art Deco omarmde echt de invloed van de industriële revolutie. Art Deco-ontwerpen waren daarom meer
symmetrisch en gestroomlijnd, in een poging om machinaal vervaardigde objecten voor iedereen esthetisch
aantrekkelijker te maken.
Na de wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs formeerden een aantal Franse kunstenaars een informeel
collectief onder de naam La Société des artistes décorateurs (vereniging van decoratievormgevers). Enkele
van de grondleggers waren bekende art-nouveaukunstenaars als Hector Guimard. De doelstelling hiervan
was de leidende positie en ontwikkeling van de Franse decoratieve kunst te tonen aan de internationale
wereld. In 1925 organiseerden zij in Parijs de Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels
Modernes.
In Frankrijk werd 'Art Deco' ookwel 'Style Moderne' genoemd.
Art Deco bleef de decoratieve kunststijl in de jaren '20 en '30 en was in zekere zin 'eclectischer', omdat het
elementen uit verschillende stijlen omvatte.

kenmerken Art Déco

• een decoratieve stijl, met eenvoudige geometrische patronen, strakke vormgeving, strenge verticale
lijnen en abstractie. Lijnenspel is ook te creëren door de oriëntatie en/of de aanbreng van de
bakstenen.
• Er wordt gebruik gemaakt van rood, zwart en zilver en felle heldere kleuren → vrijelijk kunnen spelen
na het grauwe van WO I.

114
 • Vlakken zijn opgevuld met decoratieve patronen.
• Onder invloed van het kubisme en futurisme waren figuren vaak gestileerd, hoekig en gecombineerd
met geometrische motieven als zigzagpatronen.
Een eenvoudige vuistregel om te onthouden is dat Art nouveau de meer 'organische' stijl is en dat Art Deco
de meer 'gepolijste' stijl is. Beide stijlen zijn ook ontstaan in verschillende eeuwen met verschillende
motieven als uitgangspunt.

Victor Horta
Bozar Brussel

Emile Van Averbeke

Voetgangerstunnel

Hopland

115
Bruggen tentoonstellingswijk

Jos Smolderen
→ Christus Koningkerk

Jef Huygh
→ Laurentiuskerk

116
Andere voorbeelden

Villa Empain Brussel

117
Residence Polak Brussel

Zwembad Veldstraat Antwerpen

Tropisch instituut

Basiliek Koekelberg Brussel

118
2 andere mogelijke kenmerken
• Integratie van gestileerd beeldhouwwerk
• Zin voor luxe en raffinement

→ Boerentoren
Jos Smolders, Emile Van Averbecke, Jan
Vanhoenacker
Gebouwd om 100 jaar België te vieren en voor de
wereldtentoonstelling in Antwerpen van 1930.
Ook: Century Hotel, Christus Koningkerk en de
twee bruggen aan de tentoonstellingswijk

→ slca
Jef Huygh, 1930

https://www.youtube.com/watch?v=FfhUSNZg6N8&t=261s

119
Het Sint-Lievenscollege: een korte loop doorheen de geschiedenis van zijn architectuur
De school werd tussen 1929 en 1932 ontworpen in een late art-decostijl door de bouwmeesters Jef Huygh, Flor
Van Reeth en Jan Smits. Het was een van de eerste volledig Nederlandstalige katholieke scholen in Vlaanderen.
Industrieel Lieven Gevaert kocht van suiker- en chocoladefabrikant Gevers gronden en gebouwen om het project
te realiseren.
Het Sint-Lievenscollege heeft een opvallende gevel in de Kasteelpleinstraat. Bijzonder is dat er gekozen werd om
op de begane grond winkelruimten (met een private eerste verdieping) te voorzien. Achter deze voorbouw
bevindt zich een onregelmatig opgebouwd complex, dat grotendeels de structuur van de oudere fabriek volgt. Om
financiële redenen was beslist een deel van het bestaande complex te recupereren. Enkel het centrale gedeelte
van de fabriek werd volledig afgebroken voor de aanleg van de speelplaats.
Het programma bestond naast klaslokalen onder andere uit een bibliotheek, een studiezaal, slaapzalen voor de
internen, een feestzaal en een kapel. Vernieuwend was een dakspeelplaats voor de internen en een daktuin voor
de priesterleraren. Aan het interieur van de school werd zeer veel zorg besteed. Het was de bedoeling om een
Gesamtkunstwerk te creëren waarbij alle details van het interieur bij elkaar pasten. De twee ruimtes waaraan het
meest aandacht werd besteed zijn de feestzaal (nu het zwembad) en de kapel. Deze laatsten waren een ontwerp
van Flor Van Reeth, met inbreng van Eugeen Yoors en Rie Haan.
De plannen die de drie architecten uittekenden gingen uit van 500 leerlingen. Door het onverhoopte succes van
de school was dat aantal na drie jaar al bereikt en dus kampte de school al snel met capaciteitsproblemen. Onder
andere de sportinfrastructuur was ontoereikend.
In 1930 voorzag men een gymruimte in het voormalige suikermagazijn (gebouw C). Veel stelde die niet voor: er
werd vooral op de aanpalende grote speelplaats A gekegeld, gebogen en gestrekt, vaak door drie klassen tegelijk
onder leiding van één leraar. In 1943 waren er plannen om ruime sportvoorziening te realiseren op het dak van
klassengebouw A, ter vervanging van de daktuin. Het plan van architect Jan Smits bleef in de lade zitten: men
vreesde stabiliteitsproblemen na de inslag van een V1 op het naburige Terninckinstituut. Het gebrek aan turnzaal
werd tijdelijk opgelost door gebruik te maken van hoeken en kanten van de art-decofeestzaal. En speelplaats A
vormde het decor van massaal bijgewoonde gymnastiekfeesten, naar het Zweedse model en met een hoog
theatraal gehalte.
In 1949 maakte Smits plannen voor een nieuw gebouw met turnzaal dat gerealiseerd moest worden in de Sint-
Lieventuin (zijde Begijnenvest). Met financiële tussenkomst van Elsa Gevaert werd het gebouw (E) in het begin van
de jaren 1950 gerealiseerd naar ontwerp van architect en oud-leerling Paul Goossens. Naast de deur van de
turnzaal werd een reliëf met de beeltenis van Elisabeth Van Hongarije aangebracht, patroonheilige van Elisa
Gevaert, een ontwerp van oud-leerling Olivier Van Dongen. In 1958 werden op het gebouw twee bijkomende
verdiepingen met klaslokalen aangebracht. De aanpalende speelplaats met basketterrein wordt vanaf 1969 de
uitvalsbasis van de succesvolle club Olicsa.
Tussen 1960 en 1962 rijst een nieuwbouw (G) op aan de Terninckgang, opnieuw naar de plannen van Paul
Goossens, mét een nagelnieuwe turnzaal voor de lagere school. Die uitbreiding kwam niets te vroeg. In 1962-63
waren er al 1422 leerlingen. Tussen 1967 en 1969 rijpt dan het idee voor de constructie van een zwembad. Het
sluit aan bij de algehele facelift die de school voor ogen heeft. Dat gebeurt deels vanuit praktische noodzaak, deels
om de school aansluiting te laten vinden bij de moderne tijd. Daarvoor werd tussen 1970 en 1972 de feestzaal uit
1931 verbouwd. De zuilen, zoldering en doorbrekingen voor speelplaatsramen en -deur herinneren nog aan de
oorspronkelijke vormgeving. Een Sint-Lievenszwemclub traint er voor en na de schooluren.
De laatste kwarteeuw werd de school nog tweemaal uitgebreid. Dat gebeurde op de campus Kasteelpleinstraat
tussen 1999 en 2003 met de voormalige stadsschool van Pieter Dens, waar een nieuwe gymzaal op kleuterschaal
gecreëerd werd. Ook tussen 2014 en 2019 met een deel van de fundatie Terninck: dat leverde wel veel
speelruimte maar geen grote sporthal op. Tussen 2001 en 2010 ontwikkelde zich de campus Amerikalei met veel
ruimte voor frisse vernieuwbouw. De turnzaal in het neogotische gebouw van Frans Baeckelmans daarentegen
kreunt onder het gewicht van de tijd. De zoektocht naar en uitbouw van meer adequate en grotere
sportinfrastructuur blijft de directie en raad van bestuur hoofdbrekers bezorgen.

120
Century Hotel

→ Chrysler building

→ Theater Tuschinski
Theater Tuschinski werd gebouwd in enkele verschillende stijlen, waaronder
jugendstil en art deco.

121
 → eldorado Brussel
1932

6.10.2 Modernisme
= functionalisme

Meest invloedrijke/aanwezige stroming van de 20ste eeuw

→ ontstaan in de hoofden van architecten en urbanisten eind jaren 20.

Doorgestoten in de jaren 30 onder de naam ‘Internationale Stijl’ want het was de bedoeling dat de stijl overal
hetzelde zou zijn: een gebouw in New York of Amsterdam in het modernisme zouden er hetzelfde moeten
uitzien.

→ Het modernisme was een stijl die geen stijl wilde zijn.

De stijl beleefde zijn glorietijd eind jaren 50 en jaren 60.

het had al eind jaren 30 kunnen floreren, maar er brak toen de Tweede Wereldoorlog en een financiële crisis
uit.

CIAM
Congrès international d’architecture moderne °1 - 1928

Dit waren congressen tot in 1956. Er waren in totaal 11 edities.

1973/1974: oliecrisis + autoloze zondagen

→ geld was op
→ nutsvoorzieningen

→ centre pompidou

1977

= eindpunt van het modernisme

→ gebouw toont zijn nut aan de buitenkant

Form follows function

→ De functie wordt tot vorm verheven

Art deco is de laatste historische stroming waarbij decoratie belangrijker is dan functie.

122
 6.10.3 Casus: Le Corbusier
6.10.4 Brutalisme
6.10.5 High Tech
6.10.6 Postmodernisme
6.10.7 Organische architectuur & deconstructivisme
6.10.8 Casus: 20ste-eeuwse architectuur in Berlijn & bezoek Jüdisches Museum

6.11 Excursus: fietstocht gordel van Antwerpen & wandeling Zurenborg

1) Kiel – Braemblokken
2) Kiel – sociale woonblokken
3) Ring – Silvertoptorens
4) Ring – “BP-Building”
5) Tentoonstellingswijk
° Antwerpen 1930

° Modernistische modelstad?

5a. woningencomplex – Van Steenbergen

5b. Kantoor en woning -Stynen
5c. appartementsgebouw Huib Hoste
5d. Christus-Koningkerk
6) Wilrijkse plein
7) Le corbusier – Maison Guiette
8) Parkkwartier
9) Brialmontvestinggordel
10) Zurenborg
° architectuurparade & stijlanalyse

11) Zurenborg – Dageraadplein

12) Stationsbuurt
12a. Kievitwijk- Mediaplein
12b.
12c.
12d.
12e.
12f.
12g.
13) Stuivenberg en Dam
13a.
13b.
13c.

123
 14) Het Eilandje
14a.
14b.
14c.
14d.
14e.
15) Het Schipperskwartier
16) Het ontstaan van Antwerpen
16a.
16b.
17) Het Zuid
17a.
17b.
17c.
17d.
17e.
18) De Kaaien
18a.
18b.
18c.
18d.
18e.
19) Ringland

124