Silo - Tips Osmanli Messeseler Tarh

OSMANLI
MÜESSESELERİ
TARİHİ
Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL

O SM A N LI
M Ü ESSESELER İ
TARİHİ
Fakülte Kitabevi Yayınları: 147
Tarih ve Medeniyet Dizisi: 42
OSMANLI MÜESSESELER!
TARİHİ
P rof. D r M ehm et Ali ÜNAL
11.Baskı: Ekim 2015
Genel Koordinatör: İbrahim ÖZDEMİR

Baskı Hazırlık: Gülnihal ÜNAL
Kapak Tasarım: Erdoğan ÜNSER
Ön Baskı H izm etleri: Karınca Grafik
Baskı ve Cilt: Fakülte Kitabevi Baskı Merkezi
Yayıncı Sertifika No: 15770
ISBN: 978 - 605 - 4 3 2 4 - 3 5 - 4
©Kitabın yayın hakkı yazarına aittir Yazarından yazılı izin alınmadan

kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz. Hiçbir şekilde kopya edilemez ve
çoğaltılamaz.
Yayıncı ve Genel Dağıtım
Fakülte Kitabevi Yayınları

Fakülte Kitabevi Yayın Dağıtım Pazarlama Ltd. Şti.
Yeni Çarşamba Pazarı Kompleksi D Blok No: 6-7-9 (Yeni Köy Garajı Yanı)
Davraz Mahallesi / İSPARTA
Tel & Fax: (246) 233 03 74 Gsm:0 505 218 39 53
web: fakultekitabevi.com
e-m ai 1: fak ti İteki ta b e vi (a), uro ail, com
OSMANLI
MÜESSESELER!
TARİHİ
Prof* Dr Mehmet AH ÜNAL
FAKÜLTE KİTABEYİ
İSPA RTA ™2015
Iebessümüyle ruhuma şebabet ve teravet aşılayan,
muhabbetiyle yaşam a şevki veren hzım
ÇülnîhaÎe
8 M EHM ET ALİ ÜNAL
(1) İkindi D îv â n ı............................... 61

(2) G alebe D îv â n ı..................................................... ...... 61
(3) A y ak D îv â n ı............ .............................................. 61
b) D îv â n ’m G ü n d e m i............................. 62
c) D îv ân Ü y e le ri.....................................................................62
(1) V e z iria z a m ....................................................................63
(2) V e z irle r.......................................................................... 65
(3) K a d ıa sk e rle r..................................... 65
(4) D e fte rd â rla r...................................................................66
(5) N işa n c ı............................................................................66
ç) D îvân B ü ro k ra sisi.............................................................67
(1) R eisti T -k ü ttâp ............................................................... 67
Â m edçi ve Â m edi k a le m i............................................68
(2) T e z k ire c ile r.................................................................. 68
(3) Ç avuşbaşı ve Ç av u şlar............................................... 68
(4) K apıcıbaşı ve K apıcılar K e th ü d a s ı........................ 69
(5) K â tip le r.......................................................................... 70
(6) D îvân T ercü m an ları....................................................70
d) D îvân K a le m le ri............................................................... 71
(1) B eylikçi K alem i (D îvân K a le m i)............................71
(2) T ahvil k a le m i............................................................... 72
(3) R üûs K ale m i................................................................. 72
4 -M odernleşm e D ö nem inde O sm anii D evlet T eşkilatında
M eydana G elen D eğ işm e ler.............................................................. 72
D. A S K E R İ T E Ş K İL Â T ............................................................ 74
1-M erkez K u vvetleri (K apıkulu O rdusu)............................. 74
a) A cem i O c a ğ ı................. 75
(1) P en çik K an unu ve P ençik O ğ lan ları......................75
(2) D evşirm e U s û lü ..................................... 76
(3) K ul O ğ u lla rı................................................................. 77
K u l S istem inin İşleyiş Ş em ası....................................77
b) Y eniçeri O c a ğ ı...................................................................78
Y eniçeri İs y a n la rı.............................................................. 80
X V .-X V II. Y üzyıldaki İsy an lar................................. 80
o sm a n li m ü esseseler İ t a r ih î 9
X V III. ve X IX . Y üzyıldaki Y eniçeri İsy an ları.....83

P atrona H alil İsyanı (1 7 3 0 )..................... 83
N izam -ı cedîd H areketi ve Y en içeriler................ 84
c) C ebeci O c a ğ ı......................................................................85
ç) T o p çu O c a ğ ı................................................. 85
d) K apıkulu Sipahileri (A ltı B ölük H a lk ı)......................86
e) D iğ er S ın ıflar......................................................................87
2. E ya let K u v v e tle ri..................................................................87
a) Y ay a ve M ü sellem ler....................................................... 87
b) T ım arlı S ip ah ile r............................................................... 88
c) A kıncı O c a ğ ı......................................................................91
ç) D e lile r.................................................................................. 94
d) K ale M u h afız la rı...............................................................94
e) Y ardım cı K u v v e tle r................................................. 95
f) Geri H izm etlerde Ç a lışa n la r...................................... ...95
3. X IX . Yüzyılda O sm anli O rdusu..........................................95
4. D o n a n m a ................................................................................. 96
a) K aptan P aşa ve K aptan P aşa E y a le ti........................ 100
b ) O sm anli T e rs a n e le ri.......... ................... 101
E. M Â L İY E T E Ş K İL Â T I......................................................... 103
l-D e fte rd â r ve D e fte rh â n e .................................................. 103
a) M aliye B ü ro k rasisi........................ 105
(1) Baş M u h a se b e ............................................................106
(2) Baş b ak ık u lu ......... ................ 106
(3) C izye B aş B â k ık u lu ..................................................107
(4) V ezn ed ârb aşı................................ 107
(5) Sergi N âzırı ve Sergi H a life s i................................107
b) D efterdar K apısı (B âb-ı D efterî)..................... 107
c) H a z in e ...................... 108
(1) Dış H a z in e ...................................................................109
(2) İç H a z in e .....................................................................110
ç) B ü tç e ...................................................................................111
d) D efterhâne (D efter-i H akanî E m in liğ i)....................112
e) X IX . Y üzyılda M aliye Teşkilâtı.................................. 113
F. O S M A N L I İL M İY E V E A D L İY E T E Ş K İL Â T I......... 114
10 M E H M E T A Lİ Ü N A L
1 -O sm anii H ukuku Ve T arihî G elişim i............................ 1 14

2 - İlm iye ve A d liye T eşkila tı................................................116
3- İlm iye T e şkila tı.......................................... 117
a) Şeyhülislâm lık K u ru m u ................................................ 117
b) M ü d errisle r...................... 119
c) N a k ib ü ’l- e ş r â f ....................................... 119
d) P adişah H o c a la rı............................................................. 120
e) İlm iye Sınıfının T e f tiş i.................................................. 120
f) İlm iye Sınıfının İstihdam S a h a la rı..............................121
(1) İlm î ve B ürokratik G ö re v ler.................................. 121
(2) A skerî H izm etler....................................................... 122
(3) D iğer H iz m e tle r.........................................................122
4- A d liye T eşkila tı.................................................................. 122
a) K a d ıa sk e rle r.....................................,.............................122
b) K a d ıla r....................................... 123
5- XIX. Yüzyılda A d lî T eşkilatta M eydana Gelen
D eğ işm eler............................................................................................123
6~M edrese T e şk ila tı................................................................ 124
a) İlk O sm anlı M e d re se le ri............................................... 125
b) S alın - 1 Sem ân M e d re se le ri...........................................127
c) O sm anlı M edreselerinin T a s n if i................................ 129
U m um î M e d re s e le r.................... 129
ihtisas M e d re se le ri.......................................... 129
(1) D a rü T -H a d isle r.................................... 130
(2) D arü T -K u rralar..........................................................130
(3) D a rü ’t-T ıb la r:............................................................. 130
ç) E ğitim ve Ö ğretim U s u lü ............................................. 130
d) E ğitim D ili................................................................. 131
e) M edreselerdeki Eğitim S ü reci..................................... 131
f) M edreselerin K a d ro su ................ 132
E ğitim K a d ro s u .......... ......................................................... 132
(1) M ü d e rris:..................................................................... 132
(2) M u id :............................................................................134
Ö ğrenim K adrosu (T a le b e le r)..........................................134
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İ T A R İH Î 11
İdari ve H izm et K a d ro su ....................................................135

g) M edreselerin G erilem esi V e B o z u lm a sı................ 136
ğ) M edreseleri Islah Ç a lışm a la rı............... ................... 139
7-XIX. Yüzyılda O sm anlı E ğitim Sistem inde D eğişm eler
.................................................................. .............................................139
G. O S M A N L I K L Â S İK D E V R İ V E IS L A H Â T
H A R E K E T L E R İ (1 4 5 3 -1 7 0 0 ).......................................................... 142
1-O sm anlı M edeniyetinin Z irveye U la şm a sı.................. 142
2. O sm anlı M edeniyetinin içine K a p a n m a sı....................145
3. K lâsik D ö n em d e Isla h a t Ç a lışm a la rı............................146
a) K uyucu M urad P a şa ’nın Islauat G irişim i................ 146
b ) II. O sm an-(G enç O sm an )’m Islanat Ç a b a la rı.......146
c) IV. M u rad ’m Islah atları................................................ 147
ç) K öprülüler Z am anında Isla h a tla r............................... 148
it. b ö l ü m .............. ıs ı
T IM A R S İS T E M İ V E T A Ş R A T E Ş K İ L Â T I ....................151
A. O S M A N L I D E V L E T İN D E A R A Z İ................................ 151
1. M îrî A r a z ile r ........................................................................ 152
a) M îrî A razinin T asa rru f Ş e k li......................................154
(1) Ç ift ve Ç iftlik ............................................................154
2. M ü lk A ra zi.............................................................................156
3. V a k ıf A ra zile r....................................................................... 156
B. T A H R İR S İS T E M İ............................................................... 158
1. Tahrirlerin T arihçesi......................................................... 158
2. O sm anlı Ö ncesi T ürk-îslâm D evletlerindeki Tahrirler
159
3. O sm anlı D evletinde T a h rirle r........................................ 160
4. Tahrirlerin Yapılış S eb e b i................................................ 160
5. Tahrirler Yapılış Ş e k li....................................................... 162
6. Tahrir D efterleri........................................................... 164
C. O S M A N L I V E R G İ D Ü Z E N İ.............................................167
1. Ö şü r............................ 169
a) T ahrirlere G öre N arh F iy atları............................................... 171
(1) H ubûbât Ö ş rü ............................................................. 172
(2) S alâriy e........................................................................ 174
2. D iğer Vergi Ve R e sim le r.................................................. 125
12 M EHM ET ALİ ÜNA L
a) H ayvancılık ve H ayvancılıkla İlgili R e sim le r.......175

(1) Â det-i ağ n â m ........................ 175
(2) Y ay lak ve K ışlak (=K öm ) R e sim le ri...................175
(3) B al Ö şrü (R esm -i K iv â r e )...................................... 176
b) Şahıs B aşın a A lınan V ergi ve R e sim le r...................176
(1) R esm -i çift ve R esm -i d ö n ü m ............................... 177
(2) B ennâk R e s m i............................................................ 179
(3) M ücerred R esm i........................................................ 180
(4) İspenç R e s m i............... 181
(5) C iz y e ..................................... 181
(6) Â det-i Irg a d iy e ...........................................................183
c) M aktû V ergiler ve M u k âta’a l a r ..................................184
(1 )M alctû V erg iler........................................................ 184
(a) R esm -i A siyâb ve b e z irh â n e .............................. 185
(2 )M u k âta’a la r ..................................................................186
(a) B oyahâne M u k â ta ’a s ı...........................................187
(b) İhtisab M u k âta’a s ı................................................ 187
ç) A rızî V e rg ile r...................................................................188
(1) B âd-ı h e v â .................... 189
(2) Â det-i d e ştb â n i.............................. 189
(3) R esm -i arûs .................................................................190
(4) T ap u re sm i...................................................................190
(5) C ürüm ve cinayet R esm i (R esm -i cerâim ).... 191
d) T icaret ve G üm rük R e s im le ri..................................... 191
(1) B âc ve d a m g a ............................................................192
e) A vârız V e rg isi..................................................................193
i) K anun D ışı V e rg ile r............................ 195
D. T IM A R S İS T E M İ...............................................................196
1. O sm anlı Tım arı ’nın K ö k e n i............................................. 196
a) A n a d o lu ’da O sm anlı Ö ncesi Tim ar S is te m i......... 197
b) O sm anlı T im arm ın T a r ih i............................................199
2. D irlik Ç eşitleri.....................................................................200
a) H a sla r......................................................................... 200
b) Z e a m e tle r............................................................ 201
o sm a n l i m ü esse se l e r ! ta rîh î i3
c) T im a ria r......... ................................................... 202

(1) T ezkereli ve T ezkere s iz T im a r ............................202
(2) S erbest O lan ve O lm ayan T im a ria r.....................203
(3) T ım arın T evcihi ve İn tik a li................................206
(4) K apıkullarım n T im ara G e ç m e s i.......................... 209
(5) T im arlı S ipahilerin H ak ve S o ru m lu lu k la rı.....211
(6) H assa Ç iftlik le r......................................................... 212
(7) R eây ân m T oprağa B ağlılık Prensibi ve D iğer
M ü k ellefiy etler........................................................................... 214
(8) B ir A salet Sınıfı O larak Tim arlı S ip a h ile r.......219
(9) M âlikâne-D îvânî S is te m i.......................................221
(10) H ıristiyan S ip ah iler................................................223
(11) T im ar Sistem inin B ozulm ası ve Islahı
T eşeb b ü sleri........................ ....................................................... 225
(12) K oçi B e y ’in Islahat L ayihaları ve IV. M u ra d ’m
İc ra a tı................... 228
E. B E Y L E R B E Y İ V E E Y A L E T İD A R E S İ.......-............... 233
î. E ya let İd a re si....................................................................... 235
a) Sâlyâneli e y a le tler.......................................................... 235
b) S âlyânesiz e y a le tle r.......................................................235
c) İm tiyazlı E y aletler......................................... 236
(1) Eflak, B oğdan ve E rdel V oyvodalık l a n ......... . 236
(2) K ırım H a n lığ ı.............................................................237
(3) M ekke-i M ükerrem e E m irliğ i.............................. 238
2. Sanca kb eyi ve Sa ncak İd a resi......................................... 238
a) “ Sancak” K avram ı ve Sancak İdaresinin O rtaya
Ç ık ış ı........................................................................................... 238
b) S an cak b ey iliğ i................................ 240
c) Y u rtlu k -O cak lık ve H üküm et S a n c a k la r.................242
F. K A Z Â İD A R E S İ V E K A D IL A R .......................................248
1. K adı ve N â i p ........................................................................ 249
A d a let Sistem inin B ozulm ası.............................................. 252
2. K a zâ M ü ftisi.......................................................................'. 252
3. N a h iy e le r...............................................................................253
4. S u b a ş ı.....................................................................................254
G. V A K IF M Ü E S S E S E S İ........................... 256
14 M E H M E T A LI Ü N A L
1. Vakfın Tanım ı ve K ö k e n i.................................................. 256

2. V a k ıf K u ru cu la rı................................................................. 257
3. V a k ıf K urm anın H u ku kî Şc r tla r ı....................................259
4. Vakfın A la n ı......................................................................... 261
5. M iirtezika S ı n ı f ....................................................................263
B İB L İY O G R A F Y A ................ ....... ...................... ..................... 264
ÖNSÖZ
U krayna bozkırlarından O rta A frik a ’ya ve O rta A v ru p a’dan

H ind O k y an u su ’na kadar uzanan geniş bir coğrafya üzerinde
yüzlerce yıl siyasî ve askerî bir güç , olarak m üessir olm uş olan
O sm anlı devleti, XIX . y ü zyıldan itibaren yerli ve yabancı
tarihçilerin ilgi odağı olm uştur. X V . yüzyılın ortalarından X V II.
yüzyılın sonuna k adar 250 yıl, bulunduğu coğrafyanın tek
belirleyici siyasî gücü olan bu devletin siyasî, askerî, m alî teşkilatı,
dayandığı hukukî çerçeve ile sosyal ve ekonom ik yapısı yerli ve
yabancı birçok araştırm anın konusu olm uş ve olm aya devam
etm ektedir.
O sm anlı devleti üzerinde çalışan yabancı araştırm acıların
sayısı yerlilerden daha fazladır. B unun tem el sebebi, ülkem izde
cum huriyet dönem inde saltanat rejim ine karşı yaratılan husum et
dolayısıyla O sm anlı devri T ürk tarihine peşin hüküm lü
yaklaşım dır. F akat son 20-30 senede b u tavır değişikliğe uğram ış
ve O sm anlı devrinin T ürk m illeti için en kudretli ve en ihtişam lı bir
dönem olduğu idrak edilm eye başlanm asıyla bu devre duyulan
alakaya paralel olarak araştırm a sayısında da büyük artışlar
olm uştur.
Y abancıların O sm anlı devleti tarihine karşı olan ilgilerinin
sebeplerinden biri de, bu devletin hakim olduğu coğrafya üzerinde
bugün p ek çok devlet kurulm uş olm asıdır. B alkanlar, O rtadoğu,
K afkaslar ve K uzey A frik a ’daki toplum lar yakın tarihlerinin uzun
b ir dönem inin O sm anlı devleti altında cereyan ettiğinin
farkındadırlar. K endi tarihlerini inceleyebilm ek için de T ürk
arşivlerindeki vesikalara m uhtaçtırlar.
Y abancıların bu ilgisi T ü rk iy e’deki tarihçiler için de teşvik
edici bir u n sur olm uş ve onları O sm anlı devleti m üesseseleri ve bu
dönem de m ey d an a gelen kültür ve m edeniyet üzerinde yeni
araştırm alar y ap m ay a sevk etm iştir.
B u tür çalışm alar sonucunda O sm anlı devletinin siyasî,
askerî, sosyal ve ekonom ik yapısının ortaya konm ası ve bu devletin
İdarî, askerî, m alî ve hukukî teşkilatının aydınlatılm ası bakım ından
bir hayli m esafe alınm ıştır. A ncak T ürk arşivlerinin dağınıklığı ve
henüz m evcut belgelerin tam am ıyla ta sn if edilip araştırıcıların
istifadesine sunulam am ış olm ası yüzünden bu çalışm aların daha
yıllarca süreceği anlaşılm aktadır.
16 M E H M E T A LÎ Ü N A L
F akat O sm anlı devletini m eydana getiren m erkez teşkilatı,

tim ar ve toprak sistem i, askerî teşkilat vs. ile ilgili olarak ana
çatının ortaya çıktığı kanaatindeyiz. B undan sonra yapılacak
çalışm alar bu çatının ikinci dereceden unsurlarının
tam am lanm asında yardım cı olacaktır.
B u çalışm am ızın esasını, yıllardır verm ekte olduğum uz
O sm anlı M üesseseleri Tarihi dersinin n o tlan teşkil etm ektedir.
Ç oktan beri düzenleyip bir araya getirm eyi düşündüğüm üz bu
notları, b ir kitap haline getirirken doğrusu işin ko lay olacağını
zannetm iştim an cak evdeki hesap çarşıya uym adı ve birçok konuyu
yeniden araştırm ak zorunda kaldım .
Son yıllarda ülkem izdeki üniversite sayısında büyük b ir artış
m eydana gelm iştir. İllerim iz b ir üniversiteye sahip o lm ak için âdeta
bir yarışa girm işlerdir. B unun sonucunda da kütüphanesiz,
dershanesiz ve h o casız üniversiteler ortaya çıkm ıştır. D ershane ve
h o ca zam an içerisinde ikm al edilse bile, ihtisas kütüphaneleri teşkil
edilem em ektedir. Ü niversite idarecileri, kütüphane kurm ayı üçüncü
dereceden bir iş olarak görm ektedirler. Bu sebeple öğretim üyeleri
dersleriyle ilgili olarak öğrencilere araştırm a ödevi verm ekten
çekinm ektedirler. Ç ünkü öğrenci haklı olarak kaynak sorm akta,
hocanın verdiği k ay n ak lan da bulam am aktadırlar. A nkara ve
İstanbul gibi b ir iki şehir dışında bütün taşra üniversiteleri için b u
hususlar geçerlidir.
E sasen üniversitelerde ders kitabı kavram ı yoktur. H oca,
öğrenciye dersin konusuyla ilgili m evcut bilginin adresini verir,
öğrenci de o adrese giderek araştırm asını yap ar ve ihtiyacı olan
bilgiyi öğrenir. F ak at T ü rk iy e’n in tem el problem i hâlâ m ev cu t
bilgiye ulaşm akta yakm aktadır. E n geri olduğum uz hususlardan
birisi hazır bilginin m uhafaza edildiği arşiv ve kütüphanelerin
çalışm a m ev zu atın ın iptidailiğidir.
E linizdeki kitaptaki bilgiler hiç de orijinal değildir. K onuyla
ilgili olarak verdiğim iz bibliyografya ve dipnotlardan da
anlaşılacağı üzere m u h telif tarihçiler ve araştırm acılar O sm anlı
m üesseseleri k o nusunda değişik kitap ve m akaleler kalem e
alm ışlardır. A ncak bunlar çeşitli kitap ve dergilerde dağınık b ir
haldedir. B izim yaptığım ız m evcut tedkik eserleri terkip etm ek
olm uştur. G erçi kendi ihtisas konum uza giren bazı hususlarda arşiv
kaynaklarını kullanm a yoluna da gittik ancak bunlar bütün
içerisinde az b ir nispet teşkil eder.
O S M A N L I M Ü E S S E SE L E R İ T A R İH İ 17
E serin sonunda verdiğim iz bibliyografya ile öğrencilere

faydalı olm aya am açladık. B u n la n n hepsini çalışm am ızda
k u llan d ığ ım ız söylenem ez. K ullandığım ız kaynaklar dipnotlarda
gösterilm iştir.
Ç alışm am ızda b ir tak ım eksiklikler ve hatalar bulunabilir am a
faydasız olduğu iddia edilem ez.
Bu kitabı hazırlarken teşviklerini gördüğüm dostlanma ve büyük bir
sabırla sıkıntılarımı paylaşan eşime ve kendileriyle yeterince alaka
gösteremediğim çocuklarıma teşekkür ederim.
Prof. Dr. M eh m et A li Ü nal

İsparta 1997
K IS A L TM A L A R
A Ü : A nkara Ü niversitesi.
B kz., bkz. : Bakınız.
Çev. : Ç eviren.
DTCFD : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi.
İA : İslam A nsiklopedisi.
/. Ü. : İstanbul Ü niversitesi
İÜİFM: İstanbul Ü niversitesi İktisat F akültesi M ecpıuası.
K rş., krş. :K arşılaştır.
N şr. : N eşreden.
O TÂM : A nkara Ü niversitesi O sm anh T arihi A raştırm a ve
U y g u lam a M erkezi D ergisi.
TA D : T arih A raştırm aları D ergisi
TDVÎA \ D iyanet İslâm A nsiklopedisi.
T O E M : T arih-i Osm anî Encüm eni M ecm uası.
VD : V akıflar D ergisi
Y ay. : Y ayım layan
I. BÖ LÜ M
O SM A N LI D E V L E Tİ M ER K EZ T E Ş K İL Â T I
A . O S M A N L I D E V L E T A N L A Y IŞ I
O sm anlı devleti, kendisinden önceki T ürk devletlerinin siyasî,
İdarî askerî ve sosyal sahadaki kültür m irasını devr alm ıştır.
B ilhassa A n adolu Selçukluları ve îlhanlı D evletı’ne ait teşkilat ve
kanunlar O sm anlIlar için başlıca örnek oluşturm uştur. Gerçi
S elçuklular da birçok m üesseseyi kendilerinden önceki
devletlerden, m eselâ A bbasîlerden alm ışlardır. A bbasiler ise
E m ev iler’den, E m ev îler de birçok m üesseseyi S asanîler ve
B izans Lan iktıoas etm işlerdir. O sm anlılar’ın B izan s’tan doğrudan
aldığı bir kurum yoktur. Ü nlü tarihçim iz M ehm ed F uad K öprülü,
y ıllar önce, Bizans M üesseseler inin Osmanlı M üesseselerine Tesiri1
adlı eserinde bu hususa tem as etm işti. A ncak gerek Bizanslılaı* ve
gerekse öteki toplum larla yan yana yaşam aktan kaynaklanan
kültürel etkileşim her zam an için geçerli olm uştur.
Gerçekten de, XIV. yüzyıla kadar devlet yönetimi konusunda
meydana gelen tecrübe birikimi Osmanlı devlet adamları tarafından en iyi
şekilde kullanılmış ve bu sayede devlet yönetiminde kendi çağını aşan bir
mükemmelliğe ulaşılmıştır. Osmanlılar. önceki Türk devletlerindi görülen
İdarî teşkilat ve ilkeleri süzgeçten geçirerek iyi olanlarını almışlar,
geliştirmişler; hatalı olanlarını ise terk etmeye çalışmışlardır.
B unda en b ü y ü k pay, O sm anlı hizm etine giren A nadolu
S elçuklu devlet adam larım ndır. O nlar, devlet idaresi konusundaki
bıigi ve tecrübelerini akılcı bir şekilde kullanarak O sm anlı
devletini:' teşkilatlanm asını sağlam ışlardır.
O sm anlılar, daha devletin B u rsa’da henüz teşekkül etm ek
üzere bulu n d u ğ u devirlerde bile, Türk ve İslâm devletlerinde
öteden beri tatbik edilm ekte olan usul ve nizam lara v â k ıf
idarecilere sahiptiler. İlk O sm anlı padişahları zam anında tanzim
edilm iş olan vakfiye ve m ülknâm elerin incelem nesi, O sm an G âzi
ve arkadaşlarının öyle zannedildiği gibi okur-yazar olm ayan basit
1 M. Fuad K öprülü, Bizans M üesseselerinin Osm anlı M üesseselerine Tesiri, İstanbul

1981. A yrıca, O rhan F. K öprülü, “O sm anlı M üesseseleri N eden B izans’tan
D oğrudan E tkilenm em iştir?”, O sm anlı, 7, A nkara 1999, 98-105.
20 M EH M ET ALI ÜN A L
b ir tak ım göçebe kabile reisleri olm adıklarını gösterm iştir. B u

devre ait vakfiyelerde şahitler arasında bey, paşa gibi yerleşm iş
belirli unvanlara, m ükem m el A rapça yazan hâkim ve kâtiplere,
gelişm iş kayıt ve tescil usullerine te sa d ü f edilm esi bunu ortaya
k o ym aktadır2.
E rtuğrul Gâzi ve O sm an B e y ’in S ejçuklularbn birer uç beyi
oldukları ve Selçuklu devlet geleneği içerisinde yetiştikleri göz
önüne alınırsa, E rtuğrul G âzi ve oğlu O sm an G â z i’nin basit bir
kabile reisi olm ayıp, tecrübeli birer S elçuklu devlet adam ı olduğu
tezi m antıklı b u lu n u r3.
D evletin kuru lu şu n d a Ahiler de rol alm ışlardır. İlk O sm anlı
velcayinâm elerinde O sm an G â z i’nin Şeyh E d eb aîi’nir» kızıyla
evlendiği anlatılır. D evletin kuruluşunda önem li yeri olan bu
şahsiyet Ahi ileri gelenlerinden birisidir. K eza O rhan G âz i’nin
kendisinin de b ir A hi olduğu kaynaklarda zilcr edilir.
A yrıca A nadolu b eyliklerinden ve İslam dünyasının çeşitli
sahalarından ilim ve filar adamları g â z i 1er ^ e^n a f ve sanatkârlar
(Ahiler), dervişler gibi h er züm reden insanlar O sm anlı ülkesine
gelerek devletin kuruluş ve gelişm esinde g ö r e v alm ışlardır.
N itekim Aşıkpaşazâde T a rih in d e O sm anlı devletinin kuruluşu
sırasında m evcut olan dört züm reden bahsedilir. B unlar gâziyân-ı
Rum. ahiyân-ı Rum, abdalân-/ Rum ve bacıyân-ı R u m 'dur. Y ani
A nadolu gâzileri, ahileri, abdalları ve kadınları.
O sm anlılarm H ıristiy anlarla yaptıkları gazâ ve cihâdda
başarılı olm aları İslâm dünyasının her tarafında büvük bir sem pati
d o ğuım uş ve O sm anlı topraklarına büyük b ir nüfus göçünü
başlatm ıştır.
Ote yandan devlet teşkilatı ülkenin büyüm esine paralel olarak
genişlem iştir. Toplum-devlet ve insan-toprak ilişkileri ile ferdler
arasındaki ilişkileri düzenleyen kanunlar m eydana getirilm iştir.
A daletin ve barısın hüküm sürdüğü bir dünya ideali için m ükem m el
bir organizasvona eidilm istir. B una B atılılar Pax Ottomana yani,
Osmanlı Rnrış> «dım verm ektedirler.
O sm anlı devletinin kuruluş ve yükselm e dönem inde ortaya
konan kültür ve m edeniyet, esas itibariyle üç tem ele dayanır:
B unlar, Türkler’in Orta A s y a ’dan beri yasattıkları ö r f âdet ye
2 Ö m er Lütfı Barkan, H ıidavendigâr Livası Tahrir D efterleri I, A nkara 1988, 8.

3 M ustafa A kdağ, Türkiye ’nin İktisad î ve İçtim a î Tarihi, c. I, İstanbul 1977, 142.
o sm an li m ü esseseler ! t a r ih î 21
gelenekler, İslâm iyet'le birlikte kazanılan kültür değerleri ve Ön Asya,

Anadolu ve R u m eli’nde karşılaştıkları toplu mİardan aldıkları kültür
unsurlarındır.
B u üç ana unsurun senteziyle oluşan O sm anli kültürü,
zam anl? im paratorluk özelliklerine göre şekillenm iştir. B urada
dikkati çeken nokta, b irço k farklı toplum lardan değerler alınm asına
rağm en m ey d an a gelen kültür bileşim inde hâkim karakterin T ürk
olm asıdır. G erçekten de O sm anli dönem indeki kültür içerisinde
T ürk karakter, tavır ve üslubu daim a ön planda olm uştur. Bunu
devlet yönetimi, ordu, dil, musiki, mimarî, edebiyat ve folklor gibi
kültürün b irço k unsurlarında görm ek m üm kündür.
O sm anli devleti. kurulusundan 150 yıl sonra bir
“im paratorluk” haline gelm işti. Bu gelişm eye paralel olarak devlet
idaresinde ve m ü e s s e s im le He değişm eler oldu. D evlet, daha
m erkeziyetçi bir karakter k alan d ı hükümdarlık dîvân-ı hümâyûn
(huicumet), ordu ve hukukî müesseseler en olgun seklini aldılar.
K uruluş dönem ine ait kaynaklar üzerinde yapılan tedkikler,
O sm anli D ev le ti’nin kurucularının son derece dindar insanlar
olduğunu gösterm ektedir. O sm an G â z i’nin Şeyh E d eb a li’nin
tekkesinde gördüğü rüya ve K u r’a n ’a karşı duyduğu hürm et ile
onu takip eden O rhan G âzi, I. M urad ve diğer O sm anli
hüküm darlarının şeyh, m üderris, derviş gibi âlim ve m utasavvıflara
karşı gösterdikleri izzet ve ihtiram O sm anli m edeniyetinin
karakteri k o n usunda b ir fikir verm ektedir. B azılarının zannettiği
gibi, O sm anli hüküm darları siyaseten böyle davranıyor değildirler.
Bu konuda son derece sam im i olduklarına şüphe yoktur. N itekim
E nderun ve E larem ’deki eğitim in esası da dine dayanm aktadır.
O sm anli şehzadeIerm in eğitim inde de din en önem li yeri işgal
etm ekte idi.
G erek devlet hayatında ve gerekse sosyal hayatta dindârlık
en m ühim haslettir. B ir göreve tayin edilecek kişide aranan üç
özellikten en baştaki dindârlık, sonrakiler ehl-i v u k u f ve sırat-ı
müstakim üzere olmaktır.
K ısacası O sm anli D ev leti’nin tem el ve resm î ideolojisi
İslam iv et’tir. B u ideolojinin, İslam m ehl-i sünnet v e ’l-ceuıâat
yoru m u n a dayandığı m aiu m d u r4 . O sm anli D evlet adam ları da
devletlerini b ir İslâm D evleti olarak görüyorlardı. O sm anli padişahı
4 Bu hususta bkz. A. Y aşar Ocak, Osmanli Toplum unda Zındıklar ve M ülhidler,

İstanbul 1998, 71 vd.
için birçok yerde “İslam Padişahı” , O sm anlı ordusu için “ asâkir-i

İslâm ” denilm ektedir.
İslâm inanç ve telakkisi o derece gtiçlüdür ki, İslâm kaynaklı
olm ayan O rta A sy a ’dan gelen birçok ö rf ve âdet yanında, vergi
hukukuna ait B izans, Sasanî kalıntısı birçok unsurun da zam anla
İslâm îleştirildiği görülm ektedir. Fetihler için m otivasyonu sağlayan
tem el unsur da İslâm ın gazâ ve cihad anlayışıdır.
O sm anlı m edeniyeti esasen bir inanç ve ahlâk nizam ıdır. Bu
inanç ve ahlâk nizam ının adı İslâm iy et’tir. E lbette ki O rta A sy a ’dan
beri teşekkül eden töre, âdet ve gelenekler O sm anlı devri T ürk
kültürü içerisinde m ühim bir yer işgal eder. A ncak tem elde kuvvetli
bir im an olm adan tek b aşına kültür bir anlam ifade etm ez. Bu
m ânâda O sm anlı D evleti, N izâm -ı âlem ülküsüne inanm ış, ilâ-yı
kelim etullah, yani A lla h ’ın şanının yücelm esi uğrunda kendi
benliğini yok etm iş idealist insanlar tarafından kurulm uştur. İşte
O sm anh m edeniyetinin tem elinde yatan esas unsur, güçlü bir im an
ve sağlam bir inanç ve ahlâk nizam ıdır. A hlâk anlayışının esası Hz.
P ey g am b er’in güzel ahlâkıdır. Hz. P ey g am b er’in hareket, tavır,
davranış ve sözleri h er M üslüm an için bir örnek teşkil etm iştir.
A yrıca İslâm inanç ve im anı T ürk insanına kendine güven duygusu
verm iş, İslam ın dışındaki h içbir u nsura kıym et atfedilm em iştir.
O rta A sy a ’dan beri yaşayıp gelen gelenekler, fethedilen
coğrafyada karşılaşılan unsurlar bu İslâm î pota içerisinde eriyerek
O sm anlı k ü ltürünü m eydana getirm iştir. M uhakkak ki, bu kültürün
içerisinde, im paratorluk coğrafyası içerisindeki toplum ların her
birinden b ir unsur bulunm aktadır. F akat bu unsurları kaynaştırıp,
im tizacı gerçekleştiren T ü rk ’ün kendine has karakter ve vasıfları ile
İslâm ın kazandırdığı tesamuh (hoşgörü), tevazu (alçakgönüllülük) ve
vakâr (ağır b aşlılık )’dıı*.
A yrıca O sm anlı kavram ının siyasî ve askerî m ânâsından
başka, vakur, ham iyetli, salabetli, şecaatli, m ürüvvetli, cöm ert,
m erham etli, sem ahatli, ferasetli, faziletli, celadetli, nezaketli, şerefli
ve haysiyetli b ir insan tipini ifade eden “ Osmanlı adam ” ya da
“ Osmanlı kadın” gibi sıfat haline gelm esi O sm anlı kültürünün tem el
özellikleri arasındadır. K ısacası O sm anlı insanı bu dünyayı fâni
bulan, fâni bulduğu için de ona m etelik verm eyen, serâzâd ve
kim seye m innet etm eyen bir özelliğe sahiptir5.
5 Bu konuda bkz. M ehm et Ali Ünal, “O sm anlı D evri T ürk K ültür ve M edeniyetinin
Tem el Ö zellikleri”, Türkler, c.9, A nkara 2002, 54-59.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R ! T A R İH İ 23
X V I. y üzyıla gelindiğinde O sm anlı devleti, A nadolu ve

B alkanlar im paratorluğu olm aktan çıkıp, b ir dünya devleti hâline
gelm işti. O zam anki dünyada hiç bir m ühim m esele yoktu ki,
O sm anlı politikası ilgilenm esin ve ağırlığını hissettirm esin. U zak
d o ğ u ’dan F ra n sa ’ya, O rta A frik a’dan R usya bozkırlarına kadar
O sm anlı kuvvetleri dünyanın dört köşesinde faaliyette idiler.
D evlet yönetim i ve m üesseseler, böyle bir dünya devletinin
özelliklerine göre şekillenm iştir. K anunî Sultan Süleym an, bu
dünya politikasını gazâ fikrine dayandırm ıştır. D oğuda İslâm
ülkeleri, P o rtek izliler’e ve R u slar’a karşı him aye edilm iş, batıda
H ıristiyan dünyasına karşı gazâ ve cihâd devam ettirilm iştir6.
1-Osmanlı Hanedanı ve Devletin kuruluşu

O sm anlı devletinin kuruluşu ve hanedanın kökeni üzerinde
çok durulm uştur. Selçukluların küçük bir uç beyliği olan
O sm anlIların zam anla büyük bir dünya devleti olarak yükselm eleri
tarihçilerin ilgisini çekm iş ve bu devletin doğuşu ve hanedanın
kökeni üzerinde birçok araştırm alar yapılm asına sebep olm uştur.
F akat devletin ortaya çıktığı dönem ile O sm anlı hanedanı
hakkında bilgi veren kaynakların um um iyetle sonraki devirlere ait
oluşu, yani çağdaş kaynaklardan yeterli bilgi elde edilem eyişi
yüzünden hanedanın kökeni ve O sm anlı devletinin kuruluşu
hakkında birbirinden farklı pek çok teori ortaya atılm ıştır.
Bu teorilerden bazılarına göre O sm an Gâzi, ihtida etm iş bir
R um , bazılarına göre sonradan M üslüm an olm uş bir putperest,
bazılarına göre M oğol asıllıdır7. O sm anlı devletinin kuruluşunu
bazı tarihçiler B izans R um larına, bazıları yeni M üslüm an olm uş
olan O sm an lIlar’ın gaza ve cihada sarılm alarına, bazıları XIII.
yüzyılın ikinci yarısında uçlarda m eydana gelen nüfus kesâfetine
vs. bağlam ışlardır. Bu teorilerden h er birinde doğruluk payı vardır
ancak tek başlarına O sm anlı devletinin kuruluşunu izaha
y etm ezler8. B u husus halen tarihçiler için ilgi alanı olm aya devam
etm ektedir9.
6 Bu konuda bkz. Halil İnalcık, "O sm anlı İm paratorluğu'nda K ültür ve Teşkilat", Türk
Dimycısı El Kitabı, A nkara, 1976, 974-990.
7 O sm anlılann etnik menşei m eselesi hakkında bkz. M. Fuad K öprülü, “Osm anlı
İm paratorluğu ’nun E tnik M enşei M es’el eleri”, B elleten, V II/28, (1943), 219-313.
8 Bu teoriler ve O sm anlı devletinin kuruluşu baklanda en tatmin edici bir izah
denem esi olarak bkz. K öprülü, O smanlı İm paratorluğunun K uruluşu, A nkara 1972.
9 İnalcık, “O sm anlı D evleti’nin K uruluş Sorunu” (international Journal o f Turkish
Studies 11, M odison, W isconsin 1980’den çev. T ahir Sünbül), Tarih Araştırm aları
O sm anlılar kendilerini, O ğ u zlar’m Bnzok koluna m ensup Kavı

b oyuna bağlarlar. O rm an lı paraları üzerindeki Kayı boyu dam gası
bu konuda en sağlam delillerden birini teşkil eder. M odern
tarihçilerin bir çoğu da bu görüştedirler. A n cak bu görüşe
katılm ayıp, K ayı boyuna m ensubiyet fikrinin sonradan ortaya
atıldığı kanaatinde olan tarihçiler de vardır. X V . yüzyıldaki
O sm anlı tarihçileri O sm an G âz i’yi O ğuz H a n ’a bağlarlar. A ncak
O sm an G â z i’nin babası E rtuğrul G âz i’den öncesine ait aile
şeceresinde ih tilaf vardır.
O sm anlı hanedanının teşekkülü A nadolu Selçuklu D ev le ti’nin
b ir uç beyi iken 1299 yılında K aracah isar’ın fethi ile buraya kendi
adına kadı ve sancakbeyi tavin eden yani istiklalini ilan eden
O sm an Gâî ile baslar. B u sebeple hanedana Osmanlı hanedanı ve
devlete de Osmanlı devleti denilm iştir. O sm anlılar ise devletlerinin
adını resm en Devi et-i aliyye veya Devlet-i aliyye-i Osmaniye şeklinde
kullanm ışlardır.
2-Tahta Geçiş Sistemi™

Orta Asva’daıı beri devam eden Türk hâkimiyet anlayışına göre, ülke
hanedanın ortak mülkü idi Ancak h ü k ü m d a r ın hanedanın erkek üyelerinden
olması şarttı. Taht İlâhî takdire açıktı. Tanrı kime kut vermişse yani, Tanrı
kimi diledivse tahta o geçerdi. Bir padişah öldüğü zaman hayatta bulunan
oğullan ve kardeşlerinden kimin tahta geçeceği konusu kesin bir kurala
bağlanmamıştı. Bu yüzden sonucuna katlanmak şartıyla hanedanın her erkek
üyesi taht için ayakl ana bilirdi. Ancak başarılı olamayan hanedan üyesi çok
defa kendi yayının kirişiyle boğularak idam edilirdi.
N itek im Selçuklu çağında, tahtta bulunan hüküm dara karşı
sık sık ayaklanm aların vuku bulduğu görülür. D evleti hayli yıpratan
bu durum a T ürk devletleri bir çözüm bulam am ışlardır.
I. M u rad ’m Kosova zaferinden sonra şehid edilm esi üzerine,
devlet adam ları, Y ıldırım B ay ez id ’in tahta geçm esini ve taht için
ayaklanabileceğim düşünerek kardeşi şehzade Y ak u p ’un
öldürülm esini kararlaştırm ışlardı. B u hadise, O sm anlı devletinin
birliğinin sağlanm ası ve taht kavgalarının önüne geçilm esi 10
D ergisi, X V /26, 1990-91, A nkara 1991, 329-339; aynı yazar, “O sm anlı

D evleti’nin K uruluş Problem i” , D oğu Batı, M akalaler /, A nkara 2005, 1 13-128.
10 Geniş bilgi için bkz. İnalcık, "O sm anlılar'da Saltanat V erâseti U sûlü ve Türk
H akim iyet Telakkisiyle İlgisi", Siyasal B ilgiler F akültesi D ergisi, (1959), e. XIV,
69-94; ayrıca U zunçarşılı, Saray Teşkilâtı, A nkara 1984, 45-49.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İ T A R İH İ 25
k o nusunda atılm ış önem li bir adım kabul edilir G erçi bu uygulam a

ile b ir şehzade taht için avaklanm adan dahi potansiyel tehlike
g o ıu ierek oıdtirülebiliyordu. Fakat O rta A sy a ’da teşekkül eden
tahta veraset sistem i hususundaki team ül o derecede güçlüydli ki,
taht k avgalarının önüne geçm ek başka türlü m üm kün
görünm üyordu.
A ncak yine de Fetret D evri'nde ve II. M u rad ’ın hüküm darlığı
zam anında ve daha sonra da taht kavgalarının önüne geçilem edi.
F âtih ’e k adar olan dönem de, tahta geçm e m eselesinde ileri gelen
devlet adam larının m ühim rolü oldu. B ilhassa nüfuzlu akınn'
beyleri, şeh zadeler arasından tercih ettiklerinin tahta geçm esi
konusunda etkili o ld u lar11.
Yıldırım Bayezid tahta geçerken yapılan uygulama Fâtih Sultan
Mehmed tarafından kanunlaştırıldı. Fâtih, taht mücadelesine son vermek
için, tanna bulunan padişahın kardeşlerini sebep göstermeden
öldürtebileceğini bir kanun hükmü haline getirdi ve kendi adıyla anılan
kanunnâmeye bununla ilgili bir madde koydurdu.
Bu m addede: “ her kim esneye evlâdım dan saltanat m üyesser
ola, karındaşların nizâm -ı âlem için kati etm ek m ünâsiptir. E kser
ulem â dahi tecviz etm işdir, ânınla âm il olalar” 12, denm ekteydi.
B u hüküm gereğince F â tih ’ten som a tahta geçen padişahlar,
X V II. yüzyıl ortalarına kadar, herhangi bir kardeş kavgasına
m eydan v erm em ek için kardeşlerini öldürttiiler. Fakat bir
hüküm darın kardeşini öldürtebilm esi için ya bir kardeşinin hayatta
olm ası y a da oğlunun bulunm ası gerekli idi. M eselâ Sultan TV.
M urad, kardeşlerinden şehzade İbrahim hariç hepsini idam ettirdi.
O nun, hayatının son dem lerinde İbrahim için de idam em rini
verdiği fakat oğlu bulunm adığı ve kendisinden başka hanedanın
tek erkek üyesi İbrahim olduğu için em rinin yerine getirilm ediği
rivayet edilir.
A slında ço k defa küçük birer çocuk olan kardeşlerini kati
ettirm ek h ü küm darlar için katlanılm ası oldukça zor bir fedakârlıktı.
N itek im Sultan III. M urad kardeşlerinin öldürülm esi için Solcollu
M eh m et P a şa ’m n hazırladığı ferm anı onaylam ak istem em iştir.
F akat Sokollu, Fâtih K an unnâm esi’ni hatırlatarak bunun zarurî
olduğunu beyan etm esi üzerine III. M urad istem eyerek de olsa
ferm anı onaylam ıştır. A ncak devletin birliği ve m illetin em niyeti
11 Bu konuda geniş bilgi için bkz. İnalcık, Fâtih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar,
i, A nkara 1987.
12 K am ınnâm e-i Â l-i Osman, TOEM , 14. Cüz, İstanbul 1330, 27.
26 M EHM ET ALI ÜN A L
için O sm anlı devlet geleneği içerisinde bu uygulam a zarurî ve

gerekli görülm üştü. Ç ünkü, önceki T ürk devletlerinin yıkılm asına
yol açan en büyük sebep, kardeş kavgaları idi.
N e var ki, F â tih ’in kanunu da taht kavgalarını önlem eye
yetm edi. K endi oğulları C em ile B ayezid arasında; keza II.
B ay ezid ’in oğulları Y avuz, A hm ed ve Korlcud arasında ve
K an u n î’nin oğulları B ayezid ile Selim arasında taht m ücadeleleri
sürüp gitti. B unun tem el sebebi T ü rk ler’de, hüküm darın yaptığı
tasarrufların hukuken kendi hayatıyla kaim olm ası idi. Yani
hüküm dar öldüğü zam an yaptığı düzenlem eler geçersiz sayılıyordu.
Bu yüzden padişahın veliaht tayin etm esinin pratikte bir işe
yaram ıyordu. F akat II. Selim ve TTI. M nrad sadece büyüle oğullarını
sancağa göndererek zım nen veliahd tayin etm iş oldular.
X V II. y ü zy ılın başlarından itibaren ise, tahta geçiş sistem inde
esaslı b ir değişiklik m eydana geldi. F â tih ’in koyduğu kardeş katli
konusundaki kanun fiilen geçerliliğini kaybetti. 1603 yılında 14
yaşında tahta geçen Sultan I. A hm ed, henüz kendisinin erkek
çocukları olm adığından diğer kardeşlerini öldürtm em işti. E rkek
çocukları olduktan sonra kardeşi M u stafa’yı öldürtm ek istem işse
de, hastadır, size zararı dokunm az, diyen devlet adam larınca
en g ellen m işti13. M ustafa aklı dengesi ve şuuru yerinde olm ayan
birisi idi. Sultan I. A hm ed 1617 yılında Ölünce yerine kardeşi I.
M ustafa tahta geçirildi. Bu uygulam a fiilî bazı hadiselerin ne
tesiriyle zam anla team ül olarak yerleşti ve padişahın ölüm ü halinde
ynrinn hanedanın en vaşh erkek üyesi geçm eve başladı. Bu
dönem e kadar padişahlık hep babadan oeula geçm işti. Gerçi 11.
O sm an ve IV. M nrad kardeşlerinden yetişkin olanlarından
bazılarını öldürttüleı* fakat kendi oğulları olm adığından hepsine
dokunam adılar. TV. M ehm ed 7 yaşında tahta geçti. K endi oğulları
olduktan sonra da kardeşlerine dokunm adı. Kendisi 1687 yılında
bir askeri darbe ile tahttan indirilince oğlu değil yaşça en büyük
olan kardeşi II. Süleym an tahta geçti. Bu sebeple X V II yüzyılın
ortalarından itibaren kardeş katli ortadan kalktı hanedanın en yaşlı
üvesinin tahta geçm esi gelenekselleşti B u sistem e ekberiyet
(seniorat) usûlü d en ilir14.
X V III. yüzyılda ise hiçbir taht m ücadelesi olm adı. XIX.
yüzyıla girildiğinde hanedanın en yaşlı erkek üyesinin tahta
13 Uzunçarşılı, Osm anlı Tarihi. III cilt, T. kısım, A nkara 1973, 126.
14 Ekrem Buğra Ekinci, O sm anlı Hukuku, A dalet ve M ülk, İstanbul 2012, 237-38.
geçm esi kaidesi yerleşm iş bulunuyordu. 1 876 yılında ilan edilen

Kanun-ı Esas?ve. göre hanedanın en yaşlı erkek üyesi veliahd kabul
edildi. B öylece X V II. yüzyıldan beri süren şehzadelerin kafes
hayatı da sona erm iş oldu.
3-Padişah
P adişah, çok geniş ülkelere sahip M üslüm an hüküm darlarına
verilen bir unvandır. X V . yüzyıldan itibaren O sm aıılı kaynaklarında
k u llanılm aya başlanm ıştır. O sm anlı hüküm darları bu unvanın
yanında O rhan G â z i’den başlayarak Sultan unvanını da
kullanm ışlardır. 1. M u rad ’la başlayan Han unvanı da O^rn^nlı
d e v l e t i n i n son dönem ine kadar padişahlar için en çok kullanılan
unvanlar arasındadır. A yrıca XIV . ve X V . yüzyıllarda im parator
m ânâsına gelen hüdâvendisâr unvanı da kullanılm ıştn\ F akat uzun
dönem de halkın nazarında padişah en çok kullanılan unvan
olm uştur. R esm î devlet belgelerinde de “pödişah-ı âlem -penah ” 15
şeklinde çok sık kullanıldığı görülür.
O sm anlı geleneğine göre padişahlar O ğuz H a n ’ın m eşru
vârisi Kayı soyundan gelm ekle, eski T ürk töresine göre T ürkm en
beyleri tarafından han seçilm iştir. D olayısıyla O sm anlı nadisahları
k e n d i l e r i n ; b ü t ü n T ü rk le ş in m eşru hüküm darı kabul edivorlardı.
N itekim O sm anlı vekay inâm eleıinde son Selçuklu Sultanı
tarafından O sm an G â z i’ye siyasî hakim iyeti sim geleyen kılıç,
bayrak ve davul gönderildiği anlatılır. Bu sem boller, İslâm devlet
geleneğinde hakim iyet ve icrâ yetkisini ifade eder. Selçuklu sultanı
bu tevcih ile halifeden aldığı yetkileri gazâ ve cihacTla uğraşan
kendi uç beyine intikal ettirm iş o lu y o rd u 1516.
O sm anlı padişahı Selçuklu sultanları gibi kendini devletin
sahibi değil, başı olarak görüyordu. B ütün topraklar da ancak onları
feth etm iş olan gâzilerin malı idi. H anedanın m eşruiyetinin kaynağı
ise yukarıda belirttiğim iz gibi, O sm an lılar’ın T ü rk ler’in yegane ve
en üstün hü k ü m d ar ailesi olan olan O ğuz H a n ’a m ensup
o lm asıy d ı17.
O sm anlı hüküm darları F âtih ’e kadar İslâm dünyasında uç
beyleri, olarak telakki edildi. B u şu a d a A bbasî hanedanına m ensup
halifeler, M ısır’da M em luk hüküm darının him ayesinde idiler.
15 (Â lem lerin sığınağı olan padişah)

16 İnalcık, “Padişah” , İA , IX, 491 vd..
17 A kdağ, O sm anlı îm paratorluğu’nun Y ükseliş D evrinde Esas D üzen”, Tarih
Araştırm aları D ergisi, c. III/4-5, (1967), 140.
28 M EHM ET ALÎ ÜNAL
A yrıca M ekke ve M ed in e’ye sahip olm aktan dolayı M em luklar

İslam dünyasında b ü y ü k bir nüfiız sahibi idiler. A ncak Fâtih,
B izan s’ı feth etm enin verdiği ntifiız ve kudret ile M em lu k ler’e karşı
üstünlük iddia etti. II. B ayezid dönem inde, 1509 yılında
M em lu k lar’m P o rtek izliler’e m ağlubiyeti üzerine Kızı İdeniz ve
H icaz H ıristiyanların tehdidine m aruz kalınca gözler ister istem ez
H ıristiyanlarla gazada b ü y ü k başarılar kazanm ış olan O sm an lılar’a
yöneldi.
B undan dolayı Y avuz Sultan S elim ’in 1517’de M em lu k ler’e
son verm esi İslâm dünyasında, İslâ m ’ın m übarek topraklarını
H ıristiyanlara karşı m ü d afaa edem eyecek durum a düşm üş bir
hanedanı ortadan kalkm ası olarak algılandı ve bu yüzden tabii ve
m eşru say ıld ı18.
H alife unvanına gelince; bu unvanın O sm an lılar’a M ısır’ın
fethinden sonra geçtiği, Y avuz Sultan S elim ’in A bbasî
h an edanından halifeliği ve sem bolleri törenle devr aldığı rivayeti
doğru değildir. Y avuz, sadece “ hâdim ü ’l-harem eyni ’ş -şerifeyn "
unvanını kullanm ıştır. Ç ağdaş kaynakların hiç birinde zikr
edilm eyen bu rivayet X V III. yüzyıl v a k ’anüvislerinden E nderûnlu
A ta tarafın d an ortaya atılm ıştır. 1774 yılında K ü çü k K a yn a rca
antlaşm ası m üzakereleri yapılırken Rus çariçesi II. K aterin a’nm
O sm anlı devleti içerisindeki O rtodoksların hâm isi olduğu
h ususunda ısrar ed en R us m urahhasları karşısında T ürk heyeti de
pad işah ın b ü tün M ü slüm anların halifesi olduğu tezini ileri sürdüler
ve K ırım M üslüm anları üzerinde dinî nüfuz ve otoritesinin devam
etm esine dair b ir b en d k o y d u rd u lar19.
H a life unvanını Y a v u z ’dan önce F âtih ve II. B ayezid de
kullanm ışlardır. 1494’te kalem e aldığı eserinde İbn K em al (K em al
Paşazade Şem seddin A hm ed) h er iki hüküm dar için de b u unvam
kullanır. K an u n î’nin unvanları arasında da ^halife-i rû-yi zem in”
ibaresi vardır. H alife, unvanı İli. Selim zam anında ön plana çıktı ve
1924’e kadar devam etti. XIX . Y üzyılda b u unvan sadece padişah
nezdinde değil, halk nazarında da benim sendi ve bütün dünya
M ü slü m an lan n ca kabul gördü. B ilhassa II. A bdülham id, bu unvanı
18 İnalcık, “ Padişah”, İA, IX, 491-95.

19 T. W. A rnoid, “Halife”, İA , e.5, 152.
başarıyla kullandı ve dış politikasının m ühim bir unsuru haline

getiı~di20.
A slında daha Y ıldırım B ayezid dönem inde O sm anli
hüküm darı şaşaalı bir protokol ve m utlak bir hüküm dar kişiliğini
b en im sem işti*21 . Fakat A nkara bozgunu bu yöndeki gelişm eyi
önledi22. B undan dolayı O sm anli padişahı, gerçek anlam da Fâtih
Sultan M eh m ed ’in şahsında ortaya çıkm ış, bütün kudret ve
yetkilerini ise Y avuz ve K anuni zam anlarında kazanm ıştır. Fâtih
kendisini T ü rk le r’in hakanı, M üslüm anların sultanı ve
H ıristiyanların im paratoru görüyordu.
N azarî olarak O sm anli padişahı devletin m utlak hâkim i ve
sem bolü idi. Yasama, yürütm e ve y a rg ı'ya ait h er türlü yetkiyi
şahsında to p la m ıştı22. İdarî, askerî, m âlî ve hukukla ilgili her
konuda söz sahibi idi. A ncak bu yetkiler onun her istediğini
yapabileceği anlam ına gelm ezdi. M utlakıyet nazarî idi. Padişahın
otoritesini sınırlayan şe r’î ve örfî birçok hususlar vardı. K anun ve
nizam lara, örf, âdet ve geleneklere uym ak zorundaydı. B ir işe
karar verirken üst seviyedeki devlet adam larına, ordu
kom utanlarına ve şeyhülislâm ’a danışır, görüşlerini alırdı. D evlet
adam larının çoğunluğu tarafından benim senm eyen bir görüşün
uygulanm ası hayli zordu.
A ncak un u tm am ak lazım dır ki, otoriter olm ak ve
hük ü m d arlık yetkilerini kullanm ak padişahın şahsiyeti ile de
yak ın d an ilgilidir. Fâtih, Y avuz, K anunî, IV. M uıad gibi güçlü ve
dirayetli p adişah lar çok defa istediklerini yaptırm ayı başarm ışlardır.
G enel olarak kanunlara ve team üllere karşı gelm em eye özen
gösterm işlerdir. A ncak bazı padişahların gayri m eşru işler
yaptıkları da gerçektir.
O sm anli padişahı hem devlet başkanı, hem dîvân denilen
hükümet ’in başkanı hem de ordunun baş kom utam idi. F akat
P adişahların yasam a, yürütm e ve yargı alanındaki geniş yetkilerine
m ukabil m addi b ir sorum lukları yoktu. Y ani padişahlar
icraatlarından dolayı hukuken sorum lu tutulam azlardı. Padişahlar
29 H ilafet konsunda geniş bilgi için bkz. Azmi Özcan, “O sm anlIlar ve H ilafet” ,
O sm anli, 7, A nkara 1999, 467-476.
21 İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, A nkara 1979, 132 vd.
22 Bu konuda bkz, Paul W ittek, “A nkara Bozgunundan .İstanbul'un Zabtına (1402-
1455)”, Çev. Halil İnalcık, B elleten, V II/27, (1943), 555-589.
23A ydın Taııeri, Osm anli D evleti’nin K uruluş D önem inde H üküm darlık K uruım ınun
G elişm esi ve Saray-H ayab Teşkilatı, A nkara 1978, 181 vd.
30 M EH M ET ALI Ü N A L
yaptıklarından dolayı m anevî olarak sadece A lla h ’a karşı sorum lu

idiler.
H ukukî sorum suzluk padişahın hiçbir görev ve sorum luluğu
olm adığı m anasm a gelm ezdi. O nun geniş yetkilerinin yanında,
birçok sorum luluk ve görevleri de vardı. E n başta gelen görevi
şeri’atm tatbiki ve m uhafazası idi. A yrıca o, devletin sahibi olarak,
öncelikle devletin birliği ve m illetin can ve m al güvenliğinin
sağlanm asından sorum lu idi. B unun yanında halkın refah ve saadeti
için tedbirler alm ak m ecburiyetinde idi. ÎCutadgu B ilig, siyasetnâm e
ve nasihatnâm e gibi padişahlara, şehzadelere ve devlet adam larına
devlet y ö n etim inin inceliklerinin öğretilm esi am acıyla yazılan
eserlerde bu hu su slar etraflıca açıklanm ıştır. Şehzadelere verilen
eğitim in esasını da hüküm darın devlet ve m illetine karşı olan
sorum lulukları oluşturm akta idi.
P adişahın d iğer önem li bir görevi de fetih ler yaparak ülkeyi
genişletm ek ve geliştirmekti. B u yüzden O sm anlı devleti
m üesseseleri, zafer ve fetih esasına göre teşkilatlanm ıştı. O sm anlı
padişahlarının her biri m ükem m el bir cengâverdi. S avaşlarda kılıç,
m ızrak, ok ve balta gibi silahlarla b izzat çarpışm alara girerlerdi. B ir
çoğu savaşlarda yaralar alm ışlardır. M esela Ç elebi M ehm ed, girdiği
savaşlarda kırkdan fazla y ara alm ıştır. Fâtih, Belgrad kuşatm ası
sırasında elde kılıç dövüşürken yaralanm ıştır. K eza K anunî de
Mohaç m eydan savaşında kendine saldıran birkaç M acar
şövalyesini kılıcıyla öldürm üştür.
P adişahın b ir diğer görevi de adâletin sağlanması idi. O sm anlı
padişahları b u konuda ço k hassastılar. A dâletin tem ini için b ir çok
kanun ve nizâm nâm eler yapm ışlar ve uygulanm ası hususunda
titizlik gösterm işlerdir. B ilhassa fiilî gücü elinde tutan, devletin
kudret v e nüfuzunu tem sil eden ehl-i ö r f denilen devlet
görevlilerinin reây ây a (halka) zulm etm esinin önüne geçm ek
p adişahın başlıca görevleri arasında idi. R eâyâya (halk) zulm eden
b ir devlet görevlisi hakkında padişah, çok defa derhal yargı
yetkisini kullanır ve idam ettirirdi.
K uruluş ve yükselm e dönem indeki padişahların çoğu
kudretli, dirayetli, adâletli ve basiretli şahsiyetlerdi. A yrıca hepsi iyi
birer siyasetçi idiler. B ir çoğu iyi şair ve edebiyatçı idi. H er biri
câm i, im aret, m edrese ve hastane gibi sosyal am açlı pek ço k eser
yaptırm ışlardır.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R ! T A R İH Î 31
X V II. ve X V III. yüzyıllarda padişahların görev, yetki ve

sorum luluklarında bir değişm e o lm ad ı. A ncak siyasî ve askerî
şartlar icabm ca padişahların otoritesi zam anla yeniçeri, ümerâ ve
ulem â'm n nüfuzu ile sınırlandı. Yeniçeriler’’in ve ulemâ' nın
desteğini alm ayan hüküm darlar teşebbüslerinde başarılı olam adılar.
X IX . y ü zyılda ise padişahlık otoritesinin kanunla sınırlanm ası
ko n usunda esaslı girişim ler oldu. Sened-i İttifak, Tanzimat, Islahat
Fermam, K anun -1 Esası ve M eşrutiyet hareketleri bu girişim lerin bir
sonucu sayılır. Ancak, bu hareketlere rağm en, XIX , yüzyılda
oldukça otoriter ve m erkeziyetçi padişahlar tahta geçm işlerdir, II.
M ahm ud, A bdtiiaziz ve II, A bdülham id m utlakıyete! hüküm darlar
idi. Ö yle ki, I. M eşrutiyet devrinde hazırlanan kanun -1 esasVde bile
padişah otoritesini sınırlayan herhangi bir m adde yoktu. P adişahın
tayin ettiği hey e t-i vükelâ denilen hüküm et, m eclise karşı sorum lu
değildi. A ncak II. M eşrutiyetken sonra, kanun-ı es as T de yapılan bir
değişiklik ile hüküm etin m eclise karşı sorum lu olduğu hükm e
bağlandı. B undan sonra da padişah sem bolik hale geldi. B u
dönem in hüküm darı olan V. M ehrned R e şa d ’ın hiç bir yetki ve
sorum luluğu kalm am ıştı.
4-Şehzadeier
P adişahın erkek çocuklarına şehzâde, kız çocuklarına da
sultan denirdi. Şehzâde doğduğu zam an bir haît-ı hümâyûnla
sadrâzam a bildirilirdi. Sadrazam ve diğer yüksek rical saraya
giderek padişahı tebrik ederlerdi. A yrıca şehzâde doğum u toplar
atılarak ilan edildiği gibi, ülkenin h er yanına ferm anlar
gönderilerek keyfiyetten herkes haberdar edilir ve bu hadise
şenlikler y ap ılarak kutlanırdı. Ç ünkü şehzâde doğum u devlet için
resm î b ir olay, bir b ayram dem ekti.
Yeni doğan şehzâdenin bakım ı ve büyüm esi için annesinin
nezaretinde usta denilen genç kızlar tayin edilirdi. A yrıca has
odalılardan ağa rütbesini haiz üç kişilik bir m aiyyet atanırdı ki
bunlardan birisi Baş Lala olurdu.
Şehzade 5-6 yaşm a gelince kendisine b ir hoca tayin olunarak
m erasim le derse b aşlattınlırdı. İlk dersi şeyhülislâm verirdi.
Ş ehzadenin saraydaki eğitim i 10-12 yaşlarına kadar devam
ediyordu. D ah a sonra şehzade m utantan b ir düğün ile sünnet
olurdu24.
24 U zunçarşth, Saray Teşkilatı, 107 vd.

32 M EHM ET ALI ÜNAL
B undan sonra, X V II. yüzyılın b aşlarına kad ar olan dönem de

şehzadeler sancağa çıkar ve burada, ileride padişah olacağı göz
önüne alınarak, ona ü lkenin en iyi hocaları tahsis edilirdi. E ğitim ,
İlmî ve fikrî planda olduğu kadar bedenen de yapılırdı. Şehzadelere
ata binm ek, cirit gibi çeşitli savaş sporları ile kılıç kullanm ak,
m ızrak ve ok atm ak gibi çağın bütün silahlarının kullanılm ası
öğretilirdi. A skerlik sanatı ve siyaset bilgisi verilirdi.
Sancağa çıkan şehzadenin yanında annesi de bulunurdu.
Vâide unvanı verilen şehzade anneleri ileride padişah olacağı
düşüncesiyle oğullarının eğitim inde birinci derecede rol alırlardı.
V âldelerin şehzade ile sancağa çıkm a geleneğini X V I. yüzyılda
H ürrern Sultan bozm uş oldu. H ia re m ’in birden fazla oğlu vardı. O,
hiç biriyle sancağa çıkm adı. Sultan S ü ley m an ’ın hâsekism z karşı
duyduğu aşırı m uhabbet de bu işte rol oynam ıştır.
Sancağa çıkan şehzadenin yanına lala, denilen, tecrübeli
devlet adam larından birisi verilir ve ona devlet yönetim inin
incelikleri öğretilirdi. Şehzade lalası, şehzadenin eğitim inden
padişaha karşı so ru m lu y d u 25. Ş ehzadenin sancağında, şehzade
divânı denilen divân- 1 hümâyûn a. benzer kendi divanı vardı.
Şehzade burada, halk ın davalarına bakarak devlet yönetim ini
uygulam alı olarak öğrenm iş oluyordu. Ş ehzadenin giderleri için
kendisine h âslar tahsis edilm işti. B unun m iktarı 1.200 b in akça idi
ki, veziriazam ın haslarına eşittir. Şehzadenin sancağındaki tim arlı
sipahiler şehzadeye bağlı idiler. B unların sayısı 2-3 bin
civarındaydı. Ş ehzadelerin sancakbeyiliği yaptığı yerler arasında
Amasya, Trabzon, M anisa, Antalya, Kütahya, İsparta, Sivas, K o n ya ve
K e fe sayılabilir.
O sm anlılar, şehzadelere S elçuklularda olduğu gibi geniş
yetkilerle büyük eyaletlerin valiliğini verm ediler. O sm anlı
şehzadeleri, ancak sancak beyi olabildiler. Y etkileri de kendi
sancağını aşm ıyordu. Bu sebeple askerî güçleri de sınırlı idi. F akat
II. M u rad ’ııı oğlu M ehm ed, ikinci defa M an isa’ya gönderildiği
zam an bir padişah gibi hareket etm iş, kendi adına para
bastırm ıştı26. Keza II. B ay ezid ’in oğlu T rabzon sancakbeyi olan
Şehzade Selim de kendine bağlı kuvvetlerle G ürcüler ve Safevîler
üzerine seferler düzenlem ekten geri kalm am ıştı.
25 Bu konuda bkz. K enan Ziya Taş, O sm anlIlarda L a la lık M iiessesesi, İsparta 2000, 27
vd.
26 İnalcık, Fâtih Devri Ü zerine T etkikler ve V esikalar, A nkara 1987, 105 vd.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R l T A R İH İ 33
Selçuklulara göre Osmanlı devleti daha merkeziyetçi bir karakter arz

ediyordu. Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın memleketi 11 oğlu
arasında paylaştırması üzerine şehzadelerin her birinin hükümdarlıklarını
ilanıyla Selçuklu birliğinin dağılması tehlikesinin yaşanması Osmanlılar için
daima hatırda tutulması gereken bir tecrübe olmuştur.
O sm anlı şehzadeleri bilhassa kuruluş dönem inde seferlerde
ordu ku m an d an ı olarak görev yapm ışlardır. O rhan G â z i’nin daha
b abasının sağlığında ordunun kom utasını üzerine aldığı ve seferlere
katıldığını biliyoruz. Y ine O rhan G â z i’nin oğullarından Şehzade
S üleym an ve M u rad d a ordunun başında birçok defa sefere
çıkm ışlardır. Y ıldırım B ayezid ve kardeşi Şehzade Y akup K osova
m eydan savaşında ordunun sağ ve sol cenahında ko m u ta vazifesi
aldıkları m alum dur. A n k ara savaşında da Y ıldırım B ay ezid ’in beş
oğlu da kendilerine bağlı kuvvetlerle bulummuşlar, bunlardan
M ustafa ile M usa b a b a la n ile beraber esir düşm üşlerdir. Ç elebi
M e h m e d ’in oğlu Şehzade M u rad da B örkliice M ustafa isyanının
b astırılm asında orduya kum anda etm işti. Y ine F â tih ’in oğlu
K aram an valisi Şehzade M ustafa da A kkoyunlular ’a karşı
savaşm ıştır.
B azı O sm anlı şehzadeleri de babaları sefere gittiği zam an,
İstan b u l’da tah t kaym akam ı olarak görev yapm ışlardır. Y avuz
S elim ’in oğlu S üleym an babasının İran ve M ısır seferleri sırasında
İstan b u l’u n m u h afazası ile görevliydi. K eza K anunî de bazı
seferlerinde oğullarım İstan b u l’da vekil olarak bırakm ıştı27.
Ş ehzade ergenlik çağm a geldiği zam an kendilerine cariyeler
tahsis ediliyordu. A ncak cariyelerin yanı sıra XV. yüzyılın
sonlarına kadar O sm anlı şehzadeleri siyasî evlilikler yaptılar;
A n adolu beylik hanedanına m ensup kızlar ve B izans prensesleri ile
resm en evlendiler. O sm an G â z i’nin, nüfuzlu bir şeyh olan Şeyh
E d eb ali’nin kızıyla evlendiği birçok O sm anlı vekayinâm esinde
anlatılır. F akat zannedildiği gibi, O rhan G â z i’n in annesi Şeyh
E d eb ali’nin kızı değildir. O rhan G âzi’nin inşa ettirdiği bir tekkenin
v a k ıf senedine göre O rh a n ’ın annesi olarak Ö m er ya da U m ur
B e y ’in kızı M al H atu n görünm ektedir28. O rhan G âzi de babasının
sağlığında Y arh isar R um T ekfurunun kızı ile evlendiği gibi, daha
sonra B izans im paratoru K an tak u zen ’in kızıyla evlenm iştir. I.
M u rad da B izans im paratoru E m an u el’in k ızıyla evlenm iştir.
27 U zunçarşılı, Saray Teşkilatı, 144-145.

28 U zunçarşılı, “Gazi Orhan bey V akfiyesi”, Belleten 5, (1941), 277-288; A yrıca Leslie
P. Pierce, H arem -i H üm ayun, O smanlı İm paratorluğu ’nda H üküm ranlık ve
K adınlar, İstanbul, 1996, 41.
34 M EH M ET ALI Ü N A L
Şehzade Y ıldırım B ayezid, G em i iyan hüküm darı Süleym an B e y ’in

kızıyla evlenm iş, p ad işah olduktan sonra da bir B izans ve bir Sırp
prensesiyle evlendiği gibi, A y d ın O ğlu İsa B e y 5in kızı ile de
evlenm iştir.
Ç elebi M ehm ed, D ulkadiroğullarından bir kızla, oğlu II.
M u rad d a C andaroğulları hanedanından bir kızla evlenm işti. II.
M urad b u n d an başka Sırp despotunun kızı ile de nikahlan mı ştı.
Fâtih de şehzadeliğinde D ulkadiroğl uların dan bir kızla evlendiği
gibi oğlu II. B ayezid de aynı hanedandan b ir kızla evlenm işti29. B u
arada X IV . ve X V . yüzyıllarda O sm anlı hanedanına m ensup kızlar
da A nadolu beylik ailelerinden erkeklerle evlendiler.
B unlar devletin o andaki askerî ve diplom atik konum unu
güçlendirm ek am acı taşıyan siyasî nitelikteki evliliklerdi. X V I.
yüzyıldan itibaren O sm anlı şehzadelerinin tanınm ış hanedan ve
ailelerin kızları ile evlenm e geleneğine son verildi. Z ira O sm anlı
hanedanı h içb ir hanedanı kendine denk saym ıyordu. Z aten A nadolu
beylikleri ve B izans kökenli soylu aileler de kalm am ıştı. B undan
sonra şehzadeler cari yelerden çocuk sahibi oldular ve bu hadise
gelenekleşti30. Sadece K anunî, H tirrem ’i nikahladı. H alk bunu hoş
karşılam adı fakat K a n u n î5nin güçlü karizm ası sebebiyle sessiz bir
tepkiden öteye gidilm edi. XVII. yüzyılda II. O sm an, şeyhülislâm ın
kızıyla evlendiği zam an “padişahların nikahlanması âdet değildir”
diye, b izzat kızın babası şeyhülislâm b aşta olm ak üzere, ulem a ve
üm eranm tepkisini çekti.
X V II. y ü zyıldan itibaren taht k av g alan n ı önlem ek gayesiyle
şehzadelerin sancağa çıkma geleneğine son verildi. En son sancağa
çıkan şehzade III. M eh m ed ’tir. Bu gelişm e fiilî bazı olayların
sonunda ortaya çıktı. III. M ehm ed tahta çıktığında 19 erkek
kardeşini katlettirm işti. O ğullarından hiçbirini de sancağa
gönderm edi. Sancağa gönderilebilecek yaştaki oğlu şehzade
M ah m u d ’u tahtı için tehlikeli görerek öldürttü. D iğ er oğlu A hm ed
sancağa çıkacak yaşa gelm eden kendisi öldü (1603). B öylece
Şehzade A h m ed 13-14 y aşlarında tahta çıktı. Sultan I. A hm ed de
oğulları da sancağa gönderilecek y aşa gelm eden öldü ve yerine
oğulları k ü çü k yaşlarda bulunduğundan kardeşi M ustafa tahta
geçirildi. O da aklî dengesi yerinde olm adığından ancak üç ay
tahtta kalabildi. Y erine henüz 14 yaşında olan I. A h m ed ’in oğlu II.
29 Uzunçarşılı, Saray Teşkilatı, 146 vd.

30 B u konuda bkz. Leslie P. Pierce, H ar em -i Hümayun, 40 vd.
O sm an tah ta geçti. O da henüz sancağa g önderilm em işti. B undan

sonra şehzadelerin sancağa çıkm a geleneği sona erm iş oldu.
Ş ehzadelerin eğitim ine saray içerisinde devam edildi. A ncak
b u durum onların devlet idaresi konusunda tecrübe kazanm alarını
önlediği gibi, sarayda kapalı kalm aları sebebiyle psikolojik
durum larını da olum suz yönde etkiledi.
Sultan İbrahim tahta çıktığında kendisinden başka hanedanın
hiçbir erkek üyesi yoktu. İki yıl da şehzade doğm adı. B u hal
O sm anlı devlet adam ları arasında infiale yol açtı. H erkeste
h an edanın sona ereceği endişesi vardı. Ç ünkü tıbbın bugünkü kadar
gelişm em iş olduğu ve çok basit hastalıklardan dolayı çocuk ölüm
oranının y ü k sek olduğu bir çağda uzun m üddet hiçbir şehzadenin
doğm am ış olm ası endişeleri haklı kılıyordu. B u yüzden Sultan
İb ra h im ’e annesi K ösem V alide tarafından m uskalar yaptırılm ası,
kuvvet verici p adişah m acunları haz ırlattın İm ası boşuna değildir.
Ç ok geçm eden bu gayretler olum lu netice verdi ve Sultan
İb ra h im ’in ard ardına 4 oğlu oldu. B unlardan 3 tanesi padişah
olm uştur.
Sultan İb rah im ’in tahttan indirilm esinden sonra 7 yaşındaki
oğlu IV. M ehm ed tahta geçm işti. İb ra h im ’in diğer oğulları A hm ed
ve S ü ley m an ’ın öldürülm esi yoluna gidilm edi. Ç ünkü IV.
M eh m ed ’in henüz çocuğu olm adığı gibi çocuk y ap acak yaşta da
değildi. Ç ocuk sahibi olduktan sonra da kardeşlerini öldürm edi.
K endisinin bir ihtilalle tahttan indirilm esinden sonra da kardeşi
Süleym an tahta geçti.
X V II. ve XVIII. yüzyıllarda kuruluş ve yükselm e dönem i
padişahları çapında cihangir ve deha sahibi hüküm darlar b aşa
geçm edi. G enç O sm an ve IV. M urad gibi bir iki kudretli ve
dirayetli şahsiyet padişah o lduysa da arkası gelm edi.
XVITI. yüzyıl boyunca şehzadelerin kafes hayatı devam etti.
A ncak X V II. yüzyıldaki katı tutum şehzadeler lehinde biraz
gevşedi. III. Selim am cası I. A bdlilham id’in m üsam ahasından
istifade ederek şehzadeliğinde Fransa kralı m ektuplaşm ıştrik
X IX . yüzyılın ikinci yarısında veîiahd tayini usûlü başladı.
1876 y ılın d a ilan edilen kanun-ı esa sı'y\z hanedanın en yaşlı,
erkek üyesi veliahd ilan edilm esiyle şehzadelerin kafes hayatı sona
erm iş oldu. A n cak Sultan II. A bdülham id kardeşleri V. M urad ve
kendisinden sonra p ad işah olan R eşad ’ı daim a göz hapsinde 31
31 U zunçarşılı, “Şehzade Selim ’in O naltıncı Loui ile M uhabereleri”, B elleten, sayı 5-6,
191.
36 M EH M ET ALİ Ü N A L
bulundurdu. Sultan A b d ü laziz’in tahttan indirilm esi ve akabinde

öldürülm esi hadiseleri onu tedirgin etm iş ve vehm ini arttırm ıştı.
B. OSMANLI TOPLUMU
1-Osmanh T o p iu m u n u Meydana Getiren
Unsurlar
O sm anlı D evleti içerisinde yaşı yan topluluklar genel olarak
üç dine m ensuptular: M üslüm anlar, Hıristiyanlcır ve Yahudiîer.
B unlar h er türlü ibadet hürriyetine ve dinî m üesseseler kurm a
h ak k m a sahiptiler.
a) M ü s lü m a n la r
İm paratorluk içerisinde en kalabalık grup m üslüm anlar idi.

D evl etin kum cuların m M üslüm an olm ası sebebiyle hukuken
diğerlerinden daha im tiyazlı idiler. D evlet m em uru olabilirler,
askerlik yaparlardı. A yrıca vergi ve yargı hukuku bakım ından bazı
im tiyazlara sahiptiler.
M ü slü m an lar genel olarak Sünnî dört ana m ezhebe
m ensuptular. B unlar Hanefî, Şâfî, M âlikî ve H anbelî m ezhepleri idi.
O sm anlı D ev leti bu dört m ezhebi resm en tanım ıştır ve kendi ö rf ve
âdetlerini icra etm elerine izin verm iştir. A ncak bunların dışında
beşinci m ezhep olarak Şiîlik de A n ad o lu ’da yayılm ıştır. X V I.
yüzyılda İra n ’d a b ir devlet kurm uş olan Safevîler, Şiîliği resm î bir
m ezhep halin e getirince işler kanştı. Z ira Şah İsm ail A n ad o lu ’ya
sahip olm ak istiyordu. B unun için A n ad o lu ’ya halife denilen
b irço k pro p ag an d acı gönderdi. B unlar bilhassa konar-göçerler
arasında Şiîliği yaydılar. F ak at bununla kalm adılar Safevîler
lehinde isyanlar çıkardılar. D evlet bu isyanları bastırm akta güçlük
çekti. B u yüzden S afevîler lehinde çalışan Şiîler takibata uğradılar.
F akat çatışm alar Sünnîler ile Şiîler arasında değil, daha çok
devlet ile S afevî taraftarı olan ve İran Şahı için A n ad o lu ’dan
yardım to p lay an Şiîler arasında idi. E sasta ise Safevîler ile
O sm anlılar arasında siyasî m ücadele cereyan ediyordu. G erçekte
Sünnîlik ve Şiîlik ideolojik bir kılıftı. Y oksa Çaldıran m eydan
savaşında bile O sm anlı ordularında Şiî askerler bulunduğu gibi,
S afev îler’de de Sünnî askerler vardı.
b -H ıristiya n la r:
M üs lü m anlardan sonra O sm anlı D evleti içerisinde yaşayan en

kalabalık dinî grup H ıristiyanlardı. T ürkler A n ad o lu ’ya girdikleri
38 M EH M ET ALİ ÜNAL
sırada A nadolu halkı H ıristiyandı. F akat uzun süren B izans-A rap

m ücadeleleri sırasında nüfusları hayli azalm ıştı. B u sebeple daha
XIII. yüzyılın sonlarında azınlığa düşm üşlerdi. O sm anlı fetihleri
R um eli yönünde ilerlediği sırada T ürk iskânı da devam etti.
R u m eli’nin önem li kısım ları daha X V . yüzyılın sonlarında nüfusça
T ürkleşti. Arnavut\ B oşnak ve Pom ak gibi bazı B alkan kavim lerinin
de İslâm iyeti benim sem esi üzerine H ıristiyanlar R um eli’nde de
çoğunluk olm aktan çıktılar.
H ıristiyanlar, Katolik ve Ortodoks olm ak üzere iki ana
m ezhebe ayrılıyorlardı. X V I. yüzyıldan sonra Protestan m ezhebi
ortaya çıktı. O sm anlı D evleti içerisinde yaşayan H ıristiyanların
çoğunluğu Ortodoks m ezhebine m ensuptu. B izans, O rtodoksluğun
m erkezi idi. İstan b u l’un fethinden sonda Fâtih, Ortodoks P atriği'ııi
kendisi tayin etm iş ve onları him aye altına alm ıştı. R um lar,
B ulgari ar ve S lav lar Ortodoks m ezhebine m ensuptular. E rm eniler
ise Gregoriyen denilen farklı b ir m ezhepten idiler ve kendilerinin
ayrı b ir P atrik’e, bağlı idiler.
Katolik ve Protestan m ezhebi m ensupları daha az idiler.
B unların dışında G üneydoğu A n a d o lu ’da Süryanîler ve Yezidîler
gibi farklı m ezheplere m ensup H ıristiyan g ru p lan da vardı.
H ıristiyanlar kiliseler halinde teşkilatlanm ışlardı. H er
kilisenin bir cem aati vardı. K ilise, H ıristiyan m ahallesinin m erkezi
durum undaydı. H angi m ezhebe m ensup olursa olsun, H ıristiyanlar
dinî âyinlerini serbestçe icra ederlerdi. H er türlü ticarî ve sanayi
faaliyette bulunabilirler, çiftçilik yaparlardı.
H er dinî grup kendilerine has elbiseler giyerlerdi..
M ü slü m an lan n , H ıristiyanların ve Y ahudîlerin giyim leri farklı
farklı idi.
c) Y ahudîler:
Hz. M usa dinine m ensup Y ah u d îler’e M usevî de denirdi.

D ünyanın h er tarafına yayılm ış bulunan Y ahudîler, hiç b ir yerde
çoğunluk değil idiler. X V . yüzyılda Ispanya’da K atolikîeP in
zulm ünden kaçan Y ah u d îler’i Türk denizcileri T ü rk iy e’ye taşıdılar.
B unlar S elânik ve İstan b u l’a yerleştirildi.
K uyum culuk, bankerlik ve ticaretle uğraşan Y ah u d îler’in
Hahambaşı denilen bir dinî liderleri vardı. Y ahudîler, ticaretteki
kabiliyetleri do layı siyle kısa zam anda en zengin O sm anlı tebası
haline gelm işlerdir. X V I. ve X V II. yüzyıllarda iltizam işleriyle de

uğraşmışlarda*.
2-MiUet S is te m i
O sm anlı Dey.]:e t|;.......tpplmüU,,,xe'Sm©n..iki..grupta m ü talaa. eder:
MüşUm..y.&.^gyrimü&Um....y:ani... M üslüm an ve M üslüm an. O lm ayan.
G ayrim üslim lere ehl-i zimmet veya zim m î de denilir. Ehl-i zim m et,
M üslüm anların zim m etinde (him ayesinde, korum asında) olan
dem ektir. H ukuken gayrim üslim lerin hayatı devlet tarafından
garanti altına alınm ış ve h ü r insanlar kabul edilm işlerdir. D evletin
hakim iyetini kabul ettikleri m üddetçe can lan , m alları, ırz ve
nam usları koru n acak ve m üdahale edilm eyecektir. Z im m îler de
buna karşılık devlete cizye ve harâc denilen vergileri
ödeyeceklerdir. O s inanlılar kendilerinden önceki T ürk-İslâm
devletlerinden devr aldıkları bu sistem i geliştirm işler ve X IX .
yüzyılın ortalarına kadar im paratorluğun her tarafından
uygulam ışlardır. M illet sistem i denilen bu yapıya göre O sm anlı
ülkesinde yaşayan H ıristiyanlar ve M u seviler m ensup oldukları
m ezheplere göre dinî b ir liderlik etrafında teşkilatlanm ışlardır.
H ıristiyanlardan O rtodoks R um lar, E rm eniler kendi p atriklerin
idaresinde, Y ah u d iler de kendi H aham başılannm idaresinde
m uhtariyete sahiptiler. D evlet cem âat olarak nitelediği bu dinî
grupların ö rf ve âdetlerine göre bir düzen kurm a im kânı tanım ıştır.
Evlenm e, boşanm a ve vasiyet gibi m edenî haklarım tam am en kendi
dinî ve hukukî sistem lerine göre tanzim ederlerdi. H atta bazı
davalar kilisede kurulan m ahkem elerde hallolunur fakat kararlar
devlet tarafından infaz edilirdi32.
G enel olarak O sm anlı devleti, çoğulcu ve çok kültürlü b ir
yapıya sahipti. H er etnik grup kendi kültür ve inancını yaşam akta
serbestti33. D evlet, etnik çatışm aları adaletli yaklaşım ıyla önledi.
Etnik gruplara karşı zoraki bir asim ilasyon (özüm lem e) politikası
uygulam adı. H erkesi kendi dil, inanç ve kültürlerini yaşam ası
konusunda serbest bıraktı. Son derece âdil davrandı. Bu yüzden
yüzyıllarca etnik yap m m çok karm aşık olduğu B alkanlar, O rta-
D oğu ve K afk aslar’da huzur ve sükun hâkim oldu.
32 îlber O rtaylı, “O sm anlı İm paratorluğunda M illet’7, Tanzim at tan C um huriyete

Türkiye A nsiklopedisi, IV, İstanbul 1985, 996-1001; Y avuz Ercan, “O sm anlı
D evleti’nde M üslüm an O lm ayan Topluluklar (M illet Sistem i)”, aynı eser, 197-207.
33 A rshi K han. “O sm anlı İm paratorluğu: Ç ok K ültürlülüğün D oğulu M im arı”,
O sm anlı, IV, 229-235.
B u sistem X IX . Y üzyılda devletin askerî gücünün zayıflam ası

üzerine A v rupa devletlerinin ve R u sy a ’nın m üdahaleleri ile
bozuldu. Elde ettiği kapitülasyon im tiyazlarını gün geçtikçe arttıran
A v ru p ald ar O sm anlı im paratorluğu tebâsı olan gayrim üslim ler
üzerinde zam anla b ir him aye hakkı elde ettiler ve O sm anlı
ülkesinde yoğun b ir H ıristiyanlık propagandasına başladılar.
T anzim at dönem inde gayrim üslim cem âatlerin h er biri için bir
m illet n izam nam esi çıkarıldıysa da p ek bir faydası olm adı. Ç ünkü
her güyrim üslim m illet kendi devletini kurm anın peşine
d ü ş m ü ş tü 34. O sm anlı devletinin R usya ve A vrupa devletleri
karşısında uğradığı askerî m ağlubiyetler sonunda im paratorluk
içerisinde y aşay an H ıristiyan m illetler birer b irer kendi
devletlerini kurdular.
3. A s k e rî S ın ıf
O sm anlı toplum unu idare edenlerle idare edilenler

bakım ından ta s n if edilecek olursa iki ortaya çıkm aktadır: A skerî
s ın ıf v e reâyâ.
O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’nda devlet idaresinde y er alan ve
devlet hizm eti yürüten; fiilî olarak hizm ette bulunan hakiki askerler
ile b u n larm çocukları, eşleri ve azat edilm iş köleleri, em ekli
olanları, m üderris, im am , m üezzin, v a k ıf hadem esi gibi elinde
p adişah beratı bulunan herkes askerî sayılırdı. P adişah tarafından
ellerine vergiden rnuâf olduklarına dair bir m uâfıyetnâm e verilm iş
olan kim seler ile tuzcu, ortakçı, m adenci gibi kim seler de bu sınıfa
dahildi35. A skerî sın ıf da ilmiye, kalem iye ve seyfıye olm ak üzere üç
kesim den oluşur. İlm iye, m uhakkak surette b ir m edreseden m ezun,
kadı, m üderris, m üfti, kâtip, im am , m üezzin vs. gibi görev ve
hizm etleri yürütenlerdi. K alem iye ise bürokratik görevleri yerine
getirenlerdi. S ey fiye ise devlet hizm etlerini ve askeri işleri yürüten,
kapıkulu, tim arlı sipahi, subaşı, sancakbeyi, beylerbeyi gibi
m edrese bitirm esi gerekli olm ayanlardı.
A skerî tabir edilen idareci züm renin devlete ve hüküm dara
karşı hakları ve dayanakları yoktu. B unlar azl, hapis, tenzil-i
rütbe, sürgün ve kati cezalarına çarptırılabilirdi. Ö ldüklerinde ise
34 C evdet K üçük, “Osm anlı D evleti’nde M illet Sistem i” , O smanlı, TV, A nkara 2000,
208-216;
35 Ö m er Lütfi Barkan, “Edinıe A skerî K assam ına A it Tereke D efterleri”, B elg eler,
1966, sayı 5-6, 4,
m alları m üsadere edilirdi. A ncak çocuklarm a dokunulm az ve

geçim lerine y etecek kadar m al bırakılırdı. F akat ilm iye m ensupları
için kati cezası çok n ad ir görülürdü. K ati cezasına çarptırılm ayan
ulem an ın ise m allan m üsadere edilm ezdi.
4. R eâyâ
R eâyâ, toplum daki esas üretici kesim olan, köylü-çiftçi, e sn a f

ve s a n a tl i j ^ _ t ^ ç a ı : y a n i elinde padişah beratı bulunm ayan
züm re le rd i K elim e m ânası güdülen, idare olunan kim seler dem ek
olup um um iyetle Ö sm anlı te b â ş ^ m ânada üretici
köylü m ân asın a olarak k u llanılm ıştır^ R aivvet kelim esinin ç o ğu l
şeklidir. X IX y ü zyılda reâyâ kelim eşi anlam değiştirm iş ve
gayrim üslim leri ifade eder olm uştur. E konom ik fâaliyetlerde
bulunan, dolayısıyla vergiye tâbi olan, askeri seçkinler dışındaki
M ü slüm an ve gayrim üslim tüm tebaaya reây â denirdi. R eâyânm
hakları k an u n larla garanti altına alınm ıştı. T arlasını ekip biçer,
ticaret ve sanatla uğraşabilirdi. Y ürürlükteki kanunlara aykırı
hareket etm ediği m üddetçe kim se ona dokunam azdı. D olayısiyle
y ö netenler istese de istem ese de reâyânm haklarına m üdahale
edem ezlerdi. E ttikleri takdirde suç işlem iş olurlar ve kanun
yakalarına yapışırdı.
C. MERKEZ TEŞKİLATI
1-S a ra y ve Kul Sistemi

y
a) K ö le lik M ü e s s e s e s i ve D e v ş irm e s is te m i
K ölelik m ü essesesi insanlık tarihi kadar eskidir. T arihte

kurulm uş b ü tü n devletlerde kölelik m üessesesi m evcuttur.
K öleliğin k ay n ağ ı genellikle savaşlardır. Savaş esirleri, savaşı
kazanan ülkede k öle olarak kullanılm aktadır. A yrıca köle, bir
m a l’dır. T icareti yapılır; alınır, satılır. K ölenin sahip olduğu
özellikler; gençlik, gürbüzlük, yakışıklılık, güzellik onun değerini
arttıran unsurlardır. S em avî dinler kölelik kurum unu ortadan
kaldırm adı v ey a kaldıram adı. H ıristiyanlık önce çoğunlukla köleler
arasında y ay ıldığı halde bu kurum u kaldırm adığı gibi kaldırılm ası
yönünde h er hangi bir hüküm de getirm edi. İslâm iyet de köleliği
doğrudan kaldırm adı fakat köle azâd etm eği b ü y ü k bir sevap olarak
gördü ve teşv ik etti. A yrıca köleyi insan saydı.
M ısır, R om a, B izans, Sâsânî m edeniyetlerinde devlet, köleleri
özel b ir eğitim den geçirerek orduda ve devlet kadem esinde
kullandı. B u gelenek sonradan gelen devletler tarafından
sürdürüldü. A b b asî devletinde de bu sistem vardı. G azneliler ve
S elçuklular da bu sistem i benim sem işlerdi. S elçuklu devletinin bir
uç beyliği olan O sm anlılar da kul sistem ini geliştirerek devam
ettirdiler. K ul, m em lûk, cıbd ve gulâm kelim eleri aynı anlam a
gelm ektedir ve köle dem ektir.
O sm anlı devleti aşağıda görüleceği üzere kul sistem i
içerisinde savaş esirlerini (pençik oğlanı), satın alınm ış köleleri
kullandı. F akat b u n lar ihtiyacı karşılam adığı için ülke içerisindeki
H ır i s tiy anlardan toplanan çocukları (d ev şin n e) da sistem e dahil
etti. B azı tarihçiler devşirm e yoluyla ülke tebasm dan olan
H ıristiyan çocuklarının toplanm asının ve onların köleleştirilm esinin
İslâm î prensiplere aykırı olduğunu iddia etm işlerdir. F akat
O sm anlılar devşirm eyi köleleştirm e olarak değil, reâyâdan talep
edilen olağandışı hizm etlerin, yani av ân z-ı dîvâniyenin bir uzantısı
gibi d e ğ e rle n d irm iş le rd ik . 36
36 İnalcık, D oğu Batı, M akaleler JJ, A nkara 2008, î 24, dipnot 4.

b) O sm an!ı S a ra yı
O sm anlı dsjHaü,,.„.m erkezi ve m u tlak devlet esaslarına göre

teskilaflaıım ıstır. Hüküm et (d iv an i—ordu ve eyaletler. doğrudan
’ doğruya padişahın şahsına bağlı b ir bütün olarak düşünülm üştür.
Bu sebeple saray, h em p adişahın özel h a y a t ı n ^
devi et ışİerınınÂ ffltü 1düğü e s a s m e r k e z ( b ü r dum m ıırıda o lu p ,
devletin kalbi demekti,...,.D evletin..yürüüne orgarîî...plan hüküm et,
padişahın, kapı .toplanıyordu. B u . sebeple sonraki devirlerde
O sm anlı hüküm etine hâh-ı âlî fvüce kapı) d e n ilm iştir,..,
B urs a ’da yapılan ilk O sm anlı sarayının m ütevazı ölçülerde
olduğu 37y daha 'so n ra E dim eM e daha m ü k ellef bir saray inşa
ettirildiği anlaşılm aktadır. 1453Teki fethinden sonra başkentin
İstan b u l’a taşınm asıyla E dirne Sarayı ikinci planda k alm ışsa da terk
edilm em iş, zam an z am an, bazı padişahlar belirli süreler burada
kalm ışlardır. .....Hatta...IV,,,..M ehm ed’le ondan sonra tahta...„.geçen
Süleym an, A h m ed v e ..................................................S arayı’n d a v a k it
g e ç irm işle rd ir3839. E dirne s a ra y ın ın .şekil..,...ye,...mimari...... itibariyle
İstan b u l’daki T opkapı S arayı’nın b ir prototipi olduğu
a n l a ş ı l m a k t a d ı N A .""".......................
Saray.,.hem bina,, h e m jd e kurum olarak klâsik şeklini Fâtih
Sultan M e h m e d ’le beraber kazanm ıştır.
O sm anlı sarayı esas itibariyle padişahın hususî hayatının
geçtiği Enderun (İç Saray) ve hüküm et işlerinin görüldüğü ve resm î
hayatının geçtiği Bîrim (D ış saray) olm ak üzere iki kısım dan
m eydana gelir?
* .... t _
İstan b u l’un fethinden sonra m şa edilen Topkapı Sarayı (Y eni
Saray), O sm anlı İdarî sistem inin özelliklerine göre şekillenm iş ve
devletin idare m erkezi olarak bir m odel teşkil etm iştir. Bu sarayın
B ursa ve E dirne saraylarının daha gelişm iş bir şekli olduğu
anlaşılm aktadır. E sasen Fâtih, fetihten sonra 1454 yılında bugünkü
İstanbul Ü niversitesi m erkez binalarının bulunduğu m evkide bir
saray yaptırm ıştı. Fakat bu saray beğenilm em iş bu yüzden daha
sonra bugünkü Topkapı S aray ı’m inşa ettirm iştir. B undan sonra_ ilk
yapılana Eski Saray (saray-ı atîk), Topkapı S aray ı’na da Yeni Saray
'■'(saray - 1 cedîd) denilm iştir?
37 U zun çarşılı, Osm anlı Tarihi I, A nkara 1975, 518.

3,3 U zunçarşılı, Saray Teşkilatı, 10 vd.
39 Edirne Sarayı için bkz. Dr. Rifat O sm an, Edirne Sarayı, yay. Süheyl Üııver, A nkara
1989.
700 dönüm lük, b ir.a ra z i üzerine k u m lan T opkapı Sarayı ana

hatlarıyla 3 kısım dan m ey d ana gelir. B aba,hüm âyûn denilen ana
kapı ile, h â b ü s ^ e lâ m den i ie-nikinci kanı arasında 'bîrûrf a dahil ilk
avlu..Bulunm a k tadır . B undan sonra^ b â b ü ’s -s a ’âdjg..denil en üçüncü
b ir kapı daha v ard ır ki., b u iki kapı arası d a bîrûn ’a dahi 1 olup A lay
meydanı denilm ektedir. Bâbü ’s-sa 'âde kapısı padişah ın resm î
hayâtin iri bitip _özel, hayatının b a ş îa lıjı "kapıdır. Tersi düşünülürse
b â b ü 's -s a ’âde, padişahın ö zel hayatının bitip resm î hayatının
başladığı yerdir. B unun h em en gerisine F âtih S ultan M ehm ed
tarafından arz odası yaptırılm ıştır. P adişah devlet adam larını ve
yabancı elçileri burada kabul ederdi.
Y eniçeri ihtilallerinde ayak divanı, bâbü ’s-sa ’âde önünde
kurulm uştur. H ü k ü m et toplantılarının yapıldığı dîvânhâne ve
defterhâne de bâbü ’s-sa ’ade ’nin bitişiğindedir. K ısacası devletin
b ü tü n işleri padişahın k ontrolü altındadır.
B â b ü ’s-sa ’â d e ’nin gerisinde arz odosrindan başka, enderûn,
harem-i hümâyûn ve hırka-i s a ’âdet dairesi vardır.
K öleleri özel b ir eğitim e tâbi tutarak devlet ve ordu

yönetim inde kullanm a usûlüne kul sistemi denir. O sm anlı devleti
genel olarak iki unsura dayanıyordu: Ulemâ ve ümerâ. D iğer bir
deyim le ilmiye ve s ey fiye. X V I. yüzyıldan itibaren bunlara bir de
kalemiye (bürokratlar) eklenm iştir. Yâni ilim adam ları, askerler ve
bürokratlar. Ulemâ, k an u n ve şeri’at ile ilgili teşkilatı, ümerâ ise
p adişahın siyasî ve askerî otoritesini tem sil ediyordu. Ç ok defa
m edrese kökenlilerin intisap ettiği kalem iye ise O sm anlı
bürokrasisini teşkil ediyordu. K alem iye erbabı arasında usta çırak
ilişkisiyle yetişm iş olanlar da çoktu.
K ölelerin eğitilip devlet kadem esinde kullanılm a usûlü
S as anî, R om a, B izans ve A bbasîler gibi O rtadoğu ve A kdeniz
havzasında kurulm uş bütün devletlerde görülür. F akat O sm anlılar
kul sistem ini A nadolu S e lç u k lu la rın d a n alm ışlardır. Z ira O sm anlı
saray teşkilatı ile Selçuklu saray teşkilatı arasında büyük b enzerlik
görülm ektedir40. O sm anlılar b u sistem i daha da geliştirm işler ve
etkili b ir biçim de kullanm ışlardır.
40 Bu konuda bkz. U zunçarşılı, O sm anlı D evlet Teşkilatına M edhal, A nkara 1984;

ayrıca İsm ail H akkı Baylcal, Enderun M ektebi Tarihi, İstanbul, 1953, 13.
K ul sistem inin k u rulm asının sebebi padişahın devlet

otoritesini iyi eğ itim görm üş, kendisine son derece sadık kim selere
verm ek istem esi v e Özellikle daha m erkeziyetçi b ir devlet kurm ak
gayesidir.
K ul sistem i için, savaşlarda alm an esirler, para ile satın alınan
köleler ve devşirm e usûlü ile toplanan H ıristiyan çocukları
kullanılırdı. D evşirm e usûlü, Y ıldırım B ayezid zam anından beri
uygulanıyordu. B u usûle göre, padişah, zam an zam an özel b ir heyet
görevlen direrek Özellikle R u m eli’ndeki H ıristiyan köy ve
kasabalarından belli sayıda çocuk toplatıyordu. D evşirilen
çocukların 8 ilâ 20 y a şla n arasında, bünyece kuvvetli ve sağlıklı,
iyi ailelere m ensup olm aları şarttı.
D ev şirilen çocukların iyi görünenleri, özel b ir terbiye
verilm ek üzere p ad işah a ait Edirne sarayı, Galata sarayı, îsh a k Paşa
sarayı, İbrahim Paşa sarayı gibi saraylara gönderilirdi. G eri
kalanları ise, ileride yeniçeri olm ak üzere A n ad o lu ’daki T ü rk
köylülerinin yanına, y a da bostancı adıyla İstanbul'Anki sarayların
bahçelerine verilirdi. O nlar buralarda T ü rk ç e’yi ve T ürk âdetlerini
öğrenirler ve Tslâmiyeti kabul ederlerdi.
E nderûn M ektebi
E nderûn m ı e ktehinin II. M urad zam anında kurulm uş...E atih

zam an ın d a gerçek sah siv etin m kavusm uatur41. Y ukarıda belirtilen
saraylarda 5-7 yıl arasında sıkı bir eğitim gördükten sonra, ikinci
birdelem ey e tâbi tutulurlar v e en g eç k in leri Yeni saray d enilen,
Topkapı sarayY n a a ln ın la rd ı. B urada küçük oda ve büyük oda adı
verilen saray kolejinde Türkçe, Arapça, Farsça, edebiyat, tarih,
matematik, güzel sanatlar ve musiki dersleri g ö rü rlerd i. A yrıca her
birine p ratik bir el sanatı öğretilirdi. B unun yanında ok atmak, kılıç
kullanmak, cirit oynamak, ata binmek, güreşm ek gibi b edenî ve savaş
sporları da öğrenirlerdi. H erkese kabiliyetine göre b ir program
u y g u lan ırd ı. H er odanın bir kütüphanesi vardı.
E ğitim in m aksadı, iç oğlanlarının hakiki bir M üslüm an, b ir
devlet ve harp adam ı olm asını sağlam ak; edebiyattan ve sanattan
anlayan, k ibar konuşm asını bilen, nezaket sahibi insanlar ve nefsine
hâkim çelebiler yetiştirm ekti. A sıl gâye ise, devletin başına geçecek
41 Ü lker A kkutay, “Osm anlı E ğitim sistem inde E nderûn M ektebi”, Osmcmlı, 5,
A nkara 1999, 187.
46 M E H M E T A LI 'ÜNAL
deha çapında, m üstesnâ kabiliyetleri bulm aktı. B unda büyük ölçüde

başarılı olunm uştur.
Büyük ve küçük oda d a eğitim gören iç oğlanları, tekrar bir
elem eye tâbi tutularak padişahın şahsi hizm etlerine m ahsus daha
üst m evkilere terfi ettirilirlerdi. G eri kalanları da kapıkulu süvari
bölüklerine ve silahtarlar bölüğüne verilirdi. Padişahın şahsi
hizm etine tayin o lunanlar padişaha m utlak bağlılık ve itaat
duyguları İle terbiye edilirlerdi42.
P adişahın şahsî hizm etini gören odalar sırasiyle şunlardı:
H as oda :
Fâtih tarafından kurulan b u odanın âm iri has odabaşı idi.

O nun vazifesi padişahın soyunup giyinm esine yardım etm ekti.
Has oda’da. eğitim gören iç oğlanlarının sayısı 40 civarında idi.
G örevleri pad işah ın şahsî hizm etlerini görm ek ve sarayda iken
m uhafazasına bakm aktı. H as odabaşı ’ndan ayrı olarak padişahın
silahını taşıyan silahdâr, padişahın dış elbiselerine bakan çuhadar,
ayakkabı ve çizm elerinden sorum lu rikâbdâr, iç çam aşırlarına
bakan dülbend oğlanı da bu odanın m ensubudurlar. B unlar en
yüksek rütbeli iç oğlanı idiler. X V II. yüzyıla doğru sayıları 12’ye
çıkm ıştır.
H azine O d ası :
P adişahın özel hâzinesi, m ücevherat ve değerli eşyasının

m uhafaza edildiği bu odada 60 kadar iç oğlanı m evcuttu.
H azinedârbaşı denilen b u odanın âm iri sarayın en nüfuzlu
şahsiyetleri arasında gelirdi. B u oda da Fâtih tarafından teşkil
olunm uştu.
K iler O d a s ı :
F âtih zam anında kurulm uş olan ve Kilerci Koğuşu da denilen

b u bölüm ün âm iri kilercibaşı (ser kilârî-i hâssa) idi. K ilerci
K oğuşunda 30 civarında iç oğlanı hizm et ve eğitim görüyordu.
B unların görevi p adişahın ve harem ’in her türlü yiyecek ve içecek
ihtiyacım tem in etm ek, sofra hizm etlerine b ak m ak tı.
42 İnalcık, M akaleler II, 1.59.

S eterli O d a s ı :
IV. M urad tarafın d an teşkil edilen bu odanın m ensupları

m usikişinas, hânende, sâzende, kem ankeş, pehlivan, berber vs.
olarak yetiştirilm iş iç oğlanlarından oluşuyordu. S arayın dilsiz ve
cüceleri de b u rad a eğitim görürlerdi. B u odanın âm iri aynı zam anda
büyiik o d a ’nın da âm iri olan saray kethüdası idi43.
İç oğlanları, kendilerine gösterilen görev ve hizm etleri sıkı bir
disiplin altın d a yaparlardı. Bu odalarda da tahsil ve terbiyeye
devam edilirdi. H er odanın m u h telif dersler veren hocaları vardı.
B u odalar, hadım ağaları iıd an bir ağanın idaresinde idi.
Akağalar da denilen b u yüksek dereceli subayların m eratibî şu
şekilde idi:
Bâbü ’s-sa ‘âde ağası {kapı ağası) : B ütün sarayın âm iri olan
bâbü 's-sa ’âde ağası, çok nüfuzlu bir şahsiyet idi. G azanfer A ğa gibi
bazı ağaların nüfuzu veziriazam ları gölgede bırakabiliyordu4445.
Saray kethüdâsı : Bâbü ’s-sa ’âde ağası 'dan sonra sarayın yetkili
âm iridir. Saray K ethüdâsı, büyük oda' dakı iç oğlanlar T nm
m üdiridir.
Oda kethüdâsı : K üçük o d a ’daki iç oğlan 1a rı’m n reisidir.
Has odabaşı : Has oda'da padişahın şahsi hizm etleriyle
görevli en yüksek rütbeli subaydı. Y ukarıda has oda kısm ında
bahsedildi.
Hazinedârbaşı : Y ukarıda bahsedildiği üzere hazine odası'nın
âm iri idi.
Kil erci bası : K iler o d ası’nın âm iri idi.
. Saray ağası : Saray m tem izlik ve intizam ından sorum lu id i.
Sarayın on arım ve bakım ı d a saray ağasının vazifesi idi4Â
A şağıda bahsedileceği üzere sarayın harem kısm ını bekleyen
ve zenci oldukları için kara hadım ağaları veya harem de hizm et
43 U zunçarşılı, Osm anlı Tarihi 1 ,5 21; Saray Teşkilatı, 311-12.

. 44M acar asıllı bir devşirm e olan G azanfer A ğa, K am ını’nin oğlu S elim ’d n m aiyetinde
yüksekli. Selim 1566’da padişah olunca G azanfer v e kardeşi C afer’i E n d eru n ’a
katılm alarım istedi. A ncak bunun için hadım olm aları gerekiyordu. Cafer
am eliyattan sağ çıkam adı. G azanfer ise Has O dabaşı ve B âb ü ’s-S a’âde Ağası oldu.
O tuz yıldan fazla kaldığı m akam da devletin en nüfuzlu şahsiyetlerinden biri oldu.
B kz. Âlî, K ünhü 7-A h bar ’dan naklen Le sl ie P. Pi erce, H arem -i H üm ayun, 12.
45 İsm ail H. B ay kal, Enderun M ektebi Tarihi, 23.
gördüklerinden dolayı harem ağaları denilen bir grup daha vardı.

B unların âm irine de dârü ’s -s a ’âde ağası ya da kızlar ağası denirdi46.
P adişahın yakınında, şahsî hizm etlerinde bulunan bu iç
oğlanları, her 5-7 senede bir, ya da yeni b ir padişahın tahta geçm esi
dolayısıyla saray dışındaki vazifelere tayin olunurlardı. B una çıkma
denirdi.
Has oda, hazine v e diğer odalardaki iç oğlanları bîrûn’da
müteferrikalık, çasm gîrlik hizm etlerine ya da altı bölük halkı denilen
kapıkulu sipahi bölüklerine atanırlardı.
H as odabaşı, silahdâr, çuhadar gibi unvanlar taşıyan bu
odaların subayları ise taşrada, sancakbeyiliğine atanırlardı. Bu
sırada y a şla n 4 0 ’a yaklaşm ış olurdu. Uç sancakları 'nda harp
usûllerini ve devlet idare sanatını öğrenen b u beylerin en
kabiliyetlileri daha sonra beylerbeyi ve vezir olurlardı. V ezir
rütbesini alanlar dîvân-ı hümâyûn üyesi olurlardı. E n son rütbe ise
vezir ia zam lık'tı. V eziriazam , padişahın m utlak vekili olarak
im paratorluğun ve ordunun başına geçerdi.
İşte kul sistemi ile padişah, sıkı bir elem eden ve uzun b ir
eğitim dönem inden som a, im paratorluğun idaresine en lâyık ve
kendisine en sadık kişiyi getirebilm ekteydi. K ul sistem i içerisinde
yetişenlerden 4 5 ’i veziriazam olm uştur. B u sistem sayesinde G edik
A hm ed P aşa, M akbul İbrahim Paşa, Sokollu M ehm ed P aşa ve
K öprülü M eh m ed P aşa gibi deha çapında devlet adam ları
yetişebilm iştir.
K ul sistem i sadece padişah sarayında değil, devlet
adam larının saraylarında da uygulanm ıştır. H atta b u n u tim arlı
sipahilere k ad ar u zatm ak m üm kündür. B irço k tim arlı sipahinin
kendi hizm etinde kulları vardı ve bunlar sonradan cebelii olurdu.
P aşaların ve beylerin konaklarında da kendi çaplarında saraydakine
benzer b ir enderûn ve harem teşkilatı vardı. D evlet, buralarda
yetişen kulları d a tim ar ve zeam et gibi görevlere atam ayı kanunla
kabul etm işti. Ö te yandan katledilen devlet adam larının m alları
m üsadere edildiği gibi, kulları da padişah sarayına alınırdı.
K ul sistemi, devletin kuruluşundan beri varsa da, son şekliyle
Fâtih kurm uş ve geliştirm iştir. K anunî, IV. M urad ve III. A hm ed
zam anlarında da esaslı değişiklikler yapılm ıştır47.
46 U zunçarşıh, Saray Teşkilatı, 172 vd.

47 İnalcık, O sm anh İm paratorluğu K lâsik Ç ağ (1300-1600), İstabul 2004, 84 vd.
o sm a n li m ü e sse se l e r ! ta rîh î 49
Devşirme sistemine ise XVII. yüzyılın sonlarında nihayet verildi.

Fakat bundan sonra kul sistemine rast gele adam alındığı gibi, yükseliş
dönemindeki sıkı eğitim-öğretim usûlü de ortadan kalktı. XVIII. yüzyıldan
itibaren ileri gelen Türk-Müslüman ailelerinin çocukları da kul sistemi
içerisine alınmaya başlanmışta.
X V II. ve X V III. y üzyıllarda zam an zam an enderûn ağalan
yani enderûn daki subaylar, devlet politikasında oldukça etkili
olm uşlardır.
ç) H a re m
H arem , enderûn da olup, sarayın, kadınlar kısm ıdır. B urada

padişahın kadınları, kızları, annesi ve kadın esirler (cariyeleı) ile
şehzadeler bulunur. H arem 'de de enderûndakine benzer teşkilat
yapısı vardır. B urada da kadm lar arasında sıkı bir disiplin ve silsile-
i m eratip uygulanm ıştır.
O sm anli devletinin yüzyıllarca dünyanın süper gücü olm ası
sebebiyle B atık lar T ü rk ler’in her şeyi ile ilgilendikleri gibi harem '\
de çok m erak etm işlerdir. A ncak harem '\e ilgili h içb ir bilgi
edinem em işlerdir. K endi kam u oylarındaki m erakı tatm in için de
harem ile alakalı aslı esası olm ayan, uydurm a bilgilerle eserler
kalem e alm ışlar, rom anlar yazm ışlardır. H asbelkader İstan b u l’a
uğrayan b ir Batılı, seyahatnâm esinde m utlaka harem 'e bir bölüm
ayım ıış v e işittiği dedikodulara kendisi de b ir şeyler ilave ederek ve
abartarak yazm ıştır. İlgiyi çekm ek için de harem 'i padişahın aşk-
m eşk hayatının geçtiği, havuzların, cariyelerin, çin i çıplak dans
eden dansözlerin bulunduğu âdeta bugünkü pavyonlar gibi ta rif
etm işlerdir. H arem 'de yüzlerce cariye bulunduğunu, padişahın
bunların içerisinden dilediğini seçtiğini vs. anlatm ış durm uşlardır.
G ünüm üzde de bu k onuda hâlâ film ler çevrilm ekte ve gerçeklerle
alakası o lm ayan sahnelere y er verilm ektedir.
İşin tu h a f tarafı B atılılar’ın bakış açısı bize de yansım ış, b elli
b ir dö n em O sm anli dönem ine olum suz yaklaşım ın da tesiriyle
harem, O sm an lm m günah galerilerinden biri olarak ele alınm ıştır.
K ısacası insanlar kafalarındaki cinselliği ve bugünün değerlerini
tarihe taşım ışlar, harem 'e o gözle bakm aya çalışm ışlardır.
Harem ’le ilgili olarak A m erikalı bir araştırıcı tarafından
yazılan H arem -i Hüm ayun adlı eserde O sm anli harem ' inin
cinselliğin sergilendiği y er olm aktan ziyade b ir m anastıra benzediği
belirtilm ekte ve “Harem ve Sultanın cinsel yaşam ına ilişkin tasvirler
Osmanlılar hakkındaki Idtapların satışına açıkça yardım cı
o ld u ğ u n d a n ’ dolayı harem konusunun ele alındığı

kaydedilm ektedir. Y azara göre O sm anlı hanedanının b ir ürem e
politikası vardır v e tah ta erkek varis bırakabilm ek için padişahlar
b irden fazla erkek ço cu k yap m aya çalışm aktadırlar48.
H a rem ’de ki kadınlar arasında enderûndaki iç
oğlanları’nm kine b en zer b ir teşkilat vardı. B u rad a câriyeler, sıkı bir
eğitim den geçirilir, edebiyat, güzel sanatlar, musiki ve el işleri
öğretilirdi. A y rıca güzel konuşm ak ile nezaket ve zarafet sahibi
olm anın incelikleri verilirdi. B u şekilde tahsil ve terbiye gören
kadınlar, saraydan çıkıp, genellikle eyaletlerde görev alm ış
sancakbeyi, beylerbeyi ve vezir rütbesindeki kişilerle evlendirilirdi.
B öylece padişah, kullarının eyaletlerde yerli b ü y ü k ailelerin veya
uy g u n su z ailelerin k ızlarıyla evlenm elerini ve m ünasebet
kurm alarını önlem iş olurdu.
S araydan b ir kızla evlenm ek im tiyaz işiydi. Ç ünkü sarayda
yetişen kızlar, hem güzel, hem de son derece terbiyeli olurlardı.
H er isteyene kız verilm ezdi. T anınm ış ve itibarlı kişiler tercih
edilirdi.
H arem ’in idarecisi padişahın annesi idi. O na, mehd-i ulyâ veya
valide sultan denilirdi. Y eni bir padişah tahta çıktığı zam an annesi
törenle Eski S aray ’dan Yeni S aray ’a taşınır ve oğlu tarafından
k arşılan ırd ı49. V alide Sultanın devlet idaresinde de m ühim yeri
vardı. Ö zellikle ço cu k yaşta tahta geçen padişahlar dönem inde
valide sultanlar bir nevi saltanat nâibesi olarak devlet yönetim inde
söz sahibi olm uşlardır. K ösem Sultan ile H atice Turhan Sultan bu
konuda en dikkati çeken isim lerdir.
V alide S ultanlara p a şm a k lık adiyle haslar tayin olunur ve
darphaneden de m u ay y en aidatları bulunurdu. V alidelerin kalabalık
bir m aiyeti vardı ve onları valide kethüdası adlı bir m em ur idare
ederdi. B u zat, devlet ricalinden olup itim ada lâyık görüldüğünden
bu vazifeye seçilirdi. V alide Sultan hazinedar usta denilen
harem deki en kıdem li câriye vasıtasıyla harem in zabt u rabtm ı
tem in ederdi. Şayet şehzade, annesinin ölüm ünden sonra p adişah
olursa vâlide sultanlık sü t anne veya dâye k a d ın ’a verilirdi50.
48 Leslie P. Peirce, aynı eser, 4, 153.

49 U zunçarşıh, Saray Teşkilatı, 155 vd.
50 J. Deny, “V alide Sultan” , İA, XTTT, 178 vd.
o sm a n li m ü esseseler ! t a r îh i 51
P adişahlar annelerine b üyük hürm et gösterirlerdi. V alideler

padişah olan oğluna “ar si anım ” diye hitap ederdi. F akat XVI.
yüzyılda H ürrem Sultan ve Safîye Sultanla başlayan kadınların
devlet işlerine gereğinden fazla karışm ası âdeti, X V II. yüzyılda da
zam an zam an devam etti ve devlet işlerinde olum suz gelişm elere
yol açtı. Ö zellikle K ösem Sultan iktidar hırsıyla oğullarını
öldürtm ekten ve torunlarına suikasd düzenlem ekten bile çekinm edi.
A ncak IV. M e h m e d ’in annesi T urhan V alide Sultan gibi devlet
düzeninin sağlanm ası için v ar gücüyle çalışan ve son derece olum lu
rol oynayan k ad ın lar da söz sahibi oldular.
Valide su lta n 'd a n sonra, padişaha erkek çocuk doğurm uş olan
hâseki kad ın ların da harem ’de nüfuz ve itibarı vardı. A n cak harem-i
hümâyûnun h izm et ve m uhafazası işleri ile görevli harem ağalarının
nüfuzu da çok büyüktü. Zenci asıllı olan bu kişiler um um iyetle
M ısır beylerbeyisi tarafından saraya takdim edilirlerdi. B unların
daha önced en tenasül organları alınm ış olur, yani hadım edilirlerdi.
O sm anlIlardan önce hadım harem ağ alan geleneği O rta-doğuda
ku rulan birçok devlette m evcuttu. Bu sebeple harem , sadece İslâm
devletlerine özgü bir kurum değildi. B izan s’ta da benzeri bir
teşkilat vard ı51.
K ara ağaların içerisinde en nüfuzlu olanı kızlar ağası ya da
d â rü ’s-sa ’âde ağası olarak bilineni idi. B unun m evkii bütün enderim
ve harem-i hümâyûn ağalarından yüksekti. V eziriazam ve
şeyhülislâm dan sonra gelirdi. Esas vazifesi sarayın kadınlar
kısm ına nezaret etm ekti. Em ri altında kendisi gibi siyah birçok
hadım ağası vardı. X VI. yüzyıl sonlarına kadar kızlar ağalığı saray
ak hadım larının başı olan kapı ağalarına m ahsus iken sonra zenci
harem ağalarına geçm iş, bu yüzyılın sonunda b ir m üddet gene ak
ağalara geçm işse de 1594’ten sonra kati olarak zencilere intikal
etm iştir. A ynı zam anda haremeyni ’ş -şerifeyn evkâfı denilen M ekke
ve M edine vakıflarının nezareti ve bu v akfa ait dolap denilen
hâzinenin de âm iri olan kızlar ağasının nüfuzu, padişaha en y ak ın
kişilerden birisi olm asından g eliy o rd u 52. X V II. asırdan itibaren
bilhassa nüfuzları artm ış ve padişahların üzerinde çok etkili
olm uşlardır.
51 O rtay lı. Türk İdare Tar İh i, 141.

52 U zunçarşılı, Saray Teşkilatı, 172 vd
d) K u l S is te m i H a kkın d a D e ğ e rle n d irm e
D evşirm e ve kul sistem i ve bu sistem içerisinde yetişen devlet

adam la n üzerinde günüm üzde b irçok yorum da bulunulm aktadır.
B u husus hakkm da aydınlarım ızın ve halkın zihninde İlm î b ir esasa
dayam nayan ve tarihî gerçeklerden uzak bazı fikirler yer etm iştir.
A ydınlarım ız bazısının kafasındaki düşünce şudur: D evşirm e
sistem i O sm anlı İm paratorluğu için son derece zararlı olm uş, bu
sistem içerisinde yetişen devlet adam ları T ürklük için olum suz rol
oynam ış ve devşirm e kökenli rical devleti yıkım a götürm üştür.
D olayısıyla tarihim iz b u n ların ihanetleri ile doludur. H atta bazı
aydınlarım ız daha da ileri giderek biyolojik m anada ırkçılığa
inanm akta, insana ait kahram anlık, yiğitlik, m isafirperverlik ve
âlicenaplık gibi hasletlerin genlerle nesilden nesile intikal ettiğini
zannetm ektedir.
B ilindiği üzere ırkçılık cereyanı XIX . yüzyılda A v ru p a’da
ortaya çıkm ış; m edeniyetlerin ve kültürün yaratıcılığı A vrupalI
beyaz ırka hasredilm iş ve bu görüşler uzun süre etkili
olm uştur. H itler’in ideolojisi de ana çerçeve olarak beyaz ırka
ve bu ırk içerisinde en s a f kalm ış olan A lm an ırkının üstünlüğüne
dayandırılm ıştır. O na göre üstün ırk olan A lm anlar, k ü ltü r ve
m edeniyetin yaratıcısı olduklarına göre dünyaya da hâkim olm alı
idiler. B unun için üstün A lm an ırkının özelliklerini korum ası, diğer
ırklarla karışm am ası için çeşitli tedbirler alınm ıştı.
B eyaz ırkın üstün ırk olduğu tezi H itler’den çok önce ortaya
atılm akla beraber, ideolojik b ir hareket olarak uygulam a alanı
bulm am ıştır. A ncak A vrupalı, çok eski devirlerden b eri kendisinin
dışındaki d ü nyaya ve toplum lara karşı sürekli ırkçı bir tavırla
yaklaşm ıştır. B unun tem eli dar anlam ıyla, R om alı olm ayan dem ek
olan ii barbar” kelim esi ile R om a İm paratorluğu zam anına
dayandırıl abilir. R om a, kendisinin dışındaki toplum ları ve
coğrafyayı k ü çü k görm üş, dışlam ış ve kendi em peryalist
politikaları istikam etinde istism ar etm iştir. N itekim em peryalizm
kavram ı da im paratorluk politikası anlam ında R o m a ’dan
gelm ektedir.
A vrupai m m kendini ve kendi coğrafî m ekanım dünyanın
m erkezi saym a geleneğinin kökeni buralara dayanm aktadır.
A vrupalı bilim adam ları A v ru p a ’nın kendisi dışındaki toplum ları
ve coğrafyaya karşı olan ırkçı tavrını İlmî bir tem ele oturtm ak için
gayret gösterm işlerse de biyolojik ırkçılığın ilm i esaslara uygun
olm adığı, k ü ltü r ve m edeniyete ait unsurların genlerde intikalinin

m üm kün olm adığı y in e A vrupalılarca ortaya konulm uştur. Bu
sebeple b u husus İlm î b ir gerçeklik olm aktan ziyade ideolojik bir
yaklaşım olarak kalm ıştır.
B ugün, A vrupa ve onun uzantısı olan A m erika B irleşik
D e v le tle rin d e h âlâ kendisini dünyanın efendisi görm e ve diğer
to p lu m lan ve ülkeleri em peryalist gayeleri uğruna istism ar etm e
gayretleri sürm ektedir. A ncak tem eldeki hassasiyet ırk konusunda
değil; kültür hususundadır. A vrupalı veya A m erikalı gibi yaşam ak,
giyinm ek, konuşm ak, davranm ak ve y em ek m evzuunda B atılılar
taviz v erm em ekte teknoloji, iletişim ve ekonom ik alandaki
üstünlüklerini k u llan arak bütün dünya toplum larım istism ar
etm ektedirler. B u açıdan b akıldığından H ollyw ood, A m erikan
kültürünün ü retim v e ihraç m erkezi olarak çalışm akta ve bütün
dünya toplum larım film , televizyon vs. gibi iletişim vasıtalarıyla
etkilem ektedir.
B ütün bunların sonucu olarak özelikle üçüncü dünya, ya da
gelişm ekte olan ülkeler şeklinde tabir edilen m em leketlerdeki
toplum lar ve bilhassa aydın kesim ler, A m erikan kültürü ile
yetişm ekte, A m erikalının değerlerini paylaşm akta ve onun gibi
düşünm ektedir. A m erikan kültürüne karşı duyulan a şın ilgi ve
hayranlığın tabii neticesi olarak insanlar kendi toplum una ait inanç
ve kültür u n su rlan n a şüphe ile bakm aktadırlar.
T ekrar edelim ki, Batılı insan ve toplum lar kendi kültürü
konusunda çok hassastırlar. Y ani B atıklar bugün k ü ltü r ırkçılığı
yapm aktadırlar. K endi kültürünü bütün dünyaya y aym ak için
gayret gösterm ekte, fakat kendileri dışındaki toplıım ların kültürüne
m üzelik b ir u n sur olarak yaklaşm aktadır ve o ölçüde
ilgilenm ektedir.
Bu ırkçılık ve kültür konusundaki bu m ülahazalardan sonra
tek rar O sm anlıya, kul sistem ine dönecek olursak konuyu şöyle
sürdürebiliriz.
Kul sistem ini O sm anlT nın kendi icad etm ediği herkesin
m alum udur. Sadece devşirm e sistem ini ilk defa O sm anlT nın
başlattığı ileri sürülürse de, buna karşı çıkanlar da vardır. A ncak
devşirm e usûlünü en azından daha sistem li hale O sm anlT nın
getirdiği kesindir.
D evşirm e ve kul sistem i hakkm daki düşünce ve görüşlerin
çoğu X X . yüzyıl patentlidir. B u yüzden de bugün sahip olduğum uz
dünya görüşlerinin doğrultusunda çok defa ön yargılıdırlar.
İnsanların kendi dünya görüşlerini sık sık tarihe taşıdıkları ve hatta

bu durum dan bazı profesyonel tarihçilerin bile kurtulam adıkları
görülür. B u m eyanda birçok ilim ve fikir adam ı ile bazı tarihçiler,
kul sistem ine asrın başlarında dünyada ve ülkem izde ço k revaçta
olan ırkçılık cereyanının tesiri altında kalarak yaklaşm ışlardır.
B unda A lm an y a’daki ırkçılık fikrinin etkisi de büyüktür. A yrıca
B alkan savaşları, M üslüm an olan toplum ların devletten ayrılm ak
istem eleri gibi T ü rk çü lü k cereyanının ortaya çıkm asına y o l açan
gelişm eler de bu y ak laşım a tesir eden faktörler arasındadır.
E n m ü h im unsur ise, Erm en i ler ve R um lar gibi im paratorl uk
içerisinde yüzyıllardır b eraber yaşadığım ız H ıristiyan unsurların
T ürk m illetinin z a y ıf düştüğü X IX ve X X . yüzyıllarda düşm anla
işbirliği halinde T tirk ler’e karşı ihanet ederek ayaklanm aları,
m üthiş b ir kin ve öfke ile vahşiyane bir şekilde katliam a
kalkışm alarıdır. B u durum T ürk m illetini şok eden b ir gelişm e
olm uş, “a t'tır teper, cinstir çeker ” türünden deyim lerin halk
arasında darb-ı m esel (atasözü) haline gelm esine yol açm ıştır.
N eticeden hareket eden T ü rk aydını, im paratorluğun
zayıflam asının ve parçalanm asının sebeplerini düşünürken, içinde
bulunduğu fikrî atm osferin de tesiriyle b ir günah keçisi olarak
dönm e ve devşirm eleri buluveım iş ve im paratorluğun yıkılm asının
sebeplerini onlara yüklem iştir.
B u görüşü doğrulam ak için tarihî olaylar gözden geçirilm iş ve
etnik m illiyetçilik nokta-i nazarından O sm anlı tarihi yorum lanm aya
çalışılm ıştır. Sonuçta, O sm anlı tarihinin Türk asıllılarla devşirm e
k ö k en liler arasındaki bir çatışm adan ibaret olduğu, C elalî
isyanlarının bile T ürk kökenli sipahilerin önderliğinde A nadolu
T ürklüğü tarafından devşirm e kökenlileri tem sil eden İstan b u l’a
karşı çıkarıldığı, yeniçerilerin devşirm e kökenli oldukları için sık
sık ayaklandıkları ve im paratorluğu yıprattıkları, devşirm e kökenli
vezirlerin devlete sürekli ihanet ettikleri kanaatine varılm ıştır.
İsm ail H am i D anişm end, Osmanlı Tarihinin Kronolojisi adlı
eserinde devşirm e kökenli vezirleri, alçak, aşağılık ve saire gibi
sıfatlarla tahkir ederken T ürk asıllı o lan lar için son derece
h ürm etkar ifadeler kullanm ıştır.
M a a le se f günüm üz tarihçilerinden bazıları da adı geçen
tarihçilerin tesirinde kalarak s ırf kul sistem i içerisinde yetiştikleri
için S okollu M eh m ed P aşa başta olm ak üzere b irço k kıym etli
O sm anlı devlet adam hakkında o b jek tif ölçülerden uzak
değerlendirm elerde bulunm uşlardır.
K anaatim izce bu m eselede göz ardı edilen noktalardan birisi

şudur: O sm an lT d a etn ik anlam da bir m illiyetçilik v e T ürklük
kim liği yoktur. O sm anlı için Türk, göçebe, vahşi, m edeniyetten
uzak, şeh ir kültüründen nasiplenm em iş, köylü ve kaba saba insanı
ifade eder. A n cak h em en belirtelim ki, O sm anlI’nın kültürel kim liği
T ü rk ’tür. T ürkçe konuşur, T ürk m usikisi dinler, söyler, besteler.
T ü rk to p lu m u n u n O rta A sy a ’dan beri getirdiği değerler ile
sonradan kazandığı kültürel unsurları taşır. A ncak O sm anlı
kendisini h içb ir zam an T ürk olarak nitelem ez. A vrupalılar
O sm anlIlara T ü rk dem işlerdir. M üslüm an olan H ıristiyanlar için de
“T ürk o ld u ” dem ektedirler. N âm ık K em âl dahi hep “Os m a n id a rız”
dem iştir. T ü rk sözünü ilk defa bugünkü anlam da M ehm ed E m in
1897Terde “B en b ir Türküm dinim cinsim uludur” m ısraıyla
başlayan şiirinde terennüm etm iştir.
Ö te yandan devşirm e kökenli devlet adam larım ızın kültürel
kim lik açısından T ürklükleri asla tartışılam az. B ir G ed ik A hm ed
Paşa, M akbul İbrahim Paşa, Sokollu M ehm ed Paşa, K öprülüler vs.
kökenleri ne olu rsa olsun T ürkçe konuşurlar, T ürk gibi düşünürler,
T ürk gibi h areket ederlerdi. B unların hiç birisinin m ensup oldukları
etnik grupların lehinde, A rnavutluk, B oşnaklık, Sırplık, H ırvatlık
vs. adına çalıştıkları iddia edilem ez, çünkü böyle etnik tem ele
dayalı b ir sosyal kim lik yoktu. İçlerinde değersiz, alçak, hain,
korkak olanları m uh ak k ak ki vardır. A ncak bunların sebebinin etnik
kökenle alakası yoktur. B unlar için çok defa yapılan suçlam alar,
akrabalarını korudu, devlet kadem esine yerleştirdi, H ıristiyanlara
yardım etti vs. gibi hususlardır. Bu tür davranış lan T ürk asıllı
olanlar da yapm ışlardır. A krabasını koruyan devlet adam ına her
zam an ve h er yerde rastlanır.
H âlâ M im ar S in an ’ın etnik kökeni tartışılm aktadır, halbuki
M im ar Sinan E rm eni asıllı olsa ne olur, R um asıllı olsa ne olur.
E rm en il er ve R u m lar onunla övünecekler diye korkuluyor s a bırakın
övünsünler. Selim iye ve Stileym aniye gibi ölüm süz şaheserleri bina
etm iş bu dahi m im arın kökeni ne olursa olsun T ürk olm adığını
söyleyebilirler m i? M üslüm an değildir diyebilirler m i?
B ilâkis etnik çeşitliliğin ve kul sistem inin O sm anlı devletinin
gücü ve orijinalliği olduğu, kendine has bir kültür yapısı teşekkül
ettirdiği ve böyle bir ortam da fizikî, ahlâkî ve entelektüel
Özelliklerin en uygun biçim de bir araya gelm esi fırsatının doğduğu

b izzat O sm anlı m ünevverlerince ileri sürülm üştür53.
Osmanlılar sadece kendi insanlarına karşı değil, kendilerinin dışındaki
toplamlara karşı da adâletle yaklaşmışlardır. Batılı’nm yaptığına benzer bir
istismar anlayışı Osmanlı’da görülmez. Bu, kültür alanında da böyledir.
Hiçbir toplumun kültürü Osmanlı kültürü lehinde istismar edilmemiştir.
Bilakis cemaatleşmeyi teşvik ederek, özellikle Hıristiyan toplundanıı
kültürlerini yaşatmalarına dolaylı olarak yardımcı olunmuştur. Yani bir
kültür ırkçılığı da söz konusu değildir. Eğer tersi olsaydı Balkanlardaki
toplumların Müslüman olmaya zorlanması gerekirdi. Hıristiyanlann
Müslüman olmasına sıcak bakılmakla beraber, bu hususta gayretkeş bir
politika takip edilmiş değildi. Zira İslam dininin temel prensipleri buna mâni
idi.
D evşirm e u sûlü hususunda B atıklar, rom an ve hikâyelerinde
olayı saptırarak, bunun H ıristiyan toplum ların tepkisine yol açtığı
tezini işlem işlerdir. H albuki bunun böyle olm adığı, devşirilen
çocuğun istikbalinin parlak olm ası sebebiyle, ailelerin kendi
çocuklarının devşirilm esi için devşirm e m em urlarına rü şv et bile
verdikleri ortaya çıkm ıştır.
G ünüm üzde h angi aile, çocuğunu A m erik a’da, A v ru p a’da
okutm ak istem ez. H erkes A nadolu L iselerine ve kolejlere çocuğunu
sokabilm ek için bir y an ş içerisinde değil m idir? K lâsik dönem de
saraylar da son derece iyi b ir eğitim in verildiği k o lejler gibiydi.
M ezu n lan , subaşı, sancakbeyi, beylerbeyi, vezir vs. gibi önem li
m akam lara geliyorlardı.
D iğer taraftan k lâsik çağda O sm anlı îm paratorluğunun ve
bilhassa İstan b u l’un nü fu su ve sosyal hayatm canlılığı ile dünyanın
önde gelen bir cazibe m erkezi olduğunu u nutm am ak lazım gelir.
D olayısıyla herkesin bir yolunu b u larak İstan b u l’a gelm ek istem esi
kadar tabii bir şey olam az.
N etice itibariyle kul sistem inin en azından uzun b ir dönem
için O sm anlı devletinin zaafı değil, gücü olduğunu, bu sistem
sayesinde yüzlerce yıl geniş bir coğrafya üzerinde farklı inanç ve
kökenlere m ensup to p lu m lan b ir arada tutabildiğini, T ürk
kültürünün ve O sm anlı tevazu ve hoş görüşünün bu bileşim in
çim entosu olduğunu söyleyebiliriz.
Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Ali, Bir Osmanlı Aydın ve B ürokratı, İstanbul
1996, 264-65.
o sm an li m ü esseseler ! t a r îh î 57
2~Bîrûn
B îrûn, F arsça bir kelim e olup dışarı dem ektir. E nderîtn'un

zıddı olarak kullanılm ıştır. Bîrûn, bâbü ’s-sa ’â d e 'de başlar. B u
kapının h em en gerisine Fâtih Sultan M ehm ed tarafından arz odası
yaptırılm ıştı. B ayram tebriki, elçi kabulü gibi m erasim lerde ve ayak
dîvânı y a da galebe dîvânı gibi olağandışı toplantılarda b â b ü ’s-
s a ’âde önünde padişah için bir taht kurulurdu. A dı geçen bu kapıda,
padişahın taşra hizm etlerine bakan teşkilat yer alırdı. Bunlar:
Y ay a h assa ordusu ve en kalabalık sın ıf olan yeniçeriler,
A ltı bö lü k ten m üteşekkil atlı hassa ordusu kapıkulu süvarileri,
O sm anli ordusunun en önem li unsurlarından o lan topçular,
Padişahın hâkim iyet sem bolleri olan bayrak, tuğ ve askerî
bandosu dem ek olan ve çadır ve otağ hizm etlerine bak an mîr-i
alemcin âm irliğindeki m ehterler,
E kâbir çocuklarından, beyzâdelerden ve enderûndan çıkm ış iç
oğlanları'ndan m eydana gelen ve padişah saray dışına çıktığı
zam an göz alıcı kıyafetleriyle etrafında parlak b ir m aiyet teşkil
eden müteferrikalar.
Bîrûn dalrî ziyafet işlerine bakan, çaşnıgîrbaşı idaresindeki
çaşm gîrler,
P adişahın em rini gereken yerlere ulaştıran ve em rin
uyg u lan m asın a n ezaret eden çavuşlar ve kapıcılar.
B unların âm irlerine de çavuş başı, kapıcıbaşı ve kapıcılar
kethüdası denirdi. B unlar yabancı ülkelere elçi olarak da
gönderilirlerdi.
M îrahur idaresindeki padişaha ait çok sayıda at da bîrûn'un
önem li b ir b ö lüm ünü teşkil ediyordu. Seferde kullanılm ak ve ya
hediye v erm ek için beslenen bu hayvanlar en iyi cinsten ve çok iyi
terbiye edilm işlerdi.
Çakırctbaşı denilen b ir kom utanın em rindeki bölükler de
padişahın av işlerinden sorum lu idi. O sm anli padişahlarının çoğu
avlanm ayı severdi. B unun için sarayda çeşitli av köpekleri ile
doğan, şahin, balaban vs. tü rü nden yırtıcı av kuşları beslenirdi. XV.
yüzyılın ortalarında binden fazla av köpeği ve iki binden fazla av
kuşu b ulunduğu bildirilm ektedir.
XV. y ü zy ıld a b u grupların âm irleri rütbe ve derecelerine göre
şu şekilde sıralanıyordu:
Y eniçeri ağası, m îr-alem , kapıcıbaşı, m îrahur, çakırcıbaşı,

çaşnıgîrbaşı, süvari b ö lük ağalan, çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası.
B unlara rikâb v ey a özengi ağası denirdi. R ikâb ağaları enderûndaki
odalardaki yüksek rütbeli ağalardan tayin olunur, terfi ettiklerinde
sancakbeyi olarak eyaletlere gönderilirdi. R ikâb ağalarını derece
sırasına göre cebecibaşı ve topçubaşı takip ederdi.
B ahsedilen bu bölüklere giren erler de kul sistem i içerisinde
daha üst kadem eye geçem em iş olanlar idiler. Y eniçeriler
A n ad o lu ’daki T ürk çiftçi ailelerinin yanında yetişm iş, sonra
G elibolu ya da İstan b u l'd ak i acemi ocağı’nda eğitim görm üş
olanlardan, y ahut padişaha ait bahçelere bakan bostancılar
arasından gelirlerdi.
Çavuşlar ve kapıcılar, genellikle bostancılar veya saray
m utfağında ve fırınlarda çalışanlar arasından seçilirlerdi.
K apıkulu süvari bölükleri neferleri ise um um iyetle devlete ait
diğer saraylarda eğitim görm üş iç oğlanlarından idiler.
Yeniçeriler, süvariler, çavuşlar, kapıcılar, m üteferrikalar saray
dışında görev alm ak istediklerinde geliri yüksek zeam et ve tım arlar
alırlardı. D irliklerinin geliri aldıkları ulufeye göre hesap edilirdi.
Y evm iyelerinin h er akçası için bin akçelik tım ar verilirdi. M esela
günde 10 akçe y evm iye alan 10 bin akçalık tım ara m ü stahak
olurdu.
X V I. yüzyıldan sonra özengi ağ a la n taşrada b eylerbeydik ve
vezirlik gibi daha y ü k sek m akam lara atanır olm uşlardır. Bîrûn daki
ağalar da padişahın şahsi hizm etini görenler arasından seçildiği
nazar - 1 itibara alınırsa, taşrada görev alan sancakbeyi ve
beylerbey ilerin çoğunluğunun padişahın hizm etinde bulunm uş,
onun b izzat tanıdığı kişiler olduğu anlaşılır.
Bîrûn da bu sayılanların dışında daha birçok h izm et ve görev
erbabı vardır. M esela sarayın giyim kuşam işlerine bakan, h il’at ve
kü rk gibi özel elbiseleri h azırlayan yüzlerce terzi ve sanatkâr zikre
değer. Saraydaki tezgahlarda ve kum aş atölyelerinde devrin en
güzel ve en kaliteli kum aşları, kadifeleri, kem ha ve atlasları
dokum u akta idi.
A y rıca altın ve güm üş para basım ı ile uğraşan darphâne
eminliği de sarayda idi. Saray, cam i, köprü, y o l vs.nin inşa ve
tam irine bakan şehrem ini, m im arbaşı, hekim başınm m aiyetindeki
hekimler, müneccimbaşı ve müneccim ler, saray imamı ve müezzinleri,
o sm a n li m ü esseseler ! t a r ih î 59
aşçılar, oduncular, arabacılar vs. gibi daha bir sürü hizm etkâr ve
sanatkârlar saray halkını oluşturuyordu.
K ısacası saray, yalnız idare ve ordu için değil, O sm anli
ekonom ik, sosyal ve kültür hayatı gibi çok çeşitli faaliyet sahaları
için de kaliteli b ir üretim m erkezi durum undaydı. K endi
m esleğinde zirveye çıkm ış insanlar, burada toplanm ıştı.
K apı kullarının m evcudu 1432’de 5 bin, 1475’de 12.800 idi.
15 6 6 ’da bu sayı 50 bine yakındı. 1609’da ise 90 bini aşm ıştır. Bu
artışın tem el sebebi yeniçeri ve sipahilerin artm asından
kay n ak lan m ak tad ır545.
3-Hükûmet (Dîvân-s hümâyûn)

Dîvân-ı hümâyûn, padişahın hüküm eti dem ek olup, bu da
saraya dahil bir m üessesedir. B irû n 'da, padişahın kapısı Önünde
dîvânhâne55 denilen solanda toplanırdı. Kubbealtı denilen bu salon
esasen 3 kubbeli 3 bölüm den m eydana geliyordu. B irinci kubbenin
altı asıl dîvân toplantılarının yapıldığı ve pâdişâhın toplantıları
takip etm esine im kân v eren kasr-ı adi denilen kafes pencerenin
bulunduğu odadır. B unun bitişiğindeki oda ise, dîvân kâtiplerinin
bulunduğu büro idi. O nun da yanındaki oda da devletin her türlü
İdarî m âlî kayıtlarının b u lunduğu defîerhâne idi.
A nadolu S elçu k lu ları’nın hüküm et teşkilatı örnek alınarak
oluşturulan dîvân-t hüm âyûn' un F âtih ’ten sonra önem i ve
fonksiyonu artm ıştır.
X V II. ve X V III. yüzyıllarda O sm anli hüküm et teşkilatında bir
değişiklik olm adı. Fakat XVI. yüzyıla nazaran sadrazam lık
m akam ındaki istikrar bozuldu. Sadece X V II. yüzyılda 6 0 ’m
üzerinde sadrazam işbaşm a geldi. B u da ortalam a 1,6 yıllık bir
hü küm et süresi dem ektir. O ysa X V I. yüzyılda bu rakam yak laşık 4
yıldır. D evletin en yü k sek m akam ındaki bu istikrarsızlık diğer
kurum lara da yansıdı ve devlet teşkilatındaki nizam ve intizam
bozuldu.
X V II. yüzyılın ortalarından itibaren hüküm et için ayrı bir
saray yapıldı. B u n a p a şa kapısı veya bâb-ı âsâfî denirdi. D aha sonra
54 İnalcık, D ers N üt la n , 83 vd.

55îlk dîvânhâne Fâtih tarafından yaptırılm ıştır. XVI. Y üzyılda K an u n î’nin veziriazam ı
M akbul İbrahim Paşa tarafından bugünkü dîvânhâne inşa ettirilm iştir. G eniş bilgi
için blcz. İ. H akkı U zuııçarşılı, O smanli D evleti ’nin M erkez ve Bahriye Teşkilâtı,
A nkara 1984, 8.
bâb-ı âlî denilm eye başlandı, XVIII. yüzyılda bâb-ı âlî'rım ağırlığı
arttı ve devlet ve hüküm et m eseleleri oradan y ürütülür hâle geldi.
a) D îvâ n T o p la n tıla rı
1475’e k ad ar dîvân'a b izzat padişah b aşk an lık ederdi.

T oplantı h er gün sabah nam azından sonra başlar ve öğleye kadar
devam ederdi. F â tih ’ten Önce dîvân üyeleri toplantıdan sonra
padişahla birlikte yem ek yerlerdi. Fâtih bu âdeti k aldırm ıştır56.
Fâtih, 1475 tarihinden itibaren dîvân toplantılarına başkanlık
etm ekten vaz geçti. T oplantılara veziriazam lar riyaset etm eye
başladı. D îvâ n 'ın toplandığı salonun üstünde kafes denilen bir
pencere vardı ve p ad işah bu pencerenin arkasından arzu ettiği
takdirde dîvândakilerin haberi olm adan toplantıları takip
edebilirdi57. B öylece dîvân üyeleri toplantı esnasında kendilerini
daim a padişahın kontrolünde hissederlerdi. Fâtih, bâbü ’s -s a ’â d e 'nin
h em en gerisinde yaptırdığı arz odası' nda, dîvân üyelerini her gün
toplantılardan sonra kabul etm eye başladı. P adişahın huzuruna arz
için önce yeniçeri ağası, sonra kadıaskerler girerdi. B unlardan sonra
veziriazam, ve vezirler ve defterdâr girerlerdi. V ezir rütbesinde
değilse nişancı arza girem ezdi.
1454 tarihine kadar dîvân toplantıları h er gün yapılırdı. B u
tarihten sonra F âtih bunu haftada 4 güne indirm iştir. V eziriazam
başkanlık etm eye başladıktan sonra da dîvân haftada 4 gün
toplanm aya devam etti. X V II. yüzyılda dîvân toplantıları haftada
2 güne düştü. X V III. yüzyılda ise dîvân idari b ir kurum olarak
işlevini kaybetm eye başladı ve sadece bazı tören ve m erâsim lerde
toplanır hale geldi. Bunun sebebi dîvân üyelerinin b aşlan n d a
56 Fâtih K anunnâm esinde bu hususta “ve cenâb-ı şerifim le kim esne ta ’am yem ek
kanunum değildir, m eğer ehl-i ıyâlden ola, ecdâd-ı izam ım vüzerâsıyla yerm iş, ben
r e f etmişi m di”, K anunnâm e-i Âl-i O sm an, cüz 14, 27.
57 Bu konuda Solalczâde T arihi’nde anlatılan rivayetin aslı yoktur. Bu rivayete göre,
güya, Fâtih’in riyasetinde dîvân toplantısı yapıldığı bir gün, bir T ürk köylüsü içeri
girerek “devletlü hünkâr kangınızdır şikâyetim var", demiş. Buna canı sıkılan
padişah, G edik A h m ed P a şa ’nm tavsiyesiyle dîvân toplantılarım bir perde
arkasından dinlem eye karar verm iş ve m ühr-i hüm âyûnun veziriazam a verilm esi
usulü kabul edilm iştir. (Bkz. U zunçarşılı, M erkez Teşkilatı, 3; Soîak-zâde Tarihi,
(Hz, Vahid Çabuk), c. 1, A nkara 1.989, 364) K anunnâm ede bu durum “cenâb-ı
şerifim p e s-i perdede oturup” şeklinde belirtilm ektedir, (K anunnâm e-i Â l-i O sm an,
23). H üküm et toplantılarının kafes arkasından hüküm dar tarafından takip
edilm esinin Ispanya’da da m evcud olduğu konusunda bkz. İlber O rtaylı, Türkiye
İdare Tarihi, A nkara 1979, 146.
o sm a n u m ü esseseler ! t a r ih î 61
bulundukları bürokrasinin ihtisaslaşm asıdır. B u ihtisaslaşan bürolar

sadrazam a bağlı oldular.
(1) İkindi Dîvânı
B undan başka, veziriazam , her gün kendi konağında ikindi

vakti dîvân toplardı ki, buna da ikindi, dîvânı denirdi. B urada
hük ü m et işleriyle m eşgul olunur, saraydaki dîvân'da bitm eyen işler
görüşülür, şikâyetler dinlenirdi. M ühim siyasî ve idari m eseleler ise
saraydaki d îvâ n 'da görüşülürdü. P adişaha arza gerek görülm eyen
hususlarda bu rad a karara varılırdı. K adıaskerler, nişancı ve
defterdâr da dîvân to plantılarından sonra kendi konaklarına dönerek
görevleriyle ilgili işlerle uğraşırlardı.
Savaş ilanı veya devletin em niyetini tehdit eden olağanüstü
hallerde, p adişahın başkanlığında norm al dîvân üyeleri'nin dışında
önde gelen ulemâ ve üm erâ'nm da iştirakiyle geniş katılım lı dîvân
toplantıları yapılırdı.
X V II. yüzyıldan itibaren ikindi dîvânı'nın önem i artm ış ve
önem li b irço k konu burada tartışılır ve görüşülür hale gelm iştir. İlk
defa 1654 yılında h ü küm et işlerini idare etm ek için veziriazam a
saray dışında bir m ek an verilm iştir58.
(2) G aleb e D îvânı
K ap ık u lu ocaklarına m aaş verilm esi ve elçilerin kabulü

m ünasebetiyle toplanan dîvâna galebe dîvânı adı verilirdi. Galebe
dîvânı'na. yeniçeri ağası kalabalık bir yeniçeri m aiyetiyle gelir ve
törenle y em ek yenilirdi. Y en içerileri’n herhangi b ir sebeple yem ek
yem eği red detm eleri herkesi telaşlandırır, b ir isyândan korkulurdu.
(3) A y ak D îvânı
O lağ an ü stü zam anlarda önem li ve acele işlerin görüşülm esi

için to planan dîvâna ayak dîvânı denilm iştir. P adişah gerek gördüğü
zam an saray dışında da olsa ayak dîvânı akd edebilirdi. A yak dîvânı
sırasında P ad işahtan b aşk a herkes; veziriazam ve diğer rical ayakta
dururlardı. B undan dolayı ayak dîvânı adı verilm iştir. Seferde
pad işah olm adığı zam an serdâr-ı ekrem unvanını taşıyan
veziriazam lar da m uharebe zam anında ordugâhta ayak dîvânı
58 B. Levvis, “D iw an-ı B um ayun”, E P , 339.

kurarlardı, O rdu erkânı ve ocak subaylarının katıldığı bu dîvânda

m eseleler serbestçe m üzakere edilir ve süratle karar alınırdı.
A yak dîvâ n ı'm n en önem lileri ise, padişahların m ecbur
edildikleri ayak dîvânlardır. K apıkulu ordusunun çıkardığı
ayaklanm alar sırasında padişahlar bâhü s-s a ’âde önünde ayak
d îvâ n ı'n a çağırılırdı. M eselâ 1602 yılında kapıkulu süvarileri III.
M eh m ed ’i ayak dîvânı'm . çağırm ışlar, o da ak ağalar kapısı denilen
harem-i hümâyûn kap ısın a çıkarak askerlerin isteklerini dinlem iştir.
IV. M u rad iki defa ayak dîvânı'na çağırılm ıştır. O ldukça
gergin geçen bu dîvânlardan ilkinde H afız A hm ed Paşa yeniçeriler
tarafından öldürülm üş, İkincisinde ise defterdâr, yeniçeri ağası ve
padişahın m usahiplerinden bazıları kati olunduğu gibi, âsiler IV.
M u rad ’ ı açıkça tehdit e tm iş le rd ik .
b) D îv â n 'm G ü n d e m i
Dîvân-ı hümâyûn'da., İdarî, m âlî, askerî, örfî ve şe r’î, ülke ve

toplum u ilgilendiren ve yöneticilerin kendi b aşlarına karar
verem eyecekleri her türlü m eseleler m üzakere edilip karara
bağlanırdı.
D ış siyaset, harp açm a, h er türlü tayin terfi, teftiş hususu da
dîvân da görüşülüp b ir karara varılırdı.
D îvân aynı zam anda en üst tem yiz kurum u idi. K azâ
m ahkem elerinde hükm e bağlanm ış k ararlara itiraz edildiği takdirde
konu d îv â n ’d a görüşülürdü. D îv ân ’m verdiği kararlar kesindi ve
derhal icra edilirdi. D îv ân ’da kazâî ve adlî m eseleler kadıaskerlerin
yetkisine dahildi.
A yrıca ü lkenin her yerinden herkes kendi m eselesini
doğrudan d îv ân ’d a görüşülm esini isteyebilirdi. D îvân bunları ele
alır ve ilgili birim lere çözüm lenm esi için em ir verilirdi.
c) D îvâ n Ü ye le ri
K uruluş ve Y ükseliş dönem inde, dîvân üyeleri şunlardı:

V eziriazam , d iğ er vezirler, A n ad o lu ve R um eli kadıaskerleri,
defterdâr ve nişancı. B unların dışında reisülküttâp, kapıcılar,
tezkireciler, çavuşbaşı v e kapıcılar kethüdası gibi görevliler de 59
59 G eniş bilgi için bkz. U zunçarşılı, Saray Teşkilâtı, 225 vd.

dîvân toplantılarına iştirak ederlerdi. F akat bunlar dîvân bürokrasini

teşkil eden m em urlar olup ayakta dururlar ve kendileriyle ilgili
işleri yerine getirirlerdi. D îv â n ’daki kararlar konusunda re y h ak lan
yoktu.
K uruluş dönem inde dîvân üyelerinden vezirler um um iyetle
ulemâ kökenli iken F â tih ’ten sonra çok defa kul sistem i içerisinde
yetişm iş ümerâ kökenli kişiler vezir olm uşlardır. B una karşılık
defterdâr ve kadıaskerler ile nişancı, ulemâ kökenlidir.
(1) Veziriazam
D evlet işlerinde padişahın m utlak vekili veziriazam ’d ır ve

padişahın m ührünü taşır. M ührün geri alınm ası vekâletin sona
erdiğini işaret ederdi.
V eziriazam , siyasî v e askerî konularda geniş yetkilere
sahiptir. D evletin iç v e dış siyasetini yürütm ek ve bununla ilgili
politikanın belirlenm esi veziriazam ın yetkisindedir. A ncak padişah,
devlet kuvvet ve kaynaklarını tam am en veziriazam a bırakm am ıştır.
V eziriazam , m âliye ve adi iyeye ait m eselelerde yetkilerini defterdâr
ve kadıaskerlerle p aylaşm ak zorundadır.
V eziriazam ın kapıkulu ordusu üzerindeki yetkileri ise daha da
azdır. N itekim arz günlerinde yeniçeri ağası, veziriazam dan önce
padişah h u zu ru n a g irm ek hakkına sahiptir. B uradan da anlaşılıyor
ki, v eziriazam ın yetkileri sınırlandırılm ıştır. Y ukarıda bahs edildiği
üzere m âlî, adlî ve kapıkulu ordusuna ait m eselelerde dilediğini
yapam azdı. F âtih K anunnâm esi'nde veziriazam ın salâhiyetleri şu
şekilde açık lan m ak tad ır: “vüzerâ ve ümerânın veziriazam başıdır,
cümlesinin ulusudur, cümle umurun vekil-i mutlakıdır” 60. X V II.
asırda T evkii A bd u rrah m an P aşa’y a göre veziriazam , padişahın
m u tlak vekili olarak bütün devlet ve din işlerine b akm ak ve karar
verm ek ve yürütm ek, şe r’ı ve örfî davaları dinlem ek ve hüküm leri
tatbik etm ek, yetkisine sahiptir. O, bütü n m em urlar ve h alk
üzerinde pad işah ın vekili olarak em ir sahibidir. H erkes onun
sözüne pad işah ın ağzından çıkm ış gibi itaate m ecburdur. B ütün
m em uriyetleri yâni seyfıye ve ilmiye m ansıplarını tevcih etm ek ve
azletm ek salâhiyeti dahilindedir. A ncak o, padişahın reyini
alm alıdır. Seferde serdarlıkla bulunduğu zam an buna da hacet
yoktur6061.
60 K anunnâm e-i Âl-i O sm an, 10.

61 M illî Tetebbular M ecm uası, İstanbul 1331, c. I, sayı 3, 498 vd.
64 M EHM ET ALI ÜNA L
I. M u rad T n son zam anlarına kadar askerî ve sivil idare

birbirinden ayrılm ış du ru m d a idi. M ülkî, m alî ve hukukî işler ulem â
kökenli o lan v eziriazam ın elinde idi. A skerî işler ise beylerbeyinin
kontrolünde idi. Bu sistem A nadolu S elçukluları’nda ve
İlhanlIlarda m evcuttu. I. M uradT n saltanatının sonlarına doğru
veziriazam Ç andarlı H alil P aşa ordu kum andanlığını da kendi
üzerine aldı. B öylece O sm anlı veziriazam tipi ortaya çıkm ış oldu.
F akat Fâtih, y u k arıda bahsedildiği üzere veziriazam ın m âlî ve
hukukî alandaki yetkilerini defterdâr ve kadıaskerlere dağıtarak
sınırlandırm a yo lu n a gitti. A yrıca veziriazam lar b ü y ü k tım a rlan ,
zeâm etleri v e b eylerbeyi ve sancakbeyilerini padişaha danışm adan
tayin ve tevcih edem ezdi.
B una rağ m en G edik A lım ed Paşa, M akbul İbrahim Paşa,
S okollu M ehm ed P aşa ve K öprülüler gibi son derece kudretli
veziriazam lar yetişti.
P adişah sefere gitm ediği zam an veziriazam , serdâr-ı ekrem^2
unvanını alır ve kendisine padişahın yetkileri verilir. V eziriazam
padişah adına ferm ân yazabilir ve gereğini icra eder. B elgelere
pençe denilen im zasını atar. P adişaha b ir m eseleyi arz edeceği
zam an m eseleyi Özetleyerek y azar ki, buna te lh is^ ve takrir denir.
V eziriazam lığa İstan b u l’un fethine kadar um um iyetle ilm iye
sınıfına m ensup şahıslar tayin e d ild i62*64. U zun süre bu m akam ı
Ç andarlı ailesi65 elinde tuttu. Fâtih, İstan b u l’un fethinden sonra
Ç andarlı H alil P a şa ’yı görevden aldı ve yerine enderûndan yetişm iş
kişileri getirdi. B undan sonra nadiren ulem â kökenli kişiler
veziriazam oldular. B unlar arasında Fâtih zam anında N işancı
K aram anı M ehm ed Paşa, II. B ayezid dönem inde Ç andarlı İbrahim
Paşa, Y avuz ve K anunî zam anında Pîrî M ehm ed P aşa sayılabilir.
V eziriazam lar’m 1.200 bin akçalık hasları v a rd ı. Bir nevi
m akam m aaşı olan bu gelirden başka harâc, p iş keş ve âdet-i ağnam
vs.den de hayli yekûn tutan gelirlere sahiptiler. K anunî devri
veziriazam larından L ütfi Paşa, Âsâfnâm e adlı eserinde veziriazam ın
62 Serdâr ve Serdâr-ı Ekrem için bkz. M ehm et Zeki Pakahn, Osm anlı Tarih D eyim leri
ve Terim leri Sözlüğü, c. III, 178-181.
65 Telhis konusunda bkz. C engiz O rhonlu, O sm anlı Tarihine A it Belgeler, Telhisler,
İstanbul 1970.
64 K uruluş dönem inde veziıiazam hk için bkz. A ydın Taneri, Osmanlı
İm paratorluğu 'nun K uruluş D önem inde Veziriazam hk, A nkara 1974.
65 Ç aııdarhlar için bkz. î. H akkı U zunçarşılı, Çandarlı Vezir Ailesi, A nkara 1974.
gelirlerinin h ed iy e ve pişkeşlerle birlikte 24 yük, yani 2.400 bin

akçaya ulaştığını k ay d etm ek ted ir66.
XV. ve X V I. yüzyıllarda veziriazam lar uzun süre
görevlerinde kalabiliyorlardı. Ç andarlı H alil Paşa, M akbul İbrahim
Paşa, Sokollu M ehm ed Paşa, R üstem P aşa gibi 10-15 yıl
veziriazam dık yap an lar vardır. X V II. yüzyılda ise İdarî alanda
büyük b ir istikrarsızlık görülm ektedir. K öprülüler hariç, bu
yüzyılda 3-5 sene görevde kalan pek azdır.
(2) Vezirler
İlk O sm anli dîvânında, tek bir vezir vardı. X V . yüzyıldan sonra

vezir sayısı artınca birinci vezire veziriazam denm iştir. XV.
yüzyılda vezir sayısı bir ara 5 ’e çıkm ışsa da sonradan 3’e
indirilm işti. K anunî zam anından itibaren vezir sayısında artış olm uş
ve X V I. y ü zy ılın sonlarına doğru 7 ’ye yükselm iştir. X V II. yüzyılda
vezir sayısı arttıkça bu m ak am a vasıfsız ve değersiz kişiler
atanm aya başlanm ıştır. K öprülüler zam anında v ez ir sayısında
azaltm aya gidilm iştir.
V ezirler, dîvân üyesi idiler ve devlet işlerinde veziriazam a
yardım cı olurlardı. V eziriazam sefere gidince ikinci vezir onun
vekili olur ve kâim im akâm sıfatıyla başkentte kalırdı. B aşkent
dışında vezirlere görev verildiği zam an serdâr unvanı ile geniş
y etk iler verilirdi. A yrıca bazı m ühim eyaletlere vezir rütbesinde
beylerbey ileri atanırdı. B unlar İstanbul’da olurlarsa kubbe veziri
yani d îv ân - 1 hüm âyûn üyesi olurlardı.
Vezirler yargılama salahiyetine sahiptiler ve idam cezası dahil olmak
üzere cezalar vermeğe ve yerine getirmeğe yetkili idiler. Halkın şikâyetlerini
dinler ve hüküm verirlerdi.
(3) K adıaskerler
K adıaskerlik, O rhan Gâzi zam anına kadar geriye

götürülebilm ektedir. O sm anlılar bu kurum u A nadolu
S e lç u k lu la rın d a n alm ışlardır. Ç ünkü S elçuklularda kadilkuzât veya
kadîî-leşker adı altında b u m akam m ev cu ttu 67. S elçuklulardan önce
A bbasîlerde de kadıaskerlik m evcuttu.
66 M übahat Kütülcoğlu, “Lütfî Paşa Â sâfnâm esi (Yeni B ir m etin denem esi)” , P r o f Dr.
Bekir kiUükoğlu 'na Arm ağan, İstanbul 1991,71.
67 Bkz. Uzuııçarşılı, O sm anli D evlet Teşkilatına Medlıal, 122.
66 .M EHM ET A L I Ü N A L
B u m akam a ilk atanan kişi B ursa kadısı Ç andarlı H a lil’dir.

X V . y ü zy ılın sonlarını k ad ar tek bir kadıasker varken 1480 yılından
sonra ikiye çıkarılm ıştır. Anadolu ve Rumeli kadıaskerlikleri.
A n ad o lu kadıaskeri boğazlardan itibaren devletin bütün doğu ve
güney, R um eli kadıaskeri ise A vrupa yakasındaki eyaletlerde
bu lu n an kadıların işlerine bakardı. R um eli kadıaskeri rütbece
A n adolu k ad ıaskerinden önde idi. D îvâ n ’daki m evkileri vezirlerden
sonra gelirdi.
D îvân a. g elen adlî ve hukukî m eseleler kadı askerlerin
sorum luluk alanına girerdi. D îvân-ı hümâyûn, aynı zam anda
bugünkü Y argıtay hükm ünde olduğu için, kazâ m ahkem elerinde
halledilem eyen k o n u lar dîvân da karara bağlanırdı. Dîvân ın
kararları kesindi. B u yüzden kadı askerler şer ’î ve örfî hukuku iyi
bilen, ihtisas sahibi ve tecrübeli kişiler arasından seçilirdi. B u
m ak am a g elebilm ek için devletin en büyük kazâsı olan İstan b u l’un
kadılığını yapm ış olm ak gerekirdi68.
(4) Defterdarlar69*
Defterdâr, devletin m âlî işlerinden sorum lu idi divân'da m âlî

m eseleler m üzakere edilirken onun görüşü esas alınırdı. A rza
veziriazam ve vezirlerle birlikte girerdi. D efterdâr Fâtih
kanunnâm esine göre padişah adına tuğra ile hüküm yazdırm ak ve
gönderm ek yetkisine sahiptir ?o. D efterdarın divandaki m evkii
kadıaskerlerin alt tarafında idi. Dîvân-ı hümâyûnda başdefterdâr
üstte, diğer iki defterdâr onun alt tarafında otururlardı.
D efterdâr, devletin m âliye bakanı d u ru m u n d ay d ı. Topkapı
saray if’ndaki defterdâr kapısı denilen m ahalde to p lan an dîvân da
devletin m âlî işlerini g örür ve m eseleleri hallederdi. E m rinde
oldukça geniş b ir m em u r kadrosu bulunuyordu.
(5) Nişancı
D îv â n 'daki yazışm alar, tahrir işleri ve tuğra çekm e işi

nişancı'y a aitti. D îvân'dan çıkan kararların ferm ân, berât, hüküm,
68 U zunçarşılı, O sm anlı D evleti'tıin İlm iye Teşkilatı, A nkara 1984, 151 vd; Cl. H uart,
“K azasker”, İA , V I, 522.
69 D efterdâr ve defterhâne M aliye teşkilatı bahsinde geniş biçim de ele alınm ıştır.
20 A bdülkadir Ö zcan, “F atih ’in Teşkilât K anunnâm esi ve N izam -ı Â lem İçin Kardeş
K atli M eselesi”, Tarih D ergisi, sayı 33 (1982), 36.
Ô s m anl I m ü esseseler ! t a r ih ! 67
nâm e-i hümâyûn vs. şekline getirilm esi nişancüıım m aiyetindeki

bürokrasinin görevi idi.
N işancı başlangıçta p adişahın tuğrasını ferrnân, berât, nâme-i
hümâyûn türü belgelere işlem ekle görevli iken zam anla örfi
hukukun en yüksek otoritesi, haline gelm iştir. X VI. yüzyılın ünlü
A
sim ası G elibolulu M ustafa Ali, nişancının “müftiyân-ı kavânîn-i

pâdişâhân" (padişahın kanunlarının m üftisi) olduğunu kaydeder.
Ş eyhülislâm nasıl ş e r’î h u k u k konusunda fetvâ veriyorsa, örfî
hukuk konusunda da nişancı son sözü söylerdi71.
ç) D îvâ n B ü ro k ra s is i
Dîvân Ma dîvân üyelerinin dışında aklâm ve m uâm elâtı

yürüten, kararların ilgili yerlere kaydedilm esi ve tatbiki konularında
faaliyet gösteren ve teşrifat (protokol) işlerine bakan geniş bir
bürokrasi kadrosu vardı. B unlar reisü ’l-küttâp, tezkireci, çavuşlar,
kapıcılar, kâtipler vs.dir. Bu kadro N işan c ı’ya bağlıdır. A ncak
N işancı, dîvân üyesi olm ası hasebiyle rey sahibidir. B undan dolayı
dîvân b ü ro krasisinin gerçek şefi reisü ’l-küttâp* tn.
(1) R eisü’l-küttâp72
N işan c ı’y a bağlı olan r e is ü ’l-küttâp'm asıl vazifesi kavram ın

kend isin d en de anlaşılacağı üzere d îv ân ’daki kâtiplerin reisliğidir.
F âtih k an unnâm esinde reisü l-küttâp adı geçm ekle beraber73, esas
itibariyle b u görevin önem i X V I. yüzyıldan itibaren artm ıştır.
R e is ü ’l-küttâp'’m görevi, dîvân toplantılarının m uayyen bir
düzen içerisinde yapılm ası, toplantılardan önce gereken evrâkın
hazırlanm ası ve alınan kararların uygulanm ası için icap eden işlerin
yapılm asıdır.
X V II. yüzyılın ortalarında dîvânın işlevi p a şa kapısı*
kay ın ca reisü ’l-küttâp*m yetkileri artm ış ve siyasî m eselelerde,
m u rahhaslıklarda ve yabancı elçilerle m üzakerelerde bulunm ak
onun aslî görevi olup çıkm ıştır. K ısacası devletin haricî işleri
reisü ’l-küttâp tarafından yürütülm eye başlayınca zam anla Hâriciye
N â zın (D ış İşleri B akanı) haline gelm iş, h er türlü diplom atik
faaliyet ve y azışm alar onun tarafından yürütülm eye başlanm ıştır.
71 Cornell H. Fleischer, Tarihçi M ustafa Âli, İstanbul 1996, 96.

72 G eniş bilgi için bkz. İnalcık, “R e is ü 'l-k ü llâ p ”, ÎA, IX, 671-83; U zunçarşılı, M erkez
ve Bahriye, 242-248.
73 K anıınnâm e-i Âl-i O sm an, 22.
Âmedci ve Âm edi kalemi
R eis'ül-küttab'm özel kalem i idi. Bu k alem in şefine Âm edçi,

A m edî Efendi veya A m edî-i dîvân-ı hümâyûn denilirdi. E m ri altında
sekiz kâtip bulunurken zam anla bunlar otuza kadar çıkm ıştır.
Sadrıâzam tarafından p ad işaha yazılacak telhis ve takrirlerle
yabancı devlet ve h ü küm et başkan 1arına yine sadrıâzam tarafından
gönderilecek m ek tu p lan n m üsveddeleri, sulh andlaşm aları ile her
çeşit antlaşm aların m etinleri, görüşm e m azbataları ve protokoller;
yabancı elçilerle konsoloslara ve yabancı tüccarlara ait h er çeşit
ev rak bu rad a hazırlanırdı. Y ine O sm anlı D evletinin yabancı
ülkelerdeki elçilerinden gelen raporların şifreleri burada çözülür,
cevapları bu kalem aracılığı ile verilirdi. D îvân m uam eleleri Paşa
kapısına geçtikten sonra, sarayla sadâret dairesinin tem ası ve
ilişkileri bu kalem y oluyla olm uş ve bundan sonra b u kalem
Paşakapısı kalem lerinden biri haline gelm iştir. T an zim at’tan sonra
Â m edi kalem inin önem i daha da artm ış, vekiller heyetinin
teşkilinden sonra ise bunun zabıt kâtipliğini de b u k alem in şefleri
yapm ış ve bu duııuıı 1908 y ılm a kadar sürm üştür, R eisül-küttab'ın
bütün işlem leri Â m ed ç i’nin elinden geçtiği gibi, kendilerine tım ar
ve zeam et verilenlerin ödem eleri gereken vergileri de o to p lard ı74.
(2) Tezkireciler
D îv ân ’da büyük tezkireci ve küçük tezkireci olm ak üzere iki

tezkireci v a rd ı. B unlar da doğrudan N işa n c ı’y a bağlı olarak görev
yaparlar. N işa n c fm n özel sekreteri konum undadırlar. Reisü 7-
küttâp',a bağlı kalem ler arasında tezkireciler zikr edilm ez. R ütbe
bakım ından çavuşbaşü nın da altında olm akla beraber dîvân
toplantılarında çok m ühim vazifeleri vardır. D îvân toplantılarında
veziriazam ın sağında ve solunda duran tezkireciler, görüşülecek
k o n u lan okurlardı. T ezkireciler olm adığı takdirde bu işi reisü 7-
kiittâp yap ard ı75.
(3) Çavuşbaşı ve Çavuşlar
Çavuşbaşı ve onun em rindeki çavuşlar, dîvânın k ararlan n m

uygulan m as ından sorum ludurlar. Ç avuşbaşının m aiyetindeki
74 U zunçarşılı, M erkez ve B ahriye, 55 vd.

75 U zunçarşılı, M erkez ve B ahriye, 243.
çavuşların sayısı 100 ’den fazladır. F erm anların yerlerine

ulaştırılm ası, ferm anın gereğinin yerine getirilm esi ve cezaların
infazı hususlarında geniş yetki sahibi ve görevlidirler.
A yrıca dîvân-ı hümâyûn un toplantılarında düzeni sağlam ak
ve toplantıların başlam ası ve bitm esi ile ilgili protokolün tatbiki de
yine çavuşbaşı ve çavuşların görev ve sorum lulukları arasındadır.
Çavuşbaşılık devletin kuruluşundan itibaren vardır. F âtih
kanunnâm esine göre çavuşbaşı rütbece bölük ağalarından aşağıda
fakat, kapıcılar ketlnidâsı, cebecibaşı ve topçubaşı dan üsttedir.
Ç avuşbaşılar veziriazam a bağlı olduklarından dolayı, hüküm et
toplantıları X V II. yüzyıldan itibaren paşa kapısı na intikal edince,
onlar da görevlerini orada sürdürm üşlerdir.
(4) K ap ıcıb aşı ve K ap ıcılar K ethüdası
K apıcıbaşılar, saraydaki kapıcıların âm irleri olup sarayın

m uteber hizm etlilerinden idiler. K apıcıların eski ve em ektariariyle
vezir oğullarına bu vazife verilirdi. B aşlangıçta sayıları iki iken
sonra dörde ve X V II. yüzyılda on ikiye kadar çıkm ıştır. En
kıdem lileri başkapıcı başı olup hepsinin âm iriydi. K apıcıbaşılarııı
yüz akçe yevm iyeleri ve ondokuz bin akçelik arpalık tım arları
vardı. Y evm iyeleri X V II. yüzyılda yüzelli akçe olm uştur. Taşra
hizm etine çıkanlar dört yüz bin akçe ile sancakbeyi olurlardı.
S om aları vezaret de verildiği olm uştur. B azaıı vali, vezir vesaır
devlet adam larının katline m em ur olurlardı.
K ap ıcılar K ethüdası ise Topkapı sarayında bulunan her çeşit
kapıcıların en b ü y ü k âm iri idi. B ir adı da "kethüda-yı bevvâbîn" idi.
D îvân-ı h ü m âyûnda bulunarak hizm et eder ve hüküm darla
sadrazam arasındaki ağızdan veya yazılı görüşm elere kapı ağası ile
birlikte vasıta olurdu. X V II. yüzyılın son yarısına kadar azlolunan
vezirlerd en padişahın m ührünü alm ak ve yeni sadrazam a götürm ek
de onun vazif'esiydi, Padişahların dışarı çıkışlarında onlara refakat
eder, h er zam an hüküm darın hizm etine hazır olarak beklerdi. C um a
ve b ay ram alaylarında hüküm dara sunulan istidaları toplam ak da
bunun vazif’e siydi. G ördüğü hizm etlerin bir kısm ı çavuşbaşı ile
m üşterek ve ona b en zer idiyse de çavuşbaşı divan toplantısı
olm ayan günlerde sadrazam ın, kapıcılar kethüdası ise padişahın
erm inde bulunurlardı.
70 M EHM ET ALİ ÜNA L
(5) Kâtipler
■Dîvân da 50-100 arasında değişen dîvân kâtibi denilen

m em urlar çalışırdı. B unlar dîvân kararlarını ilgili defterlere kayd
ederler ve ferm ân, berât, nâme-i hümâyûn gibi belgeleri
hazırlarlardı. Y em inli olan b u kâtipler, dîvân toplantılarını
kendilerine ayrılan yerd en takip ederlerdi. Dîvân da görüşülen
m eseleleri dışarıya sızd ıram azlardı. A ksi halde idam edilirlerdi.
B aşlıca iki grup kâtip vardı: Dîvân kâtipleri ve hazîne kâtipleri.
K âtipler, m edrese kökenli kişiler arasından kabiliyetli
olanların seçilm esiyle olabileceği gibi, u sta çırak ilişkisi
çerçevesinde doğrudan kal em iye denilen bürokrasi içerisinden de
yetişebilirdi. Ç ünkü kâtiplik m esleği büyük m aharet ve gayret
isteyen bir işti. B unlar sarf, nahiv, lügat gram er bilgilerinin yanında
şiir, edebiyat ve inşâ gibi edebî bilim ler ile K u r’an, hadis, tarih,
coğrafya ve h u k u k alanındaki bilgileriyle tem ayüz etm iş, derin bir
kültüre sahip kişilerdi.
D îvân kâtiplerinin istifade etm eleri için m u h telif
dönem lerdeki yazışm aları ihtiva eden münşeat mecmuaları kalem e
alınm ıştır. B u m ecm u alarda fermân, berât, nâme-i hümâyûn,
ahidnâme, hatt-ı hümâyûn vs. gibi belgelere ait örnekler
bulunm aktadır.
M âliye ve hazine kâtipleri ise yazışm alarda siyakat denilen b ir
yazı türünü kullanırlardı. B u yazı m alî kayıtları tu tm ak için özel
olarak geliştirilm işti. B u k o nuda eğitim alm ayanlar siyakat yazısını
okuyam az ve yazam azlardı.
(6) Dîvân Tercüm anları
D îvân'da T ürkçe bilm eyen kişilerin sözlerini çevirm ek ve

y abancı devletlerle olan yazışm aları yürütm ek; onlardan gelen
yazıları T ü rk ç e’ye çevirm ek için istihdam edilm iş birçok
tercüm an bulunuyordu. O sm anlı devleti klâsik dönem de dünyanın
en kudretli devletlerinden biri olm ası hasebiyle, doğudan ve batıdan
b irço k elçi gelip gidiyor ve b ir çok yabancı ülkeye elçiler
gönderiliyordu. B u yüzden d îvâ n 'da değişik b ir çok dili bilen çok
sayıda tercü m an bulunm ası zarurî idi.
O S M A N L I M Ü E S S E SE L E R ! T A R İH İ 7!
Bu v azifenin X V L yüzyılın başlarından itibaren ihdas edildiği

ani aşılm aktadır, X V III. yüzyıla kadar dîvân tercıtmanîan
um um iyetle ihtida etm iş kişiler arasından seçilm iştir76.
Bu tarihten sonra İstan b u l’da Fenerli tanınm ış R um aileleri
arasından seçilm eye başlanm ıştır. Dîvân tercümanları arasından
terfi ederek Eflâk ve B oğdan voyvodalıklarına tayin edilenler
vardır77.
T ercüm anlar arasından en çok dil bilen birisi baş tercüm an
olm aktadır. B aş tercüm an veziriazam ın yabancı, elçilerle olan
görüşm esinde bulunup, konuşulanları T ü rk ç e’ye çevirm ektedir. B u
bakım dan tercüm anlar devletin takip ettiği siyasetin en gizli
teferruatına bile vâkıftılar. B undan dolayı X V III. yüzyılın ikinci
yarısında tercüm anların bir kısm ı sahip oldukları bilgileri İngiliz,
Fransız ve Rus elçilerine aktarm a yoluna giderek O sm an lı’ya
ihanet yolunu tuttular. B u sebeple bazı tercüm anlar ihanetlerinden
dolayı idam edildiler. Sonunda bâb-ı âlî çareyi bu vazifeye
M üslürnaniar ve Tlirkler arasından tayin yapm akta buldu. D aha
sonra, Sultan 1!. M alım ud zamanında, da tercüm e odası kurularak
buradan y etişenler tercüm anlık m akam ına atanm aya b aşlan d ı78.
d) D îvâ n K a le m le ri
Dîvân-ı hüm âyûn’da alınan kararların uygulanm asında ve

kayıtlarının tutulm asında m ühim vazifeler ifa eden bir takım
bürokrat kadro vardır. B unlar O sm anlı hüküm eti dem ek olan bâb-ı
âlı ye ırak], olunm uşlardır.
(1) Beylikçi K alem i (D îvân K alem i)
Dîvân-ı hüm âyûn'da alm an kararları tutan, dîvânda m üzakere

edilen evrâkı gereken yerlere havale eden büroya beylikçi kalem i y a
da dîvân kalemi denilirdi. D îvân-ı hümâyûn da alm an kararların
suretlerinin yazıldığı mühimine defterlerin in tutulm ası,
düzenlenm esi ve bunların beyaza çekilm esi işlerine de beylikçi
kalem i bakardı. A yrıca y ab an cı devletlerle yapılan sulh
antlaşm alarıyla ilgili bürokratik işler, m üsalahanâm e denilen
76 C engiz O rhonlu, “Tercüm an”, ÎA, c. XII, 176 vd.

77 U zun çarşılı, M erkez ve Bahriye, 73; A hm et M um cu, Divarı-ı H üm ayun, 65.
78 O rhonlu, 177-78.
antlaşm a m etinleri, hatta hümâyûn ve sair resm i em irler de bu

kalem ce hazırlan irdi79.
(2) Tahvil kalemi
Nişan kalem i y a da kese kalem i de denilen tahvil kalem i vezir,

beylerbeyi, m evâli denilen b üyük şehir kadıları, sancakbeyi vs. gibi
yü k sek dereceli m em urların tayin ve terfi işlem leriyle ilgili evrakı
m uhafaza ederdi. B unlarla ilgili tevcih ferm anı ve berâtların
hazırlanm ası bu b ü ro n u n görevi idi. Bu kalem in âm irine tahvil
kesedârı denirdi.
(3) R ü û s Kalemi
Tahvil kalem in in çalışm a alanın dışında kalan bütü n atam a ve

tevcih işleri rüûs kalem ine e y ü rü tü lü rd ü 80. B u durum da yukarıda
sayılan yüksek dereceli m em urların haricinde k alan bütün devlet
m em urlarının ve v a k ıf görevlilerinin berâtlarının burada
hazırlandığı ve kay ıtlan m n tutulduğu anlaşılır.
Riiûs kalem inden verilen rüûslar, savaş sırasında orduca
verilen rüûs lar ve sadrazam cephede iken padişahın m erkezde
verdiği rikâb-ı hümâyûn rüûsu olm ak üzere 3 türlü rüûs vardı81.
4-Modernleşme Döneminde OsmanlI Devlet

Teşkilatında Meydana Gelen Değişmeler
O sm anlı devleti, askerî ve siyasî alanladaki gerilem eyi

önlem ek için 19. yüzyılda bazı reform lar y apm aya m ecbur oldu.
D evlet, askerî, eko n o m ik ve sosyal alandaki kötü gidişi durdurm ak
için her çareye baş vurm aya hazırdı. B u sebeple devlet ve hüküm et
teşkilatını A v rupa devi etleri ninkine uygun olarak düzenlem ek için
harekete geçildi. Y eniçeri O cağının kaldırılm asından sonra Sultan
î î . M ahm ud b ir dizi reform lar yaptı. H üküm et teşkilatı önceki
dönem lere göre esaslı değişikliklere uğradı.
79 U zuııçarşılı, M erkez ve Bahriye, 40-41.

80 M um cu, D ivan-ı hüm ayun, 68-69.
81 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye, 46.
D evşirm e sistem i 18. yüzyılın başlarından itibaren ortadan

kalkm ıştı. K ul sistem i içerisinde M üslüm an asıllı olanların sayısı
gittikçe arttı am a 19. yüzyıla kadar sistem m evcudiyetini sürdürdü.
19. y ü zyılda Sultan IT. M ahm ud zam anında düzenli b ir reform
dönem i başladı. Saraydaki iç oğlanları A v ru p a’ya gönderildi. B atı
tarzında okullar açılarak devletin ihtiyacı olan bürakrot kadro bu
okullardan yetişm eye başladı.
B u çerçevede dîvân-ı hüm âyûn kaldırılarak bugünkü anlam da
B ak an lar K u ru lu ’n a b enzer şekilde M eclis-İ Hcıss-ı Vükelâ adıyla
hüküm et teşkilatı y en id en kuruldu. Padişah ve sadrazam ın yetkileri
N âzırlar (bakanlar) arasında paylaştırıldı. Dış işlerini yürüten
R eisü l-k ü ttâb lık y erine H ariciye N ezâreti (D ışişleri B akanlığı)
kuruldu. Eski Sadaret K ethüdalığı yerine D ahiliye N ezareti (İçişleri
B akanlığı) teşk il edildi. A y rıca E v k a f ve T icaret N ezâreti ile
M âliye N ezâreti m ey d an a getirildi. 1857 yılında M a a rif N ezareti
kurularak açılan m odem okullar bu nezarete bağlandı. N azırlar’m
yetkileri belirlendi.
Bâb-ı âlî adı verilen hüküm ete, çalışm alarında yardım cı
olm ası için çeşitli m eclisler oluşturuldu.
M ustafa R eşid Paşa, Â lî Paşa, F uâd Paşa ve M ithat Paşa gibi
sadrazam lar, padişahın yetki ve otoritesini sınırlandırıp, devleti
bâb-ı â l f den yönetm e fikrinde idiler ve bunun için çalıştılar. İlk üçü
bu k onuda oldukça başarılı oldular. II. M eşru tiy etk en sonra ise
hüküm et çok güçlendi ve padişahın bütün yetkilerini eline aldı.
JJÂÖKERÎ TEŞKİLÂT
s jD sm an îı devleti gd zâ ve cih â d esası üzerine kurulm uştu,
©'dvfet m ü esseseleıi âdeta, devam lı harp halinde olan b ir ordunun
ihtiyaçlarının karşılanm ası için teşkilatlanm ıştı82. B u yüzden devlet,
daim a güçlü b ir orduya sahip olm ak prensibini elden
bırakm am ıştır. N itekim tarih boyunca kurulan T ürk devletlerinin
hepsi güçlü ve kudretli ordu tem eline dayanm ışlardır. B u durum u
H unlardan başlay arak b u günkü devletim iz T ürkiye C u m h u riy eti’ne
kadar teşm il edebiliriz. Z aten dünya üzerinde güçlü ordu tem eline
dayanm ayan b ü y ü k devlet görülm em iştir. E sasen cihan devleti
haline gelm ek ve dünya çapında bir politika takip etm ek ancak
böyle güçlü b ir orduyla m üm kün olabilm iştir.
X VI. yü zy ıld a im paratorluğun bir dünya devleti olarak
yükselm esi, dünyanın b irçok yöresine O sm anlı kuvvetlerinin
gönderilm esini zarurî kılm ıştır. B u da, ordu ve donanm a
kadrosunun genişlem esine yol açm ış ve m üessese o çağda en
gelişm iş şeklini alm ıştır. D evleti ayakta tutan ordu kudretini
kaybedince diğer m üesseselerdeki yozlaşm a daha da belirgin hale
gelm iştir.
Şim di ordu m üessesesini ana hatlarıyla ele alabiliriz. O sm anlı
ordusu, genel o larak iki kısım da incelenebilir : M erkez kuvvetleri ve
E ya let kuvvetleri. Y an i k apıkulu ordusu ve tım arlı sipahiler. B u
arada ilk askerî teşkilat olan y ay a ve m üsellem leri de zikr etm ek
gerekir.
i-M e r k e z Kuvvetleri (Kapıkulu Ordusu)
F etih ler genişledikçe devam lı silah altında b u lunan bir

ku v v ete ihtiyaç duyuldu. Y ay a ve m üsellem ler, geniş b ir alanda
yapılan fetihler için y eterli sayıda değildi ve devam lı silah altında
bulunm uyorlardı. B u sebeple devam lı silah altında olan bir m erkezi
ku v v et teşkiline gidildi. Y eniçeri ocağı I. M urad zam anında
A n ad o lu S elçu k lu ları’ndaki hassa ordusu örnek alınarak
kurulm uştu. Ç andarlı K ara H alil P a şa ’n ın teklifi ve M olla
R ü stem ’in yardım ıyla teşkil edilen bu ordunun asker kaynağı
H ıristiyan asıllı esirlerdi. N e şri’nin ifadesine göre H alil Paşa,
82 B arkan, “O sm anlı İm paratorluğu’nda Çiftçi Sınıfların H ukuki Statüsü”, T ü rla ye’de

Toprak M eselesi, Toplu E serler F, İstanbul 1980, 726.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R ! TARİHÎ?
¡ğhıınldrı T ü rk ’e verelüm , hem M üslüm an olsunlar , hem Türkçe

Öğrensinler, sonra geîü relim y en iç eri olsunlar ” dem iştir83.
; K apıkulu ordusu doğrudan pardişalım şahsına bağlıydı. Bu
yüzden bizzat padişahla beraber sefere çıkarlardı. A ncak
K an u n î’den sonra gelen p ad işahlar sefere çıkm aktan vazgeçince
veziriazam ların s e r d a r-ı ekrem (baş kom utan) olarak çıktığı
seferlere katılm aya başladılar. III. M urad zam anında başlayan bu
gelenek daha sonra da devam etti84.
a) A c e m i O cağı
A cem i ocağı, yeniçeri ocağına asker yetiştirm ek üzere

kurulm uştur. B u da Ç andarlı H alil P aşa ile ulem âdan K aram anlı
R ü stem ’in fikri idi. G elib o lu ’da kurulan ilk A cem i ocağı, Şehzade
S üleym an tarafın d an teşkilatlandırılm ıştır. Seferlerde esir alm an
H ıristiyan gençleri belli bir eğitim den geçtikten ve b ir m üddet
donanm a hizm etinde at gem ilerinde çalıştıktan sonra yeniçeri
ocağına alınm aya başlanm ıştır. Sonradan donanm a hizm eti
kaldırılarak A n a d o lu ’daki T ürk çiftçi ailelerine verilip burada 3 ila
8 yıl arasında değişen b ir m ü d det kalıp, T ürkçe öğrenip, M üslüm an
olduktan sonra 1 akçe yevm iye ile G elibolu acem i ocağına
geçm eye başlam ışlardır. B u rada da m uayyen bir eğitim alan
acem iler daha sonra yeniçeri ocağına kayd olunurlardı. F ethinden
sonra İstan b u l’da da b ir acem i ocağı kurulm uştur.
A cem i ocağındaki yeniçeri adayları çeşitli im âlathânelerde,
m îrî gem ilerde, odun am barları ve hasta odalarında çeşitli hizm etler
gördükleri gibi, saray, câm i, çeşm e, köprü, hastane, m edrese
gibi h an ed an üyeleri tarafından yaptırılan binalarda ve yeniçeri
ağası ile vezirlerin inşaatlarında çalışırlardı85. A cem i ocağının âm iri
acem i ocağı ağası id i86*
.
A cem i ocağını b esleyen üç k ay n ak vardı. Biri savaş
esirlerinin b eşte biri, olan pen çik oğlanları ile satın alınm ış köleler;
birisi d e v şirm e y o lu y la alm an H ıristiyan çocukları, diğeri de
kap ık u lu m ensuplarının çocukları yani kul o ğ u lla rı87,
(1) P ençik K anunu ve Pençik Oğlanları
83 N eşrî, K itâb-ı C ihannüm â, I, (F.Reşid U nat-M .A ltay K öym en N .),Aıık. 1987,198v d .

A bdülkadir Özcaıı, “K apıkulu”, D İA, 347-349.
f85İU zunçarşılı, K apıkulu Ocakları, 1, 40 vd.
86NA kdağ, T ü rk iye ’nin İktisadî ve İçtim aî..., I, 420.
i8 T Ünal, “K ul O ğulları”, O sm lanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul 201 I, 415.
76 M EH M ET ALÎ ÜNA L
Savaşlarda alm an esirlerle ilgili p e n ç ik kanunu^â^micn^J^SL.

C anun tanzim edilm işti. B ıâ_göre ^ jfö rle rd e a ln ^ ...fiç r beş_ esirden
biri devlete aitti. B u n lara pen çik o ğla n ı denirdi. Her...es.k..İÇİn 125
a k ç a b ir m eblağ jM2mıîmuşliL.kiêsir sahibi esir yerine bunun beşte
biri olan 25 akça vergi de ödeyebilirdi. B una da p en çik akçesi
denm işti. S eferlerde ve akınlarda çok sayıda esir alındığından
p en çik oğlanları acem i ocağı için m ühim bir kaynak teşkil
ed iyordu88. K ul sistem i ve m erkezi ordu için esir pazarlarından
köleler de satın alınırdı. Padişahın h âssa h a re em in leri esir
pazarlarından en iyi esirleri p adişah için satın alırlardı89.
(2) Devşirm e Usûlü
Savaş esirleri kapıkulu ordusunun ihtiyacını k arşılam aya

kifayet etm ediğinden devşirm e yoluna gidildi.
D evşirm e usûlünün Y ıldırım B ay ezid zam an ın d a ihdas
edildiği iddia edilm ektedir. Bu usûlün, O sm anlIlardan evvelki T ürk
ve İslâm devletlerinde tatbik edilm ediği ileri sürülürse d e 90,
S elçuklulardaki h assa ordusunun da H ıristiyan te b ’a arasından
devşirildiği bilinm ektedir. A ncak Osm an! ılar devşirm e usûlünü
daha sistem li hale getirm işler ve geniş çapta uygulam ışlardır.
D evşirm e husu su n d a yeniçeri ağası yetkiliydi. İhtiyaç hasıl
olduğu zam an yeniçeri ağası dîvâna m üracaat ederek gereken
m iktarı bildirir ve devşirm e yapılm ası için devşirm e m em uru
görevlendirilirdi. Bu m em ura D evşirm e A ğası denirdi. B unun eline
devşirm e ferm ânı ve Y eniçeri A ğası tarafından b ir m ektup verilirdi.
D evşirm e kanunun da bu işlem in nasıl ve ne şekilde yapılacağı,
hangi kazâd an ne m iktarda çocukların devşirilebileceği tek tek
belirtilm işti. D evşirm e m em uru H ıristiyan çocuklarını devşirirken o
m ahallin kadısı, sipahisi ve köy kethüdası vs. hazır bulunurdu.
Ç ocuklar arasından 14-18 yaş arasındakiler tercih edilirdi. E vli ve
ailenin tek erkek çocuğu olanlar alınm azdı. K an u n gereğince asil
ailelerin ço c u k la n tercih edilirdi. Y ahudilerden devşirm e
alınm azdı91.
88 M ücteba Tlgürel, “Y eniçeriler”, ÎA , c. X III, 387.

89 İnalcık, M akaleler H, 158.
99 U zunçarşıh, K apıkulu O cakları, T, 13.
91 G eniş bilgi için U zunçarşılı, K apıkulu O cakları, I, 16 vd.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R ! T A R İH İ
P ençik kanunu y a da devşirme usûl Uy) o toplananlar arasından

genç ve askerliğe elverişli olanlar, önce T ürk ailelerinin yanına
verilerek T ü rk ç e ’yi ve T ürk ö rf ve âdetlerini öğrenm eleri
sağlandıktan sonra, acemi o ca ğ ı'na alınıyordu. B urada belli b ir süre
eğitim gördükten sonra yeniçeri ocağı’na kay d olunuyordu.
Z am anla yeniçeriye olan ihtiyaç artınca devşirme usûlü yaygınlaştı.
K ul sistem inin esasım oluşturan bu uygulam a XIX . yüzyıla kadar
yürürlükte kaldı.
(3) K ul O ğ u lları
K apıkulu ordusu m ensuplarının oğulları da acem i ocağının

insan kaynaklarından birisini teşkil ediyordu. K apıkulu askerleri
kul sayıldığından bunların oğullarına da kul oğulları denirdi. 92
Kul Sisteminin İşleyiş Şeması92

Kul oğullan Devşirmeler
Pençik Oğlanları
92 Bu şem a U zunçarşıh’nın K apıkulu O cakları, T, adlı eserinden alınm ıştır, bkz. 138.
78 M E H M E T A LÎ Ü N A L
B ab alan vefat etm iş olan kul oğulları şayet küçük yaşta iseler
yetişinceye kadar kendilerine üç ayda bir sekbanlar fırınından ikişer
b u çu k kile un veya bunun bedeli para verilirdi. A yrıca her yetim e
üç ayda bir m uayyen bir m iktar para ile elbiselik kum aş verilirdi.
Y eniçeri hayatta iken yetişm iş oğlu var ise acem i ocağına
kayd edilirdi. A cem i ocağında 23 yaşm a kadar eğitim gören kul
oğulları b eder gâh olurlar, yani yeniçeri ocağına kayd olunurlardı ^3.
b) Y e n içe ri O cağı
Yeniçeri ocağı yukarıda zikr edildiği üzere 1. Murad zamanında ilk

defa 1000 kişilik bir birlik olarak kurulmuştu. Sonradan Yıldırım Bayezid
döneminde bu sayı artmıştır. II. Murad devrinde 3-4 bin, Fâtih zamanında 8-
12 bin ve Kanunî zamanında da 12-14 bin yeniçeri vardı. XVI. yüzyılın
sonlarına doğru da savaşların uzun sürmesi ve savaş tekniğindeki değişmeler
üzerine yeniçeri mikdarı 40 bini aştı. Kalabalıklaşınca da siyasî ağırlığı arttı
ve iktidar mücadelelerine karıştılar.
K apıkulu ordusunun en kalabalık grubunu oluşturan
yeniçeriler, p adişahın m erkezî otoritesinin tem elini teşkil etm iştir.
Y eniçeri sayesinde padişah, uç beylerinin nüfuz ve otoritesini
dengelem iştir. A yrıca A v ru p a’nın ilk daim î ordusu da
yeniçerilerdir.
Y en içeriler sıkı bir eğitim görürler, ok, yay, kılıç, balta ve
gürz gibi çağın silahlarını en iyi şekilde kullanırlardı. X V . yüzyılın
o rtalan n d an itibaren tüfek de kullanm aya başladılar. B u konuda
bilhassa II. B ayezid b üyük gayret gösterdi ve yeniçerileri ateşli
silahlarla donattı. Y eniçeriler, piyade olarak savaşırlar ve savaş
sırasında m erkezde, padişahın yanm da bulunurlardı. P adişah sefere
gitm eyip veziriazam veya vezirlerden birisi sefere gönderildiğinde
yeniçerilerin b ir k ısm ı buna katılırdı.
Y eniçeriler 100’er kişilik birliklere ayrılm ış ve bu birliklere
yayobaşı denilen su baylar atanm ıştır. B u durum da ocak ilk
kuru ld u ğ u n d a 10 ortad an (bölük) ibaretti. D aha sonra, cemâat de
denilen b u yay a bölüklerinin sayısı 101’e çıkm ıştır.
I. M u rad zam anında sekban bölükleri teşkil olunm uştur. Fâtih
devrine kadar yeniçeri ocağından ayrı b ir teşkilata sahip olan 93
93 U zunçarşıh, aynı eser, 31 vd.

O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R Î T A R İH Î 79
sekbanlar, 1451 ’den sonra ocağın cem aat ortalarına dahil,

edilm işlerdir. Bu sebeple cem aat ortalarının 65. ortasına sekbanlar
ortası adı verilm işti. 34 b ö lük olan sekbanların kom utanına
sekbanbaşı deniyordu. S ekbanların asıl görevi av için tazılar
beslem ek, padişah ava gittiğinde ona eşlik etm ekti. Ekseriyeti yaya
olan sekbanların bir kısm ı da süvari idi. Y eni çeri A ğası sefere
gittiği zam an ona İstan b u l’da Sekbanbaşı vekâlet eder ve
yeniçerilerin her işi ondan sorulurdu94.
XV. asrın sonlarında ise bölükler ve ağa bölükleri ihdas
olunm uştur. H er bölükte 50 kişi m evcut olup, toplam 61 orta teşkil
edilm işti. B ö lü k lü ler denen bu züm renin kum andanı baş bölükbaşı
idi.
B öylece 101 cem aat, 34 sekban ve 61 ağa bölükleri olm ak
üzere toplam yeniçeri orta ve bölüklerinin sayısı 196 idi95.
Yeniçeri ocağı'nm .
kom utanına yen içeri ağası denirdi.
Protokolde veziriazam ın da önünde olan y en içeri ağası arza ondan
önce g irerd i. Ç ünkü yeniçeri veziriazam a değil, doğrudan padişaha
bağlıydı. 1451’e kadar ocaktan yetişenler arasından çıkan yeniçeri
ağ alan sonraları sekbanbaşı!ardan tayin edilm eye başlanm ıştır96.
X VI. ve XVTT. yüzyıllarda yeniçeri ağalarından bir çoğu sonradan
veziriazam olm uştur.
V eziriazam ancak y en iç eri kâtibin in tayininde rol oynardı.
Y eniçeri kâtibinin görevi, bütün yeniçerilerin m aaş defterlerini
tutm ak, tayin ve terfileri ile uğraşm aktı. B öylece veziriazam m âlî
yönden yeniçerileri denetlem iş olurdu.
Y eniçeri ağasından sonra sekbanbaşı ocağın en büyük subayı
idi. Ü çüncü b ü y ü k âm ir ise kul kethüdası idi. O nu zağarcıbaşı,
seks oncu başı, turnacı başı ve 4 adet hasekiler takip ediyordu.
Y eniçeri taburlarına orta denirdi. B inbaşı rütbesinde olan orta
kom utanına ise çorbacı denilirdi. B undan başk a kethüda, odabaşı,
vekilharç ve bayrakdar denilen subaylar v ard ı.
Y ılda b ir elbise ve yevm iye hesabı üzerinden üç ayda bir ulufe
denen m aaş alan yeniçeriler, kapıkulu ordusunun en itibarlı
birlikleri arasında idi. Padişahın kendisi de 1 num aralı yeniçeri idi.
1560 yılından itibaren İstanbul dışında, sancaklarda da
y en iç eri garnizonları kuruldu. B öylece kapıkulu ordusunun nüfuz ve
94 M ustafa N uri Paşa, N etâyicü 1-vukû’ât, I, İstanbul 1327, 142.

95 U zunçarşıb, K apıkulu Ocakları T, 155 vd.
96 İlgürel, “Y eniçeriler”, İA , c. XİI.T, 388.
tesiri A n ad o lu ’ya da yayılm ış oldu. D olayısıyla kapıkulları

eyaletlerde m erkezî otoritenin ve asayişin sağlanm asında m ühim
bir fonksiyon ifa etti. Öte y an d an yeniçeriler başkentte iktidarı tayin
eden en başta gelen unsurdu. F â tih ’in ölüm ünden sonra II.
B ay ezid ’in tahta çıkm asında önem li rol oynadılar ve kullardan
başkasm ı devlet yönetim ine getirm em esi konusunda ondan söz
aldılar. Y a v u z ’un b aşa geçm esini de yeniçeriler sağladı.
B aşlangıçta şartlar Y a v u z ’un tam am en aleyhinde görünüyordu
fakat yeniçerilerin ısrarı, sonucu tayin etti.
H er saltanat değişikliğinde yeniçerilere dağıtılan cülus bahşişi
de zam anla yozlaştı ve padişahlarla yeniçeriler arasında adetâ bir
pazarlık konusu haline geldi.
Osmanlı Ordusu
1-M erkez K uvvetleri _ _ _ _ _ ___2-E yalet K uvvetleri
•Y eniçeriler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ * Y ay a ve m üsellem ler
•C ebeciler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ___ * T ım arlı sipahiler
•T opçular _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ * A kıncılar
•Top A rabacıları _________ * Tâbi devlet askerleri
O iğ e rle ri (H um baracı, ___ ___ * K ale m uhafızları
«Lağımcı v s .) _____________ * Y ardım cı K uvvetler
«Süvariler (A ltı B ölük halkı) * Geri H izm et E rbabı
♦ S ilahdârlar
♦ Sipah O ğlanları
♦ Sağ U lufeciler
♦ Sol U lufeciler
♦ Sağ G aripler
♦ Sol G aripler
Y en içeri İsyan ları
XV--XVI1. Yüzyıldaki İsyanlar
Y eniçeri isyanlarının sebebi iki m adde halinde özetlenebilir:

* D evlet adam ları arasındaki iktidar m ücadeleleri,
Ê konom ik ve m âlî sebepler.
B irinci sebep İkincisinden daha önem lidir. H atta ekonom ik ve

m âlî sebepler birincisi için bahanedir. O sm anlı devlet m erkezinde
iktidar başlıca üç gruba dayanıyordu. Sar av i padişah), ümerâ
(vezirler, kapıkulu ordusu) ve ulemâ (şeyhülislâm , kadıaskerler,
ilm iye sınıf). Yeniçeri ihtilallerine yol açan iktidar m ücadeleleri
esas itibariyle bu gruplar arasında cereyan etm iştir. B unlardan
kapıkulu ordusu ile ittifak eden iktidar m ücadelesini kazanm ıştır.
Yeniçerilerin ilk isyanları Fâtih zam anına kadar uzanır. B u
isyanın sebebi padişah ile veziriazam arasındaki nüfuz m ücadelesi
idi. F akat genç padişah bu isyanı bastırdığı gibi, Ç andarlı Halil
P aşa’yı b e rta ra f ettikten sonra kapıkulu ordusunu devleti
genişletm ek ve m erkezîleştirm ek için etkili bir şekilde kullandı.
X V . ve X V I. yüzyılda um um iyetle dirayetli padişahlar tahta
geçtiğinden yeniçeriler isyan edem ediler.
III. M ıırad zam anında, akçanm değerinin düşürülm esi
üzerine, düşük ayarlı akça ile ulufe alm ak istem eyen kapıkulu
askerleri isy an ettiler ve defterdâr ile veziriazam ın kellesini istedileT
(1584). A yaklanm ayı bastırm ak için istekleri yerine getirildi.
B undan sonra yeniçeriler, X V II. yüzyıl bovunca veziriazam lığa ve
hatta p adişahlığa istediklerini getirm eye başladılar. Saraydaki
çeşitli gruplar arasındaki iktidar m ücadelesine âlet oldular.
K apıkulları’nın hâkim iyeti sadece başkentle sınırlı kalm adı.
V ergi toplam ak ve devlet islerini yürütm ek gibi görevlerle
m em leketin dört bir yanm a yayılarak eyaletlerde çiftlikler kurdular
ve sürüler beslediler. V ergiden m u âf olduklarından ticarete
başladılar. Z am anla eyaletlerdeki gelir kaynaklarına da el attılar ve
iltizâm işleriyle uğraşm aya başladılar. X V II. yüzyılda taşradaki
yeniçerilerin zulm ünden b ıkan halk onlara karşı yer y er isyan etti.
E rzurum beylerbeyisi A baza M ehm ed Paşa (1623-28) yakaladığı
yeniçeriyi öldürttü.
B öylece devletin k u ruluşu ve gelişm esinde büyük rolü olan
kul sistem i zam anla yozlaştı ve devlete hâkim olarak onu yıkım a
götürdü.
Y eniçeri isyanlarının en korkuncu II. O sm an (G enç O sm an)
zam anında çıktı. G enç O sm an, L ehistan seferinde yeniçerilerin
gayretsizliği yüzünden Hotin kalesini alam am ıştı. Bu yüzden
yeniçeri ocağı'm k ald n arak düzenli bir ordu kurm ak ve devlete çeki
düzen v erm ek niyetinde idi. F akat fikirlerinin duyulm ası
yeniçerilerin isyanına sebep oldu.
Y eniçeriler saraya girerek aklî dengesi b o zu k olan I.

M u stafa’yı padişah ilan ettiler. G enç O sm an, yeniçerilere sığınm ak
zorunda kaldı. Y eniçeriler, kışlalarındaki orta camii ne götürdükleri
G enç O sm an ’ın h ayatına dokunm ayacaklarına dair söz verdiler.
F akat yeni sadrazam K ara D avud P a şa ’nm entrikaları sonucu
Yedikule zindanlarına götürülen II. O sm an, orada öldürüldü.
IV. M u ra d ’ın saltanatının ilk yıllarında da yeniçeriler iki defa
ayaklandılar. Saraya girerek padişahı ayak dîvânı’na çağırdılar ve
tahttan indirm ekle tehdit ettiler. İkinci ayaklanm alarında, değerli
vezir H âfız A hm ed P aşa’yı padişahın gözleri önünde öldürdüler.
D ah a sonra iktidarı ele alan IV. M urad, yeniçerilerin kışkm tan
sadrazam T opal R ecep P aşa’dan başlayarak bütün yeniçeri
zorbalarını tem izledi. İstan b u l’da ve ülkede nizam ve intizam ı
sağladı.
IV. M ehm ed zam anında da yeniçeri isyanları devam etti. 6,5
yaşında padişah olan IV. M eh m ed ’in saltanatının ilk yıllarında
iktidar, K ösem S u lta n ’ın, gerçekte ise, yeniçeri subaylarının elinde
idi. B u sırada çıkan bir sipahi isyanı yeniçeriler tarafından
bastırıldı. F akat b u n d an sonra yeniçerilerin halk üzerindeki baskısı
çekilm ez oldu. B ir süre sonra iktidar IV. M eh m ed ’in annesi T urhan
V alide Sultan ile saray ağalan nm eline geçti. K ösem Sultan
öldürüldü. B unun üzerine çıkan b ir yeniçeri isyanı halkın da
yardım iyle bastırıldı.
Saray A ğaları’nm saltanatı 1656 yılına kadar sürdü.
Yeniçeriler isyan ederek TV. M eh m ed ’den saray ağaları’nm
öldürülm esini istediler. P adişah âsilerin isteklerini yerine getirdi.
İdam edilenlerin cesetleri Sultan A hm ed m eydanındaki bir çınar
ağacının dallarına asıldığı için bu olaya v a k ’a-i valc\>akiye9 7 denir.
Vakvak, doğu m itolojisinde m eyveleri insan olan bir ağaca verilen
addır.
1656 y ılın d a K öprülü M ehm ed P a şa ’nm veziriazam lığa
getirilm esinden sonra y en içeriler itaat altına alındı. F akat 1683’te
V iyana b o zg ununu takip eden savaşlar sırasında da yeniçeri
isyanları görüldü. A vusturya, L ehistan, V enedik ve R u sy a ’ya karşı
savaş devam ederken kapıkulu ordusu cepheyi bırakıp İstan b u l’a
yöneldi ve p adişah IV. M eh m ed ’i tahttan indirdi (1687).
X V III. ve X IX . y ü zyılda da yeniçeri isyanları oldu.
H Ünal, O sm anlı Tarih Sözlüğü, 712.

X V III. ve X IX. Y üzyıld a ki Y eniçeri İsyanları
Patrona Halil İsyanı (1730)

K o rir fç a s a ta ş m a s ıy la kaybedilen yerleri g e r i a l m ^ m n kolay
olm adığı. R usya, V e n e d i k ve A vusturya ile yapılan savaşlar
s o n u n d a a n l a ş ı l m ı ş t ı Pnsarnfro antlaşm ası ile Belgrod ve çevresi de
e l d e n g i d i n c e O s m a n l ı d e v l e t i barış siyasetine dönm eye m ecbur
oldu (1718). B nylece tarihçilerin Lâle devri dedikleri dönem
başladı.
Bıı d ö n e m i n m im arı N e v ş e h i r l i D am ad İbrahim P aşa’dır.
İbrahim P a ş a , A v ru p a ’yı tanım ak ve gelişm eleri takip etm ek
am acıyla, F ransa, R usya, L ehistan ve A v u stu ry a’ya sefirler
gönderdi. A yrıca ilim, fikir ve sanat adam ları him aye edildi ve
edebiyat ve sanat alanında önem li ilerlem eler sağlandı. Bazı A rapça
ve F arsça eserlerin T ü rk ç e’ye tercüm e edilm esi için bir heyet
kuruldu. B unlardan önem lisi, bu dönem de ilk defa T ürkçe kitap
basacak bir m atbaanın kurulm uş olm asıdır.
B unların yanı sıra bir çini, kağıt ve kum aş fabrikaları yapıldı.
A n cak lâle devrinde idareci sınıfın, kaygısız ve ince bir sanat
zevkiyle yaşadığı, israfa yönelik eğlence hayatı, fakir ve sefalet
içerisindeki h alk kitlelerinin tepkisini çekti. L üks içerisindeki
devlet adam ları, halkın sıkıntılarına kulak tıkam ışlardı. Bu sırada
devam eden O sm anlı-İran savaşlarında bir türlü başarı elde
edilem em işti. B ütün bunlar bir ihtilalin doğm asını çabuklaştırdı.
Patrona H alil adlı bir yeniçeri, etrafına topladığı yeniçeri ve
işsiz güçsüz takım ım B ayezid câm ii önünde ayaklandırdı.
G idişatdan m em n u n olm ayan bir kısım halkın ve esnafın da
k atılm asıy la kalabalıklaşan grup, saraya yürüdüler. Padişah,
veziriazam ile bazı ileri gelenlerin idam ını em retti ise de bunlar
isyanı yatıştırm aya yetm edi. Sonunda isyancılar, III. A h m e d ’i
tahttan indirerek I. M ah m u d ’u padişah yaptılar (1730).
İsyancılar, lâle devrini sem bolize eden bütün köşk, bahçe ve
kasırları tahrip ettiler. B irço k sanat eseri yakılıp yıkıldı.
Y eniçerilerin askerî bir sın ıf olarak ehem m iyetini kaybettiği,
buna m ukabil disiplinsizlikleri ile em ir kom uta zincirinde m eydana
getirdikleri düzen bozucu karakterleri 1768-1774 R us savaşı
sırasında daha belirgin hale geldi. R uslar karşısında uğranılan
bozgunlarda yeniçerilerin birinci derece sorum luluğu vardı.
S ubaylarm a itaatsizliği kabadayılık haline getiren yeniçeriler harp
m eydanından k açarak ordunun bozulm asına yol açtıkları gibi
İstan b u l’da çıkardıkları anarşi ile de devleti yıkım a götürüyorlardı.

M esela R us savaşının bütün şiddetiyle devam ettiği yıllarda (1772)
tersane efradıyla yeniçeriler arasında üç gün üç gece süren
çarpışm alar m eydana gelm işti98.
Nizam-ı cedîd Hareketi ve Yeniçeriler
III. Selim , O sm anlı-R us savaşlarının devam ettiği bir sırada

padişah olm uştu. R uslar karşısında uğranılan m ağlubiyetler
yüzünden halk ve devlet adam ları bir arayış içerisinde idiler. D aha
şehzadeliğinde çalışkan ve gayretli tutum uyla dikkati çeken III.
S elim ’in b ir şey ler yapacağı ve kötü gidişe son vereceği
um uluyordu.
III. Selim , tahta geçer geçm ez, ıslahatlara başladı.
Savaşlardaki başarısızlık sebebiyle ıslahat çalışm alarına önce
ordudan başlanıldı. Y eniçerilerle b ir şey yapılam ayacağı tam am ıyla
anlaşılm ıştı.
S ultan III. Selim , devlet adam larından, devletin içine düştüğü
kötü durum dan çıkarılabilm esi için neler yapılm ası gerektiği
konusunda lâyihalar (raporlar) istedi. D evlet adam ları birçok layiha
sundular. B unlardaki ortak düşünce, yeniçerilerin yerine daha
düzenli, tertipli ve disiplinli b ir ordu kurulm asıydı.
B u yönde harekete gecen padişah, nizâm-ı cedîd adı verilen
yeni b ir askerî teşkilat kurdu. B u ocak için yeni kışlalar yapıldı.
Eğitim i için İsveç ve F ran sa’dan subaylar getirtildi. B u ordunun
m asraflarını karşılam ak için irâd-ı cedîd denilen bir hazine kuruldu.
Ayrıca yeniçeriler disiplin altına alınarak, askerlere talim
m ecburiyeti getirildi. O rdunun topçu, kumbaracı, lağımcı ve arabacı
sınıfları için veni düzenlem eler yapıldı. Bu arada tim ar sistem i de
ıslah edilm eye çalışıldı.
M âlî durum gözden geçirilerek, ordu için yeni silahlar alındı.
1801 y ılın d a nizâm-ı cedîd o rdusunun m evcudu 10 bine yaklaştı.
A vrıca b u dönem de askerî alandaki ıslahatlardan başka, devlet
teşkilatı, mâlive, ulaşım, iaşe ve sosyal hayatla ilgili birçok
düzenlem eler yapıldı.
N e v ar ki, y apılan ıslahat çalışm aları, m enfaatleri sarsılan bazı
ulemâ çevreleri ve yeniçeriler tarafından istenm iyordu. Bu çevreler,
98 U zunçarşılı, Osmcmh Tarihi, IV, A nkara 1978, 620.

halkı da yarılarına alm akta başarılı oluyorlardı. Sonuçta yeniçeriler

başka olm ak üzere, nizârn-ı cedîcPe karşı olanlar büyük b ir isyan
çıkardılar. III. Selirn tahttan indirildi ve ıslahat çalışm alarına son
verildi (1807).
K ısacası 1826 yılındaki kaldırılışına kadar yeniçeri ocağı,
devlet ve siyasî iktidar için büyük sıkıntılar yarattı. R eform cu
p adişah ların ve devlet adam larının korkulu rüyası oldu.
c) Cebeci Ocağı
C eb e , zırh anlam ına gelir. B öliik ve cem aat olm ak üzere iki
kısım dan m üteşekkil olan cebeciler yeniçerilere ait ok, yay, tüfenk,
kılıç, kazma, kürek, barut, fitil, kurşun, zırh, tolga vs. gibi silahların
yapım ı, tam iri ve korunm ası ve cepheye taşınm asından sorum lu idi.
C ephede yeniçerilere verilen bu silahlar, savaş sonrasında yine
cebeciler tarafından toplanır, tam ir ve bakım ı yapılır ve
m uhafazaya alınırdı. M ev cu d u 500-600 kişi olan bu ocağın
kom utanına cebecibaşı denirdi.
C eb eci o c a z ı nın ne zam an kurulduğu konusunda kesin bir
bilgi yoktur. A ncak Fâtih kanunnâm esinde ceb ecib a şfn & a n söz
edilm ektedir. B u durum da ocağın kum lusu F â tih ’ten önce olm ak
icap e d e r" .
ç) Topçu Ocağı
A teşli silahlar a n o n d a önem li yeri olan topun ilk defa

kullanılm ası I. K o so va savasına kadar uzanır (1389). Y ıldırım
B ay ez ıd ’in N iğbolu savaşında ve İstanbul m uhasarasında top
kullandığı da bilinm ektedir *100 . Y ine Âsıkpaşa-zâde ye göre ’
Sem endire m uhasarası sırasında II. M urad, kalenin önünde bakır

toplar d ö k tü rm ü ştü r101.
F akat topçu ocağının ne zam an kurulduğu konusunda bilgi
yoktur. A kla gelen ihtim al 1 M u rad ’in K osova savaşında top
kullandığına bakılırsa, yeniçerilerden som a bir de topçu ocağı tesis
etm iş olduğudur.
A n cak esas olarak Fâtih, İstanbul kuşatm ası sırasında büyük
çaplı to p lar döktürm üş ve top teknolojisinde büyük bir inkılap
" U zunçarşılı, K apıkulu O cakları, 11, 3-4.

100 U zunçarşılı, K apıkulu O cakları, II, 35.
101 Â şıkpaşa-zâde, Tevârîh-i Â l-i Osman, İstanbul 1332, 128.
yapm ıştır. T opun, İstanbul kuşatm asından başka, A v ru p a’daki

birçok kalenin fethinde ve Çaldıran, Ridaniye, M ohaç gibi m eydan
savaşlarının kazanılm asında büyük rolü olm uştur.
Top. sadece m e y d a n savaşlarında değil, kale kuşatm alarında
ve kale savunm asında ve gem ilerde de kullanılıyordu.
İşte topçu orağı . en m ühim silahlardan olan topun döküm ü ve
kullanılm asından sorum lu idi. Bu yüzden ocak, top dökenler ve
topu kullananlar olm ak üzere iki kısım dan m eydana geliyordu.
O cak kom utanına topçubaşı denirdi.
d) Kapıkulu Sipahileri (Altı Bölük Halkı)
B unlar 6 bölükten m ey dana g e ^ k lç r i için altı bölük halkı

adıyla da anılır. Süvari olan bu bölükler, kapıkulu ordusunun en
itibarlı birliği idi. S eferlerde padişahın yanında bulunur ve onun tuğ
ve silahlarını taşır ve güvenliğini sağlardı. M evkice yeniçerilerden
daha yüksek ve m aaşları daha fazlaydı.
K apıkulu süvari ocağı R um eli B evleıbevisi K ara T im urtaş
P a şa ’nın tavsiyesi üzerine I. M urad tarafından teşkil edilm iştir. İlle
önce sipah ve silahdâr bölükleri kurulm uş daha sonra, m uhtem elen
X V . yüzyılın ortalarında ulûfeciler ve gıırebâ bölükleri ihdas
olunm uştur.
B unlar sağ ve sol ulûfeciler, sağ ve sol garipler olm ak üzere 4
bölükten m evdana geliyordu. Sipah ve silahdâr bölükleriyle
birlikte toplam 6 bölük ediyordu. Bu ocağa yüksek dereceli devlet
adam ları ile kapıkulu m ensuplarının çocukları alınırdı. Terfi eden
bir kısım yeniçeri subayları da sipahi ocağına intisap ederdi. Buııa
bölüğe çıkm ak denirdi 102.
X V I. yüzyılın sonlarında İran ve A vusturya cephelerinde
başlayan ve uzun süren savaşlar kapıkulu ordusu'’nun m evcudunun
arttırılm asını zarurî kılm ıştı. B u sebeple, X V II. yüzyılın başlarında
kapıkulu kuvvetleri 100 bini geçm işti. B u durum , onların başkent
İstanbul'da büyük b ir siyasî güç olarak ortaya çıkm alarına yol açtığı
gibi, h er üç ayda bir nakit olarak dağıtılan ulufe yüzünden devlet
hâzinesi büyük sıkıntıya girdi. Sık sık iç politika m ücadelelerine
katılm aları yüzünden kapıkulu ordusundaki disiplin bozuldu ve
esas vazifesi olan düşm anla savaşm ak ikinci plana düştü. 102
102 U zunçarşılı, K apıkulu Ocakları, II, 138 vd.

o sm an lt m ü e sse se l e r ! t a r ih i 87
IV . M u ra d v e K ö p rü lü ler zam anında Kapıkulu Ocakları ’na

çe k i d ü z e n v erilip , disiplin sağlandıysa da istenilen ölçüde verim
eld e ed ilem ed i. X V II. yüzyılın sonlarında, Viyana bozgunundan
s o n ra b aşlay a n uzun savaşlar sırasında kapıkulu askerleri disiplinsiz
d a v ra n ışla rı y ü zü n d en bozgunlara sebep oldular. X V III. yüzyıldaki
sa v a şla rd a ise, kapıkulu artık ciddi bir kuvvet olm aktan çıkm ış
b u lu n u y o rd u . Y eniçeri ocağı ile birlikte 1826 yılında ortadan
k a ld ır ıld ı103.
e) Diğer Sınıflar
K a p ık u lu ord u su içerisinde vukarıda savılanlardan başk a bazı

y a y a sın ıfları daha m evcuttu. B unlar arasında, çeşitli bom balar
y a p ıp k u lla n a n kum baracı ocağı, patlayıcı m addelerle şehir ve kale
k u ş a tm a la rın d a tü n eller kazarak h izm et veren lağımcı ocağı,
T o p la rın seferlerd e taşınm asından sorum lu top arabacıları ocağı
g ib i te k n ik sınıfları sayabiliriz.
2. E y a le t K u v v e tle ri
a) Yaya ve Müsellemler
B a şla n g ıç ta seferler ve ilk fetihler, beyliğe tabi aşiret

k u v v e tle ri ile yapılm ıştır. A.vrıca kaynaklarda E rtuğrul Gâzi ve
O sm a n arkadaşları olarak gecen A kça K oca, K onur
A lp , A b d u r r a h m u n G âzi. Sam sa Ç avuş vs. gibi şalısıvetlerin
k e n d ile rin e b ağ lı k ü çü k çaplı kuvvetleri olduğu anlaşılm aktadır.
Z a m a n la fetih lerin genişlem esi sefere çıkacak asker ihtiyacını
a rttırd ığ ın d a n d üzenli b ir ordu teşkili zarurî hale gelm iştir. O sm anlı
d e v le tin in ilk askerî teşkilatı yava ve müsellem kuvvetleridir.
K a y n a k l a r ı n ifad esin e göre Ç andarlı H alil P a şa ’nm tavsiyesiyle
k u ru lm u ştu r. A laed d in A li P a şa ’nm da em eği geçen bu
te ş k ila tla n m a ile biner kişilik b ir atlı ve bir de yaya kuvvetler teşkil
e d ilm iştir. A slın d a bu teşkilatın kökü de A nadolu S elçu k lu ları’na
u z a n m a k ta d ır. S elçuklularda sefer zam anında görev yapan ve ücret
a la n h a şer ve kaser denilen bir sın ıf asker vardı. B unlar sefer
1 ° 3 A b d ü lk a d ir Ö zcan, “ Osm anlı A skerî Teşkilatı”, O sm anlı, 6, 553.

olm adığı zam an taşrada, çiftliklerinde oturur, ziraatla m eşgul

o lu rlard ı104.
O sm anlı yaya ve m üsellem teşkilâtı da S elçuklulardaki bu
uy g ulam anın devam ı niteliğindedir. G irişte bahsedildiği üzere
O sm anlı m üesseselerinin çoğu A nadolu S e lç u k lu la rın d a n iktibas
edilm işti. B una sebep de, O sm an lılar’m S elçuklular’ın b ir uç beyleri
olm aları ve Selçuklu üm erâsının O sm anlı hizm etine geçm iş
olm asıdır. N itekim Ç andarlı H alil de, M olla R tistem de K aram an
kökenlidir. Y ani esasta S elçuklu geleneği içerisinde yetişm iş devlet
adam larıdır.
Y aya ve m üsellem ler S elçuklu1arda olduğu gibi sefer
zam anında günde 2 akça yevm iye alırlar, sefer olm adığı
zam anlarda da kendilerine tahsis edilen ve adına yaya ve m üsellem
çiftlikleri denilen çiftliklerde ziraatla m eşgul olurlardı.
Y aya ve m üsellem ler, tım arlı sipahilerin dışında, ayrı bir
sancak t e ş k i l a t ı n a sahip i d i l e r Tım arlı sancakbevilerine karşılık
yaya ve m üsellem sancakbevileri m evcuttu. Yay ab açı, çeribaşı gibi
subayları vardı. T ım arlı sipahilerin ceb eli ? sü n e karşılık yaya ve
m üsellem lerin de yam akları v a rd ı105.
K apıkulu ve tım arlı sipahi ordusunun teşkilatlanm asına kadar
görev yapan yaya ve m üsellem teşkilatı bundan sonra da lağv
edilm edi. G eri h izm et erbabı olarak yol yapım ı ve tam iri, köprü
kurulm ası, kale inşaatı, hendek kazılm ası ve m aden işletm eleri vs.
gibi işlerde vazife gördüler. A ncak X VI. Y üzyılın sonlarından
itibaren yavaş yavaş yaya ve m üsellem teşkilatı ortadan kaldırıldı
ve yaya ve m üsellem çiftlikleri tım ar arazisine dönüştü.
b) Timarh Sipahiler
B unlar, sancaklarda tım ar ve 7-eamet adı verilen dirlikleri

ta sa rru f eden ve sefer z a ra rım d a şancakbeyilcrinin bayrağı altında
savaşa giden süvari kuvvetleri idi. O sm anlı devleti, devlet
gelirlerinin tam am ını m erkez hâzinesine alıp, sonra bunu m aaşlı
askerlere dağıtm ak yerine, daha pratik bir yol olan tim ar sistem ini
geliştirm işti. G sm anlılar bu sistem i A nadolu S elçukluları’ndan
104 H alim e D oğru. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u ’nda Yaya-M üsellem -Taycı Teşkilâtı,
İstanbul 1990, 1.
1°5 M uzaffer Arıkan, “Y aya ve M üsellem lerde Toprak T asarrufu” , A tatürk
K onferansları VJIf (1975-1976), A nkara 1983, 178.
alm ışlardı. T ım ar sistem i Selçuklulardaki iktâ sistem inin

geliştirilm iş şekli idi.
Bu sistem e göre, tahrir sonucunda teshil edilen devlete ait
vergi gelirlerinin bir kısm ı, padişah haslan adı altında m erkeze
a lın ır geri kalanı ise d ir lik denilen çeşitli büyüklükteki birim lere
ayrılırdı.
D irlikler üç kısım dı :
*Y ıllık geliri 3 bin akçadan 20 bin akçaya kadar olanına
timar,
*Y ıllık geliri 20 bin akçadan 100 bin akçaya kadar olanına
zeamet.
*Y ıllık geliri 100 bin akça ve daha fazla olanına has, denirdi.
A yrıca tim ar sahipleri 3 bin akçadan sonraki her 3 bin akça
için b ir cebe/ii. zeam et ve has sahipleri de her 5 bin akça geliri için
1 cebelii yetiştirm ek zorundaydı Cebelü, yardım cı ya da y a m a k
dem ekti.
T ım arlı sipahiler, dirliğinin bulunduğu yerde o tu n sa k , atını,
silahlarını tem in etm ek ve çağırıldığında derhal sefere gitm ek
m ecburiyetinde idi. Sefere gitm eyen sipahinin dirliği elinden alınır
ve başkasına verilirdi. H atta bazen seferin önem ine göre sadece
dirlikleri alınm akla kalm az, idam cezasına çarptırılabilirlerdi106.
X V I. y ü zy ılın ilk yarısında tim arlı sipahilerin m ikdarı 37.521
idi. B unun 9 .6 5 3 ’ü kale m uhafız tim arı, geri kalan 2 7 .8 6 8 ’i ise
eşkinci tim arı idi. C ebelüleriyle birlikte eşkincilerin sayısı 70-80
bine u laşıy o rd u 107. B u yüzyılın sonlarına doğru, yeni feth olunan
yerlerde de tim ar ve zeam et ihdas edilm esi ve gelirlerin artm ası
gibi sebepler sonucunda tim arlı sipahilerin sayısı 100 bini aştı.
106 “Dullcadriyye beylerbeyiliğinde vâki' olan lcâdılara hüküm ki; D ulkadriyye'de

sefere m e'm û r olanlar N evrûz’dan m ukaddem teveccüh idüp rûz-i hazarda
E rzurum 'a varup vezır-i a’zâm serdâr Sinan Paşa'ya m ülâki olm ak içün (...) ahlcâm-ı
şerife irsâl olunm uş idi hâlâ sefer zamânı gelüp m u'accelen teveccüh ü azim etleri
lâzım ü m ühim m olm ağın buyurdum ki, () vardukda (...) kasabât u kuıâ ve sâ'ir
m ecm a'-i nâs olan yerlerde gereği gibi tenbîh ü nidâ itdiresin ki sefere m e'm û r
olanlar asla bir an ve bir sâ ’at te 'h îr ü tevakkuf itm eyüp ferm ân-ı şerifim m ûcebince
(...) serdârım a m ülâki olalar ba’de't-tenbîh ihm âl ve m üsâhele idüp b ir gün te 'h îr
iderler ise ânın gibileri isim leri ve resim leri ve dirlikleri ile yazup bildiresin ki
gereği gibi haklarından gelinüp sâ’irleıe m ûcib-i ibret ve pend ü nasihat vâki’ ola (...)
bu tenbîhden sonra çavuşlar ve kapucılar gönderilüp beliğ ü talisin itseler gerekdir
ânın gibi gitm eyüp ihm âl idenlerin eşedd-i siyâsetle haklarından gelinm ek
m ukarrerdir ....” Ünal, M iihim m e D efteri 44, İzm ir 1995, 10
107 B arkan, "H .933-934/M . 1527-1528 M alî Y ılm a Ait Bir Bütçe Ö rneği", İÜ İF M ,
X V /l-4 (1953-54), 251-329; ayrıca “Tim ar”, ÎA, c. XII, 287 vd.;
B ark a n ’ın, A yni Ali E fe n d i108, Evliya Ç elebi, Sofyalı Ali Ç a v u ş109
gibi O sm anlı m üelliflerinin eserlerine dayanarak yaptığı tedkiklere
göre X V I. yüzyılın sonlarında tim arlı ordusunun 200 bini aşm ış
olm ası gerekm ekteydi. A ncak sistem in bozulm aya başlam ası
sebebiyle X V I. yüzyıl yazarları K oçi B ey başta olm ak üzere tim arlı
sipahi sayısının 7-8 bine düştüğünden b ah setm ek ted irler110.
Tim arlı sipahiler sancaklara taksim edilm işlerdi. Sancakbeyi
sancağındaki sipahilerin en b üyük am in idi. O ndan cnnrnki âm ir
alaybeyi idi. A iaybeyinden som a çeribaşı!ar, bayrakdâr ve çavuşlar
geliyordu.
Sefer zam anında sipahiler sancakbevinin sancağı altında
toplanırlar, sancaıcbeyı de b evlerbeyinin sancağına dahil olurdu.
Tayın ecmen güzergâhlardan geçen eyalet askeri belirli bir
toplanm a yerine varır, orada yoklam a yapılırdı. Y oklam alarda
m azeretsiz hazır olm ayanların dirliklerine ab m r ve başVc,cına tevcih
olunurdu.
Savaşların uzun sürm eye başlam ası ve ateşli silahların
gelişim i gibi h ad iseler tim arlı sipahileri ikinci plana itti. Ç ünkü
sürekli savaşlar sebebiyle elde hazır kuvvetler bulundurm ak,
kapıkulu ordusunun m ev cu d unun artm asını zarurî laldı. A teşli
silahların gelişim i toplu talim yapm ayı gerektirdiğinden askerlerin
daim a bir arada bulunm ası icap ediyordu. T im arlı sipahiler ise sefer
bitince tim arlarınm b aşın a dönm ek zorundalardı. Ç ünkü onlar,
klâsik dönem in savaşçılarıydı. O k, yay, kılıç, balta, gürz gibi klâsik
silah lan k u llanır ve ancak çağırıldıkları zam an bir araya gelirlerdi.
Öte yandan X V I. yüzyılın sonlarında başlayan enflasyon,
sipahilerin gelirlerinin azalm asına sebep olm uş, bu sebepten onlar,
eskisi gibi m ükem m el silahlarla ve cebelülerle seferlere katılam az
o lm u şlard ı111. IV. M urad ve K öprülüler devrinde tim arlı sipahilerin
durum ları düzeltilm eye çalışıldıysa da uzun dönem de bir fayda
sağlam adı.
108 A yni A li Efendi, K avânîn-i Â l-i O sm an der-H ülâsa-i M ezâm în-i D efter-i D îvân,
İstanbul 1280.
109 Sofyalı Ali Çavuş K anunnâm esi, {Hzr. M idhat Sertoğlu), İstanbul 1992.
110 Barkan, “T im ar”, 293.
111 Geniş bilgi için bkz. Ö m er L ütfi B arkan, “T im ar”, 286-333.
c) Akıncı Ocağı
Akıncı ocağı, T ürk devletlerinin sınır güvenliğini sağlam ak

için kurdukları askerî teşkilatın O sm anlılar zam anındaki adıdır.
Selçuklu devrinde bunlara ıtc b evleri denirdi. O sm anlılar da esas
itibariyle A nadolu Selçuklu D ev leti’nin uç b ey leri 'n d en biri idiler.
S elçuklularda olduğu gibi, O sm anlılar da H ıristiyan ülkelerle
olan hudutların güvenliğini akıncı ocağı denilen bazı ailelerin eline
bırakm ıştı. A kıncıların görevi, düşm an ülkesine âni baskınlar
(a la p k r) düzenleyerek, düşm anın m oralini bozm ak, askerî ve
ekonom ik kaynaklarım çökertm ek ve ulaşım sistem ini felce
uğratm aktı. T ecrübeli akıncı beylerinin kom utasında düzenlenen
alan lard a birçok düşm an şehir ve kalesi ele geçirilir, yağm alanır ve
binlerce esir ve ganim et alınarak geri dönülürdü.
M eydan savaşlarında akıncılar, düşm an ordusunun sarılm ası,
takibi ve im hası vazifesini görürdü O rdu seferden dönerken de
düşm anın herhangi bir baskınını önlem ek için tedbirler alır ve
düşm anı T ürk topraklarına sokm azdı.
A kıncı beyleri, A vrupa dillerinden bir çoğunu bilirlerdi.
A vrupa şehir ve kasabalarını yakından tanırlar, düşm an ijlk^ci ve
ordusu Iıakkm da bilgi toplarlar kısacası istihbarat işlerini de
görürlerdi.
K lâsik dönem inin h a fif süvari kuvvetleri olan akıncılar, iyi
binici olan atlılardan m eydana geliyordu. P ek seri hareketlerinden
dolayı bu sıfatla tanınm ışlardı. B azılarının zannettiği gibi, sırf çapul
için düşm an m em leketine saldıran serseriler değillerdi. A kıncılar,
hudutta y a da hududa yakın m ahallerde otururlardı. B elirli bir plan
dahilinde, yaz ve kış alan yaparlar, m al ve esir alırlardı.
A kıncılar harp zam anlarında ordunun k e şif kolu hizm etini
görüp, düşm an arazisini keşfederek, orduya yol açarlar ve bu
suretle düşm anın, pu su kurm asına m âni olurlardı. D oğudaki ve
batıdaki bütün seferlere katılırlar ve serdârların em rine g irerlerd i112.
l l2 “V u lçıtnn beyine hüküm lei; bundan akdem sana htikm-i hüm âyûnum gönderilüp
sancağın askeri ve akıncı tâ'ifesiyle şark seferine hâzır u âm âde olasın diyü ferm ân-ı
şerifim sâdır olm uş idi hâlâ sefer-i m ezbûra m e 'm û r olan asâkir-i m aıısûrem e
vezirim olan diistûr-ı m ükerrem ilâ-âhirihî Ferhâd Paşa edâm a'llâhu te’âlâ iclâlehû
serdâr ta’yîn olunup teveccüh üzere olm ağm sen dahi sancağına tâbi1 olan akıncı
tâ'ifesi ve üç bin ve üç binden aşağa tim ârlular ile sen bi'z-zâl sancağının
ım ıhâfazasm a kalup dahi livâ-i m ezbûrun bakî kalan z u ’am â ve erbâb-ı tim ârını alay
beyilerine koşup (...) G elibolu'dan geçüp doğru Erzurum 'a gönderilm esin em r idtip
92 M E H M E T ALT Ü N A L
B undan başka ordu güzergâhındaki hububatı m uhafaza ve

aldıkları esirler vasıtası ile, düşm an vaziyeti hakkında orduyu
bilgilendirm ek ve düşm ana yarayacak şeyleri im ha ile köprü ve
geçitleri em niyet altında bulundurm ak ve böylece ordunun
sıkıntısızca ilerlem esini tem in eylem ek de bunların esas
vazifeleriııdendi. B u n d an dolayı akıncılar, asıl ordudan 3-5 gün
daha ilerde giderlerdi. A kıncılar, düşm an topraklarında
inanılm ayacak derecede süratle ilerler, etrafa şaşkınlık verirlerdi.
B indikleri atlar, harpten ziyade koşm aya alışm ışlardı.
Akıncı kanunu gereğince, bin akıncıya, bir binbaşı, yüz nefere
bir yüzbaşı ve on nefere, onbaşı kum anda ederdi. D üşm an ile
karşılaşan akıncılar, birbirlerinden m uayyen aralıklı olarak aıd arda
kadem elenirleıdi. H ücum eden öndeki kısım bir direnişle
karşılaşırsa, arkadaki takım yıldırım sürati ile hücum a geçerdi. Bu
hücum lar pek âni ve sert olduğundan, düşm an saflarını dağıtır ve
parçalardı.
D üşm an m em leketine yapılan b ir akının alcın ism im
alabilm esi için, o taarruzun m utlak surette akıncı beyinin, yani
akıncı kum andanının, em ri altındaki bütün kuvvetler ile yapılm ası
lâzım dı. E ğer akıncı kum andanı bizzat gitm ez ve akm a gönderdiği
ku v v et yü z kişid en fazla olursa, bu tü r akm a, haram ilik denirdi.
A km a katılanlar yüzden az olduğu takdirde hunlara çete ism i
verilirdi. A kın ve harâm îlikte alm an esirlerden, pen çik denilen,
beşte bir resim alınır fakat, çeteden alınm azdı. Bu resim leri alm ak
için, akıncı b eyinin yanında akıncı kadısı veya pençikçi başı
bulunurdu.
Akıncıların isim lerini, eşkâlini ve bunların içlerinde tım ara
sahip olanların tım arlarını gösteren m untazam defterleri vardı. Bu
defterlerden biri devlet m erkezindeki dejierhânede, diğeri ise,
akıncıların b u lundukları eyalet veya sancak kadılıklarında
saklanırdı. G erektiğinde, akm a çıkam ayacak hale gelenlerin,
m alûllerin ve vefat edenlerin yerlerine, akıncı olarak, çevik, iyi
binici ve kuvvetli gençler alınarak kadrolar takviye edilirdi. O cağa,
şehid düşm üş, ya da akm a çıkam ayacak hale gelm iş akıncıların
oğullarının tercihen alınm ası kanundu.
A kıncıların m aaşları yoktu. F akat vergilerden m u a f idiler.
İçlerinden bazılarının da tım arları vardı. A km a çıkm aları
buyurdum ki, (...) m tişârün-ileyh serdârım a m ülâki olup vech ü m ünâsib gördüğü
üzere hidm etde bulunalar...” , Ünal, M ühim m e D efteri 44, 116 vd.
em redilince, toplandıkları yerlerden itibaren düşm an hududuna

kadar, kendilerine icab eden vivecek v erilir ve oradan sonra
•/ «■
ihtiyaçlarını kendileri teinin ederlerdi. A kıncılar arasında tım arlı

veya m uafiyetli taviçeler vardı. Rıınlar kıdem li ve fedakâr
akıncılardı. Taviceler, akıncıların çeri basıları idiler. A kıncı beyine
akın için em ir geldiği yalcit. bu çeribaşılar vasıtasivle akıncılara
b ild ir ilir d i113.
A kıncılar toplu olarak bir yerde bulunm ayıp, R u m eli’nin
m u h telif m ıntıkalarında, ikam et eder ve hizm ete hazır dururlardı.
H er m ıntıkanın kum andanı ayrı olup, akıncılar m ensup oldukları
kum andanların aile isim leri ile aııılnlardı: Turhanlıı akıncıları,
Mihallu akıncıları ve M alkoçtu akıncıları gibi. En m eşhur akıncı
sülaleleri, A rnavutluk ve D alm açya kıyılarında Evrem iz Oğulları,
B osna, S em endire ve S ırb istan ’da M ihal Oğulları, Silistre civarında
M alkoç Oğulları, M o ra ’da Turhan Bey Oğulları id i11415. B unlardan
M ihal Oğulları ve M alkoç Oğulları X VI. yüzyılda büyük ün
kazanm ışlardı. Akıncı beyleri doğrudan padişaha bağlı idiler.
A kıncıların m evcudu kesin olarak bilinm em ektedir. B unların
X V . asır ortalarına kadar m evcutları 40.000 civarında idi. B irinci
K osova savaşı şu asın d a akıncı m evcudu 10.000 idi. 1559’da
yapılan b ir yoklam ada Turhanh akıncılarının 7.000 neferden fazla
olduğunu biliyoruz. K anunî Süleym an zam anında yapılan B udin ve
A vusturya seferlerinde Mihallı akıncılarının m evcudunun 50.000
kişi olduğunu o zam anın tarihlerinde görüyoruz.
O sm anlı akıncılığı 1595 senesine kadar, kuvvetli olarak,
devam etm iştir. B u sene içinde veziriâzam Sinan P a şa ’nın E flâk ’ta
m ağlup olm ası üzerine, askerin gerisinde kalan akıncıların Sinan
P a ş a ’nın hatası sonucu pek azı kurtulabilm iş ve bundan sonra
akıncı ocakları eski ehem m iyetlerini tekrar elde edem eyerek sönüp
gitm işlerdir. 1625’te m evcudu 2-3 bine dü şm ü ştü r113.
113 “Sâbıkâ Y anya beyi olup hâliyâ K östendil sancağı inayet olunan M ustafâ B ey ’e
hüküm ki; bundan akdem sana hükm -i şerifim gönderilüp livâ-i rnezbûr akıncılanyle
N evrûz'dan m ukaddem sefere teveccüh idesin diyü em rim olm uş idi ol em r-i şerifim
kemâ-lcân m ukarrerdir buyurdum ki, () vusûl buldukda bir an ve bir sâ'at asla te 'h îr
ii terâhî itm eyüp livâ-i rnezbûr akm cılanyle ve Laviceleriyle ber-vech-i isti'câl sefer-i
nusret-esere teveccüh idüp rûz-i hazarda Erzurum 'a varup asâkir-i nusret-m e'âsirim e
serdâr olan düstûr-ı ekrem vezîr-i a'zâm ım ilâ-âhirihî iclâlehûya m ülâki olup vech ü
m ünâsib gördüğü üzere hidm etde ve yoldaşlıkda bulunasın” , Ünal, M ühim m e
D efteri 44, 5.
114 U zunçarşılı, Osm anlı Tarihi., 11, A nkara 1975, 573.
115 U zunçarşılı, “A kıncı”, ÎA , c. 1, 239 vd.
B undan sonra devlet akıncıların yerine, hudut kalelerindeki

serhad kulu teşkilâtına ehem m iyet verm iş ve bir taraftan da akınlar
için K ırım kuvvetlerinden istifade etm ek yolunu tutm uştur.
A kıncıların silâh lan kılıç, kalkan, pala, m ızrak ve bir de
atlarının eğer kayışına asılı, bozdoğan denilen, başı toparlak, kısa
saplı ağaç topuz idi. B azılarında zırh göm lek de vardı.
ç) Deliler
H udut bölgelerinde bulunan ve serhad kulu denilen kuvvetler

arasında deliler olarak adlandırılan bir grup daha vardı. Ç oğu Türk
olan, iri varı, cesaret ve şecaatleriyle tanınm ış ve akıncılara
benzeyen bıı h a fif atlı sınıf, korkusuzca düşm ana saldırm aları, kelle
koltukta savaşm aları, yani akıllının cesaret edem eyeceği işlere
cesaret etm eleri sebebiyle deli sıfatıyla a n ılm ışlard ır116. B unlar
sancakbeyi veya beylerbeyinin m aivyet efradından id ile r117.
d) Kale Muhafızları
O sm anlı devletinin İran, A vusturya, P olonya ve R usya

hududunda sınır güvenliğini sağlam ak ve düşm an saldırılarından
korunm ak için kurulm uş birçok kalesi vardı. Buralarda devam lı
surette yeniçeri, azep, topçu, cebeci, lağımcı, martalos. tüfekçi ve
süvari (fârisân) olm ak üzere kuvvetler bulundurulurdu.
Azep kelim esi bekâr erkek dem ektir. A zeoler önceleri savaş
sırasında ordunun en ön saîm da yeniçerilerin önünde durup
düşm ana ilk hü cu m u yaparlardı. Y ani h a fif n !y -ude kuvvetleri idiler.
B unlar A n ad o lu ’nun m u h telif vilayetlerinden gönüllü olarak
toplanırlardı. S onradan azepler kalelerde m uhafız kuvveti olarak
istihdam edildi. A yrıca donanm a hizm etinde olan azepler de
O sm anlı donanm asının insan gücünü teşkil etm ekteydi.
K alelerde düşm ana âni baskın düzenlem ek v ç başka
hizm etlerde kullanılm ak üzere fârisân denilen süvari kuvvetleri de
bulunurdu.
116 Deli süvarilerin X IX . Y üzyıldaki O sm anlı-R us savaşı sırasındaki bir hücum lara
için bkz. A dolphus Slade, K apdan P a şa , (Çev. O sm an Ö ndeş), İstanbul 1973, 239
vd.
117 U zunçarşılı, O sm anlı Tarihi, II, A nkara 1975, 573.
A yrıca kalelerin âni bir düşm an saldırısından korum ak için

buralardaki verli ailelerden sprhnri denilen h a fif süvari
kuvvetleri vardı. B unlardan gönüllü olanların gönüllü ağası ve her
beş lıâneden bir asker olm ak üzere toplandığından dolayı
kendilerine beşliler denilen grubun da beşli ağalan adı verilen
subayları v a rd ı11819.
X VI. ve XVTI. yüzyıllarda sayıları çok artm ış olan kale
m uhafızlarına ulûfe yetiştirm ek devlet m âliyesi için çok güç hale
gelm iştir.
e) Yardımcı Kuvvetler
O sm a n lIla ra tâbi olan Kırım Hanlığı, Eflâk, Boğdan ve Erdel

voyvodalıklarına bağlı kuvvetler de sefer sırasında O sm anlı
ordusuna katılırlardı. B u n l a r d a n özellikle K ırım hanlığı kuvvetleri
XVT vc X V II. v ü zy ü d ak i savaşlarda büyük hizm etlerde
b u lu n m u ştu r1
f) Geri Hizmetlerde Çalışanlar
Sefer sırasında ordunun ağırlıklarını, silah ve cephanesini

taşıyan, yol köprü ve m enzil yapım ında çalışan Tatarlar, yöriikler,
vovmtklar, derbenttiler, icoprücüler, martaloslar gibi geri hizm etlerde
çalışan çeşitli gruplar da vardı. B unların her birinin kendine göre
bir teşkilatı vardı.
3. XIX. Yüzyılda Osmanlı Ordusu

İli. Selim zam anında kurulan N izâm -1 Cedîd ordusu ile II.
M alım ud zam anında kurulan Sekban -1 Cedîd ve Eşkinci Ocağı adlı
ordular y eniçerilerin karşı koym aları yüzünden başarılı olam adı.
A ncak 1826 yılında yeniçeri ocağı'nm kaldırılm asından sonra
asâkir-i. mansûre-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kuruldu. Bu
teşkilat, b u günkü m o d em T ürk ordusunun tem elini teşkil eder.
Silah, cephane ve eğitim bakım ından A vrupa orduları örnek
118 U zunçarşılı, aynı eser, 574 vd.

119 “V ezir Osm ân Paşa’ya hüküm ki; (...) hâlâ vilâyet-i K efe canibinden K efe
beylerbeyisi C a’fer dâm e ikbâlelıûya R ûm -ili’nin sağ ve sol kol alay b e y d en ve
um ûm en z u ’am â ve erbâb - 1 tim ârı vc Köslendil ve N iğbolu ve Silistre sancakları
beyleri (...) ve cenâb-ı em âret-m e'âb Han dâm et m e'âliyehûya dahi m ü'eklced nâm e-i
hüm âyûnum uz yazılup Demürlcapu cânibine on bin yarar aslcer-i Tatar'a bir yarar
oğulun serdâr ta'yîn idiip gönderilm ek babında...”, Ü nal, M ühim ine D efteri 44, 50.
alınarak k u m lan bu ordunun eğitim i için zam an zam an A lm an,

İngiliz, Fransız asıllı subaylar getirtilm iştir. -
S onraları nizamiye ordusu adını alan bu ordunun kom utanına
serasker 120 unvanı verilm işti. B ugünkü Genel Kurm ay Başkanı
durum undaki sera sker'in yönetim de de ağırlığı vardı.
Tanzim at'tan sonra askere alm a ve askerlik süresi konularında
bazı düzenlem eler yapıldı. A skerlik süresi 5 yıl olarak belirlendi.
A yrıca 7 yıl da re d if (yedek) sınıfında hizm et görm ek esası getirildi.
A skere alm ada k u r’a usûlü uygulanıyordu. A yrıca h er aileden aynı
anda y alnızca b ir k işin in askere alınm ası kanundu.
Sultan A bdülaziz dönem inde ordu ve donanm aya çok önem
verildi. İyi b ir k u rm ay sınıfı yetişti. B unlar Sırp, Karadağ, Bulgar
isyanlarında v e D oksan Üç H a r b in d e büyük başarılar gösterdiler.
Sultan II. A bdülham id devrinde de ordu üzerinde titizlikle duruldu.
A lm an y a’dan askerî heyetler getirilerek bazı ıslahatlara girişildi.
N itekim 1897’deki O sm anlı-Y unan savaşm da bu ordu kendini
gösterdi.
X IX . y ü zyılda top çuluğa da önem verildi. Yeniçeri ocağı nın
kaldırılm asından sonra tophane müşirliği kuruldu. D aha sonra
k u m lan tophane, baruthane v e fışenkhaneler b u ray a bağlandı.
4. Donanma
M arm ara denizi ile alâkası olm ası ve R um eli kıyılarında bazı
bölgelerin ele geçirilm esi ve orada yerleşm ek arzusu dolayısıyla
O sm anlı beyliğinin daha başlangıçta kü çü k bir donanm aya sahip
olm ası tabiîdir. İlk O sm anlı donanm ası, K aresi B ey liğ i’nden
intikal eden küçük çaptaki b ir deniz kuvveti idi. D aha sonra
O sm anlı arazisine ilhak olunan Saruhan, A ydın ve M enteşe
beyliklerinin ve K aradeniz kıyılarında C andaroğullarının sahip
oldukları donanm alar ve tersaneler de O sm anlIlara intikal etti.
A ncak O sm anlılar R u m eli’nde yayılm aya başlayınca ve Ege denizi
ile K aradeniz k ıy ıla n ve A kdeniz sahilindeki m em leketler elde
edilince d ah a güçlü b ir donanm a k u rm ak zaruret halini aldı. Ç ünkü
b irço k denizde kıyısı olan ve dünya çapında b ir siyaset takip
etm eye hazırlanan O sm anlı devleti için kudretli bir donanm a şart
idi.120
120 Serasker için bkz. Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü , 606.

B undan d o la y ı Gazi z a m a n ı n d a n i t i b a r e n O sm anlı

O rh a n
donanm ası günden güne artm ış ve R um eli fetihlerinde O sm anlı
hizm etine girm iş olan Karesi beyliği donanm asından istifade
olunm uştur. D olayısıyla R u m eli’ye sallarla geçildiği rivayeti b ir
efsaneden ibarettir.
K aresi, Saruhan, A ydın ve M enteşe beyliklerinin E ge
sahillerine yerleşm esinden itibaren deniz işlerini iyi bilen olan
T ürklerin bazıları bu sahillere sahip olan diğer Lâtin k o rsan lan gibi
A k denizde k orsanlığa başlam ışlardı. B unlar A kdenizdeki V enedik
ve C enevizlilerin ticaretlerini tehdit ettikleri gibi adalardaki Latin
prenslerinin hâkim iyetleri için tehlike teşkil etm eye
b aşlam ışlard ı12i.
O sm anlIlar daha sonraki deniz faaliyetlerinde bu T ürk
korsanlarından azam î ölçüde istifade etm işlerdir. K ısacası
O sm anlılarm A k d e n iz ’deki faaliyetlerinden evvel bu denizde
T ü ık ler faaliyette bulu n m u şlar ve O sm anlı devleti de bunlardan
fay dal anılm ıştır.
K um luş devrinde yavaş yavaş gelişen O sm anlı donanm ası
yükselm e dönem inde dünya çapında bir güç haline gelm iş ve Ege
deniziyle K aradenizde faal bir ro l oynam ağa başlam ıştır.
İstan b u l’un fethi sırasında V enedik ve C eneviz donanm aları
O sm anlı donanm asından üstündü. Fâtih, deniz gücünü süratle
geliştirdi. İstanbul m uhasarası esnasında da büyük k ü çü k O sm anlı
donanm ası m ev cu d u G elibolu sancakbeyi ve donanm a kaptanı
B alta O ğlu Süleym an B ey k um andasında olarak nakliye ve hizm et
gem ileri hariç o lm ak üzere 350 parçaya yakm dı. D ah a sonra
donanm a gittikçe güçlendi. B u donanm a sayesinde G edik A hm ed
Paşa, K ırım ’ı devlete bağladığı gibi, 1480’de Otranto'ya. da
çıkarm a yaptı
IT. B ayezid dönem inde ise O sm anlı deniz gücü V en e d ik ’i
geçti. B u devirde V enediklilere karşı çıkan O sm anlı donanm ası
K e m a l v e B u rak R eisler gibi deniz levendliğinden gelm e değerli
denizcilerin ellerinde b ir hayli güçlenm işti. Y avuz Sultan S elim ’in
M ısır seferi esnasında O sm anlı donanm asının da o taraflarda
faaliyette b ulunduğu m alûm dur. Suriye ve M ısır’ın alınm ası daha
güçlü b ir don an m a kurm ayı d a zaruret haline getirm işti. B unun için
İstan b u l’daki tersanenin genişletilm e çalışm alarına başlandı. 12
121 U zunçarşıi), M erkez ve Bahriye Teşkilâtı, 389 vd.

K anım ı zam anında ise, O sm anlı devleti A k d en iz’in hâkim i

haline geldi. B unda K a n u n î’nin takip ettiği deniz siyaseti kadar,
B arbaros H ayreddin P aşa ve X VI. yüzyılda yetişen üstün nitelikli
denizci neslinin payı büyüktür.
O sm anlı donanm a kom utanına kaptân-ı derya denirdi. O, aynı
zam anda C ezay ir ve A kdeniz A daları beylerbeyi si idi. K endisi
doğrudan d îvâ n '&karşı sorum lu idi.
Kaptân-ı derya dışında, Süveyş, Basra, Tuna, Fırat ve H azar
kaptanlıkları vardı. B unlar kaptân-ı derya*ya değil, doğrudan dîvâna
bağlı idiler.
X VI. yü zy ıld a dünya barışını sağlam ak için çalışan ve dünya
çapında bir siyaset takip eden O sm anlı devleti, dünyanın dört bir
yanında kuvvet bulundurm ak durum unda kaldı. K anunî zam anında
F ran sa’ya yardım edildiği gibi, Preveze zaferinin kazanıldığı sene
(1538) M ısır B eylerbeyisi Süleym an Paşa H in d istan seferini
yapıyordu. II. Selim zam anında ise Sr/veyş’ten kalkan b ir O sm anlı
filosu Sum atra'ya (A çe Sultanlığına) yardım için gönderildi.
X V I. yüzyılda, B arbaros H ayreddin P a şa ’dan başka, Pîrî R eis,
Şeydi A li R eis, T urgut R eis, A ydın R eis, Salih R eis, K ılıç A li Paşa,
Piyale P aşa gibi b üyük denizciler yetişti.
O sm anlı donanm ası, X V II. ve X V III. yüzyıllarda, X VI.
yüzyıldaki k ad ar başarılı olam adı. B unda en b ü y ü k sebep, X VI.
yü zyılda yetişen denizci neslin azalınası idi. A yrıca devlet donanm a
siyasetine önem verm ediği gibi gem i teknolojisinde A v ru p a ’daki
m ey d an a gelen g elişm eler de takip edilem edi. M esela kalyon
denilen b ü y ü k yelkenli gem iler, ancak X V II. yüzyılın ortalarına
doğru y apılm aya başlandı. Ö nceleri daha çok kadırga denilen
kürekli gem iler kullanılıyordu.
X V II. y ü zyılda donanm asının en büyük başarısı Girit' in
alınm asıdır ki b u da, devleti 25 yıl uğraştırın ıştır.
B u y ü zy ıld a denizcilik alanındaki önem li gelişm elerden birisi
de deniz ticaretin in A k d en iz’den okyanuslara kaym asıdır.
X V II. yüzyılın sonlarında son büyük denizcilerden olan
M ezo m o rta H üseyin Paşa, V enedik donanm ası karşısında büyük
başarılar gösterdiği gibi, tersane ve donam nada da yeni
düzenlem eler yapm ıştır. D önem in önde gelen devlet adam ı
veziriazam A m ca-zâde H üseyin P a şa ’nın da büyük gayretleri
görülen bu faaliyetler sonunda O sm anlı donanm ası A k d en iz’de
m ühim bir kuvvet haline gelm iştir.
X V I I , y ü z y ı l d a A k d e n i z 'd e g a rp ocakları o la r a k a n ıl a n
Cezayir , Tunus v e Trablus gar b d o n a n m a la r ı ö n p l a n a ç ık m ış tır .
Garp ocakları d o n a n m a s ı İ n g ilte r e v e F r a n s a ile X V I I . y ü z y ıl
b o y u n c a m ü c a d e l e e tm iş tir . B u o c a k l a r d a y e ti ş e n b i r ç o k d e n iz c i
O s m a n l ı d o n a n m a s ı n d a ö n e m l i g ö r e v l e r ü s t l e n m i ş l e r d i r . H a t ta
iç le r i n d e n kaptan - 1 deryalığa k a d a r y ü k s e l e n l e r o l m u ş tu r . Garp
ocakları m n in s a n v e m a l z e m e k a y n a ğ ı t a m a m e n A n a d o l u id i.
X V III. y ü z y ıla g e li n d i ğ in d e O s m a n lı donanm ası e s k i
g ü c ü n d e n ç o k ş e y k a y b e t m i ş b u l u n u y o r d u . D e v l e t i n b ü tü n
kurum lalındaki g e v ş e k l i k d o n a n m a y a d a y a n s ım ış tı.
III. S e lim z a m a n ı n d a d o n a n m a s i y a s e ti c id d i o l a r a k y e n id e n
e le a lın d ı. İstanbul b a ş t a o l m a k ü z e r e t e r s a n e l e r g e n i ş l e t i l e r e k y e n i
b ir d o n a n m a i n ş a e d ild i v e umûr-ı bahriye nezâreti k u r u ld u . B u
g a y r e t le r s o n u c u n d a A k d e n iz v e K a r a d e n i z 'd e h a rp e d e c e k
k u v v e t t e b i r d o n a n m a m e y d a n a g e tir ild i. A n c a k III. S e l i m ’in
t a h t t a n in d ir i l m e s i ile ç a l ı ş m a l a r d u r m u ş o ld u .
IL M ahım ıd d ö n e m i n d e b a z ı s e b e p l e r le b u p o l it i k a d e v a m
e tt i r i l e m e d i. 1 8 2 7 y ı l ı n d a O s m a n lı d o n a n m a s ı A v r u p a d e v le tl e r in c e
N avarin l i m a n ı n d a y a k ıl ı n c a , d e v le t d e n iz g ü c ü n d e n yoksun k a ld ı.
S o n r a l a r ı tek rar bir donanm a kurulm aya çalışıldı. Z am anında
dünyanın en büyük harp gem isi olan M ahmudiye kalyonu 1829'd a
İstan b u l'd a y a p ıld ı.
D onanm a siyasetine gerçek anlam da önem verilm esi ise
Sultan A bdülaziz zam anında oldu. Bu devirde O sm anlı donanm ası
dünyanın üçüncü b ü y ü k deniz gücü haline geldi. T ersaneler ıslah
edildiği gibi, A v ru p a ’dan zırhlı gem iler de alındı.
N e v ar ki, donanm a siyaseti II. A bdülham id zam anında aynı
ölçüde sürdürülem edi. B unun en önem li sebebi devam lı g ü ç lü bir
donanm a bulundurm anın çok m asraflı oluşu idi. Ç ünkü teknolojik
gelişm eye ay ak u y d u rarak sürekli A v ru p a 'd an yeni gem iler alm ak
çok p ahalıya m al olm aktaydı. H albuki devlet, Doksan Üç
H arbT nden so nra R u sla ı’a ■savaş tazm inatı ödem ek zorunda
kalm ıştı. A yrıca A v ru p a devletlerinden alınan borçlar da ödenem ez
hale gelm işti. B u sebeple donanm a belirli b ir süre ihm ale uğradı.
B unda Sultan A b d ü laz iz’in tahttan indirilm esinde yaşananların da
b ü y ü k p ayı vardı. A bdülaziz tahttan indirilirken donanm a t o p l a r ı n ı
D olm abahçe S aray ı’n a çevirm işti. B u hadise sarayda kendi
odasından seyreden şehzade A b d ü lh am id ’i ço k etkilem iş
o lm alıd ır122. F akat b u n a rağ m en daha sonraları Sultan A b d ü l h a m i d
122 Y ılm az Ö ztuna, B üyük Türkiye Tarihi, c.7, İstanbul 1978, 105.
donanm aya y en id en ağırlık verdi. K ruvazörler ve denizaltılar satın

a ld ı123.
B alkan Savaşları ve B irinci D ünya Savaşı boyunca T ürk
denizcileri im kânların son derece sınırlı olm asına rağm en başarılı
m ücadeleler verdiler. B alkan Savaşları sırasında R a u f B e y ’in
kum anda ettiği H am idiye kruvazörü Y unanlılara karşı zaferler
kazandı. Ç anakkale savaşları sırasında Nusret m ayın gem isi de
döktüğü m ayınlarla 18 M art 1915’te Ç anakkale zaferinin
kazam İma s m da ç o k b ü y ü k hizm etler gördü.
a) K a p ta n P a şa ve K a p ta n P a şa E y a le ti
Kaptan paşa y a da kaptan-ı deryâ, O sm anlı deniz K uvvetleri

kom utanı anlam ına gelir. A ncak Kaptan paşa, bütün donanm a,
lim an ve tersanelerin kom utanı değildi. Sadece A kdeniz, Cezayir,
adalar ve buradaki lim anlar ona bağlıydı.
K ökeni Y ıldırım B ayezid zam anına k adar çıkan kaptan-ı
deryalık Önceleri G elibolu sancakbeyi olana verilirdi yani kaptan-ı
deryalar sancakbeyi rütbesinde id ile r124. G erçi b u m akam a gözden
düşm üş bazı vezir ve veziriazam ların atandığı da olm uştur. F akat
esas itibariyle B arbaros H ayreddin P aşa’dan itibaren kaptan-ı
deryaların rütbesi beylerbeyiliğe yükselm iştir. H ayreddin P aşa’y a
vezâret rütbesi verilm edi ancak ondan sonra birçok vezir kaptan-ı
deryalık yaptı.
K aptan-ı deryanın m eslekten denizci olm ası şart değildi.
N itek im B arbaros H ayreddin P a şa ’dan sonra S okollu M elım ed
Paşa, S inan P a ş a 125, M üezzin-zâde A li P a şa 126 denizcilikten hiç
anlam ayan şahsiyetler b u m akam a getirilm işlerdi. A ncak Piyale
Paşa, K ılıç Ali Reis gibi m eslekten yetişm e deha çapında
denizcilerin atandığı d a oldu.
H ayreddin P aşa’dan itibaren C ezayir beylerbeyisi pâyesini
alan kaptan-ı deryâya tâbi eyalet İskenderun körfezinden
başlayarak C ezayir-i garba kad ar bütün A kdeniz kıyılarını içine
123 Bkz. Ö ztuna, aynı eser, c. 7, 240.

124 İsm et Parm aksızoğlu, “K aptan P aşa” , /A, c. VI, 2 07.
125 V eziriazam Riistem P aşa’nın kardeşi olan Sinan Paşa denizci değildi, bkz. İsmail
H am i D anişm end, İzahtı O sm anlı Tarihi K ronolojisi, c. 5, İstanbul 1971, 181.
.126 So ko 11u ’rı un i İti m as ıy 1a Yeniçeri ağalı ğm dan kaptan -ı deryâlı ğa getirilm iş olan A li
Faşa, denizcilikten ve deniz savaşından anlam am asından dolayı İnebahtı
m ağlubiyetine sebebiyet verm işti, bkz. D anişm end, aynı eser, c.5, 182.
a lıy o r d u . B u e y a l e t iç e r is in d e Gelibolu, Ağrıboz, İnebahtı, Midilli,

Sığacık, Kocaeli, Karheli, Rodos, Biga, Mezistre, Sakız, N akşe ve
Mehdiye sancakları bulunuyordu. B u sancaklardaki tim ar ve zeam et
sahipleri donanm a ile sefere gitm eye m ecbur idiler. İhtiyaç
duyulursa b u n l a r ı n d ı ş ı n d a k i sahil sancaklarından da erbâb-ı timar
deniz seferlerine katılırdı.
Kaptan p a şa eyaleti ne tabi sancaklara deryâ ilminden anlar,
gem i yönetm eye kadir sancakbeyileri atanırdı. B unlara deryâ
beyleri denilirdi. B unlar seferlere birer gem i ile katılırlardı.
B ahriyeyi alakadar ed en bütün işler kaptan-ı deryanın yetki
ve sorum luluğu a lt ı n d a y d ı . D eryâyı ilgilendiren işler için hüküm
yazm ay a ve tu ğ ra çekm e yetkisi vardı. D eryâ kalem ine ait zeam et
ve tım arların tevcihi ve bütün tayin ve terfıler k aptan-ı deryâya
aitti. Sadece bazı Önemli işler için sadrazam ın olurunu alırdı.
K aptan-ı deryâ tersanenin de âm iri idi. Sefer olm adığı
zam an burada oturur, gem i yapım ına nezaret eder, dava dinler,
bahriyeye ait işleri orada takip ederdi.
K aptan-ı deryâ unvanı 1867 yılm a kadar devam etm iş, bu
tarihten sonra bahriye nezareti adıyla yeni b ir bakanlık teşkil
edilm iştir. K aptan-ı deryâ da sadece donanm anın kom utanı
durum una g elm iştir12?.
b) OsmanlI T e rsa n e le ri
O sm anlIların ilk zam anlarında K aram ü rsel’de ve K aresi

beyliğinden alındıktan sonra E d in cik ’te ve B izanslIlardan a lm a n
İz m it’te k ü çü k çaplı da olsa b ir tersanenin m evcut olduğu
anlaşılm aktadır. H attâ daha sonraki tarihlerde İz m it’te gem iler
yaptırılm ış olup buraya K ocaeli tersanesi denilm ekte idi.
R u m eli’ye yerleştikten sonra G elibolu’da öncekilerden büyük
bir tersane daha vücuda getirilm iştir. R u m e li’yi elde tutm ak ve
icabında süratle oraya asker geçirm ek ve bilhassa V enediklilerden
B oğazı ve M arm ara sahillerini m uhafaza etm ek hususunda
G elibolu tersanesi m ühim rol oynam ıştır. G elibolu tersanesi
Y ıldırım B ayezid zam anında S aruca P a şa ’n ın nezareti altında inşa
olunm uştur. 1390 yılında başlayan inşaat uzun zam an sürm üş,
lim an, iç kale ve gem ileri düşm an saldırısından korum ak için iki
büyük havuz ve m üdafaa kuleleri yapılm ıştır. A yrıca donanm a 127
127 Bu konuda bkz, Ali İhsan G encer, B a h riy e ’de Yapılan Islahat H areketleri ve
B ahriye N ezâretinin K uruluşu (1789-1867), İstanbul 1985.
levazım ı için gerekli olan depolar, p eksim et fırınları ve cebe-hâne

m ey d an a getirilm iştir. İstan b u l’un fethine kadar O sm anlı kaptan-ı
deryası G elib o lu ’da otururdu. G elibolu da kaptan p a ş a eyaletine
dahil b ir sancak m erkezi yani p a şa sancağı idi.
İstan b u l’un fethinden sonra donanm anın güçlendirilm esi için
F âtih b üyük gayret gösterdi. H a liç ’te Aynalı Kavak sem tinde birkaç
gözlü bir tersane daha inşa ettirdi. A ncak X V I. yüzyılda bunun
ihtiyacı karşılam ası m ü m kün değildi. Y avuz Selim , M ısır
seferinden dönüşünde P apa X. L eo n ’u n T ürkler aleyhinde büyük
haçlı ittifakı h azırlam ak üzere harekete geçtiğini hab er alm ası
üzerine öncekilerden daha b ü y ü k bir tersane inşası için faaliyete
geçm iş ve bu iş için sadrazam Pîrî M ehm ed P a şa ’yı
göre vlendirm i ştir128*.
İşte Y avuz zam anında başlayan bu tersane inşası K anunî
devrinde de devam etm iş ve tersane 200 göze çıkarılm ıştır. Y ani
İstanbul tersanesi b ir anda 200 gem i inşaya başlanıp, kızağa
konulabilecek durum a gelm iştir.
D aha sonraları H ind okyanusundaki P ortekizlilerle m ücadele
etm ek için M em luklar zam anında faaliyette bulunm uş olan Süveyş
tersanesi genişletilerek hizm ete sokulm uştur. A yrıca Sinop, İzmit,
B irecik ve R usçuk’da. inşa olunan tersaneler de T ürk denizciliğine
bü y ü k k atkılar sağlam ıştır.
128 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilâtı, 394, 396, 414 vd; ayrıca, îdris B ostan,
O sm anlı B ahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Â m ire, A nkara 1992, 3-4.
E. M Â L İY E T E Ş K İ L Â T
1-Defterdar ve Defterhâne
Ö nceki T ürk ve İslâm devletlerindeki miisteyfVliğe O sm anlı
devrinde defterdârlık denilmiştir 129 O sm anlılar verine
llhanlılarda kullanılan defterdarı-i VoUni etm işlerdir.
D efterdar unvanının hangi tarihte k»Knl edildiğine dair açık
b ir bilgi yoktıır. A ncak bu kavram ın Y ıldırım B ayezid devrinde
kullanıldığına bakılırsa O sm anlIlarda onun zam anında defterdârlık
m evcut dem ektir.
11. M urad zam anında A bdülcelil B ey b. E l-H âkim M ehm ed
Ş irv an iy y ü ’d-defterî ism indeki bir defterdardan bahsedildiğine
bakılırsa O sm anlIlarda defteıdâr tabirinin XV. asrın ilk yarısı içinde
m evcut olduğu anlaşılır. A yrıca aynı tabir X V . asrın ilk y an sın d a
yazılm ış olan Y azıcızâde A li’nin Selçuknâm e' sinde de
ra stla n m a k ta d ır130. B u durum da XIV . ve XVI. asır başlarında
O sm anlIlarda defterdârlık kurum unun varlığı kesinlik
kazanm aktadır.
Fâtih kanunnâm esine göre defterdar pâdişâhın m alının vekili
ve sad n âzam da o m alın n âzındır. Para ve defter hâzinesinin
açılm ası icab ettiğinde defterdârın huzuriyle açılır ve kapanırdı
Y ine k an u n n âm en in bir çok verinde b a ş d e fte r d a r ile diğer mal
defterdârlarından bahsedilm ektedir
Adı geçen kanunnâm eye göre başdefterdâr, dîvâıı-ı
hüm âyunda vezir-i âzam in sofrasında vem ek yem ek, hüküm darın
m alını m uhafaza etm ek, hâzineyi ilgilendiren isler için m âliyeden
hüküm yazm ak, hizm et eden kim selere çavuşluk, sipahilik, kâtiplik,
hattâ sancak ve zeam et arz etm ek, hüküm dara bildirm eden iki
akceve kadar zam yapabilm ek, sefere gidilirken hüküm dara yanaşıp
ko n uşabilm ek gibi im tiyaz ve yetkileri v ard ı131.
B u k adar geniş yetki ve sorum lulukları olan defterdârın
gelirleri de yüksekti. Y ine Fâtih kanunnâm esinde defterdâra has
verilecek olduğu takdirde 600 bin akçelik ve hâzineden m aaş
verilecekse 150 binden 240 bin akçaya kadar verilm esi
öngörülm üştür. B unun dışında defterdârlar, m aliye tarafından
İ29 M üstevlilik ve istifa dîvânı için bkz. U zunçarşıh, O sm anlı D evlet Teşkilatına
M edhal, A nkara 1970, 42, 95, 377.
1311 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilatı, 325 vd.
131 K am ıım âm e-i Â l-i O sm an, 15, 1 6 ,2 2 ,2 6 .
iltizâm veya em anet suretiyle ihale edilen haslardan her y ü k 132*

başına im za hakkı olarak bin akçe yani % 1 ve hâzineye para
teslim i halinde binde yirm i y ani % 2 akçe kesr-i munzam ism iyle
âidat alırlardı. P âdişâha gelen pişkeşlerden vezirlerle beraber
defteıdârlar da hisse aldıkları gibi haraç ve âdet-i ağnam dan da
vezirlerle beraber d efterd ârlan n da hisseleri vardı. B ayram
tebriklerinde pâdişâhlar, vezirlere yaptıkları gibi defterdârlara da
ayağa kalkarlardı.
D efterdârlar defterdar kapısı da denilen bâb-ı d e fte rî'de
toplanan dîvâna b aşkaniik eder; kendilerini alakdâr eden m alî
islerdeki şikâyetleri dinler ve l ü z u m görürlerse tuğralı ahkâm
verirlerdi H er bir defterdâr kendi dairesinden çıkan evrakın
arkasına im zasını kovardı. X V II asrın ortalarından itibaren bütün
m aliye bnknrnlerinin arkalarına kuyruklu imza koym ak hakkı baş
defterdâra verildi.
II. B ayezid zam anında defterdarlık ikiye ayrılarak
R u m eli’deki haslar ve m u k ata’alara b akm ak üzere R um eli
(B aşdefterdar), A n ad o lu ’dakilerle ilgilenm ek üzere de A nadolu
defterdarlıkları kuruldu. Y avuz Sultan Selim , D oğu A nadolu ve
S u riy e’yi fethettikten sonra b u yerlerin m erkeze olan uzaklıklarını
da göz önüne alarak m erkezi H alep olan A rap ve A cem
defterdarlığını kurdu. D aha sonra X V I. yüzyılın ilk çeyreğinde
R um eli ve A n adolu defterdârlıklarm a bağlı kıyılar ile İstanbul
m ukataalarm ın m alî işlerine b akm ak üzere İstan b u l’da şıkk-ı sanı
defterdarlığı teşkil ed ild i133.
X V I. yüzyılın sonlarında ve III. M ehm ed zam anında T una
sahillerindeki haslar için senevi yüz yirm i bin akçe m aaşlı şıkk-ı
sâlis (M acaristan) defterdârlığı ismi altında dördüncü bir
defterdârlık daha ihdas edildiyse kısa süre sonra kaldırıldı.
X VI. yüzyıl sonlarına doğru, daha önce m erkezi H alep olm ak
üzere teşkil edilm iş olan Arap ve Acem defterdarlığı k a l d ı r ı l a r a k her
eyalette b ir defterdârlık tesis edildi. Ö nce D iyarbakır, sonra Şam,
E rzurum ve T rablusşam ayrı ayrı defterdarlık haline getirildi. 1584
yılında da A n adolu defterdârlığm dan Sivas ile K aram an eyaleti
ayrılıp onlar da m üstakil birer defterdârlık haline getirildi.
Sonradan ihdas olunan bu defterdârlıklara, kenar defterdârlıkları
veya hazine defterdârlıkları denildi.
132 1 y ü k , 100 bin akçe demektir.

133 i. H akkı, U zunçarşılı, “D efterdâr”, İA , 506-508.
X V II. yüzyıl başlarından itibaren şıkk-ı evvel defterdârı ismi

verilen başdefterdâr, bütün m alî işlerde tek sorum lu olup diğer iki
defterdâr onun m aiyeti haline geldi.
B aş defterdârlığa X V . yüzyılın son yarısında mal
defterdarları, defter emini, şehrem ini ile üç yüz akçe alan kadılar
tayin olunurlardı. İstisnaî hallerde re isü ’l-küttâb da defterdâr
olabilirdi. D aha sonra defterdâr adedi artınca baş defterdârlığa
A nadolu defterdarının geçm esi kanun oldu. Fâtih kanunnâm esine
göre XV. yüzyılın son yarısında baş defterdârın rütbesi R um eli
beylerbeyi derecesinde addedilm işti. İcabında baş defterdârın vezir
olabileceği de k anunda b elirtilm işti134.
D efterdârlar yalnız sah günleri vezirlerle beraber arza girerek
m alî işler hakkında îzahat verirle rdi D efterdarın pâdişâh huzurunda
okuyacağı telhis hakkında daha evvelden veziriâzam la görüşüp
m uvafakatini alm ası lâzım dı.
B aşdefterdâr için en önem li m esele senede üç defada dört
taksit üzere K apıkulu ocaklarına verilecek m aaş için para bulm aktı.
B unun tem ini p âd işâh ve sadrıâzam için de çok önem li idi.
X V III. yüzyıl başlarından itibaren R um eli defterdârlarına
veya baş defterdâra şıkk-ı evvel, A nadolu defterdârm a şıkk ı sanı ve
üçüncü defterdâra da şıkk ı sâlis ism i verildi.
X V III. yüzyılın sonlarında ve III. Selim zam anında nizâm -1
ced îd 'm ihdasını m üteakip bu teşkilâta ayrılan vergileri tahsil ve
sa rf etm ek üzere şıkk-ı râbi ism iyle dördüncü bir defterdârlık daha
teşkil edilm iş ise de nizam-ı cedid'le beraber o da kaldırılm ıştm
a) Maliye Bürokrasisi
O sm anlı devletinde ilk m aliye teşkilatı I. M urad zam anında

Ç andarlı K ara K ain ve K ara R tistem ’in gayretleri ile yapılm ıştır.
D aha sonraları hududun genişlem esi, ihtiyacın fazlalığı, sebebiyle
gelir ve giderlerin m iktar ve türü de artm ıştır. D evletin kem ale
erdiği X V I. yü zy ıld an itibaren m üesseseler de en olgun ve
fonksiyoner hale gelm iştir.
134 N itekim Y avuz S elim ’in son ve K anunî’nin ilk sadrazam ı Pîrî M ehm cd Paşa,
Ç aldıran savaşı öncesinde toplanan harp m eclisinde serd ettiği isabetli fikirleriyle
Y av u z’un dikkatini çekm iş daha sonra vezir olmuştur, defterdârlıktan vezirlik
m akam a yükselm iştir. Pîrî M ehm ed Paşa için blcz. Y u su f Küçtikdağ, Veziriazam
P îrî M ehm ed P aşa , K onya 1994.
(1) Baş M uhasebe
O sm anlIlarda m ali teşkilatında bas defterdarlığa bağlı, saray

da dâhil olm ak üzere bütün devlet dairelerinin gelirleriyle m asra f
hesaplarını tutan, m alî kam ın ve nizam nam eleri hazırlayan devlete
ait im alât veya taahhüt ihale ye tediyelerini yapan, para ile ilgili
m em urların ayrılıklarında hesaplarım kontrol eden, m alikâne
beratlarını veren ve bir nevi sayıştay vazifesi de gören m ^h im bir
daire idi. Baş m uhasebeciler baş defterdarın m uavini idi. Baş
mnhaceher.il erin m uavini de "baş n ızn a m çe ci” idi. Baş
m uhasebecilik, geniş salâhiveti haiz bir daire idi: icabında, baş
defterdarın bile bm em rini infaz etm ez ve m eselâ onun nizam a
vahut hazine m enfaatine avkırı teklifini reddederdi. Baş
m uhasebeciler, nüfuzlu devlet adam larının haysiyetlilerinden
serilirdi. K alem in işi pek çok olup gece gündüz çalışırlardı.
D efterleri p ek m untazam dı. îki üç asırlık hesaplan bir günde
çıkarabilirdi. Bu kalem devletin ruhu m esabesinde idi. 17. yüzyıl
başlarında kurulduğu zannedilse de B aşbakanlık arşivinde bu
kalem e ait 1553 tarihli b ir defterin m evcudiyeti teşkilatın daha da
önce var olduğunu ortaya koym aktadır. M aliye teşkilâtında para
harcam ağa yetkili bütün kalem leri baş m uhasebeye karşı sorum lu
idi. A m irine baş m uhasebeci veya m uhasebe-i evvel denirdi.
M alikâne halifeliği, Z im m et halifeliği, M uhalefet halifeliği, adlı üç
halifelik ve darbhane, m utfak, tersâne, arpa, baruthane, zahire,
nüzûl ve bina em anetleri m alî bakım dan buraya bağlı idi. Z am anla
vazifeleri m u h telif şubelere taksim olunarak, teşkilât değişerek
bugünkü m alî sistem şeklini alm ıştn. B aş m uhasebeci ekseriya
evinde oturur ve kendisine gelen evrakı evinde tetkik ve im za
ederdi. B aş m uhasebeci ve m aiyeti m uayyen m aaş alm ayıp,
T an zim at’tan evvel bütün m em urlar gibi onlar da haraçlardan hisse
alırlardı. B aşbakanlık A rşivinde B aş m uhasebe k a le m i'ne ait
binlerce defter m evcutturl35.
(2) B aş b a k ık u lu
İcraat ve tahsilât işlerinde defterdârın m aiyetinde icra

m em uru olarak beş kişi vardı. B unlardan biri baş bakıkulu denilen
devlet varidatının birinci tahsil m em uruydu. D efterdârlıkta bunun
b ir dairesi olup em ri altında bâkı kulu ism iyle altm ış kadar m übaşir
1^5 Ünal, O sm anlı Tarih Sözlüğü, 92.

OSM ANLT M Ü E S S E S E L E R İ T A R İH İ 107
vardır. B unlar, h âzinenin alacaklarım takip ederler, borcu olup

verm eyenleri hapis ve tazyik ile tahsilât yaparlardı, bundan dolayı
m âliyeye borcu olanlar baş bâkı kulu hapishânesinde habs
edilirlerdi. Bakayâ defterleri denilen defterlere bâkı defterleri ismi
verilirdi.
(3) C izy e B aş B â k ık u lu
M âliyenin ikinci icra m em uru cizye baş bâkıkuht'dur. B u da

cizye dolayısıyla hâzineye borcu olanları takip eder ve cizye
gelirlerini iltizâm a alm ış olan m ültezim lerinden borcunu ödem em iş
olanları takip ederdi.
I
(4) V e z n e d â rb a ş ı
M âliyenin üçüncü icra m em uru hâzineye ait paranın tahsilâtı

ve ödem elere nezâret eden veznedârbaşı'’dır. Veznedârbaşı"nm diğer
önem li vazifesi de m aiyetindeki dört veznedar ile m eskukâtı
m uayene etm ek, altın ve güm üşleri tartm aktı.
(5) S e rg i N â z ın ve S erg i H alifesi
B aş defterdârın icra m em urlarından sergi nâzın ve sergi

halifesi h in vazifesi hâzine işlem lerinin defterini tutm aktı.
b) Defterdâr Kapısı (Bâb-ı Defterî)
D efterdârlığa ait bütün kavıtlar. defterler, senetler, gelir ve

gider cetvelleri ve san*e dîvânhânenin yanındaki m aliye hâzinesinde
saklanırdı. B urada eyaletlerden gelen hesanlar sıra ile ayrı ayrı
dolaplara yerleştirilirdi. H er dolabın üzerinde eyaletin ism i yazıiı
idi.
D efterdâr kapısı v ey a bâb-ı defterî' nin XVTT. yüzyılda
m evcudiyeti b ilinm ektedir Ancak bunun han eri tarihte m üstakil bir
bin ay a yerleştiği belli değildir. F akat XVIII. yüzyılda defterdâr
kapısının, pa şa kapısı yakınında bulunduğunu görülm ektedir.
D efterdâr kapısı R uznam ce Kalbini M alive kalem i. Tarihçi
K alem i, G elir ve G ider K a lem leri gibi b ir çok kalem leri ihtiva
ediyordu. H er kalem de hoca tabir edilen kalem seti ile halife ve
kâtiplerle, şakird denilen kâtip nam zedleri vardı. B uralara kalem

âm irleri tarafından yapılan im tihanla elem an alınırdı.
R uznam çe kalem i, R uznam çe-i evvel, B ü y ü k ruznam çe veya
R u znam çe-i hüm âyûn adlarıyla anılırdı. D efterdarlıktaki kalem lerin
ve d o la y lıy la hâzinenin bütün gelir ve gider işlem lerinin yapıldığı
dairedir. B urada tutulan gelir gider defterlerine de ruznam çe defter
denirdi.
M alive K alem i ise, m alî yazışm aların idare edildiği ve
em irlerin yazıldığı kalem di. Bu em irler evâm ır-ı m aliye defterlerine
kaldediiirdi.
T arihçi K alem i, m aliye kalem inden çıkan evraka tarih koyar
ve çeşitli gelirlerden alacağı olanlara verilecek havaleleri hazırlardı.
G elir ve G ider K alem i ise nelir ve giderlerin denetlenm esivle
m e şg u 1 o ! " rdu. B ütün bu kalem ler B aş M uhasebem in nezareti
altın d ay d ı136.
M aliye kalem leri kâtip ve şakirdleıi X V I. yüzyılda sınırlı
sayıda iken sonraki tarihlerde gittikçe artm ıştır. U zunçarşılı, m âliye
kalem indeki m em urların m iktarını toplam 222 olarak
v erm ek ted ir137. D oğrusu O sm anlı devleti gibi geniş bir coğrafyaya
yayılm ış büyük devlet için bu rakam p ek küçüktür. X V III. yüzyılın
son yarısında yani III. Selim zam anında defterhâne kapısında
çalışan kâtiplerin sayısı 7 1 4 ’e çıkm ıştır. H albuki bu sırada bâb-ı
â lî’de 155 kâtip bulunm aktadır 138 . B u durum da defterhâne
bürokrasisi hüküm ete göre daha kalabalıktır. Y ine de bugünkü
devletim izin m aliye ordusuyla karşılaştırıldığında bu rakam bile
çok m ütevazi kalm aktadm .
c) Hazine
O sm anlı m â liye si, dış hazine (hazine-i m îrî) ile iç hazine ve

enderim hazineci olm ak esas itibariyle üç kısım dan m eydana
geliyordu.
136 Ahmet Tabakoğlu, G erilem e D önem ine G irerken O sm anlı M âliyesi, İstanbul
1985, 40-44.
137 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilatı, 333-334 vd.
138 Carter V. Findley, K alem iyeden M ülkiyeye Osm anlı M em urlarının Toplum sal
Tarihi, İstanbul 1996, 65.
(1) Dış H azine
Dış hazine devletin esas hâzinesidir. D e vle tin u m u m î gelirleri

burada toplamı* ve îcab eden m asraflar vine buradan yapılırdı.
D iğer iki hazine ise pâdişâha ait hâzinelerdi 139.
D evlete ait gelirlerin t o p l a n d ı ğ ı ve her tiirlii m a l î işlem lerin
vürütüldüğü dış hazine’’ye, hazîne-i âmire de denirdi. B u hâzinenin
sorum luluğu defterdâr ile veziriazam ın üzerinde idi. D evlet
gelirlerinin toplanm ası yani iltizâm işlerini de hazîne-i âmire
y ü rü tü rd ü 139140. H âzinenin gelir kalem leri ana İratlarıyla sö v lev d i141*:
*T ım ar sistem ine dahil eyaletlerdeki padişah hasları olarak
tesbit edilm iş m u h a ta 'a h ır. H er sancak tahririnde sancağın
durum una göre vergi gelirlerinin çoğu padişah h a ç lın olarak
ayrılırdı. 1528 yılın d a bütün devlet gelirlerinin % 5 1 ’inin padişah
haslarına, % 3 7 ’sinin diğer haslar, zeam etler ve tım arlara, %
12’sinin de vakıflara ayrıldığı görülm ektedir 142
* G eliri doğrudan m erkez hâzinesine alm an gelirler ki
bunlar, cizye, â d e t-’ı ağnam vergileri ile tuzla . m aden, iskele ve
lim an m u k a ta ’aları ve güm rük gelirleridir.
*Te/câlîf-i dîvâniye denilen ve dîvân-ı h ü m â y û n tamfinHa.n
önceleri olağanüstü zam anlarda bilhassa seferlerin finansm anı için
tarh edilen fakat X V II. yüzyıldan sonra devam lı alm an vergiler.
*Sâlyâneli ve sâlyânesiz eyaletlerin m erkeze gönderm ek
zorunda oldukları irsaliyeler.
X V II. ve X V III. yüzyıllarda O sm anlı m aliye teşkilatında
önceki dönem e göre büyük b ir değişiklik olm adı. A ncak m âlî
kaynaklarda değişm eler ve azalm alar m eydana geldi.
O sm anlı bütçeleri, her yıl daha fazla açık verm eye başladı.
Sık sık p adişah değişim i ile sayıları çok artm ış olan kapıkulu
m ensuplarına cülus bahşişi dağıtm ak m ecburiyeti hâzineyi büyük
sıkıntılara soktu. Savaşlar da kuruluş ve yükseliş dönem inde olduğu
gibi kârlı olm aktan çıkm ış, aksine hâzineye büyük yük getirm eye
başlam ıştı. 1580’lerden sonra paranın değeri sık sık düşürüldü.
139 K anunî zam anında iç hazine m evcut parayı alm adığından dolayı veziriazam
R üstem P aşa’m n sadaretinde iç hâzinenin bir şubesi olarak Y edikule’de yeni bir
hazine teşkil edilm iştir, bkz. U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilatı, 363.
140 M ustafa A kdağ, T ü rk iye ’nin İktisadî ve İçtim aî Tarihi, II, 335.
141 Geniş bilgi için bkz. İnalcık, A n Econom ic a n d Social H istory o f the O ttom an
E m pire 1300-1914, State R evenues and Expenditures, 55 vd.
142 B arkan,"H .933-934/M . 1527-1528 M alî Y ılına A it Bir B ütçe Ö rneği", İÜ İFM ,
X V /1-4 (1953-54), 277.
110 M E H M E T ALI Ü N A L
HalhnlH verdilerde Heâisiklik olm adı. B u da, m erkez hâzinesinin

gelirini azalttı. D evlet bu defa, avârız ve tekâlif-i divâniye denilen ve
savaş, kıtlık, tabii âfetler gibi olağanüstü durum larda alm an
vergileri arttırm a ve h er vıî m untazam olarak alm a yoluna gitti.
X V II. yüzyıl sonlarında devlete ait toprakların vergi toplam a
hakkı mültezimler*e satıldı. Yani bu hak m ülkiyet olarak verildi.
B una m âlikâne-dîvânî sistemi adı v e r ilir143. Bu sistem e gerek
görülm esinin sebebi, hâzineye daha fazla nakit girişini sağlam aktı.
A ncak bu da devletin m âlî sıkıntısını hafifletm eye yetm edi. A ksine,
m erkezî otorite karşısında toprağa dayanan âyân ve e şra f
züm resinin güçlenm esine yol açtı.
D evlet adam ları m âlî vaziyetteki kötü gidişi durdurm ak için
çeşitli çarelere baş vurdular. IV. M urad ve K öprülüler dönem inde
bu k onuda b ir hayli b aşarılar sağlandı. F akat üretim teknolojisinde
b ir gelişm enin olm ayışı ve sanayi ve ticaretin eski canlılığını
kaybetm esi, başarıların sürekli olm asını önledi.
D aha da önem lisi uzun süren ve son derece yıpratıcı olan
savaşlar y ü zünden tedbirlerin devam ettirilm esi m üm kün olam adı.
(2) tç H azin e
İç hazine padişahın özel hâzinesi idi. Enderim hâzinesi de iç

hâzinenin bir bölüm ü idi. T arihî olaylara bakılırsa iç hazine, dış
hazine için bir yardım cı hazine ve kredi kurum u vazifesi
görm üştür. Dış hazine"de para kalm adığı zam an, iç hâzinemden borç
verilirdi. X V II. ve X V III. yüzyıllarda dış hazine hep para sıkıntısı
çektiğinden, alm an borçlar geri ödenem em iştir.
İç hâzinede nakit paranın yanında, çeşitli değerli eşyalar,
m ücevherat, sikke çubukları vs. bulunuyordu. H atta X V II. yüzyılın
sonları ile X V III. y ü zyılda girişilen savaşların finansm anını
karşılam ak için iç hâzinedeki birçok altın ve güm üş eşya eritilip
p ara basılm ıştır.
İç hâzinenin gelir kaynakları, bazı haslar, cizye ve âdet-i
ağnam ve diğer bazı m u k ata’a gelirleri, v a k ıf gelirleri, M ısır
143 M âlikâne sistem i için bkz. M ehm et G enç, “O sm anlı M âliyesinde M alikâne
Sistem i”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, M etinler/Tartışm alar, A nkara 1975, 231 -
296.
eyaletinden gelen vergiler, darphane gelirleri ve çeşitli hediyelerle

m üsaderelerden elde edilen paralardan o lu şu y o rd u 144.
ç) Bütçe
H er nedense O sm anlIlarda ilk bütçenin XVTI. yüzyıl

ortalarında Tarhımcu A hm ed Pasa lâvihası denilen ve o tarihteki
gelirleri ve m asrafları gösteren bir lâviha ile başlam ış olduğu
zann olunm uş; hatta bu husus orta öğretim ders kitaplarına da
girm iştir. G erçekte ise devletin ilk devirlerinden itibaren b ir
bütçenin m evcut olduğu arşivlerin tetkik edilm esiyle ortaya
çıkm ıştır. Ö m er Lütfı B arkan, X V I. yüzyılın ilk yarısına ait bilinen
en eski bütçeyi yayınlam ıştır. Bu bütçeye göre O sm anlı devletinin
bir yıl içerisindeki gelirleri toplam ı 537 m ilyon küsur akçadır.
A ncak bu rakam sadece tim ar sistem inin hüküm sürdüğü
bölgelerden elde edilen vergi gelirleri ile m erkeze alınan diğer
m u k ata’a gelirlerini ihtiva etm ektedir. M ısır eyaleti başta olm ak
üzere sâlyâneli denilen eyaletlerin gelirleri bu bütçede yer
al mamaktadn*145.
Fâtih kanunnâm esinde yılda bir kere defterdârm îrad ve
m asrafı huzu ru n d a okum ası em r ed ilm iştir146. B u kavı Han, devletin
bir bütçesi olduğu açıkça anlaşılır. B ugün O sm anlı bütçelerinden
30 kadarı elim izdedir. B unlardan bazıları yayınlanm ıştır. Ancak
O sm anlı bütçelerini bugünkü anlam da bütçelerle m ukayese etm ek
yanlış olur. M odern bütçe anlayışında devletin bir yıl içeririndeki
gelirleri ve harcam aları tasarlanır, yani ileriye m a tu f bir plan söz
konusudur. O sm anlı bütçeleri ise geçm iş bir yıl içerisinde devletin
gelirleri ve yaptığı harcam alar bir cetvel halinde gösterilir. B u
yönüyle sene sonu kesin hesap kanunu özelliği ta şır147. Bu durum
idarecilerin geniş bir in siy atif içerisinde diledikleri harcam ayı
yaptıklarını gösterir. F akat bazı O sm anlı bütçelerinin çağdaş
anlam daki bütçeler gibi m ali yılbaşında düzenlendiği de
144 A hm et Tabalcoğlu, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul 1986, 258.

145 B arkan, "H .933-934/M . 1527-1528 M alî Yılma A it B ir Bütçe Ö rneği", İÜ ÎF M ,
X V /1-4 (1953-54), 251-329.
146 “yılda bir kere rikâb-ı hüm âyûnum a dcfterdârlarım îrâd ve m asrafım okuyalar,
h il’at fahire giysünler”, K anunnâm e-i Âl-i O sm an, 22
147 H alil Sahiilioğlu, “O sm anlı İdaresinde K ıb rıs’ın Tik Yılı B ütçesi” , B elgeler, 1V/7-8,
(1967), 1-2.
anlaşılm aktadır 148 . A yrıca O sm anlı bütçeleri devletin bütü n

gelirlerini ve giderlerini yansıtm aktan uzaktı. Sadece m erkez
hâzineye giren paralar ile buradan yapılan m asraflar gösterilm iştir.
B unun yanında birçok eyaletin harcam aları ile tım ar sistem inin
tatbik edilm ediği alandaki gelir ve harcam alardan bahis yoktur.
XIX. yüzyıla kadar devam eden ou hususu, O sm anlı devletinin
feodal bir sistem içerisinde yaşadığının bir delili sayanlar da
v a rd ır*14159.
A yrıca A yni Ali Risalesi'ı\â& “Beyan-ı îrad ve m a sra f der
memâlik-i O sm aniyye” başlıklı kısım da 972 ilâ 973 deki bir senelik
gelirleri ve m asra f ile 1000, 1001 ve 1006 hicri senelerine ait
gelirler ve m asra f neticeleriyle bütçe açığı gösterilm iştir. D aha
sonraki tarihlerde yani 1063 h. (1653) senesinde de bu tertip üzere
T arhuncu A hm ed P aşa tarafından da devletin îrad ve m asrafı
gösterilm iştir ıso . Y ani T arhuncu A hm ed P a şa ’nm ilk bütçeyi
yapm ış olm ası söz konusu değildir.
d) Defte rhâne (Defte r-i Hakanî Emin tiği)
Baş defterdar' a bağlı. m âlive kayıtlarının tutulduğu

D efterh â n e151 denilen ve her dîvân toplantısında veziriazam ın
koynunda taşıdığı padişah m ührüyle m ühürlenen ve b ir sonraki
toplantı gününde açılan bir d e f t e r hâzinesi bulunuyordu.
Defterhâne-i hakanî de denilen bu bölüm de timaı*. zeam et, haslar,
v a k ı f l a r ve m ülklerle ilgili kavıtlarla, d ev irtin her türlü m âlî
kayıtlarına ait defter ve belgeler m uhafaza ediliyordu. Tahrir
defterleri, rıtznamçe defterleri, timar ve zeam et tevcih defterleri, tahvil
defterleri ve m âlî işlerle ilgili ahkâm defterleri vs. hep burada
toplanm ıştı.
B u büronun başında ise defter emîni adı verilen b ir görevli
vardı. Defterhâne kâtip, şakird ve m em urlarının tayinleri defter
em în i'nin arziyle o lu rd u 152. T an zim at’tan sonra buna defter-i hakanî
148 A hm et Tabakoğlu, Türkiye İktisat Tarihi, 264.

149 Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, 163-64.
150 Uzunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilatı, 323.
151 D efterhâne, D efter E m ini ve D efter-i H akanî hakkında bilgi edinm ek için m üracaat
eseri olarak bkz. Ünal, Osm anlı Tarih Sözlüğü, 187-1 89.
152 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye Teşkilatı, 96.
nazırı denm iştir. B ugünkü karşılığı ise Tapu ve Kadastro Genel

M üdürlüğü ’dür.
e) X IX . Yüzyılda Maliye Teşkilâtı
1826 yılında Y eniçeri O cağı'nm kaldırılm asından som a

kurulan asâkir-i mansure-i muhammediye ordusunun ihtiyaçlarının
karşılanm ası için asâkir-i. mansure hâzinesi kuruldu ve devletin
önem li gelir kaynakları buraya aktarıldı.
1838 yılında ise mâliye nezareti kurularak devletin m âliyeye
ait işleri buradan y ürütülm eye başlandı. H azine ve asâkir-i mansure
h a zin esf nin y ö netim i mâliye n eza retin e verildi.
M âliye nezareti, esas itibariyle hazine kalemleri ve muhasebe
kalemleri olm ak üzere iki kısım dan m eydana geliyordu. H azine’’ye
ait gelirler önceleri vilayet ve sancaklara gönderilen muhassıllar
vasıtasıyla toplanıyordu. B ir m üddet som a ise, h er vilayette bir
defterdar ve h er sancağa bir m al müdürü atandı. D evlet gelirleri
bu nlar eliyle to planm aya başlandı. Evvelce valilerin elinde olan
yetkiler defterdârlar a devr edildi.
K ırım savaşından sonra da devletin bütün harcam alarının
kontrolünü y ap an bugünkü Sayıştay’ın gördüğü işi gören dîvân-ı
muhâsebât kuruldu.
O sm anli devleti ilk defa 1854 yılında dışarıdan borç alm ıştı.
F akat bu bo rçlar zam anla ödenem ez hale geldi. Bu sebeple 1881
yılında diiyûn-ı umumiye (Genel Borçlar İdaresi) kuruldu. B unun
idarecileri yab an cılar idi. Ü lkenin bir kısım gümrük, tuz, tütün,
maden ve tekel gelirleri b u m illetler arası kuruluşun idaresine
verildi.
gösterdiler. H atta XVI. yüzyılın ünlü hukukçusu E b u ’s-suud E fendi

örfî olan bazı hususları şe r’î b ir tem ele oturtm ak konusunda
çalışm alar yaptı. Ç ift resm î, başta olm ak üzere birçok örfî vergi
şe r’î vergilere dahil ed ild i158.
Öte yandan örfî hukukun alanı ne kadar geniş olursa olsun
O sm anlı devletini lâik olarak nitelendirm ek de m üm kün değildir.
Ç ünkü O sm an lı idaresi toplum u m ensup oldukları dine göre ele
alm ış, vergi, yargı, eğitim ve sair konularda her cem aate farklı bir
hukuk tatb ik edilm iştir. Toplum m ensup olduğu dinî cem aate
göre teşkilatlandırılm ıştır. B u durum adlî ve İdarî teşkilatlanm ada
dine dayalı adem-i merkeziyetçilik ve çeşitliliğin ortaya çıkm asına
yol açm ıştır. M esela tahrir defterlerinde H ıristiyanlar ve
M üslüm an lar ayrı ayrı sayılm ışlar ve farklı vergilere tabi
kılınm ışlardır. A ynı dili konuşan E rm eniler, m ensup oldukları
kiliseye göre E rm eni, K atolik Erm eni, Protestan E rm eni olarak
tasn if edilm iştir. B ulgari ar ve Rum i ar ise O rtodoks olduklarından
aynı m illet telakki edilm iştir. D evlet de resm î işlem lerde dinî
cem aatlerin liderlerini m uhatap alm ıştır159.
O sm anlı hukuku klâsik yapısını X VII. ve X V III. yüzyıllarda
da sürdürdü. Sistem de b ü y ü k b ir değişiklik olm adı.
2- İlmiye ve Adliye Teşkilatı

O sm anlı devletinin İdarî yapısı içerisinde kökenleri itibariyle
farklı iki sın ıf vardır: İlmiye (ulem â) ve s ey fiy e (üm erâ).
B unlardan ulemâ, m edreselerden yetişm iş, kadılık, müftülük,
müderrislik, kadıaskerlik, defterdarlık, şeyhülislâm lık gibi m evkilere
gelm iş olan kişilere denir.
Ümerâ ise, kul sistem i içerisinde yetişm iş, enderûrfd& veya
sair saray okullarında eğitim görm üş kapıkulu ve tim ar ordusu
m en su p lan ile subaylık (ağa), su baş ılık, sancakbeyilik, beylerbeydik,
vezirlik gibi rütbelerde b u lunanlara denirdi.
İlm iye sınıfının belli başlı üç görevi vardı: Eğitim -öğretim in
sürdürülm esi, dinî, sosyal, idari ve askeri konularda dinin
görüşünün açıklanm ası ve idari ve yargıya ait hizm etlerin
görülm esi.
158 Bu konuda bkz. Barkan, “Kanunnâme”, ÎA, c. VI, 191.

159 Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, 137 vd.
o sm an li m ü esseseler İ t a r ih î 117
3- İlm îye T e şk ila tı

a) Ş e y h ü lis lâ m lık K u ru m u
Şeyhülislâm , IX. Y üzyılda ortaya çıkan ve fetva ile şöhret

kazanm ış veya çok sayıdaki fakihin tasvibini alm ış olan fıkıh
âlim lerine v erilen bir şere f u n v an ıd ır160. O sm anlIlarda bu u n v an
pad işah tarafın d an atanan İstanbul (başkent) müflisi ne verilm iştir.
O sm anli D ev le ti’nde ise ilk şeyhülislâm , II. M urad
zam anında ulem â arasında ön p lana çıkan ve kendisine hiyerarşide
Öncelik tanınan M olla F e n a n ’dir. Fâtih kanunnâm esinde hem m üfti
hem de şeyhülislâm tabiri geçm ekte ve padişah hocası ile birlikte
ulem anın reisi olarak tav sif edilm ektedir. Şeyhülislâm ın
protokoldeki yeri veziriazam ın bile önündedir 161 . K anunî
zam anında ise şeyhülislâm ilm iye teşkilatının reisi haline gelm iştir.
Şeyhülislâm esas itibariyle başkent müflisidir. İstan b u l’da oturur ve
diğer kazâlardaki m üftileri de o tayin ederdi. Ş eyhülislâm ın görevi,
M üslüm anların ş e r’î konularda veya dinle ilgili diğer m evzularda
karşılaştıkları m eselelere çözüm bulm ak, sorulan suallerle ilgili
dinin görüşünü açıklam aktı. A ncak teoride böyle olm akla beraber,
şeyhülislâm lar örf, âdet ve geleneklerle ilgili hususlarda da fikir
bey an ettikleri gibi, kiliselerdeki seçim ihtilaflarını halletm ek
konusunda bile fetvalar v erm işlerd ir162.
Ş eyhülislâm görüşünü yazılı olarak açıklardı ki, buna fe tv a
denilirdi. H er b ir kazâda bulunan ve tayin ve terfileri
şeyhülislâm lıkça yürütülen müfitler de aynı işi oralarda yaparlardı.
İlm iye Sınıfı
160 J. H, Kramers, “Şeyhülislam”, ÎA, XI, 487.

161 “Şeyhülislam ulemânın reisidir ve m u’allim-i sultanî dahi serdâr-ı ulemâdır
veziriazam onları riâyeten üstüne almak münâsibdir”, Kcmunnâme-i Al-i Osman , 10.
162 Akdağ, “Osmanli İmparatorlu ğu’nun Yükseliş Devrinde Esas Düzen”, T AD,
c.IJ.1/4-5, 142.
118 M EH M ET ALI ÜNAL
Ö te yandan m ühim devlet işlerinde de şeyhülislâm ın fikir ve

düşüncelerinden istifade edilirdi. H arp ilan edilm esi, barış
yapılm ası, ıslahat uygulanm ası, i d an , m alî, askeri ve sosyal
alandaki d üzenlem eler hakkında görüşü alınırdı. B unlardan başka
şeyhülislâm lar zam an zam an yürütm e işlerine de m üdahale
etm işlerdir. B ilhassa X V II. yüzyılda küçük yaşta padişahların tahta
geçtiği zam anlarda başlıca karar m ercii durum una gelm işlerdir.
Ş eyhülislâm , şe ri’at hukukunun uygulanm asında karşılaşılan
problem leri çözm ekle vazifeli ve bu konuda en büyük otoritedir.
Padişah da vereceği önem li kararların şer i’ata uygun olup
olm adığını ö ğ renm ek için şeyhülislâm dan görüş (fetvâ) isterdi.
Ş eyhülislâm kendisine sorulan h u k u k ve dinle ilgili konularda
hanejî m ezhebine göre dinin görüşünü b ild irird i163. Ş eyhülislâm
İslâm h u k ukunu en iyi bilen tecrübeli ulem â arasından seçilirdi.
O nun bir sıfatı da reisü ’l-ulemâ idi.
P adişahlar çok defa şeyhülislâm ın fetvasına u y m ak
konusunda itina etm işlerdir. A n cak u y m ak istem eyenler veya kendi
görüşüne uygun olarak fe tv â talep edenler de olm uştur.
Ş eyhülislâm lık m akam ına bağlı kethüdâ (kahya), devlet
nezdinde şeyhülislâm ı tem sil eden telhisçi ve halk tarafm dan fetvâ
talep olunduğunda bunları hazırlayan fetvâ em ini gibi bürokratik bir
kadrosu v a rd ı164.
A yrıca şeyhülislâm lar kanun çıkarm a ve hukukî düzenlem eler
konusunda padişahın en b ü yük yardım cısı idiler. X V I. yüzyılın
ünlü şeyhülislâm larından Z em billi Ali C em ali Efendi, K em al Paşa-
zâde ve E b u ’s-suud E fendi devrin önde gelen hukukçuları arasında
idiler ve birçok kanunnâm enin tanzim inde m ühim rol
oynam ışlardır.
X IX . yüzyılda şeyhülislâm hüküm et (heyet-i vükelâ) üyesi
oldu. A n cak bir süre sonra b u durum a son verildi. Şura-yı d e v le f in
kurulm ası (1839) ve Tanzimat'\& birlikte başlayan lâikleşm e
cereyanıyla birlikte de şeyhülislâm ın nüfuz ve otoritesi azaldı.
Y argı konusunda adliye nezaretinin kurulm ası (1879) şeyhülislâm ın
yetki alanı daralttığı gibi, eğitim alanında, m edreselerin idaresinin
m a a rif nezâreti ne verilm esi ile de dünyevî yetkilerinin çoğunu
kaybetm iş oldu.
163 Uzunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 173.

164 J.H. Kramers, “Şeyhülislam”, İA, c. XI, 488.
o sm an li m ü esseseler ! tarihî 119
C um huriyetin .ilanından sonra 3 M art 1924’te hilâfet

kaldırıldığı tarihte çıkardan b ir kanunla şeyhülislâm lık m akam ı da
diyanet işleri reisliği haline getirildi.
b) M ü d e rris le r
M üderris m edresede ders veren dem ektir. B ugünkü üniversite

profesörleri ile m ukayese olunabilir.
En yüksek dereceli m edreseden m ezun olan talebeler, önce
b ir m üderrisin yanında m u ’id (yardım cı, asistan) olarak görev
yaparlar; m ü d e n işin dersini tekrar ederler ve talebelerin disiplini ile
m eşgul olurlardı. D aha sonra icazetnâm e alarak m edreseyi bitiren
m üderris adayları, adını ruznâm e ye kaydettirirler ve nevbet
denilen sıraya girerlerdi. B ir yerin m üderrisliği boşaldığı zam an
kayıt sırasına göre atam a yapılırdı. İlk önce en düşük dereceli
m edreselere tayin edilirlerdi. Aynı kadılarda olduğu gibi, belli bir
süre görev yaptıktan sonra azl edilirler ve tek rar görev alm ak için
sıraya girerlerdi. B una m ülâzem et (beklem e) dönem i denirdi.
Z am anla çalışm alarında başarılı olan m üderrisler, yüksek dereceli
m edreselere tay in olunurlardı 165.
İlmiye sınıfı mensupları arasında yan geçiş söz konusu idi. Yani
kadılıktan müderrisliğe, ya da müderrislikten kadılığa veya müftü iğe
geçilebilirdi. Daha fazla bilgi aşağıda medrese teşkilatı kısmında verilmiştir.
c) Nakibül-eşrâf
Bazı lcazâlarda Hz. P eygam berin soyundan gelen sey y id (H z.

H ü sey in ’den gelenler) ve şerifleri n (Hz. H a şa n ’dan gelenler)
işleriyle uğraşm ak, onların özlük haklarını korum ak ve şecerelerini
(soy kütüğü) kontrol ve takip etm ekle vazifeli ilm iye teşkilatı
içerisinde bir de nakibii 1-eşra flık m akam ı vardı. Seyyidlik ve şeriflik
önceki T ü rk -îslâm devletlerinde olduğu gibi O sm anlIlarda da çok
önem li idi. Hz. P eygam berin soyundan gelm eleri sebebiyle halk
arasında b u n lara büyük sevgi ve itibar gösterilirdi. B aşlarına yeşil
sarık bağlam a im tiyazları vardı. A yrıca örfî vergilerden m u a f idiler.
F akat asılsız olarak seyyidlik iddia eden veya şeceresi sahte
çıkanlar id dialarına devam ederlerse idam edilirlerdi.
İlk nakibü ’l-e ş r â f Y ıldırım B ayezid zam anında tayin
olunm uştur. F âtih zam anında b ir ara kaldırılm ış ise de oğlu II.
165 U zunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 45 vd.

B ayezid devrinde tekrar ihdas olunm uş ve ondan sonra son

devirlere kadar d evam e tm iş tir166. S â d â fd a n (seyyidler) olan
kişilerin getirildiği bu m akam a atam a işlem lerini bizzat sadrazam
y ap a rd ı167.
d) P a d iş a h Hocaları
Ş ehzadeler belirli b ir yaşa gelince onlara ulem ânın önde gelen

şahsiyetlerinden b ir hoca tay in olunurdu. T ahta geçtikleri takdirde
de b u şahıs padişah hocası (hâce-i sultanî) unvanını alırdı. B ilinen
ilk padişah hocası Ç elebi M eh m ed ’in hocası olan Sofu B ay ez id ’dir.
E n çok hocası olan p ad işah da F âtih Sultan M eh m ed ’d ir168. P adişah
hocaların ın ilm iye sınıfı içerisinde b ü y ü k itibarları olduğu gibi,
padişahlar üzerinde de nüfuz sahibi idiler. F âtih kanunnâm esinde
padişah hocaları şeyhülislâm la aynı derecede tutulm uş ve
protokolde, veziriazam ın üstünde bir y er ö n g ö rü lm ü ştü r169.
P adişah hocaları içerisinde III. M eh m ed ’in hocası m eşhur
Tacü ’t-tevârîh y az an H o ca Sadeddin E fendi, II. O sm an ’ın hocası
Ö m er Efendi, II. M u stafa’nın hocası F eyzullah E fendi gibi
padişahların kendilerine gösterdikleri teveccühten dolayı devlet
işlerine karışanlar da olm uştur. B unlardan H oca S adeddin E fendi
H açova m ey d an savaşınm kazanılm asından m üspet rol oynam ış ise
de diğer ikisi talebelerinin felakete uğram asına sebep
olm u şlard ır170.
e) İlm iye S ın ıfın ın T eftişi
O sm anlIlarda ilm iye sınıfının kontrolü, m edreselerde ve

cam ilerde, vakfiyelerinde bulunan, m ütevelli, nazır ve noktacılar,
kaza teşkilatında kadı m üfettişler tarafından yapılırdı. A yrıca
gerekli hallerde yüksek seviyelerdeki m üderrislerin, bilhassa evkâfı
kontrol için m üfettiş tayin edildikleri bilindiği gibi, kadılarında
166 Bkz. M. Zeki Pakalın, O sm anlı Tarih d e y im le ri ..., c. II, 647.

167 Uzunçarşıîı, ilm iye Teşkilatı , Ankara, 1984, 166.
168 Fâtih’in hocaları arasında Halepli Siracüddin, İbn Temcid, Mevlana Ayaş, Molla
Güranî, Sinan Paşa, Bursah Hoca-zâde Muslihiddin Mustafa, Hatib-zâde Muhyiddin
Mehmed, Ispartalı Abdülkadir, Samsunlu Haşan, Bur salı Veliyüddin-zâde Ahmed
Paşa ve Hayreddin Efendi gibi zâtlar sayılmaktadır. Bkz. Uzunçarşıîı, ilm iye
Teşkilatı , 145.
169 K am m nâm e-i Al~i O sm an, 10.
170U zunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 146-47.
bölgelerinde bulunan ilm iye m ensubunu teftiş ettikleri

görülm ektedir. T abiplerin teftişi ise, ihtisap ağalarınca yapılm ış
olm alıdır.
f) İlm iye S ın ıfın ın İstihdam S a h a la rı
O sm anli D evlet teşkilatında ilm iye sınıfı, İlmî, dinî, idârî ve

askerî birçok sahalarda istihdam edilm işlerdir.
(1) İlm î v e B ü rok ratik G örevler
M edreseyi bitirenlerden kadılığı isteyenler, m ülazem etten

sonra en aşağı seviyedeki b ir kadılığa tayin olunurlardı.
M üderris olm ak isteyenler, ilk defa yirm ili bir m edreseye
tayin olunurlar ve 5 ’er akçe terakki ile üst derecedeki m edreselere
doğru yükselirlerdi. D iğer y ü k sek seviyelerdeki m edreselerde de
m üderrislikten sonra kadılığa geçip oradan da Şeyhülislâm lığa
kadar yükselebilirlerdi.
İlm iyenin diğer hizm et yolu m üftilikti. O sm anli devlet
teşkilatının ilk devirlerinde ifta, kadılık ve m üderrislik tek şahısta
toplanırken sonraları hudutların genişlem esine paralel olarak bu üç
vazife b irb irin d en ayrılm ıştır.
M üderrislerden terakki ederek dâhil ve sahn pâyelerine
yükselm iş olanlar, gerektiğinde nişancı olabilirlerdi.
İlm iy e’y e m ensub olan zevat gerektiği zam an defterdarlık
hizm etinde de istihdam edilirlerdi.
O sm anli ülkesinin en küçük yerleşm e m erkezlerine kad ar h er
yerde m evcut olan cam i ve m escidlerde dini h izm et görenler de
ilm iye m ensuplarıydı.
B ilhassa h atip lik ve vaizlik vazifeleri m edrese tahsili görm üş
olanlara verilirdi.
İlm iye sm ıfı içerisinde hususi bir yeri olan dârii ’ş-şifa
(hastane) ve tıp m edreseleri m üderrisleri de, tedris ve tabiplik
vazifelerini b eraber yürütürlerdi. Ö teden beri hem en her P adişahın
b ir tabibi (tabib-i hassa) olduğu gibi tıp tedrisatının O sm anli
ülkesinde başlam asından sonra O sm anli P a d iş a h la rın ın da has
tabipleri (re isü ’l-etıb b a, hekim başı) olm aya başladı. Padişahların
has tab iplerinden başka, h er d arü ’ş-şifada yeteri k ad ar tabip
bulunm akta, d evrinin bilgi ve teknik im kânlarına göre hastalarım
tedavi etm ekteydiler.
(2) A sk erî H izm etler
E ğer m edreseden m ezun olan danişm end, nöbette iken askerî

sınıfa geçm ek isterse, kendisine 20.000 akçe ile zeam etin ilk
devresi verilirdi.
(3) D iğer H izm etler
İlm iye sınıfının yu k arda sayılan hizm etlerin dışında başka

hizm etlerde de istihdam edildikleri görülm ektedir. M esela;
m üfettişlik, m ütevellîlik, m uallim lik gibi, ilm iye m esleği ile te lif
edilebilen m eşguliyetler bu cüm ledendir.
4- Adliye Teşkilatı
a) Kadı askerler
O sm anlı hukuk v e adlî teşkilatının esas unsuru kadıaskerlik

ve kadılık kurum udur. X IV . yüzyılda veziriazam Ç andarlı K ara
H alil Paşa, ordudaki d av alan n görülm esi için b ir ordu kadılığı
kurm uştu. O nun için buna kadıaskerlik denilir. Ö nceleri bir
kad ıask er vark en Fâtih devrinde R um eli ve A nadolu kadıaskerliği
olarak ikiye çıkarılm ıştır. R um eli tarafındaki ilm iye sınıfına ait
bütün işler R um eli kadıaskerliğince, A nadolu tarafındakiler de
A n adolu K adıaskerliğince yürütülürdü. R ütbece R um eli kadıaskeri
yüksekti.
Y avuz Selim zam anında D oğu ve G üney-doğu A n a d o lu ’nun
fethi üzerine A ra p ve A cem kadıaskerliği adı altında üçüncü bir
kadıaskerlik m akam ı ihdas edilm iş ve bu m ak am a ünlü tarihçi ve
âlim İdris-i B itlisi tayin edilm iştir (1518). A n cak k ısa süre sonra bu
m ak am k ald ırılarak görev alanı A n ad o lu kadıaskerliğine ilhak
o lu n m u ştu r171.
K adıaskerler dîvân (hüküm et) üyesi idiler. D îv â n 1da görüşülen
huk u k î k o n u lard a söz sahibi idiler ve onların reyi kesindi. K azâ
m ahkem elerinde h alledilem eyen davalar dîvân âz. kadıaskerler
tarafından k arara bağlanırdı. Y ani b ir nevi tem yiz m ahkem esi
görevini de kadıaskerler yerine getirirdi. Bu kararlar kesindi.
171 Uzunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 152.

O S M A N L I M Ü E S S E SE L E R ! T A R İH İ 123
A yrıca im paratorluktaki bütü n kadıların ve m üderrislerin

tayin, terfi ve azilleri konusunda da kadıaskerler yetkili idi.
K adıaskerlerin enirinde b u işlerde kendilerine yardm ıcı olan
tezkireci, ruznamçeci, matlabcı, tatbikçi, mektııpçu ve kethüda denilen
görevlilerden oluşan geniş b ir büro vardı. K adıaskerler bir yıl
görevde kalırlardı. K adı askerlikten sonra gelinebilecek tek m akam
ise şeyhülislâm lıktı.
b) K a d ıla r
P adişah yargı yetkisini kadılar vasıtasıyla kullanırdı.

D oğrudan padişah ferm anıyla atanan kadılar" m özlük işlerini,
kadıaskerler yürütürdü. F akat kadı, padişah yani devlet adına
hüküm verirdi.
X VI. yüzyılda Osm anlı devleti iki binden fazla kaza ya
ayrılm ıştı. K adı, kaz ânın en büyük ve en önem li âm iri idi. Y argı
görevinin dışında, mülkî, beledî, askerî, m âlî ve noterlik
konularında da geniş yetkilere sahipti.
K a d ıla r, en yüksek dereceli m edreselerden m ezun olurlardı.
M ezuniyetten sonra kadıaskerliğe m üracaat eden kadı adayları
görev beklerlerdi. İlk önce boş bulunan en küçük b ir kazaya
atam rdı. B öyle birkaç kü çü k kazada görev yaptıktan sonra zam anla
terfi ederek sancak ve vilayet kadılıklarına getirilirdi. G örev yeri
büyüdükçe gelirleri de artardı. K adı ve kaza teşkilatı hakkında
ilerideki sayfalarda daha geniş bilgi verilecektir.
5- X IX . Y ü zyıld a A d lî T eşkilatta M eyd an a G elen

D eğişm eler
XIX . yüzyılda O sm anlı devleti m odernleşm e dönem ine girdi.

A skerî, m alî, eğitim ve ekonom ik alandaki reform lara paralel
olarak h u k u k sahasında da bazı düzenlem eler yapıldı, bunların
sebepleri arasında ıslahata duyulan ihtiyaç, ticari ve kültürel
değişm eler, y abancı devletlerin baskıları ve m erkezi otoriteyi
güçlendirm e arzusu sayılabilir.
Sonuç olarak XIX . yüzyılda O sm anlı hukukunun kaynakları
arasına Batı h ukuku da girdi. Tanzimat ve ıslahat ferm a n la rı" nda
Batı hukukunun tesiri açıkça görülür. A y n c a yeni kanunlar
hazırlanm asında seri ’a f a ve ö r f e dayanan eski hukukun yanında
B atı h u k ukuna ait unsurlardan da faydalanılm ıştır. Ö zellikle kanun-ı
esa sf& e bu durum kendini açıkça ortaya koym aktadır.
Tanzimat dönem i devlet adam ları, ortak bir kanunlar külliyatı

m eydana getirm eye çalıştılar. B unlar arasında 1840 ve 1851 ceza
kanunları, 1858 tarihli arazi kanunu ile 1863 tarihli deniz ticaret
kanunu sayılabilir.
Bu dönem in en önem li hukuk eseri ise M ecelle'dir. Ü nlü
tarihçi, hukukçu ve devlet adam ı A hm ed C evdet Paşa tarafından
hazırlanan bu kanunlar külliyatı, dünya çapında bir hukuk belgesi
kabul edilm ektedir.
Öte yandan X IX . yüzyılda, klâsik dönem deki kadıaskerlik
kurum u kaldırılarak yerine, önce nezâret-i deâvi, daha sonra adliye
nezareti kuruldu (1870). 1878 yılın d a ise hâkim ve savcı
yetiştirm ek üzere mekteb-i hukuk (H ukuk F akültesi) açıldı.
Ş erh m ahkem elerin yetkileri daraltılarak, B atı tarzında yeni
m ah k em eler kurulm uştur. Sonuçta 5 çeşit m ahkem e ortaya
çıkm ıştır:
C em aat M ahkem eleri,
K onsolosluk M ahkem eleri,
Ş e r’iyye M ahkem eleri,
T icaret M ahkem eleri,
Nizamiye Mahkemeleri.
6- Medrese Teşkilatı
Medrese, ism -i m ek ân cinsinden b ir kelim e olup, A rapça ders
okunacak yerle b erab er talebenin içinde oturup ders
okuduğu b in a m ân âsın a da gelir. G enel olarak İslâm ve O sm anlı
m em leketlerindeki tahsil m üesseselerinin adı olduğu gibi dâr-ül-
fü n û n yani üniversite y erine de kullanılan bir tabirdir.
İslam m ilk devirlerinde öğretim cam ilerde yapılırdı. Sonraları
yavaş yavaş tedris işi cam ilerden m edreselere kaydı. B ununla
b erab er cam iler yine eskisi gibi öğretim m erkezi olm a
durum larını kaybetm ediler. O sm anlIlar devrinde tanzim edilen
vakfiyelerde m edreselerin esas vazifelerinin bugünkü talebe
yurtların a b en zer oldukları g ö rü lm ek ted ir172. M edreselerle ilgili
b ilg ilerim izin büyük b ir çoğunluğunu m edreseler adına
172 Mustafa Bilge, tik Osmanlı M edreseleri , İstanbul 1984, 1.

düzenlenm iş olan v ak fiyelerden öğrendiğim izi de yeri gelm işken

belirtelim . K urucusu ister b ir devlet büyüğü ister sıradan b ir
vatandaş olsun h er m edresenin bir vakfiyesi bulunm akta ve bu
vakfiyede m edresenin nasıl işleyeceği m üderrisinin,
talebelerinin ve vazifelilerin özellikleri ve bunların alacağı para
belirtilm ektedir.
a) İlk O s m a n li M e d re s e le ri
İlk O sm anli m edresesi hakkında ortada iki görüş

bulunm aktadır. G enel kanaat İznik O rhan G azi m edresesinin ilk
olduğu yönünde ise de İz m it’te Süleym an Paşa m edresesinin
O sm anlIlarda ilk m edrese olduğunu söyleyenler de v a rd ır173. O rhan
G âzi tarafın d an o tarihte O sm anli beyliğinin m erkezi olan İzn ik ’te
bir cam i im aretiyle beraber m edrese de yaptırılm ıştır (1331). B u
m edreseye o dönem e hayli y ü k sek bir m eblağ olan günde 30 akça
yevm iye ile devrin büyük âlim ve m ütefekkirlerinden Davud-ı
K ayseri m üderris tayin edilm iştir. O rhan G âzi, İz n ik ’ten sonra
B u rsa’da da b ir cam i, im aret ve bir han yaptırdığı gibi, B ursa
hisarındaki kiliseyi de m edreseye çevirtm iş ve buraya M anastır
m edresesi denilm iştir.
A yrıca M urad-ı H üdavendigârın 1365-66’da Ç ek irg e’de inşa
ettirdiği m edrese, Y ıldırım B ay ezid ’in 1388’de U lu C am i yanında
tesis ettirdiği m edrese ve B u rsa ’da yaptırdığı diğer m edreseler,
Çelebi M eh m ed ’in 1418-19’da Y eşil C âm i y anında inşa ettirdiği
m edrese, İznik m edreselerini ikinci p lan a düşüren B ursa
m edreselerinin önem lilerini m eydana getiriyorlardı174.
B ursa m edreselerinin ehem m iyeti de II. M u ra d ’m 1435
tarihinde E dim e de d â rü ’l-hadis ve 1447-48’de Üç Ş e re f eli
m edresesini tesis etm esine kadar devam etm iştir. B ununla beraber
II. M u ra d ’m B u rsa ’da inşa ettirdiği M uradiye m edresesi de
devrinin önem li m ed reselerin d en d i175. B ir buçuk asırlık kuruluş
dönem inde I. M urad (1360-1382), Y ıldırım B ayezid (1382-
1402), Ç elebi M eh m ed (1402-1421) ve II. M urad (1421-1451)’m
iktidar y ıllan , O sm anli m edeniyet sistem i bünyesinde m edrese
eksenli ak adem ik teşkilatlanm anın m üessese alt yapısı bazında
önem li gelişm elere sahne olduğu zam an dilim idir. O rhan G a z i’den
sonra tahta geçen O sm anli padişahlarının ortak özelliği, ilim ve
173 M. Bilge, aynı eser„ f 1-12.

17^ C. Baltacı, XV~XVI. A sırlarda Osmanli M edreseleri, İstanbul 1976, 15.
175 U zunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 2-3.
ulem a koruyuculuğudur. B unun som ut göstergeleri ise tedricen

fethedilen topraklara v a k ıf anlayışının yansım aları olan cam i-
m ektep-m edrese-tekke gibi çoğunlukla terkip halinde yaptırılan ve
yaygınlaştırılan ak adem ik ve kültürel am açlı tesislerd ir176.
K uruluş dönem inde O sm anlı m edreselerinin eğitim dereceleri
m edreseyi kuran şahısların politik ve sosyal statülerine ve
kuruldukları şehrin devlet için ehem m iyetine göre değişm ekteydi.
Sırasıyla O sm anlı devletinin başkentleri olan İznik, B ursa ve
E dirne de ku m lan m ed reseler dönem lerinin en büyük ve en yüksek
eğitim -öğretim k u ru m lan idiler. O sm anlIların b u devirlerinde
neresi devlet m erkezi olursa orasının ilim ve fikir
hareketlerinde daim a önde bulunduğu görülm ektedir ki bu
şekil sonraki asırlarda d a tabii olarak devam etm iştir177*.
Sonraki O sm anlı padişahları da B ursa ve E d irn e’de çeşitli
m edreseler yaptırm ışlardır. N itekim X IV . yüzyılın so n lan n a doğru
B ursa m edreseleri İzn ik m edresesini gölgede bırakm ışlardır. Ç elebi
M eh m ed ’in B u rsa ’da yaptırdığı Sultaniye m edresesine atanan
m üderrisin yevm iyesi 50 akçe idi. Z am anla E d irn e ’deki m edreseler
gelişerek B ursa m edreselerinin önüne geçm iştir. II. M u ra d ’m
E d irn e’de inşa ettirdiği m edresenin m üderrisi 100 akça yevm iyeli
idi. E dim e m edreseleri F â tih ’in İstan b u l’da yaptırdığı Sahn-ı semân
m edreselerinin açılışına k ad ar birinciliğini k o ru d u 1™.
M üderrislerin yevm iy elerinden bahs olunm ası boşuna
değildir. Ç ünkü m ed reseler de m üderrislerin yevm iyelerine göre
20 Ti 4 0 ’h, 60 Tı m edreseler şeklinde derecelenm iştir. Y ani
m üderrisinin m aaşı yüksek olan m edresenin derecesi de yüksek
dem ekti. E n y ü k sek dereceli m edrese ise F â tih ’in yaptırdığı sahn-ı
semân m edreseleri idi. D aha sonra K anunî, aynı dereceli
Süleym aniye m edreselerini yaptırm ıştı.
İlk O sm anlı m edreselerinde okutulan dersler arasında gramer,
mantık, ferâiz, kelâm, belâgat, fıkıh, hadîs ve tefsir vs. vardır. Sahn-ı
semân m edreseleri de tefsir, hadîs, fıkıh, kelâm ve edebiyat ağırlıklı
olm akla beraber önceki devirlere göre ihtisaslaşm a biraz daha
artm ıştır. A yrıca sahn-ı seman* a girm eden önce ilk ve orta tahsilde
talebe hendese, heyet (kozm oğrafya) ve hesap derslerini
176 H aşan AJkgündüz, K lasik dönem O sm anlı M edrese Sistem i A m aç-Y apı-İşleyiş,
İstanbul 1997, 249.
177 U zunçarşılı, O sm anlı Tarihi, I, 523; Baltacı, O sm anlı M edreseleri, 46.
1™ U zunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 522-23.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R ! TA R İH İ 127
görüyordu. Süleym aniye m edreseleri açılınca önceki derslere

ilaveten tıp, ta biiy a t ve riyaziye (m atem atik) dersleri de verilm eye
başlanm ıştır 179 . B undan önce tıp ilm i, dârü 'ş-şifa denilen
hastanelerde tahsil ediliyordu. İlk O sm anlı d â rü ’ş-ş ifası da Y ıldırım
B ayezid tarafından B u rsa ’da y ap tırılm ıştı180.
b) S a h n -ı S e m â n M e d re s e le ri
O sm anlı D ev leti’nin kuruluşundan yaklaşık b ir buçuk asır

sonra m edrese kurum u, Fâtih Sultan M elime d dönem inde
önem li gelişm eler gösterdi. B u dönem de devlet teşkilatında
büyük gelişm eler ve değişiklikler m eydana geldi. İstan b u l’un
fethiyle cihan devleti olm a yoluna giren O sm anlı D evleti, F â tih ’in
karizm atik önderliğinde geniş çaplı kültürel açılım lara da yöneldi.
Fâtih, İstan b u l’daki im aretini yapm ak için çevresinde B izans
im paratorlarının m ez arlan bulunan H avari yyun kilisesinin yerini
seçm iş, kiliseyi yıktırm ış, m ezarlan kaldırm ış ve yerlerini düm düz
hale getirm işti. A raplar bu türlü düzlüklere ve geniş sahalara sahn
dedikleri için bu m edreselere de Osm anlıca sahn medreseleri adı
verildi. B urada büyük bir külliye (Fâtih K iilliyesi) yaptırdı. B u
külliye bir cam i, b ir hastane, b ir tım arhane, bir han bir ilkokul ve
bir kütüphaneden m eydana g elm ek ted ir181. F âtih yaptırdığı bu sekiz
m edreseye ilaveten, bun lan klasik tahsil için yeterli
görm eyerek onları tam am lam ak üzere sahn m dışarısına cam inin
şim al ve cenup taraflarına sekiz m edrese daha yaptırtırı ıştır.
Tetimme denilen bu m edreseler sahn m edreselerinde
okuyacak talebeyi hazırlam ak içindi ve bu tetim m eler b ir nevi idadi
(lise) m ah iy etin d ey d i182.
Fâtih külliyesi, bünyesinde yer alan doğrudan eğitim am açlı
üniteleriyle O sm anlı düşünce ve eğitim geleneğinde önceki ve
sonraki d önem ler için belirleyici bir rol oynam ıştır. B u cüm leden
olarak F âtih külliyesinde sıbyan m ektebinden en ü st düzey
m edreseye k adar dönem in bilgi ve insan yetiştirm e kültürü ile
bütünleşen ak adem ik am açlı bir yapılanm a göze çarpm aktadır.
K uruluş dönem ine eşine rastlanm ayan söz konusu bu çeşitlilik,
Fâtih külliye s ini, bir b akım a ülke genelinde akadem ik am açlı
m üesseseleri özetleyici kurum sal bir hüviyete kavuşturm uştur.
179 U zun çarşı lı, O sm anh Tarihi, II, A nkara 1975, 586-87.
180 Baltacı, aynı eser, 21.
181 O sm an Ergin, Türk M a a rif Tarihi, I-II, İstanbul 1977, 97.
182 O sm an Ergin, 98; N eşri Tarihi, c. II, 711-712.
A yrıca kuruluş dönem ine ait m edrese vakfiyelerinde tedris

faaliyetleri daha çok naklî bilgi disiplinleri çerçevesinde
değerlendirilirken; F âtih ktilliyesi vakfiyesinde bu konuda aklî ve
naklî bilgi disiplinleri b erab er yürütüleceğinin vurgulanm ası dikkat
çek icid ir183.
İstan b u l’u d ö nem in ilim m erkezi yapm a arzusunda olan Fâtih,
devrin ünlü bilginlerini sarayında toplam ak için gayret sarfetm iştir.
Ü n lü astronom ve m atem atikçi A li K u şçu ’yu S em erkant’dan
İstan b u l’a gelirken y evm iye 1000 akçe yolluk vererek başkentine
getirtm iş ve A y aso fy a m edresesine günde 200 akçe m aaşla tayin
etm iştir. B u cöm ertlik, F â tih ’in gerçek bilginlere olan saygı ve
sevgisini gösterm ek bakım ından dikkat çek icid ir184.
Sahn-ı Seman ve Tetimme m edreseleri kurulduktan sonra
ülkedeki değişik m edreseleri bir sistem içerisinde toplam ak ve
derecelerine göre y en id en teşkilatlandırm ak için m edreselerin
eğitim hiyerarşisi içerisinde geniş kap sam h bir organizasyona
ihtiyaç duyuldu. Z ira hem başkent İstan b u l’da, h em de R um eli ve
A n ad o lu ’da çok sayıda m edrese açılm ış fakat b ir sistem içerisinde
derecelerine ve yap ıların a göre ta sn if edilip genel eğitim bünyesine
bağlanam am ıştı. N ih ay et m edreselerin b ir sistem içerisinde
sınıflandırılm ası ve derecelere ayrılm ası işlem i, aralarında V ezir-i
azam M ah m u t Paşa, ünlü m atem atikçi A li K uşçu ve ulem âdan
M olla H ü sre v ’in de bulu n d uğu ulem â-bürokratlardan oluşan b ir
heyetin ortaklaşa yürüttüğü çaba ve çalışm alar sayesinde
n eticelen d irilm iştir185.
M edrese k u rm a işi O sm anlı im paratorluğunda öyle b ir
gelenek haline geldi ki, bir veya birden fazla cam i yaptıran her
sultan, aynı zam anda cam inin yanında m edresenin de içinde
bulunduğu bir dizi h ay ır m üessesesi açıyordu. II. Selim (1566-75),
III. M urad (1575-95) ve III. M ehm ed (1595-1603) bu geleneği
sürdürdüler ve ü lkenin çeşitli yerlerinde m edreseler kurdular.
B urada önem li b ir noktayı v u rgulam ak gerekm ektedir.
M edrese k u ran lar sadece sultanlar değildi. D evrin ileri gelen devlet
adam larından m addi açıdan gücü yetenler de ya doğdukları y a da
görev yaptıkları yerlerde m edreseler ve hayır k u ru m lan
yaptıım aktaydı 1a r. V ezir-i azam M ahm ud Paşa, Solcollu M eh m ed
183 H aşan A kgiindüz, aynı eser, 255.

184 A, A dnan A dıvar, Osm anlı Türklerinde İlim, İstanbul 1991, 41-47.
185 U zunçarşıiı, İlm iye Teşkilatı, 11; C. Baltacı, Osm anlı M edreseleri, 46-47.
O S M A N L I M Ü E S S E S ELER İ T A R İH İ 129
Paşa, Ş eyhülislâm H am id E fendi, M olla H üsrev ve D avud P aşa

gibi pek çok devlet adam ları kendi adlarına m edresler kurdular.
Fâtih, II. B ayezid, Y avuz ve K anuni devirleri, m edreselerin
O sm anlı m edeniyet sistem indeki evrim ini tam am ladığı böylece
klasik form unu kazandığı zam an dilim idir. B ilhassa F âtih ve
Süleym aniye külliyesi m edreseleri, ülkedeki h er düzey eğitim
kuruntumun, am aç-yapı-işleyiş boyutlarıyla yeniden
tanım lanm asına, böylece team ülî anlam da p arça p arça oluşan am a
aynı k ültürün cihazları olm aları hasebiyle insicam halinde kültür
hayatını taşıyan irili ufaklı m edreselerin, hukuken sistem
bütünlüğüne k avuşm asına vesile olan ö rneklerdir186.
c) O sm anh M e d re s e le rin in T a sn ifi
O sm anlı m edreseleri am açları ve gördükleri h izm etler

bakım ın d an b irb irinden farklılık gösterirler. B unları iki grupta
toplam ak m üm kündür.
U m u m î M e d re s e le r
Bunlar, İslâmî ilimlerle (ulûm-i İslâmiye), İslâm dünyasına dışardan

giren ilimlerin (ulûm-i dâhile) muayyen nisb etlerde okutulduğu
medreselerdir. Genel olarak, kadı, müderris ve müfti yetiştirmek maksadıyla
tesis edilmişlerdir. Bu medreselerde müderrislerin aldıkları yevmiye ve
okutulan kitaplara göre bir tasnif söz konusudur. Bunlar; haşiye-i tecrid
(yirmili) medreseler, hâşiye-i miftah (otuzlu) medreseler, hâşiye-i ielvih
(kırklı) medreseler, ellili medreseler, sahn-ı seman, altmışlı ve
Süleymaniye medreselerdir187.
İh tisa s M e d re s e le ri
Bunlar ya doğrudan doğruya aynca ihtisası gerektiren ulum-i

İslâmiyeden birini yahut da ulûm-i dâhileden birini öğretmeyi hedef alan ve
o ilmin tahsiline mahsus metodlarla öğretim faaliyetinde bulunan
medreselerdir.
186 Y aşar Sarı kaya, M edreseler ve M odernleşm e, İstanbul 1997, 26; H. A kgündüz,
aynı eser, 259-60.
187 M ehm et Îpşirli, “M edrese” , TD VÎA, 28, 330.
1.30 M EH M ET ALI ÜNAL
(1) D a rü T -H ad isler
Hz. M u h am m ed ’in hadis-i şerifleriyle ilgili ilim leri öğretm ek

m aksadıyla açılm ış m edreselerdir. İlk darüT -hadis I. M urad
devrinde açılm ış, daha sonra Süleym aniye darüT -hadisi ile
m edreseler arasında en seçkin yeri kazanm ışlardır. O sm anlı
d a rü ’ 1-hadislerinde Sahih-i B uhâri, Sahih-i M üslim ve M eşarik
gibi eserler okutuluyordu.
(2) D a r ü ’l-K u rra la r
K u r’an-ı K erim ’in doğru okunuşu ile Hz. P eygam bere

dayanan okuyuş rivayetlerini öğretm ek üzere açılm ışlardır. İlk
d arü ’1-k u tra Y ıldırım B ayezıd tarafından B u rsa’da açılm ıştır.
G enellikle cam i hizm etlileri buralardan yetişirlerdi. D ers kitabı
olarak M uh am m ed b. M u h am m ed el-C ezeri’nin “el-Cezeri” diye
şöhret b u lan eseri ile ilm -i kıraatta Ebu M uham m ed eş-Ş atıb î’nin
“Şatîbiye” diye şöhret bulan “Kaside-i Lâm iye”si okutulurdu.
(3) D a r ü ’t-T ıb la r:
Tıp ilim lerinin ve uygulam asının beraberce öğretildiği

m edreselerdir. D aha önceleri d a rü ’ş-şifa olarak anılan bu
m üesseseler, S üleym aniye külliyesinin kurulm asından sonra Tıp
m edresesi adını a lm ıştır188.
ç) E ğ itim ve Ö ğ re tim U sulü
O sm anlı m edreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının

2 0 ’y e ulaşm adığı, sev iy e’y e göre eğitim ve öğretim faaliyetinin
yürütüldüğü kitap geçm enin esas alındığı, derslerin sık sık
tekrarlarla ve karşılıklı m ünakaşalarla takrir edildiği ve ders
anlatm a yöntem leri de uy g u lanm akla beraber öğretim yöntem i esas
olarak ezberciliğe dayanıyordu. Ö ğretim süresi daha ziyade
öğrencinin çalışkanlığına ve gerekli olan ders ve im tihanları verm e
durum una bağlı olup bugünkü anlam da yıllara ve sınıflara göre
düzenlenm em işti. B elirtilen dersleri okuyan ve gerekli sınav lan
başarı ile v eren öğrencilere, tem essük denilen ve yüksek dereceli bir
188 C. B altacı, 20-22, Z iya K azıcı, A nahatlarıyla İslâm E ğitim Tarihi, İstanbul 1995,
80; A dıvar, aynı eser, 41-47.
o sm a n li m ü esseseler ! ta rih î 131
m edreseye girm esini sağlayan b ir m ezuniyet belgesi tevcih

ed ilird i189.
d) E ğ itim D ili
M edreselerde öğretim dili A rapça idi. B u İslâm dininin kutsal

kitabı K u r’an-ı K erim i l e Hz. P eygam berin sözlerinin A rapça
olm asının b ir gereği idi. G erçek dini anlam ak için ana kaynağını
anlam ak lazım dı. O sm anlIlara gelinceye kad ar da asırlar boyu
A rapça, M üslüm anlarca ilim dili olarak kullanılm ıştı. Bu kuvvetli
bir gelenek idi. T ürkçe kısm en, sözlü açıklam alarda ve
tartışm alarda kullanılıyordu. F arsça ise ilk defa D am ad İbrahim
P aşanın yaptırdığı m edresede okutulm aya başlandı. D olayısıyla
m uhatap kitlesi çoğunlukla T ürk olan Selçuklu ve O sm anli
m edreselerini yabancı dille öğretim yapan tarihî birer eğitim
kurum u olarak nitelendirm ek m üm kündür. Söz konusu nitelem eyi
destekleyen daha ileri örnekler, m edrese p ro g ram lan n d a
m uhtevanın büyük ölçüde A rap dili ve edebiyatı ile ilgili derslere
ayrılm ası ve hatta m edrese geleneğinin yoz dönem lerinde bütün
akadem ik faaliyetlerin araçta boğulm a izlenim i uyandıracak
biçim de A rapça gram er konularında toplanm ış etm iş o lm asıd ır190.
e) M e d re s e le rd e k i E ğ itim S ü re c i
O sm anli m edreselerinde talebelerin sıbyan m ektebini

bitirerek v ey a o seviyede hususi b ir öğretim görerek m edreselere
girdikleri anlaşılm aktadır. H aşiye-i Tecrid m edreselerinde b ir
m üderrisin dersine başlayan talebe oradaki dersleri okuduktan
sonra hocasından icazet-tem essük ’le otuzlu bir m edresedeki
m üderrisin derslerine devam eder, ondan icazetle kırklı bir
m edreseye, orad an icazetle ellili b ir m edreseye ve oradan da
icazetle sahn-ı sem ân a. yahut Süleym aniye’ye girer ve bitirerek
m ülazem et için sıraya dahil o lu rd u 191.
189 B altacı, 32, 45; A kgündüz, 411-413.

190 A kgündüz, 418.
191 B altacı, 32.
f) M e d re s e le rin K a d ro s u
V akfiyelerde cem aat adıyla geçen m edreselerdeki kadro,

vakfiyelerden ve öğrenci kanunlarından anlaşıldığına göre idare,
tedris ve h izm et olm ak üzere üç sınıftı.
E ğ itim K a d ro s u
T edris y ani öğretim kadrosu bir m üderris ile b ir m u id ’den

m eydana geliyordu.
(1) M üderris:
G ünüm üzde p ro fesö r karşılığında da kullanılan m üderris;

belirli b ir tahsilden sonra icâzet, m ülâzem et ve berât alarak
m edreselerde ders veren kim selere denilir. T ek dershaneli
m edreselerde bir, b ird en fazla dershanesi olan m edreselerde her
dershane için bir m üderris bulunurdu.
İlk O sm anlı m üderrisi ise Selçuklu kültür havzasında yetişm iş
devrin ünlü m u tasav v ıf ve m ütefekkiri Şerefli’d-D in D avud-i
K ay se rid ir192. V akfiyelerde m üderrislerin genelde aklî ve naklî
ilim leri b ilir olm ası em redilm ekle birlikte her m üderris kendi
ihtisasına göre b ir ders okutur ve talebe aynı derece dahilinde diğer
b ir m üderrise daha giderek orada da diğer bir ders okurdu. İslâm
alem inde genel olarak ilim tahsilinde kitaplardan çok m üderrise
ehem m iyet verilm iş, ilim tahsil etm ek isteyenlere her şeyden evvel
iyi bir m üderrise talebe olm ası tavsiye ed ilm iştir193.
O sm anlı m edrese teşkilatında hariç ve dahil derslerini gören
talebe, Sahn-ı semân veya Sahn-ı Süleym aniye m edreselerine devam
eder ve burayı tam am lad ıktan sonra icazet alır yani kendisine
m üderrislik edebileceğine dair diplom a verilirdi. B undan sonra
m üderris adayı nevbet denilen m üderrislik v ey a kadılık alm ak için
sıra bekler. A n ad o lu ’da vazife alacaksa A nadolu K azaskerinin,
R um eli de vazife alacaksa R um eli K azask eri’nin m uayyen
günlerindeki m eclislerine devam edip “matlab” denilen deftere
(ruznâm eye) m ülazim kaydedilir, sırası gelinceye kad ar beklerdi.
192 Uzun çarşılı, İlmiye Teşkilatı, 1.

193 C evat îzgi, aynı eser, 45: M. Bilge, aynı eser, 18.
N öbet sırası gelen aday en aşağı derecedeki H aşiye-i Tecrid

(yirm ili) m edreselerinden birine yevm i 20-25 akçe ile m üderris
tayin edilerek m üderrisliğe geçerdi. M ülazem etten sonraki norm al
m uam eleye göre yirm ili bir m edreseye tayin olan m üderris, sıra ile
terakki ed erek O tuzlu, K ırklı, Ellili, A ltm ışlı ve daha yü k sek
payelere çıkabilirlerdi. XV. XVI. asırlarda m üderrislerin
m edreselerde kalış m üddetleri farklılıklar arz etm ektedir. Sahn-ı
sem an 'm hakim olduğu devirlerde bu m üddetin üç yıl olduğu, daha
sonraki senelerde bütün İlm iyenin daha az zam anda terakki ederek
pâye iktisâb ettikleri görülm ektedir. M üderrislerin terakkileri Fâtih
devrinde 5 ’er akçe ile sağlanırken, ondan sonraki dönem lerde
10’ar akçe ile terakki ettikleri b elirlen m iştir194.
B ir m üderris, ilk rü tbeden son rütbeye kadarki ilm iye yolunu
25-30 yılda alır. B u yol alışa, “kat-ı m erâtib” denir. M üderrisin
m edreselerdeki aşağıdan y u k arıya doğru dolaşm asına ise “devr-i
m edâris” d e n ilir195.
M edrese bünyesinde yetiştirilen eğitim ci kadrosunun
istihdam ı Ş eyhülislâm ve kazaskerlerin sorum luluğu altındadır. Söz
konusu sorum luluk, m üderrislik kadrolarına atanacakların seçim i,
uygu n k adrolara atam anın yapılm ası, m esleki başarıya bağlanm ış
terfi işlem leri, disiplin sorunları ve buna bağlı azil işlem leri ile
em eklilik gibi özlük hizm etlerini k ap sam ak tad ır196.
M üderrislerin m edrese hocalığının yanında; v a k ıf nâzırlığı,
toplanan gelirlerin tasarrufu hususunda yetki, m edrese bin âl arm a
yapılacak herhangi bir tam iratı yürütm e gibi ek görevlerde
verilm iştir.
V akfiyelerin m uhteviyatı incelendiğinde m edrese personeli
arasında en fazla ücretin görevleri icabı m üderrislere tahsis edildiği
anlaşılm aktadır. B ursa M anastır m edresesinde m üderris günde 50
akçe alırken m üderris yardım cısı (m uid) 5 akçe alm aktadır.
M üderrislerin m aaşları bulundukları m edreselere ve kendi İlm î
durum larına göre değişm ektedir. M üderrislere günlük m aaşlarının
yanında birtakım y an ödeneklerde verilirdi. Lojm an tahsisi, senenin
belirli dönem lerinde y apılan aynî ve nakdî ekstra yardım lar,
bilhassa külliye bünyesinde y er alan im arethanelerde yem ek tahsisi,
darüşşifalarda ücretsiz sağlık hizm etleri, m edrese vakfına ait
194 C. Baysıın, “M üderrisler”, ÎA, V III, 65 vd.

195 C. İzgi, 44.
196 A kgündüz, 460-61.
tarlalarda z i r a i f a a l i y e t im kânları, nihayet em eklilik hakkı,

ekonom ik ve sosyal nitelikli önem li haklar yelp azesin d en d ir197.
O sm anlı m edreselerinin ilk kurulduğu devirlerde görevden
alm a işine p ek rastlam lm am akla birlikte X V I. yüzyılın başlarında
devrin ünlü alim lerinden M olla L titfı’nin S ultan A hm et
M ey d an ı’n d a idam edilm esi ve idam sebebinin de kendisini
çekem eyenlerin dinsizlik suçlam aları oluşu O sm anlı ilim tarihinde
b ir leke olsa g erek tir198.
(2) M uid:
M üderris yardım cısı, m üzakereci, okutulan bahisleri, ders

bittikten sonra, talebelere tekrarlatan ve genelde daha az kabiliyetli
talebelere anlatan kişi idi. D anişm endler arasından ve en liyakatli
olanlardan seçilen m uid, b u g ü n k ü asistan pozisyonundadır. B unlar
talebelerle aynı yerde oturm aktadırlar.
M üderrislerin derslerini öğrencilere tek rar eden m uid aynı
zam anda öğrencilerin disiplini ile de m eşgul olm aktadırlar. Sahn-ı
sem an m uidlerinin ise bu görevlerine ilaveten T etim m e
m edreselerinde öğrencilere ders verdikleri görülm ektedir.
O sm anlı m edreselerinde m uid, m üderris nam zedi dem ekti.
B ir m üderrisin y an ın d a m uid olunur, gerekli ilm i ehliyeti
kazandıktan sonra da b ir m edreseye tayin edilirdi. M uidler ilm i
seviye b ak ım ın d an m üderris ayarında olm salar bile çoğu k ez boş
m edrese bulu n m am asın d an dolayı m uidliğe devam ed erlerd i199.
Ö ğ re n im K a d ro s u (T aleb e le r)
M edrese talebelerine tarih bo y u n ca talib, fakih, m ülazim ,

talebe, tüllab, danişm end, suhte, softa ve m üsteid gibi isim ler
verilm iştir. Bu k elim elerden herbirisinin yerine diğeri
k u llan ılm ak la b erab er sıbyan m ektebi talebelerine sadece talebe,
y ü k sek seviyelerdeki m edrese talebelerine de danişm end
denilm ektedir.
197 A kgündüz, 473; M. Bilge, 2 i.

198 A. A dıvar, 60-61.
1 " C. B aysun, ¿A, V III, 68; M. Bilge, 34; C. B altacı, 33.
O s m a n lı m e d re s e le rin d e ta le b e le rin S ihyan M e k t e b i n i

b itire re k v e y a o s e v iy e d e h u s u s i b ir ö ğ re tim g ö re re k m e d re s e le re
g ir d ik le r i anlaşılm aktadır. Haşiye-i Tecrid m e d r e s e s i n e t e d r i s iç in
b a ş l a y a n t a l e b e , b itir d iğ i h e r m e d r e s e iç in m üderrisinden i c a z e ti n i
a l a r a k s ı r a s ı y l a ü s t d e r e c e d e k i m e d r e s e le r e d o ğ r u t e d r i s i n e d e v a m
e d e r d i.
M e d r e s e v a k f i y e l e r i g e r e ğ i n c e m ü d e r r i s , v a k f i y e ş a r t la r ın a
u y g u n ö ğ r e n c i s e ç m e y e t k i s i n e s a h ip tir . B ö y l e c e a k a d e m i k d ü z e y i
ve ş a h s i y e t ö z e l li k l e r i iti b a r i y l e ta s v ip e d il e n ö ğ r e n c i ile m ü d e r r i s
a r a s ı n d a e ğ i t i m i n a m a ç ve i lk e l e r i n e u y g u n ç o k y ö n l ü e tk i l e ş i m ve
b irlik te ö ğ re n m e y a ş a n tıla rın ın g e rç e k le ş tirilm e s i m üm kün
o l a b i l m i ş t i r . M e d r e s e y e m ü r a c a a t e d e n ö ğ r e n c i n i n y a ş i ti b a r i y l e 1 4 -
30 yaş arasında olm ası, 14 yaşından küçük, 3 0 yaşından büyük
olanların m ed reselerin herhangi bir eğitim kadem esine alınm am ası
genel team üldür.
M edreseye alınacak öğrenci sayısı, m edresenin kapasitesine
ve v a k f i y e d e b e l i r t i l e n şartlara g ö r e b e l i r l e n m e k l e beraber O sm anlı
m edreselerinin en büyüklerinde bile bir m üderrisin okuttuğu talebe
sayısının 2 0 ’ye ulaşm adığı veya bu s a y ıy ı geçm ediği
görülm ektedir.
M e d r e s e tarihi b o y u n ca yatılı sistem le faaliyet gösterm iştir.
B u durum klasik O sm anlı asırları içinde geçerlidir. M edresenin
m erkezinde eğitim ve öğretim faaliyeti için ayrılan b ir dershane
veya oda bulunur. Ö ğrencilerin b a r ı n m a ih ti y a ç l a r ı için hücre denen
yatakhaneler, y em e-içm e ihtiyaçlarının karşılandığı im aret denen
yem ekhaneler bulunurdu. H em s o f ta la r , hem de danişm endlerin
yem e-içm e giyinm e, barınm a ve harçlık gibi ihtiyaçları vakıfların
gelirleri ile k arşılan ırd ı200.
İd a ri ve H iz m e t K a d ro su
İdare kadrosu, mütevelli ve ona bağlı kâtib, câbî (m edreseye

ait v a k ıf gelirlerini toplayan), câbî kâtibi, mutemed ve noktacı gibi
m em urlardan oluşuyordu. H izm etli kadrosunu ise genellikle hâfız-ı
kütüb (kütüphaneci), bevvâb (kapıcı), ferrâş (tem izlikçi), kennâs-ı
helâ (tuvalet tem izleyicisi), sirâci (kandilci) gibi elem anlar
m eyd an a g etiriyordu201.
200 B altacı, 32; M ehm et Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,
I, 393, III, 263; C. İzgi, 50-53; A kgündiiz, 435-436; U zunçarşılı, 7-8.
201 C evat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, 36.
A k a d e m ik p e rs o n e l d ış ın d a k i i d a r i v e h iz m e tli, p e r s o n e l i n
g ö r e v ve sorum lulukları, atanm a usulleri, ü c r e t ve sosyal hakları da
v a k f i y e le r in t i t i z l i k l e h ü k m e b a ğ l a d ı ğ ı h u s u s la r d ı r .
V akfiyelerde, ıslaha m uhtaç olan m edreselerin hem en eskisi
gibi tam ir edilm esi ve yıkılan yerlerin yenilenm esi istenm ektedir.
M ütevelliye, dâriil-hadis medresesi m üderrisine verilen m iktarda bir
gündelik verildiğine göre, bu görevlinin vazifesinin önem li ve ağır
olduğu hu su su o rtaya çıkar. M edrese kadrosunu oluşturan
görevlilerden noktacı-, vakfiyelerde, m edresedeki m üderris, m uid ve
daııişm endlerin derslere vaktinde gelip gelm ediklerini tespit eder
ve devam etm eyenlerin durum unu m ütevellisine bildirirdi.
M ütevelli de N o k tac ı’nın verdiği bilgilere dayanarak v azifesine
gelm eyenlerin m aaşlarını keserdi202.
g) M e d re s e le rin G e rile m e s i Ve B o z u lm a s ı
O sm anlı D evletinde ilk m edreselerin kuruluşundan, gelişm e

ve tek âm ü l dönem ine, y an i F âtih ve K anuni dönem lerine kadar,
belli b ir nizam v e intizam a bağlanan m edrese eğitim i ile
m üderrislik, küçük bazı olayların dışında norm al düzeyinde işleyen
b i r m ü e s s e s e idi. A m a X V I. asrın sonlarına doğru m edrese
k urum unda bazı aksaklıklar görülm eye ve b u arızalar hızla artm aya
başladı. B unlar m edrese kurum unun ileride iyice b ozulm asına ve
çökm esine sebep olm uştur. M edreselerdeki bu arızalan
giderm ek için ara sıra gayretler sa rf edilm işse de bunlar
hastalıkları giderm ek için etkili olam am ışlardır.
M edresenin bozulm ası hep m edreselilere yüklenir. A slın d a ilk
defa bozm aya çalışan idareciler, saray ve padişahtır. B una örnek
olarak II. B ayezıd kendi kullarından birini usulsüz olarak sohn-ı
semân *a m üderris yapm ak istem iş, kazasker bu şahsın burada
m üderrislik yapacak ilm inin olm adığını söyleyerek karşı çıkm ış
fakat y ine de P adişahın em ri ile adı geçen şahıs b ir alt derecedeki
m edresede liyakatsiz olm asına rağ m en m üderrisliğe
b aşlatılm ıştır203.
M ed reselerin b ozulm a sebeplerini kısaca şöyle sıralayabiliriz:
202 Akglindüz, 434, 474; Baltacı, 31-32; Uzunçarşılı, 8 vd., C. İzgi, 43.
203 Hüseyin Atay, “Medreseİerin Gerilemesi”, AlJ, İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.
XXIV, 37;Uzunçarşıh, İlmiye Teşkilatı, 68; Akgündüz, 342.
O SM A N L I M Ü E S S E S E L E R ! T A R İH İ 137
* A klı ilim lerin T e rk E dilm esi : M edreselerin bozulm asında

tefekkürü faaliyete getirecek olan m atem atik, kelam ve felsefe
(hikem iyat) gibi akli ilim lerin terk edilerek, bunların yerine
tam am en nak li ilim lerin geçinesi birinci derecede âm il olm uştur.
* M ülazem er U sulünün B ozulm ası : Ö nceleri m edrese
m ezunları, m üderrislik kadrolarına atanabilm ek için m ülazem et
usulüne göre, bir beklem e dönem inden geçerlerdi. Bu bir çeşit staj
dönem i idi. Z am anla bu yol kötüye kullanıldığı gibi, m üderris
olm ak için m edreseyi bitirm e şa n ı da aranm adı. D ers yapılm ayan,
harap, yanm ış, adı v ar fakat kendisi ortada olm ayan m edreselere
kayırm a yoluyla bazı kişiler m üderris atanıyorlardı204. B azı üst
düzey devlet adam larının çocuklarına verilen im tiyazlar ise şöyle
idi205:
ajP adişalı hocalarının oğullan on d ö n ve on bir yaşm a
basınca ilk olarak elli akçeli dahil müderrisliğine ,
bjŞ eyhülislâm çocukları aynı yaşta elli akçeli hariç
müderrisi iğine ,
cjK azask er çocukları ilk arıda kırk akçeli m edrese
m üderrisliğine,
d)E yalet kadılarının oğulları yirm i beşli ve otuzlu m edreselere
hiç sıra beklem eden küçük yaşta m üderris olurlardı.
M ü lazem et usulünün bozulm asıyla birlikte Öyle
cahil ve liyakatsiz insanlar görev başına geçm işlerdir ki
kazasker divanında ism ini bile yazam ayacak kadar cahil kişiler
ülkede adalet dağıtm aları için kadı tayin edilebilm işlerdir. X V III.
asrın ilk y a n sın d a im tiyazlı ulem a sınıfının çocuklarına sakal
bırakm aları em redilm iştir. Ç ünkü sakallan onların cahilliklerini
örtec ektir206.
* M erkezcilik : O sınanlıda ilim tahsil etm ek isteyen bir köylü
çocuğu ilim k u ram ların ın bazı bölgelerde odaklanm asından dolayı
buralara gitm ek zorundaydı. Bu durum da birtakım sıkıntılar
m eydana getirm iştir.
M erkeze ço k uzak olan yerlerde çok zeki, hevesli, enerji dolu
gençlerin m erkeze gitm e im kânları olm adığından sönüp
gitm işlerdir.
204 Koç i B ey Risalesi, (Zuhuri D anışm an neşri), İstanbul 1972, 26 vcl.

2°5 H. A tay. “ aynı m akale”, 40.
206 U zunçarşılı, İlm iye Teşkilatı, 74, 259.
M erkezde bu lu n an ilim adam ları buradan ayrılm ak

istem em işler, yeni gelenleri de çekem em işlerdir. B unların a r a l a r ı
idare ile iyi olduğu için de zam anla kendilerine ve ç o c u k l a r ı n a
h aksız m enfaatler sağlam ışlardır.
Y ü k sek tahsilin m erkezde oluşu büyük alim lerin oraya
gitm esini teşvik ettiği gibi, Öğrencilerin de oraya akın etm eleri,
netice olarak, ikam et, y iy ecek ve hoca b u lm a m eselesi yaratm ıştır.
* Nüfus Artışı : X V I. yüzyıldan itibaren ülke nüfusu büyük
b ir hızla artm ıştır. E kilip biçilen toprakların aynı kalm ası sebebiyle
ülkede işsizlik baş göstem m iştir. Ç ocuğunun bir iş sahibi olm asını
isteyen k öylüler çareyi oğlunu m edreseye kaydettirm ekte
bulm uştur. B öylece geniş bir kesim eğitim ve öğretim in parasız
olm asından faydalanarak, karın doyurm ak düşüncesiyle m edrese,
im aret ve hatta tekkelerde toplanm ıştır. B öylece iç bölgelerdeki
küçücük m edreselerde kapasitesinin üstünde talebe nüfusu birikm iş
ve bu kalabalığın çoğunluğu ilim endişesinde olm adığından,
m edreselerin ilm i seviyeleri düşm üştür.
M edreselerde biriken nüfus fazlalığı, aynı zam anda
m ezunlar için istihdam problem lerini de beraberinde getirm iştir. Bu
sebeple m edreselerdeki sıkışıklığı önlem ek ve m e z u n l a r a iş
bulabilm ek am acıyla zam an zam an m edreselerin eğitim süreleri
yeniden düzenlenm iş, b u suretle h em talebelerin d a h a kısa
zam anda m ezun olabilm eleri araştırılm ış, hem de m üderrislerin
kısa z a m a n d a terfileri sağlanarak yeni m ezunlar için istihdam
im kânları tem inine çalışılm ıştır. B u ise m edreselerde h a z ı m s ı z l ı k
v e ezberciliğe sebep olm ak suretiyle, m edreselerin gerilem esini
hazırlam ıştır. İş b u lam ayan m edreselilerin başka geçim yolları
aradıkları, hatta eşkıya çetelerine bile karıştıkları
görülm ektedir207.
G erek m edreselerdeki a ş ır ı yığılm alar, gerekse m ezun olunca
iş b u lam am a gibi bazı sebepler talebeleri isyana sevk e tm iş tir .
U nutm ayalım ki bunlar m edreselerin bozulm a sebebi olduğu gibi,
aynı zam anda b o zulm anın b ir sonucudur.
Medreselerin bozulmasının ve gerilemesinin diğer önemli bir sebebi
de Osmanlı imparatorluğu’nun diğer kuramlarındaki yozlaşma ve idareci-
aydınların çağa ayak uyduramayıp taassup içine düşmeleridir.
207 Baltacı, 64; Akdağ, 153 vd.

o sm a n li m ü esseseler ! ta rih î 139
ğ) M e d re s e le ri Islah Ç a lışm a la rı
O sm anli m edreselerin de görülen aksaklıkları giderm ek için

çeşitli faaliyetler yapılm ıştır. A m a yapılan bu çalışm aların ne kadar
başarılı olduğu tartışm a konusudur.
İlm iye sınıfındaki bozu k luk sebebiyle III. M urad, sadrıazam
•vasıtasıyla kazaskerlere b ir hatt-ı hüm ayun göndererek; ceddi F âtih
Sultan M e h m e d ’in kanununun aynen tatbikini em retm iştir. F akat
bu hatt-ı hüm âyunun tesirinin olm adığı bozuklukların devam
etm esinden ve genişlem esinden anlaşılm aktadır.
M edreselerdeki bozuklukları giderm ek için değişik
dönem lerde f e r m a n l a r yayınlanm ıştır. III. M ehm ed 1598’de, I.
A hine d 1 6 0 9 ’d a , IV. M urad ve III. A hrned (1703-1730), î.
M ahm ud ve III. S e l i m devirlerinde m edreselerin ıslahı ile
ilgilenilm iş ise de fazla başarı sağlanam am ıştır. Y ayınlanan
ferm anlara, bazı padişahların ıslah işiyle ciddi m ânâda
ilgilenm elerine rağm en m edreselerdeki bozukluklar b ir türlü
g i d e r i l e m e m i ş t i r 208.
X IX . yüzyılda S ultan II. M ah m u d ’İa başlayan m odernleşm e
dönem inde m ed reseler kaldırılm adı fakat ıslahı yönünde b ir şey de
yapılm adı. B unun y erine B atı tarzında m ektepler açılm ası yoluna
gidildi.
7“ XIX. Yüzyılda Osmanli Eğitim Sisteminde

Değişmeler
X IX yüzyıla girildiğinde O sm anli D ev le ti’nde ikili b ir eğitim
sistem i hüküm sürüyordu. B unlardan biri, klâsik dönem den beri
devam eden M edrese eğitim i, diğeri ise X V III. yüzyılda giren Batı
tarzındaki M ek tep ler’dir. B atı usulünde eğitim veren kurum larm
sayısı bu y ü zyılda daha da arttı. Z am anla, bu okullardan m ezun
olanlar, devlet yönetim ine hâkim oldular. M edrese ise, git gide
sadece dinî bilim lerin öğretildiği kurum lar haline geldi. A yrıca yeni
gelişm elere ayak uyduram adığı için eski önem ini kaybetm eye
başladı.
208 Uzunçarşılı, 243 vd.

D ah a S ultan II. M ah m u d zam anında ilk öğretim m ecburî hale

getirilm işti. B u okulları bitirenler için M ekteb-i U lum -ı E debiye adlı
okullar açılm ıştı. B unlardan başka, bu dönem de M ekteb-i Tıbbiye
(1827) ve M ekteb-i H arbiye (1834) kuruldu.
T a n zim a f la birlikte B atı tarzında bir bürokrasi oluşturm ak
için devlet m em uru, subay, öğretm en vs. y etiştirm ek için bunlara
yönelik okullar açılm ay a başlandı. 1847 yılında öğretm en
yetiştirm ek üzere D ârül-m uallim în (Ö ğretm en O kulu) açıldı. B unu
lise seviyesinde bir okul olan D â rü l-m a â rif takip etti (1849). A çılan
okullar ile eğitim ve öğretim işlerini yürütm ek için ise, bugünkü
Miilî. E ğitim B a k a n lığ ı'm n tem elini oluşturan M aârif-i U m um iye
N ezareti kuruldu (1857). 1859 yılında ise M ekteb-i M ülkiye
(Siyasal B ilgiler F akültesi) açıldı. B unlara Z iraat M ektebi, O rm an
M ektebi, T e lg ra f M ektebi vs. takip etti.
Sultan A bdülaziz zam am nda eğitim ve öğretim esaslı bir
düzenlem eye tâbi tutuldu. 1869 yılında M aârifi. U m ûm iye
N izâ m n â m esi kabul edildi. B u nizâm nâm e eğitim de sistem leştirm e
ve kanunlaştırm a hareketinin başlangıcını oluşturm aktadır.
N izâm nâm e, eğitim ve öğretim idaresi ile teşkilatını kanunî bir
hükm e bağlıyordu. Bu nizâm nâm e ile eğitim şu şekilde
kadem elen iyordu:
* Sıbyan M ektebi (H azırlık),
*R iİşdiye (İlkokul)
* İd a d iye (O rtaokul)
* Sultaniye (Lİse)
* D ârül-fiinun (Ü niversite)
1868 y ılın d a G alatasaray Sultanîsi açıldı. 1870 yılında ise ilk
üniversite (D ârül-fiinun) kuruldu. B unlardan başk a E czacı M ektebi,
K aptan ve Çarkçı M ektebi, K ız Ö ğretm en O kulu (D ârül-m uallim ât)
açıldı.
Sultan II. A bdülham id dönem inde ise, eğitim -öğretim
hizm etlerine daha fazla önem verildi. 1879 yılın d a M a â rif N ezareti
bünyesinde yeni bir düzenlem eye gidilerek eğitim sistem i m odem
b ir y ap ıy a kavuşturuldu. O kulların sayısı arttırıldı. Ü niversite daha
da geliştirildi. M ülkiye, H ukuk, M âliye, Ticaret ve B aytar
m ektepleri ıslah edildi. A yrıca 1881 yılın d a Sanayi-i N efise (G üzel
Sanatlar M ektebi) kuruldu. V ilayetlerde M a â r if M üdürlükleri ile
Vilayet M a â r if M eclisleri açılarak taşrada da eğitim -öğretim

hizmetleri* y ay g ın laştın 1d ı.
Ö te y an d an ü lkenin çeşitli yerlerinde H ıristiyanlara yö n elik
birçok kolejler kuruldu. M isyoner fa a liy e tle ri çerçevesinde açılan
ve sayıları 4 0 0 ’e v aran b u okullar, devletin birlik ve beraberliği
açısından son derece zararlı faaliyetlerde bulundular ve olum suz b ir
rol oynadılar209.209
209 Bıı konuda geniş bilgi için bkz. Osman Nuri Ergin, Türk M aarif Tarihi, İstanbul
1977; Yahya Akyüz, Türk eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2009, Ankara 2009.
G. O S M A N LI K L Â S İK DEVRİ V E SSLAH ÂT
H A R E K E T L E R İ (1453-1700)
1-OsmanlI Medeniyetinin Zirveye Ulaşması
F â tih ’in İstan b u l’u fethinden itibaren devletin bir dünya
devleti haline g elm esinden X V II. yüzyılın sonlarına k adar olan
dönem e O sm anlı k lâsik devri denir. B u dönem de O sm anlı devleti
kendine has b ir k ü ltü r v e m edeniyet m eydana getirm iştir.
O sm anlı kültürü, O rta A sy a ’dan gelen ö rf ve âdetler ile
İslam iy et’le kazanılan değerler ve A nadolu, R um eli ve diğer
fethedilen bölgelerdeki toplum lardan alm an unsurların b ir sentezi
idi. Bu üç ana k ay n ak tan b eslenen O sm anlı devri T ürk kültürü,
idari sistem ve to p rak h u k uku ile sosyal ve ekonom ik alanda
orijinal m ü esseseler m eydana getirm iştir.
O sm anlı devleti, fetih ve adalet prensiplerine dayanıyordu.
B una göre; hü k ü m d ar adaletli olursa h alk em niyet içerisinde
serbestçe sosyal ve ekonom ik faaliyette bulunabilirdi. B öylece
üretim de artış kaydedilirdi. Ü retim artışı vergi gelirinin artm asını
ve dolayısıyla devletin zenginleşm esini sağlardı. Z enginleşen
devlet daha güçlü o rdular besler ve yeni ülkeler fethedebilirdi.
Fethedilen yerlerde de adaletli olunursa... şeklinde devam ettirilen
bu sistem e dâire-i adalet denilir. Kutadgu B ilig’den başlayarak
hüküm darlara devlet idaresinin inceliklerini öğretm ek am acıyla
yazılm ış b ü tün siyasetnâme türü eserlerde b u tem a işlenm iştir. Bu,
İslâm iyetten sonra kurulm uş bütün T ürk devletlerinin tem el idari
prensibi olm uştur.
B u prensibi en iyi şekilde uygulayan O sm anlı devleti, XVI.
yüzyıldan itibaren büyük bir dünya devleti haline gelm iş ve dünya
siyasetine yön veren, belirleyici bir güç olarak konum unu X V II.
yüzyılın sonlarına k adar sürdürm üştür. B u yüzden klasik
dönem deki O sm anlı yazarları padişahtan bahsederken padişah-ı
cihan, İstan b u l’dan söz ederken de payitaht -1 cihân dem ektedirler.
A n cak X VI. yüzyılın sonlarına doğru O sm anlı devleti birçok
problem lerle karşı karşıya geldi. A v ru p a’daki değişm e ve
gelişm eler, deniz yollarının keşfi O sm an lı’yı da etkiledi. Y eni k e şf
edilen v e söm ürge haline getirilen ülkelerden A v ru p a’ya taşm an
altın v e güm üş gibi kıym etli m adenler bütü n A kdeniz havzasında
o sm a n li m ü esseseler ! t a r İh İ 143
enflasyona y o l açtığı gibi O sm anli para sistem ini de alt tist etti.
T im ar sistem i b o zu ld u ve C elali isyanları ile de sosyal ve ekonom ik
hayat felç oldu. Savaşların uzun sürm esi, ateşli silahlardaki
gelişm eler ve m aaşlı kapıkulu askerinin sayısının sürekli artm ası
devlet için altından kalkılm az b ir m alî y ü k getirdi.
D iğer taraftan devletin O rta A v ru p a’dan H ind O k y an u su ’na
ve U k ray n a’dan A frika ortalarına kadar olan geniş coğrafyada
sınırlarım korum ak için birçok kaleler kurm ası, buralarda çok
sayıda garnizonlar bulundurm ak zarureti m alî yükü arttıran diğer
bir Önemli unsurdu.
A y rıca T ürk ve İslâm dünyasının H ıristiyan dünyasına karşı
m üdâfaası da tek başına O sm anli devletine düşüyordu.
Ö te y an d an devletin sınırlarının aşırı genişlem esi zam anla
toplum da b ir b ık k ın lık m eydana getirdi ve fetihlerin
lüzum suzluğuna inanılm aya başlandı. B unun tabiî sonucu olarak
toplum dinam izm ini kaybetm eye başladı. Ç ünkü O sm anli klasik
devrinde T ürk toplum unu ayakta tutan gaza ve cihad ideolojisi idi.
O sm anli devlet adam ları kötü gidişi görüyorlardı. A ncak
bunu durdurm ak kolay görünm üyordu. P adişahlar, devlet adam ları
ve aydınlardan kötüye gidişin sebeplerini tesbit etm elerini ve
çözüm yollarını gösterm eleri için raporlar istiyorlardı.
III. M urad zam anında (1574-1595) yaşam ış b ir O sm anli
coğrafyacısı Tarih-i hind-i garbi adlı eserinde, A vrupalIların
A m erika, H indistan ve İran körfezi kıyılarında yerleşm elerinin
İslâm ülkeleri için teşkil ettiği tehlikeyi ve İslâm ticaretine vereceği
zararı haber veriyordu. A yrıca padişaha, Süveyş berzahında bir
kanal açm asını ve H ind ve îndus limanlarını zabt etmek ve kâfirleri
kovm ak üzere bir filo gönderm esini tavsiye ediyordu.
1625 yılında diğer bir O sm anli aydını Ö m er Talib de yaklaşan
B atı tehlikesini önceden gördüğünü; “ Şim di Â v ru p a h la r bütün
dünyayı tanım ayı öğrendiler. G em ilerini her y e re gönderiyorlar ve
önem li lim anları ele geçiriyorlar. E skiden H indistan, în d u s ve
Çin m alları Süveyş ’e g elir ve M üslüm anlar tarafından bütün
dünyaya dağıtılırdı. F a ka t şim di bu m allar P ortekiz, F elem enk ve
Ingiliz g em ileriyle F rengistan ’a. taşm ıyor ve oradan bütün dünyaya
dağılıyor. K endilerinin ihtiyaç duym adıkları şeyleri İs ta n b u l’a ve
d iğ er İslâm ülkelerine g etiriyo rla r ve fiy a tın ın beş katına satıp, ço k
p a r a kazanıyorlar. B u nedenle İslâm ülkelerinde altın ve güm üş
azalm aktadır. O sm anli devleti Yem en kıyıları ve oradan geçen
ticareti ele g eçirm elid ir A ksi halde ço k geçm eden, Â v ru p a h la r
İslâm ülkelerine hükm edebilecektir", sözleriyle açık b ir şekilde

ifâde etm ektedir210.
XVII. yüzyılda birçok devlet adamı devletin içine düştüğü durum
halikındaki görüş ve düşüncelerini ihtiva eden raporlar (lâyiha ve risâleler)
sundular. Bunların en meşhuru Koçi Bey tarafından hazırlanan ve IV.
Murad’a sunulan risâledir. Koçi Bey, risâîesinde, genel olarak problemin
kaynağını ahlakî planda görüyordu. Ona göre, tımarların ehline verilmemesi,
devlet mansıplarının rüşvetle dağıtılması, kapıkulu mevcudunun aşırı
artması, örf, âdet ve kanunlara uyulmaması gibi gelişmeler devlet düzeninin
bozulmasının temel sebepleri idi. Şayet bu konularda tedbir alınır ve
hepsinden önemlisi Süleyman Han (Kanunî) zamanındaki kanunlar ve
prensiplere dönülürse durum düzeltilebilirdi.
K anunî çağm a duyulan özlem aslında sadece K oçi B e y ’e ait
değildir. X V II. yüzyılın b ü tün yazarları o dönem i ideal b ir devir
olarak gösterm ektedirler. K anunî S ultan S ü ley m an ’ın 46 yıl süren
saltanatı boyunca 13 b ü y ü k sefere çıkıp hepsini zaferle bitirm esi ve
birço k ülkeyi feth etm esi, k oyduğu kanunlarla devlet ve toplum
düzenine ait p ro b lem lerin çözüm e kavuşturulm uş olm ası ve
devletin kudretini zirveye çıkarm ası sebebiyle O sm anlı insanının
m uhayyilesinde b u devrin haklı olarak efsâneleşm esine yol
açm ıştır.
A n cak O sm anlı devlet adam ları ve yazarlarının ihm al ettiği
bir husus vardı, o da, sosyal, ekonom ik ve askerlik alanındaki
gelişm e ve değişm elerdi. O nun için Süleym an H an zam anındaki
kanunlara dönülm esi im kânsızdı. Ç ünkü K anunî, kendi çağının
m eselelerini halletm ek için birçok kanunlar koym uş olup, bu
kanunların sonraki devirlerin problem lerine çözüm getirm esi
beklenem ezdi.
B urada dikkati çeken b ir husus da, ıslahat (reform ) te k lif eden
X VII. yüzyıldaki devlet adam larının O sm anlı dışındaki bir dünyayı
örnek gösterm em eleridir. K oçi Bey, m eşhur risalesinde devlet
hayatındaki olum suz gelişm eleri saydıktan sonra, Bu devlet-i âl-i
Osman öyle bir devlet-i azîm edir ki bütün din ve devlet düşmanları y e k
dil ve y e k cihet olup hücûm etseler bi-emrillah cümlesine cevap
verm ek âsândır, d e m e k te d ir211 . O çağda O sm anlı için ıslahat
ko n u su n d a alınacak örnek yine kendisidir. B unun sebebi
210 B ernard Lew is, M odern T ü rkiye’nin D oğuşu, A nkara 1984, 27 vd.
211 K oçi Bey Risalesi, Y ılm az K urt neşri, A nkara 1994, 63; O sm an Turan, Türk Cihan
H akim yeti M efkuresi Tarihi, II, İstanbul 1969, 198.
osm an lt m ü e sse se l e r ! t a r ih î 145
O sm an lı’nm henüz A v ru p a 'y ı tanım am ası ve tanım a ihtiyacı

d u y m a m a s ı n d a n kaynaklanm aktadır. Z ira b u sırada A vrupa sadece
a s k e rlik a l a n ı n d a d e ğ il a h lâ k v e f a z i le t ç e d e O s m a n l I ’d a n g e ri
durum dadır.
K o ç i B e y ’in tek lif ettiği ç ö z ü m y o llan IV. M urad tarafından
aynen tatbik edildi. D evlet ve orduya sert karakteri ile çeki düzen
veren bu p ad işah b ir süre için sükuneti sağladıysa da bu durum
geçici oldu. Z ira hastalığa doğru teşhis konam am ış ve uygulanan
tedavi y ö ntem leri de ağrıyı bir süre için dindirm ekten öteye
geçm em iştir. K öprülüler zam anında devlet b ir toparlanm a
dönem ine girdiyse de, m eselelere köklü çözüm bulunam adı ve bu
dönem in sonunda V iy an a Önlerinde uğranılan bozgunla devletin
zafiyeti ortaya çıkm ış oldu.
2. Osmanh Medeniyetinin İçine Kapanması

A skerî, sosyal ve ekonom ik alanda rakipsiz olan O sm anlı
toplum unun kendine olan güven duygusu zam anla olum suz
gelişm elere sebep oldu. K endisinin dışındaki dünyayı küçük
görm esi ve ona b ir kıym et atfetm em esi O sm anlı m edeniyetinin
içine kapanm asına ve dış dünyadaki değişm e ve gelişm elere
gözünü kapatıp, kulağını tıkam asına yol açtı. İlim ve teknik
alanında X V . yüzyılda rasyonel (akılcı) davranışlar sergileyen
toplum zam anla cehalet ve taassubun içine düştü. D eney ve
gözlem e dayanan bilim ler küçüm senm eye başladı. İlim siz din
olam ayacağm dan, İlm î alandaki gerilem e din üzerinde de olum suz
tesirlerini gösterm ekte gecikm edi ve din, yerini hurafelere ve
taassuba bıraktı.
İlim , kü ltü r ve m edeniyet, sürekli değişik kültür ve
m edeniyetlerle sağlıklı bir tem as halinde güçlenir ve gelişir.
D oğuda O sm an lı’dan üstün ilim ve kültür m uhiti olm am ası,
B a tı’nın da, H ıristiyan ve O sm an lı’m n düşm anı olm ası hasebiyle
m erak bile edilm em esi O sm anlı m edeniyetinin içine kapanm asında
en m ühim sebeptir. B unun tabiî sonucu olarak X V II. yüzyılda ilim
ve kültür alanm da zirve şahsiyetler yetişm edi. N itekim , sosyal
bilim ler alanında bir deha olan K âtip Ç elebi, X V II. yüzyılın
ortalarında artık ilm e değer verilm ediğinden ve ilim adam ı
yetişm ed iğ in d en yakınm aktadır.
1.46 M EHM ET ALİ ÜNAL
3. K lâ s ik Dönemde İslahat Çalışmaları

a) K u yu cu M u ra d P a ş a ’nm Is la h a t Girişimi
K u y u cu M u rad Paşa, C elâli isyanlarının en şiddetli olduğu

zam anda sadrazam oldu. D evlete çeki düzen verm ek am acıyla bazı
ıslahatlar y ap m ak istedi. A n cak yaşı 9 0 ’a yaklaşm ıştı. C elâli
isyanlar mı kanlı b ir şekilde bastırdı ve devlet otoritesini yeniden
sağladı ise de m eseleler halledilm iş olm adı. Ç ünkü isyanlara yol
açan olayların sebepleri iyi araştırılm am ış ve m eselenin köküne
inilem em işti. B undan dolayı bünyedeki hastalıklar giderilem edi.
b) II. O sm a n (G e n ç O sm a n ) ’m Is la h a t Ç a b a la n
14 y aşında padişah o lan G enç O sm an, son derece ciddi ve

köklü ıslahat fikirlerine sahipti. H ocası Ö m er E fen d i’den ilham
alıyordu. İyi bir eğitim görm üştü. D evleti içinde bulunduğu
badireden kurtarm ak, eski kuvvet ve kudretine kavuşturm ak
istiyordu. L ehistan seferinde Y eniçerilerin disiplins izliklerini
yakından görm üştü. Bu yüzden ordudan başlayarak, saray ve
toplum hayatında bazı inkılaplar y apm ak istiyordu. O nun fikirlerini
ana hatlarıyla birkaç m adde halinde özetleyebiliriz:
* Y eniçeri O c a ğ ı’nı kaldırarak, T ürkm enl erden m üteşekkil ve
m esleği sadece askerlik olan devam lı bir ordu kurm ak,
* P adişahların câriyelerle evlenm eleri geleneğine son vererek
tek eşle evlenm eyi âdet haline getirm ek,
* K ıyafet inkılabı yapm ak.
G enç O sm an bu fikirlerini uygulam aya girişti. Ö nce
şeyhülislâm ın kızıyla nikâhlandı. O ysa padişahların tanınm ış
ailelerin kızlarıyla evlenm eleri team ül değildi. F â tih ’ten önceki
dönem de O sm an lı şehzadeleri A nadolu beylerinin kızlarıyla
evlenenler olm uşsa da padişahlar bunlardan çocuk edinm em işi erdi.
T ahta geçen şehzadelerin hepsi cariyelerden olm a idiler. Bu, kul
sistem inin esası ve O sm anlı devlet idaresinin tem el prensibiydi. Bu
sebeple IT. O sm a n ’ın bu tür hareketleri ve ümerâ ile ulemâ*
nüfuzunu k ırm ay a çalışm ası kendisine karşı geniş bir m uhalefetin
doğm asına yol açtı. Y ine genç yaşının ve tecrübesizliğinin verdiği
acelecilikle yeniçerilere karşı şiddetli davrandı. İçki içenleri ve
ahlaksızları sert bir şekilde cezalandırdı. B u tür tedbirsiz hareketleri
sonunda k ısa zam anda ulem â’’m n ve kapıkulu ordusunun
düşm anlığını kazandı. O günkü toplum da önem li yeri olan fakat

hurafeden başka b ir şey olm ayan bazı inançları hafife aldı. B u
yüzden h alk arasında aleyhine b ir kam uoyu oluştu.
N itekim çok geçm eden ulemâ ve yeniçeriler harekete
geçerek bir ihtilalle onun tahttan indirdiler ve öldürdüler.
c) IV. M u ra d ’m Islahatları
G enç O sm an ’dan sonra tahta geçirilen I. M u stafa 'n ın aklî

dengesi yerinde değildi. Bu yüzden kısa bir süre som a tahttan
indirilerek yerine henüz 12 yaşında olan TV. M urad padişah yapıldı.
IV. M urad, 21 yaşına gelinceye kadar gerçek iktidar annesi
K ösem Sultanda kaldı. Bu sebepten saltanatının ilk yıllan yeniçeri
ayaklanm aları ile g eçti. A ncak iktidarı eline aldıktan som a
yeniçerileri y o la getirdi ve ülkede m utlak b ir m erkezî otorite tesis
etti. G enç O sm an ’ın intikam ını aldı. Son derece sert ve am ansızdı.
İçki ve tütün içilm esini yasakladı. M eyhaneleri ve kahvehaneleri
kapattı.
IV. M urad, kapıkulu ordusunun sayısını azalttı. Tim arlı
sipahileri yeni bir düzenlem eye tâbi tutarak, tim arları ehil olanlara
verdi. O rduyu düzene soktuktan sonra 1622 yılından beri devam
eden İran savaşlarına son v erm ek için iki defa sefere çıktı. Revan ve
B ağdat'ı feth etti.
IV. M urad, esaslı ıslahatlar yapm ak istiyordu. Y ukarıda
bahsedildiği üzere bunun için devlet adam larından m em leketin
durum unu ele âlaıı ve m eselelere çözüm te k lif eden raporlar
yazm alarını istedi. B azı devlet adam ları padişaha istediği raporları
sundular. B u nların içerisinde en m ühim i K oçi B e y ’in sunduğu ve
kendi adıyla anılan risale’’dir. Koçi B e y ’e göre devlet ve toplum
düzeninin bozu lm asın ın tem el sebebi ahlakî idi. Eğer rüşvet, iltim as
ve y o lsu zlu k lar önlenirse durum düzeltilebilirdi. O, bunun için
Süleyman H an Z a m a n ı'ndaki âdet ve kanunların uygulanm ası
gerektiğini ileri sürüyordu.
A n ca k b u g ü n tarihçilerin çoğu K oçi B e y ’in teşhislerinde
yanıldığını ileri s ü r m e k te d ir le r 2. o, dünya şartlarındaki değişm e
ve gelişm eleri dikkate alm am ıştır. A teşli silahların gelişim i ve
bunun askerlik ve savaş tekniğinde yol açtığı değişiklikleri K oçi
B ey fark edem em iştir. 21
212 Bkz. Barkan, “Timar”, 322-23.

IV. M urad, K oçi B e y ’in görüşleri istikam etinde bazı ıslahat

çalışm alarına girişti. F akat öm rü bunları tam am lam aya yetm edi.
G enç yaşta ölüm ü yü zü n d en ıslahatları yarım kaldı. O ndan sonra
padişah olan sultan İbrahim zam anında devlet düzeninin kısa süre
sonra tek rar bozulm ası, sağlanan sükûnetin sunî olduğunu ve IV.
M u rad ’m sert idaresi ile alakalı olduğu görüldü.
Sultan İbrahim , 1648 y ılında tahttan indirildi ve yerine henüz
6,5 y aşında olan IV. M eh m ed padişah yapıldı. O nun saltanatının ilk
yılları da isyanlar v e bu h ran larla geçti. 1651 yılında sadrazam olan
T arhuncu A h m ed Paşa, devletin gelirlerini arttırm ak ve
m asraflarını kısm ak istedi. A ncak m enfaatleri sarsılan saray ve
hü küm et m ensupları çok geçm eden çeşitli entrikalarla sadrazam ı
ortadan kaldırdılar.
ç) Köprülüler Z a m a n ın d a Is la h a tla r
IV. M ehm ed zam anında devletin içinde bulunduğu karışıklık

ve anarşi d evam ederken, gerçek iktidarı elinde tutan T urhan
V alide Sultan, ihtiyar v ezir K öprülü M ehm ed P a şa ’ya sadrazam lık
tek lif etti. K öprülü, kendisine geniş yetkiler verilm esi ve hüküm et
işlerine karışılm am ası şartıyla görevi kabul etti (1656).
K öprülü M ehm ed Paşa, önce kapıkulu ordusunu disipline
soktu. Yeniçeri ve sipahi zorbalarını ortadan kaldırdı. M âliyeyi
düzene koyarak, gelir ve giderleri tesbit ettirm ek am acıyla tahrirler
yaptırdı.
D evlet otoritesini sağladıktan sonra, bu sırada V enedik ile
devam eden savaşı ele aldı. Ç anakkale boğazını kapatm ış olan
V en ed ik donanm asını yendi. İşgal edilen Bozca A da ve L im n ıy i
geri aldı. E rdel ve Eflâk'a, seferler düzenledi. O nun zam anında
devletin dıştaki nüfuz ve itibarı da hayli arttı. D evlet gerçek bir
kalkınm a gösterdi.
K ö p rü lü M eh m ed P a şa ’nın ölüm ünden sonra sadrazam lığa,
vasiyeti üzerine oğlu A hm ed Paşa getirildi. İyi bir eğitim görm üş
olan A hm ed P aşa henüz 27 yaşındaydı. O da babasının takip ettiği
siyaseti devam ettirdi. Topçu o ca ğ ı’m ıslah etti. Kapıkulu ocakları'n\
ve t imarlı sipahilerin durum unu düzene koyarak orduyu eski
kudretine kavuşturdu.
D aha sonra A v u stu ry a üzerine sefere çıkarak Uyvar kalesini
feth etti. G ir ife sefer y ap arak 25 yıldır süren savaşı bitirdi ve adayı
O sm anlı hâkim iyetine kazandırdı (1669). L ehistan itaat altına

alındı. 1676 yılında öldüğü zam an, devletin içte ve dışta itibari bir
hayli artm ış bulunuyordu.
B aba-oğul K ö p rülüler’in ıslahatları K anunî dönem i
kuram larını geri getirm ek am acı taşıyordu. O nların zam anında
devlet, uzun bir buhran dönem inden sonra tam am ıyla güçlü bir
tarzda ortaya çıkm ıştır. M erkezî otorite güçlenm iş ve vergi
konusunda köylüyü koruyan ıslahatlar yapılm ıştır.
Fâzıl A hm ed P aşa’nın ölüm ünden sonra IV. M ehm ed,
sadrazam lığa K ö p rü lü M eh m ed P a şa ’nın evladlığı olan M erzifonlu
Kara M u stafa P a ş a ’yı getirdi. M ustafa P aşa oldukça dirayetli, cesur
ve iyi yetişm iş bir devlet adam ı idi. Fakat son derece hırslı ve
m ağrurdu. Hırsı ve gururu tedbirsizce hareket etm esine yol açtı.
1683’te Viyana önlerindeki savaşta m ağlup oldu. Bu hatasını
hayatıyla ödedi. A ncak öldürülm esi devlet için son derece olum suz
sonuçlar doğurdu. Ç ünkü o sırada düşm an saldırılarına karşı
koyabilecek dirayetli ve otoriter bir devlet adam ı yoktu.
1683-1699 yılları arasındaki fe lâ k e t senelerV nde
K ö p rü lü ler’den F âzıl M ustafa Paşa sadrazam oldu. K ısa sürede
ıslahat hareketlerine girişen M ustafa Paşa, A vusturya üzerine
yaptığı ilk seferde düşm am yendi ve B e lg r a d ı geri aldıysa da ikinci
seferinde Salankam en5de şehid düştü.
K ö p rü lü ler’den A m ca-zâde H üseyin P aşa da bu dönem de
sadrazam lığa getirildi ve Karlofça barışının yapılm asında önem li
rol o y n ad ı.
İL BÖ LÜ M
TİM A R SİSTEM İ V E T A Ş R A TE Ş K İL Â TI
T im ar sistem i O sm anlı devletinin en tem el m üesseselerinden

birisidir. E yalet idaresi esas itibariyle tim ar sistem ine dayanır.
A yrıca devletin ekonom ik ve sosyal politikası ile askerî teşkilatı ve
vergi düzeni de tim ar sistem iyle iç içedir. T im ar sistem ini
anlayabilm ek için O sm anlı devletinde toprağın durum una bakm ak
gerekir.
A . O S M A N L I D E V L E T İN D E A R Â Z İ
X VI. yüzyılın ü nlü hukukçusu E bıı’s-suûd E fen d i7ye göre
İslâm m em leketlerinde arazi üç kısm a ayrılıyordu:
1-Ö şrî topraklar : Bu araziler fetih sırasında M iislüm anlara
tem lik olunm uş, hakiki m ülklerdir. Diğ#*r mal ve m ülkleri gibi
diledikleri gibi tasarru f edebilirler. A ncak elde ettikleri m ahsulden
devlete öşür ö d em ek m ecburiyetindedirler. D evlet bu topraklardan
aldıüı ö sıü ancak fukaraya verebilir. A skere verilm esi helal
değildir \/e> RacraM api topraklar ösrî arazi grubuna girer.
2-H aracî topraklar : Fetih sırasında gayri m üslim ler elinde
bırakılm ış ve m ü lk kabul edilm iş olan arazilerdir. B unların
sahipleri harâc-ı mukaseme adı altında mahmulden m iktarı 1/2 ila 1/5
arasında değişen oranlarda vergi öderler. B undan başka harâc-ı
muvazzafa adı altında bir m iktar vergi daha öderler. B u topraklar da
sahibinin hakiki m ülküdür. A lıp, satm a, hibe ve v a k f etm e, kısacası
dilediği gibi ta sa rru f etm e hakkına sahiptir. H arâcî arazi
M üslüm anların eline geçse dahi gayri m üslim lerin ödedikleri

v erg ilen öderler. Sevâd-ı İrak arazisi böyledir.
3-Arz-ı M em leket : N e öşrî ne de haracı olan arazidir. K ökeni
haracî arazidir, lâkin toprağın rakabesi (kuru m ülkiyeti) devlet için
alı konulm uş, reây ây a ariyet, yani bir nevi kiralam ak seklinde
verilm iştir. R eâyâ, bu tü r toprakları bağ ve bağce ve bostan
haline getirebilir. Elde ettiği m ahsulden h a ro r-ı mukaseme ödediği
gibi, b ir nevi kira bedeli olarak da harâc-ı muvazzafa verir. O sm anlı
ülkesindeki arazi de bu tarzda arz-ı mp.mlekef tir. Ö siir adı altında
harâc-ı m ulcasem esini, çift resmi nâm iyle de harâc-ı rrm vazzafasm ı
öder. A lıp, satam az, hibe ve v a k f edem ez. E vladına belirli şartlar
dahilinde intikal ettirebilir213.
İslâm hukukunu tem el hukuk kodu olarak benim sem iş olan
ulem anın İslâm arazi h u kukunu ufak tefek bazı değişikliklerle
kendi dönem lerindeki şartlara adapte ettiklerinde şüphe yoktur.
A ncak O sm anlı devletinde toprağın hukukî statüsü ve ta sa rru f şekli
bakım ından im paratorluğun h er tarafına şam il tek b ir sistem
uygulanm am ıştır. O sm anlı idarecileri, um um iyetle fetih yoluyla
im paratorluğa katılan geniş ülkelerde eskiden beri tatbik edile gelen
ö rf ve âdetleri, hukukî ve fiilî durum ları göz önüne alarak her
bölgenin kendi özelliğine göre şekillenen istikrarlı bir yapı
oluşturm aya çalışm ışlardır. Bu yüzden tem elde, tim âr sistem inin
uygulandığı eyaletlerle b u sistem e dahil edilm eyen eyaletler
arasında askerî, idari ve m alî alanda bazı farklılıklar ortaya
çıkm ıştır. A ncak tim âr sistem inin uygulandığı bölgelerde toprağın
hukukî durum u ve ta sa rru f biçim leri açısından bir çok noktada
benzerlik, hatta ayniyet görülür. B u sebeple im paratorluk genelinde
toprağın hukukî vaziyetini ana hatlarıyla şu şekilde ta sn if etm ek
m üm kündür. B una göre O sm anlı devletinde arazi um um i olarak üç
şekilde bulunabilirdi: Mîrî, m ülk ve vakıf.
1. Mîrî Araziler
B u arazi W yukarıda belirtildiği üzere E b u ’s-sııûd Efendi ’nin
arz-ı m em leket saydığı türden topraklardır Y ani H ıristivanlardan
feth olunm uş ve rakabesi yani çıplak m ülkiyeti devlete ait olan
213 “Osm anlı K anunnâm eleri”, M illî Tetebbular M ecmuası I, İstanbul 1331, 51 vcl;
ayrıca, İnalcık, “ İslam A razi ve Vergi Sistem inin Teşekkülü ve O sm anlı Devrindeki
Şekillerle M ukayesesi”, O sm anlı İm paratorluğu Toptum ve E konom i, İstanbul 1993,
topraklardır. F akat bunların tasarru f hakkı tapu resmi denilen peşin

bir kira bedeli alındıktan sonra, daim î ve irsî bir nevi kiracılık
sözleşm esiyle onları isleyecek olan köylülere {reaya)
b ırak ılm ıştır2!4. Reâyâ, kiracısı bulunduğu bu toprakları işleyerek
elde ettiği m ah sû ld en devlete veya devletin tavin ettiği sipahiye,
öşür denilen ve nisbeti bölgelere göre 1/10 ila 1/2 arasında değişen
bir vergiyi ödem ekle m ükelleftir. B azı hallerde ise yarıcılık usûlü
ile çiftlikler köylüye ekip biçm eye verilebilirdi. B u durum da tarla
ve tohum devletten, em ek vs. de köylünün olurdu214215.
B u toprakları ekip biçen reâvâ ayrıca resm-i çift adı altında b ir
vergi daha öderdi ki, E b u ’s-suûd E fendi bunu harâc-ı muvazzafa
olarak değerlendirm ektedir. B u tür toprakları dirlik sahibi olan
sipahi kendisi işleyem ez ve çiftçinin elinden de sebepsiz yere
alam azdı. Ç iftçinin toprağı işlem e şartları, hangi üründen hangi
oranda vergi ödeyeceği ve ne zam an ödeneceği gibi hususlar sancak
ka n u n n â m elerin d e tek tek açıklanm ıştı.
X V III. y ü zyılda âyânlar, devlete ait toprakların çoğunu ele
geçirm iş, âdeta m ülkleri haline getirm iş bulunuyorlardı. X IX .
yüzyıla girildiğinde bu durum devam ediyordu. T an zim at’la birlikte
timar sistem i kaldırıldı ve toprakta mülki eşme başladı.
1858 yılında arazi kanunnâmesi çıkarılarak toprak sistem i
yepyeni esaslara bağlandı. B u kanunnâm eye göre toprakların
statüsü şu şekilde tesbit edildi:
M ülk Topraklar : B unlar, her türlü tasarru f hakkı sahibine ait
olan arazilerdi. M iras bırakılabilir, satılabilir, hibe edilebilir ve
rehin bırakılabilirdi. İstenirse v a k f edilebilirdi.
Vakıf A raziler : V ergi geliri dînî İ l m î ve sosval kuru m! ara
tahsis edilen arazilerdi. B u arazileri v a k ıf reâvâsr denilen çiftçiler
işlerlerdi. D enetim i e v k a f n ezâ reti ne aitti.
M îrî Topraklar : M ülkiyeti devlete ait olan ziraata elverişli
arazilerdi.
Terk Edilm iş A raziler (Arazi-i Metruke) : B unlar, kim seye ait
olm ayıp, k ö y ve kasaba halkı tarafından ortak kıdianı İan mera,
meydan, y o l vs gibi v e r l e r d i.
H içbir İşe Yaramayan Araziler (Arazi-i Mevat) : B unlar, ekilip,
biçilm eyen, ıssız ve boş araziler idi.
214 Barkan, "Çiftlik", ÎA , m , 392.

215 A kdağ, T ü rk iye ’nin İktisadî ve İçtim aî Tarihi, II, 275 vd.
Arazi kanunnâmesi yürürlüğe konduktan sonra, topraktan

alm an vergiler kaldırılm ış ve sadece üründen alm an % 10
nisbetinde bir vergi konulm uştur. B ir de tapu nizâmnâmesi
konularak arazilerin sayım ı, yani kadastrosu yapılm ıştır.
1867 yılından sonra ise, yabancılara m ülk toprakların satışı
serbest bırakılm ıştır.
a) Mîrî Arazinin Tasarruf Şekli
(1) Çift ve Çiftlik
T im âr sistem i d ik ilin d ek i m îrî arazilerde tahrir yapılarak -ki

bağ ve bağçeler b u n u n dışındadır- toprağı isleyecek olan reâyâya
verilm ek üzere belli birim lere, yani bir çiftçi ailesinin isleyebileceği
büyüklükteki p arçalara ayrılm ıştı. B u parçalara çift veya çiftlik
deniyordu. Çiftlik, ziraat yapılan y er dem ek olup, um um iyetle “bir
çift öküzün işleyebileceği a ra zi’’ olarak tanım lanm ıştır216.
A n cak resm i tfmıraa göre hir çiftilikö arazi bulunduğu m ahalle
ve toprağın yetiştirm e kabiliyetine bağlı olarak değişm ek üzere âlâ
(verim li) yerden 60-80, evsat (orta halli) yerden 80-100 ve ednâ
(kıraç) yerd en 100-150 dönüm arası olarak tesbit ed ilm iştir217.
D önüm ise. “yü rüm ek adımı ile eni ve uzunu Inrk adım v e r ’’ e
deniyordu218. F akat uygulam ada, dönüm ü belirlem ek için herkesin
yürüm esi ve adım ı b ir olm ayacağından tahrirler sırasında ve çeşitli
arazi anlazm azlıkları ortaya çıktığında, uzunluğu devlet tarafından
tesbit edilm iş iki u cu m ühürlü m îrî üryan kullanılıyordu.
Y ukarıda verilen ölçüler içerisinde yer tasarru f eden reâyâ,
tahrir defterlerine tam (=bütün) ya da 1 çift, yarısı kadar ver tasarru f
eden de nîm çift olarak kaydediliyordu Bazı bölgelerde ise bir çiftçi
ailesine 2, 3 ve hatta 4 çift verildiği de olabiliyordu. Nîm çift* den az
yerler ise, ekseriya 2 dönüm e 1 akça olarak tayin edilm iş bulunan
resm-i zemîn (dönüm recini 1 eda etm esi şartıyla topraksız reâyây a
verilivordu. Çiftlik tasarru f eden reâyânm evli (m üzevvec) olm ası
şarttı.
216 İnalcık, "O sm anlılar'da R aiyyet R üsum u", B elleten, XXIIT/92, (1959), 582.
217 Barkan, "Çiftlik", ÎA , III, 393.
218 Barkan, O sm anlı îm paratorluğu'nda Zirai Ekonom inin H ukuki ve M ali Esasları:
K anunlar, 1, İstanbul 1943, 131 (1540 Tarihli D iyarbekir V ilayeti K anunu).
Reâyâ, bir nevi k iracılık sözleşm esiyle kendisine bırakılm ış

olan çiftlik için h er yıl resm-i çift denilen bir vergi ödediği gibi, elde
ettiği üründen de öşür verirdi. Çiftçi elindeki araziyi satam az, hibe,
rehin ve v a k f edem ezdi. A yrıca sebepsiz yere üç yıldan fazla üst
üste nadasa bırakam az, ekip biçtiği yeri bos (boz) bırakıp gidem ez
ve başka b ir sanatla m eşgul olm asına izin verilm ezdi. T oprağını
bırakıp “terk-i d iya r” ettiği takdirde, ösiir bedeli ile çift resm ini
sipâhiye ö d em ek zorundadır. Çift bozan akçesi denilen bu resim , bir
defava m ahsus olarak alınırdı219. Bu resm i ödeyen reâyâ istediği
yere gidebilirdi. A ksi halde sivâhi. toprağını terk etm iş olan
ra ’iyyetini köyüne dönm eye m ecbur edebilirdi220.
Reâyâ öldüğü takdirde çiftliği, bir oğlu varsa ona, birden fazla
oğlu varsa defterde m ücerred yazılm ış olan oğluna intikal erlerdi.
D iğer oğulları bennâk kaydedilirdi. O ğula intikal halinde sipâhiye
tapu resmi ödenm ezdi.
F akat re â yâ öldüğünde oğlu yoksa çiftliği, kızı, kardeşi ve sair
akrabalarına tapu resmi ödem ek kaydiyle tercihen verilirdi. Ancak
akrabanın çiftliğin bulunduğu köyde oturm ası şarttı. Sipâhi, reâyâ
öldükten sonra oğlu olm adığından bir başkasına çiftliği
tapulam ışsa, köyde oturm ayan akraba geri dönse bile çiftliği geri
alam azdı221. Reâyâm n akrabası yoksa sahib-i arz (sipâhi) dilediğine
tapu resmi m ukabilinde verchjlirHj.
Ö te yan d an bir kısım çiftlikler, çeşitli sebeplerle bazı kişilere
m uafiyet üzere, irsi olarak tasarru f etm eleri için tevcih edilebilirdi.
B u durum da çiftliğe tasarru f edenler, baş akçası olarak da tâbir
edilen çift r e s m fn d e n m u a f olurlar, sadece elde ettikleri ürünlerin
219 "O sm anh K anunnam eleri", M illi Tetebbular M ecmuası I, 305.

220 N eşet Çağatay, "Osm anlı Tmparatorluğu'nda Reayanın M iri A razide T oprak
Tasarrufu ve İntikal Tarzları", IV. TTK. 10-14 K asım 1948, K ongreye Sum dan
Tebliğler, A nkara 1952, 436 vd.
221 "Bu m esele beyanında... Zcyd fevt olup karındaşı A m r ahar diyârda iken Zeyd-i
m ezkûrun tasarrufunda olan topraklar tapuya m iistehakk oldukda sâhib-i arz
ahardan Bekir'e tapuya viriip kanun-ı padişah! üzere resm -i tapusm alup temessülc
virdükden sonra ahar diyarda olan Amr ba'de'z-zam an gelüp karındaşım m ezbûrun
toprakların ben tapu iderim diyü şer’an da'vâya kadir olur m u beyan buyurula? El-
cevab: A rz-ı m îrî m ülk olm am ağla kâdir olmaz. Sûret-i ıuezbûrede Z eyd'in yedinde
olan toprak tapuya virilm esin evlâ ve enfâdır diyü sâhib-i arz tem essük virüp resm -i
tapusm aldıkdan sonra Zeyd'in ahar diyârda olan karındaşı geldikde tekrâr sâhib-i
arzdan tapu itm eye kâdir olur m u? El-cevâb: Tapu üzerine tapu olmaz. H urrire el-
fakir M ehm ed b. E m ir A hm ed", H arput Şer'iyye Sicili, No: 3 24, 270.
öşrünü verirlerdi. Bu m uafiyetler tahrir defterlerinde de

belirtilirdi222.
2. Mülk Arazi
Ç ıplak m ülkiyeti (rakabesi) gerçek şahıslara ait olan
topraklardır. B unun kaynağı da esasen m îrî arazidir. Y ani m ülk
arazi ya hüküm dar tarafından m îrî araziden şahıslara tem lik
edilm esiyle, va da im paratorluğa yeni katılan yerlerde eskiden
beri m ülk olarak tasarru f edilen yerleri, hüküm darın sahipleri elinde
m ülk olarak ibka etm esiyle m eydana eelir.
Ç ok yaygın olm ayan bu usûl, her zam an uygulanm am ıştır. B u
tü r araziler daha ço k A n a d o lu ’da bulunuyordu. B ir çoğu da
O sm anlIlardan önce, Selçuklu hüküm darları zam anında m ülk
olarak verilm işti. O sm anlılar, fetih ettikleri yerlerde m ülkiyet
haklarına dokunm am ışlardır.
Ö te yandan kuruluş dönem inde R u m eli’nde, bazı akıncı
hevlerine, yaptıkları h izm etler karşılığında m ükafat olarak bazı
araziler m ü lk olarak verilm iştir. B unlar çok değildir.
A yrıca, hububat ekilen arazi dışında kullanılm ayan kıraç
araziler üzerinde bağ ve bağçe kurulursa, buralar da yapanın m ülkü
olurdu. B u usûl, ağaç dikm e ve etrafı şenlendirm e konusunda
teşvik edici bir rol oynam ıştır.
Bu arazilerin tasarrufu, yani kullanm a hakkı, bazen şahıslara,
bazen de devlete ait olabilirdi. T asarrufu devlete ait olduğu
hallerde m ü lk sahibi, toprağın se r’î vergilerini alm akia yetinirdi.
M ülk sahibi, toprak üzerindeki m ülkiyet hakkını hibe ve v a k f
edebileceği gibi satabilirdi de.
3. Vakıf Araziler
V akıf arazin in kavnağı m ülk arazi idi. H ayırsever m ülk
sahipleri kendi m ülkleri olan arazilerden elde edilen geliri cârai,
m escid, im aret, m edrese, zâvive eibi sosyal am açlı kum ruların
m asraflarının karşılanm ası için v a k f etm işlerdir. Bu takdirde
m ülkiyet v akfa geçerdi. T oprağın tasarrufu ve gelirinden
222 M ehm et Ali Ü nal, XVI. Yüzyılda H arpuf S a n c a ğ ı(l518-1566), A nkara 1989, 90,
dipnot 297.
faydalanm a da v akfedilen m aksada ait olurdu. B u durum da ra k ib e

kim senin değildir22^.
O sm anlı im paratorluğu genelinde vakıflara tahsis edilm iş
geniş tarım arazileri vardı. Bu araziler üzerinde zirâat yap an halka
v a k ıf reâyâsı denirdi. B unlar aynı reâyâ çiftliklerinde o ld u su gibi
toprağı eker b içerler ve vergilerini v akla verirlerdi. Y ani vakıflar,
arazi üzerindeki bütün ürü n ü n değil, sadece devletin alm ası gereken
verginin m ülkivetine sahip idiler.
F âtih Sultan M ehm ed, b u durum daki birçok vakfı fesh ederek
v a k ıf arazilerin çoğunu tim ara çevirm işse de, oğlu II. B ayezid
zam anında bu araziler vakıflara iade edilm iştir.
X V I. y ü zyılda v a k ıf gelirleri, toplam vergi gelirinin % 12 ’si
gibi, m ühim b ir m eblağ teşkil etm ekte idi223224.
223 M ithat Sertoğlu, "Osm anlı İm paratorluğu Devrinde Toprak D irliklerinin Çeşitli
Şekilleri", VI. TTK. 2 0 -2 6 E kim 1961, A nkara, 1967, 282.
B. T A H R İR S İS TE M İ
1. Tahrirlerin Tarihçesi
T ahrirlerin esas gayesi vergi ve asker toplam ayı belirli bir
düzene k av u şturm aktı. B u sebeple Önemli siyasî organizasyonların
m eydana geldiği h e r yerde, b u tü r sayım ların yapılm akta olduğunu
söyleyebiliriz. O sm anlı devletindeki tahrirler df ^ski Tslâm -T ürk
devletlerinde v ey a daha evvel Çin R om a veya İra n ’da yapılm ış
olan tahrirlerin belli değişikliklere uğrayarak gelişm iş ve g en iş
m em leketlere y ay ılarak tatbik edilm iş şekilleridir.
M eselâ eski çağlarda M ısır’da, tahm inen İsa ’n ın doğum undan
2500-3000 sene evvel başlam ak üzere m untazam arazi tahrirlerinin
yap ılm akta olduğu anlaşılm aktadır. M ısır’daki bu tahrirlerde
âdilâne b ir vergi tarh ed eb ilm ek için herkesin elindeki toprak
m ik d a n ölçülür, k ıy m et derecesiyle hudutları tâyin ve tespit
edilirdi. Bu tahrirlerle ilgili belgeler, m âbetlerde özel bir arşiv
dairesinde saklanır ve zam anla m eydana gelen değişm eler de oraya
işlenirdi.
B enzeri nüfus ve vergi sayım ları R o m a İm paratorluğu’nda da
vardı. B u tahrirlerde h er R om alı C en so r’larm önüne gelerek ism ini,
babasının adım , aile efradını, vergiye tâbi servetini, arazisini,
kölelerini ve diğer m allarını ve bunların değerlerini haber verir ve
beyanlarını yem inle tasdik ederdi.
O rta çağda b ir k ısım A vrupa m em leketlerinde de m u h telif
şekillerde tahrirler yapılm ıştır. D erebeyleri kendi m alikâneleri
içindeki tarla, çayır, hayvan ve halk h akkında tafsilâtlı sayım lar icra
ettirm işler ve tâbi bulundukları daha büyük senyörlere karşı
yapm ağa m ecb u r oldukları sadakat yem inlerini yenilem e
m erasim lerinde m al ve insan m evcutlarını sayıp dökm üşlerdir.
K rallar da kendi m alikânelerinin yanı sıra, kendilerine tâbi
bü tün senyörlüklerin gelir kaynakları hakkında bilgi edim nek için
büyük sayım lar yaptırm ışlardır. İn g iltere’de 1083-1086 seneleri
arasında yaptırılm ış olan bir arazi tahriri domesday book adıyla
bilinm ektedir. B u sayım kütüğüne İn g iltere’deki m alikânelerin
genişliği, sahipleri, m evcut değirm en, kovan, tarla, m eri a ve
çayn'larıyla hayvan ve serilerin m ik d an , insanların tabi o ld u k lan
yük ü m lü lü k ler vs. kaydedilm iştir. B u n lan n dışında A v ru p a’da
sonraları çeşitli zam anlarda m u h telif krallar tarafından vergi ve
asker toplam ak m aksadıyla tahrirler yaptırılm ıştır. B u n lan da

O sm anlı devletindeki tahrirlere benzetm ek mümkündür225.
2. Osmanlı Öncesi Türk-İslâm Devletlerindeki

T ah rirler
O sm anlIlardan evvelki T ürk-İslâm devletlerinde tahrirler

yapılm akta idi. A rap lar M ısır’da ve Isp an y a’da, Selçuklular
İra n ’da, İlhanlılar İran ve H in d istan ’da tahrirler yaptırm ışlardı.
A n ad o lu Selçuklularının da iktâ sistem inin esası olarak tahrirler
yaptırdıkları bilinm ektedir.
K ö k en itibariyle A nadolu Selçuklu D ev le ti’n in b ir uç beyi
olan ’ü s m a n îıla r’m tahrir u sûlünü o n lard an ~ al diki arına şüphe
yoktur. Y ani O sm an lılar’m kendilerinden önceki T ürk-İslâm
dev letlerinde uygulanm ış olan devlet idaresine ait usul ve
gelenekleri ile b eraber tahrir usullerini de devam ettirm e k te ^ başka
b ir şey yapm adıkları anlaşılm aktadır 25226 . Y a y a ~ v e m üsellem
teşkilatı, acem i ocağı ve yeniçeri ocağı gibi birçok m üessesenin
teşekkülünde b ü y ü k hizm eti geçen K aram anlı M olla R üstem ,
Ç andarlı K ara H alil gibi şahsiyetlerin A nadolu Selçuklu devletinin
m erkezi olan bölgelerden geldikleri ve Selçuklu devlet geleneği
içerisinde yetiştikleri göz önüne alınm alıdır.
S elçuklular tahrir defterlerini F arsça olarak tertip etm işlerdir.
Fakat, Osm an 1ılaıLLür kiÂ kH-M-a^*^^ B ilhassa ilk zam anlarda
bâzı O sm anlı defterlerinde Farsça foomil_yje_ iharelerin v er alm ası
ve dîvânî denilen rakam sistem inin kullanılm ış olm asının seb eb i.
tahrir ve defter tutm a tekniğinin S elcuklular’dan alınm ış olm asıdır.
A slında O sm anlı teşkilât ve kanunlarının pek çoğu Selçuklu
ve llh an lı devlet gelenekleriyle A nadolu B eyliklerinde yaşam akta
olan nizam lar sayesinde oluşup gelişm iştir.
225 Barkan, H üdavendigar Livası, 6-7.

226 Süleym an Sudî, O sm anlı Vergi D üzeni (D efter-i Mııktesid), (Vay. hzr. M ehm et Ali
Ü nal), İsparta 1996, 98, dipnot 43: “A razinin sebt ve tahrîriyle üzerlerine "harâc-ı
m ukâsem " "harâc-ı m u v a z z a f' nâm larıyla vergi la ‘yîni m adde-i m u ‘tenâsı D evlet-i
A liyye-i O sm aniye'de pek kadim olup m ebde’inin taharrisine kalkışılacak olur ise
ası-ı m a'd elet hasr-ı Hazret-i Faruk a'zâm iye kadar m üntehi olur. Devlet-i
Em eviye'nin hüküm rân olduğu zam ânlarda ona halef olan gerek devlet-i A bbasiye
ve Fatım iye'nin ve gerek ta v â ’if-i mü lük - 1 İslâm iye'nin cümlesi taraflarından bu
usûle r i ‘âyet olunduğu kütiıb-i tevârih ile kütüb-i siyer m ü tâla‘âtm dan m üntehim
olacağı m isillü D evlet-i A liyye'nin bidâyet-i teşkilâtında dahi bu m adde-i m u ‘tenâ-
bahâya fevka’l-gâye ri'â y e t olunduğu kuyûd ve defter-i hakaniyenin
m u ‘ây en esinden m üstefâd olur”.
İlhanlIların istifâ divânı"n d a (divân-ı m uhasebâtm da) m aliye

işleri için O sm an lılar’daki m ufassal tahrir defterlerine benzer
şekilde kanun v ey ah u t yasam işi adı verilen defterlerin tutulduğu
anlaşılm aktadır227*.
N itekim , X V I. y ü zy ılın ilk yarısında D iyarbekir taraflarında
yapılm ış olan tahrirlerin neticelerini ihtiva eden m ufassal
defterlerde aynen m u h afaza edilm iş olan Ak koyunlu hüküm darı
H aşan padişah kanunları “defter-i yasahâ-i D iyârbekir" 228, keza
1518 tarihli H arput livası k anunnâm esinde de “defter-i yasahâ-i
HarpurcT d en ilm ek ted ir229.
3. Osmaniı Devletinde Tahrirler

D ev letin idarî-m alî teşkilâtının icabı olan tahrirlerin m azisi
Q sm an ir d ev letinin ku ru lu su na kadar uzanm aktadır. B arkan Tn
yaptığı tetkiklere göre: tahrirler, daha ilk padişahlar zam anından
itibaren yap ılm ağ a b aşlanm ıştır.
T ahrirlerin kac y ıld a bir yapıldığı k o n usunda O sm aniı
kaynaklarında birbirini tutm ayan görüşler v arsa d a 230 y ap ılan
araştırm alar tah rirlerin yaln ızca yeni fethedilen m em leketlerde
değil, III. M urad devrine k adar hem en her padişah zam an ın d a
birçok defalar yapıldığını gösterm iştir231.
4. T ah rirlerin Yapılış Sebebi

O sm aniı devleti bu tahrirleri elbette ki istatistik m alzem esi
top lam ak v ey a ülkenin m addî im kânlarının m ev cu du hak k ın d a b ir
fikir edinm ek gayesi ile yapm ıyordu. İdarî, m alî ve askerî zaruretler
tahrirleri gerekli kılıyordu. Ç ünkü devrin ekonom ik ve tek n ik
şartları îcabı, v erg ilerin p ara olarak toplanm ası ve nakli çok güçtü.
D evlete ait m asraflar, asker ve m em u r m aaşları ile diğer b â z ı
harcam aların doğ ru d an doğruya m erkezî devlet hâzinesinde
227tlhanlılar’daki arazi tahrirleri ve düzenlenen defterler konusunda bkz. U zunçarşıh,

O sm aniı D evleti Teşkilatına M edhal, 241 vd.; B ernard Lew is, “D efter”, E l2-, Barkan,
H üdavendigâr L ivası,.., 9.
22^ Barkan, K anunlar, İstanbul 1943, 145-152.
229 Ü nal, H a rput Sancağı, 245.
230 M esela Lütfî Paşa tahrirlerin 30 yılda bir yapıldığım (A safnâm e, İstanbul 1326, 24)
kaydettiği gibi M ustafa N uri Paşa, II. Selim zam anında son bulan tahrirlerin 100
yılda bir yapıldığım {Netayicü 1-Vukuât, İstanbul 1327, c. I, 122) belirtm iştir.
221 B arkan, H ûdavendigâr Livası, 12-13.
toplanacak paralarla ve nakden ödenm esi m üm kün, değildi. B u

sebeple, eyaletlerdeki m u h telif vergi geliri kaynaklarına m ü racaat
ediliyordu. A sk erî v ev a İdarî göreaderde bulunanlara m aaşlarım
veya diğer m asraflarını, bulundukları verlerdekN y^¥^41etA4âdi
nâm ına b ir devlet tahsildârı gibi toplam ak im kânını sağ lay an ,
d irlik b erâtları v eriliy o rd u .
J im a r sistem inin iyi işleyebilm esi için tahrirlerin zam an
zam an yenilenm esi gerekiyordu. Ç ünkü zam anla m eydana gelm esi
m üm kün değişiklikleri tâkip edebilm ek için her türlü gelir
kaynaklarını en ûîak~böTümleriyle sıhhati! ve ayrıntılı olarak tâyin
ve tespit ettirm ek lazım d ı. A ksi takdirde dirlik sahipleri ellerindeki
berâtlarda yazılı gelir kaynaklarını m ahallerinde aynı şekil v e
m ikdarlarda b u lam ayacaklar ve bu suretle geçinm ek ve görev
yap m ak kudretleri zayıflam ış olacaktı. B u sebeple' devletin en
büyük ve tesirli askerî gücünü teşkil eden tim ar ordusunun ayakta
kalm ası, tahrirlerin sıhhatle ve sık sık yapılabilm esine bağlı idi.
Ö te yandan dirlik ş a h in lerin in _JcendjJAoLn e_ v eri 1m i s_o1 pn
belirli vergileri toplam a hak ve salâhiyetlerini gelişi güzel ve
kontrolsüz bir tarzda kullanm alarına da izin verilm iyordu. N üfusun
"ve tarım a açılan to p rakların artışı veyahut m ahsul fiyatlarının
rns beteiz~bIFseEıTde yükselişi n e tic e s ib ir tim arın gelirinde zam anla
vuku bulacak artışlardan sipahinin uzun m üddet faydalanm ası d a
kaEüTedThn i yordu!
B undan dolayı, genellikle her padişah değiştikçe veva 3 0 -4 0
sene gibi aralıklarla yeni sayım lar yanılarak sonuçlarına göre y en i
düzenlem elere gidiliy or ve berâtlardaki yazılar ile dirlik
sahiplerinin hakikî gelirleri birbirine uygun tutulm ağa çalışılıyordu.
Bu u ygulam alar sonunda açığa çıkacak îfrâz denilen gelir
fazlalıkları"da bir~arâvâ~Toplanarak ^yem tim arlar kuruluvor_veva
padişah h asların a k atılıy o rd u . B u sebeple, nüfusun, m ahsulün ve
dolayısıyla g elir k aynaklarm rn durm adan arttığı y ü k seliş
devirlerinde tahrirlerin sik"' sTk"tekrar edilişinde devletin büyük
m enfaati vardı.
V" 11 ' " ,,-r7
K ısacası tahrirlerin yapılış sebebi vergi düzenini yerleştirm ek

ve devletin vergi kaynaklarım m u h telif dirlikler „halinde bölerek
sipahilere d a& ıtn ıak tn F ak at yeni bir padişah tahta geçtiği _zam an
çok defa yeni b ir tahririn yapılm ası gündem e geliyordu.
Ç ünkü h er p adişah değiştikçe türlü hak, dirlik ve m akam
sah ipleri müL ellerindeki' b erâtlar ile vakıfnâme veva m ülknâme vs.
gibi b elgeleri tecdîd ettirm eleri ve yeni sultandan muhar r e m im e
alm aları â d e tid k JB unun sebebi T ürk hakim iyet ve hüküm darlık
Juıkukunda ya.tmakta^di---Y eni bir padişah tahta çıktığında ölm üş

bulunan önceki h ü k üm darın yaptığı bütün tasarruflar hukuken so n a
eriy o rd u . B öylece bü tü n üst seviyedeki devlet ricali v e alt
derecelerdeki m em urların ve askerlerin yeni hüküm dar tarafından
verilen em irle görevlerinde ibka edilm eleri gerekiyordu232. B undan
dolayı herhangi bir devlet hizm eti yürüten istisnasız herkes tecdid-i
berât için m erkeze baş vuruyordu.
^»A yrıca bu tür genel berât yenilem eleri, alınan berât harcından
dolayı devlete oldukça b ü y ü k bir gelir sağlıyordu.
T ahrirler sayesinde padişahlar, ülkesinin gerçek durum unu ve
yarlığını bütün teferru atıy la tespit ettirerek tanım ış oluyordu. Bu
jsebeple ü lkenin her tarafına tahrir heyetleri göndererek say ım lar
yaptırıyorlardı. T ahrirler, ülkenin üretim , arazi, ti m artılar ve vergi
düzeni konusunda g erçek vaziyetini ortaya koym ak b ak ım ın d an
büy ü k önem taşıyordu. Ü lk en in gerçek durum u öğrenildikten sonra
m alî ve askeri alanda gereken düzenlem eler yapılabilirdi.
T ahrirlerin y ap ılm asını gerektiren sebeplerden birisi de y e n i
fethedilm iş olan -m em leketlerin D sm anlı devletine ■katılmacını
resm en ve hukuk bakım ından tespit etm ek ve bölgenin bir
envanterini çıkarm aktı. Y oksa yeni fethedilen m em leketlerde
O sm anlı hâkim iyeti fiilen yerleşm iş sayılam azdı. Y eni feth edilen
y e rlerin vergi k ay naklarının ti m arlı sipahilere devri de ancak bu
şekilde m üm kün olabilird i.
Ö te yandan bazı bölgelerde yapılm ası düşünülen ıslahat
girişim leri de tahrir yapm ayı icap ettirebilirdi. M esela Fâtih Sultan
M ehm ed devrinde, y ap ılan bâzı genel sayım lar esnasında, ülkedeki
toprak m ülk ve vakıfların sıkı bir incelem eye tâbi tutularak büyük
bir kısm ı “nesh” edilm iştir. Bu da ancak yeni tahrirler yapılarak
gerçekleştirilm işti233.
5. Tahrirler Yapılış Şekli

B ir bölgenin tahririne k arar verildiği zam an tahrir işlem ini
yürütecek bir ta h rir em in i tayin edilirdi. M ühâşir, il y a zıc ısı,
m uharrir, gibi isim lerle de zikr edilen em inin yanm a ayrıca resm en
232 İnalcık, "O sm anlılar’da Saltanat Verâseti U sûlü ve T ürk H akim iyet T elakkisiyle
İlgisi", Siyasal Bilgiler F akültesi D ergisi, (1959), c. X IV , 87.
233 B ark an, H üdavendigâr L i v a s 17; ayrıca, ‘‘Osm an! ı İm parator Iuğu ’nda K uru Iuş
D evrinin T oprak M eseleleri” , Türkiye 'de Toprak M eselesi, İstanbul 1980,
-b ir de kâtın atanırdı 234 . B u kişiler, rüşvet ve iltim as gibi

.y o lsu zlu k lara m eydan verilm em esi için, her yönüyle m ükem m el bir
şahsiyete sahip, dürüst, âdil, dindâr ve tahrir tekniğini ivi b ilen ler
arasından seçilirdi. T ahrir işi bir vilayetin bütün toprak tasarrufu,
tim ar sistem i v e vergi düzenini ilgilendirdiğinden dolayı devletin
en m ühim addettiği işler arasındaydı. Bu sebeple tahriri y ap acak
olan il-yazıcıları'nm sorum lulukları da çok fazlay dı. B undan dolayı
tahrir em inliğine, "geniş bir~hukuk anlayışına ve kanun b ilg isin e
sahip, Jkadıaskerlık,~~ kadılık, m üderrislik, sancakbeyi iği v e y a
defterdârlık m evkii erindeki başarılı hizm etleriyle tanınm ış ve o
nisbette faziletli, yüksek şahsiyetler atanırdı. A ynı şekilde tahrir
İşlem inde cok önemTTveri olan, kâtipler âe. daha önce .defterhane
bürolarındaki tahrir defterleri üzerinde yıllarca çalışm ış v e
defterdârlık dairelerinde h izm et etm iş devletin kanun ve h esap
işlerine hakkıyla v â k ıf yüksek m em urlar arasından seçilirdi234235.
T ahrir em inine, tahririn yapılacağı bölgenin kadısı ve hatta
sancakbeyi ve beylerbeyi ile vilayetin ileri gelenleri de y ard ım cı
olm ası için görevlendirilirlerdi. B öylece en az bir emin, kâtip ve
kadı’dan m ü teşekkil bir tahrir kom isyonu teşekküT etm ış ofurtl'u236^
T ah rir için kom isyon ilgili vilâyete gider ve öncelikle köy,
m ezra’a g ibi yerleşim m erkezleri, tarım alanları, yaylak ve kışlaklar
belirlenerek hukukî statüleri tesbit edilirdi. A yrıca köy v e
m ezra’alarda yaşayan halkın durum u da gözden geçirilir; vergi
m ükellefi aile veya fertlerin isim leri, tasarr u f edecekleri arazinin
m iktarı ile bölgede m evcut, - tım a r v a k ıf ve m ülk sahipleri ile
p ad işah haslarının tem silcileri ve ellerine daha önceden h erhangi
bir sebeple muâfıyetnâme verilm iş olanlar belgelerine bakılarak tek
tek k ay d e d ilird i237. D iğer taraftan köylünün ürettiği m ahsuller
belirlenirken bolluk ve kıtlık .dev irlerini dengelem ek için üc y ıllık
ürün ortalam ası esas alınır ve bu m ahsullerden ne nisbette vergi
234 İnalcık, H. S35 Tarihli Sûret-i D efter-i Sancak-ı Aı-vanid, A nkara 1954, G iriş
X V II.
233 Barkan, H üdavendigâr Livası..., 21.
236 Bkz. B arkan’ın yayınladığı talim at hüküm , H üdavendigâr Livası..., 43; ayrıca,
li...he~m aiifet~i m îr-i mîrân ve be-kâdı-i. A ın id be-ihtiyâr-ı re'âyâ-yı vilâyetti
m ezbûre", Ü nal, H arput Sancağı, 245,
232 Geniş bilgi için bkz. Barkan, "T ürkiye’de İm paratorluk D evirlerinin Büyük N üfus
ve Arazi Tahrirleri ve H akana M ahsus İstatistik D efterleri (I-II)", İÜİFM,, JI/.1
( i 940), M/2 (1940-41), 20-60; 214-247.
alınacağı ayrı ayrı y azılırd ı238. H atta söz konusu köy ve m ezrealarm
vergi gelirini ta sa rru f eden dirlik sahiplerinin de adları kaydedilirdi.
T ahrir işlem i için belirli bir süre yoktu. B ir iki yılda
tam am lanan tahrirler olduğu gibi 6-7 sene sürenleri de olabilirdi.
M esela 1515-16 y ılların d a O sm anlı topraklarına katılm ış olan
D iyarbekir eyaleti tahriri 1518 E y lü lü ’nde (gurre-i R am azan 924)
tam am lanm ıştı2392401. D iy arb ek ir ve çevresinin 1515 baharında feth
edildiği göz önüne alınırsa tah rir iki b u çu k yıl sürm üş dem ektir.
6. Tahrir Defterleri
T ahrir işlem i tam am lan d ık tan sonra sonunda iki tin defter
tertip ediliyordu. B u n lard an.b irikme d efı^d -^m d h sRgL diğerine de
defter-i icmal denirdi. M ufassal defter, her kövüıı ıııezra’an m .
isim leri ile vergi m ükellefi reâyânın adları, o bölgede y etisen
ürünler ve bunlardan alınacak öşür m ikdarı ve diğer vergi v e
re<dmlerm-r:insleri ve m ikdarlarım n yazılı olduğu defterlerdir240.
İcm al defterde ise her kövüıı ve m e z ra ’anın adı ile toplam
ödeyecekleri vergi y ek û n u ve dirlik sahibinin adı y er alırdı. B azı
i cm âLdefteri erde ise hâne ve m ü cerred gibi nüfusa ait rakam lara da
yer verilirdi. îcm âl defter dirlik dağıtım işlem i yanıldıktan sonra
tertip edilir ve daha sonra tim arla İlgili zuhur eden ihtilaflarda bu
defterler esas alın ırd ı. H er iki defterden ikişer adet düzenlenir ve
/ b irer nüshası tu ğ ralan arak ilgili eyalet m erk ezine gönderilir, b irer
nüshaları da defterhâne?ye k o n u rd u.
Y eni bir padişahın tah ta çık m ası veya um ûm i olarak m eydana
gelen "b ir takım değişikliklerden dolayı, letİEten h em en sonra
yapılm ış" olan ilk tahriri m üteakip yeni bir ta h rird a h a yapılırdı. B u
durum da ilk tahririn sonuçlarım ihtiva eden~~deftere defter-i atik,
yeni yap ılana ise defter-i cedîd adı verilirdi. Şayet üçüncü b ir tahrir,
söz konusu olursa, o zam an ilk tahrire ait deftere defter-i köhne„
İkincisine defter-i atîk ve sonuncusuna da defter-i cedîd denirdi.
Şayet dördüncü b ir tah rir v a p ıİm ış s a o zam an ü k ı k i tahrire aif
defterler köhne, üçünclisü ğtik~veTonuncıisıfda ceğffi7olurdu24f
238 B arkan, “T ahrir D efterlerinin İstatistik V erim leri H akkında B ir A raştırm a”, IV.
Türk Tarih Kongresi, 10-14 K asım 1948, A nkara 1952, 290-294.
239 Ü nal, H ar p u t Sancağı, 3.
240 İnalcık, Suret-i D efter-i Sancak-1 A rvanid..., XX.
241 İnalcık, Sancak-1 A rvanid..., X V .
A rşivlerim izin en kıym etli hâzinesi, hiç şüphe yok, ki tahrir

defterleridir. B ugün m u h telif arşiv ve kütüphanelerde^-ürÛOO kadarı
elim izde kalm ış bulunan b u defterler sayesinde biz, belirli b ir
tarihte O sm anlı devleti içıtı de herhangi biF bölgede yaşamatcta olan
nüfus, arazinin yapisT~ve tasarru f şekli, zirâat şekil ve çeşidi,
kim lerin hangT öranda, n e z a m a n vergi ödedikleri vs. gibi hususlara
daırTüTgEed3rıHnImEEtEviz.Avr tca, taTiHrTıölgelerin m "Tarımla ilgili
ö rf ve â detleri ile vergi düzenini gösteren kanunnâmeler de bu
defterlerde bul ummaktadır.
Y ine bu tahrir defterlerinde h er türlü bâc ve resim lerin
toplandığı geçit. pazar, panayır ve güm rük m ahalleri, m âden
o c a k l a r ı , tuzlalar ve dalyanlar bulundukları yerlerde, senelik
tahm in î gelirleri Ve işleyiş nizam ları ile kaydedilm iştir. A yrıca
O s m a n l i ü lk esin in m u h telif kısım larında derbend bekleyen, yol ve
k ö p r ü tam ir e d e n v e v a kervansaraylara h izm et edenleri ve kale
m u h a f ı z la r ın ı mâdenci, sancı, tuzcu, yağcı, ortakçı vs.^ gibi türlü
g ö r e v l i l e r v e b u n l a r a a it istatistikı rakam ları da bu belgelerde
bulabilm ekteyiz.
T ah rir d e f te r le r i b i r e r tapu kütüğü oldukları iç in , her köyün
ki n ü n tim a r i- m ülkü v e v a vakfı olduğunu, bunların gelir kay n ak lan
ü e h u k u k î s ta tü v e İdarî düzenlerini ve köylerin durum larını, ve
k ı sa c a t a r i h ç e l e r i n i ö ğ r e n m e im kânı bulm aktayız.
T ahrir defterleri gibi sayım lar o çağlarda gelişm iş A vrupa
m e m l e k e t l e r i n d e de görülüyordu. .Ancak bunların birçoğunun tahrir
d e f t e r le r i k a ç la r teferruatlı v e kıym etli bilgiler ihtiva etm ediği
b ilin m e k te d ir.
O sm anli tahrirlerinin, geniş bir alanda yayılm ış bulunan
ülkenin her köşe ve bucağında birden, ay m yıllarda ve aynı
usullerle yaptırılıyor ve m untazam zam an aralıkları ile ve b en zer
usullerle tekrar ediliyordu. B u bakım dan, bu hususlar, söz konusu
sayım lâm T bugün elim izde H alm iş olan defterlerinin tarih î bir
kaynakTTlarak değerini bir hayli arttırm aktadır242.
İnsan un su ru hakkında rakam larla ifade edilebilen çok tesirli
ölçüler ve yeni analiz m etodları tem in eden demografı ilm i,
toplum iarın geçm işteki sosyal ve ekonom ik bünyesini, i darî-m alî
örgütlenm elerin i b u günkü sosyal ilim lere has zihniyet ve
m etodlarla incelem ek isteyen tarihçiler için çok şeyler vaad
242 Bu hususlarda bkz. Barkan, "T ürkiye’de İm paratorluk D evirlerinin B üyük N üfus
ve A razi Tahrirleri ve H akana M ahsus İstatistik Defterleri (J-II)", İÖ İF M , 11/1
(1940), n/2 (! 940-41), 20-60; 214-247.
etm ektedir. B undan dolayı bahis konusu tahrir defterleri de bilhassa

nüfus say ım lan bakım ından zengin bir m alzem e yığını teşkil
etm eleri itibariyle tarihî dem ografi araştırm aları için eşsiz b irer
kaynaktır243.
T ahrir defterlerinin, O sm anlı devletinin kuvvetle kurulup
gelişm ekte olduğu devirlere ait o lan lan n m m untazam ve
m ükem m el olduğu görülür. B u dönem lerde tanzim edilm iş olan
defterlerin tertip tekniği, yazı özellikleri, cilt, kâğıt, m ürekkep vs.
gibi m alzem enin seçilişindeki zevk ve kalite üstünlüğü bakım ından
durm adan geliştiği görülm ektedir. İlk zam anlarda daha fazla
özetlenm iş bir şekilde tertip edilm iş oldukları görülen defterler,
Fâtih veya II. B ayezid devirlerinde gelişm iş ve olgunlaşm ıştır.
T ahrir d e f t e r le r in i n şekil, tertip ve zenginlik bakım larından
olgunluk çağını u laşm asın da bu devirlerin il-yazıcıları ve onların
kâtiplerinin payı büyüktür. Sağlam bir tahsil gördükleri anlaşılan bu
kültürlü kişiler, ifade kuvveti, lisan bilgisi ve yazılarının güzelliği
ile dikkati çekm ektedir. D efter tekniğindeki gelişm e K anunî, II.
Selim ve III. M urad devirlerinde en m ükem m el şeklini bulm uştur.
F akat daha sonra y apılan ve sayıları giderek azalan tahrir defterleri
ile X V II. yüzyılda yaygınlaşan avarız, ve cizye tahrirlerine â it
örneklerde belirgin bir bozulm a dikkati çekm ektedir.
XVII. yüzyıldan sonra yazılar eski güzelliğini tam am en
kaybetm iş olup, çirkin ve im lâ s ı bozuktur, rakam lar karışık ve
toplam alar hatalıdır. E ski defterlere sonradan yazılan der-kenarlar
ve v is âl e denilen ek-bel gel er b u bozulm a ve zevksizliğin
örneklerini verm ektedir. D efterlere sonradan ilâve edilm iş olan bu
kâğıtlar sararm ış, yazılar çirkinleşm iş ve m ürekkebin rengi
uçm u ştu r244.
243Barkan, "Tarihî D em ografi A raştınnaları ve Osm anlı Tarihi", Türkiyat M ecm uası,
X , (1951-53), 1-3.
244 Barkan, H üdavendigûr Livası, 1-6.
C. OSMANLI VERGİ DÜZENİ
O sm anlı devleti X VI. yüzyılın başlarından itibaren fetihlerle
s ü r e k li g e n iş le d iğ i i ç i n d e v le tin h u k u k î , askerî, m alî ve sosyal
yapısında da devam lı gelişm e ve değişm eler m eydana gelm iştir.
B undan dolayı im paratorluğun her tarafına şam il tek b ir vergi
düzeni konulam am ış, fethedilen her bölgenin coğrafi şartları, etnik
ve kültürel özellikleri ile sosyal ve ekonom ik yapısı dikkate
alınarak ayrı ayrı düzenlem eler yapm ak yoluna g id ilm iştir245.
A y n c a feth edilen b ir ülkedeki ekonom ik ve sosyal istikrarın
bozulm ası endişesi de O sm anlı idarecilerini pragm atik davranm aya
v e her m ahallin yukarıda sayılan hususiyetlerini göz önüne alarak
bir vergi sistem i geliştirm eye sevk etm iştir.
Bu sebeple h er vilâyet ve her sancak için vergi sistem inin
esaslarım v a z eden, vergi m ükellefleri ile sipâhi veya devlet
ilişkilerinin nasıl olm ası gerektiğini düzenleyen ayrı ayrı
kanunnâm eler tertip edilm iştir. H atta bazı hallerde bir sancak
içerisinde farklılık gösteren coğrafi bir bölge veya topluluk için
dahi ayrıca kanunnâm eler tanzim edilm iştir. Bu kanunnâm elerde
vergi m ükellefi reâyânııı hak ve sorum lulukları, hangi ürünleri
yetiştirecekleri ve bunlardan hangi nisbette ve ne zam an vergi
ödeyecekleri gibi hususlarla, sınaî ve ticarî faaliyetlerin nasıl
vergilendirilecekleri tek tek açıklanm ıştır. Ö te yandan devlet görevi
ifa eden ehl-i Ö rfü n uym ası gereken kaideler ile reâyâm n riayet
etm esi gereken hususlar da kanunnâm elerde yer alır.
V ergi tahakkuk ettirm ek ve bu tahakkuk eden vergiyi
toplam ak tarih boyunca kurulan bütün devletler için daim a büyük
b ir m esele olm uştur. Çünkü âdil, verim li ve basit bir vergi düzeni
tesis etm ek k o lay bir şey değildir. O sm anlı devleti, devletin
kuruluşundan itibaren b u konuda önceki T ürk devletlerinde
u y gu lan an verg i sistem ini esas alarak, vergi kaynaklarını tesbit
etm ek için yukarıda etraflıca ele alm an tahrir (sayım ) usûlünü
benim sem iştir. H er feth edilen ülkede vergi kaynaklarının tesbiti
için tahrirler yapılm ış ve devletin genel durum undaki gelişm e ve
değişm elere paralel olarak tahrirler yenilenm iştir. T ahrir sırasında
vergi kaynaklarının gözden kaçm am ası hususunda azam i dikkat
sa rf edilm iş, m u h telif sebeplerle vergilendirileni ey en kaynaklar sık
sık yap ılan teftişlerle vergi sistem ine dahil edilm eye çalışılm ıştır.
245 Şinasi A ltundağ. "Osman).] İm paratorluğu'nun Vergi sistem i H akkında K ısa Bir
A raştırm a", D T C F D , V , sayı 2,(1947), 189.
V ergi tahakkuk ettirdikten, yani kim lerden ne m iktarda vergi

alınacağını belirledikten sonra, belki tahakkukdan daha zor olan
işlem de tahakkuk eden verginin devlet hazînesine girm esidir. Bu
da, eski ve yeni b ü tün devletler için m ühim bir m esele olm uştur.
O sm anlı idarecileri bu k onuda zam anın şartlarını dikkate alarak
S elçuklular ve onlardan önce uygulanan bir usûlü kabul
etm işlerdir. O dönem de b u g ü n kü anlam da devlet gelirlerinin tek bir
m erkezde toplanıp sonra devlet harcam alarının buradan yapılm ası
şeklinde m o d em bir bütçe anlayışından söz edilem ez. Ç ünkü para
ekonom isinin ve ulaşım vasıtalarının bugünkü ölçülerde
gelişm ediği bir zam anda i m para torl u ğun m erkezden binlerce
kilom etre uzaktaki bölgelerinde vergiyi m adeni para olarak
toplayıp sonra toplanan bu parayı tekrar sipâhi, yeniçeri, vs. gibi
asker ve m em urlara dağıtm ak ve diğer devlet harcam alarını
yapm ak ulaşım , haberleşm e ve güvenlik açısından im kânsızdı.
A y n ca birçok verginin nakit olarak değil de aynî olarak
alındığı düşünülürse vergileri doğrudan m erkezî bir hâzinede
toplam anın güçlüğü anlaşılabilir. B undan dolayı O sm anlı
idarecileri de tim âr düzeni dediğim iz sistem i geliştirm işler ve
devlet gelirlerinin b ir harcam a biçim i olarak benim sem işlerdir.
B unun tâbi i sonucu olarak devlet, zam anın teşkilat ve m aliye
sistem inin icaplarına uyarak, vergi toplam ak hakkını büyük ölçüde
dirlik sahiplerine ve vakıflara bırakm ıştır246.
Ö te yandan y eni feth edilen b ir bölge O sm anlı İdarî
teşkilatına dahil edilirken b ü tü n im paratorluğa şam il tek b ir İdarî
sistem i em poze etm ek yerine, o bölgenin coğrafi, sosyal ve
ekonom ik şartlarına göre düzenlem eye gitm ek şeklindeki yaklaşım
vergi sistem i için de geçerli kılınm ıştır. İm paratorluğa yeni katılan
m ahallerde devletin vergi, tim âr ve benzeri konularda hukukî
standardı dem ek o lan kanun-ı Osm an? y\ uygulam ak yerine, o
bölgede daha önceki hakim ler tarafından konulm uş olan vergi
düzenini ve m evzuatı b ir m ü ddet daha devam ettirm ek ve orada
O sm anlı hakim iyeti pekiştikten ve halk O sm anlı idaresine iyice
ısındıktan sonra yavaş yavaş kanun-ı Osman? ye geçm ek şeklinde
b ir siyaset takip edilm iştir247.
246 Barkan, "A varız", ÎA, 1, 14.

247 Barkan, "O sm anlı D evrinde U zun H aşan B ey’e A it K anunlar", Türkiye'de Toprak
M eselesi, I, İstanbul 1980, 545-573.
M eselâ Ç aldıran zaferinden sonra O sm anli hakim iyetine giren

H arpuî, M ardin, H a sa n k eyf vs gibi sancaklarda bu prensibe riayet
edilerek derhal kanun-ı O sm a n iy e geçilm em iş, uzun yıllar
hakim iyet sürm üş olan U zun H aşan B e y ’ in 24*248 koyduğu vergi
m evzuatı yerinde bırakılm ış, sadece ziraatla uğraşan kesim in
vergilendirilm esinde O sm anli kanunları tatbik olunm uş, bâc, dam ga
ve sair konularda H aşan p ad işah kanunları yürürlükte
tutulm uştur 249 . B undan dolayı ziraat ve hayvancılıkla ilgili
hususlarda devletin tim âr sistem inin uygulandığı sair
m ahallelindeki ne benzer bir tatbikat görülürken, bâc ve dam ga
gibi hususlarda A kkoyunlular zam anında konulm uş m evzuat geçerli
olm uştur.
Şim di b u değerlendirm elerden sonra O sm anlI vergi
kaynaklarını ele alabiliriz.
1. Ö şür
Öşür, kelim e olarak onda bir (1/10) anlam ına gelen A rapça
kökenli b ir kelim e olup, ıstılah olarak O sm anli devletinde
um um iyetle halkın ürettiği m ahsûllerden, bilhassa hubûbâttan
alm an vergiye verilen isim dir. Z iraî ürünlerin dışında b a l’dan da
öşür alındığı görülür.
Öşür, orta çağdan beri M üslüm an ve H ıristiyan âlem lerinin
tanıdığı bir vergidir. İslam iyetin ilk zam anlarından itibaren bütün
İslam devletlerinde alındığı için şer ’i bir vergi olarak m ütalaa
edilm iştir 250 . O sm anli hukukçuları ö şü r’ü harâc-ı mukaseme
saym ışlardır251. M ukasem e, bölüşm e m anasına gelm ektedir. Reâyâ,
ektiği toprağın sahibi olm ayıp bir nevi kiracısı durum undadır.
T oprağm gerçek sahibi devlettir. B u durum da öşür de reâyân m
24S Doğu A nadolu'da Satevi hakim iyeti kısa sürmtiş olduğundan henüz vergi
hususunda oturm uş bir m evzuat ortaya çıkm am ıştır, çıksa dahi ideolojik olarak rakip
gördükleri bir devletin kanunlarım O sm anhlar'ın uygulam ak istem eyecekleri
aşikardır.
249 jsjı'tekim bu durum 1518 tarihli Harpın kanunnâm esinin başında "Tafsil-i
kanunnam e-i hvâ-i H arpurd ber-ım ıceb-i kanun - 1 Osm an î m ahsûl ât - 1 kura m a'a şehr
ve bâc ve dam ga ve sâ'ir cihathâ ki der şelır-i m ezbûre ber-mııceb-i kanun-ı H aşan
padişah nihade şude" şeklinde açık 1anm aktadır, bkz. Ünal, H arpın Sancağı, 1 18;
A ynı ifade M ardin kanunnam esinde de m evcuttur.
25Û Lütfı G üçer, aynı eser, 51-52.
251 "Ö şür adına alınan Öşür değildir, arzın harâc-ı m ukasem esidir. H arâc elbette onda
bir olm az; arzın taham m ülüne göre alınır. N ısfına değin alm ak m eşrû’dur. Sekizde
bir alm ak arzın taham m ülü obcak helaldir, K etebehu Ebu's-suud", Milli Tetebbular
M ecm uası, !, İstanbul 1331, 102.
z i r a a t e ttiğ i a r a z i n i n i c a r b e d e l i o l m a k t a d ı r , Y a n i d e v l e t i n a ld ı ğ ı
öşür, t o p r a k l a r ı n m ü l k i y e t i n e s a h ip o l m a k t a n d o ğ a n b ö l ü ş m e
hakkıdır252.
Öşür onda bir dem ek olm akla beraber, vergi nisbeti olarak
çok defa 1/5, 1/6, 1/8 gibi farklı oranlarda tatbik edilm iş, hatta bazı
hallerde ürünün y a n sı alınm ıştır. B unun sebebi, arazinin
verim liliğinin, sulam a ve iklim şartlarının, ziraatı yapılan ürünün
cinsinin ve m ahalli ö rf ve adetlerin farklılığıdır253.
Öşür, aynî ve n akdî olm ak üzere iki şekilde tahsil edilebilirdi.
Arpa, buğday, darı, n o h u t gibi dayanıklı hubûbât çeşidinde ve
pam uk v s ’de ayn î olarak alınm ası kanundu. B una m ukabil, sebze ve
m eyve gibi bağ, bağçe ve b o stan m ahsûllerinden n akdî ve maktû
olarak resim alınırdı. F ak at sipâhiler çok defa hubûbâttan da o
günkü narh ( narh-ı rûzî) üzerinden nakdî olarak öşür alm ak
isterlerdi. Ç ünkü sipa h i için elindeki m ahsûlü satıp nakde çevirm ek
başlı başına b ir m esele idi. B u sebeple yasaklanm asına rağm en
sipâhilerin, reâyâdzn ö şü r’ ü nakid olarak alm a eğilim i gösterdikleri
anlaşılm aktadır.
A ncak para ekonom isinin çok gelişm ediği, ulaşım ve
pazarlam a şartlarının reâyâ için de önem li bir m esele teşkil ettiği
bir dönem de hubûbâttan nakid olarak öşür a lı n m a s ı , çiftçiler
açısından oldukça zordu. Bu d u r u m u nazar-ı itibara alan O sm anlı
idaresi, sipahileri ve em inleri, nakdî olarak öşür alm am aları
hususunda uyarm ış; bu tür davranışlara tevessül e d e n olduğu
t a k d i r d e , engel olunm ası konusunda haki mü ’l-vakt (idareci)
o l a n l a r u y arılm ıştır254.
H ubûbâtm haricindeki b a ğ , bağçe ve bostan m ahsûllerinden
öşürün ayn î olarak alınm ası ise im kânsızdı. Ç ünkü sebze ve
m eyve hububat gibi dayanıklı ürünler değildi. B undan dolayı nakdi
olarak vergilendirilm eleri zarım idi. T ahrir defterlerinde bu
vergiler um um iyetle “ ber-vech -i m aktu” şeklinde kaydedilm iştir.
M aktu verginin m ah zu rlu tarafı, reâyâ n m ürününün az olduğu kıtlık
252 Ü nal, H a r p u t Sancağı, 119.

253 Barkan, "Öşiir", İA , IX, 485.
254 "vilâyetde eğer ucıızlukdur ve ger kızlıkdır re'âyâdan öşür bedeli akçe alınm ayııp
eğer buğday ve ger arpa ve ger sâ'ir hııbubatdır her ne ise ölçülüp ayniyle tereke
vireler eğer sancak beyleridir ve ger zii'em â ve gayridir ve re’âyâya zulm idüp öşiir
bedeli akça taleb itm eyeler itmek isterlerse hakım ü’bvakt olanlar men' ideler", bkz.
Ünal, XVI. Yüzyılda Ç em işgezek Sancağı, A nkara 1999, Ekler, 1541 ve 1566 tarihli
Ç em işgezek kanunnam eleri.
zam anlarında da defterde yazılı olan m iktarı nakden ödem ek

zorunda olm asıydı. B u yüzden bazı sancaklarda m ak tu öşür
alınm asına son verildiği de o lm uştur255.
a) T a h rirle re G öre N arh F iya tla rı
M ufassal tahrir defterlerinde nakdî olarak alm an vergi ve

resim ler akça olarak kaydedilm iştir. Y ani resm-i çift, resm-i bennâk
ve resm-i ispenç vs. gibi m iktarı belirli olan resim lerin akça olarak
ne tuttuğu defterlerde görülm ektedir. B unun yanında ayni olarak
alınan buğday, arpa, darı, penbe (pam uk) vs. gibi öşür'e tâbi
ürünlerin de belli bir n arh üzerinden akça olarak değeri verilm iştir.
D efterlerde öşür olarak alınan m iktarın kaç kile ya da m ü d
olduğu belirtildikten so m a o ürün için tesbit edilen narh fiyatından
öşürün akça olarak tu ttu ğ u m eblağ da kayıtlıdır. B ununla sipâhilere
tevcih edilen dirlik tutarı belirlenm iş olm aktadır.
T ahrir defterlerinde buğday, arpa, darı, p am u k vs. için
konulm uş olan narh fiyatları, tah rir işlem ini yürüten tahrir
kom isyonlarınca değil, doğrudan doğruya padişah huzurunda
yapılm aktadır. H ubûbâtm m iktar ve kıym eti takdir edilirken kıtlık
ve bo llu k senelerinin farklarını ortadan kaldırm ak için üç yıllık
ürün ortalam ası dikkate alınm akta ve öşür m iktarı bu şekilde tesbit
edilm ektedir. T ahrir kom isyonlarınca öşür m iktarının tesbitinden
sonra öşre tâbi m ahsûllerin narh fiyatlarının belirlenm esi için
defterler m erkeze gönderilm ekte ve bizzat padişah huzurunda narh
verilm ektedir 256 . F akat tahrir em inleri, narhın doğru tesbit
edilm esine yardım cı olm ak m aksadıyla ilgili kadılıklardan m ahalli
narhı gösteren hüccetler (senetler) getirm ektedirler257.
A ncak m erkezde belirlenen bu fiyatların her zam an için h alk
arasında cari olan gerçek fiyatlarla paralel olm adığı
anlaşılm aktadır. Bu yüzden öşürün nakdî olarak alındığı bazı
yerlerde sipâhiler, öşür bedellerini çok defa tahrir defterlerinde
belirlenene göre değil de o günkü (narh-ı rûzî) narha göre alm ak
eğilim indedirler. B undan dolayı halkın zulm e uğram am ası için
zam anla öşürün aynî olarak alınm ası hususu bütün im paratorluğa
teşm il edilm iştir.
255 Bkz. 1518 tarihli Aydın Livası kanunu, Barkan, K anunlar, 18.
25ĞBaıkaıı, "Türkiye'de İm paratorluk D evirlerinin Büyük N üfus ve Arazi T ahrirleri...'',
İktisat Fakültesi M ecm uası, il, 40.
257înalcık, Sûret-i D efter-i Sancak-ı A rvanid..., G iriş , XIX.
T ahrirler dönem i kapandıktan sonra X V I. yüzyılın ikinci

yarısında yapılm ış olan eyaletlere ait son tahrirler X V III. yüzyılın
sonlarına k adar geçerli olm uştur. B u u zu n zam an dilim i içerisinde
defterlerde X V I. yüzyılda tesbit edilm iş olan narh fiyatları
üzerinden tim âr geliri hesapları yapılm ış fakat, aynı olarak öşür
alındığından sipâhinin k aybı olm am ıştır. A ncak şahıs başına alm an
vergilerin sabit kalm ış olm ası ve hesapların ak çaya göre yapılm ış
olm ası sebebiyle zam an la akçanm değer kaybetm esi yüzünden
sipâhi gelirlerinde re el olarak gerilem e olm uştur.
(1) H u b û b â t Ö şrü
H ubûbât, ekonom isi tarım a dayalı toplum laıın vazgeçilm ez

ürünüdür. B u durum sadece hubııbâtm halkın tem el gıda m addesini
teşkil etm esinden kaynaklanm az. H ubûbâtm aynı zam anda stratejik
bir değeri ve önem i v ard ır258. Fetihçi devletler kalabalık ordularının
iaşesi için b u ğ d ay a şiddetle ihtiyaç duym uşlardır. A yrıca sefer
zam anında atların yiyeceği olan arpa ve sam an da stratejik önem e
sahiptir. B u sebeple hu b û b ât ziraatı devlet tarafından daim a teşvik
edilm iş ve üretim inin artm ası için zam an zam an çiftçiler
desteklenm e yoluna gidilm iştir. D arlık ve kıtlık zam anlarında
gerekli hubûbâtı tem in etm ek ve ürünün yetişm ediği ya da tâbii
afetlerin yol açtığı darlık bölgelerinin gıda ihtiyaçlarını karşılam ak
için hubûbât ekim inin teşv ik edilm esi iktisadi şartların zarurî kıldığı
bir devlet politikası idi.
Ö te y an d an devletin en m ühim vergi kaynağım teşkil eden
öşür ün yüzde ellisinin h u b û bâttan sağlanıyor olm ası gibi m alî
zaruretlerle de b u ğ d ay ve arpa ekim i teşvik ediliyordu. Bütün bu
sebeplerle O sm anlı devletinde ziraî üretimin devlet kontrolü altında
m erkezî bir planlam a dahilinde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. D evlet
gerekli g ördüğü zam an bir bölgede herhangi bir ürünün ziraatini
yasak lay ab ilir y a d a yeni b ir ürünün ziraatini yaygınlaştırabilir.
M esela 1518 tahririne göre H arput Sancağm da 5 bin küsur kile
m ercim ek ü retilirken 1566 y ılında m ercim ek üretim inin tam am en
ortadan kalktığı görülm ektedir. K eza darı üretim inde de 1518’den
1566’y a b ü y ü k ölçüde düşüş gözlenm ektedir. B una karşılık buğday
ve arpa üretim inde yüzde yüzlere v aran atışlar olm uştur*25^. B unun
258G eniş bilgi için blcz. Ltitfi G üçer, XVI-XVII. A sırlarda O sm anlı im paratorluğu'nda
H ububat M eselesi ve H ububattan A lınan Vergiler, İstanbul 1964, 38-41.
25 ^ Ü nal, H arput Sancağı ,101-102.
sebebi, buğday ve arp ay a olan ihtiyacın artm ası ve m ercim ek ve

darı ek im inin yasaklanm asıdır.
H ububat öşrü içerisinde en büyük gelir kalem ini tarım
to p lam ların ın en başta gelen ürünü olan buğdaydan alm an öşür
teşkil etm ektedir. Ç ünkü buğday, halkın tem el gıdası olan ekm eğin
ham m addesi olduğu gibi, onun dışında günlük hayatta en çok
tüketilen bulgur, nişasta, erişte, tarhana vs. gibi gıdaların da ana
m alzem esidir. H er türlü iklim şartlarında iyi kötü yetişebilm esi
sebebiyle h er zam an en çok rağbet edilen ürün olm uştur.
Pazar ekonom isinin p ek gelişm ediği, ulaşım vasıtalarının
sınırlılığı dolayısıyla bölgeler arası ticaretin canlılık kazanm adığı
zam an ve m ekanlarda halkın en önem li kaygısı kışlık ihtiyacını
karşılayabilecek kadar b uğdaya sahip olabilm ektir. K ıştan evvel
buğdayını an b a n n a yerleştirm iş olan köylü klasik dönem in en
m utlu insanı dem ektir. H atta kıtlık devirleri için fazladan bir m iktar
hubûbât depo edebilm ek herkes için saadet kaynağıdır. Ç ünkü iyi
ürün elde edebilm ek iklim şartlarına tâbidir ve bu h er zam an
m üm kün o 1am am aktadır.
B uğday öşrü um um iyetle 1/5 nisbetinde uygulanm aktadır
ancak, bazı özel durum larda, yol üzerinde olan veya başk a b ir
sebepten dolayı m uafiyet verilen ve defterde bu konuda açıklam a
bulunan bir kısım köylerde 1/6 ve 1/7, gibi oranlarda alındığı
gibi260 bazı şahıslar için de istisnai olarak 1/8 nisbetinde öşür tahsil
edildiği de g ö rü lm ek ted ir261.
B uğdaydan sonra A n ad o lu ’da en fazla üretilen hubûbât ise
arpadır. B ilhassa atların ve davarların beslenm esinde hayvan yem i
o l a r a k kullanıldığı gibi buğday kadar m akbul olm asa bile arpa,
halkın tem el gıda m addesi olarak yufka, keşkek vs. yapım ında da
kullanılm aktadır. A n ad o lu ’n u n bazı yörelerinde buğday ile arpa
k a n ştm la ra k elde edilen un, besin m addesi olarak kullanılm aktadır.
Ö te yan d an arpa ve buğday saplarının harm anda döven ile
dövülm esiyle ortaya çıkan sam an ise özellikle kış aylarında
hayvanlar için vazgeçilm ez b ir besin m addesidir.
260"K arye-ı V ertariç tâbi'-i nâhiye-i G ündüz, m ezbûr vilâyet-i m ezbûre nev âh isin den
olan kuranın m ülkü olm ağın öşrii yedide b ir kay d olundu", Ünal, Ç em işgezek
Sancağı, 103, dipnot 319.
261 "K arye-i K ozluca tâbi'-i nâhiye-i Ovacık, zem în-i çiftlik kıt'a 1, der-tasarruf-ı
D erviş Kariber, m ezbûr D erviş K anber zâviyedâr olup âyende ve revendeye hizm et
idiip ol m ukabelede m utasarrıf olduğu çiftlikde öşür ü sâlârm ı virür ki sekizde bir
olur", Ünal, Ç em işgezek Sancağı, 104, dipnot 320.
D arı da hem yiyecek, hem de hayvan yem i olarak tüketilen

bir b esin bitkisidir. D arı haşlanıp, tuzlanıp yenildiği gibi, d an
unundan ekm ek, çorba, çö rek vs. yapılır. Z iraatının kolay oluşu ve
A n ad o lu ’nun her b ö lgesinde yetişebilm esi sebebiyle bol m iktarda
üretilir.
B uğday k ad ar olm am akla beraber arpa ve d a n d a n alınan öşür
de devlet gelirleri içerisinde Önemli b ir nispet teşkil etm ektedir.
E ski çağlardan beri en önem li sanayi bitkisi olan p am u k da
O sm anlı coğrafyasının b irçok bölgesinde yetişm ektedir.
U m um iyetle sulak v e nem li bölgeleri seven pam uk, o zam an için
yün ile birlikte sanayiin en önem li kolu olan dokum anın tem el ham
m addesidir.
H er tü rlü iklim şartlarında yetişen asm a bitkisinin m eyvesi
üzüm ise hubûbât ekim ine elverişli olm ayan dağlık ve kır arazide
de yetişebilm esi sebebiyle gerek A n ad o lu ’da ve gerekse R u m eli’de
çok yaygındır. B ağcılık yapanlardan bazen h e r 100 tev ek (asm a)
başına bir resim , b azen de şıra öşrü adı altında bir vergi alındığı
görülm ektedir.
B uğday, arpa, darı, pam uk ve bağcılık dışında, özellikle
ırm ak vadileri bo y u n d a yer alan bağ ve b o stan laıd a bol m iktarda
m eyve ve sebze yetişm ektedir. B unları tahrir defterlerinden tesbit
etm ek h er zam an için m üm kün olam am aktadır. A yrıca köylere göre
değişen farklı b aşlıklar altın d a nakdî olarak resim alındığından
dolayı hangi m ey v e ve sebzeden ne kadar üretildiği
bilinem em ektedir. B azen öşr-i meyve adı altında, bazen öşr-i bostan,
ve bazen de öşr-i p iya z ve sebze, öşr-i bezelye ve hatta bazen öşr-i
ceviz adı altında defterlerde belirli b ir resim alındığı görülm ektedir.
B unların m iktarları tesbit edilem em ekle beraber defterlere yansım ış
olm ası ve resim alın m ay a baz teşkil ettiğinden dolayı halkın
ihtiyacından fazla yetiştiği ve ekonom ik b ir değer ifade ettiği
(2) Salâriye
S a la rî v e b azen sa lâ rlık denilen bu m ükellefiyet öşür gibi

m ahsulün m iktarına ve öşüre m unzam olarak alm an bir vergi idi.
Salar h er ne k adar F arsça’da kum andan m ânasına geliyorsa da
O sm an lılar’a m u h tem elen İlhanlIlardan geçm iş bir kavram olup
m alî m evzuatta doğrudan doğruya köye gidip harm an başında
beylerbeyi, sancakbeyi veya zeâm et ve tım ar sahipleri adına
o sm a n li m ü esseseler ! t a r îh î 175
harm anı ölçerek bunların Öşürlerini tahsil eden m em urları ifade

etm ektedir. Salarlık, öşürü tahsil ile yüküm lü olan m em urların
harm an devresi b o y u n ca hayvanlarına yem ve kendisine yiyecek
olm ak üzere köylülerden alm aya yetkili olduğu nakid m eblağ, yani
vergi dm ekti. Ö şürün onda b ir veya sekizde bir alındığı yerlerde b ir
birim de salarlık alm ıyordu. Ö şürün 1/5 gibi yüksek nisbette
alındığı hallerde ayrıca b ir salarlık alınm ıyordu. Salariye öşür gibi
harm an sonunda alınırdı2^2.
2. Diğer Vergi Ve Resimler

a) H a y v a n c ılık ve H a yva n cılıkla İlg ili R e s im le r
(1) A d e t-i a ğ n a m
O sm anli im paratorluğunda koyun ve keçi sahiplerinden

alm an vergiye âdet-i ağnâm adı verilm ektedir262263. Adet-i ağnam,
ufak tefek bazı farklılıklar dışında um um iyetle h er vilâyette m üslim
ve gayri m üslim ayırd edilm eksizin 2 koyuna 1 akça olarak
alınırdı264. K oyun kuzulu da olsa tek bir koyun m ütalaa edilir,
koyundan ayrı kuzusundan ayrı vergi alınm az.
Âdet-i ağnâm koyun başına sabit bir resim olduğu için tahrir
defterlerinde y er alan vergi toplam ından hareketle b ir sancaktaki
koyun m iktarını belirlem ek m üm kündür. M esela, yaylakları bol
olan Çemişgezek sancağında 1518 tahririnde 146.000, 1523
tahririne göre 210.000, 154.1 tahririne göre 240.000 ve 1566
tahririne göre 330.000 koyun bulunduğu görülm ektedir.
(2) Yaylak ve Kışlak (=Köm) Resim leri
Yaylak resmi, kanunnâmelerde otlak resmi, resm-i m eral ve

ya ta k resm i olarak geçer. B una göre sürülerini başkasının ti m ârı nd a
otlatan v ey a m îrî yaylaklarda otlatan sürü sahipleri ile göçebe
kabileler ve yörüklerden yılda bir defaya m ahsus olm ak üzere sürü
başına alm an b ir resim dir265.
262 L ütli G üçer, aynı eser, 52-54.

263 N eşet Çağatay, "O sm anli İm paratorluğum da Reayadan A lınan V ergi ve Resim ler",
D T C F D , c. V, sayı 5 ,(1 9 4 7 ), 485 vd.
264 Barkan, K anunlar, 12 (A ydın V ilayeti kanunu).
265 N. Çağatay, "aynı m akale", 509 vd.
176 .MEHMET ALI ÜNAL
G enelde ya yla k ve kışlak resim leri hariçten gelip konaklayan

koyun ve sığır sürülerinden alm an bir resim dir. Y erli reâyâdan
alınm am aktadır. M eselâ 1540 tahririnde D iyârbekir vilâyetinde
300 koyun b ir sürü kabul edilm iş olup, her 300 koyunluk sürüden
yaylak resmi olarak bir â 7â koyun alınm ası kanundur266.
K ışlak resmi ise ko m ’da kışlayan koyun ve davar sürülerinden
alm an aynı m ahiyetteki b ir resim dir. B una köm resm i de
denilm ekte d ir. K anunnâm elerde sadece davar sürüsü tâbiri
geçm ekte ise d e 267 koyun sürülerinden de alındığı defterlerde
kayıtlıdır. K ışlak resm i sadece kom da kışlayan hayvanlardan
alınm akta, köy içinde k ışlayan koyun 1ardan alınm am aktadır26^
(3) B al Ö şrü (R esm -i K iv âre)
A nadolu ve R u m e li’nin n ehir vadileri ve yaylalarında yetişen

değişik b itki ve çiçekler arıların beslenm esi içir elverişli bir ortam
sunm aktadır. B u sebeple arıcılık ülkede çok yaygındır.
T ahrir defterlerinde bal öşrü, resm-i as el, resm-i zenburiye, öşr-
i kovan, resm-i kivâre ve öşr-i p etek gibi m u h telif isim ler altında
zikredilen bu vergi reâyânın elindeki an kovanlarının m ahsûlünden,
yani baldan alınm aktadır269. B azı yerlerde aynî olarak alındığı gibi
çok defa nakdî olarak alınırdı. Şayet reâyâ an ların ı beslem ek için
kendi tâbi olduğu tim ârm dışında b ir başka sipâhinin tim ârı
arazisine götürürse, resm in y an sın ı reâyâ.nın kayıtlı olduğu sipâhi,
diğer y an sın ı ise arıların otlandığı tim ârm sipâhi s i alırdı270.
b) Ş a h ıs B a şın a A lın a n V e rg i ve R e s im le r
B u başlık altında ele aldığım ız resim ler şahıslardan sosyal ve

hukukî konum larına göre tahsil edilen vergilerdir. O sm anlı
ıstılahında b u nlara baş akçası veya kulluk akçası gibi adlar da
verilm ektedir. Cizye dışında tam am ı örfî olan bu resim ler O sm anlı
vergi sistem i içerisinde çok önem li bir y er tutm aktadır. B u sebeple
266 B arkan, K anunlar, 134 , (1540 Tarihli D iyârbekir V ilayeti Kanunu).

261 "resm -i kışlak dahi bu vilâyetde köm diller h er tiç yüz davara bir davar vireler
kıym eti otuz akça ola ziyâde ve eksiik olsa ana göre hesâb oluna", bkz. Ç em işgezek
Sancağı, Ekler, 154Î tarihli Ç em işgezek kanunu.
268 "köy içinde kışlam ayup kom da kışlayan koyundan 100 koyuna 10 akça alına, köy
içinde kışlayandan alınm aya", Ç em işgezek Sancağı, 143, dipnot 235.
sancak kanunnâm elerinde b u vergilerin kim lerden nasıl ve n e

zam an alınacağı h ususunda etraflıca durulm uştur. Y ine cizye
haricinde hepsi sipâhi tim ârında y e r alan, bu resim ler tim âr
sistem inin ortadan k alk ışın a k adar devam etm iş ancak m iktarı
akçanın değer kaybetm esiyle beraber arttınlm adığı için reel olarak
önem ini kaybetm iştir. Sadece cizye her dönem de m ik ta n ayarlanan
bir vergi olarak kalm ıştır.
(1) R esm -i çift v e R esm -i dönüm
O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’nda m îrî arazi sistem inin tatbik

edildiği bölgelerinde, çift tâb ir edilen m uayyen büyüklükteki
araziyi tasarru f eden raiyyetin ödediği resm e çift resmi denir.
O sm anlı yönetim i arazinin verim durum una göre tesbit edilen ve
m iktarı 60 ila 150 dönüm arasında değişen ziraat arazisine b ir çiftlik
(=çift) kabul etm ektedir. Çiftlikler tahrir sırasında reâyâya taksim
edilm ektedir. B uradaki kıstas ise r a ’iyyetin evli olm asıdır. Evli
olm ayana çiftlik verilm em ektedir. Ç iftliği tasarru f eden, yani ekip
biçen köylüler bundan dolayı bir resim ödem ektedirler ki resm-i çift
denilen bu resm in m ik tan um um iyetle 50 akçadır.
Çift r e s m in in kökeni O sm anlı öncesindeki dönem lere kadar
uzanır. Çift resm i'nin esası, köylülerin senyörlere karşı m ü k ellef
oldukları döğen, boyunduruk hizm eti, orak vs. gibi bazı feodal
hizm etlerdir 271 . Söz konusu bu feodal hizm etler sonradan,
m uhtem elen X V . y ü zyılda nakde çevrilm iş ve çift ta s a n u f eden
reâyâ dan m uay y en b ir p ara alınm aya başlanm ıştır.
X V I. yüzyıldaki O sm anlı hukukçuları ise çift resm i'ni toprağa
{arz' a) bağlı olduğunu ileri sürm ektedirler. Sancak
kanunnâm elerinde y er alan bu fikre göre reâyâ, çiftlik olarak ta sa rru f
ettiği topraktan dolayı resm-i çift ödem ektedir. B una karşılık bazı
sipâhiler, çift resm i'nin m ahiyetini farklı yorum lam ışlar ve reâyânın
kullandığı öküz sayısına göre vergi talep etm işlerdir. B u durum a
açıklık getirm ek için b irço k kanunnâm ede çift resm i'n in arza bağlı
olduğu açıklanm ıştır272.
271 İnalcık, "O sm anlılar'da R aiyyet R üsûm u", B elleten, XXIÎT/92, (1959), 581; H atta
yazar, B izans'ta pronoia tasarruf eden köylüler tarafından ödenen vergiye dikkate
şayan bir benzerlik gösterdiğini ileri sürmektedir. Bkz. "Çift resm i", E P , 11, 32.
272 "ve tam am çift ve resm -i çift yazılan kim esnelere sipahiler sen iki veya üç çift ile
ziraat idersin diyü tekrar resm -i çift taleb eylem eye!er. Zira resm -i çift arza
bağlanm ışdır öküze bağlanm am ışdır", B arkan, K anunlar, 133, 1540 tarihli
D iyârbekir Vilayeti Kanunu.
H a li! İ n a l c ı k ’a g ö r e çift resm i s a d e c e ş a h s i b ir v e rg i d e ğ ild ir .

A ile e m e ğ i, b i r ç if t ö k ü z v e i k is in i n b ir lik te i ş l e d i ğ i a r a z i y a n i b ir
üretim ünitesi ve dolayısıyla bir m âlî ünite s ö z konusudur.
V e r g i l e n d i r i l e n d e b u b i r im d i r . K ı s a c a s ı çift resm i k o m b i n e b i r
vergidir. İ n a l c ık , geç R om a i m p a r a t o r l u ğ u ’n d a k i colon, Calya 'daki
mansus, B izan s’taki zevgarion ile O s m a n l ı çift hânesinin aynı şey
olduğunu, köylü aile em eğine ve çift-öküz-saban teknolojisine
dayanan kü çü k köylü işletm esini ifade ettiğini belirtm ektedir.
O na göre çift-hâne sistem ine O sm anlı üretim tarzı d e n ile b ilir .
Çift-hâne sistem ini O sm anlılar, Selçuklulardan iktibas etm iştir. Bu
sistem de esas olan, toprağın bir ailenin işleyebileceği büyüklükte
parçalara b ö lü n erek aile ç a p ı n d a işletm ecilik yapm aktır.
Y ine İn a lc ık ’a göre, O s m a n l ı im paratorluğunun değişim e ve
gelişm eye, yani ekonom ik sistem lerin ortaya çıkışına direnm esinde,
durgun b ir sosyo-ekonom ik yapıya bağlı o l m a s ı n d a başlıca sorum lu
da m îrî ara zi rejim i ve çift-hâne s i s t e m i d i r 273.
Ö te yandan X VI. yüzyılın O sm anlı hukukçusu E b u ’s-suud
E fendi çift resm in i h a râ c-ı muvazzafa kabul etm ekte ve buna bazı
diyarda tasm a akçası dendiğini ifade e tm e k t e d ir 274. B arkan, haklı
olarak, bunu, örfî bir vergi olan resm -i ç i f f i şer üleştirme g a y re ti
olarak y o rum lam aktadır275.
Öyle anlaşılıyor ki, çift resmi, başlangıçta O sm anlı öncesinden
kalm a bir takım feodal hizm etlerin nakde çevrilm iş karşılığı örfî
bir vergi iken sonradan reâyâııın çiftlik tasarru f etm e şartına (arza)
bağlı şahsi bir vergi haline gelm iştir. Resm -i ç iff in, cizye, ispenç,
bennâk ve m ü c e rre d resim lerinden farkı da buradadır. N i t e k i m ,
herhangi bir sebeple ç ift’i elinden alm an reâyâ, bennâk
sayılm aktadır276.
B azı yerlerde b ir r a ’iyyete birden fazla çiftlik de
verilebilm ektedir. M uhtem elen nüfusun azlığından kaynaklanan bu
gibi hallerde reâyâ tasarru f ettiği çiftlik adedi kadar resm-i çift
273 İnalcık, "Köy, K öylü ve İm paratorluk", V. M illetlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat

Tarihi K ongresi, (21-25 A ğustos 1989 İstanbul), A nkara 1980, 1-1 1.
274 "re'âyâ ellerinde olan arazi ne öşriye ve ne de ha râc iyedir belki arz-ı m erale keldir
ki, arz-ı m îrî dim ekle m a'rûfdur ve m eşhurdur rakabesi beytti'l-m âhndır tasarrufu
re’âyâya tefevvüz olm uşdur ekerler biçerler harâc-ı m uvazzafın çift akçası adına
bazı diyarda tasm a akçası adına ve harâc-ı m ukasem esini öşür adına virürler”,
"Osm anlı K anunnam eleri”, M illi Tetehhıdar M ecm uası, I, 51.
275 Barkan, K anunlar, 299.
276 Ünal, H arput Sancağı, 128 vd.
o sm a n li m ü e sse se l e r ! t a r î h î 179
Ödemektedir. B una m ukabil Ç em işkezek gibi arazisi dağlık ve

taşlık olan yerlerde tam çift bulm ak bile zordur. B u sebeple
Ç em işgezek7te 180 dönüm arazi bir çift kabul edilm iştir277. Çift
resm i, mm çift ta sa rru f eden reayadan yarısı oranında alınır. F akat
nîm çiftden de az ise b u takdirde 2 dönüm e 1 akça olan döniim resmi
{~resm-i zem in) alınır.
Doğu A n ad o lu ’da resm-i çift um um iyetle 50 akça olarak
alınm aktadır. İm paratorluğun diğer bölgelerine nazaran m iktarın
y ü k sek olm asının sebebi devletin, bu bölgede çift r e s m im b ir takım
eski ağır vergilere m uadil tutarak vaz etm iş o lm asıdır278. M esela
H arput sancağına bağlı Ebutâhir nahiyesinde 1518 tarihli ilk tahrire
göre resm-i çift alınm am akta bunun yerine âdet-i kara salgım
denilen b ir vergi alınm aktadır ki bunun m iktarı da tam 50 akça
tutm aktadır279. Ç em işgezek sancağında da resm-i çift 50 akçadır.
F akat arazi y ap ısın ın dağlık oluşu ve çiftlik teşkil edilebilecek
büyüklükte toprak b u lunm am ası sebebiyle 1541 yılından itibaren
daha çok resm-i zem in y azm a yoluna gidilm iştir280281.
Sel, kuraklık, çekirge âfeti gibi sebeplerle reâyâ çiftliğini ekip
biçem ezse ondan çift resm i talep olunm az2*51,
(2) Bennâk Resmi
B ennâk, çiftliği olm ayan, evli ra ’iyyete denilm ektedir. F akat

bennâkler nîm çift7den az yerleri ekip biçebilirler. Bu durum da
bennâk, evli ve nîm çift7den az yer tasarru f eden M üslüm an
r a ’iyyet dem ektir 282 . Mücerredi den farkı evli oluşudur. B azı
yerlerde bennâkler ekinlü bennâk ve caba-bennâk olm ak üzere iki
kısım da m ütalaa edilm iştir. B una göre nîm çz/Lden az yer tasarıaıf
bennâkler ekinlü, hiç y er tasarru f etm eyenler caba-bennâk
277 N. Çağatay, "aynı m akale", 497.

278 İnalcık, "O sm anlilar'da R aiyyet R üsum u", 585.
279 Bkz. Ünal, H arput Sancağı, 129.
280 "...am m a vilâyet-i m ezbûrenin ekseri kûhistân olup yerleri tam âm çifte v e nîm çifte
m üteham m il olm ayup ol asıl kuraya resm -i çift ta'yîn olunm ayup resm -i zem în
yazılm ışdır kaç dönüm zira'at ideıse iki dönüm e bir akça resm -i zem în virüp ve
zirâ’at eylem eyüp ve resm -i zemîn resm -i beıınâkden eksik olan on iki akça resm -i
bennâk virüp ve altı akça ırgadiye virüp anlardan resm -i çift taleb itm eyeier", bkz,
Ç em işgezek Sancağı, Ekler, 1541 tarihli Ç em işgezek kanunu.
281 Barkan, K anunlar, 132, “ve şunlar ki, fakr u faka galebe idtip veya âfet-i sem aviye
uğrayub m ahtuc-ı halk olub çifte kadir olm ayup çifti bozulm uş ola anun gibilerden
resm -i çift: ve boz behre talep o lu n m ay a..
282 Barkan, K anunlar, 47 (1528 Tarihli B olu livası Kanunu).
sayılm aktadır283. A n cak bazen caba-bennâkTn, m ücerred anlam ında

kullanıldığı g ö rü lm ek ted ir284.
B ennâk resm i, çift resmi gibi çiftlik tasarru f şartına bağlı
değildir. H erhangi bir toprağı işlesin işlem esin her evli olan
M üslüm an reâyâ dan alınır. K ısacası şahsa bağlı bir baş
vergisidir285. N itekim 1566 tarihli H arput kanunnâm esinde “baş
hakkı ” olarak zikredilm ektedir286. B azı yerlerde buna resm-i ra ’iyyet
de denilm ektedir287.
Ekinîü bennâkler, ekip biçtikleri n'îm ç iff den az yerler için 2
dönüm e 1 akça zem in resm i öderler ve bennâk resm i ödem ezler.
A n cak ziraat ettikleri arazinin m iktarı 24 dönüm den az ise resm-i
zemin alınm ayarak bennâk resm i alın ır288*. Ç ünkü o zam an 2
dönüm e 1 akça hesabı üzerinden resm-i zemin, b en n âk resm inin
altına düşm ektedir.
(3) M ücerred Resm i
M ücerred b ekâr fakat başkasına m uhtaç olm adan kendi

geçim ini tem in edebilen M üslüm an erkeklere denilm ektedir.
K ısaca m ücerred kabul edilen kişinin M üslüm an olm ası ve
“atalarına hidmet ider olmayup... kendii kârlarında... ” olm ası tem el
şarttır. Y ukarıda açıklandığı üzere H arput ve Ç em işg ezek ’te
bunlara caba-bennâk de denilm ektedir. M ücerredi e d in durum u
um um i kanunnâm elerde ve sancak kanunnâm elerinde çeşitli
şekillerde izah edilm iştir. U m um iyetle bütün im paratorlukta
m ücerred resmi olarak 6 akça alındığı görülm ektedir. Fakat bazı
283 İnalcık, "R aiyyet rüsum u", 589.

284 "ve anlar kim m ücerred olalar atalarına hizm et ider olm ayup ki alâ-hide kendü
kârlarında olalar anlanın gibiden altışar akça caba-bennâk alalar", bkz, Ç em işgezek
Sancağı, Ekler, 1518 tarihli Ç em işgezek kanunu; Ayrıca, Ünal, H arput Sancağı,
130.
285 Feridun Em ecen, "Bennâk", TDVİA, V, 458.
286 Ünal, H arput Sancağı, 248,
287 N. Çağatay, "aynı m akale", 491.
288 "...kaç dönüm zem în zira'at iderlerse iki dönüm e bir akça resm -i zem in v iilip ve
zirâ'at itm eyen veyahud resm -i zem în resm -i bennâkden eksük olan ve çifti ve
zirâ'ati olm ayup m üzevvec olanlardan dahi on ikişer akça resm -i bennâk ve altışar
akça resm -i ırgadiye vireler", bkz. Ç em işgezek Sancağı, Ekler, 1541 tarihli
Ç em işgezek kanunu; A yrıca bkz. B arkan, K anunlar, 174; İnalcık, "aynı m akale",
590.
istisnalar da söz konusudur. B azı bölgelerde m ücerredler'm

resim den m u a f tutuldukları da görülm ektedir2^9.
(4) tsp en ç R esm i
M üslüm an olm ayan erkeklerden alm an ispenç resm i'm n

m enşei O sm anli öncesine uzanm aktadır, tspenç resm inin bilinen en
eski tahrir defterlerinde y er aldığı ve F âtih kanunnâm esinde bu
resim den bahsedildiği bilinm ektedir. A ncak bu vergiyi ödeyen
m ükelleflerin gayri m ü slim olm aktan başka hangi vasıfları
taşıyacağı h u susunda kaynaklarda kesin bir tanım yoktur. B unun
sebebi de ülk en in h er vilâyetinde farklı şekillerde tatbik edilm iş
olm asıdır. Kaptı resmi diye de zikredilen bu resim , m iktar ve
m ahiyet itibariyle M üslüm anlardan alm an çift resmine m ukabil
sayıldığı 290 gibi, bennâk resm i'ne karşılık geldiği de ifade
edilm iştir291. B irçok yerde evli olup olm adığına bakılm aksızın her
gayri m üslim reâyâdan alındığı kaydedildiği halde, bazı yerlerde
sadece evli olan gayri m üslim erkeklerden alındığı
anlaşılm aktadır292. B azı kanunnâm elerde ise ispenç resm i'n in tahsili
için H ıristiyan reâyâm n cizye verebilm e kabiliyetine sahip olm ası,
yani en az 300 akçalık m enkul m alı olm ası gerektiği
belirtilm iştir293. H atta bazı bölgelerde ispenç resmi ile cizye'n in tek
bir vergi olduğu da tebarüz ettirilm ektedir294.
Bu farklılıklara rağm en ispenç resm i'm , genel olarak, büluğ
çağm a erm iş, şehirli, köylü ve göçebe; evli veya bekâr, topraklı ve
topraksız her gayri m üslim erkekten alm an örfi bir baş vergisidir,
şeklinde tarif etm ek m üm kündür.
İspenç resm i, resm-i çift, bennâk ve m ücerred resim leri gibi
sipahi tim ârına dahil resim lerdendir.
(5) Cizye
C izye, İslâm devletindeki gayri m üslim tebaanın

erkeklerinden alm an baş vergisi dem ektir. K elim e hem K u r’ân-ı
K e rîm ’de (et-T evbe 9/29) hem de hadislerde terim anlam ında
2^9 İnalcık, "aynı m akale", 587.

2911 N. Çağatay, "aym m akale", 507; Ayrıca, Pakalın, O smanli Tarih D eyim leri ve
Terim leri Sözlüğü , c. II, 88.
291 İnalcık, "R aiyyet R üsum u", 604.
292 İnalcık, Sancak-ı Arvanid, Giriş, X X X II.
293 Çağatay, 507.
294 B ahaeddin Y edıyıldız, O rdu Kazası, 1 15,
ib a ret” tir 306 . N itekim 1540 tarihli D iyârbekir vilâyeti

kan u nunda ırgâdiye’n in esasının “üç günlük hizm et ” olduğu ve
paraya çevrilebileceği şeklinde bir hüküm y er alm aktadır307. A yrıca
1518 tarihli Ârnid livâsına tâbi TerczV308* ve E rgani309 nahiyesi
kanununda da ırgâdiye nin aslının hizm et yüküm lülüğü olduğu
açıklanm aktadn.
Irgâdiye'nin, D oğu A n ad o lu ’daki sancaklarda O sm aııİı
öncesinden beri uy g u lan m ak ta olduğu anlaşılm aktadır. Ç ünkü 1518
tarihli kanunnâm elerde “üç gün ırgâdiye alınır imiş ” denildikten
sonra bu hususların “ber-karâr~ı sabık giril mukarrer kılındı ” ğı
belirtilm ektedir. A k k oyunlu U zun H aşan B ey ve belki de ondan da
önceki devirlerden beri uygulana gelm iş ve fiili hizm et
yüküm lülüğü dem ek olan ıı-gadiye’yi O sm anlı idaresinin zam anla
paraya tahvil ettiği anlaşılm aktadır.
c) M a k tu V e rg ile r ve M u k â ta ’a la r
(l)M ak tû V erg iler
Maktû, kelim esi kesilm iş, bölünm üş anlam ına gelm ektedir.
B una göre öşür gibi m ahsûlden aynî olarak alınan vergilerin
h ilafın a maktu vergilerin m iktarı önceden belirlenm iştir ve
değişkenlik gösterm ez. Ü rünün veya yapılan işin az ve çok olm ası
vergi nisbetini değiştirm ez ve herkesten eşit olarak alınır. Bu gruba
giren vergi ve resim ler, aynî olarak tahsili m üm kün olm ayan
m addeler için geçerlidir. M esela um um iyetle bağ ve bağç el erinin
m ahsûllerinin maktu olarak vergilendirildiği görülm ektedir. B unun
sebebi m eyve ve sebzeyi aynî olarak tahsil etm enin im kânsızlığıdır.
Ç ünkü m eyve ve sebze hubûbât gibi dayanıklı bir m adde değildir.
A yrıca koyun keçi gibi hayvanlar ile değirm en, bezirhâne vs.
gibi işletm elerden de maktu ’iyyet üzere, yani nakit olarak vergi
alınm aktadır. H atta bazı çiftlik, bağ, bağçe ve mezra ’a gelirleri bir
takım kişilere “ber-vech-i m a ktu ” tasarru f etm eleri için tevcih
306 İnalcık, "R aiyyet R üsum u", 579.

307 "ve hir hâneye üç gün ırgâdiye bağlanınışdır ve her gün ikişer akça takdir
olunm uşdur ki her haneye altı akça olur gerekse sipahilerine üç gün ırgatlık işleyüp
gerekse akçasm alalar ırgatlık işledir!erse akçalan alınm aya", Barkan, K anunlar,
132.
308 "ve her haneden dört gün ırgatlık aiınup çeltüğe işledirlerm iş"; Barkan, K a n u n la r,
1.48.
30<? Barkan, aynı eser, 149.
edilm iştir yani, işletip m uayyen bir m eblağı m aktu olarak devlete
vereceklerdir. Şimdi bu vergilerden bazılarını ele alalım :
ia) R esm -i A sivâ b ve bezirhâne
D eğirm en klasik dönem in en önem li sanayi tesislerinden

biridir. H alkın tem el gıda m addesi olan buğday ve arpa buralarda
öğütülerek un haline getirilm ektedir. D eğirm en üst üste konulm uş
iki büyük silindir taştan m eydana gelir. A lttaki taş sabittir ve
ortasından bir m il üstteki taşın ortasından geçm ektedir. M ilin alt
kısmı su veya yel tarafından döndürülen çarka bağlıdır. Su
değirm eninde silindirik ve daralan bir boru içerisinden yüksekçe bir
yerden akıtılan su borunun alt ucundan çıkarken sıkışm anın verdiği
basınçla çarkın üzerine b ü y ü k bir kuvvetle inm ekte ve onu
döndürm ektedir. B öylece en üstteki silindirik değirm en taşı
dönm ekte ve taşın ortasından akıtılan hubûbât iki taşın arasında
ezilerek kenardaki bir oluktan un olarak akm aktadır. Bazı
değirm enlerde birden fazla dönen taş m evcuttur ki, dönen taş
sayısına tahrir defterlerinde ‘'b âb” denm ektedir. N ad ir olm akla
beraber bazı d eğ in ilen ler 2 veya 3 bâb olabilm ektedir. Bu durum da
resim de dönen taş sayısına göre alınm aktadır.
H er yerde h er zam an değirm en bulunm ası m üm kün değildir.
D aha çok su olan ve değirm en yapm aya m üsait yerlerde
bulunm aktadır. B u sebeple değirm en bulunan köyler çevre köylerin
ve kon ar-göçeri erin çokça uğradığı yerler arasındadır. Bu durum bu
tür köylerin sosyal ve ekonom ik hayatına olum lu yönde tesir eden
faktörlerden birisidir.
Su veya yel ile dönen un değirm enlerinden alm an resm e resm-
i âsiyâb denm ektedir. D eğirm en resm inin m iktarı zam an ve m ekana
göre farklılık gösterm ektedir. B azen değirm enin durum una göre
hubûbât olarak da resim alındığı olm uştur310. A ncak daha çok h er
ay için 5 akça hesabı üzerinden nakid olarak alındığı
görülm ektedir.
Resm -i âsiyâb değirm enin yılda kaç ay döndüğüne göre
değişm ektedir. B azı değirm enler üç ay, bazıları 6 ay, bazıları ise
tam yıl çalışm aktadır. H er ay için 5 akça takdir edildiğinden 3 ay
çalışan değirm enin resm i 15 akça, 6 ay (nîm sâJ) döneninki 30
310 Çağatay, "aynı m akale", 503.

akça ve tam y ıl (tamâm sal) dönen değirm enin resm i ise 60 akça
tutm aktadır311.
Bezirhâne, D o ğ u ve G üneydoğu A n ad o lu ’daki bazı
yörelerinde, b u lg u r değirm enlerine verilen is im d ir312. B ulgur,
halkın önem li b ir b esin m addesidir. B uğdayın kaynatılıp
kurtulm asıyla elde edilen bulgurdan çorba, pilav, köfte vs. gibi
birçok y em ek y ap ılır ki b ugün bile halkın önem li gıda m addeleri
arasında y er alır. B ezirhânelerden alınan resim değirm en resm i ile
aynıdır. Y an i ayda 5 ak ça üzerinden hesap ed ilm iştir313.
(2) M ukâta’alar
M nkâta 'a, geliri k im seye dirlik olarak verilm eyip, doğrudan

m erkez hâzinesine alm an vergi ve gelir kaynaklarına denm ektedir.
M ukataa aynı zam anda devlete ait b ir gelir kaynağının b ir bedel
m ukabilinde geçici olarak kiralanm ası m ânasm a da gelir. A yrıca
mnkâta ’a usûlü, O sm anlı m âliyesinin bir vergi toplam a biçim idir.
B una göre m aden işletm eleri, tuz, şap vs. gibi devlete ait kaynaklar;
şehirlerdeki bedesten, tabakhâne, boyahâne, kasabhâne, şemhâne,
meyhâne vs. gibi ticari ve sınaî işletm eler, dam ga, m izan, bâc vs.
gibi güm rük vergileri ile iskeleler m ukâta’a usûlü ile işletilm ekte
idiler. B unların h er birine ayrı ayrı boyahâne mukâta ası, tabakhâne
mnkâta ’ası, güm rük mnkâta ’ası gibi adlar verildiği gibi b ir sancak
veya kazadaki m erkeze ait bütün gelir kaynaklarını ifade etm ek için
de mukâta ’a veya çoğulu olan mukâta ’ât tâbiri k ullanılıyordu314.
M esela, H arput mukâta ’âtı, Çemişgezek mukâta ’âtı, H am id
Mukâta. ’âtı, Diyârbekir mukâta ’âtı vs. gibi.
T im âr sistem inin uygulandığı her yerde m erkez hâzinesinin
nakit ihtiyacını k arşılam ak için m em leketin en zengin vergi ve gelir
kaynakları mukâta ’a olarak ayrılm ıştı. B unlar, cizye, ağnâm, damga,
bâc, iktisap, boyahâne vs. ile bir kısım verim li ve geliri olan
köyler idi.
311 "her asiyâbdan ayda beşer akça resm alalar ki yıllığı altm ış akça olur", bkz.
Ç em işgezek Sancağı, Ekler 1518 tarihli Ç em işgezek kanunu.
312 Ünal, H arput Sancağı, 141.
313 Fakat 1566 tarihli H arput kanunnamesinde, tam yıl, yarım yıl veya daha az çalışıp
çalışm adığına bakılm aksızın hepsinden 60'ar akça resim alınm ası "yıl tam âm
işlem ez" şeklindeki itirazların dikkate alınm am ası kaydedilm ektedir, bkz. H a rp u t
Sancağı, aynı yer.
314 Ü nal, "Sinop İskele M ukataasına A it B ir Tem essükât Defteri", Ö ndokuz M ayıs
Ü niversitesi Eğitim Fakültesi D ergisi (O M . Eğitim F.D .), sayı 4, (1989), 91.
M ukâta ’a gelirlerinin toplanm ası ise iki yolla olm aktadır:

İltizâm, y a da emânet usûlü. İltizâm usûlünde, herhangi bir mukâta ’a,
başkentte ya da mukâta emin bulunduğu kadılıkta m üzayedeye
çıkarılır ve en fazla fiyatı te k lif eden ve en fazla peşin verm eyi
kabul eden iltizâmı alırdı. Şayet m üzayede sırasında mukâta ’ayı
iltizâm eden çıkm azsa devlet b u defa ulûfelü bir m em ur (em in)
görevlendirerek mukâta ’a gelirlerini toplam a yoluna giderdi ki,
buna da “em anet usûlü ” denirdi. İltizâm m üddeti üç yıl ve katları
şeklinde olurdu. İltizâm işlerine girenler arasında m erkezdeki
kapıkulu m ensupları ile taşradaki sancakbeyi, subaşı, zaim gibi
yüksek dereceli devlet m em urları başta gelirdi315.
(a l B ovahâne M u kâ ta ’ası
Boyahâne, dokum a sanayinin yan kollarından birisidir.

İpliklerin renklendirilm esi ve kum aşların boyanm ası burada
yapılm aktadır. B ir yerdeki boyahâne gelirlerinin durum u o ra d a k i*
dokum a sanayinin gelişm işliği hakkında da bir fikir verm ektedir.
Bu yüzden dokum a sanayinin gelişm iş olduğu yerlerde boyahâne
gelirlerinin hayli yük sek olduğu görülm ektedir.
Boyahâneler m u kâ ta ’a usûlü ile işletilm ektedir. U m um iyetle
padişah h a sla n içerisinde yer alan boyahâne gelirleri bazı hallerde
sancakbeyi h a sla n içerisinde de y er alabilm ektedir. Boyahâne
gelirleri şayet padişah haslarına dahilse iltizâm usûlüyle
toplanm aktadır. B ir sancak veya kazaya ait havâss-ı hümâyûn
gelirlerini iltizâma, alan em in, iltizâm bölgesi içerisindeki h er bir
mukâta ’a yı ayrı ayrı k alem ler halinde ikinci defa iltizâma vererek
geliri toplam a yo lu n a gitm ektedir. Sancakbeyi haslarına dahil
olduğu zam an ise, sancakbeyi kendisi veya adam ları toplam aktadır.
(b> İhtisab M u kâ ta ’ası
îhtisab, kelim e olarak hesap sorm a, hesaba çekm e anlam ına

gelir. Ç arşı ve pazardaki fiy atlan , alışverişi ve kalite kontrolü
işlerine ihtisâp, b u görevi yürüten kişiye de muhtesip veya iktisap
ağası denilm iştir.
315 G eniş bilgi için bkz. Ü nal, "XVII. Y üzyıl B aşlarında H arput M ukataatına A it Bir
İcmal M uhasebe D efteri", O sm anlı D evri Üzerinde M akaleler-Araştırm alar, İsparta
1999, 36-50; A yrıca, Ünal, "XVI . Y üzyıl Sonlarında B ir İltizam Sözleşm esi", Tarih
İncelem eleri D ergisi, sayı VI, (1991), 59-77.
Miihtesip olan kişi zanaat ehlinin kile, arşın ve sair ölçüler ile
terazi ve kantarları m uayene etm ek, düzgün ölçü kullanm ayanları
ve hileli satış yapanları m en etm ek ve cezalandırm ak gibi yetkilere
sahipti316317.K a d ı’’y a tâbi o lan m uhtesip, esas itibariyle kadı'ya. ait olan
b u görevleri onun adına yürütürdü. M uhtesiplik görevi iltizâmla bir
â m il'e verilebildiği gibi bu iş için b ir em in de tayin edilebilirdi.
Em în y a d a âmil h e r y ıl defterde yazılı olan m eblağı iltizâm bedeli
olarak hâzineye ö d em ek m ecburiyetinde idi. İşte devletin bu gelir
kaynağına ihtisâp m u kâ ta ’ası denm ekteydi.
M uhtesip'in geliri, pazarda satılan m allardan alm an resim lerle,
eksik ve hileli m al im al edenlerden ve satanlardan ve tartıda hile
y ap an lard an alm an cerim elerden m ey d an a geliyordu. Bu hususlar
sancak ve vilâyet kanunnâm elerinde açıklanm ıştı.
F akat O sm anlı öncesindeki devletlerden intikal etm iş olan bu
hususların b ir çoğu zam anla halkın taham m ülünün üstünde
bulunarak sonradan lağv olunm uşdur. B u konuda 1540 tarihli
D iyârbekir vilâyeti kanununda: “vilâyet-i D iyârbekir’de olan
şehirlerde ve kasabâtda ihtisâb husûsunda ziyâde bid 'atler olurmuş ve
ihtisâb-ı nevâhi (nahiyeler) diyü defter-i atîkde bir kalem olup her
nevâhiye birer m ikdâr hâsıl takdir olunup birer âmil olup nâhiyesinde
kurâ ahâlisine nice diirlü bahâne ile zulm ve h a y f eylermiş ihtisâb-ı
nevâhi hiç bir vilâyetde olmayup b id ’at ve zulm -i sarih olmağın r e f’
olunup defter-i cedldde Idmesneye hâsıl kayd olunmadı. Min-ba ’d
ihtisâb-ı nevâhi diyü reâyâdan bir akçe ve bir habbe alınm aya"
denilm ektedir317.
ç) A rızî V e rg ile r
M iktarı sabit olm ayıp zuhurata bağlı olan vergi ve resim lere
arızî v erg iler diyoruz. B unlara bâd-ı hevâ grubu v ergiler de
denilebilir. Bâd-ı hevâ, niyâbet, âdet-i deştbâni, resm-i arûs, tapu
resmi, cürüm ve cinayet resimleri gibi adlar altında karşım ıza çıkan
b u resim ler için defterlerde çok defa tim âr arazisinin genişliği ve
reâyânm nü fu su n a göre tah rir em îni tarafm dan tahm ini bir m eblağ
takdir edilm iştir. Ç ünkü b ir sipâhinin tim ârm da kaç kızın evlenip
resm-i arûs ödeyeceği, kaç kişinin tapu resmi ödeyeceği ve cürüm
ve cinayet olup olm ayacağı bilinem ez. B u sebeple tahrir
defterlerine tah m in i b ir rakam yazılm aktadır.
316 M. Z eki Pakahn, aynı eser, II, 572; Ü nal, O sm anlı Tarih Sözlüğü, 487-88.
317 Barkan, K anunlar, 134,
Osm anl I m ü esseseler ! t a r ih î 189
Bu resim leri tasarru f hakkı tim â n n statüsüne göre

değişm ektedir. A ncak serbest tim âr sahipleri bu n ların tam am ını
ta sa rru f edebilm ekte, serbest olm ayan tim âr sahipleri sadece
yarısını (nısf) alm aktadır. D iğ er yarısını subaşı veya sancakbeyileri
alm aktadır318.
(1) Bâd-ı hevâ
B u vergi sadece bâd-ı hevâ olarak değil, çok defa resin-i arûs,
cürm-i cinâyet, niyabet, resm-i tapu, resm-i zem în, yave, abd-i abık,
kenizek, tütün resmi, âdet-i. deştbâni vs. gibi adlar altında
zikredilm ektedir. B ugün kullandığım ız bedava kelim esi nereden
geldiği belli olm ayan anlam ındaki bâd-ı hevâ ’dan gelm ektedir.
(2) Â det-i deştbâni
Cerâim-i hayvanât denilen bu resim , herhangi bir şahsın atı

veya sığırı b ir b aşkasının ekinine girip zarar verdiği takdirde,
hayvan sahibinden alınırdı. Sancak kanunnâm elerinde yazıldığına
göre, bir kişinin sığır veya atı birisinin ekinine girse hayvan başına
beşer akça cürüm alınacak, ekin sahibinin zararı tazm in edilecek ve
zarar veren hayvanın sahibine, hayvan b aşın a beşer sopa (ağaç)
vurulacaktır. B u h ususta m aktu bir para da konulm ayacaktır319. Bu
resm in sancak kanunnâm elerinin pek çoğunda yer alm asının sebebi
O sm anlı devletinin yapısı ile ilgilidir.
O sm anlı devleti esas itibariyle tarım a dayanan bir ekonom ik
yapıya sahipti. B u sebeple ziraatla uğraşan toplum u korum ak için
birço k düzenlem eler yapm ış ve bu m ey anda hayvancılıkla geçinen
konar-göçerlerin yaşantısına tahditler koym a yoluna gitm işti. Tarih
boyunca göçebe ile yerleşik hayat süren toplum larm m enfaati
çatışm ıştır. G öçebeler hayvanlarına otlak ve yaylak ararken,
ziraatla uğraşanlar ekip biçecekleri araziler ararlar. G öçebenin
hayvanları çok defa, y aylaklar ile kışlaklar arasında gidip gelirken
çiftçilerin ekin ve b o stan larm a zarar verir. B u yüzden çiftçilerle
göçebeler arasında sık sık çatışm alar yaşanm ıştır. Y erleşik bir
318 Barkan, "Tim ar", İA , XII, 311; M ustafa A kdağ, Türkiye'nin İktisadi ve İçtim ai
Tarihi, c. II, 91.
319 "cerâim -i hayvanât jçün dahi ya at veya sığır ekine girüp ziyanlık eylese her sığır
veya at başına beşer akça cürm ün atalar ve ekin sahibinin ziyanlığın dahi ödeyeler
ve beşer ağaç dahi liralar her hâneden m aktu' akça alm ayalar", bkz. Ç em işgezek
Sancağı, Ekler, 1518 tarihli Ç em işgezek kanunu.
kültür ve m edeniyeti tem sil eden O sm anlılar, göçebeleri yerleşik

hayata geçirm ek için yüzlerce yıl hayli çaba sa rf etm işlerdir.
(3) Resm -i arûs
Serbest tim ârlarda sipahinin nikahlanan genç kız (bâkire)

vey a dul kadınlardan (seyyibe) aldığı bu resim , feodal b ir düzenin
kalıntısı olarak y o rum lanm ıştır 320 . G erdek resm inin m iktarı,
evlenecek olan kad ın ın kız v ey a dul olm asına ve kızın babasının
servetine göre değişm ektedir. M eselâ, âilesi zengin bir bâkireden
60 akçe alındığı halde dul veya boşanm ış (seyyibe) kadından 30
akça alınırdı. O rta-halli b ir b abanın kızının “gerdek resm i” 30-40,
fakirin 10-20 olurdu. H ıristiyan kız ve kadınları M üslüm anların
ödedikleri resm in yarısını öderlerdi. B âkire kızın arûsiyyesi, h er ne
y erd en göçerse göçsün güvey tarafından o kızın babası hangi
sipahinin r a ’iyy eti ise ona verilir. B una karşılık dul avret (seyyibe
avrat), hangi tim arın to prağında ikam et etm ekte ise, gerdek resm ini
o yerin sipâhisi alırdı321.
(4) Tapu resmi
M ülkiyete devlete ait araziden çzft(lik) tasarru f eden reâyâ, bir

defaya m ahsus olm ak üzere sipâhiye resm-i tapu adı altında bir
resim ödem ektedir. Ç ok defa arazinin b ir yıllık m ahsûlünün
kıym eti olarak belirlen en 322 bu resim de zuhurata bağlı olduğu için
bâd-ı hevâ grubu verg iler içerisinde ele alınm ıştır. Tapu re sm in i
ödeyen r a ’iyyet ölünceye k adar çiftliği tasarru f eder ve oğluna da
intikal ettirir. B u durum da sipâhi yeniden tapu resmi alam az323.
Fakat oğlu olm adığı takdirde sipâhi çiftliği öncelikle ölen ra ’iyyetin
320 Barkan, "Tim ar", 31 0 vd.

321 Barkan, K anunlar. 282, 393; "her arûsiyyeden altm ış akça atalar ve dul avretden
otuz akça alalar kız oğlan kız olandan her ne yerde nikâh olur ise atası ne yerde
ra'iyyet kayd olunm uş ise anda alına ve dul avret her ne yerde nikâh olsa anda
alm a", Ünal, Ç em işgezek Sancağı, Ekler 1518 tarihli Ç em işgezek kanunu.
322 "Osm anlı K anunnam eleri", M illi Tetebbular M ecm uası, I, 67-71; A yrıca N.
Çağatay, "Osm anlı İm paratorluğu'nda Reâyânın M îrî A razide Toprak Tasarrufu ve
İntikal tarzları", I V TTK, 10-14 K asan 1948, K ongreye Sunulan Tebliğler, A nkara
1952,430.
323 "bir ra'iyyet fevt olup oğlu kalsa atasının çiftliği her ne m ikdâr ise oğlu m utasarrıf
olup sipahi andan resm alm az am m a oğlu kalm ayup karındaşı kalsa m adem el
virdüğü tapuyu karındaşı vire sipahi ahara virm eğe kadir değildir am m a garaz ile bir
kim seyi sûret idlip ecr m islinden ziyâde taleb itdirm eyeler", bkz. 1541 tarihli
Ç em işgezek kanunu, bu hüküm 1566 tarihli kanunnam ede de aynen yer almaktadır.
o sm an li m ü esseseler ! t a r îh î 191
kardeşine verir fakat bu defa tapu resmi alır. A ncak r a ’iyyetm.

kardeşi o sırada köyde bulu nm ak y a da kardeşinin ölüm ünün
üzerinden uzun bir zam an geçm eden çiftliği tapulam ak için
sipahiye baş vurm ak zo ru n d adır324. Ra ’iyyet öldüğünde oğlu ve
kardeşi kalm azsa kızı veya karısına ya da am calarına çiftlik intikal
etm em ektedir325.
Tapu resmi toprağın peşin kirası olm aktan çok, toprağı satın
alm ak için ödenen b ir p aray a benzem ektedir fakat bu para m îrî
toprağın m ü lk iy et hakkını değil, sadece tasarru f hakkını satın
alm aya yetm ek ted ir326.
(5) C ü rü m ve cinayet R esm i (Resm-i cerâim)
O sm anli Ceza hu k u k u n a göre suçlulardan işledikleri suçun

cezasına ve zenginlik derecelerine göre para cezası ödem eye
m ahkum edilirlerdi. M esela Fâtih kanunnâm esinde adam öldüren
bir kişi için “eğer adam öldürse yerine kısas itmeseler bin akçaya y a ■
-
daha ziyâdeye giicii yiterse dört yü z akça cerime alına ve altı yü z
akçaya gücü yeterse iki yü z akça cerime alına andan aşağı hallü
olursa yüz akça cerîme alına gayetle fa k ir ise elli akça a lın a ”,
denm ektedir327. Y ine buna b en zer şekilde, zina yapan erkeklerden,
at hırsızlarından ve diğer hırsızlık suçlarından hüküm giyenlerin
m uayyen m iktarlarda para cezası ödedikleri görülm ektedir. A ncak
bunun için kadTn ın m ahkem esinde yargılanm ası şarttır. K a d ın m
hükm ünden sonra serbest tim âr sahipleri ya da subaşı ve
sancakbeyileri cürüm ve cinayet resmi alm aktadırlar.
d) T ica re t ve G ü m rü k R e s im le ri
Gümrük kelim esi bir ülkeden diğerine ithalat ve ihracat

yapılan yer anlam ına geliyorsa da güm rük resmi m âlî bir terim
olarak bir ülkenin lim an ve hudut kapılarından giren-çıkan m al ve
eşyâ üzerinden alınan resm e denilir.
A ncak O sm anli devletinde, ülkenin bir iskelesinden diğer b ir
iskelesine deniz yoluyla (bahren), yine bir şehir veya kasabasından
324 Bkz. H arpııt Sancağı, 151, dipnot 451.

"...oğlu ve karındaşı kalm asa kızı ve hatunu veyahud am m uleri kalsa anlanın zirâ'at
olunur yere m edhali yokdur ol vakit sipahileri m uhtardır her kim e dilerse virür",
bkz. Ç em işkezek Sancağı, Ekler, 1541 ve 1566 tarihli Çem işgezek kanunu.
326 B arkan, "Türk T oprak H ukuku Tarihinde T anzim at ve 1274 (1858) Tarihli A razi
kanunnam esi", Türkiye'de Toprak M eselesi, İstanbul 1980, 305
327 "K anunnâm e-i Âl-i O sm an”, TOEM, 15. cüz. İstanbul 1330, 4.
diğer b ir şehir ve k asabasına kara yoluyla (berren) nakl olunan

m allardan dahi m u h te lif isim lerle asırlarca güm rük resm i alınm ıştır.
B u durum da yabancı ülkelerden içeriye giren, içeriden de
dışarıya çıkan m alların vergilendirildiği yerlere haricî gümrükler;
ülke içerisinde b ir yerd en b ir b aşk a yere giderken vergi alınan
m ahallere de dahilî güm rükler denilir.
B ir m em lek etd en diğer m em lekete gerek kara ve gerek deniz
yo lu y la getirilen h er nevri em tT a ve ticarî eşyadan alm an güm rük
resm ine “âm ediyye” denilir. Şayet em ti‘a ve eşya dışarıya
çıkarılacak olursa bu takdirde alınan g üm rük resm ine de “reftiyye”
adı verilir. A ncak h ariçten gelen m allar ülke içerisinde sa rf
olunm ayıp başka b ir ü lkeye götürülürse (transit) ondan alınan
güm rük resm i “m asdariyye” ya da “m ürûriyye” ta ‘b îr olunur.
A y rıca g üm rükler üç kısım da m ütalaa olunur: Sahil
güm rükleri, hudûd güm rükleri ve kara güm rükleri. K ara güm rükleri,
dahilî güm rük dediğim iz ülke içerisindeki güm rüklerdi328.
G üm rük resm i, bazı m allarda m alın o andaki kıym etine göre,
bazı m allarda ise h er y ü k başına alınırdı. XVII. yüzyıldan itibaren
de h er m al için belirli güm rük resm i tarifeleri yapılm aya
başlanm ıştır.
G üm rük resm ini ödeyen bir tüccarın eline “edâ tezkeresi”
denilen b ir belge verilirdi. O sm anlı ülkesi içerisindeki başk a bir
güm rük k apışm a geldiği zam an elindeki tezkereyi gösteren tüccar,
tekrar resim ödem ezdi.
G üm rükler iltizam la işletilir ve m ültezim lerden haricî
güm rüklerden ahitnam elerde kaydedilen m iktarlar üzerinden ve
tarife gereğince alınm ası icap eden güm rük resm ini alabilirlerdi.
H âzineye olan borçlarını da taksitler halinde öderlerdi329.
(1) Bâc ve d am g a
K lâsik dönem de tahrir defterlerinde bâc, damga, bâc-ı kavâfd

gibi adlar altında bir takım kalem ler vardır ki, m iktar itibariyle
sancağın ticarî ve sinaî kapasitesine göre değişiklik gösteren bu
resim ler esas itibariyle birer güm rük vergisidir.
328 Süleyman Sudı, aynı eser, 18.8 vd.

329 U zunçarşılı, Osm anlı Tarihi, IV, A nkara 1983, 580,
O sm anlı Öncesinde ö n A sya ve A n ad o lu ’da kurulan Türk-

İslâm devletlerinden beri uygulana gelm iş güm rük resm i anlam ına
gelen bir ıstılah olan ¿d e330, sancak kanunnâm elerinde 'sancağa
hariçten gelen fakat orada satılm ayarak transit geçen ticaret
m etaından alm an vergi olarak tanım lanm ıştır. Damga ise pazarda
satılan ticarî m allardan alınan b ir vergidir. M eselâ, H arput
sancağında kara damga da denilen bu vergi, şehre gelip satılan
m allardan % 5 nisbetinde alınm aktadır331.
O sm an h lar’a Akkoyunlular dan intikal eden bâc ve damga
resim leri bir revizyona tâbi tutularak uygulanm aya devam
etm iştir3323. B unlar arasında bâc-ı kavâfıl, bâc-ı übûr, dam ga veya
kara damga gibi adlar altm da ticaret kafilelerinden y a da pazarda
satılan ticaret m allarından alm an ve çoğu O sm anlı öncesindeki
devletlerden intikal etm iş olan çeşitli resim ler vardır.
e) A v a rız V e rg isi
Avârız, avcİrız-1 dîvâniye veya tekâlif-i örfiyye, X V I. yüzyılın

sonlarına kadar, fevkalâde zam anlarda alm an ve m iktarı doğrudan
dîvân-ı hümâyûn tarafından tesbit edilen b ir vergi türüdür.
O sm anlı devletinin kuruluşundan T an zim at’a kadar devam eden bu
vergi, tahakkuk ve tarh usulleri bakım ından diğer vergilere nazaran
farklılık arz eder. H alktan nakit olarak toplanabileceği gibi, aynî
ve hizm et olarak da istenebilir. Bu m eyânda m eselâ kürekçi bedeli
hizm et olarak, n iizii / zah ir es i de ayn î olarak alınırdı333.
X V II. y üzyıla kadar bu vergi um um iyetle sefer m asraflarının
karşılanm ası için toplanm ış ve bu yönüyle arızî bir özellik
gösterm iştir. F akat X VI. yüzyılm sonlarında O sm anlı para
sistem inin çöküşü ve vergi düzeninin ıslah edilem eyişi sebebiyle
avarız, h er yıl m untazam an toplanan, devam lı ve nakdî bir vergi
hâlîne gelm iş ve m iktar itibariyle öşür haricindeki resm-i çift,
bennâk, ispenç vs. gibi şahıs başına alm an bütün vergileri geçm iştir.
Aynı şekilde sefer zam anlarında halktan, un ve hububat olarak
330 B âc, kavram ı hakkında geniş bilgi için bkz. M. Fuad K öprülü, "B âc”, İA , I, 187-
190.
331 Hcrrput Sancağı, 152, 154,
332 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Barkan, "O sm anlı D evrinde A kkoyunlu H üküm darı
Uzun H aşan Bey'e A it Kanunlar", Türkiye'de Toprak M eselesi, İstanbul 1980, 545-
573.
333 Barkan, "A varız", İA , 11, 13 vd.
toplanan nüziil zahiresi de aynî olm aktan çıkıp nakdî hale

gelm iştir334.
E sas itibariyle örfî bir vergi olan avârızın şer 7 hale
getirilm eye çalışıldığı da o lm uştur335.
A v âıız m ükellefi olanlar askerî sayılm ayan reâyâdır. A skerî
deyim inin içerisine, fiilen askerlik hizm eti yapanların dışında
ulemâ, sulehâ, sadât, derbentci, tuzcu, çeltükci, ortakçı, katrancı,
doğancı, v a k ıf reâyâsı vs. gibi birçok züm relerin dahil olduğu
m alum dur336. A skerî sınıfına girenler avâriz türü vergiden m u a f
olm akla beraber, ticâretle iştigal edenler bunun dışındadır. “K âr u
kisb üzere ” olanlar durum larına göre reâyâ gibi avâriz vergisini
katılm aktadırlar33?.
A v ân z m ükelleflerinin tesbiti hususunda m uayyen bir kuralın
bulunm adığı görülm ektedir. B ölgelere ve halkın gelir durum una ve
sahip olunan gayri m enkule göre değişen nisbetlerde oranlar
belirlendiği anlaşılm aktadır. Şahısların avâriz m ükellefi olm ası
için ev, tarla, dükkan vs gibi bir gayri m enkul sahibi olm aları şartı
aranm aktadır338. A ncak çok defa bir ev sahibi olm ak m ükellefiyet
için yeterli olm aktadır. O turduğu evin m ülkiyetine sahip
olm ayanlar avârızdan m u â f o lm ak tad ırlar339. A yrıca ihtiyar ve
çalışam ayacak derecede a ‘m â, sakat ve hastalıklı olanlar ile yetim ,
sabi ve dul hatunlardan da avâriz alınm am aktadır. H alk, gelirine ve
sahip olduğu gayri m enkule göre alâ, evsaf, hakir, ahkar ve ednâ
olm ak üzere çeşitli gruplara ayrılm akta ve bu esasa göre avâriz
toplanm aktadır.
Bu arada a vâ n z hanesi tabirine biraz açıklık getirm ek
lazım dır. A v â n z hânesiTıin gerçek hâne ile ilgisi yoktur. H âne,
genel olarak ev dem ektir. O sm anlı vergi ıstılahındaki anlam ı ise bir
334 Bruce M c G ow an, "O sm anlı A vârız-N üzü! Teşddcültî, (1600-1830)", VIII. TT K ,
(A nkara 11-15 Ekim 1976) K ongreye Sunulan Bildiriler, II, A nkara 1981, 1327-
1332.
335 M ustafa A kdağ, T ürkiye’nin İktisa d î ve İçtim aî Tarihi, II, 273.
336 Fakat devlet, istisnaî hallerde, sıkıştığı zaman bu m uafiyetlerin çoğunu dikkate
alm am ıştır, bkz. B arkan, aynı m adde, 15.
333 "K asaba-i m ezbûrda askeri tâ ’i fesinden olup stile- 1 sultanîde kâr u kisb idenler
kadîm den av ân z ve tekâlif-i s â ’ırelerın hâllü hâlince m ezbûrlar ile eda iderler
im iş...", Ün a i, Osm anlı D evri Üzerine M akaleier-A r aştırm alar, İsparta 1999, 165.
338 Akdağ, aynı eser, 266-67; B arkan, aynı m adde, 15.
339 "Hâne-İ D ilâver, sakin olduğu ev valcf ohnağla alınm az", Ü nal, Osm anlı D evri
Üzerine M akaleler-A raştırm alar, 144,
evde oturan evli çifttir. Avarız hânesi ise, 3, 5, 7, 10, 15 evden

oluşan b ir vergi birim idir. İm paratorluğun lıer yeri için standart bir
avarız hânesi birim i de yoktur. H er kazâ için farklı ölçüler esas
alınm ıştır. B azı yerlerde 10 hâne (ev) bir avarız hânesi kabul
edilirken, bazı yerlerde bu sayı 15-20’ye çıkabilm ektedir. D evlet,
b ir kazadaki avârız h ân eleıin i tesbit ettikten so m a avarız ve nüzül
zahiresi ya da kürekçi bedeli toplanırken hâne başına düşen m iktarı
her yıl İçin belirlem ekte ve b u n a göre vergi toplam aktadır.
D olayısıyla avârız tahrirleri avârız vergisinin toplanm ası açısından
büyük önem taşım aktadır.
X V I. yüzyıldaki tahrir defterlerinde avârız ile ilgili bazı
kayıtlara rastlanm aktadır. B undan, avârız için ayrıca bir tahririn
yapılm adığı, tim ar ve zeam etleri belirlem ek ve devletin baştan beri
ala geldiği vergileri tesb it etm ek am acıyla yapılan genel tahrirler
sırasm da avârız hânelerinin de tesbit edildiği istidlal olunm aktadır.
O ysa X V II. y ü zyılda sadece avârız hânelerinin tesbiti için
tahrirler yapılm ıştır. B unun sebebi X V I. yüzyıldaki tahrir defterleri
esas alınarak toplanan resm-i çift, resm-i bennâk, resm-i mücerred,
resm-i ispenç vs. gibi vergilerin m iktarları arttırılm adığı için
ehem m iyetsiz hale gelm eleridir. Sadece üründen m uayyen b ir
nisbette alm an öşür b undan istisnadır.
f) K a n u n D ışı V e rg ile r
K anunnâm elerde ön görülm ediği ve defterlerde bulunm adığı

halde ehl-i ö rf denilen ve devlet hizm eti yürüten görevlilerce
halktan salgım, salma, ayak bastı parası vs. gibi çeşitli adlar altında
anılan verg iler de vardı. A slında devlet, tekâlîf-i şakka olarak
nitelediği bu vergileri m eşru saym adığı gibi yasadışı ilan ederek,
alanları cezalandırm a yoluna gitm iştir. Fakat halkın şikâyetlerine
ve devletin sıkı takibatına rağm en, alan kişilerin nüfuz ve otoriteyi
elinde tutan ve devlet gücünü kullanan kişiler olm ası dolayısıyle
istenilen ölçüde başarılı olunam am ıştır340. XX. Y üzyılın başlarında
O sm anlı vergi sistem i üzerinde ilk tedkik eserlerden birini yazm ış
olan Süleym an Sûdî E fendi, tekâlif-i şak k a’yı tekâlîf-i şe r’iyyenin
taban tabana zıddı ve eseri Defter-i m uktesidim hiçbir sahibesinde
m evkii olm ayan b ir takım angarya ve keyfî m uam elelerden ibaret
görm ektedir341.
340 A kdağ, “O sm anlı D evrinde Esas D üzen”, TAD, ÎIT/3-4, 144.

341 Süleym an Sûdî, O sm anlı Vergi D üzeni (D efter-i M uktesid), 21.
D. T İM A R S İS T E M İ
T ı m a r sietem i O rm anlı devletinin en tem el kurum larından
biridir. Eyalet iHareçi itibariyle tim ara dayanır. B undan başka
devletin ziraî. İktisadî ve İçtim aî vapısı ile askerî teşkilatı ve vergi
düzeni de tim ar sistem i ile iç içedir. Tim ar, en kısa biçim iyle,
m uayyen b ir bölgeye ait vergi gelirlerinin belnTi m ükellefiyetler
karşılığında padişah tarafından bir şahsa tahsis ve tevcih edilm esi
olarak ta rif edilebilir. B urada m uayyen bir arazinin tevcihi veya
araziye ait bazı h akların verilm esinden ziyade b ir takım vergilerin
belirli yü k ü m lü lü k ler karşılığında havale edilm esi söz konusudur.
E sasen b u usûl O sm anlı m âliyesinin tem elini teşkil etm ektedir 542.
T im ar sistem inin tatbiki için devlet, yukarıda bahsettiğim iz
üzere h akim iyet altına alınm ış ülkelerde bir tahrir yaparak, vergi
gelirlerini tesbit eder ve daha sonra bu vergi gelirlerini dirlik
denilen k ü çü k birim lere bölerek askerî hizm etler karşılığında
sipahilere te v c ih eder.
1. Osmanlı Timarı’nın Kökeni

O sm anlı devletinin A nadolu Selçuklu devletinin bir uç beyliği
şeklinde ortaya çıktığı ve kurum sal anlam da önem li ölçüde onun
bir devam ı olarak teşekkül ettiği ve geliştiği m alum dur. Bu sebeple
kendinden önceki T ürk ve İslâm devletleri ile İran M oğollarm m
teşkilât ve m üesseselerinden geniş ölçüde faydalanm ak yoluna
gitm iştir. B undan dolayı, bâzı tarihçilerin O sm anlı tim arının
kökenini B izans im paratorluğunda aranm ası gerektiği hakkındaki
görüşleri, hakikate uygun değildir. B u husus daha önce tem as
edildiği üzere F uad K opili İti tarafından izah edilm iştir 342343 .
B izan s’ın, kökeni R o m a’ya dayanan teşkilat ve m üesseseleriyle
çağdaşı bulunan T ürk ve İslâm devletlerini birçok bakım dan
etkilem iş olm ası norm aldir. Fakat diğer birçok konuda olduğu gibi
tim ar sistem i hususunda da O sm anlılar A nadolu Selçuklularındaki
iktâ sistem ini esas alm ışlardır.
İktâ sistem inin, A nadolu Selçuklularında geniş ölçüde
uygulam a alanı bulduğu ve gelişm iş bir m odel olarak ortaya çıktığı
bilinm ektedir. B âzı tarihî kaynakların kaydettiğine göre, I.
342înalcık, “İslam Arazi ve Vergi Sistem inin Teşekkülü...”, Osm anlı İm paratorluğu
Toplum ve E konom i, 27.
343 K öprülü, Bizans M üesseselerinin O sm anlı M üesses elerine Tesiri, İstanbul 1981.
A laeddin K eykubâd zam anında 100 bine ulaşan Selçuklu

ordusunun büyük b ir kısm ını ilctâ askerleri teşkil ediyordu344.
K eza İra n ’da G azan H an zam anında X IV . yüzyılın başlarında
yapılan ıslahat ile Selçuklu iktâları örnek alınarak İllıanlı iktâ
sistem i y en id en teşkilâtlandırılm ıştır. A yrıca Selçuklu D e v le ti’nin
Oltadan kalkm asıyla kurulan A nadolu beyliklerinde de aynı şekilde
iktâ sistem i devam etm ekte idi.
B izans im paratorluğunda da, O sm anli tim arına benzer bir
şekilde askerî vazifeye bağlı toprak tahsisleri vardı ve bu sistem
im paratorluğun askerî teşkilatınm esâsını teşkil ediyordu. P ron n ia
ism ini taşıyan bu sistem in O sm anli tim arına çok benzediği
şüphesizdir. B izans tım ar sistem inde de dirliğin toprakları ve o
topraklarda yaşayan h alk im paratorun m alı telâkki edilir,
m irasçılara geçm ez, satılm az, başkasına devir ve vakfedilem ezdi.
Fakat, son zam anlarda m erkezî devlet otoritesinin zayıflam ası ve
m âlî b u hranlar neticesinde, B izanslı tim ar sahipleri arazileri
dâhilinde daha büyük bir m uhtariyete sâhip oldukları ve köylüleri
m uhâkem e etm ek, onlardan daha fazla ve çeşitli hizm etler istem ek
hakkını kazandıkları gibi d in arların ın bir şekilde" evlatlarına
geçm esini de te ’m înat altına alm ışlardır345.
B alkanlarda O sm anli hâkim iyeti tesis edildikten sonra B izans
veya Sırp pron n ia'\axm m bir çoğu, bütün m ahalli özellikleriyle
aynen devir ve teslim alınm ış ve hattâ onlar üzerinde uzun m üddet
büyük bir değişiklik yapm ak lüzum u hissedilm em iştir. F akat bunun
sebebi benzeri bir örneğe sâhip bulunm ayış değil, O sm anli
idaresinin her tarafta tatbik ettiği, feth edilen bir bölgedeki sosyal
ve ekonom ik istikrarı bozm am ak prensibidir.
Ö te yandan O sm anli d inarının B izan s’tan aynen iktibas
edildiği halckm daki görüşlerin tem el hareket noktalarından birisi
T ürklerin h er türlü kültür ve teşkilât m irasından m ahrum bir göçebe
aşîret olarak ortaya çıktıkları şeklindeki iddialardır. Diğeri ise
Selçuklulardaki tim ar sistem i hakkında kâfi derecede bir bilgiye
sâhip bulunulm am asıdır.
a) Anadolu’da Osmanli Öncesi Timar Sistemi
T im arm kurum olarak O sm anli öncesi A nadolu beyliklerinde

de var olduğu k e s i n d i r Her ne kadar bu dönem e ait hiçbir tahrir
344 O sm an Turan, “İkta”, İA, c. V, 955.

345 Barkan, “T im ar” , 294.
198 M EHM ET ALİ ÜN AL
kaydı bize kadar ulaşamamışsa d? alîm izdeki diğer belgeler,

vekayinam eler ve O sm an h tahrir defterlerinin içindeki dağınık bazı
bilgilerden bunu çıkararak m üm kün olm aktadır.
X V . yüzyılda yapılm ış olan m u h telif tahrirlere ait defterlerde
Sultan A laeddin tarafından verilm iş tim arlardan bahs olunm ası ve
ilk defa tahrir edilm iş olan A nadolu eyaletlerinde sipahizâdelerden
söz edilm esi S elçuklular ve B eylikler dönem inde timaı* sistem inin
yaygın olarak uygulandığını ortaya koym aktadır.
M esela K aram an beyliğinde O sm anlIların gelm elerinden önce
tim arların var oldukları kesin olarak bilinm ektedir.
Aşılepaşa-zâde ve N eşri tarihlerinde 1. B ay ezid ’in A ydın ilinin
fethinden sonra, beyliğin eski sipâhilerinin tim ar beratlarını
yenilediğini bildirilm ektedir. A ynı vakanüvisler M enteşe
B eyliğinin O sm anlılar tarafından fethini anlatırlarken, I. B ay ez id ’in
bu sancaktaki eski sipahilerin tim arlarını yerinde bıraktığını
kaydetm ektedirler346.
D ulkadiroğulları B eyliğinin O sm anlılar tarafından ilhakından
sonra düzenlenm iş olan b ir icm al tahrir defterinde Ş ehsuvar O ğlu
A li B ey dönem inde varolan çok sayıda tim ar kaydedilm iştir.
D ulk ad iro ğ u lları’nda tim ar sistem inin varlığı, O sm an lılar’a intikal
eden A lâüdevle347 Kanunu gibi unsurlardan da anlaşılm aktadır.
B unlarda sipahilerden, sipahizâdelerden bahs o lu n m ak tad ır348.
Sipahizâdenin olduğu yerde sipahinin ve tim arın olm ası gerektiği
çıkarılabilir. D olayısıyla D ulkadir B eyliğinde tim arlardan
yararlanan bir züm re vardır.
A nkara savaşı sırasında (1402) A ydın, G erm iyan, M enteşe ve
Saruhan birlikleri, T im ur ordusu saflarında yer alan beylerini görüp
tanıdıktan sonra, karşı tarafa geçm işlerdir. Bu birliklerin tim arlılar
ve m aiyetlerinden m üteşekkil oldukları m uhakkaktır.
O sm anlIlarla çağdaş olan A kkoyunlu D ev leti’nde de tim ar
sistem inin m evcut olduğu D oğu ve G üneydoğu A n ad o lu ’nun
O sm anlIlara geçm esinden sonra tertip olunan kanunnâm elerden
açıkça anlaşılm aktadır. A k k o y u n lu lar’da soyurgal denilen,
O sm anlılarm divânı timar tabir ettikleri ve sahibinin sadece örfî
346 N icoara Beldiceaıuı, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı devletinde Timar, (Çev.
M ehm et A li K ıhçbay), Ankara 1985, 19 vd.
347 Alaiiddevle Bey (1479-1515) için bkz. U zunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve
Akkoyunlu, K arakoyunlu D evletleri, Ankara 1988, 169-175.
348 Barkan, K anunlar, 129.
vergileri tasarru f edebildiği b ir tim ar tipi bulunm aktadır. M oğolca

kökenli olan soyurgal k elim esinin razı olm ak, kabul etm ek,
tanım ak, tahsis etm ek gibi anlam lara gelm ektedir. B u kelim e
O sm anlıca ve A nadolu T ürk lehçelerinde yer alm aktadır.
H üküm dar tarafın d an irsî olarak tevcih edilen bir varlığı ifade etm ek
anlam ına gelm ektedir. M in o rsk y ’ye göre, b u terim h alk dilinde ikta
terim i yerine kullanılm ıştır.
B ütün bunlardan, tim arın O sm anlı devletinin karakteristik b ir
k uru m u olm adığı benzeri b ir yapının diğer A nadolu beyliklerinde
de v ar olduğu sonucu ç ık m a k ta d ır^ .
b ) Osmanlı Timannm T a rih i
T im ar sistem inin O sm anlı devletinin başlangıcından itibaren

tatb ik edildiği resm î b elg eler ve vekay inâm elerin ifadesi ile
sabittir350.
B eldiceanu, m âliyeden m üdevver defterler katalogunda 9
num arada kayıtlı b ir tahrir defterine istinaden tim ar tevcihinin I.
M u rad ’dan da önce, O rhan G âzi zam anına kadar çıktığını
gösterm işi ir 3 5 J..
K ısacası sadece O sm anlı devletinin resm î belgeleri olan tahrir
defterlerine dayanarak tım ar sistem inin O rhan B ey dönem inde
(1326-1362) dahi m evcut olduğunu tesbit etm ek m üm kündür.
T ahrir defterleri dışındaki kaynaklardan hareketle tim ar
sistem inin devletin kuruluşuyla başladığını ortaya koym ak da
im kân dahilindedir. O sm anlı vekayinâm eleri şehirlerin asayişinden
sorum lu su b aşı’dan söz etm ektedirler. Subaşı tim arlı sınıfından b ir
görevlidir. N itek im subaşı Fâtih K an unnâm esi’nde de zikr
edilm ektedir. B irçok O sm anlı vekayinâm esinde K aracah isar’m
fethinden so m a O sm an G âzi’nin bir subaşı atadığı kayıtlıdır.
N etice itibariyle gerek tah rir ve v a k ıf defterleri gibi resm î
belg eler ve gerekse diğer belgeler tım arın bir kurum olarak,
O sm anlı devletinin kurucusu O sm an B e y ’den itibaren, var
olduğunu isbatlam aktadır. 349501
349 B eldiceanu, aynı eser, 22.

350 İnalcık, A rv a n id S a n ca ğ ı, 6-8, 10, 13, 19.
351 B eldiceanu, aynı eser, 17 vd.
2. Dirlik Çeşitleri
T ahrirler tam am landıktan sonra bir eyalete veya sancağa ait
vergi ve m n k f l t a of»1ir1<=»ri sJi-rliU- denilen m ıiflw pn büvükhikte
— j j *
parçalara ayrılarak kişilerin rütbe ve istihkaklarına göre tevcih

edilm ektedir. T im ar sistem i içerisinde dirlikler no ana gruba
> y
a yrılm ıştır R n n l a r bn? v e tim a r adını alm aktadır. Şim di

sırasıyla b u n l a r ı ^örelim .
a) Haslar
Geliri 100 bin akça ve yukarısı olan dirliklere has denilm iştir.
B unlar başta padişah olm ak ıizere şehzadeler v e ziria za m , vezirler,
valde sultan ve p adişahın k ız kardeşleri ve k ız la n ile bevlerbevileri,
sancakbevi 1eri gibi v ü k sek dereceli devlet adam larına tahsis
edilm ektedir. T ahrir bittikten sonra bir sancağa ait gelirler taksim
edilirken en b ü y ü k pay padişah hasları olarak ayrılm aktadır. B unlar
um um iyetle m u k a ta ’a gelirleri ile vergi hasılı yüksek olan
köylerdir. 1528 yılında bütün devlet gelirlerinin % 5 1 ’inin padişah
haslarına, % 3 7 ’sinin diğer haslar, zeam etler ve tim arlara, %
12’sinin de vakıflara ayrıldığı görülm ektedir352. H azine ile ilgili
kısım da tem as edildiği üzere padişah hasları dış hazine denilen esas
devlet hâzinesinin en önem li gelir kalem ini teşkil ediyordu.
P adişah haslarını teşkil eden gelirler içerisinde cizye, âdet-i
ağnam ve g üm rük gelirleri başta olm ak üzere geliri yüksek olan
iskele, m izan m u k ata’aları ile verim li ovalarda k u m lan b ir kısım
köylerin ş e ı’î ve örfî vergileri yer alıyordu.
X VI. yüzyılın ikinci yarısına doğru sancakların vergi
gelirlerinden padişah haslarına ayrılan kısm ın m iktarı sürekli
artm ıştır. B unun sebebi K anunî dönem inde tertip edilen ve oldukça
yüksek olan seferlerin m asraflarını karşılam ak zaruretidir.
P adişah haslarının dışında veziriazam ın ve vezirlerin de
hasları vardı. V eziriazam ın 1.200 bin akçalık h aslan bir nevi
m akam m aaşı idi. G örevi sona erdiği zam an hasları halefine intikal
ederdi. F akat bazı veziriazam lar haslarının b ir kısm ını padişahtan
temliknâme alarak vakfetm e yoluna gitm işlerdir. D iğer has ve
zeam et sahiplerinin de aynı yola tevessül etm eleri ile vergi gelirleri
352 B arkan,"H .933-934/M .1527-1528 M alî Y ılına A it B ir B ütçe Ö rneği", İÜ İF M ,

X V /l-4 (1953-54), 277.
içerisinde vakıflara ayrılan p ay ın sürekli artm asına karşılık,

tım arlara ayrılan p ay azalm ıştır. Ç ünkü bu durum da devlet
açısından, bir sonraki veziriazam a yine 1.200 bin akçalık haslar
tahsis ed eb ilm ek için, diğer dirliklerin kadrolarını azaltm aktan
başka yol y o ktu353.
V eziriazam dan başka sancağa çıkan şehzadelerin,
beylerbeyilerin ve sancakbeyilerin de kıdem ve istihkaklarına göre
değişen hasları vardı.
A yrıca padişahın annesi başta olm ak üzere, kız kardeşi,
kızları ve haseki denilen padişahtan çocuğu olm uş saray
kadınlarına d a p a ş m aklık denilen haslar tevcih olunurdu354.
b) Zeametler
Z eam et, geliri 20 bin ila 99.999 akça arasında olan dirliklere
verilen isim dir. Z eam et orta dereceli devlet m em urlarına ve sipahi
subaylarına tevcih edilm ektedir. B unlar arasında bazı yörük bevleri,
müsellem beyleri, d e f t e r kethüdaları, timar defterdârları, sancakbeyi
ve beylerbeyilerin oyu!lan sayılabilir. A yrıca dirliğe geçm ek isteyen
kapıkulu m ensuplarından çavuş, müteferrika, kapıcı ve divân
kâtiplerine de zeam et verilebilir355.
Z âim denilen zeam et sahibi, tım arlı sipahiler gibi, dirliğinin
bulunduğu yerde ikam et etm ek ve sefere çağırıldığında ceoelüsü ile
e s m e k zorunda idi. Z e a m e t l e r s e r b e s t tim ar statüsünde olduğundan
> —•
zâim ler, zeâm eti dahilindeki cürüm cinavet resmi, resm-i arııs, tapu
resmi vs. gibi rüsûm-ı serbestiye de denilen bâd-ı hevâ grubu
vergilerin tam am ını tasarru f ettiği gibi, sefere gitm ediği takdirde
dirliği elinden alınm az sadece bir yıllık geliri m üsadere edılııdı.
T ahrir y ap ıld ığ ın d a o sancaktaki tim ar ve zeam etler için
kadro tahsis edilir. B una icmal lii kılıç ze âmet denir. M ahlul (boş)
olduğu takdirde 20 bin akçadan noksan olarak tevcih edilem ez.
A ncak b ir kim senin tasarrurunda olan tim ara yapılan terakkilerle 20
bin akçayı aşarsa ona da zeâm et denilir fakat, icmalin zeâm et
sayılm az. M ahlul olduğu zam an bozulup, gerekenlere verilebilir.
A ncak icm al defterde b ir kişinin üzerine 40-50 bin akçalık zeam et
yazılm ışsa bu da icm allü zeâm et olduğundan 20 bin akçası kılıç
zeam et, geri kalanı hisse kabul edilir. M ahlul olduğunda 20 bin
353 Altdağ, Türkiye ’nin İktisadî ve İçtim aî Tarihi, c. TT, 321 vd.
354 M. Tayyib G ökbilgin, “B aşm aklık”, İA , c. 11.
355 Halil Sahillioğlu, “Z e ’âm et”, İA , c. XIII, 478.
akçalık kısm ı bir kişiye, geri kalan hisseler ise istendiği gibi hak
sahiplerine tevcih edilir ya da başka dirliklere ilave edilebilir-^.
c) Timarlar
O sm anh tim ar sistem inin esasını ve savı olarak ana grubunu

tim arlar teşkil eder. T im ar, kelim e olarak zeam et ve hatta has
yerine de kullanılm ışsa da genel olarak geliri en fazla 19.999 akça
olan dirliklere denilm ektedir. Aynı zeam ette N d u ğ 1.' gibi tahrir
yanıldıktan sonra b î r ,saneaLt?Li tim ar kadrosu icmal deftere
yazılırdı ki, buna icm allü kılıç tim ar tabii* edilirdi. Kılıç m iktarı
eyaletlere göre farklılık g ö cterir. R um eli, B udin. B osna T em esvar
ve A nadolu eyaletlerinde kılıç tim ar 3 bin, K aram an, M a r’as. R ûm
Diyarbekiı*, E rzurum , Şam , H alep, B ağdad, Şehrizor ve K ıbrıs
b eylerbeyilikleıinde 2 bin akçadnı T evcihi bakım ından kılıç tim ar
iki kısm a ayrılır: Tezkereli timar, tezkeresiz timar.
(1) T ezk ereli ve T ezkeresiz T im a r
“ Tezkeresiz ” tım ar, beylerbeyi 1erin m erkeze sorm adan kendi

tuğrasını taşıyan berâtı ile tevcih edebildikler* tım arlardır.
E yatletlere göre tezkeresiz timar barem i değişm ektedir. M esela
R um eli, B uaın, B osna ve Temeşvaı* ile Diyarbelcir, Erzurum , Şam ,
H alep, B ağdad ve Ş ehrizor eyaletlerinde 5999 bin akça, A nadolu
eyaletinde 4999 bin akça, K aram an, M a r’aş ve R ûm
beylerbeyiliklerinde 2999 akçadır. B unların 1 akça fazlası tezkereli
tim ardır356357.
T im arın tezkereli olm ası için beylerbeyinin sipahi adayının
eline bir tezkere verm esi, yani tim ar tevcihini m erkeze te k lif etm esi
lazım gelir. B u tezkereleri değerlendiren dîvân, teklifi yerinde
bulduğu takdirde sipahiye tim ar berâtı verir.
Ö te yandan h er sancaktaki zeam et ve tim arlan n dağılış
şeklinin ve kadro m evcutlarının aynı kalm asını tem in için türlü
tedbirler alınm ıştır. T im arlar, kılıç tabir edilen ve hiç değişm eyen
bir çekirdek kısm ıyla, bu kısm a zam anla ilave edilm iş olan
hisselerden teşekkül etm ektedir. K ılıçların adedi ve yerleri
değiştirilem ezdi. H er tim ar sahibinin bir kılıç yerine tayin edilm iş
356 A yni Ali Efendi, K a vâ fıîn -iÂ l-i Osm an..., 61-63.
357 Ayni Ali Efendi, aynı eser, 63-65.
olm ası lazım dı. B abalarının tim arı m üşterek bir beratla iki kardeşe
verilm e halleri hariç, b ir k ılıç ’a iki kişi tayin edilem eyeceği gibi iki
kılıç b ir kişiye v erilerek tim ar kadrolarında bir yeri lağvetm ek de
caiz görülm ezdi.
K ılıcı 3000 akçe olan b ir eyalette sipahi ölünce oğullarına
babalarının tim arının an cak b u 3000 akçelik kılıç (çekirdek) kısm ı
verilebilirdi. K ılıç’ın üzerine babanın alm ış olduğu terakkiler
(zam lar) geri alınır ve istihkak sahibi birisine tevcih edilirdi.
Y oldaşlığı m ukabelesinde bir garip yiğit iptidadan (başlangıçta) bir
tim ara h ak kazandığı zam an da m ünhal (boş) bir tim arın k ılıç ’ı
verilirdi. K ısacası babanın hak ettiği gelirler oğluna aynen intikal
etm eyerek o da bab asın ın başladığı yerden başlardı.
A ynı şekilde, tim arlan n tezkereli, tezkeresiz, zeam et ve has
gibi kategorileri de değiştirilem ezdi. M esela, tezkereli bir tim ar,
sipahinin gösterdiği başarılar üzerine yapılan zam larla 20.000
akçelik bir zeam et haline gelebilirdi. Fakat, bu tarzda m eydana
çıkacak olan zeam etler, icm al defterlerinde kadrosu olan icm alli bir
zeam et sayılm az ve tim ar m ahlül kalınca, kılıç kısm ına sonradan
ilave edilm iş olan hisseler, başka tim arlara dağıtılırdı.
Z eam etlerin k ılıçlan 20.000 akçelik olduğundan, 100.000
akçeye kadar geliri olan zeam etlerde 20.000 akçelik kılıç haddini
aşan kısım lar, m u vakkat (geçici) bir zam an için yapılm ış olan
ilaveler olduğundan zeam et sahibinin ölüm ü halinde ti m arda
olduğu gibi oğluna aynen intikal etm ezdi. Z eam etin geliri
terakkilerle 100.000 akçeyi geçtiği takdirde has ism ini alır fakat
yeniden tevcihi halinde kılıç kısm ı haricindeki gelirler hisse kabul
edilerek diğer hak sahiplerine verilirdi.
(2) Serbest Olan ve Olm ayan Tımarlar
T im arları, idâri ve m âlî m uhtariyeti m e s’elesi bakım ından

“serbest” olan ve olm ayan ti imarlar şeklinde iki ayrı bölüm de
incelem ek lâzım gelir.
P âdişâh hasları ile sultan ve vezir vakıflarından başka; vezir,
beylerbeyi, sancakbeyi, nişancı, defterdâr, divan kâtipleri, çavuşlar,
çerib aşlan , subaşılar ve dizdarlar vb. gibi yüksek rütbeli idâre
âm irleri ile diğer m e ’m û r ve askerlerin has ve zeâm etleri, idâri ve
m âlî b akım dan bâzı im tiyazlara sahip serbest timar olarak
m uam ele göm lektedir.
S erbest tim arlarda, um um iyetle rüsum -1 serbest iye denilen ve
niyâbet ve bâd-i heva isim leri altında kaydedilm iş olan vergiler tam
204 M EH M ET A LI ÜNAL
ve m üstakil olarak dirlik sahibine âit bulunm aktadır. S erbest

olm ayan tim ar sahipleri ise, benzeri vergilerin tahsil hakkım
tam am en hâiz bulunm adıkları gibi tâbi bulundukları serbest dirlik
sâhipleri ile pay laşm ak zorundadırlar. Ti m arların büyük bir
çoğunluğu de bu türden, serbest olm ayan tim arlar grubuna
girm ektedir.
Serbestlik resim lerinin adedi bir hayli kabarıktır. B unlar
arasında resm-i arûs, (gerdek resm i), tapu resmi, âdet-i deştbâni
(koruculuk hakkı), kaybedilm iş hayvanların sâhiplerine teslîm i
sırasında alm an harçlar (yave), koyun, tütün, otlak ve kışlak
resim leri sayılabilir. Z am an la bu resim ler yalnız serbest tim arların
b ir özelliği olm aktan çıkarak, bütün tim ar sâhiplerine tam ve
m üstakil olarak terk edilm işlerdir.
B unlara karşılık u zu n zam an kısm en veya tam bir şekilde
yalnız serbest tim ar sahiplerinin bir im tiyazı gibi kalabilm iş olan
diğer bazı v erg iler de vardır. B unların en başında “cürüm ve cinâyet
resmi" gelir. “Cerime" v ey a “kanlık" diye de adlandırılan bu resim
esasta b ir p ara cezasıdır. O sm anlı ceza kanunlarına göre suçlular
kabahatlerinin derecesine ve m âlî kudretlerine göre, bir para cezası
ödem eğe m ahkûm edilm ekte olduğundan önceki bahislerde söz
etm iştik. M eselâ, Fâtih kannunâm esine göre, eğer hakkında
şeri’atın kısas hükm ü yoksa, adam öldürenden, zengin olduğu
tekdirde 400, orta halli ise, 200 akçe “cerime" alınm ası ön
görülm üştür. Fakirlerin cezâsı da 50-100 akçe arasında
değişm ektedir. Z ina hâlinde yakalanan evli erkeklerden alınacak
para cezâsı da, 40 ila 400 akçe arasında değişm ekte idi. A t
hırsızından (eğer eli k esilm ez ise) 200, sığır uğrulayandan 100 akçe
alınırdı. Y oğurt ve ekm ek gibi kıym et itibariyle değersiz şeyleri
çalanlar ise, k a d ı’nın vereceği sopa cezâsına göre, vurulacak her
değnek için b ir akçe de cerime ödem eleri icap ederdi.
Ş e r’î h üküm ler arasında bulunm ayan cürüm ve cinâyet
resim leri, m ahalli ö rf ve âdetlere ve idâri ihtiyaçlara göre
alınm aktaydı. E m niyet ve âsâyişi korum akla vazifeli ehl-i ö r f içinse
bu resim ler çok zengin b ir gelir kaynağı teşkil ediyordu.
F akat şunu u n utm am ak lâzım gelir ki, O sm anlı devletinin adlî
düzeni îcâbı, herhangi b ir cezânın tatbiki için bütün suçların kadı
m ahkem eleri önünde usulünce tesbit edilerek hükm e bağlanm ış
olm ası gerekirdi. N e kadar kudretli kişiler olurlarsa olsunlar tim ar
sahipleri reâyanın hukuk ve cezâ dâvalarına bakm ak ve onlara cezâ
v erm ek yetkisine sâhip değildi. Hattâ, diğer askerî sın ıf m ensupları
gibi, tim ar sâhiplerm m de kendi reayası ile beraber ayrı ı

m ahkem eler önünde, aynı kanunlara göre m uhakem e edilerek,
hüküm giym eleri söz konusuydu. B u bakım dan, m ahkem e kararı
olm aksızın, kim senin habs edilm esi, zincire vurulm ası, işkenceye
tâbi tutulm ası ve para cezası ödem esi câiz görülm ezdi.
B unlara karşılık, s er besi o k m ı im a rla rd a suçluları tâkip, te v k if
ve kadı m ah kem esinin kararı alındıktan sonra cezaların infazı
yetkisi ile adı geçen para cezalarının tam am ını kendi hesaplarına
tahsil im tiyazı da dirlik sahiplerinin elinde idi. H albuki serbest
olm ayan ti m arların sahipleri, bu tür suçlardan alınacak para
cezalarım bağlı bulunduğu sancakbeyi erm in veya subaşı), arın
adam ları ile yarı-yarıya paylaşm ak m ecburiyetinde idiler. H attâ
baz i yerlerde ve devirlerde bu resim lerin tam am ı saııcakbeyıne aitti.
B öyiece, serbest olm ayan tım arların sâhıplerı de kendi
dirliklerinde işlenecek suçların takibi ve cezâiandırılm ası işleriyle
alâkalı bir bale sokulm uşsa da bu haklar daha ziyâde idâri ve
inzibâtı bakım lardan daha büyük m eşguliyetler taşıyan
s an c akb eylerinin veya subaşı! arın elinde bırakılm ıştır. Bu hakların
sadece serbest tim ar sahiplerine bırakılm ası halinde, kadı Önünde
suçun tescili cihetine gidilm eyip, bir m iktar parası alınarak
suçlunun salıverilm esi y a da serbest tim ar bölgelerine sığm an
suçluların, kendilerinden alınacak para cezâlan n a tam ah edilerek
takipçilere teslim edilm eyip him aye edilm esi gibi istism ara m üsait
bir durum söz konusudur. B undan dolayı, ölüm veya b ir uzvun
kesilm esi gibi ağır cezâlarm tatbiki salahiyeti, zam anla tam am ıyla
suçun işlendiği bölgenin sancakbeyine bırakılm ıştır. D evam lı
olarak çıkarılm ış ferm anlarda da ayrıca b ir para cezası
istenm eyeceği ve türlü vesilelerle para alm ak (bedel-i siyâset)
tem âyülünün önüne geçilm esi İüzürnu belirtilm iştir.
Ö te yandan p ara cezâsı alm ak hakkı önceleri “ r a ’iyyetin
s â h ih r n in iken, daha sonraları kabahatin işlendiği “arazinin sahibi”
için tanınm aya başlam ası da dikkaii çekm ektedir. B ahis m evzuu
cezâlarm yü k sek gelir kıym etinden dolayı, “ ra Hyyet bizimdir,
siyaseti dahi biz ideriz” y ah u t i'fesad benim toprağımda vâki olmuştur,
siyaset benimdir” şeklinde türlü anlaşm azlıklar çıkm ıştır.
S erbestiyet üzere tim ar tasarru f eden dirlik sahiplerinin diğer
b ir gelir kaynağı d a kaçak köle ve cariyelerin yakalanm asından
alm an “ muştuluk” (m üjdelik) adı altında alm an harçlardı. K açak
köleyi b u lan kim se onu b u işlerle m eşgul yavacıya teslim ederek
ufak b ir ücret alırdı. B u şekilde kaçak olduğu tespit edilen köleler,
üç ay m uhafaza edildikten sonra sahibi zuhur etm ezse, satılırdı ve
bu satış bedeli serbest tım ar sahibinin olurdu. Sahibi bulunduğu

takdirde ise k açak kölenin m uhafaza edildiği m üddet zarfındaki
m asrafları ile kaçtığı yerin u zaklığına göre b ir günlük m esafedeyse,
30, iki günlük 60, ü ç ve daha ziyade günlük yerden kaçm ışsa, 90
akçe müjde harcı alınırdı. K aybolm uş hayvanlar için de benzeri
usuller u y g u lan ırd ı358.
Ö te yandan köylerdeki kır bekçiliği (deşt-bânhk) salahiyeti ve
bu m ünasebetle tahsil edilecek cezalar, gerek serbest ve gerekse
serbest olm ayan tim arlarda sipahilere aittir. Bu hususta m evcut
tarifeler şu şekildedir:
B ir kişinin atı veya sığırı başkasının ekinine girse,
um um iyetle sahibine hayvan başına 5 sopa vurm ak ve ayrıca 5 akçe
alm ak, ve yapılan zararları tazm in ettirm ek icab ed erd i359. A ncak,
bu tür cezaların tatbik edilebilm esi için, bahis m evzuu ekili yerlerin
köyün öteden beri k o runm akta olan belirli bölgelerinden olm ası,
suçluya daha evvel gerekli uyarm aların yapılm ış bulunm ası da
şarttı.
(3) Tim arm Tevcihi ve İntikali
T im arın tevcihi ve intikali hususunda birçok kurallar

m evcuttu. B u n lar zam an içerisinde bazı ufak değişm eler
gösterm işse de sistem esas itibariyle aynı kalm ıştır.
B elli bir barem e kadar olan tim arların tevcihinde
beylerbeylerin yetkileri büyüktü. Bu konuda eyaletlere göre
değişen ölçüler konulm uştu. B u suretle defter yazıları belirli bir
rakam ın altında olan tim arları, beylerbey ileri tevcih edebilirdi
Y ukarıda tem as edildiği üzere bunlara tezkeresiz timar denirdi.
G eliri yü k sek olan ve tezkereli tabir olunan tim arlar için
m erkezden p ad işah berâtı alm ak lâzım gelirdi. B u konuda da
beylerbeyileri ile sancakbeyilerinin yetkileri büyüktü. B eylerbeyi
y a da sancakbeyi m ahlûl (boş) b ir tim ar için m üracaat eden adayın
eline dîvân-ı hümâyûn 2i hitaben yazılm ış, adayı tanıyan sipahiler ve
yük sek dereceli birkaç sipahi subayının aday hakkında olum lu
görüşlerinin de y er aldığı b ir tavsiye m ektubu verm ektedir. E ğer
358 Barkan, “Timar”, 310 vd.

359 “ve cerâim-i hayvanât içtin dahi ya at veya sığır ekine girüp ziyanlık eylese her
sığır veya at başına beşer akça cürmiin alalar ve beşer ağaç dahi uralar ziyanlık eden
hayvanât sahibine ve ziyanlığın dahi ödedeler”, Ünal, Harput Sancağı, 245.
tavsiye m ektubuna m erkez tarafından uygun m ütalaa bildirilirse,

adaydan bir tezkere istenm ektedir. Bu da limanın bulunduğu
beylerbeyi taralın d an verilm ektedir. Tezkere Tim m erkeze
gelm esiyle işlem tam anrlanm akta ve adaya tım arı tasarru f etm eye
Irak kazandığını belirten "’herar-ı â 'U - ş â n v e rilm e k te d ir60. Şayet
tezkereyi alan sipahi İstanbul ’a giderek 6 ay zarfında beratını
alm azsa hakkım kaybederdi.
B eylerbeylerinin verdikleri tezkereler üzerine yapılan tım ar
tayinleri dışında, devlet merkezi, her dereceden tım arlar için
doğrudan doğruya tayinler yapabilirdi.
T ım ar dağıtım ında devlet m erkezinin teke .imde bulunan
haklardan diğer birisi de, tim arlı sipahi züm resinden olm ayan bir
kim seye tim ar tevcihi hususudur. Bilindiği gibi, reaya züm resinden
biri için tim ar sahibi, olmak, çok güçtü. B u hususta m evcut tek yol
da "derünıtnda şecâ'at olan garip y iğ itle r ’in., sipahi ya da
saneakbeyinin hizm etkârı olup seterlere giderek veya hudut
boylarındaki askerî harekâtta, ka le fe th in d e bayrak dikmek, yarar
diller (esirler) ele gerürmek. ve b a şla r kesüb defaalla yararlığı ve
d ilâ veri iği görülmek., gibi büyük başarılar sağlam asıydı. A ncak buu
takdirdedir ki serhat beyleri veya seraskerler tarafından devlet
m erkezine gönderilecek yoldaşlık deflerinde kayıt ve gerekli
tekli İlerin de hazırlanm ası şartıyla ra'iy y eth k ten kurtulup ihtida
beratı alm aya m ü stah ak olabilirdi. B u suretle tim ar a hak
kazandırılan ihtida berat!am ini da padişah tarafından tevcih edilm iş
olm ası lazım dı*361.
T im ar tevcihini ve dağıtım ım eyaletteki bürokrasi sıkı bir
şekilde takip ederdi. B u ko n u d a beylerbeyi divanlar nida çalışan
kâtipler, h er ne kadar beylerbeylerin adam ları iseler de m erkezden
büyük salâhiyetlerle gönderilm iş olan tım ar d efterd ân ve defter
kethüda lan , tevzi işlerini kontrol etm ekte ve usulsüz işlem ler
görüldüğü zam an beylerbeylerini uyarmak, ve hatalı yolda ısrar
edildiği takdirde vaziyeti m erkeze bildirm ek zorundaydılar.
T'irnar belli şartlar dahilinde evlâda intikal ettirilebilirdi.
H ayatta olan zaiırı ve tim ar sahiplerinin oğullarına dirlik verilm esi
âdet değildi. A m a, ihtiyarlık veya hastalık sebebiyle hizm ete
kudreti kalm ayan sipahi yetişm iş ve hizm ete yarar oğluna timamu.
366 B eldıceanu, O sm anlı D evletinde Tim ar, 71 vd.

361 A yni A3i Efendi, Kavömîrri Â l-i O sm an.,,, 72; Barkan, “T im ar”, ,3 16.
devir edebilirdi36^ Bu takdirde, yukarda bahsedilm iş olan kaidelere

uyularak, tim arm ancak kılıç kısm ı oğula intikal ederdi.
Sipahi öldüğü takdirde de tim arın m kılıç kısm ı oğluna
bırakılırdı. A ncak seferde şehid düşen sipahinin oğluna yatağında
öleninkine göre daha y ü k sek t im ar verilirdi. B unun sebebi savaş
m eydanında sipahinin “fırâ n ihliyâr ifmeyiip şehîd olursam ocağım
sönmez dirliğim oğluma viriliir diyü can ü b a şfed â itm esi" idi.*363.
Sipahi öldüğünde şayet oğlu veya oğulları kü çü k yaştalar ise,
ti m ar bunlara intikal ettirilir ancak bu durum da “ya ra r yiğ it olup
harb ve darbe kâdir” hale gelinceye kadar sefer zam anlarında
yerlerine b ir cebelü gönderm ek zorundadırlar. B abasının
ölüm ünden sonra, sipahinin oğlu sefere eşebilecek b ir yaşa geldiği
halde, yedi yıl ti m ar talebinde bulunm azsa her türlü hakkını
kaybetm iş olurdu.
M azûl durum daki bir sipahi yedi sene tim ar talebinde
bulunm ak m aksadıyla seferlere gitm ezse deftere r a ’iyyet y azılır ve
bu takdirde sabıka sipahi idim beratım vardır, diye iddialarda
bulunm ak fayda verm ezdi.
B una karşılık bu m üddet içinde h er zam an b ir h izm et kabul
etm eye h azır bulunm alarına rağm en henüz bir tim ara sahip
olm am ış olan sipahizâdeler veya m azûl sipahiler, aradan ne kadar
zam an geçm iş b u lu n u rsa bulunsun, daim a sınıflarının im tiyazı icabı
hususi b ir m uam eleye tabi tutulm aktaydılar.
Mazûl, mütekaid sipahiler ile sipahizâdeler, ra’iyyet rüsumu tabir
edilen çift ve beıınâk resimleriyle, koyun resmi ve avarız vergilerinden
muaftılar. Yalnız ziraat ettikleri yerlerin öşrünü verirlerdi ve istedikleri
zaman ziraatı terk etmek hürriyetine sahiptiler:
B ununla beraber, bazı devirlerde veya tarihi bir hususiyet arz
eden bölgelerde sipahizâdelerden bu m uafiyetlerin karşılığı olarak
birtakım h izm etler isten eb ilm ektedir. M esela, K aram an
eyaletindeki sipahizâdeler ve m ütekait sipahiler, güherçile 364
362 “feth-i hakanı den berü mîrî hizmet idüp hâliyâ pîr ve nâtüvân olup sefer-i
hümâyûna iktidarı olmamağın kendüye min-ba’d dirlik olmamak üzere timarm
dârendegân-ı ferman Ali ve Ahmed. ve Süleyman nâm oğullarına olmasın rica
itmeğin..,”, Mühimme 1, 652; bkz. Ünal, Harp tı t Sancağı, 184.
363 Ayni A li Efendi, aynı eser, 71.
364 Güherçile, barut yapımında kullanılan bir madde; potasyum nitrat. Bu konuda bkz.
Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, 275.
im alathanelerinde nöbetleşe altışar ay çalışm aya m ecbur

tutulm aktadırlar.
D iğer taraftan m u h telif dereceden t im arların sahiplerinin
değişm esi veya ölüm vukuunda oğullarına intikali hallerinde;,
tinıarm başlangıç haddi olan kılıç m iktarına dönülm esi ve her tim ar
kategorisinde terfi im kânlarının ayrı barem dereceleriyle
sınırlanm ış olm ası, tımar sahipliğinin nesiller boyunca aile m ülkü
halinde güçlenm esine m ani olm uştur.
R uznam çe defterlerine bakılacak olursa, en norm al
zam anlarda bile tım arların devam lı olarak elden ele büyük b ir
süratle devredilm ekte olduğu görülür. B u sahip değiştirm eler
sadece ölüm sebebiyle ve babadan oğula m iras olarak değil,
sipahinin yer değiştirm esi şeklinde de olabilir. D irliğinden m em nun
olm ayan sipahilerin, onu başka bir tim arla değiştirm esi, yahut daha
iyisini b u lm ak üm idiyle tim arı başkasına devir edip m azûller
arasında beklem esi ve daha iyi bir tim ar alm ak üm idiyle seferlere
eşm esi sık sık rastlanan, hadiselerdendir. T erakki sağlam ak için hile
ve bahaneyle ti m arlardan feragat edip bir diğer tım ara talip
olanların bu haklarını kötüye kullanm alarım önlem ek için çeşitli
tedbirler alınm ıştı. F akat bunlar her zam an tesirli olam ıyordu.
B ilhassa seferlere iştirak etm edikleri için, kayıtları tam am en
silinm iş olm ası lazım gelen tim ar sahiplerinin bir kolayım bulup
tekrar tim ar alm aları bile m üm kün o lu y o rd u 365. B ilhassa X V I.
yüzyılın sonlarına doğru A vusturya ve İran cephesinde sürüp giden
savaşlar sırasında serdarların keyfi tevcihleri sebebiyle ti m arların el
değiştirm esinin hızlandığı ve sipahiler arasında birçok ihtilafların
çıktığı görülür.
(4) KapıkuHarının Tim ara G eçm esi
Saray erkânıyla kapıkulu ordusunun yeniçeri ve sipahi

b ölü k lerin in yü k sek rütbeli subayları ve diğer m ensuplarının terfi
edebilm esi ve bu suretle kadrolarda yeni yetişenlere y er tem ini için,
sancağa çıkm ak âdeti vardı. Bu takdirde, yeniçeri ağasına 500.000,
em îr-i alem e 450.000, kapıcıbaşı, emir-i ahûr, çaşnıgirbaşı vb. gibi
saray ağalarına 350-400.000 akçalık haslar tevcih olunurdu. Altı
bölük halkı denilen k apıkulu süvari bölüklerine m ensup sipahi-
oğlanı, silahtar, ulûfeci gibi bölüklerinin ağ a la n da 200-300.000
akçelik haslar ve ona göre de vazifeler alırlardı.
365 Barkan, “Timar”, 317.

Y eniçeri ortalarının v ey a acem i oğlanlarının yayabaşı ism ini

taşıyan zabitlerine verilecek tim arlar 20-30.000 akçelik olurdu.
U m um iyetle yeniçeri neferleri bile, bazı tensikat devrelerinde
ulufelerini hâzineye terk edip tim ara geçirildikleri zam an 9.000
akçelik tim arlara lay ık görülm ekteydiler. K apıkulu m ensuplarının
tim ara çıkm aları halinde gündelik ulufelerinin h er b ir akçesi için
bin akçe hesabıyla tim ara çıkarılm aları âdetti.
Ö te yan d an b ü y ü k dirlik tasarru f eden yüksek rütbeli
şahsiyetlerin ö lüm ü halinde adam larına veya oğullarına v erilecek
dirlikler için de belirli kaideler vardı: vezirlik rütbesini haizken
ölm üş olanların kethüda, kapucıbaşı, emîr-i ahîır, hazinedâr, ulufeci,
çaşmgîr, kapucı kethüdâsı vb. gibi um um iyetle kölelikten yetişm e
adam larına ve 5 n efer subaşılarm a büyük tim arlar verilirdi.
B eylerbeylerinin de kapıları halkının ileri gelenlerinden bir
kısm ına, beylerbeyinin vazife halinde veyahut m azuiken vefat
etm iş olduklarına göre, değişen m iktarlarda olm ak üzere, büyük
tim arlar verildiği gibi; beylerbeyilerinin b ir o ğ u llan kalm ışsa
40.000, iki v ey a üç oğulları kalm ışsa her birine 2 0 -2 5 ’er bin
akçelik tim arlar verilirdi.
t
Y ü ksek dereceli sancakbeyileri vefat ettiklerinde de hizm ete

y arar bir oğulları kalm ışsa 30.000 akçelik bir zeam et, iki veya üç
oğlu bulunursa h er birine 10-15 b in akçelik tim arlar verilirdi. D aha
aşağı dereceden sancakbeylerinin o ğ u llan n a da, daha düşük
nispetlerde olm akla beraber, ehem m iyetli tim arlar tevcih edilirdi.
20-50.000 akçelik tim ar tasarru f eden subaşılar, yoldaşlık ile
can ve baş verenlerdense henüz tim ara sahip olm am ış bulunan üç
nefer o ğ u llan n a 4-5 veya 6.000 akçelik tim arlar verilirdi. D aha
evvel tim ar tasarru f etm iş oğullarına da terakki nam ı altında 2 ’şer,
3 ’er bin akçelik zam lar yapılırdı. E vlerinde kendi ecelleriyle ölen
subaşıların oğullarından ise, biraz daha düşük gelirli olm ak üzere
sadece ikisine tim arlar verilirdi.
G örülüyor ki, tim ar kadrolarında en b ü y ü k yetkilerle en
y ü k sek dereceleri işgal eden m evkiler için, babadan, dededen
beyzade ve yerli b ir sipahi sınıfı için hem en hiçbir y er yoktur. B u
m evkiler tam am ıyla kul ve devşirm elikten yetiştirilm e, asil
olm ayan k ap ık u lların ın tekelindedir. Y erli tim arlı sipahiler
züm resine salâhiyetli m ak am lara yükselm e im kânı tanınm am ıştır.
M erkezi idare, yerli sipahilerin bir sın ıf olarak itibar ve birliğini
bozarak, köklü b ir asalet sınıfı haline gelm elerinin önüne geçm eye
çalışm ıştır366.
(5) T ım arlı S ip ah ilerin H a k ve S o ru m lu lu k la rı
S ip âh i t im arında sâhib-i arz ism ini taşıyan tim ar sâhibi,

gerçekte tim arı dâhilindeki toprakların ve bu to p rak lan işleyen
köylünün verm ekle m ü k ellef bulunduğu resim lerin m ülkiyetine
sâhip değildi. O, ancak kendisinden istenen m uayyen hizm etleri
yerine getirdiği m üddetçe devlete âit çeşitli vergileri kendi h esâbına
toplam ak hakkına sahipti. K endisine tahsis edilen vergiler, vazifeye
bağlı bir nevi m aaş m ahiyetinde idi. B undan dolayı, bir m ülk gibi
satılm ası, vakfedilm esi v ey a m iras olarak intikal ettirilm esi
m üm kün değildi. G erçi, sipahinin ölüm ü hâlinde devlet, hizm ete
yarar erkek evlatlarından birine veya birkaçına tim ar verm eyi
prensip olarak kabûl etm işti. F ak at bu, ölen babanın tim arı değildi.
B u yüzden kıym et itibâriyle de aynı olm azdı.
Sipâhi tim ar inin b ir başlangıç kadro m aaşı teşkil eden ve
“kılıç” tâbir edilen b ir çekirdek kısm ı vardı. Sipâhi zam anla
seferlere katıldıkça, hizm ette kusur etm ediği ve yararlıklar
gösterdiği m üddetçe dirliği gelirine zam {terakki) yapılırdı. Y apılan
terakkilerle sipahinin geliri artm ış olabilirdi. F akat k ılıç ’ denilen
kadro m aaşının üstündeki b u ilâveler ölüm vukuunda hizm ete yeni
girecek evlatlara tam am en intikal etm ezdi. Bu suretle tim ar
arâzisinin zam anla türlü fırsatlardan faydalanılarak büyütülm esi ve
bir aile m ülkü hâline getirilerek nesiller boyunca aynı soydan gelen
kim seler elinde kalm asının yolu kesilm iştir. H as ve zeam et
şeklindeki b ü y ü k d in arların sâhipleri olan vezir ve beylerbeyiler ise
sık sık değiştirildikleri için, s âh ipi erinin bu tım arlarla âilevî b ir
m ünâsebet kurm aları im kânsızdı.
Sipahi tim arlan n d a vergilerden m ühim bir kısm ının
m ahsulden bir hisse şeklinde aynî olarak alınm ası, sipahinin
am barlarında biriken m ahsulün paraya çevrilm esi işini m ühim bir
m esele haline sokm aktadır. Bu sebeple, B atı A vrupa
m em leketlerinin derebeylik düzeninde olduğu gibi, pazarlarda
belirli bir m üddet için yalnız tim ar sahiplerinin ürünlerinin
satılm ası tek elin in tanınm ası m ecburiyeti hasıl olm uştur. B ağların
m ahsulünden aynî olarak şıra öşrü alm an bölgelerde de benzeri bir
durum söz konusudur. Sipahi, şırasını kolaylıkla satabilm ek için,
366 B arkan, “Feodal D üzen ve Osm anli T ım arı”, T ü rkiye’de Toprak M eselesi, İstanbul
1980, 873-895..
halkın şıra küp veya fıçılarını m ühürleyerek bir m üddet için

pazarda tek satıcı olarak k alm ak im tiyazını kullanırdı. M onopoîya
tutmak tabir edilen bu inhisar (tekel) hakkının Filibe civarındaki
padişah haslarında bulunan pirinç ziraatı sahaları için de tatbik
edildiği görülm ektedir. A ym şekilde Selanik civarındaki hassa
koruların otları biçildiği zam anlarda civardaki şehir ve kasabalarda
dem et halinde yeşil ot satışı da, koru ağalarının tekelinde
b u lu n u y o rd u 367368.
( 6 ) H assa Ç iftlik ler
Sipahi tim an n d a, d oğrudan doğruya sipahi tarafından işletilen

ve “kılıç y e r i ’ tabir edilen “hassa çiftlikler” ve “hassa çayırlar'1
vardı. H atta bazen değirm en, bağ ve bahçe de hassa olabilm ektedir.
B izzat sipahiler tarafm dan işletilen, o zam anki deyim le “sipahinin
çifti yürüyen" bu çiftliklerin kökeni, O sm anlI öncesinde m evcut
olan m alikâne sistem ine bağlanm aktadır. S ipahinin kendisi ve ailesi
efradı m eşgul olm adığı takdirde hassa çiftlikler, sipahi tarafından,
m îrî topraklardan ayrılıp, reâyâ çiftliklerinden farklı olarak,
tam am en şahsî ve serbest b ir anlaşm a usûlü ile kiraya verilebilirdi.
B u tür kiracılık m ünasebetleri, m ahallî ö rf ve âdetlere göre
ayarlanan b ir n e v ’i “ortakçılık" şeklini alm aktaydı. M eselâ bazı
yerlerde tohum ve çift h ayvanları sipahi tarafından tem in edildiği
takdirde, m ahsûl y a n yarıya paylaşılm akta olduğu gibi, b azen de
sipahi m ahsûlün 1/4’ini alm aktaydı. B u tür tarla, çayır, bağ ve
değirm enler, sipahinin m utlak m ülkü değildi. Ç ünkü sipahi b u n la n
satam az, satsa dahi kend isinden sonra gelen sipahi satış işlem ini
iptal ettirirdi. Bu gibi h assa çiftlikler ile hassa değirm en, hassa
çayırlar ve h assa bağ ve bağçeler tim arm “kılıç y e ri" ne bağlı
dem irbaşları idi368.
Ö te yandan sipahilerin tim arları içerisindeki defterde yazılı
olan v ey a olm ayan m u h te lif gelirleri tam bir m uhtariyetle tasarru f
edebilm esi söz konusu değildir. O tuz-kırk senede bir y ap tm lm ak ta
olan genel sayım lar (tahrirler) sonunda il-yazıcıları, bölgedeki gelir
k aynaklarının yeni b aştan tesbit etm ekte ve sipahilerin
beratlarındaki yazılara göre tim arm gelirlerini yeniden gözden
geçirm ektedir. Şayet sipahinin gelirinde b eratında yazılı rakam ı
geçecek b ir şekilde herhangi bir artış m eydana gelm işse, tım arın bir

368 Barkan, “Ç iftlik”, ÎA, III, 393.
kısım reayasını sipahinin e l i n d e n alıp başkasına verebilm ekte veya

bu f a z l a gelire m e v k u f ât em ini denilen m em urlarca devlet nam m a
t a h s il edilm ektedir.
Bu sebepten sipahi, tim arm a hariçten gelen ve kim senin yazılı
r a ’iy y e ti olm ayan kişilere de gelişigüzel sahip çıkam am aktadır.
Haym ana a d ı v e r i l e n b u g ib i s a h i p s i z kim selerden alınacak
v e r g i l e r i n aidiyeti m eselesi, çok tartışılm ış kesin bir karara
varılam am ıştır.
T ahrirleri ne k adar sık ve m untazam y a p ı l ı r s a yapılsın
nüfusun a r t m a s ı v e göç v s . g ib i ç e ş itli n ü f u s h a r e k e t l e r i n e ti c e s i
tım arlardaki r a ’iyyet m evcudu sık sık değişiyordu. B u bakım dan,
hudutlara y akın bölgelerde, b ü yük göç yollarının geçtiği veya bol
göçebe unsurların köylülerle kaynaştığı ve toprağa yerleşm ek üzere
bulunduğu hallerde, arazisi dahiline yerleşecek olan sahipsiz fazla
nüfusu sipahiye bırakm anın, devlet için büyük kayıplara sebep
olacağı düşünüldüğünden, defter dışı reayanın vergilerini doğrudan
doğruya devlet hâzinesi nâm ına toplatm ak üzere mevkufâtçı denilen
m em urlar tayin ediliyor yahut bu kişilerin vergilerini toplam a işi,
m üzayedeyle satılıyordu.
A ynı şekilde, tahrir defterlerinde kaydı bulunm ayan
değirm enler ve su bıçkılarının resim leriyle, boş iken ziraata
sonradan açılm ış olan tarlalarda yetişen m ahsulün öşrünü de bu
mevkufçular toplam aktadır. F akat reayası henüz gereği gibi
yerleşm em iş h u d u t b o ylarında yerleşm eyi teşvik ve sipahileri
takviye için, bu haym ana tab ir edilen başı boşların ve defter fazlası
her çeşit vergi gelirleri sipahilere bırak ılab iliy o rd u .
Y apılan b u sıkı kontrol ve m üdahaleler, sipahi tim a n n ın bir
küçük senyörlük gibi siyasî, m alî ve hatta adlî bakım lardan dışa
karşı kapalı b ir bütün teşkil etm esini önlem iştir. K ısacası tim arlı
sipahi sınıfının b ir soy ve to prak asaleti haline gelem em esinin
tem el sebebi tım ar ü zerindeki bu sıkı m erkeziyetçi kontrolde
yatm aktadır.
Ö te yandan herhangi b ir gelir kadem esinde bulunan sipahinin
harbe k atılm ak için getirm esi lazım gelen silahlarla, zırh ve
çadırların cinsi, beraberinde gelecek at-uşağı (gulâm ) veya cebelü
tabir edilen yardım cı silah arkadaşlarının adedi ve teçhizatı bütün
teferruatıyla tespit edilm iş bulunm aktaydı. H arbe girm eden evvel
beylerbeyi tarafın d an b u bakım dan sıkı bir teftişe tabi tutularak
kusurlu görülen sipahilerin ellerinden tim a n alınırdı. O rduların
harpten evvelki toplanm a yerlerinde teçhizatın gözden
geçirilm esiyle birlikte tü rlü silahların kullanılm a talim leri ve b u
arada bilhassa Y eniçağlarda ehem m iyet kazanm ış olan tabanca

kullanan sipahiler at sırtında seyir halinde silahlarını süratle
doldurup boşaltm a talim leri yaptırıldığı da görülm ektedir369.
(7) Re ây ân ın T o p ra ğ a B ağlılık P ren sib i ve D iğer

M ükellefiyetler
Sipahinin, kendi reâyâsının kendisine ziraat yapm ası için

tahsis edilen toprakları işlem ekten vazgeçip, çiftini bozup, köyünü
terk edip, b aşk a işlerle m eşgul olm ak istem esi hâlinde, onları zorla
tarlasının başına getirtm e veya çift bozan resmi nâm ı altında b ir
tazm inat ödetm e hakkı vardır. B u husus, klasik şekliyle feodal
düzende “s e r f' (toprak kölesi) vaziyetindeki köylülerin “toprağa
bağlılık” prensibini hatırlatan geri bir içtim ai düzen kalıntısı olarak
m ütalaa edilm iştir.
A ncak O sm anlı tim arında durum A vrupa feodal düzeninde
olduğundan farklıdır. D olayısıyla sipahilerin bu hakkı, B a tı’daki
senyörlerin toprağa yerleştirilm iş bir nevi köle olan serilerin
üzerindeki haklarıyla ilgi ve benzerliği yoktur. B urada teşkilâtlı bir
devlet nizâm ına m ahsus bir kam u hukuku söz konusudur. O sm anlı
idaresi, eline berat vererek, m uayyen bir bölgedeki vergi ve
resim lerin tahsili hakkı kendisine tahsis ettiği sipahiden, bütün
m asrafları kendisine âit olm ak üzere silâh lan ve adam lariyle
seferlere katılm ak sorum luluğu yüklem iştir. Sipahinin kendisinden
istenilen sorum lulukları yerine getirebilm esi tim arındaki ziraî ve
sosyal istikrarın devam ına bağlıdır. B undan dolayı sipahiye, bir
kısım re ây ânın kendi k e y f ve arzularına göre üretim
faaliyetlerindeki istikrarı b o zm aya ve çiftliği bırakıp başka bir işle
m eşgul olm ak için köyünü terk etm eye kalkış m as m a m âni olabilm e
im kânı verilm iştir370.
D evlet düzeninin b ü y ü k ölçüde, tim ar sistem ine dayandığı
göz önüne alınırsa, vergi m ükellefi reâyâm n, bulunduğu yere ve
m esleğe b ağlam ak prensibinin ne kadar zarurî olduğu anlaşılabilir.
R eâyâm n vergi ve arâzi tahrirleri sırasında, kendi üzerlerine kayd
edilm iş olan toprakların işlenm esinden sorum lu olm ası tabii idi.
Ç ünkü, tim ar beratlarındaki kayıtlara göre, sipahilere terk edilm iş
olan vergi gelirleri, herhangi b ir bölgenin bütünüyle ve götürü

370 Barkan, “Feodal D üzen ve O sm anlı T ım arı”, 881.
olarak, herhangi b ir hukuk ve rüsûm u değildi. S ipâhinin beratındaki

akçe yekûnunu tutturabilm ek için, iyice hesaplanıp nevi ve m iktarı
belirtilm iş olan b ir gelirdi. B u itibarla hasılat rakam larının herhangi
b ir kısm ın d a m ey d an a gelecek bir noksanlık, sipâhinin gelirinde bir
azalm a teşkil ederdi. N itekim bu sebeple, sipâhilerin birbirinden
ıeâyâ kandırıp kendi tım arlarına celpleri yasaklanm ıştı. T im arına
yabancı b ir ra ’iyyet gelm iş olan sipâhi, şayet gelen bir b aşk a
sipahinin defterinde yazılı ise, r a ’i yy etin sahibine haber gönderip
kaçak köylüyü aldırtm ası lâzım dı. A ksi takdirde tim arınm elinden
alınm asını îcab ettiren bir suç işlem iş olurdu371.
“Çift bozan re sm i' y ah u t '"‘leventlik akçası" olarak tanınan bu
yüküm lülük, çiftini bozup terk eden ra ’iyyetin tim ar sâhibine
ödem esi lâzım gelen b ir nevi tazm inattır. E linde hiç toprağı
bulunm ayaıılar v eyahut terk ettikleri topraklar başkası tarafından
ekilenlerin öşür ve resm i eda edildiği takdirde, çift bozan
akçasuıdan sorum lu değildirler.
Y ine benzeri şekilde, elinde kâfi m iktarda toprağı olduğu
halde, b u toprağı terk edip b aşk a b ir sipâhinin tim arında çalışan
veya arabacılık, gem icilik, balıkçılık, ırgatlık, ticâret vs. gibi bir
geçim yolu seçm iş bulunan reâyâyı, tim ar sâhibi m ahkem e
karariyle “göçürüp" işinin başına dönm eye m ecbur edebilirdi.
A ncak bunu y ap ab ilm ek i ç i n reâyânın ayrılış tarihinden ifibâren on
senenin geçm em iş olm ası lâzım gelirdi. Bu gibiler yalnızca çift
bozan tazm in âtı ödem eye m ecbur edilebilir veya “r a ’iyyet sâhibi"
sipâhi, r a ’iyy etini göç ettiği m em lekette işlem ekte olduğu
toprakların m ah sûlünden kendisi için de ikinci bir öşür ödem eyi
isteyebilirdi372. K ayıtlı b ulunduğu tim arı terk eden r a ’iyyet, şayet
göç ettiği yerde avârız hânesine kayd olm uş ise sipahi onu da geri
d ö n d ü re m e m e k te d ir373. Ç ift bozan resm inin m iktarı, zam anla
371 Barkan, T im ar, 307.

372 Barkan, K anunlar, 65, 234, 275.
373 "... Pertek ve Sağm an ve M azgird havâss voyvodası olan ... Ş a ’bâıı zîde kadrelıu
dergâh-i m u'allâm a 'arz-ı hâl idüb havâss-ı m ezbûrenin defterde m ukayyed ra'iyyet
ve ra'iyyet oğullarından ba'zıları 1081 ve 1082 senesinde perakende olup varup taht-ı
kazâlarım zda kasaba ve kura ve askeri çiftliklerinde sakin olup bu dahi varup ol
m akûle ra ’iyyet ve ra'iyyet oğulları kadimi karyelerine gettirüp iskân itm ek istedikde
ba'zıları ta'allül tizere oldukların bildirüp kadîm i karyelerine getürüp iskân itdirilm ek
bâbm da enır-i şerifim rica itm eğin buyurdum ki hükm -i şerifim le vardulcda husûs-ı
m ezbûra tam am hakk ve ad! üzere m ukayyed (olup) dergâh-ı m u ’âdâm dan ihrâc
olunm uş m ühürlü sahih suret T defter-i cedîd-i hakanı taleb idüp göresin m ezbûrlar
havâss-ı m ezbûrun defterde m ukayyed ra'iyyet ve ra'iyyet oğullarından olup kadîm i
karyelerinden kalkup varup taht-ı kazânuzda sakin olup avarız hânesine kayd
olm uşlar ise ol m akûle re ’âyâlar kaldırm ak olm az, oturdukları h er yerde kanun ve
hububat fiyatlarında m eydana gelen yükselişlere ve akçanm değer

kaybetm esine orantılı olarak v ey a ihtiyâca göre değişm iş, Fâtih
kanunnâm esinde 50 akçe iken X V I. asrın ortalarına doğru bâzı
yerlerde 300 akçe olm uştur. Ş ayet arazi nım çift ise bu m iktar 150,
nîm ç ift’den az ise 75 akçad ır374.
Seyyid, sipâhi-zâde, berat sâhibi, yağcı ve yörük vb. gibi
askerî sın ıf m ensuplariyle şehir sakinleri çift bozan resmi nden
sorum lu değillerdi- Bu zü m reler ziraatla m eşgul oldukları yerlerde
toprağın Öşür ve resm in i verirler fakat, istedikleri zam an
çiftliklerini bozup ziraatla u ğraşm aktan vaz geçebilirlerdi. A ynı
şekilde hastalıktan, y o ksulluktan veya ihtiyarlıktan dolayı âciz kalıp
çiftini bozanlardan çift resm i ve çift bozan tazm inâtı istenem ezdi.
Ö te yan d an reâyâıım durup dururken çiftini çubuğunu terk
etm eyeceği aşikârdır. R eâyânın ancak C elali isyanları gibi can
güvenliğinin kalm adığı zam anlarda y a da verim siz topraklarda
ziraat yap m ak tan dolayı geçim ini güçlükle tem in ettiği hallerde
köyünü terk etm esi söz konusudur. M eselâ arazisi çiftliğe el verişli
olm ayan Ç em işgezek reâyâsinin yerini terk etm esinden dolayı
sipahilerin y a da havâss-ı hüm âyûn em inlerinin m ahkem eye baş
vurup onları geri döndürm eye çalıştıkları görülm ektedir 375 .
A razinin verim li olduğu sancaklarda, X V I. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren başlayan hızlı nüfus artışı sebebiyle toprağa olan
talebin artacağı m alum dur. Bu durum da sipahiler toprağı işleyecek
uygun b ir çiftçi b u lacaklarından dolayı çiftliğini terk edenleri geri
dönm eye zorlam ak ya da çift bo zan tazm inatı ödem eye m ecb u r
etm ek durum unda kalm ayacaklardır. A ncak ciddi b ir m âni
bulunm adığı hallerde ü st-üste üç yıl ekilm eyen topraklara tim ar
sâhibi el koyup tapu ile başkalarına verm ek hakkını hâizdi.
B öylece, sipâhinin beratında yazılı gelir m iktarının azalm asının
önüne geçilm iş oluyordu.
S ipahiler b eratlarında kayıtlı olan vergileri tam am olarak
tahsil edebilm eleri için, çift bozan tazm inâtı hüküm lerine b en zer
yetkilerini bâzı hallerde değirm en ve koyun sâhipleri ve pirinç
ziraatı sâhaları için de kullanm aktadırlar. M eselâ, vergisi defterde
s ip âh iye b ir gelir kaynağı olarak kaydedilm iş olan b ir değirm enin
defter m ûcebince rüsûm - 1 ra'iyyetJerin hükm idüp... ", H a rp u t Ş e r ’iyye Sicilleri No:
324, 117, h. 2.
374 Süleym an Sudî, Osm anlı Vergi D üzeni (D efter-i M uktesid), İsparta 1996, 133.
375 Ünal, Ç em işgezek Sancağı, 62 vd.
sahibi, h a r a b o l a n değirm enini terk etm ek istese, “değirmen

h a k k i'm sipahiye ödem eğe d e v a m a m ecbur edilebilm ektedir.
D e ğ i r m e n s a h i b i n i n değ iim eni işletm eye niyet ve kudreti yoksa,
kadı m arifetiyle tâm ir ettirilm ekte ya da değinm en işletm e yükünü
üzerine alacak birine satılm aktadır.
A ynı şekilde sipâhinin defterinde isim leri yazılı bulunan
koyun sâhipleri de ciddi bir sebep bulunm adan ko y an ların ı elden
çıkarıp s ip a h iy i zarara u ğ ratam azlard ı. K udretleri yetm ekte ise,
kendilerine yeniden koyun aldırtılıp resim lerini ödem ekte devam a
m ecbur edilirlerdi.
S ipahinin benzeri hak ve salâhiyetleri, çel tü k ekicileri
hakkında da geçerli idi. T im ar sâhibine “ çeltük h â sılı' kaydedilm iş
olan yerlerin y o n calık v ey a bağ ve b ah çe hâline sokulm uş
bulunm ası, y ah u t çel tük suyunun başka bir işe alınm ası hâlinde, bu
işlerle öteden beri m eşgul olm uş bulunanları toplayıp harab olan
sulam a kanallarını tâm ir ve çeltük sâhalarını yeniden ziraata
açtırm ak gibi işleri “cebir ile te k lif ve tahmil idûp olıgelen üzere
zirâat" ettirm ek kanundu. L âkin, sipahi, öteden beri çeltük zirâat
olunm ayan yerlerde çeltük ziraatı yaptırm aya veya defterde
yazılandan fazla tohum ektirm eğe kalkışam azdı.
Sipahilerin reâyâdân topladıkları vergiler arasında “f e o d a l
b ir düzenin kalıntılarından biri olarak tefsir edilebilecek olan diğer
bir vergi de, sipahinin tim arına m ensup kadınların evlenm eleri
vesilesiyle alınan “artış" (gelin) veya “gerdek resm i"dir.
O rta-çağ ’da Batı A vrupa m em leketlerinde bir nevi toprak
kölesi olan köylüleri (seri) m alikânenin dem irbaş iş gücü şeklinde
m uhafaza edilebilm ek için, başka bir senyöriin serileriyle veya hür
insanlarla evlenm elerine m ani olunurdu. D aha doğrusu evlenm eleri
kontrol edilir ve ekseriyâ m uayyen bir para veya b ir tazm inat
m ukabili, h u sû sî bir m üsâadeye tâbi tutulurdu. A ksi takdirde,
doğacak çocukların, k adının “sahibi" senyör için kaybedilm iş
olm ası v ey a h ü r insanlar arasına k a r ı ş m a s ı tehlikesi m evcut idi.
Ç ünkü, feodal düzende senyörler, yalnız top rağ ın değil, aynı
zam anda sertin de hakîki sâhibi idiler. B u sebeple y er ve yurt
değiştirm e, çalışıp çalışm am a m evzûlarında olduğu gibi, sertlerin
istediği ile serbestçe evlenm e hürriyetlerini de tahdid eden kayıtlar
koyarak, d o ğ acak çocukların aidiyeti m e s ’elesini kendi yararlarına
tâyin etm ek istem işlerdir376.

O sm anlı devletinde de tim ar sâhipleri iisâhib-i r a ’iy y e f’ ve

“sâhib-i arz” olarak anılm akla beraber reâyâ üzerindeki haklarını
ancak b ir devlet m e ’m ûru sıfatiyle ve devlet nâm ına
kullanm aktadır. Ç ünkü teoride, to p rak ve reâyâ pâdişâhındır.
B undan dolayı tim ar sâhibinin aldığı gerdek resm ini, feodal
düzende m alikâne dışından b ir kadınla evlenen kişinin o kadının
sahibi senyöre ödediği tazm inâta b en zetm ek doğru değildir. Zira,
O sm anlı devletinde ev lenm ek isteyen kadının başk a bir tim ar
sâhibinin r a ’iyyeti olm ası gibi bir şart yoktur. B u sebeple, ilk doğuş
şartlan feodal dönem lere dayansa bile, resm-i arûs denilen gerdek
resm inin, d ü ğ ü n -d em ek gibi m asraflı ve m u tlu bir hâdise
vesilesiyle devlete y ah u t devletin m üm essili olan tim ar sâhibine b ir
gelir sağlam ak gayesiyle sürdürülen bir vergi şekli addetm ek
lazım dır.
V ergiler bahsinde ele alındığı üzere gerdek resm in in m iktarı,
evlenecek olan k adının kız veya dul olm asına ve kızın babasının
servetine göre değişm ektedir. M eselâ, âilesi zengin b ir bâkireden
60 akçe alındığı halde dul veya boşanm ış (seyyibe) k ad ın d an 30
akça alınırdı. O rta-halli bir babanın kızının “gerdek resm i” 30-40,
fakirin 10-20 olurdu.
B ir tım arda oturan piyâde, müsellem, eşkinci, yamak, tatar ve
canbaz vb. gibi husûsî bir teşkilata tâbi askerî züm relerde gerdek
resim leri b u teşkilâtın kendi reisleri (su b aşılan ) tarafından
alınm aktadır, A ynı şekilde, çakırcı, şahinci vb. gibi saray için avcı
k u şlan yetiştirm eğe m ahsus züm relerin kızlarının “ resm-i
arûsâne”si b u teşkilâtın reisi olan çakırcı-başm ın adam ları
tarafından m îrî için toplanır. Y alnız h er iki halde de bulundukları
toprakların tim ar sahibi 6 akçe “ toprak h a kk ı' alabilirdi.
Sipâhilerin kızları evlenince resm -i arûsiyyelerini sancak
beyi eri, hisar-eri k ızlan n ın k in i dizdârları alır; sancak-beylerinin
kızlarının resm -i arûsânelerini beylerbeyileri alır ve
beylerbeyilerinin kızları evlenirse, pâdişâh nâm ına hâzineye
toplanırdı. B üyük sultan vakıflarının sipâhi tim arında oturan
reâyâsinin kızları evlenirse gelin resm ini toprağın sâhibi sipâhi
değil, reâyânm sâhibi olan v a k ıf m ütevellisi alırdı.
N ik ah akid ve tescili sırasında kadılar tarafından alm an “resm-
i nikah” gerdek resm in d en ayrıdır.
Öte yandan sipahilerin kendilerine tahsis edilm iş olan tim ar
arâzi içerisinde devlet adına h er ne kadar reâyâdan şe r’î veya örfî
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R Î T A R İH İ 219
bir tak ım h ak ve resim leri kendi nam ve hesaplarına toplam ak

yetkileri v arsa da m utlak bir m uhtariyetleri söz konusu değildir.
Ç ünkü, âdet-i ağnam , cizye gibi doğrudan m erkez hâzinesine ait
olan b ir kısım vergileri toplam ak gibi hususlar için bir çok devlet
m e ’m Cırları girip çıkm aktadır. Y ani sipahi m erkeziyetçi b ir devlet
teşkilâtı tarafından sürekli kontrol edilmektedir.;
A yrıca, devletin harp zam anları gibi olağanüstü hallerde
bütün te b 5asından h er türlü hizm et ve yardım ı istem ek hakkına
sahip bulunm ası idi. B u sebeple, divanın te k lif ve kararı ve
pâdişâhın em riyle toplanan ve “avarız -1 divâniye” denilen tekâlif
ve salg u n lan tahsil etm ek için, devlet tim ar arazisine ve ı~eâyâsma
sık sık m üdahale edebilm ekteydi.
(8) Bir A salet Sınıfı O larak Tim arlı Sipahiler
D evlet, sipahiliği halka kapalı ve im tiyazlı bir sın ıf halinde

bulundurm ak m aksadıyla çeşitli tedbirler alm aya çalışm ıştır. A ncak
bunu yapm aktan gaye, bir soylular sınıfı m eydana getirm ek
değildir. T em el am aç, tim ar sistem inin m ükem m elen işlem esini
sağlam ak ve sipahi ordusunun disiplin açısından bozulm asının
önüne geçm ektir. Y o k sa sipahi sınıfı daha kuruluş devrelerinde,
türlü kaynaklardan beslenm ek ve genişlem ek ihtiyacında olan
kadro m evcudunu daim a dışarıdan tam am lam ak m ecburiyetinde
kalm ış ve b ilh assa y ü k sek kadem elerinde köle ve devşirm elikten
gelen kim selerle beslenm iştir. Tim arlı sipahiler T ürk asıllı,
kapıkulları devşirm e asıllı gibi basit değerlendirm elerin asim in
olm adığı y apılan b irço k araştırm a ile ortaya konulm uştur. Esasen
böyle bir yorum XX. yüzyıldaki m illiyetçilik anlayışının tarihe
taşınm asından kaynaklanm ıştır. O sm anlı devletinin XIX . yüzyıla
kadar etnik tem ele dayalı bir problem i yoktu. O sm anlı idaresi b ir
dünya devleti idealini gerçekleştirm ek için bulunduğu coğrafyadaki
her tü rlü insan k ay n ağ ın ı etkili bir biçim de kullanm a yoluna gitti.
D evlet h er ne kadar sipahi sınıfını halktan ayırıp im tiyazlı bir
sın ıf halinde m u h afaza etm ek istem işse de m u h te lif yollarda harp
m ey danlarında y ararlık g österm ek im kânını bulm uş olan yiğitler
b ir yolu n u b u lu p tim ara geçm eyi başarm ışlardır. G öçebe T ürkm en
aşiretlerinin h ay at tarzı ise onları cengâverliğe hazırlam ış
bulu n d u ğ u n d an h er zam an için sipahiliğe geçm e im kânı
bulm uşlardır. Y aya ve m ü sellem gibi çiftçi-askerler ve akıncılar da
devirlerine göre m ükem m el silahlandırılm ış ve harp tecrübesi olan
gruplardı. B u züm relerin m ensuplarından bir kısm ının da ilk
devirlerde sipahiliğe geçm iş olm ası tahm in olunabilir. B ilhassa
geliri yüksek tim ar sahiplerinin sefere götürm ek m ecburiyetinde

oldukları cebeltiler de esasen reâyâ sınıfından harp ve darbe kadir
yiğitlerdi. B unlar devam lı olarak sipahi kadrolarım doldurm aya
aday züm reler arasm da idiler.
D iğer taraftan, sonraki devirlerde her ne kadar, “reayaya ata
biniip kılıç kuşanm ak y o k d u r ' gibi prensipler konm uşsa da, zam ana
ve ihtiyaca göre devlet, h er zam an halktan asker toplam a yoluna
gitm iştir. M esela, donanm a için cenkçi azeplerin toplanm ası için
sık sık verilm ekte olan em irlerde, halk arasından yirm i haneden b ir
kişinin “mukatele ve muharebeye yarar, kavi ve kadir y iğ itle r 1
arasından seçilm esi istenilm ektedir. B oşalan akıncı kadrolarının
“akınlara eşe gelm iş ya rar v.s\ gazâdan sefâlu, tüfenk-endâz yiğitlerle”
doldurulm asını isteyen em irler de, im paratorluğun askerî gücünü
tazelem ek için m üracaat edebileceği kaynakların h alk içinde
bulunduğunu gösterm ektedir. T im ar sistem inin bozulm a
devirlerinde sekban ve levend nam ı altında atlı ve eli tüfenkli ücretli
askerlerin bol m iktarda h alk arasından devşirilm iş olduğu da
bilinm ektedir.
O sm an h m üelliflerinin “ ata ve dededen sipahizâde olmayanı
iptidaen sipahi etmekte ihtilal m ukarrerdir” öğütlerine rağm en, bazı
m üşkil d u rum larda hazırlanan seferler için lüzum lu kuvvetleri
bulm ak, şehzadeler arasındaki taht kavgalarında taraftar toplam ak
veya tehlikeli bir şekil alm ış olan iç isyanların bastırılm ası
hususlarında hizm ete h azır bulunanların gayretini arttırm ak için,
kendilerine sipahi dirliği verileceği vaadiyle halk arasından asker
toplandığı da çok görülm üştür.
Fakat, zam anla tim ar kadroları dolup da, sipahi neslinden bir
sürü insanın açıkta kaldığı devirlerde devlet, tim arlı sipahilerin
m em nuniyetsizliklerini ortadan kaldırm ak için, bu sınıfın
im tiyazlarını m u hafaza edecek tedbirler alm aya m ecbur olm uştur.
B öyle zam anlarda yeni b ir padişah tahta geçtiği zam an
yapılm akta olan b erat yenilem eleri (tecdîd-i berât) ve arazi
tahrirleri esnasm da vuku bulan itiraz ve ihbarlar sonunda birçok
sipahinin, s ırf bab ad an dededen sipahi olm adıkları için, ellerinden
dirliklerinin alındığı dahi olm aktadır. T ahrir defterlerinde bazı
sipahilerin isim leri üzerinde “sipahi, amma ra ’iyyet-zâde, atası köhne
defterde ra ’iyyete kayıdlı” gibi şerhlerin verilm iş bulunm ası
babadan, dededen sipahi oğlu olm ak m eselesine prensip olarak
verilen ehem m iyetin büyüklüğünü ve sipahiliğe r a ’iyyetlikten
geçm iş olm anın tehlikelerini hatırlatm aktadır. B ununla beraber,
türlü sebeplerle reâyâdan sipahi yapılm aya h er zam an devam

edilm iştir377,
(9) M âlikâne-D îvânî S istem i
O sm anlı devletine sonradan diğer T ürk i ve İslâm

devletlerinden geçen v e m âlikâne-divânî sistem i nâm ı verilen diğer
bir kısm ı m ü lk ve vakıfların ortaya çıkışı ise tam am en farklıdır.
O rta A n adolu ve K arad en iz’in bir kısm ı ile D oğu A nadolu
eyâletlerinde ve S u riy e’de te sa d ü f edilen ve iki baştan tasarruf tabir
olunan bu nevi m ü lk v e vakıflar, im paratorluk devrinin bütün
serbest m ü lk ve vakıflarından farklı olarak, sahiplerine toprağın
ancak çıplak m ülkiyetini (rakabe) ele geçirm iş olm aktan doğm uş
smırlı h aklar tem in etm ektedir.
B u sistem de v a k ıf v ey a m ülk sâhipleri y ü k sek m ülkiyeti
kendilerine âit bulunan b u toprakları işleyen köylülerden yalnız bir
toprak kirası istem ek hakkına sâhiptiler. Mâlikâne hissesi tâbir
edilen bu to p rak kirası ise, m ahallî ö rf ve âdetlere göre m ahsulün
onda, yedide ve hattâ beşte biri olarak kabul edilm iştir.
B unun dışında, toprağın ve toprak üzerinde bulunan
köylülerin devlete verm eğe m ecbur oldukları bütün diğer hak ve
resim ler,'divâni hissesi nâm ı altında sipahi veya devleti tem sil eden
m ültezim e âit buiunınaktadır. B u haklar arasında m ahsûlün onda
birinden y an sın a kadar yükselebilen toprak haracı ile, çift, bennâk,
gerdek, tapu ve ağnam resim leri ve saire gibi şe rh ve örfî bütün
vergiler vardı. B u durum da, her köyün biri m âlikânesm c, diğeri
divân i'sine tasarru f eden iki sahibi vardı ve köylü, yetiştirdiği
m ahsulden b ir veya iki onda bir mâlikâne hissesi olarak toprak
sâhibine verdiği gibi, ayrıca onda bir veya beşte bir de divâni hissesi
diye sipahiye ödem ektedir. Bu ikili sistem e göre, m âlikâne
sâhipleri toprakları üzerinde hâiz oldukları m ülkiyet hakkım ,
satm ak, v a k f veya hibe etm ek, ve m iras bırakm ak hakkım haiz
idiler.
M âlikâne-divâni sistem inde, yerli toprak sahipleriyle, fütûhâtı
yapan devletin m üm essillerini aynı topraklar üzerinde, aynı
zam an d a tatm in etm ek ihtiyacı söz konusudur. Fakat, b u sistem in
bu bölgelerde çok d ah a evvel ihdas ve tatbik edilm ekte olduğu
377 Ba rican, ‘‘T im ar1’, 3 13 v d .

T ahriri defterlerinde, b u sistem in O sm anlIlardan evvel diğer

A nadolu beyliklerinde de tatbik edilm ekte olduğunu gösteren p ek
çoktur kayıt vardır. A ynı sistem in İlhanlIlarda ve B üyük Selçuklu
devletinin bazı eyaletlerinde m evcut olduğu da söylenebilir378.
D iğer taraftan O sm anlı devleti, feth ve ilhak edilm iş olan
m em leketlerde kuvvetle yerleşm iş olan ö rf ve âdet ve idâri
göreneklere u ym ayı bir düstur olarak kabul etm iştir379. B u sebeple
uzun m üddet b u m em lek etlerin yalnız vergi sistem leri değil, toprak
m âlikâneleri ve çeşitli im tiyazları ila yerli asâlet sınıfları da
m uhafaza edilm iştir. B u gibi yerli âilelere bâzı köylerin evlatlık
vakfını veya m alikane hakkını tanım ak için, M ısır sultanlarından
veya D u lk ad ir beylerinden m enşur ve tem essüklerinin bulunm ası
veyahut fethe kadar bu yerlerin ellerinde bulunduğunu şâhitlerle
veya oraların eski kadıları tarafından verilm iş hüccetlerle isbat
etm iş bulunm aları kâfi görülm üştür.
Öte yandan m erkeziyetçi bir devlet yapışm a rakip gözüken
bir soy veya toprak asaleti sınıfının m uhafazasını kolaylaştıran
m âlikâne şeklindeki toprak m ülkiyetine ve m ülk-tim ar sistem ine
karşı sinsi b ir m ücadelenin çok erkenden başlam ış olduğu da
görülm ektedir. N itek im m erkezi devlet prensibini daim a ön planda
tutan devlet İdâresinin tü rlü fırsatlardan faydalanarak oldukça
başarılı bir şekilde tatbik ettiği bu siyâset sebebiyle zam an zam an
b ir takım huzu rsu zlu k lar ve yerine göre çok şiddetli tepkiler ortaya
çıkm ıştır.
B u hususta, F âtih S ultan M eh m ed ’in b ir çok eski v a k ıf ve
m ülkleri “neshi" etm ek sûretiyle yapm ağa teşebbüs ettiği ıslâhât
hareketi en m ü h im m isali teşkil eder.
İstan b u l’u n fethinden sonra m erkeziyetçi bir dünya devleti
kurm ayı tasarlayan F â tih ’in, em ellerini tahakkuk ettirebilm ek için
m âli k aynaklara v e askerî güce ihtiyacı vardı. B unun için,
m em leket gelirinin büyük bir kısm ını elinde tutan kalabalık b ir
v a k ıf ve m ü lk sâhipleri sınıfının im tiyazlarına son vererek
topraklarını alm a y o lu n a gitti veya onlara yeni askerî vazifeler
yükledi.
378 M âlikâne-D îvânî Sitem i konusunda bkz. B arkan, “Türk-İslam T oprak H ukuku
Tatbitakm ın O sm anlı İm paratorluğu ’nda A ldığı Şekiller: M alikâne-D îvânî Sistem i
I”, Türkiye 'de Toprak M eselesi, 151-208.
379 Barkan, K anunlar, JLXITT-LXXII.
o sm an li m ü esseseler ! t a r îk i 223
Bıı ıslâhât teşebbüsü, çapı ve o zam anki Türk toplum um m ana

yap ısın d a gerçekleştirilm ek istenen değişikliğin, m âna ve önem i
bakım ından son derece c ü r’et-kârâne idi. B u sebeple teşebbüs,
doğrudan d oğruya v a k ıf ve m ülkleri elinde bulunduran veya
bunlardan istifade eden züm relerin sosyal ve siyasal gücünü
karşısında buldu. A y rıca çıkarları zedelenen üm erâ ve kapıkulu
subaylarının, ve diğer m u h a lif grupların işbirliğiyle teşebbüs akim
bırakıldı. N itek im F âtih ’in âııi ölüm ünü tâkib eden günlerde devlet
m erkezinde p atlak v eren kanlı bir ihtilâl sırasında ıslahatın ilham
kaynağı olarak bilinen v ezir K aram anlı M ehm et P aşa’n ın konağı
yağ m a v e kendisi katledildi. F â tih ’in yerine tahta geçen II.
B ayezid, sahiplerinin elinden alınm ış olan arazi v a k ıf ve m ülkleri
eski halleriyle iade edildiğini kabûl ve ilam etm ek m ecburiyetinde
kald ı380.
(10) H ıristiyan Sipahiler
B ugün elim izde m evcut en eski tahrir defteri olan 835/1431-

32 tarihli A rn av u t sancağına ait icm al deftere göre b u bölgede
m evcut 335 p arça tim ardan % 30Tı kadarı S am b an ’dan, C an ik ’den,
B o lu ’dan ve E n g ü rü ’den “sürülüp getirilm işi sipahilerin elindedir.
A ncak dikkati çeken nokta, geriye k alan tım arlardan 5 6 ’sı (% 18’i)
O sm anlIların hizm etinde çalışm ayı kabûl eden eski H ıristıyan-
A m av u t beylerine eskiden beri tasarru f ede geldikleri dirliklerinin
bırakılm ış olm asıdır. B u nların tim ar gelirleri de yüksektir. B unun
yanı sıra b ir m etropolit ile üç piskoposla, da birer tim ar verilm iştir.
G eriye kalan tim arlar ise p âdişâhın veya sancakbeylerinin k u llan
veya adam larına dağıtılm ıştır*38*.
B urada dikkati çeken en m ühim husus, eski A rnavut
beylerinden b ü y ü k b ir kısm ının M üslüm an olm ak m ecbûriyetini
duym adan eşkinci tım an sâhibi beyler olarak O sm anli ordularına
katılabilm iş olm alarıdır. B enzeri Örnekler diğer bölgeler için de
verm ek m üm kündür. Bu m isaller, O sm anlılann B alkan
m em 1eketlerindeki hâkim iyet ve yerleşm e p o litikalarının
sanıldığının aksine M üslüm an taştırm a esasına dayanm adığını ve bu
konuda sistem li b ir siyaset takip edilm ediğini gösterm ektedir.
H akikaten, elde m ev cut arşiv vesikalarına göre, sadece
A rn av u tlu k ’ta değil, diğer B alkan ülkelerinde de, fetih ve

381 İnalcık, “ 1431 Tarihli T im ar D efterine G öre Fatih D evrinden Ö nce T im ar Sistem i” ,
O smanli İm paratorluğu Toplum ve Ekonom i, 109-114.
ilhakından b ir iki nesil sonra dahi hâlâ H ıristiyan sipahi beylerine

rastlanm aktadır. M eselâ 1454-1455/859 tarihinde T esely a’daki
T ırhala livasında m ev cu t 182 tım ardan 3 6 ’sı, aynı tarihte V ulçıtrın,
Piriştine tarafların d a 170 ti m ardan 2 7 ’si, V idin ve havâlisinde 185
tım ardan 1 8 'i, 1469’da y azılm ış olan bir defterde de B osna ve
H ersek taraflarında 467 tim ardan U l ’i H ıristiyan sipahilerin
elindedir382
A radan geçen uzu n y ıllar zarfında yetişm iş olan iki-üç nesil
eski H ıristiyan sipahi o ğ u llan içinden zaferden-zafere koşan
O sm anlı ordularında İslâm m ücahitlerle yaptıkları silâh
arkadaşlığına âit h âtıraların veya genç yaşlarında O sm anlı sultanları
v e p aşalarının saraylarında gördükleri h ayat tarzı ve zenginliklerin
sosyal v e psik o lo jik tesirleri altında, açık bir tehdit ve zorlam aya
lüzum kalm adan, ken d ilik lerinden M üslüm an olm uş olabilirler. B u
sûretle, H ıristiyan kökeni isb at edilem eyen M üslüm an ism i taşıyan
sipâhilerden daha b ir çoğunun da, bö lg en in eski H ıristiyan
beylerinin soyundan geldikleri tahm in edilebilir383.
B alk an ların b ir çok bölgesinde eski aristokrat sınıfı
m en su p lan içinden sipahiliğe seçilm em iş olanlar bile bâzı
defterlere “ kadîm i sipahiler” veya “sipâhi-zâdeler' olarak ayrı
züm reler hâlinde kaydedilm iş ve reâyâya karıştırılm ak
istenilm em iştir. B unların b ir kısm ı, hususî b ir takım teşkilât ve
im tiyazlara sahip askerî b irer züm re olan voynuklar, martoloslar,
eflaklar v ey a doğancılar arasında d eğ erlen d irilm iştir384. A yrıca
tim arlar M üslüm an sipahilerde olduğu gibi h er ne kadar babadan
oğula intikal etm iş olsa da O sm anlı m edeniyetinin cazibesi
karşısında birkaç nesil sonra İslam iyeti seçen pek çok H ıristiyan
m enşeli sipahi vardır.
Bu tür uygulamaların Osmanlı idaresinin feth edilen yerlerdeki siyasî
ve sosyal istikran bozmamak konusundaki temel prensipleri çerçevesinde
mütalaa etmek icap eder. Bu sayede Balkanlar'da kuvvetle yerleşmek ve
etnik bakımdan arz ettiği çeşitlilikten kaynaklanan bir çok ihtilaf ve
çatışmanın hüküm sürdüğü bu ülkelerde, uzun bir süre sosyal adalet ve banşı
sağlamak mümkün olmuştur, denilebilir.
Ö te yandan O sm anlı idaresi aristokrat kökenli H ıristiyan
sipahilerin dinlerine m üdahale etm eyip dirliklerini ellerinde
382 İnalcık, F âtih D evri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar, A nkara 1987, 137-184.
383 Barkan, “T im ar”, 298 vd.
384 İnalcık, Fatih D evri, 162-167.
bırak m ak la beraber, onların bulundukları bölgelerde m erkezi

otorite karşısında tehlikeli o labilecek seviyede güçlü b ir sın ıf olarak
istikrar kazanm alarını da önlem ek yoluna gitm iştir. B u m aksatla
A n ad o lu ’nun m u h te lif sancaklarından b irço k sipahiyi
A rn av u tlu k ’ta tim ar vererek yerleştirdiği gibi, bir kişim A rnavut
beyzadelerini de T rab zo n ’a sürerek orada tim arlar tevcih etm iştir.
Bu k o n u d a en güzel örnek, Fâtih Sultan M eh m ed ’in T rabzon
R um D ev le ti’ni zabt ettikten sonra tatbik ettiği usûldür. Fâtih, R um
asıllı H ıristiyan beylerinden hem en hiç birini kendi arazileri
üzerinde eski vazifelerinde bırakm ayıp, T rabzon R um im paratoru
ile b erâber R u m eli’ye sürm üştür. B unlara R u m e li’de tim arlar
verildiği m uhakkaktır. T rabzon bölgesinde ise m evcut 207
ti m ardan yalnız 21 ’i, T orul bölgesinin eski sipâhilerinden olup,
O sm anlIlara sığınan veya insan toplayıp tım arlarını şenlendirm e
vazifesini üzerine alm ış bulunan eski H ıristiyan G ürcü beylerinin
elinde bırakılm ıştır. G eri kalan tim arlardan 2 5 ’i “Rum eli ’den
sü rü le n ’ ve henüz “yen i M üslüm an'’ olm uş bulunan eski H ıristiyan
A rn av u t beylerine verilm iştir385. B unlardan sonra geriye kalan 161
tim ardan, 101 ’i “gulâm-ı m ır” veya “gulâm-ı pâdişâh” nâm ı altında
yeniçeri, cebeci, bevvâb, solak, ulûfeci, sekban vb., gibi kapı-kulu
askerleri arasından seçilm iş veya kul-oğlu olarak keydedilm iş
olanlara v erilm iştir
B u m isaller O sm anlIların iyi düşünülm üş b ir iskân
siyâsetlerinin b u lu nduğunu açıkça gösterm ektedir.
(11) Tim ar Sistem inin Bozulm ası ve Islah ı Teşebbüsleri
T im ar sistem inin X V I. asrın sonlarına doğru soysuzlaşarak

devlet idaresinde b ü y ü k b ir buhrana sebep olduğu, bu devirdeki
askerî, siyasî v e içtim ai bozuklukların m ahiyeti ve ıslahı çareleri
hakkında yazılm ış olan risalelerde açıkça ortaya konm uştur. X V I.
yüzyılın sonu ve X V II. yüzyılın ilk y an sın d a yazılm ış olan m ezkur
risalelerde b u m ev zu büyük b ir salâhiyetle işlenm iştir. D evlet
düzeninin bozulm asının farkında olan O sm anlı m üellifleri, zeam et
ve tim ar husu su n a külli ihtilal gelm iş olduğunu görerek durum u
ıslah için alınacak tedbirleri belirtm ek lüzum unu hissetm işlerdir.
O nlara göre tim ar rejim ini ay akta tutan belli başlı nizam ve kaideler
uzu n zam andan beri tatbik edilm eyerek unutulm uş ve onların
yerine b irtakım yolsu zlu k lar âdet ve usul haline gelm iştir.
385 B arkan, “T im ar”, 299.

Y azılış tarihi kesin olarak bilinm eyen fakat m üellifinin

D efter-i H akanı Em ini A y n î A li E fendi olduğu tahm in edilen bir
R isale’de, tim arlı sipahilerin m uharip bir askeri sın ıf olarak gücünü
ve itibarını ne kadar kaybettiğim ve tim ar gelirlerinin şunun bunun
eline geçerek ne derece zayi olduğunu gösteren son derece dikkat
çekici bir iki m isal verilm ektedir. O sm anlı m üellifine göre, 22
sancaktan teşekkül etm ekte olan R um eli eyaletinin eski tim ar
kadrolarına göre, bu eyalette sipahi ordusunun m evcudu
cebelüleriyle b erab er 3 3 .0 0 0 ’i bulm ası lazım dı. A ncak son
senelerde R um eli beylerbeyinin harbe giderken em ri altındaki
tim arlı sipahi m evcudu hiçbir zam an 2 .0 0 0 ’i bulm am ıştı. A nadolu
beylerbeyinin m aiyetinde de 18.700 m evcutlu bir tim arlı sipahi
ordusu yerine, 1.000 k işid en fazla sipahi yoktu.
B u m isaller bize, daha X V II. asrın başında tim ar sistem inin
ne k ad ar bozulm uş ve m u tlak bir tasfiyeye doğru itilm iş olduğunu
gösterm ektedir.
Y ukarıda bahs edeline risalenin yazarına göre, tim ar
sistem indeki buhran, daha ziyade tim ar işleriyle m eşgul devlet
dairelerindeki karışıklıkla, defter em inlerinin konuya v â k ıf
olm am alarından ve bu karışıklıkların im kân hazırladığı
yolsuzluklardan ileri gelm ektedir. Bu sebeple, m uam elelerin
intizam ıyla y oklam a ve ruznam çe defterlerinin tutulm asında ve
kullanılm asında takip edilecek u suller düzeltildiği takdirde
b uh ran ın kısa bir zam anda önüne geçilebilecektir.
H albuki, y o lsuzlukların artm asında ve devlet işlerinde para
kudretinin ve dolayısıyla bir nevi nüfuz ticaretinin artarak
sahtekârlık ve rüşvet y o lu n u n tam am ıyla açılm asında daha derin
sebepler b ulum nak lazım gelir. Y ani esas itibariyle, rüşvetin
artm ası, m erk ezi devlet bürolarındaki m uam elelerde intizam ın
bozulm ası ve m em urların ahlaki sağlam lık ve m esleki yeterlilik
vasıflarını kaybetm eleri vs. gibi hadiseler devletin tem el nizam ının
bozulm asının sebebi değil, sonucudur.
A yni Ali E fe n d i’n in risalesinden b ir m üddet sonra yazıldığı
tahm in edilen ve m üellifi bilinm eyen diğer bir risale de Kitab-ı
M üstetâb ism iyle tan ın m ak tad ır386. B u risalenin m üellifi ise, daha
çok kapıkulu ocaklarındaki yolsuzluklar üzerinde durm uş ve son
zam anlarda “âleme ihtilâl ve reâyâya infıâl gelm esinde ’’ b u
386 K itâb-ı M üstetâb için bkz. Y aşar Yticei, O sm anlı D evlet D üzenine A it M etinler f.
K itâb-ı M üstetâb, A nkara 1974.
bozuklukların rolünü incelediği gibi tim ar sistem i hakkm da da

gayet vâkıfâne m ütalaalarda bulunm uştur.
D iğ er b ir çok O sm anli m üellifi gibi, o da bozulm anın III.
M u rad devrinde başladığı ve bu devirden itibaren sadrazam ve
serdar gibi devletin yük sek m akam larım işgal edenlerin, b ü y ü k b ir
hikm et ile v a z ’ olunm uş b u lu nan kanunları ihm al ederek, rüşvet
sebebiyle tim ar sahiplerini gelişigüzel azî, nasb ve tebdil etm eleri,
bu züm redeki nizam ın b o zu lm asına sebep olm uştur. B ilhassa, tim ar
teşkilatının yüksek em ir ve kum anda kadrolarını teşkil eden
sancakbeyi iki erinin um um iyetle âdet olduğu veçhile, kapıkulları
arasında yetişm iş ocak m ensuplarına verilecek yerde satılığa
çıkartılm ası neticesi, bu m evkilerin henüz İstan b u l’u görm em iş v e
devlet işleri konusunda eğitim siz; âyin ve erkân bilm ez kişilerin
eline geçm esine sebep olm uştur.
M üellife göre, dirliklerin parayla alınıp verilm esi y o lu n u n
açılm ası sonunda, tim ar sahiplerinin zihniyet ve davranışlarında
büy ü k b ir değişiklik olm uş, son zam anlarda cem iyet içinde
yayılm akta olan İsrafil yaşam a hevesi ve para kazanm a hırsı, sipahi
züm resine de sirayet etm iştir. Seferlerde yararlılık göstererek şan
ve şöhret kazanm ak kaygısında olan, eski z a im le rin . ocakları
sönm üş ve geliri yüksek olan tim arlan n çoğu saray m ensuplarıyla
m erkezi devlet dairelerinde çalışan nüfuzlu kişilerin eline geçm iştir.
Kitâb-ı M üstetâb m üellifi, eserinin sonunda padişah tarafından
yeniçerilerin ileri gelenleriyle, ulem a efendilere sorulm ak üzere
hazırlam ış olduğu sualler arasında, tim ar rejim indeki bozukluklarla
ilgili olarak şunlar b ulunm aktadır387:
-Sefere eştikleri zam an ileri gelen devlet adam larının k a p u la n
niçin eskisi gibi m ükem m el olm uyor?
-B u g ibiler niçin kapularında tim ar ve zeam et tasarru f eden
kullarım kullanırlar?
-B unca zeam et ve tim a rían bir yolunu bulup köle ve
seyislerine v arın cay a k ad ar kendi ad am lan nâm ına nasıl ta sa rru f
ederler?
-V aktiyle 200.000 kişiye kad ar yükselm iş olan tim arlı sipahi
ordusunun m evcudunun b u gün onda birden aşağı düşm üş
olm asının sebepleri nelerdir?
Kitâb-ı M üstetâb m üellifi de buhranın sebebini daha ziyade
devlet dairelerindeki yolsuzluklara, rüşvet ve nüfuz ticaretine
387 Barkan, “T im ar”, 320-321.

228 M EH M ET ALİ ÜNA L
bağlar ve İdarî sahada yapılacak ıslahatla bozuklukların

düzeltilebileceğini beyan eder.
(12) K oçi B ey’in Islahat Layihaları ve IV. M urad’ın İcraatı
D evlet düzenin b o zulm asının sebepleri ve nasıl düzeltileceği

konusunda yazılm ış risalelerden en m eşhuru ise K oçi B e y ’e ait
olanıdır. K oçi B ey388, devletin uğradığı askerî bozgunlarla iç isyan
ve karışıklıkların sebepleri ve devlet işlerinde alınm ası gerekli
ıslahat tedbirleri hak k ın d a IV. M u ra d ’a (1623-1640) takdim ettiği
layihada389 tim ar sistem indeki bozuklukları etraflıca ele alm ıştır.
K endisinden önceki d iğ er ıslahatçılar gibi, K oçi B ey de, tim ar
sistem indeki b o zu k lu k ların sebebi eski usul ve nizam ların terk
edilerek askerî dirliklerin, nüfuzlu devlet adam larının hizm etkâr ve
kölelerine verilm esi vey a tim a rlan n şehir oğlanı ve reaya
kısm ından b irtakım k im selerin eline geçm esidir. B unun sonucu
olarak sipahi züm resi askerî bir kuvvet olarak eski gücüyle birlikte
devlet ve cem iyet içindeki itibarlı m evkiini de kaybetm iştir.
D olayısıyla zapt ve rabtın bozularak âlem in ihtilaline ve son
zam anlarda insan o ğ ullarının ahvalinde görülen değişm enin sebebi
budur.
K oçi B e y ’e göre, tım arlı sipahi züm resi tasfiye edilm ek üzere
bu lu nm aktadır ve hatta tam am en y o k olm ası söz konusudur. B u
durum eski O sm anlı nizam ının askerî ve siyasî olduğu kadar,
içtim ai ve İktisadî tem ellerini de sarsm ış ve m em leketin harap
olm asına zem in hazırlam ıştır.
Sipahiler, bulundukları mıntıkada, hakiki bir savaş-eri ahlak ve
terbiyesiyle yetişmiş itibarlı ve varlıklı kişiler olarak, dirlikleri içinde
bulunan halkın himayesi, asayişin temini ve bölgenin şenlendirilmesi
tedbirleriyle yalandan alakalı idiler. Bu sebeple köylerde yaşayanların
toplumun huzur ve emniyetinin muhafazası bakımından, imparatorluk
idaresinin kıymetli birer temsilcisi durumundaydılar. Tımar sisteminde eski
nizam ve usullerin terk edilmesi neticesi meydana çıkan soyguncu
mültezimlerin aynı fonksiyonu ifa etmelerine imkân yoktu.
Y ine K oçi B e y ’e göre, askerî olduğu kadar siyasî ve İdarî
bü y ü k buhranların da sebebi tim ar sistem inin X V II. yüzyıldan
388 Koçi B ey için blcz. M. Ç ağatay USuçay, “Koçi B ey”, İA , C.VT, 832-835.
389 Koçi B e y ’in risalesi birkaç defa basılm ıştır: A li K em al A ksüt, K o çi B ey R isa lesi,
İstanbul 1939; Y ılm az K urt, K oçi B ey Risalesi (Eski ve yeni harflerle), A nkara
1996.
O S M A N L I M Ü E SSE S ELER İ T A R İH İ 229
itibaren bütün özellikleriyle tam am en tasfiye edilm ek üzere

bulunm asıdır. Ç ünkü sistem in ortadan kalkm ası devletin asli
kuruluş nizam ındaki denge u n su rlân n ı bozm uştur.
D evlet, ordunun ti m arlı sipahilerden boşalan askerî gücünü
takviye için ulııfeli kapıkulu ocaklarının m evcudunu artırm ak
m ecburiyetinde kalm ıştır. B u durum , devlet m erkezinde büyük ve
teşkilâtlı bir ihtilal kuvvetinin toplanm asına ve her gün daha fazla
devlet işlerine karışm a fırsat ve kuvvetini kendilerinde b ulm asına
sebep olm uştur. K oçi B e y ’e göre kapıkulu ocaklarının isyan ve
zorbalık hareketlerinin m ühim b ir sebebi, eskiden olduğu gibi
karşılarında bir denge ve tedip kuvveti olarak tim arlı sipahi
ordusunun m evcut bulunm ayışıdır. Son zâm anlarda kul taifesinin
nasihat ile zaptı ve iltifat ile ıslahı m üm kün olam adığı tecrübeyle de
sabit olduğuna göre tım ar sistem ini bütün eski itibar ve haklarıyla
tekrar kurm akta devlet için sayısız faydalar vardır.
B ark a n ’a göre K oçi B ey, eski O sm anlı tim ar sistem inin hangi
safhalar dan geçerek ne şekilde tasfiye edilm ek üzere olduğu ve b u
tasfiyenin askeri, siyasî ve m alî sahadaki akislerini çok iyi ve
zam anında tahlil ve tasvir etm iştir. A ncak bu sahada yapılm ası
gerekli ıslahata ait fikirlerini aynı derecede isabetli değildir. Koçi
B e y ’in eski tim ar sistem inin ihyası hususunda te k lif ettiği ıslahat
planları çok şüm ullü ve elde m evcut im kânlar bakım ından yaptığı
hesaplar ölçüsüz derecede iyim ser gözükm ekte bazı noktalardaysa
kendi kendisiyle çelişm ekte ve m em leketin içinde bulunduğu
şartlarla tezada düşm üş bulunm aktadır.
Koçi B e y ’e göre, son zam anlarda şunun bunun eline geçm iş
veya padişah haslarına katılm ış olan eski tim ar kadroları geri
alınarak, tek rar ihyası suretiyle elde edilecek dirliklere, o zam ana
kadar açıkta bırakılm ış olan eski ocakzâdeleri ve işe yarar sipahileri
yerleştirm ek uygun olacaktır. B öylece kapıkulu ocaklarından 40-
50.000 asker de, ulufeleri hâzineye kalm ak şartıyla, bu yeni
açılacak tim arlara aktarılarak ocakların asker m evcutlarında devlet
m âliyesi ve hüküm et m erkezinin em niyeti bakım ından tehlikeli bir
şekil alm ış olan şişkinlikler hafifletilm iş olacaktır.
Koçi B e y ’in hesaplarına göre bu suretle 7-8 bine düşm üş olan
tim arlı sipahi ordusunun m evcudu 100.000 kılıcı bulacak ve bu
kadrolar cebelüleri ve kendilerine katılacak diğer züm relerle
birlikte 400-500.000 kişiye çıkacaktır.
Y ine B arkan, K oçi B e y ’in yeni bir tim arlı sipahi ordusunun
teşkili için kapıkulu ocaklarından tim arlara aktarılm asını
düşündüğü 40-50.000 kişilik b ir kadronun, ideal tim ar sistem iyle
uyuşabileceğini şüpheli bulm aktadır. O na göre, yeniçeri

kışlalarında ve sipahi bölüklerinde bulunan devşirm elerden veya
son zam anlarda b u ocakları istila etm iş bulunan avam arasından
seçilecek olan tim ar sahiplerinin yeni vazifelerine birlikte
götürecekleri o c aklılık zihniyet ve itiyatlarıyla, K oç i B e y ’in, köylü
için hakiki bir v elinim et rolünde, reâyâsm ı evlad gibi koruyacak
ocakzâde yerli bey aileleri m ensupları için öteden beri farz ve kabul
ettiği ahlaki tem inatı haiz bulunabilecekleri şüphelidir39
Bu noktada B arkanT n zihnini m eşgul eden nokta devşirm e
kökenli kapıkull arının köylü ile uyuşam ayacağı, eski ti m arlı
sipahilerin ahlakî vasıflarının bunlarda bulunm adığı ve
kapı kulların m ocaklılık zinhiyet ve itiyatlarını yeni vazifelerine
taşıyacakları hususudur. B ark an ’m kapıkulları m ensuplarının
ulûfesinden feragat ederek tim arlı sipahi sınıfına dahil olm alarının
çok sık rastlanan bir hadise olduğunu ve XVI, yüzyıldan itibaren
yaygın bir biçim de tatbik edildiğini bilm em esi düşünülem ez.
D olayısıyla ocaklılık zihniyeti uzun süreden beri tim arlı sipahiliğe
karışm ış dem ektir. K apıkullarm ın problem yaratm asının sebebi
başkentte kalabalık sayıda bir arada bulunm alarıdır. T im arlı
sipahiliğe geçm iş bir yeniçerinin İstan b u l’daki gibi bir tehlike teşkil
etm eyeceğini m uh ak k ak ki O sınan lı m üellifleri farkındaydılar.
O nların bir problem olarak görm edikleri b ir hususu B arkan Tn bu
şekilde değerlendirm esi, çağım ızdaki birçok tarihçi gibi onun da
tarihe X X . yüzyılın m illiyetçilik penceresinden bakm akta oluşudur.
T ü rk iy e’deki m illiyetçilik A lm an m illiyetçiliğinin tesirinde
kaldığından dolayı m aalese f tarihe bakış da ırk nokta-i nazarından
olm uştur. B u yüzden b irço k yazar gibi B arkan da devşirm e
kapıkuluna karşı ocakzâde sipahilerden tarafa b ir tavır
koym aktadır. H albuki klâsik dönem deki Osm anlı aydınları için
böyle bir problem yoktur. Ç ünkü sadece devlet m erkezindeki İdarî
m evkilerin değil, büyük tim arların da enderûn kökenli kişilere
verile geldiği bilinen tabii bir vakıadır.
A ncak, B arkan Tn K oçi B e y ’in ıslahat layihalarını tenkidinde
haklı olduğu b irço k husus vardır. B unlardan birisi K oçi B e y ’in de
kendisinden evvelkiler gibi, çok hayali bir zihniyete sahip
olm alarıdır. K oçi B ey, yapılacak ıslahatın kaidelerini artık m aziye
karışm ış b ir devrin ideal nizam ında arayan rom antik bir
reform isttir. Ç ünkü doğuşlarına hâkim iktisadi ve içtim ai şartlan
39^ Barkan, “T im ar”, 321 vd.

çoktan kaybetm iş olan m üesseselerin devlet e liy le tekrar ihya edilip

yaşatılabileceği kanaatindedir] er. K o ç i Bey ve çağdaşlan,
Y eniçağlar denilen bir devrin k o m ş u A vrupa m em leketlerinde ve
dolayısıyla T ürk cem iyetinde ve devlet y ap ılan n d a m eydâna
çıkardığı yeni ihtiyaç ve tem ayülleri hiç hesaba k a tm a m ışla rd ır.:
Savaşlarda kullanılan yeni ateşli silahların ve tabya
usullerinin gelişim i devam lı ve toplu olarak talim le uğraşan
profesyonel bir orduya olan ihtiyacı arttırm ıştı. H albuki tim arlı
sipahiler sefer olm adığında tim arının başına dönm ek zorundaydı.
B u ise onların yeni talim usullerini öğrenm elerine engeldi.
Sipahilerin ihm al edilm esi s ayılarının azalm asının tem el sebebi bu
idi.
O sm anlı devletinin yükseliş devrinde gösterdiği başarının sırrı
zam anın teknolojik gelişm elerini iyi takip etm esi ve bunun
sonuçlarını iyi kullanm ası idi. XVTT. yüzyılın O sm anlı ıslahatçıları
bu hakikatleri hiç hesaba katm ayarak, ideal ize ettikleri eski tiıuar
rejim ini, ocakzâdeler sınıfını feodal yapıdaki devletlere m ahsus
bütün özellikleriyle yeniden ihya etm ek arzusunda idiler.
K oçi B ey, eski tim ar sistem inin soysuzlaşm ası ve dağılm ası
hadisesinin oldukça ilerlem iş bir safhasında yaşam ıştı. O nu diğer
ıslahatçılardan ayıran özelliği, layihalarında bu rejim i yeniden ihya
hususunda herkesten daha b üyük bir rom antizm heyecanıyla ve
etraflı bir şekilde işlem iş olm asıdır. A yrıca o, zam anında fikirlerini
benim seyerek tatbikata intikal ettirecek olan IV. M urad gibi büyük
b ir ıslahatçı padişaha rastlam ıştı. K oçi B e y ’in tim ar sistem inin
ıslahı hakkında 163 2 5de p ad işaha takdim ettiği layihalarda te k lif
etm iş olduğu tedbirler IV. M urad tarafından derhal tatbik m evkiine
konulm uştur.
Koçi B e y ’in layihalarında öngörülen hususlar bütün ülke
sathında uygulanm ıştır. F akat bu ıslahat sonucu, elde edilen
neticelerin önem i ve devam lılığı hakkında elim izde yeteri i deli ller
yoktur. Koçi B e y ’in layihalarında bü y ü k bir önem le üzerinde
durduğu kap ık u lu ocakları m evcudundan b ir kısm ının yeni teşkil
edilecek tim arlara aktarılm ası hususunun, b ilhassa göz önünde
bulundurulm uş olduğu anlaşılm aktadır.
G erçekten, bu devirde kapıkulu ocaklarındaki asker
m evcudunun tehlikeli b ir şekilde artm ıştır. Sultan S üleym an
Z igetvar seferine giderken (1566) kapıkulu m evcudu 48.313
neferken, bu m iktarın gittikçe artarak 1588-1589 tarihinde 64.425,
1609’da 91.202 ve n ihayet Sultan II .O sm an ve I. M ustafa
devirlerinde (1617 -1623) 100.000’i bulduğu fakat IV. M u rad ’m
son zam anlarında M ehm ed, B ayram ve K ara M ustafa Paşa gibi
sadrazam ların hizm etleriyle yarıya indirilerek 1640 tarihlerine
doğru 5 9 .2 5 7 ’ye düştüğü tespit edilm iştir. K oçi B ey de, bıı
ocakların m evcutların m 1574’de 36.153 kişiyken, layihaları yazdığı
1632 senesinde 8 2 .206’ya vardığını kayd ve bu durum un arz ettiği
tehlikeleri b elirtm ek için; bun ların yanında ihtiyaç vukuunda ana-
kütüğe geçirilm ek üzere, bu ocaklara nam zet yazılanlarla, bu sınıfın
im tiyazlarından fay d alan m ak için, sahte kıyafetler düzerek
A n ad o lu ’da tü rlü so ygunculuk hareketleriyle m eşgul olanların da
ilavesiyle, b u ocakların m ev cudunun 2 0 0 .0 0 0 ’e ulaştığını iddia ve
bu izdiham a b ir çare bu lu n m asının zarurî olduğunu belirtm iştir. B u
bakım dan, kapıkulu ocakları m evcutlarının 1640 tarihlerine doğru
5 9 .2 5 6 ’ya k adar düşürülebilm iş olm asını, Koçi B e y ’in
layihalarında te k lif ettiği tedbirlerin alınm ış olduğunu
gösterm ektedir.
Fakat, ne kadar b ü y ü k çapta tatbik edilm iş olursa olsun;
yaşam a gücünü çoktan tüketm iş olan ti m ar sistem ini bu nevi b ir
am eliyatla eski canlılığıyla ihya etm ek m üm kün olam adığı gibi
kapıkulu ocaklarındaki izdiham ın devlet m erkezi için teşkil ettiği
tehlikeler de b e rta ra f edilem em iştir. G erçekten IV. M u rad ’ın
ölüm ünden sonra m ey d an a gelen karışıklıklar ve devlet
otoritesindeki gevşem e dolayısıyla, devrindeki ıslahatın kısa bir
m üddet sonra neticesiz kaldığı ve bu durum ları yaratm ış olan
şartların tek rar vaziyete hâkim olduğu görülm üştür391.
O sm anlı y azarları değişen sosyal ve ekonom ik şartlan
görm ezden geliyorlardı. Süleym an H an zam anındaki kanunlara
dönüldüğü takdirde durum un düzeleceğini zannediyorlardı 392.
O ysa Süleym an H a n ’ın k o y d u ğ u kanunlar ve yaptığı düzenlem eler
kendi çağının problem lerine çözüm bu lm ay a yönelikti. S eksen
sonraki p roblem lerin hal çaresi olam azdı.
391 Barkan, “Ti m ar” , 324.

392 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu K lâsik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer,
İstanbul 2004, 53.
E. B E Y L E R B E Y İ V E E Y A L E T İD A R E S İ
Beylerbeyi veya diğer adıyla melikü 7-ümerâ A nadolu

S elçuklularında ordunun baş kom utanı dem ekti. O, hüküm et
m erkezinde veya m erkeze yakın olan kendi iktâ bölgesinde oturur
ve savaş çıktığında cepheye giderdi. Selçuklu beylerbeyisiııin
nüfuzu çok büyüktü. H üküm darlar bile kendisinden çekinirlerdi393.
O sm anlı devletinin ilk dönem lerinrlp hir t b * * y W h e y i vardı
ve bütün ordu işlerinden «ommlıı idi Padişahtan sonra sözü en çok
geçen kişiydi. Bu halivle ilk Osm anlı bevlerbevisinin A nadolu
S elçukluları’ndaki melikü ’l-üm eraya. çok benzediği ve diğer birçok
m üessesede gibi bunun da S e lç u k lu la rd a n alındığı
anlaş ı İm aktad ır394.
O rhan G â z i’nin oğlu Şehzade Süleym an O sm anlIlar’m ilk
beylerbeyi idi. Onun ölüm ünden som a bu m akam a Lala Şahin Paşa
getirilm iştir. F akat bir süre sonra 1. M urad zam anında, vezir
Ç andarh H alil P aşa’nın ordu kum andanlığını da üzerine alm asıyla
beylerbeyilerin ehem m iyetleri biraz azalm ışsa da nüfuzları devam
etm iştir.
Z am anla R u m eli’de fetihlerin genişlem esi ile bir
beylerbeyinin hem A n a d o lu ’daki hem do R um eli’deki askerî
m eselelere bakm ası m ahzurlu görüldüğünden bey lerb ey d ik
m akam ı Anadolu ve Rumeli olm ak üzere iRiye ayrdro ıstır. D aha
sonra beylerbeyilerin savısı artm ış, fakat salâhiyetleri siniri andırm a
yoluna gid ilm iştir395.
B aşlangıçta beylerbey ileri eyaletin açkerî islerinden sorum lu
idiler. Z am anla hem askerî, hem de m ülkî âm ir durum una geldiler.
Fakat X IX y k ? d a r askerî yönleri daim a ön olanda kaldı.
M âlî ve adlî m eselelerde yetkileri oldukça sınırlıdır. Bu konular
eyalet d efterd ân ve kadısının yetki sindeydi. B eylerbeyi kadı ve
defterdârı kanun ve usûle a y la n bir iş yaptırm aya zorlayam azdı.
D oğrudan m erkez tarafından atanan ve dîvân-ı hüm âyûn’& karşı
sorum lu olan c<mc?.kbeyileri üzerindeki beylerbeyinin yetkisi
sadece teftişten ibaretti. F akat sefer zam anında sancakbeyi 1eri
beylerbeyinin em rine girerdi. Ç ünkü beylerbeyi eyaleti içerisindeki
393 U zunçarşılı, O smanlı D evleti Teşkilatına M edhal, 99.

394 Osm anlı beylerbeyisiııin B izans'tan alındığı iddialarına karşı bkz. K öprülü, Bizans
M üesses elerinin O sm anlı M üesses eler ine Tesiri, 46 vd.
395 U zunçarşılı, O sm anlı Tarihi 1, A nkara 1972. 502.
tim arlı sipahilerin üst am iri durum undaydı. Bu sebeple kendi

kapı halkı ve sefere m em ur bütün sipahiler ile savaşa katılırdı.
A yrıca eyaletindeki halkın can ve mal güvenliğinin
sağlanm ası da beylerbevınin görevi idi.
Beylerbeyi, eyaletin m erkez sancağında otururdu. B una Paşa
Sancağı denirdi. O nun başkanlığında tonlanan ve tim ar
anlaşm azlıklarını, reaya ile sipahiler arasındaki m eseleleri
kısacası eyalet içerisindeki çeşitli m eseleleri görüsen dîvân-ı
hümâyûn benzeri bir bevlerbevilik dîvânı vardı.
K lâsik dönem de beylerbeyiler um um iyetle kul kökenli,
enderûn’’da yetişm iş kişilerden oluşuyordu. T aşrada görev alan
kapıkulları subaşılık ve sancakbeyiliği gibi çeşitli görevlerde
bulunduktan sonra beylerbey il iğe terfi ederlerdi.
B eylerbeyi atandığı eyaletin b ey lerbeyden için tahsis edilmiş
olan defterde vazıh h a s l a r ı m ta s a m ı f ederdi M eselâ. X V T yüzyılın
sonlarında R um eli beylerbeyisinin hasları 1.100 bin akça, A nadolu
beylerbeyi sinin ki 1 m ilyon akça, B osna beylerbeyisinin 650 bin
akça idi. B eylerb ey d en sefere giderken haslarının h er 5 bin akçası
için bir m ükem m el cebe İti götürürdü396.
B eylerbeyi. Pasa unvanını taşıyordu ve önem li evaletleıe
vezir rütbesinde beylerbeyiler tavin edilivordu. V ezaret rütbesine
sahip bevlerbevilerin vargı yetkileri olduğundan eyaletine giderken
ve m azûlen dönerken yollarda dava dinlerler ve hüküm verirlerdi.
Y alnız kendisi gibi vezir rütbesini haiz bir beylerbeyinin
eyaletinden geçerken bunu y ap am azdı397.
Rütbe farkı hesaba katılm azsa beylerbeyiler arasındaki teşrifat
(protokol), basında b u lu n d u ğ u eyaletin fethinin önceliğine göre
düzenlenm işti H angi eyalet önce fetlı edilm işse teşrifatta o eyaletin
beylerbeyi üste yer alıy o rd u 39«. R um eli beylerbeyisi en yüksek
rütbeye sahipti. O nu A nadolu beylerbeyisi takip ederdi.
B eylerbey ileri, m u h telif eyaletlerde hizm et gördükten sonra
terfi ederek kubbe veziri ve zam anla veziriazam dahi olabilirlerdi.
396 Ayni Ali Efendi, Kavânîn-i Â l-i O sm an..., 5 vd.

397 U zunçarşılı, M erkez ve Bahriye, 207; M. Zeki Pakalın, O sm anlı Tarih Deyimleri... ,
c. T, 219.
39« “ ...kangı beylerbeydik m ukaddem feth olunm uş ise ol beylerbeyi sâ ’irine lekaddüm
ider...” , Aynî Ali, aynı eser, 5; ayrıca, “Tevkii A bdurrahm an Paşa K anunnâm esi”,
M illî Tetebbular M ecm uası, c. 1, İstanbul 1331, 527.
Fâtih kaıuınâm esinde beyleıbeyilerin elkâbı şu şekilde

belirtilm iştir: “E m îrü ’l-iim erâ 7 ’1-kirâm kebırü ’l-küberâ 7 ’l-fihâm
zul-ka d r-i ve 1-ihtirâm sâhibii ’l-izz-i ve ’1-ihtişâm el-m uhtass-ı
|
bî-
m ezîd-i inayeti ’l-m e lik ü ’1-ailâm ...” 3" .
X V II. yüzyılda eyalet yöneticisi olan beylerbeyinin nüfuz ve
otoritesi ile gelirleri arttı. B u durum , onlara, m erkezî otoriteye karşı
daha rahat hareket etm e im kânı sağladı.
1. Eyalet İdaresi
Y uk arıd a tem as edildiği üzere beylerbeyi! er i n«kerî am iri
bulundukları eyaletin zam anla idarî-ırıülkî am iri durum una gelince
eyalete tabi sancakların da en üst yöneticisi oldular. Bu değişm e
gelişm eler sonunda X V I. yüzyıla doğru eyalet teşkilatı klasik
şeklini aldı.
Bu arada F â tih 'te n som a eyalet sayısında da artış oldu. XVI.
yüzyılın sonlarında eyalet adedi 4 0 ’a yaklaşm ıştı. O sm anlı ıdarî
teşkilatı içerisinde eyaletler vergi düzeni esas alınarak iki gruba
ayrılm ıştır: Sâlyâneli eyaletler ve sâlydnesiz eyaletler.
a) Sâlyâneli eyaletler
Sâlyâne, yıllık demekE'* Sc.lyân.Hi evaletleı-He b m ar sistem i

uygulanm ıyordu. Y ani tahrir (sayım ) yapılm ıyor, tim ar ve zeam et
gibi dirlikler bulunm uyordu. E yaletin gelirleri öncelikle eyaletteki
beylerbeyi, sancakbeyi ye diğer görevlilerin m aaşları çıktıktan sonra
m erkeze alm ıyordu. B uralarda güvenliği sağlam ak için yeniçeri
garnizonları, kadı ve defterdâr vardı. Bu eyaletler Mısır. Bağdad,
Sehr-i. zor, Yemen, Habeş. Lahsa, Cezayir, Trablnsgarb ve Tunus
eyaletleri idi.
b) Sâlyânesiz eyaletler
Sâlvânesiz eyaletler ise tim ar sistem inin uygulandığı

eyaletlerdi. B uralarda tahrir yapılıyor ve tahrir sırasında eyaletin
geliri has, zeam et ve tim ar şeklinde dirliklere ayrılıyordu. E y a le t
geliri içerisinden m ü h im bir kısm ı da padişah hasları adı altında
m erkez hâzinesine tahsis ediliyordu. A yrıca, bu eyaletlerden
m ahallinde yapılan harcam alardan som a artan para m erkezî
K am mncnne-i A l- 'ı O sm an, 31.

hazineve her vıl irsn live olarak gönderiliyordu B 11 ^valetler:

A n a d o lu Rum eli, K a ra m a n D iya rh p kir E rzurum , D u lka d rive Şom,
B udin, Van, T em esva r vs. e y a l e t l e r i îd i S â l v â n ^ c ı V ^ /a le tle rin
m erkezi otoriteye olan bağlılıkları daha sıkıydı. Ç ünkü tim ar
sistem i uygulandığından dolayı devlet, tahrir yapm ak, tım arları
teftiş etm ek gibi sebeplerle daha fazla m üdahale im kânı buluyordu.
O sm anlı eyaletleri oldukça genişti. M esela m erkezi K ü ta h ya
olan A nadolu eyaleti, M u ğ la ' dan Sinop'a. kadar bütün Batı A nadolu
ve M arm ara bölgesini içerisine alıyordu. K eza bugünkü
T ü rk iy e’den daha geniş olan M ısır , tek bir eyaletti.
Sancak taksim atı pek değişm em işse de eyalet teşkilatı
devletin sona erm esine kadar sık sık değişikliğe uğram ıştır. En
esaslı değişm e, Sultan II. M ahrnud zam anında oldu. B u dönem de
m erkezî otorite güçlendi ve X V III. yüzyılın uzantısı olan â yâ n la r
ile güçlü valiler, X IX . yüzyılın başlarında da bir süre etkili
oldularsa da, M ısır eyaleti dışında bütün eyaletler m erkezî
otoritenin m utlak kontrolü altına alındılar.
1864 yılında kabul edilen Vilayet N izâ m n â m e si ile taşra
yönetim i vilayet, sancak, kazâ ve köy şeklinde İdarî birim lere
ayrıldı. V ilayet yöneticisi vâli, sancak yöneticisi m u ta s a r r ıf ka zâ
yöneticisi ka ym a ka m idi. B unların hepsi sivil âm irler idi. D aha
sonra k a z â ' dan sonra b ir alt birim olarak n â h iye oluşturuldu. B unun
yöneticisine de N â h iye M iidiirü deniyordu.
c) İmtiyazlı Eyaletler
Sâlyâneli ve S âlvânesH eyaletlerin dışında özel statüleri olan

bazı eyaletler de vardı. B u n l a r F flâk RnğHan Frdel. M ekke
Şerifliği ve K ırım hanlığı idi
(1) E flak , B oğdan ve E rd e l V oyvodalıkları
B ugünkü R om anya ve M o ld av y a’yı içine alan ve halkı

R om ence konuşan E flâk ve B oğdan, fetihten som a doğrudan
m erkeze bağlanm am ış, H ıristiyan aslından gelen bazı prensler
voyvoda unvanıyla buralara hususî atanm ıştı. Bu prensleri yerli
toprak asilzâdesi olan b o ya rla r seçerlerdi. V oyvodaların X V III.
yüzyıldan itibaren R u slar’a tem ayül gösterm esi üzerine O sm anlı
idaresi E flâk ve B o ğ d an ’a İstan b u l’daki F ener R um aristokrat
ailelerinden v oyvodalar tayin etm eye başladı. 1821 yılında tekrar
o sm a n l i m ü e s s e s e l e r ! t a r ih î 237
yerli zadegandan aileler tayin etm eye başladıysa da R us nüfuzunun

buralarda yayılm asını önleyem edi. 1861 yılında her iki eyalet
birleştirilerek R o m anya P rensliği haline getirildi. 1878 B erlin
antlaşm ası ile de m üstakil b ir krallık oldu. ’
A v ru p a’daki diğer bir im tiyazlı eyalet olan Erdel, bugünkü
R om anya ile M acaristan arasında kalm aktadır. T ransilvanya
denilen bu bölge M oh aç zaferinden sonra (1526) O sm anli
hakim iyetine girm iştir. O sm anli idaresi buraya M acar krallık
hanedanından birini voyvoda olarak atam ıştır. Erdel beyleri de
Eflâk ve B oğdan voyvodaları gibi sadrazam la yazışm alar
yapabilirlerdi. 1683 yılındaki V iyana bozgunundan sonra Erdel
üzerinde O sm anli nüfuzu azalm ış, 1699 K ari o fç a antlaşm ası ile de
M acaristan ’a terk edilm iştir.
V o yvodalar iç işlerine m uhtariyete sahip idiler. F akat
O sm anli ordularıyla b eraber seferlere katılırlar ve her yıl hazîne-i
hüm âyûna haraç öderlerdi. E sasen O sm anli vergi sistem i b u
im tiyazlı eyaletlerde de büyük ölçüde tatbik edilm iştir400. Ö denen
haraç da toplanan vergilerden başka b ir şey değildir. A yrıca,
hububat, koyun, yağ, p ey n ir vs. gibi ordunun iaşe işlerine
katılırlardı.
O sm anli gücünün zayıfladığı zam anlarda E flâk ve B oğdan
voyvodaları sık sık A vusturya b aşta olm ak üzere A vrupa devletleri
ile işbirliği yapm ışlardır.
(2) Kırım Hanlığı
K ırım H anlığı, Fâtih zam anında G edik A hm ed P a şa ’nm

1475’teki seferi ile O sm anli devletine bağlanm ıştı. O sm anli idaresi
C engiz H an soyundan gelen K ırım hanlarını ortadan kaldırm am ış
ve dîvân-ı hümâyûna, tâbi olarak varlığını sürdürm esine izin
verilm iştir. Giray unvanıyla anılan K ırım H an la rı’m dîvân-ı
hümâyûn seçerdi. M erkezî otoriteye karşı direniş halinde aile içi
rekabetten istifade edilirdi. D oğrudan dîvân a bağlı olan K efe
sancakbeyilerinin aslî görevlerinden birisi de K ırım H anlarını göz
altında bulundurm aktı.
400 M axim , M ihai, “X V I. A srın İkinci Y arısında E flâk-B oğdan’m Osm anli
1m parator lıığıı ’na K arşı İktisadî ve M alî M ükellefiyetleri H akkında B azı
D üşünceler”, VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, A nkara 1973, c.II, 557.
K ırım ’ın süvari ordusu X V III. yüzyılın ikinci yarısına kadar

O sm anlı ordusunun doğudaki ve batıdaki birçok seferlerine
katılm ışlar b ü y ü k hizm et görm üşlerdir401.
(3) ¡Vlekke-i M ü k e rre m e E m irliği
Mısır’ın fethinden hemen sonra Mekke emiri Yavuz Sultan Selim

henüz Kahire’de iken, Mekke’nin anahtarlarını göndererek itaatini arz
etmişti. Mekke emirleri Hz. Peygamberin soyundan geliyorlardı. Bu sebeple
Osmanlı idaresi onlara büyük hürmet ve itibar gösterdi Emirlikleri ibka
edildiği gibi, para yardımı da yapıldı. Hicaz bölgesinin inzibatı için burada
askerî bir garnizon kurularak bedevi kabileler zabt u rabt altına alınmıştır.
Mühim bir liman olan Cidde, merkezî sancaklara dahil edildiği gibi
güneydeki Yemen’de de hakimiyet sağlanmış fakat Mekke ve Medine’nin
yönetimi değiştirilmemiştir.
O sm anlı hüküm eti, İslâm ’ın savunm asını üstlendiği için
M iislüm anlarca kutsal kabul edilen H ic a z ’a özel bir ehem m iyet
verm iştir. H ac yollarını güvenlik altına aldığı gibi, M ekke ve
M edine fukarasının geçim i için A nadolu ve R u m eli’nin dört bir
yanında vakıflar kurulm uştur. A yrıca her yıl törenle Surre A layı
denilen ve K abe örtüsü ile, M ekke ve M edine sakinlerine yardım
am acıyla büyük m eb lağ lar tutan paraları taşıyan kervanlar
gönderilm iştir.
2. S a n c a k b e y i v e S a n c a k İd a re s i
a) “Sancak ” Kavramı ve Sancak İdaresinin Ortaya
Çıkışı
“S a n c a k ” kelim esi, "ucu siv ri d ire k ü zerin d e olan b a y r a k ”

anlam ında olup, T ü rk ç e’d i r 4°2. “B a tırıla c a k , sa p la n a c a k b ir s i l a h ’’
dem ek olan ve savaşlarda onu kullanan kahram anın m ensup olduğu
kabilenin alâm etinin k o nulduğu " b a y r a k ” da sancak ile aşağı
yukarı aynı m ânâya gelm ek tedir403. K ısacası sancak, savaşlarda
taşınan, rengi ve deseniyle bir hüküm dar va da kom utanın
hakim iyetini sem bolize eden bayrağa denm ektedir. T ürk tarihinde
tuğ ve davul ile birlikte zikredilen sancak, aynı zam anda
401 Geniş bilgi için bkz. İnalcık, “K ırım H anlığı” , ÎA, VI, 746-756.
4°2 J. Deny, "Sancak", ÎA, X, 187.
403 M. Fuad Köprülü, "B ayrak”, ÎA , II, 401.
OSM ANLT M U E S S E S E L E R I T A R İH İ 239
hüküm darın önem li h akim iyet sem bolleri arasında yer

alm aktadır404.
Savaşlarda, hük ü m d ar adına, onu tem sil eden askerî
kom utanlar; sancakbevileri ve beyierbeyileri sancak taşıyabilirler.
İşte bu yüzden başlangıçta, savaşlarda kom utaıılarca taşm an ve
hüküm dar tarafından verilm iş olan ve onun hakim ivetini belirten
b ir sem bol olan sancak, so m adan coğrafi ve İdarî bakım dan
m uayven bir bölgevi ifade eder hâle g elm iştir4°5. Bu gelişm e,
O sm anlı devletinin kurulusu ve gelişm esine naıalel olarak vuku
bulm uş olm alıdır. F akat kelim e, hem hakim iyeti sem bolize eden
bayrak, hem kum anda ve idare m ânâsında, hem de livâ -i m üsellem ,
livâ-i p iyade, çin g â n e sancağı, vo yn u g â n sa n ca ğ ı gibi belirli
züm releri ifade etm ek için de kullanıla gelm iştir406.
Ö te yandan sancak, O sm anlı devleti teşkilatının tem el İdarî
birim i kabul edilm iştir. D evlet, sancağın dışında, bazı aşîret ve
ovm akları da birer İdarî birim kabul etm işse de bu gibi durum lar
etnik, sosyal ve siyasî şartların zarurî kıldığı hallerde doğrudan
doğruya pratik m aksatlarla m eydana getirilm işlerdir. Bu yönüyle
istisna sayılm ak icap eder. H albuki ülkenin ve devlet teşkilatının
düzenlenm esinde ve taşra ordusunun yetiştirilm esinde m uayyen bir
coğrafi bölgeyi kaplayan sancaklara ve onların yönetim ine özel bir
önem verilm iştir. N itekim devlet idaresini öğrenm eleri için
şehzadelerin sancağa çıkm aları ve dîvân-ı h ü m â y û n 'd a n çıkan
ferm anların esas itibariyle sancakbevilerini m uhatap alm ası gibi
uygulam alar, sancakların tem el İdarî birim kabul edilm esinden
kaynaklanm aktadır. A yrıca tim âr düzenini yerleştirm ek, r e â y â ' nın
toprak tasarrufunu b elirlem ek ve vergi gelirlerini tesbit etm ek gibi
gayelerle y apılan tahrirler de çok defa sancak birim inin baz olarak
alındığı görülm ektedir. K eza bu tahrirler sonucu tanzim edilen
k a n u n n â m e ler de um um iyetle sancaklara m ünhasu'dır. Sancakbeyi,
aşağıda ele alınacağı üzere, köken itibariyle tim arlı sipahilerin
kom utanı olduğundan İdarî olarak sancak, tim ar sistem inin tatbik
edildiği yerlerde ortaya çıkm ıştır. T im ar sistem inin uygulanm adığı
404 U zunçarşıh, Osm anlı Devlet Teşkilatına M edhal, A nkara 1970, b.73; A ydın Taneri,
Osmanlı D evleti ’nin K uruluşu ve Gelişm esi D önem inde H üküm darlık K urum ım un
G elişmesi ve Saray H ayalı Teşkilatı, A nkara 1978, 224.
4°5 J. Denny, "Sancak", 188; "Sandjak", E P , 149.
406 M etin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında O smanlı Ümerası ve İl
İdaresi, İstanbul 1978, 16.
M ısır, B ağdad, B asra v e H ab eşiştan gibi eyaletlerde sancak teşkilatı

yoktur407.
b) S a n c a k b e y ifiğ i
B ilindiği üzere E rtuğru! G âzi, A nadolu S elçu k lu lan ’nm

B izans hududunda k ü çü k bir Uç Beyi idi. Sinop, Kastamonu, Bolu,
Eskişehir, D enizli ve Antalya hattı boyunca uzanan Selçuklu uçları
sağ v e sol olm ak üzere iki kol halinde teşkilatlanm ıştı. Sağ K o l Uç
Beylerbeyiliği ’nin m erkezi K astam onu, Sol K ol Uç Beylerbeyiliği ’nin
m erkezi de K ütahya idi. B u iki Uç Beylerbeyiliği ’ni birbirinden
ayıran sınır, A nkara-Eskişehir yolunun uzantısı olan hat idi. Uç
Beylerbeyilikleri ’ne bağlı, hepsi de asil ailelerden gelen bir çok Uç
Beyi vardı. Ertuğrul G âzi'n in başında bulunduğu Kayı boyu, S a ğ
K o l Uç Beylerbeyiliği ’ne tâbi idi. B u beylerbeyiliği ellerinde
bulunduran Çoban O ğullan ailesi ortadan kalkınca, XIII. yüzyılın
sonlarına doğru Uç Beylerbeyiliği Osmanlılarca geçm iştir (1291)408.
O sm an B e y ’in, 1299’da Ka raca his a r'ı feth ettikten sonra oğlu
O rh an ’ı buraya sancakbeyi tayin ettiği O sm anlı v a k ’anüvislerince
ifade edilm ektedir409. O rhan B ey 'in sancakbeyiliği m ülkî-idârî b ir
karakter arz etm ek ten çok, askerî b ir özellik taşıyor olm alıdır.
Ç ünkü O sm an lılar’m ilk zam anlarından beri m ülkî-idârî işler,
kazâî-adlî teşkilatın başında olan W ı ’m n uhdesine bırakılm ıştı.
H atta sancakbeyi tâbiri de b u dönem de, X V I. yüzyılda olduğu gibi
tek b ir idari ve askerî ünitenin yöneticisini ifade etm ekten uzaktı.
Sancakbeyileri, ko m u ta ettikleri birliğin özelliklerine göre,
‘A tlı (müsellem) Sancakbeyi”, “Yaya (piyade) Sancakbeyi” ya da
“Timârlı Sipahi Sancakbeyi ” adlarıyla anılıyordu ve bu üç sınıfın
kom utanına da B ey d en iy o rd u 410. Ö yle anlaşılıyor ki, Yaya ve
m üsellem lerin Timârlı Sipahiler lehine ikinci plana düşüp, zam anla
geri h izm et erbabı haline gelm eleri üzerine, Timârlı Sipâhi
sancakbeyileri kazâ bölgelerinde en üst askerî âm ir olarak
sivrilm işlerdir. B u arada “harâmiye ve uğruya ve kanluya ve sair
407 Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, 185.

408 M ustafa A kdağ, Türkiye'nin İktisadi ve İçtim ai Tarihi, T, İstanbul 1977, 59-60,
A kdağ, O sm anlı ailesine uç beylerbiyiliği'nin II. G ıyaseddin M esud tarafından
tevcih olunduğunu belirtiyor. 130.
409 N eşri, K itâb-ı C ihânnüm â, I, A nkara 1987, 50; Â şıkpaşa-zâde, Tevârih-i Â l-i
O sm an, İstanbul 1333, 19.
410 A kdağ, aynı eser, 400, 425 vd.
o sm a n li m ü e ss e se l e r ! t a r ih î 241
hırsızlara b i-h a s e b iî-m e r â tib siy â se t eylem e k ve m edâr-ı nizâm -ı

m em le ket ve m en â l-ı eınn-i v ilâ ye t o lan a tin sa n c a kb ey in in d ir ”4İ1, gibi
ifadelerden Yaya ve M üsellem teşkilatının önem ini koruduğu
zam anlarda Atlı S a n ca kb eyi nin bulunduğu bölgenin en üst âmiri
olduğu anlaşılm aktadır.
A ncak zam anla Timârlı S ip a h i sa n c a k b e y i , idâri-m ülkî bir
yönetici olarak tem ayüz etm eye başlam ıştır. N itekim bir m üddet
sonra Yaya ve M ü sellem sancakbeyileri tarihe karışm ış ve sadece
sancakb ey deri n d en bahsediîm eye başlanm ıştır. M ülkî-idâri
yetkilerin sancakbeyilerine intikali şüphesiz kadılar'm yetki
alanlarının daralm asına yol açm ış ve sadece kazâî-adlî m eseleleri
kapsar hâle gelm iştir. S an cak b eyi’nin bir veya birkaç kazâdan
oluşan bir askerî ünitenin aynı zam anda m ülkî-idârî âm iri
durum una gelm esi X V . yüzyılın ikinci yansından sonra m eydana
gelm iş olabilir. F akat O sm anli sancakbeyi, klâsik dönem boyunca
daim a askerî yönü ağır basan bir âm ir olarak kalm ıştır.
S a n c a k b e y i , sancağındaki tim ârlı sipâhilerin ve zâim lerin tabii
kom utanıdır- .JL^db^knpu....halkı ve sancağındaki zâim , sipâhi ve
cebeliHer..ile birlikte em red ilen seferlere katılm ak zorundadır. B u
onun asli görevidir_id ari görevi ise,' reaya'm n rahat ve huzur
içerisinde yaşam ası için sancağın düzenim ve em niyetini sağlam ak,
bunun Tein tedbirler alm ak tır. A yrıca sancak m erkezi olan şehrin
asayişini tem in etm ek, adaletin uygulanm asını gözetm ek de onun
görevleri arasındadır. O, düzenin tem inatı olan şer'e ve ö r f e aykırı
durum ları önlem ek h u su su n d a daim a kadı ile birlikte hareket
etm ektedir41412.
S ancakbeyinin diğer b ir görevi de, bilhassa D oğu ve
G üneydoğu A nadolu sancaklarında sık görüldüğü ü zere,~m u k a ta b
gelirlerinin to p lan m asını iltizâmca, alm aktır" Bu onun a sFEgöreyl
olm ayıp, zam an zam an ortaya çıkan arızî b ir d u ru h f olm akla
beraber, bazı dönem lerde asıl g örevi olan sefer^~gîtm eırirrT5^^
geçtiğini, y ani tem el vazife h aline geldiği görülm ektedir. X VI.
yüzyılın ikinci y arısın a ait M ühimme defteri, Ruznomçe. defteri vs.
gibi belgelerde, “üzerimde iltizâm vardır “ gerekçesiyle seferlere
katılm ayan sancakbeyileriyle ilgili p ek çok kayıt bulunm aktadır413.
411 Barkan, K anunlar, İstanbul 1943, 5, (H üdavendigâr Livası Kanunu).

412 Y aşar Y ücel, "Osmanli İm paratorluğunda D esantralizasyona D air Genel
G özlem ler", B elleten, X X X V m /I5 2 , (1974), 666.
413 M esela Ç em işgezek ve H arput sancakbeyi iiği yapan ve havâss-ı hüm âyûn em îni
olan A laeddin Bey, bir kaç defa "üzerim de iltizam vardır" bahanesiyle çağırıldığı
halde seferlere katılm am ıştı fakat, Ö zdem ir Oğlu O sm an P a şa şark serdarı olduğu
242 M EHM ET A L İ ÜNAL
Sancakbeyileri, en az 200 bin akçadan başlam ak üzere, kıdem

ve istihkaklarına göre değişen oranlarda 500-600 bin akçaya kadar
varan haslar tasarru f etm ektedirler. T eşrifatta da h aslan yüksek
olan sancakbeyi diğerlerinin üstünde yer alır. A ncak vezir rütbesine
sahip olanlar h epsinin ü s tü n d e d ir414 . B azı özel durum larda
sancakbeyinin h aslan 1 m ilyon akçanm üzerine de
çıkabilm ektedir415. P aran ın istikrarlı olduğu X V I. yüzyıl şartlarında
bu m eb lağ lar hayli yüksektir. Sancakbeyinin haslarının dışında
gelirleri de vardır. S erbest olm ayan tim ar arazisinde işlenen
suçlardan dolayı alınan cürüm cinayet resim leri ile diğer zuhurata
bağlı resim lerin y a n sı sancakbeyine aittir. A yrıca vaşak ve kaplan
vb. gibi kıym etli av h ay v an lan postları da sancakbeylerinin
inhisarında olm ası da, dikkati çekm ektedir. B u usule göre, m esela
avlanan kap lan ların postlarının 20-40 akçe gibi cüzi bir para
m ukabilinde sancakbeyinin adam larına teslim edilm esi lazım
geliyordu. B u suretle benzeri hayvanların avlanm ası hususu kontrol
altına alınm ış v e postların satışından sancakbeyleri için m ühim b ir
gelir sağlanm ış oluyordu416.
N itekim sancakbeyi 1erinin iltizâm işlerine girm elerinin esas
sebebi de, m u k ata‘aları iltizâm a alabilecek kadar kendilerinden
daha zengin ve kudretli kişilerin en azından bulundukları sancakta
olm ayışıdır. H atta bazı sancakbey il erinin, m azûliyet ve em eklilik
dönem lerinde daha önce kazandıkları servetlerini ticaret yaparak
değerlendirdikleri y a da büyük tüccarlara serm aye verdikleri
bilin m ek ted ir417.
c) Yurtluk-Ocaklık ve H ü k ü m e t S a n c a k la r
O sm anlı idaresi, D oğu ve G üneydoğu A nadolu bölgesinin

fethinden sonra İdarî teşkilatlanm ayı yaparken, bölgenin coğrafi
zam an bu defa bu bahaneye kulak aşılm ayacağı ve m utlaka sefere katılm ası
gerektiği em r edilm işti, bkz. M ühim ine 55, 211; ayrıca bkz. Ünal, ’'XVI. Yüzyıl
Sonlarında B ir İltizam Sözleşm esi", Tarih İncelem eleri D ergisi, sayı VI, İzm ir 1991,
59-77.
414 Ayni A li Efendi, K avânîn-i A l-i O sm an..., 37.
415 Ç em işgezek m irlivası Pîr H üseyin B e y 'in hasları yekûnu 2 m ilyon akçaya yakındır,
bkz. Ünal, “X V I. Y üzyılda M azgird, Pertek, Sağm an Sancakbeyileri -Pir H üseyin
Bey O ğullan- ", A nkara Ü niversitesi O smanlı Tarihi Araştırm a ve U ygulam a
M erkezi D ergisi (O TAM ), A nkara 1991, 247.
417 Y. Yücel, "XVT-XVII. Y üzyıllarda O sm anlı İdarî Y apısında Taşra Ü m erasının
Y erine D air D üşünceler", Belleten, X LI/163, (1977), 498-99.
ö z e l li k l e r i n i , s i y a s î v e s o s y a l y a p ıs ın ı dikkate a lm ış tır . G e r ç e k te n
d e b ö l g e d e , b e lir tile n h u s u s l a r d a n d o l a y ı i m p a r a t o r l u ğ u n diğer
sahalarındaki sancaklara g ö r e farklı bir t e ş k i l a t l a n m a y a gidilm esi
zarurî görünüyordu.
D oğu v e G üneydoğu A nadolu, um um iyetle dağlık alanlarla
kaplıdır. Y erleşim m erkezleri, savunm a am acına yönelik olarak
kurulduğundan ço k defa yerleşim e son derece nâm üsait yerlerde
bulunm aktadır. B ölgede kışları sert ve yazları kurak bir iklim
hüküm sürm ektedir. Ö te yan d an etnik yapıda da hom ojenlik yoktur.
G eçim kaynakları esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır. B azı
m erkezler, önem li ticaret yollarının üzerinde bulunduklarından
ticari ve sınaî faaliyetlerden istifade im kânına sahip olm akla
beraber, b unlar b ö lgenin bütünü göz önüne alındığında sosyal ve
ekonom ik h ayatm içerisinde fazla bir ağırlık taşım am aktadır.
Yaylak ve kışlakların çokluğu sebebiyle bölge, göçebe aşiretler için
oldukça elverişlidir. B u n d an dolayı D oğu ve G üneydoğu
A n ad o lu ’nun b irçok yöresi kalabalık aşiretlerle m eskundur. Bu
aşiretlerin çoğu, henüz yerleşik hayata geçm em iş, sürülerinin
peşinde, yaylak ve kışlaklar arasında göçebe hayatı sürm ektedirler.
A şiretler arasında sıkı bir dayanışm a hakim dir. H atta yerleşik
hayata geçenler arasında bile uzun m üddet göçebelik
dönem indekine b en zer bir dayanışm a ve hiyerarşinin hüküm
sürdüğü bilinm ektedir.
Bu özelliklerinden dolayı, D oğu ve G üneydoğuda feodal bir
yapı hâkim di. N itek im O sm anlı idaresi bölgeye teşm il edildiği
zam an birçok yerde, aşiret otoritesine dayanan feodal hakim ler
uzun yıllardır m erkezi otoriteden uzak, bir nevi m uhtariyet
içerisinde siyasî varlıklarını devam ettirm ekte idiler. O sm anlIlardan
önce yöreye hak im olm uş olan Safevîler, Akkoyımlular,
K arakoyunlular ve onlardan da öncekiler, tam bir m erkezi otorite
kurabilm iş değillerdi. F eodal h ayatın tâbii bir unsuru olan çeşitli
kalelerde üslenm iş olan bölge hakim leri, D oğu ve G üneydoğu
A n ad o lu ’yu ele geçiren büyük siyasî güçlerin tâbiyetini kabul
ederek yüzlerce y ıldır hayatiyetlerini devam ettirm ekte idiler.
İşte O sm anlı idaresi, bu hususları göz önünde bulundurarak,
im paratorluğun diğer kısım larına nazaran D oğu ve G üneydoğu
A n ad o lu ’da farklı b ir teşkilat uygulam asına gitm ek ihtiyacı duydu.
Bu konuda rol oynayan en m ühim şahsiyet bölgeyi iyi tanıyan ünlü
bilgin ve tarihçi İdris-i Bitlisi o lm u ştu r418. O, Ç aldıran zaferi

sonrasında, D oğu ve G üneydoğu A n ad o lu ’nun O sm anlı idaresine
kazandırılm ası için harekete geçerek, bölgedeki m ahalli beylerin
O sm an// hizm etine girm elerinde büyük gayret s a rf etm iştir.
B ölgenin İdarî teşkilatı da onun tavsiyeleri istikam etinde
düzenlenm iştir. B u k onuda Y avuz Sultan Selim tarafından
kendisine boş ahkâm kağıtları gönderilerek, dilediği gibi hareket
etm e yetkisi tanınm ıştır419.
Y apılan düzenlem e sonunda D oğu ve G üneydoğu
A n ad o lu ’da üç tip sancak ortaya çıkm ıştır. B unlar, K lâsik Osmanlı
sancakları, Ynrthık-ocakhklar ve H üküm et sancaklarındır420.
K lâsik O sm anlı sancakları, sancakbeyilerinin m erkez
tarafından, ü m era arasında herhangi birinin tayin ve gerektiğinde
azl edilebildiği sancaklar olup, im paratorluğun birçok yerinde
görülen ve devletin her tarafta hakim kılm ak istediği sancak tipidir.
B uralarda tahrir y apılır ve dolayısiyle tim âr sistem i uygulanırdı.
D oğu ve G üneydoğu A n a d o lu ’da bu tür sancaklar, feodal
yapının z a y ıf olduğu, aristokratik oluşum ların az görüldüğü ve az
çok b ir şehir hayatının geliştiği m erkezler etrafında kurulm uştu.
F akat siyasî ve sosyal yapıdaki değişm elere paralel olarak bu
sancakların statülerinde de zam an zam an değişikliğe
gidilebilm ektedir421.
Yurtluk-ocaklık sancaklar ise, bölgenin fethi sırasında hizm et
ve itaatlerinden dolayı eski şahinlerine tevcih edilm iş vf
sancakbeyiliği belli bir ailenin elinde bulunan sancaklardır.
B unlarda, sancakbeyi, um um iyetle ölünceye kadar eörev
yapm aktadır. F akat b ir kusuru veya suçu sabit gönüHüğü takdirde
418 Cl. Huart, "İdris-i Bitlisi", ÎA , V, 936; O nun bölgedeki faaliyetleri için bkz. N azm i
Sevgen, "K ürtler", BTTD , sayı 7 (1968), 57-61; ayrıca N . G öyünç, XVI. Yüzyılda
M ardin Sancağı, İstanbul 1969, 15 vd., Bitlisî'nin hayatı ve eserleri ile ilgili olarak
bkz. M ehm et B ayrakdar, Bitlisli İdris, A nkara 1991.
419 G öyünç, "D iyarbekir Beylerbeyi liginin İlk İdari Taksim atı", Tarih D ergisi, XXITT,
(1969), 23-24.
429 Bkz. bir önceki dipnotlar, ayrıca Ünal, "XVI. ve XVII. Y üzyıllarda D iyarbekir
Eyaletine T abi Sancakların İdari Statüleri", X. Türk Tarih K o n g re si’ne Sunulan
Bildiriler, 22-26 E ylül 1986, A nkara 1994, 2211-2220.
421 M eselâ, XVTT. yüzyılın başlarında klâsik bir sancak olan H arput sancağı, aslen İran
üm erasından olup O sm anlı hizm etine girm iş olan M u ra d H an Bey'e, "kayd-ı hayat
şartı ile " verilm iştir. H arput sancağı 1630'larda bir defa daha, yine "kızılbaşdan
rûgerdân o lu p " Osm anlı hizm etine girm iş olan H aydar Bey'e de "kayd-ı hayat şartı
ile" tevcih edilm iştir, bkz. Ünal, H arput Sancağı, 34.
o sm a n li m ü esseseler ! t a r îh t 245
verine kardeşlerinden veya oğullarından biri atanabilm ektedir. B u

sancaklarda, klâsik sancaklarda olduğu gibi tahrir yapılm akta ve
tim ârlı sipâhi bulunm aktadır. A ncak sancakbev iliğini elinde
bulunduran ailenin üyelerine bazı im tiyazlı z e ’âm et ve tım arlar
verildiği görülm ektedir. A vrıca sancakbeyileri kendilerine tahsis
edilen hasları tasarru f etm ekte ve sefer zam anında sancağı
sipahileriyle ve kendi “kapu halkı ” ile beraber savaşa
katılm aktadır.
Esasen yurtîuk-ocaklık deyim i ve uygulam ası sadece D oğu ve
G üneydoğu A n ad o lu ’ya has yeni bir uygulam a değildir.
İm paratorluktaki birçok m ansıp, yurtluk-ocaklık kapsam ına
girebilm ektedir. B urada esas olan adı geçen m ansıbın irs yoluyla
intikal etm esidir. H atta m ak am ve m evki sahiplerinden biri bir
suçtan dolayı ölüm le cezalandırılsa dahi, yurtluk-ocaklık olarak
tasarru f ettiği dirlik oğullarına verilebilm ektedir. B u gibi
durum larda şayet m ansıp sahibinin çocuğu küçük ise, büyüyünceye
kadar kendisine b ir vekil tayin edilm ekte ve hakları
korunm aktadır422. Y urtluk-O caklık sancabeyi herhangi bir sebeple
padişah em riyle katledilse bile sancağı kardeşi veya oğullarına
veri lirdi423.
Hükümet sancaklar ise, aynı yurtluk-ocaklıklar gibi, fetih
sırasındaki hizm et ve itaatlerinden dolayı eski sahiplerine tevcih
edilm iş olan, yerlerdin. B eylerinin ellerine “sancakbeyiliği“nin
“mülkiyet ü zere” tev cih edildiğini belirten bir temliknâme
v erilm iştir424. Yurtluk-ocaklık]ardan farklı olarak bu sancaklarda
tahrir vapılm am aktadır. B u sebeple tim âr ve z e ’âm et de
bulunm am aktadır. H üküm et sancağın bevine “hâkim ” denm ekte ve
vazışm alarda, “...hâkimine hüküm k i,” şeklinde hitab edilm ektedir.
422 O caklık deyim i konusunda geniş bilgi için bkz. N. G öyünç, "O caklık D eyim i
H akkında", Prof. Dr. Bekir Kütiikoğlıı'na Arm ağan, İstanbul 1991.270.
4 2 J M eselâ XVI. yüzyılın ortalarında M azg ird sancağını yu rth ık-o ca kh k üzere tasarru f
etm ekte iken katledilen F erruhşad B ey ’in yerine sancakbeyi olarak üm eradan
K asım B ey adlı birisi tayin edilince, P îr H üseyin B ey’in oğullarından P ertek
sancağını aynı şekilde tasarruf etm ekte olan Rüstem Bey itiraz etmiştir. Rüstem Bey
itirazında, F erruhşad B ey ’in öldürülm esinin kendi hatası sonucu olduğunu,
sancağın ise, daha önce verilen taahlıüdnâm e gereğince Pîr H üseyin B ey ‘in
oğullarından birisine verilm esi gerektiğini öne sürmüştür. B u itirazı haldi bulan
dîvân, M azgird ’i P îr H üseyin B ey ’in oğullarından Pilten B ey‘e yine yurtluk-ocaklık
olarak tevcih etm iştir. Bkz. Ü nal, “XVT. Y üzyılda M azgird, Pertek, Sağman
Sancakbeyileri -Pir H üseyin Bey O ğulları- ", OTAM , A nkara 1991, 251.
424 H üküm et sancak konusunda geniş bilgi için bkz. Ünal, "XVI. Y üzyılda Palu
H üküm eti", XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 5-9 E ylül 1990, K ongreye Sunulan
B ildiriler, c. III, A nkara 1994. 1071-1096.
Hâkim, sefer zam anında kendisine hağiı ?.şîrM- kuvvetleri ve kapu

halkı ile birlikte savaşa katılm aktadır.
Bu arada vurtluk-nrnlrhh ve hükümet sancaklar arasında bazı
protokol kaideleri VmlnnHnğv v/f* K^lirli bir düzen içerisinde hizm et
gördükleri an 1a sı l m a k t ? d if4 2 5 .
Ö te yandan D oğu ve G üneydoğu A n ad o lu ’daki bu
sancakların yukarıda belirtilen bu statüleri sabit ve değişm ez
değildir. Siyasî şartlara göre, gerektiğinde değişikliğe
gidilebilm ektedir. D eğişm eler, tahrir zam anlarında ve İran ile
savaşın hüküm sürdüğü dönem lerde daha çok vuku bulm aktadır.
D evlet, bazı sancakları klâsik sancak haline getirebildiği gibi, pratik
b ir takım sebeplerin zorlam asıyla bazı sancaklara da bir takım
im tiyazlar tanıyabilm ektedir. M eselâ, XVII. yüzyılda Sağman ve
M azgird sancaklarının sancakbeyilerinin reâyâya zulm ettikleri
gerekçesiyle sancalclıktan çıkarıldıkları görülm ektedir*426.
B u noktadan hareketle, yu rt luk-o c aldık veya hükümet
sancakların O sm anlı m erkezi otoritesinin dışında, bir nevi
m uhtariyete sahip yerler olduklarını düşünm ek hatalıdır427. B ilakis,
her iki sancak tipi için de O sm anlı m erkezi otoritesinin sıkı bir
kontrolü söz konusudur. B u kontrol m ekanizm ası mâlî, adlî ve
askerî olm ak üzere üç m adde halinde m ütalaa edilebilir.
M âlî açıdan bakıldığında hükümet sancağı tasarru f eden
hâkim in klâsik s ancakbey iletinden farklı olarak her yıl m erkez
hâzinesine m uayyen bir m eblağı yatırm ak zorunda olduğu
görülm ektedir. Yurtluk-ocakhlâsıdda ise sancak gelirinin bir kısmı
yapılan tahrir sırasında zaten havâss-ı hümâyûn adı altında m erkeze
alınm aktadır.
A d lî ve hukukî bakım dan her iki sancağın da klâsik
sancaklardan farkı yoktur. M erkez tarafından atanan kadı, kazâî
425 21 M ayıs 1583/28 R ebiülâhir 991 tarihli bir M ühimine defteri kaydına göre Pertek
sancakbeyi B aysungur Bey, d ivâ n ’a mektup göndererek, “sahib-i ocak ohıp ve
kadîm den babası ve ammusi, E ğil beyinin üstünde kendi kolunda durup hizm et ide
gelm işlerdir diyii kendü dahi m îr-i m iişârünileyhin üzerinde durm ak için em r-i ş e r îf
ta le p ” etm esi üzerine D iyârbekir beylerbeyisine durum u tahkik edip, “kadîm den ne
veçhile dura gelm işler ise giril oh geldüğü üzere a m e l” olunması em r edilm iştir.
M ühim ine 49, 60.
426 Tapu ve K adastro G enel M üdürlüğü A rşivi, TD 332, 76/a.
427 Krş, N. G öyünç, "K anuni Devri B aşlarında G üneydoğu A nadolu", A tatürk
Konferansları, 1971-1972, A nkara 1975, 65 vd.
m eselelerde tek söz sahibidir. O nun hükm ü olm adan hiç bir infaz
yapılam az.
A skerî açıdan da her iki sancak m uayyen yüküm lülüklere
sahiptir. H üküm et sahipleri kendi kapu halkı ve aşiret kuvvetleriyle
beraber em r edilen bütün seferlere katılırlar. Yurtluk-ocaklık
sancaklardaki sancakbeyileri de aynı m ükellefiyet içerisindedirler.
Sebepsiz olarak sefere k atılm am ak azl edilm eyi gerektirirdi.
D aha da önem lisi, h er iki sancakta da, m erkez ordusundan b ir
garnizon bulunm asıdır. “Mefrûzii 7-kalem ve maktu 'ü ’l-kadem ”
form ülü tatbikatta, sadece, “mefrûzii 'l-kalem ” kısm ı için geçerlidir.
O da y alnızca hüküm et sancaklar için söz konusudur. Ç ünkü
buralarda tah rir yapılm am aktadır. B unun dışında “iimerâ-i
Osmaniyeden ve kul taifesinden hiç bir fe r d yo k d u r"42^ tarzındaki
kayıtlar da gerçeği yansıtm aktan uzaktır. B u konuda, sadece Palu
hükümeti nde altı bölük h a lkı'm n m evcudiyetini belirtm ek yeterli
delil teşkil eder kanaatindeyiz 429. K apıkullarından m üteşekkil
garnizonların hükümet sancaklara yerleşm esi, diğer sancaklarda
olduğu gibi, m u h tem elen 1560’lardan sonra gerçekleşm iş
o lm alıd u 4289430.
428 İlhan Şahin, "Tım ar Sistemi H alikında B ir Risale", Tarih D ergisi, sayı 32, (1979),
910.
429 H arpııt Ş e r’iyye Sicili No; 386, 361, h. 1 (19 M uharrem 1042)
430 M ustafa Akdağ, Türk H alkının D irlik D üzenlik Kavgası, Ankara 1975, 89.
F. KAZÂ İDARESİ VE KADILAR
Kazâ, ticarî ve kültürel üstünlüğü ile çevrenin m erkezi olm uş

bir kasaba veya şehir ile böyle bir topluluk m erkezini çevrelem iş
köylerin teşkil ettiği idari bir birliktir. B undan dolayı, k az âlan n
doğuşu, ekonom ik, sosyal, coğrafi ve kültürel şartların belirlediği
tarihî bir seyir içerisinde vuku bulm uş dem ektir. B ununla beraber,
az da olsa b ilh assa T ürkm en aşiret hayatının zarurî kıldığı bazı
hallerde hiçbir kasaba veya şehir olm aksızın, sadece belli b ir köyler
grubu halinde teşkil olunm uş kazâlara da rastlanır. F akat bunların
um ûm i kaideyi bozm adıkları görülür. K âzâ m erkezi olan şehirlerin
büyük çoğunluğu, O sm anlı Öncesi devirlerde de bulundukları
bölgenin siyasî, İktisadî ve kültürel bakım dan m erkezi durum unda
olan yerlerdir.
O sm anlı İm paratorluğu adlî teşkilat bakım ından, birçok kazâ
bölgelerine ayrılm ıştır. H er kazâ birim i doğrudan m erkeze (dîvân-ı
hüm âyûn) bağlıdır. B u n d an dolayı, eyalet-sancak şeklindeki askerî
teşkilattan ay n olarak tam am iyle sivil karakterli b ir de kazâ idaresi
m evcuttur. Fakat nedense eyalet-sancak-kazâ şeklinde düşünülen
tek b ir idarî-askerî teşk ilatlan m a olduğu, kazâ idaresinin b u n u n en
alt b irim in i oluşturduğu zannedilm iştir. B unun sebebi, m uhtem elen
X IX . yüzyılın k a d ı’m n sadece bir m ahkem e reisi durum una
düşm esi ve kazâ m erkezlerinin de “m utasarrıflık” olarak İdarî
teşkilata dahil ed ilm esinin zihinlerde bıraktığı çağrışım lar olsa
gerektir431.
K azâ m erkeziyle beraber, çok defa sancak sınırları içerisinde
kalan bir de “kazâ bölgesi" bulunm aktadır. F akat bazı sancaklarda
bird en fazla “kazâ bölgesi" de olabilirdi, Sancağa tâbi bütün köyler,
idarî-askerî açıdan sancakbeyine, kazâî açıdan kadıya bağlıdırlar.
K azâ idaresinin başı olan kadı um um iyetle kazâ m erkezi olan
ve nefs tabir edilen şehirde oturur. K azâ bölgesi içinde kalan bütün
köylerin dâvaları meclis-i ş e r ’ denilen ve çok defa k a d ı’nm evi veya
m erkez cam iin y an ın d a bulunan m ahkem ede görülürdü.
S icillerdeki hüküm lere göre davâcı v ey a dâvâlının oturduğu y er
m u tlak a belirtilm ektedir. Şayet davâcı şehir halkından ise “nefs-i
şehir halkından” veya “kasaba-i ...’da v â k i’ ...mahallesi
sakinlerinden" form ülü, köyden ise “..nahiyesine tâbi ...karyesi
431 M. A kdağ, T ü rkiye’nin İktisâdi ve...., I, 83 vd.

O S M A N L I M İJE S S ES EL E R İ T A R İH İ 249
s âkın l er in d e n ’ v e y a "... m uzâfatından,, »nâm ka rye sa k in lerin d en "1’

f o r m ü ll e r i k u l la n ı lm a k t a d ır .
1. Kadı ve Naip
K adı, k a z â i d a r e s i n in b a ş ı o lu p , m u t l a k a yüksek d e r e c e l i b ir
m e d r e s e y i b i t i r m i ş v e b e lli m ü d d e t E d i m e , K o n y a , S iv a s , B a ğ d a t
g ib i b ü y ü k ş e h i r le r d e “d â niş m e n e t’ ( s t a ji y e r ) o l a r a k h i z m e t g ö r m ü ş
k i ş i l e r a r a s ı n d a n ta y in o l u n u r d u . K a d ı, g ö r e v i n e a n c a k ik i s e n e
m ü d d e tle a ta n a b i l iy o r , ik i y ıl so n u n d a İ s t a n b u l ’a g id e re k
11'“m ü lâ ze m e fte ” ( m a a ş sız h i z m e t t e ) b e k le m e s i g e r e k i y o r d u . B u
durum da 30 y ıl k a d ıl ı k y a p a n b i r i s i n i n 10 y ılı m ülâzem ette geçiyor
d e m eletir432 . K a d ı la r ın t a y in işi e ri k a d ı askerlere a i t t i . A n adolu
yakasındaki k a d ı l a r ı n a ta n m a s ı A n a d o l u kadıaskerinin, R um eli
y a k a s ı n d a k i k a d ıl a r ı n a ta n m a s ı d a R um eli kadıaskerinin yetkisi
dahîlindeydi.
K a d ı lı k l a r , k a d ıl a r ı n g ö r e v yaptıkları, kazâ bölgesinin
durum una g ö r e b e lli d e r e c e l e r e a y r ı l m ı ş tı ; kazâ kadıları ve sancak-
evalet k a d ıla rı . K a z â kadılıkları küçük m erkezler olup, y ukarıda
anlattığım ız g ib i kadıaslcerler buralara doğrudan kadı tayin
e d e b ilir le r d i. M evleviyeî, s a y ı la n İstanbul, E dirne, Sofya, Selanik
B u r s a gibi, b ü y ü k ş e h ir kadılıklarına ise X V I. yüzyılın ortalarına
k a d a r kad [askerlere e kadı t a y i n edilirken, bu zam andan sonra
ş e y h ü l is lâ m ın s a d r a z a m vasıtasıyla yaptığı “inha ’ üzerine tayin
y a p ı l m a y a b a ş l a n m ış t ır . M evleviyeî olan kadılıklar da kendi
a r a l a r ı n d a k a d ı l a r ı n a ld ık la r ı yevm iyelere göre, 150, 300 ve 500
a k ç a lı k ş e k l in d e g r u p l a r a a y r ı l m ı ş t ı 433. B unlara bağlı ayrıca kazalar
d a v a r d ı ki “molla” d u r u m u n d a k i büyük kadılar buralara “naipler”
y o l l a r l a r i d i 434.
K a d ı la r ın g ö r e v v e y e tk i l e r i oldukça genişti. B unlar hukukî,
askerî, beledî ve örfî o l a r a k m ütalaa edilebilir. H ukukî açıdan kadı,
şe r’î m ahkem enin r e i s id i r . H e r türlü anlaşm azlıklar ve cezaî
m üeyyideyi g e r e k t ir e n s u ç l a r meclis-i ş e r ’ denilen k a d ı’nm
b a ş k a n lık e tt i ğ i m ahkem ede çözüm lenirdi. K adının h ü km ü
o l m a d a n h iç k i m s e cezalandınlam azdı. H er türlü alacak borç ve
m ir a s d a v â l a r ı ile a r a z i ih tila f ı ehl-i Örf ile reâyâ arasındaki
a n la ş m a z l ı k l a r k a d ı t a r a f ı n d a n h a lle d ilir d i. Esas itibariyle ehl-i ö r f
432 M.. Akdağ, aynı eser., 98; U zunçarşıh bu süreyi 20 ay olarak kabul ediyor, bkz.
Osmanlı D evletinin İlm iye Teşkilatı, A nkara 1984, 94;
433 U zunçarşıh. aynı eser, 96.
434 Akdağ, aynı eser, 99.
k a d ı’mu denetim i altındaydı. A yrıca ilm iye sınıfına m ensup

m üderris, m ütevelli ve diğer v ak ıf görevlileri ile vakıflardan
yararlananların (mürtezika) tayin ve azilleri k a d ı’nın arzı ile
m üm kün olurdu435.
Ö te yandan kadı, bulunduğu şehrin belediye hizm etlerinin
yürüm esinden sorum lu en üst âm irdi. Şehir kethüdası, çöpcübaşı,
mimarbaşı, esn a f kethüdaları, pazarbaşı ve muhtesip gibi kişilerden
m üteşekkil bir çeşit belediye m eclisinin de başkanı idi436. Esnafın
sattığı h er türlü ticarî m allara m evsim ine göre m uayyen bir fiyat
verm ek şeklinde tanım lanabilecek olan narh işleri de kadıya aitti.
A skerî görevleri arasında ise, avarız hanelerinin tesbiti ve
avarız bedellerinin toplanm ası, kürekçi bedelinin toplanm ası, niizül
ve sür s at zahiresi adı altında ordunun iaşe işlerinin halledilm esi de
geliyordu437. N üzül zahiresini kadılar ordu-yı hüm âyûn’a bizzat
kendileri götürm ek zorunda idiler43L K adı, diğer tekâlif-i dîvâniye
denilen örfî vergilerin toplanm asına da nezaret ederdi. Yi ne iltizâm
gibi bir takım m âlî m eselelerde de k a d ı’nın rolü vardı439.
K a d ı’m n m ahkem e işlerinde yardım cısı olan bir kısım
m em urlar da m evcuttu ki, bunların başında “nâip” geliyordu. N âip
kadının bulunm adığı hallerde duruşm aları idare etm ek, serbest
dirlikler içerisinde y er alm ayan köylerdeki davaların yerinde
görülm esi için olay m ahalline gitm ek gibi görevleri ifa ediyordu.
A yrıca y u k arıd a tem as edildiği üzere mevleviyet olan büyük şehir
kadılıklarına bağlı işlere b ak an kişilere de nâip deniyordu440*.
B undan başka k ad ıy a yargı işlerinde yardım cı olan subaşı,
muhzırbaşı ile em rinde m uhzırlar, asesbaşı ve asesler, m ukayyid vs.
gibi görevliler vard ı44! .
435 Y. Y ücel, "O sm anlı İm paratorluğunda D esantralizasyona D air Genel G özlem ler",
B elleten, XXVTII/152, (1974), 667.
43 6 A kdağ, aym eser, 96
437 M .Z. Pakahn, O sm anlı Tarih D eyim leri ve Terim leri Sözlüğü, II, 121; E bu’l- Ula
M ardin, “K adı” , ÎA, V I, 44.
43^ Lütfî Güçer, XVI. ve XVII. A sırlarda O sm anlı İm paratorluğu'nda H ubûbât
M eselesi ve H ubûbâttan A lınan V ergiler, İstanbul 1964, 78
439 G ökbilgin, “X V I. A sırda M ukataa ve İltizam İşlerinde K adılık Mü esse sesinin
R olü”, IV. Türk Tarih kongresi, A nkara 10-14 K asım 1948, A nkara 1952, 433-444.
440 “N âip” için bkz. A kdağ, aynı eser, 99; U zunçarşılı, aynı eser, 117 vd; Pakahn, c. II,
644-45.
4 4 1 İlber O rtaylı, H ukuk ve İdare A dam ı O larak O smanlı D evleti'nde K adı, A n k ara
1994, 29 vd.
o sm a n li m ü esseseler ! t a r ih ! 251
M ahkem e, kadının oturduğu konağın alt katında kurulurdu.

Şayet böyle elverişli b ir k o n ak yoksa kasabanın en büyük cam iinde
yargı işleri yürütülürdü. Y argılam a sabah nam azından sonra başlar,
öğleye kadar sürerdi.
A yrıca h er duruşm ada h azır bulunan ve k azânm doğruluğu ve
dürüstlüğü ile tanınm ış ileri gelenlerinden seçilm iş b ir nevi jü ri
m evki indeki “şuhûdü ’1-hâF' denilen bir heyet m evcuttu. B irkaç kişi
olabildiği gibi bazen 20-30 kişi de olabilen Şuhûdü ‘l-hâî, ka d ı'u m
kararlarının k an u n a uygun olup olm adığını takip ederlerdi. Ç ünkü
kadılar,her ne k ad ar Ş e r 'i ve örfî hukuku iyi bilirlerse442 de m ahallî
ö rf v e âdetlere yabancı olduklarından dolayı tereddtıd ettikleri
hususlar d a olabilirdi. B öyle durum larda şuhûdü ’¡-hâl ile m üşavere
ettiği gibi, fıkhı m eselelerde kazâ müftisi 'den veya şeyhülislâm dan
görüş (fetvâ) isteyebilirdi.
K a d ı’m n görev alanı yarg ı ile sınırlı değildir. O, bulunduğu
kazâda asayişin tem ininden sorum ludur. B unu subaşı ve asesler
vasıtasıyla yürütür. K adı ayrıca bugünkü noterlerin işlevini de
görm ekte olup, h e r türlü tasdik işi de ona aitti.
O sm anli devletinde kazalar k a d ı’m n yevm iyesine göre 20-
30 akçadan başlay arak 500 akçaya kadar çıkardı. 150 akçahk
kazâlar büyük sancak kadılıkları idi. B unlara mevleviyet, bu büyük
kazâlarda görev yapanlara da M olla denilirdi. E n büyük kazâ olan
İstan b u l’un kadısı 500 akça yevm iye alırdı. X V I. yüzyılda iyi b ir
koyunun fiyatının 25-30 akça olduğu göz önüne alınırsa kadıların
gelirlerinin hayli y ü k sek olduğu anlaşılır. İstanbul kadısı terfi
ederse A nadolu kadıaskeri olurdu.
Kadı u m hükm ünü ancak dîvân -1 hümâyûn bozabilirdi. B u
sebeple ka d ı'n m verdiği kararı beğenm eyenler dîvân 2i baş
vurabilirlerdi.
K a d ı’nın dışında, kaynaklarda bir de “toprak ka d ısı' tabirine
rastlanm aktadır ki, b u n u n hakkında iki görüş bulunm aktadır. İlkine
göre, h er eyalet ve sancakta X V I. yüzyılın sonlarına kadar, “toprak
kadısı" adı altında kazâ kadısından ayrı, seyyâr kadılıklar m evcuttu.
B unlar, reâyânm sancakbeyi, alaybeyi, subaşı, zâim gibi ehl-i ö rf
tabir edilen züm reler tarafından haksızlığa uğratılm ası halinde
divân-ı h ü m ây û n ’a vâki olan şikâyetler üzerine, hadiselerin tahkik
ve gerektiğinde halledilm esi için görevlendirilirlerdi443.
442 K adılık için gereken şartlar konusunda bkz. E b u ’l-ula M ardin, “K adı”, 42-46.
443 U zunçarşılı, aynı eser, 126,
D iğer taraftan “toprak kadısı" tabirinin o kazânm (bölgenin)

kadısı dem ek olduğu da ileri sürülm üştür444. N itekim bunu teyid
edecek bazı ip uçları m evcuttur. 21 T em m uz 1572 tarihli bir
M ühimme defteri kaydına göre H aıput S an cak b ey i’n in halka
zulm ettiği hususundaki şikâyetlerin doğru olup olm adığının tahkiki
için "toprak kadısı", o bulunm adığı takdirde ise, nâip m arifetiyle
m eselenin halledilm esi em redilm iştir445. B u durum da ikinci görüşü
doğru kabul etm ek icab etm ektedir. Zirâ, toprak kadısı, olm azsa
nâip 'in davâyı halletm esi öngörülm üştür ki, bu da tek bir kişi olan
Harpııt N âibVdir ki, K adrinin yetkilerine sahiptir. N itekim hüküm de
“H aıput N âibi" tabiri geçm ektedir. A yrıca, bazı m ühim m eselelerin
halli için zam an zam an Â m id kadısının da görevlendirildiği
oluyordu ki, m uhtem elen "toprak kadısı" deyim i de "Harpııt
K adısı" m ânâsına, herhangi bir yanlış anlam aya m eydan verm em ek
için kullanılm ıştır446.
Adalet Sisteminin Bozulması

X VI. y ü zyıldan itibaren m edreselerdeki eğitim in seviyesi
düştü ve kaliteli elem anlar yetişm ez oldu. X V II. yüzyıldan sonra da
kadılar kaza bölgelerine gitm eyip, yerlerine hep naipler gönderir
oldular. İlm iye sınıfı arasında İlm î payelerin iltim asla elde edilm eye
başlanm ası, âdet ve team üllerin bir yana bırakılm ası ve yüksek
m evkilere ehil olm ayan kişilerin gelm esi O sm anlı adalet sistem i
üzerinde de tesirini derhal gösterdi. Ç ünkü adalet m ekanizm asının
ve kazâ idaresinin başı olan kadılar m edreselerden yetişiyordu.
B u yü zd en d ünyaca ün lü O sm anlı adalet sistem i sarsıldı.
T oplum daki huzu rsu zlu k ve bozulm a arttı. D evlete olan iti m ad
azaldı.
2. Kazâ Müftisi
N â ip ’ten başka müfti de k a d ı’nm m ahkem e işlerinde en büyük
yardım cısı durum undaydı. K adı tereddüde düştüğü bazı durum larda
fetvâ için m tiftiye baş vuruyordu ki, b u durum kadrinin karar
alm asını kolaylaştırıyordu. Gerçi kadı devleti tem sil ediyordu ve
m üfti ’nin görüşüne u y m ak zorunda değildi. A ncak m üfti bir m esele
444 A kdağ, aynı eser, 456.

445 M ühim m e 19, 327-328.
446 Ünal, H arpııt Sancağı, 44-54.
hakkında dinin görüşünü bildiriyordu ki, bu da kadı için m eşruiyet

kaynağı teşkil ediyordu. K adı sadece şer ’î değil, örfi hususlarda da
m üftiden fetva sorab i 1iy o rd u .
M üftilik, b aşkentteki şeyhülislâm gibi, kazalarda halkın
sadece dinî değil, sosyal, ekonom ik, İdarî ve hukukî konularda
karşılaştıkları problem lerle ilgili olarak sık sık baş vurdukları b ir
m akam dı. D ü nyevî h er tü rlü m esele ile ilgili olarak İslâm ın
başlangıcından beri din alim lerinin görüşünü alm anın yüzlerce yıl
geriye giden bir geleneği vardı.
3. Nahiyeler
O sm anlı taşra teşkilatının tem el İdarî birim ini teşkil eden
sancaklar, bir veya bir kaç kaza ya ayrılm ıştır. N âhiye kavram ı ise
T anzim at öncesinde ve sonrasında farklı anlam lara gelm ektedir.
N â h iy e ’nin T anzim at öncesi O sm anlı İdarî ıstılahı içerisinde çok
değişik m anâlarda kullanıldığı görülm ektedir. A ynı özelliklere
sahip köylerden m üteşekkil İdarî bir bölgeye denildiği gibi, cihet,
yö n , ta r a f bölge, vilâyet, dîvân ve c e m â ’at anlam larında da
kullanılm ıştır 447 . T ek b ir İdarî ünite olarak, daim î ve
sınırlandırılm ış b ir b ölgeyi ifade ettiği gibi448, tek bir dîvân veya
bölük'ten oluşan b ir n aip lik bölgesine de delalet etm iş olabileceği
belirtilm iştir44^.
T anzim at Öncesinde n âh iy e’nin ifade ettiği m ânâ daha çok
niyâbet yani bâd-ı bevâ resm i ile ilgilidir. Y ani bu kavram kazâm n
b ir alt birim i değildir. B u anlam ı T an zim at’tan sonra ortaya
çıkm ıştır450. N âhiye daha çok bir niyâbet bölgesin işaret etm ektedir.
B ir sancak tım ar idaresinin alt birim i olarak nâhiyelere yani niyâbet
bölgelerine ayrılm ıştır. T ahrir defterlerinde veya T ım ar Tevcih
defterlerinde sipahilerin ta sa rru f ettikleri köy ve m ezraalar
kaydedilirken m u tlak a hangi nahiyeye bağlı oldukları
belirtilm ektedir. F akat her tahrirde, nâhiyelere veya nâhiye ile
kastedilen bölgelerde bir takım değişiklikler m eydana
geleb ilm ek ted ir451. B u sebeple h er ne kadar sözlük anlam ında
447 M. Tayyıb G ökbilgin, "Nâhiye", İA , IX, 36-37.

448 N. G öyünç, aynı yer.
449 Bahaeddin Y ediyıldız, O rdu K azası Sosyal Tarihi, A nkara 1985, 44.
450 A kdağ, T anzim at'tan evvel kazadan daha küçük bir idari birim olarak nâhiye
m evcut olm adığını kaydediyor, (bkz. "Osm anlı M üesseseleri H akkında N otlar",
D T C F D, XIII, (195 5), 48.
451 Ü nal, H arpııt Sancağı, 3 5.
niyâbet, kadı naipliği anlam ında kullanılıyorsa da XV. ve XVI.

yüzyıllarda n iy âb et’in adlî teşkilatla ilgisi y o k tu r452. N iyâbet,
bâd-ı hevâ dem ektir. K ö y d e oturan reâyâm n cürüm ve cinâyet ve
sair bâd-ı hevâ resim lerini sipahi alır. X V I. asır sancak
kanunnâm elerinde niy âb et daha özel b ir m anâda yalnızca cerim e
olarak görünm ektedir. B azan niyâbet-i cürüm ve cinâyet tabiri de
kullanılm ıştır453. İşte nahiye, bir niyâbet bölgesine işaret etm ekte
yani bâd-ı hevâ grubu vergiler bakım ından bir anlam ifade
etm ektedir. B ir nâhiye içerisindeki serbest olm ayan tım arların bâd-ı
hevâ resim lerinin y arısını o n iyâbet bölgesindeki en yüksek rütbeli
tım arlı sipahi subayı alm aktadır. B u bazen subaşı, bazen de
sancakbeyidir. N âhiye, aynı zam anda coğrafî özelliklerin belirlediği
m uayyen b ir bö lg ey i ifade etm ek, idari bir terim olarak da belli b ir
köyler ve m ezra’alar grubunu anlatm ak için de kullanılm ıştır.
N ahiyelerin bazılarının m uayyen b ir m erkezi yoktur454.
T an zim at‘tan so m a O sm anlı idari yapısında önem li
değişiklikler olm uş ve kazâlara bağlı kazanın bir alt birim i olan
nahiyeler ortaya çıkm ış ve b u ralara nahiye m üdürleri atanm ıştır.
4. Subaşı
K ökeni O rta A sy a ’ya dayanan sü kelim esi, ordu, asker
anlam larına gelm ektedir. Şiflemek, ordu sevk etm ek, sefer etm ek,
dem ektir. Sillem iş erkek adının kökeni bu kelim edir. Sübaşı da
ordu kom utanı dem ektir. K elim e O sm anlı devrinde subaşı haline
gelm iştir. Selçuklularda subaşı bir vilayetin askeri valisi dem ekti.
O sm an G â z i’nin K aracah isar’ı feth ettikten sonra buraya
kardeşi G ündüz B e y ’i subaşı tayin ettiğinden bahs edilm ektedir455.
K aracah isar’a kadı ve sancakbeyi de atandığına göre, adlî ve askerî
m eseleler haricinde k alan işler subaşm ın yetki ve sorum luluğunda
dem ektir ki, b u da şehrin ve sancağın asayişi ile ilgilidir.
F âtih kanunnâm esine göre biri m îrî, diğeri tim ar subaşısı
olm ak üzere iki tü r subaşılık vardır. M îrî subaşılar şehirlerdeki
452 Krş. Y ediyıldız, aynı eser, 45.

453 İnalcık, Sû re t-i D efter-i Sânca k-ı Arvanid, XXVII.
454 Benzeri durum lar için blcz. Ü nal, H arpın Sancağı, 35; Feridun Em eceıı, XVI.
Yüzyılda M anisa K azası, A nkara 1989, 111; Suraiya Faroqhi, ”16. A sırda Batı ve
G üney Sancaklarında Belirli A ralıklarla K urulan Pazarlar”; İç İl, H am id, K arahisar-ı
Sahip, K ütahya, A ydın ve M enteşe", O D TÜ G elişm e D ergisi, A nkara 1978, c. i, 42.
455 Â şıkpaşazâde Tarihi, (neşr. A tsız), İstanbul 1992, 25-26.
ihtisab işlerine bakarlar; bu m ey an da vazifelerinden biri gündüzleri

kol gezerek çarşı, pazar ve m ahalle aralarının tem izliğini tem in
etm ek, kaldırım ları tam ir ettirm ektir. Ö teki vazifesi ise geceleri
asesbaşı ile gezerek uygunsuz takım ının teftiş ve araştırılm ası ile
m eşgul olm aktır. K ısacası k a d ı’nm em rinde olan m îrî subaşı,
şehir ve kasabalarda belediye, zabıta ve asayiş İşlerine
bakm aktadır.
T im arlı subaşı ise sancakbeyinden sonra sipahilerin en önem li
subayıdır. G örevi bulunduğu eyalet ve sancak m erkezlerinin idare
am irlğidir. B unlar serbest dirlik tasarru f ederler sefere cebelüleri ile
birlikte k atılırlard ı456. Serbest olm ayan tim ar sahipleri, riisûm-ı
serbest iye denilen b ir kısım vergileri tim arlı subaşı la n ile
paylaşm ak zorunda idiler.
456 M. Z eki Pakalın, aynı eser, c. III, 259-261.

G. VAKIF MUESSESESI
G erek İslâm iyet öncesi, gerekse İslâm iyet sonrasında k u m lan

T ürk devletlerinde devletin tem el görevi, halkın refah ve
m utluluğunun sağlanm ası olm uştur. B u d u m m K utadgu B ilig başta
olm ak üzere, hüküm darlara, şehzadelere ve devlet adam larına
devlet yönetim inin inceliklerini anlatm ak m aksadıyla yazılm ış
siyasetname v e vasiyetname, türü eserlerde özellikle vurgulanm ıştır.
B una göre h ü k ü m d ar halkın huzuru ve m utluluğu için adaletli
kanunlar koyacak, güvenliği sağlayacak ve paranın istikrarını tem in
edecektir. Sağlanan güven ortam ı içerisinde halk, serbestçe
ekonom ik ve sosyal faaliyette bulunacak ve üretim artışını
gerçekleştirecektir. Ü retim artışı ile devletin vergi geliri artacak,
bununla devlet, iyi b ir ordu besleyecek ve yeni ülkeler
fethedecektir...illi. D âire-i adâlet denilen bu sistem içerisinde dikkat
edilirse devlet, sosyal v e ekonom ik hayatta daha çok tanzim edici
b ir rol oynam aktadır. T oplum un h ayat tarzı ve ekonom ik tercihi
konusunda tayin edici bir fonksiyon üstlenm em ektedir. F erdler
kendi yolunu kendileri belirlem ektedirler.
B urada bir soru akla gelm ektedir: T oplum da gelir dağılım daki
eşitsizlik nasıl giderilecek ve sosyal hayattaki düzen nasıl
gerçekleşecektir? H içbir zam an bir toplum daki ferdlerin hepsinin
gelir düzeyinin aynı olm ayacağı m alum dur. H er toplum da farklı
gelir seviyesine sahip gruplar olacak, yani sosyal tabakalaşm a
m eydana gelecektir. B u tabakalar arasındaki sosyal ahengin ve gelir
dağılım ındaki dengenin devlet tarafından sağlanm ası gerektiği
söylenebilir. Ö zellikle günüm üzde bu husus sık sık
vurgulanm aktadır. İşte tarihim izde bu görevi yerine getiren kurum
v akıflar olm uştur.
1. Vakfın Tanımı ve Kökeni

V akıf, kısaca, kişilerin kendilerine ait m enkul veya gayri
m enkul m allarım v ey ah u t nakit paralarını cem iyetin yararına
bağışlam aları olarak tanım lanabilir. V akfın m enşei R o m a ve
B izan s’a k ad ar dayandırılm akla beraber 457 , bu m üessesenin 4
457 V akfın m enşei konusunda bkz. M. Fuâd K öprülü, "V akıf M üessesesinin H ukukî
M ahiyeti ve Tarihi T ekâm ülü’', Vakıflar D erg isi, II (1942), 9; A yrıca B,
Yedi yıldız, “V a k ıf’, İA , XDI, 154 vd.
m u h telif şekillerde bütün toplum !arda bulunduğuna şüphe yoktur.

Bu arada vakfı, tam am en İslâm î kökenli sayan bazı araştırm acılar
da vardır4-5*5. A ncak vakıf, İslâm iyetle birlikte yepyeni bir veçhe
kazanarak T ürk-İslâm tarihinde son derece m üsbet bir rol
oynam ıştır.
O sm anlı dönem inde ise toplum daki sosyal dengenin büyük
ölçüde vakıflar tarafından sağlandığını biliyoruz. B ilhassa deylet-
toplum -ferd ilişkisi açısından vakıfların yüzyıllarca sosyal barışın ve
sosyal adaletin sağlanm asında birinci derecede vazife üstlendiği
kabul edilm ektedir.
A skerî m eselelerde varını yoğunun seferber eden O sm anlı
devleti, devlet bütçesinden sosyal hayata yönelik h içb ir yatırım a
girişm em iştir. Gerçi devlet, birçok yol, kopili, kale, kışla vs.
yaptırm ıştır. A ncak bunlar da doğrudan doğruya askerî am açlıdır.
D evlet kendi bütçesinden m edrese, im arethâne, cam i, m escid,
hastahâne, zâviye, kervansaray, hân, ham am , çeşm e, sebil vb. gibi
herhangi bir sosyal tesis yaptırm am ıştır. Ç ünkü O sm anlI’ya göre
bunları yaptırm ak devletin görevi değildir. D evletin görevi,
vatandaşın can ve m al güvenliğini sağlam ak, asayişi tem in etm ek,
sınırlan korum ak ve devlet düzenini her şeyin üstünde tutm aktır.
B una m ukabil, bugün A nadolu, A vrupa, B alkanlar, K uzey
A frika, Suriye, Hicaz, Irak, F ilistin ve hatta Y em en ’de bulunan
yüzlerce cam i, köprü, m edrese, kervansaray, im arethâne, zâviye
gibi eserler nasıl m eydana gelm iştir, diye bir sual akla gelebilir.
B una verilecek cevap, vakıflar yoluyla olacaktır. H akikaten bu
saydığım ız ülkelerde 1918’den önceye ait eserlerin tam am ı Türk
yapısıdır ve v a k ıf y oluyla ferdler tarafından inşa ettirilm işlerdir.
K lâsik dönem de ferdlerin yaptırdığı bayındırlık eserleri ve sosyal
tesisler toplum ihtiyacını karşılam aya yetm iştir. A ncak
T an zim ât’dan sonra devlet bütçesinden okul, köprü, yol, kütüphane
vs. y aptırılm aya b aşlan m ıştır45*5.
2. Vakıf Kurucuları
O sm anlı devrinde toplum daki sosyal denge ve ahenk, vakıflar
sayesinde yine toplum un kendisi taralın d an sağlanm ıştır. B u da
45*>Ahmet A kgündüz, İslam H ukukunda ve Osmanlı Tatbikatında V a k ıf M üessesesi,

A nkara 1988, 22 vd.
45y Y ılm az Ö ztuna, B ü yü k Türkiye Tarihi, c.X, İstanbul 1978, 316 vd.
toplum da toplum da çok güçlü olan hayır yapm a inanç ve geleneği

ile açıklanabilir.
Ş üphesiz m eydana gelen sosyal düzende devletin de m ühim
rolü vardır. D evlet, sosyal am açlı tesis yaptırm am akla beraber, bu
eserlerin kurulm asına ön ayak olm uş, teşvik edici bir rol
oynam ıştır. Z ira v a k ıf kuranların başında öncelikle padişahlar,
hanedana m ensub şehzadeler ve sultanlar gelm ektedir. D aha ilk
O sm anlı hüküm darlarından Sultan O rh a n ’m İzn ik ’te bir m edrese
inşa ettirerek, buna zengin gelirler vakfettiğini biliyoruz460. Sonraki
O sm anlı padişahları da kendi dönem lerindeki zenginlikle orantılı
olarak büyük selâtîn câm iler, kül üyeler, hastahâneler, im arethaneler
vs. inşa ettirdiler. O nları sultanlar, şehzadeler ve devlet adam ları ile
daha alt rütbedeki m em urlar takip e t t i 461. B u iş için gerek
padişahlar ve gerekse devlet adam ları devlet bütçesinden bir kuruş
para harcam adılar. O nların b u davranışları toplum daki herkes için
teşvik edici b ir örnek oldu. En küçük köy ve kasabalara kadar
birçok v a k ıf eserleri m eydana geldi462.
Ö yle ki, XVI. yüzyılda vakıfların nakid gelirinin toplam vergi
gelirleri içerisindeki nisbeti % 12 idi463. B u orana çağım ız dahil
olm ak üzere hiçbir devlette ulaşılam am ıştır. G erçekten eğitim ve
öğretim hizm etleri b aşta olm ak üzere, birçok sosyal hizm etin hiçbir
devlet katkısı olm adan yerine getirildiği bir toplum ve devlet tipi
dünya tarihinde görülm em iştir. O sm anlı bu konuda istisna teşkil
eder.
B ir toplum daki ferdlerin hayır yapm akta yarışm ası,
günüm üzün ölçüleriyle bir hayli şaşırtıcı görünm ektedir. Bu yüzden
v a k ıf m üessesesi üzerinde çalışan bazı araştırm acılar, insanların
v a k ıf kurm asını b ir takım m addi m enfaat ve rasyonel sebeplere
dayandırm ak tem ayülündedirler. Şüphesiz belli ölçülerde bu
hususların da v a k ıf yap m ada rolü vardır. F akat kişileri v a k ıf
kurm aya sevk eden âm il, yani m otive edici esas unsur, inançtır,
dindir. D in, özellikle İslâm dini ve gelenekler, ferdi eri toplum için
bir şeyler yapm aya, fedakârlığa özendirm iştir. İslâm iyet’te, inanan
kişi için A llah rızasını k azanm ak her şeyden önce gelir. B u da,
460 A. H im m et Berki, “V ak ıf K uran İlk O sm anlı Padişahı”, VD, V, (1962), 127-129.

461 X V III. yüzyıl için yapılm ış bir araştırm aya göre, T ürkiye’deki vakıfların % 8 1 .1 ’i
askerî sınıf m ensuplarınca, geriye kalanı da re ’âyâ tarafından kurulm uştur, bkz.
B ahaeddin Y ediyıldız, “V a k ıf1. ¿4 , 160.
462 Ö ztuna, aynı yer.
463 B arkan “T im ar”, 288.
o sm an li m ü esseseler ! tarîhî 259
büyük ölçüde kişinin çevresindekilere iyilik etm esi yani hayır

y apm asıy la m üm kündür. H ayır yapm anın M üslüm anlar için ne
derecede önem li olduğu K u r’an ve hadislerde bilhassa
vurgulanm ıştır. B u yüzden m alını toplum yararına vakfeden veya
b ir eser yaptıran kişinin A llah rızasının kazanm asının dışında bu
dünya için elde edeceği tek şey ism inin yaptırdığı eserle anılacak
olm asıdır. Bu duygunun verdiği m anevi haz elbette önem lidir.
A yrıca O sm anli sosyal düzeninin fazla sefahata ve para
harcam aya m üsait olm adığını da belirtm ek icap eder. B unun
yanında v a k ıf yaptıran kişinin toplum da ihtirâm ve itibâr sahibi
olm ası da teşvik edici bir faktör olarak önem li rol oynam ıştır.
A ncak yine de kişileri h ayır yap m aya sevk eden tem el sebep dinden
kaynaklanan ahrüist ahlâk, yani diğergam lıktır. K işinin kendini
değil, çevresini düşünm esidir. H alkım ız bunu, “Allah komşuya beş
versin, bana üç versin” deyim iyle güzel bir şekilde ifade etm iştir.
B undan dolayı akim ve m antığın ürünü olan egoist ahlâk
anlayışının geçerli olduğu toplum larda ferdlerin v ak ıf kurm asını
beklem ek beyhude olur. B elki bu düzen içerisinde de birtakım
vakıflar kurulabilir. F akat bunların büyük kısm ı reklâm , bir kısım
kesim lere şirin görünm e gibi tam am iyle rasyonel b ir tem ele
dayanacaktır. Eski deyim le hasbeten-lillah, yani karşılık
beklem eden, sadece A llah rızasını kazanm ak için olm ayacaktır.
3. Vakıf Kurmanın Hukukî Şartlan

O sm anli sistem i içerisinde vakıfların idâri ve m âlî
m uhtariyetleri vardır. Bu arazinin ve gayri m enkulün
vakfedilebilm esi için h e r şeyden önce m ülk olm ası şarttır. B ir şeyin
m ülk olm ası için de hüküm dar tarafından temlik edilm esi veya
O sm anli fethinden evvel m ü lk ise yine padişah tarafından tasdik
edilm esi lazım gelir. K işiler, m alik oldukları arazi, gayrim enkul ve
m allan vakfedebilirler. A ncak v a k ıf yapacak kişinin, m ülkiyet
sahibi olm asının yanında yetişkin, aklî iradeye sahip, hür, kanunî
ehliyete sahip olm ası ve borçlu olm am ası gerekm ektedir464.
B u şartları haiz m ülkiyet sahipleri m allarını veya nakit
paralan m kam unun yaralanm ası için şartlarını kendileri tayin
ederek bağışlayabilirler. Bu tür vakıflara vakf-ı hayrı adı verilir.
A y n ca kişinin kendi soyundan gelenlerin istifade etm eleri için
464 Ö m er N asuhi Bilm en, H ukuk-t îslam iye ve Istılahât-t Fıkhıyye K a m u su , IV,
İstanbul 1985, 311 vd.
kurduğu, evlatlık v ak ıf denilen vakıflar da vardır ki bunlara vakf-ı

ehlî denilir. B ir kişi, vakfettiği gelirin bir kısm ını toplum un yararına
b ir kısm ım da evlatlarının faydalanm ası için bırakabilir. B unlara da
yarı hayrı vakıflar katagorisine girer.
Bu arada sadece bir cam i, m edrese veya küttiphâne binası
inşa ettirm ek v a k ıf y ap m ak değildir. Y apılan binanın yüzyıllarca
yaşam ası için tedbir alm ak, fonksiyonunu sürdürm esi için gelir
bırakm ak gerekm ektedir. M eselâ bir hastahâne yaptıran kişinin,
hastahânenin bekim i, hastabakıcıları ve hizm etlilerinin m aaşlarım
karşılayıp, hastaların da tedavi gideri, ilaç, yem ek vs. gibi
ihtiyaçlarını yüzyıllarca karşılayacak gelirler vakfetm esi lazım dır.
K eza m edrese yaptıran kişi de, ders verecek m üderrislerin,
talebenin ve hizm etlilerin h er türlü barınm a, yiyecek, giyecek ile
ders araç ve gereç ihtiyacım tem in etm ek zorundadır. İşte bu
m ânâda vakıfları iki kısm a ayırm ak m üm kündür. Birincisi “ aynıyla,
intifa olunan’'’ yani, kendisinden faydalanılan vakıflar olup,
müessesesât-ı hayriye denilen m âbedler, m edreseler, m ektepler,
im âretler, zâviyeler, kütüphaneler, köprüler, hastaneler vs.dir.
İkincisi ise, “aynı ile intifa olunm ayan”’ fakat müessesesât-ı
hayriyenin sürekli ve düzenli işlem esini sağlayan binâ, arazi, nakit
para gibi gelir kaynaklarından m üteşekkil vakıflardır. B unlara asl-ı
v a k f denm ekte d ir465.
V a k ıf m üessesesinin nasıl çalışacağı, ne m aksatla yapıldığı,
kim lere ne kadar ücret verileceği, nasıl yönetileceği gibi hususlar
doğrudan doğruya vâkıf, yani vakfı kuran kişi tarafından belirlenir
ve vakfiye denilen bir yazılı m etin halinde tesbit edilir. V akfın b ir
nevi tüzüğü olan vak fiy en in kadıya tasdik ettirilm esi gerekir.
V akfın İdarî, m âlî h er türlü sorum luluğu vakfın idarecisi olan v a k ıf
mütevellisine, aittir. D evlet, vakıfları ancak kadılar vasıtasıyla
kontrol edebilir. F akat b u kontrol daha çok m ütevellinin v a k ıf
şartlarına uyup u y m adığını tak ip etm ek am acı taşım aktadır. B ir de
inzibati durum lar için devlet vakfa m üdahale edebilir. B unların
dışında v a k ıf idaresi tam b ir serbestliğe sahiptir.
B u özelliklerinden dolayı vakıflar, tarihim izde en istikrarlı
m üesseseler arasında zikredilebilir. B u biraz da O sm anlı devletinin
İdarî p ren sip lerin in tabii b ir sonucudur. O sm anlı idaresi,
m üesses el erdeki istikrara çok önem verm iş, radikal değişikliklere
kolay k o lay baş vurm am ıştır. B u sebeple, O sm anlı devrinden çok
465 B ahaeddin Y ediyıldız, “V a k ıf’, 156; ayrıca Ö m er N . Bilm en, aynı eser, 286 vd.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İ T A R İH Î 261
önce kurulm uş birçok vakıf, O sm anlı idaresi altında da yüzyıllarca

fonksiyonunu devam ettirm işlerdir.
K işilerin kendi m ülkünü vakfetm elerine vcıkf-ı sahih denilir.
B una karşılık m ülkiyeti devlete ait olan topraklarm zam an zam an
vakfedil di ği olm uştur ki, bunlara da vakf-ı irs âdi adı verilir.
O sm anlı veziriazam larının kendilerine tahsis edilen hasların gelirini
vakfetm eleri irsad kabilinden v akfa girer4&6.
O sm anlı dönem indeki vakıfların sayısı, v a k ıf eserler, gelirleri
ve bugünkü durum ları konusunda henüz yeterli araştırm anın
yapılm ış olduğu söylenem ez. A ncak B arkan Tn yaptığı
araştırm alara göre XVT. yüzyılın başlarında toprakların beşte
birinin vakıflara ait olduğu anlaşılm aktadır. G eri kalan topraklarm
da beşte biri p ad işah haslarına, beşte üçü ise dirlik sahiplerine
ayrılm ıştır407. Bu da v a k ıf kurum unun ziraî ve ekonom ik hayattaki
yerini gösterm esi bakım ından m ühim dir.
4. Vakfın Alanı
Vakıfların toplum hayatında icra ettiği fonksiyonun çeşitliliğini ve
önemini belirtmek bakımından hangi hizmetler için vakıflar tesis edildiğine
kısaca temas etmek lazımdır.
Ö nem li vakıfların başında herhalde m edrese vakıfları gelir.
Bugün devletim izin eğitim ve öğretim de karşılaştığı sıkıntılar
düşünülürse, im paratorluk dönem inde devlet bütçesinden bir kuruş
harcam adan eğitim ve öğretim hizm etlerinin yerine getirilm esinde
vakıfların rolü daha iyi anlaşılabilir. K eza ilaç ve tedavi giderlerinin
halkın taham m ülünün üstüne çıktığı ve devlet im kânlarının yetersiz
kaldığı günüm üz ile m ukayese edilir ise O sm anlı toplum unun daha
talihli olduğu söylenebilir. Ç ünkü hayırsever kişilerin, padişahların
veya sultanların yaptırdıkları dârüşşifâ ve bim arhânelerde ücretsiz
m uayene ve tedavi yapılıyor, bedava ilaç veriliyordu. İnsan
sağlığından öte, Gurâbahâne-i Laklakân adıyla yaralı leyleklerin
tedavisi m ak sad ıy la v a k ıf hayvan hastahânelerinin kurulm uş
olduğunu belirtm ek O sm anlı v a k ıf m edeniyeti konusunda b ir fikir
verebilir. Y ine evlenm e yaşındaki fakir genç kızların çeyizini tem in
etm ek ve devlet adam larının geçm ediği kenar m ahallelerin
kaldırım larını tam ir ettirm ek için dahi vakıflar tesis edildiğini
zikredebiliriz. 647
466 Bkz. H aslar kısım.

467Barkan, “O sm anlı İm parator luğu’n da Toprak V akıflarının İdari-M alî M uhtariyeti
M eselesi” , Türk H u ku k Tarihi D ergisi, 1, (1941-42), A nkara 1944, 15
H ayır sahiplerinin yaptırdıkları eserler ve hizm etler arasında

cam i, m escid, m edrese, im arethane, yol, köprü, çeşm e g ib i ç o k
bilinenlerin dışında sokak, kaldırım , lağım , deniz feneri, konak,
iskele, kabristan, m ahzen, m um hâne, şekerhâne, bozahâne, çarşı,
pazar, bedesten, su yolu, hisar, burç vs. gibi daha yüzlerce hayrat
saym ak m üm kündür. B u g ü n bu hizm etlerin hem en hepsinin devlet
tarafından yapılm aya çalışıldığı göz önüne getirilirse, Osm anlı
m edeniyeti içerisinde vakıfların nasıl bir fonksiyon icra ettiği daha
iyi anlaşılabilir468469.
D ikkati çeken v akıflardan birisi de para vakıflarıdır. H ukuken
bir kişi nakit parasım da toplum yararına v a k f edebilirdi. Bu tür
para vakıfları, sahip oldukları nakit parayı, İslâm ın faiz yasağına
rağm en ihtiyaç sahiplerine faizle borç verm ektedirler. O nu on bir,
ya da on bir buçuktan yapılan faizle borç verm e işlem ine muâmele-i
şer 'iyye veya hile-i ş e r ’iyye denm ektedir. B u konunun m eşruiyeti
üzerinde İslâm tarihi b o yunca hukukçular arasında sert
m ünakaşalar cereyan etm işse de İktisadî zaruretler sebebiyle yaygın
bir şekilde u y g u lan m ıştır46^.
D iğer taraftan b ir O sm anlı şehrinin fizikî yapısını oluşturan
unsurlar genel olarak câm i, m escid, im arethâne, m edrese, ham am
gibi dinî ve sosyal am açlı binalardır, B unlardan câm i, m edrese ve
zaviye (im arethâne) üçü bir arada, b ir külliye halinde
bulunabildikleri gibi, ayrı ayrı binalar halinde de olabilirler. B u
yapıların p ek çoğu v a k ıf eserlerdir. Y ani her birinin faaliyet
gösterm esi için b ir kısım gelirler tahsis edilm iştir. B undan dolayı,
birço k dindar k im seler kendi ism ini uzun yıllar yaşatacak olan dini
ve hay ri gâyeye hasredilm iş tesisleri yaptırm ak ve y aşatm ak için
hiçbir fedakârlıktan çekinm em işler; bunların bakım ı ve
personelinin m aişetinin tem ini için gelir getiren m ülklerini
vakfetm işlerdir. Z ira, M üslüm an inancına göre, A lla h ’a yakın
olm ak, b ü y ü k ölçüde m uhtaçlara yardım ve insanlığa hizm etle
m üm kündür. B unun k arşılığ ın da ise eser sahibinin, yani vâkıfın tek
isteği h ay r edilen eserlerden istifade eden kişilerin, öldükten sonra,
kendi ru h u n a F atiha okum alarıdır.
468 Öztuna, B ü y ü k Türkiye Tarihi, c. X, 318-319.

469 Y ediyıldız, “V akıf” , 159.
5. Mürtezika Sınıfı
M ürtezika, rızk k ö k ü n d en b ir kelim e olup, rızk]ananlar
dem ektir. V akıfların tem el kuruluş gayesi fakirlere ve düşkünlere
yardım am acını taşıyordu. E vsiz, yurtsuz olup, şehirlerde yatacak
yer bulam ayanlar için v a k ıf hanlar y ay g ın d ı. Y ine fakirlere
doyurm ak için günde iki üç öğün y em ek çıkaran im arethâneler
vardı. Y ukarıda sayıldığı gibi sosyal hayatın her yönüyle ilgili pek
çok v a k ıf tesis edilm işti.
B unlardan başk a zam anla, duâguyân, aşirhcm, meviidhan,
n a ’than, sâdât ve meşayih denilen, vakıflardan doğrudan yararlanan
ve ellerine mürtezika berâtı verilen bir sın ıf teşekkül etm işti.
Ellerindeki berâtları evladlarm a da intikal ettirm e im kânı bulan
m ürtezika sınıfının üretim e hiçbir katkısı yoktu. Esasen geçim ini
kendi başına tem in edem eyen insanlara yardım etm ek gayesi ile
teşekkül etm iş olan v a k ıf kurum u m uayyen bir gelir ve toplum
içinde itibara sahip tüketici bir sın ıf ortaya çıkarm ıştı47.0.
470 A kdağ, T ü rk iye ’nin İktisa d î ve İçtim a î Tarihi, II, 128 vd.
264 M E H M E T A TI Ü N A L
B İB L İY O G R A F Y A
ABDURRAHMAN VEFİK, Tekâlif Kavâidi, c. I II, İstanbul 1327-1330.

AKDAG Mustafa, “Osman h Müesseseleri Hakkında Notlar”, DTCF D,
XII1/1-2, (1955), s.27-28.
______ , Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgası, Ankara, 1975.
______ , “Osmaıılı İmparatorluğu ’nun Yükseliş Devrinde Esas Düzen”,
Tarih Araştırmaları Dergisi, III/4-5 (1967), s. 139-156.
______ , “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde
Türkiye’nin İktisadî Vaziyeti”, Belleten, c. XIV, sayı 51, (1949),
s.497-571 ve sayı 55, (1950), s.319-418.
______ , Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, II, İstanbul, 1977.
AKGÜNDÜZ Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf
Müessesesi, Ankara 1988.
______ , Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.1-8, İstanbul
1990-1994.
AKKUTAY, Ülkü, Enderun Mektebi, Ankara 1974.
ALTINAY, Ahmet Refik, Onaltıncı Asırda İstanbul Hayatı (1553-1591),
İstanbul 1935.
ALTUNDAĞ Şinasi, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Vergi Sistemi Hakkında
Kısa Bir Araştırma”, DTCF D, V/2 (1947), s.187-197.
______ , “Osman II”, İA, IX, s.443-448.
ANHEGGER Robert-İNALCIK Halil, Kanunnâme-i Sultanî Ber-Mûceb-i
Örf-i Osmânî, II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknâme
ve Kanunnâmeler, Ankara 1956.
ARIKAN, Muzaffer, “Yaya ve Müsellemlerde Toprak Tasarrufu”, Atatürk
Konferansları VIII, (1975-1976), Ankara 1983, s. 175-201
, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”,
P rof Dr. Bekir Kütiikoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s.279-306.
ARNOLD T.W., “Halife”, İA, c. V, s.148-155.
AYNİ ALİ EFENDİ, Kavânîn-i Âl-i Osmân der~Hülâsa-i Mezâmîn-i
Defter-i Dîvân, İstanbul 1280.
BALTACI, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976.
BARKAN Ömer Lütfı, “Osmanlı İmparatorluğu ‘nda Bir İskân ve
Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ
o sm a n li m ü esseseler ! t a r îh t 265
Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar

Dergisi, II, (1942), s.279-386.
, “H.933-934/M. 1527-1528 Malı Yılma Ait Bir Bütçe Örneği”,
İÜİFM, XV/1-4 (1953-54), s.251-329.
______ s “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi
Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (I-IT)”, İÜİFM, II/1
(1940), 11/2 (1940-41), s.20-60; 214-247.
______ , XV. ve XVI Asırlarda Osmanli İmparatorluğu ’nda Zirâi
Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I: Kanunlar, İstanbul 1943
______ 3 “Tarihî Demografı Araştırmaları ve Osmanli Tarihi”,
Türk iya t Mecmu as t, X (1951-53),s.1-26.
______ , “XV ve XVI. Asırlarda Osmanli İmparatorluğu’nda Toprak
İşçiliğinin Organizasyon Şekilleri ve Ortakçı Kullar”, İÜİFM., c. T,
sayı 1,2,4, s: 29-74, 14-44, 448-456.
_____ “Osmanli İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar”, İÜİFM, c. XV/1-
4, (1955), s.238-250.
______ , “Osmanli Bütçelerine Dair notlar”, İÜİFM, c. XVII/1-4, (1960),
s.193-224.
____ , “Çiftlik”, İA, c. III, s.392-397.
“Timâr”, İA, c. XII/1, s.286-333.
_____ , “Öşür”, İA, c, IX, s.485-488.
______ , “Avârız”, İA, c. II, s.13-19.
___ __ , “Kanunnâme”, İA, c. VI, s.185-196.
_____ , “XVI. Asrın İkinci Yansında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”,
Belleten, XXXIV/136 (1970),
_____ “Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”,
Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Ankara 1975, s.49-97.
______ , Türkiye ’de Toprak Meselesi, İstanbul 1980.
______ , Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri I, Ankara 1988.
BAYKARA Tuncer, Anadolu ’mm Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’mm
İdarî Taksimatı, Ankara 1988.
BAYSUN, M. Cavid, “Ebussuud Efendi”, İA, c. IV, s.92-99.
, “Naip”, İA, c.. IX, s.50-51.
BECKER, C.H. “Cizye” İA, III, s. 199-201.
BELDICEEANU Nicoara, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanli Devleti ’nde
Timâr, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara 1985.
BİLGE, Mustafa, İlk Osmanli Medreseleri, İstanbul 1984.
BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiye ve Istılahât-ı Fıkhıyye Kamusu, 8
cilt, İstanbul 1985.
BOSTAN, îdris, Osmanli Bahriye Teşkilatı: X VII Yüzyılda Tersâne-i Âmire,
Ankara 1992.
266 M EHM ET A LI ÜNA L
BRAUDEL Femand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev. Mehmet Ali

Kılıç bay), I, İstanbul 1989; II, İstanbul 1990.
CAHEN, Claud, OsmanlIlardan Önce Anadolu ’da Türkler, (Çev. Y. M oran),
İstanbul 1979.
CEZAR, Yavuz, Osmanh Mâliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul
1986.
CİN, Halil, Osmanh Toprak Düzeni ve Bu D füzenin Bozulması, Ankara
1978.
COOK M.A, Popıılation Pressure in Kural Anatolia, London 1972.
CORNELL H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Ali, Bir Osmanh Aydın ve
Bürokratı, İstanbul 1996.
ÇAĞATAY Neşet, “Osmanh İmparatorluğu’nda Re’ayadan Alınan Vergi ve
Resimler”, DTCFD, V/5 , s.483-511.
______ , “Osmanh İmparatorluğu ’nda Reayanın Miri Arazide Toprak
Tasarrufu ve İntikal Tarzları”, IV. Türk Tarih Kongresi, .10-14 Kasım
1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1952, s. 426-433.
______ , Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974.
DANİŞMEND İsmail Hami, İzahlı Osmanh Tarihi Kronolojisi, c.l-5,
İstanbul 1971-1972.
DEFTARDAR SARI MEHMED PAŞA, Nesâyihü’1-Vüzera v e ’l-Ümerâ
(nşr. Hüseyin R. Uğural) Ankara 1969.
DOĞRU, Halime, Osmanh İmparatorluğu 'nda Yaya-Miisellem-Taycı
Teşkilâtı, İstanbul 1990.
EKİNCİ, Ekrem Buğra, Osmanh Hukuku, Adalet ve Mülk, İstanbul 2012.
EMECEN Feridun M., “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanh Tahrir
Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri 28-29 Mayıs 1990, Bildiriler,
İstanbul 1990, s.143-156.
_____ , “Bennâk”, TDVİA, V, s.458-459.
ERCAN Yavuz, “Osmanh İmparatorluğu ’nda Gayrimüsl imleı in Ödedi kleri
Vergiler ve Bu vergilerin Doğurduğu Sosyal sonuçlar”, Belleten, XVI
(Ağustos 1991), s.371-391.
FINDLEY, Carter V., Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanh Memurlarının
Toplumsal Tarihi, İstanbul 1996.
GENÇ, Mehmet, “Osmanh Mâliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye İktisat
Tarihi Semineri, Metinier/Tartışmalar, Ankara 1975, s.231-296.
GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “XVI. Asırda Mukataa ve İltizam İşlerinde
Kadılık Müessesesinin Rolü”, IV Türk Tarih Kongresi, Ankara 10-14
Kasım 1948, Ankara 1952, s.433-444.
, “Başmaklık”, İA, c. Tl.
______ , “Arpalık”, İA, c. I, s.592-595.
______ , “Köprülüler”, İA, c.VI, s.892-897.
___ , “Nişancı”, İA, c.IX, s.299-302.

GÖYÜNÇ Nejat, X V I Yüzyılda Mardin Sancağı, İstanbul 1969.
______ , “Diyârbekir Beylerbeyiliği’nin îlk İdâri Taksimatı”, Tarih Dergisi,
sayı 23 (Mart 1969), s.23-35.:
______ , “Hâne Deyimi Hakkında”,T a rih Dergisi, sayı 32 (Mart 1.979),
s.331-348.
______ , “Yurtluk-ocaklık deyimleri Hakkında”, Prof. Dr. Bekir
Kütükoğln ’na Armağan, İstanbul 1991, s.269-278.
______ , “Vakıf Tesisinde Devletin Katkısı (16. yüzyıl içinde)”, Osmanli
Araştırmaları, XI, (1991), s.123-128.
______ , “XVI. Yüzyılda Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’da Yönetim ve
Nüfus”, Türk Kültürü, XXXII/370 (Şubat 1994), s.77-86.
GÜÇER, Lütfi, XVI. ve XVII. Asırlarda Osmanli imparatorluğu ’nda
Hubûbât Meselesi ve Hubûbâttan Alınan Vergiler, İstanbul 1964
HALAÇOĞLU, Yusuf, XTV-XVII. Yüzyıllarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal
Yapı, Ankara 1991.
İLGÜREL, Mücteba, “Yeniçeriler”, İA, c. XIII, s. 385-395.
İNALCIK Halil, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara
1987.
______ , “Osmanlılar’da Ra’iyyet Rüsumu”, Belleten XXIII/92 (1959), 575-
609.
______ , “Adâletnâmeler”, Belgeler, II/3-4 (1967), 49-145.
______ , “Osmanli Devrinde Türk Ordusu”, Türk Kültürü, c.X/l 18 (ağustos
1972), 130-138.
______ , Türk İdarî Teşkilatı Tarihi Ders Notları, 1964-65.
______ , “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”,
Studies in Eighteenth Century İslâmic History, London and
Amsterdam 1977, 27-52.
______ , “Köy, Köylü ve İmparatorluk”, V Milletlerarası Türkiye Sosyal ve
İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler, (21-25 Ağustos, Ankara 1990, 1-11.
______ , “Osmanli Metrolojisine Giriş”, (Çev. Eşref Bengi Özbilen), Türk
Dünyası Araştırmaları, sayı 73, (Ağustos 1991), 21-50.
______ , “İstanbul: Bir İslâm Şehri [I]” (Çev. İbrahim Kalın), Dergâh
Dergisi, sayı 24 (Şubat 1992), 1, 14-15.
______ , “Çiftlik”, EP, c. 11,32-33.
______ , “Çift-Resmi”, EP, c. II, 32.
______ , “Djizya”, EP, c. II, 576-580.
______ , “Eyalet”, EP, c. II, 721-724.
______ , “Ö rf’, İA, c.IX, 480.
______ , “Kanunnâme”, EP, c. IV, 562-566.
______ , “Türkler (Osmanlılar)”, İA, XII/2, 287-308.
268 M EHM ET A Lİ ÜNAL
„ “Osmanlı Hukukuna Giriş, Örfî Sultanî Hukuk ve Fâtih’in

Kanunları”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c. XII1/2, Ankara 1958,
102-126.
______ , “Padişah”, İA, c. IX, 491-495.
/ ‘ReisüT-kiittâp”, İA, IX, 671-83
______ , “Kırım Hanlığı” , İA, VI, 746-756.
______ , “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kültür ve Teşkilat”, Türk Dünyası El
Kitabı, Ankara, 1976, 974-990.
, “OsmanlIlarda Saltanat Veraseti Usûlü ve Türk Hakimiyet
Telakkisiyle İlgisi”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (1959), c. XIV,
9-94.
______ , Fâtih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1987.
, The Ottoman Empire: The classical Age 1300-1600, London 1973.
_ ____ , Osmanlı İmparatorluğa Klâsik Çağ (1300-1600), İstabuİ 2004.
, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1993.
, An Economic and Social History of the Ottoman Empire
1300-1914, The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600,
Cambridge Universty Press.
___________ , “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Sorunu” (international Journal
of Turkish Studies II, Modison, Wisconsin 1980’den çev. Tahir
Sünbüî), Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/26, 1990-91, Ankara 1991,
329-339.
______ , “Mehmed II”, İA, c.VII, 506-535.
, “The Ottomans and the Caliphate”, The Cambridge Histoiy of İslâm
I, 1970, 320-323.
___ Doğu Batı, Makaleler II, Ankara 2008.
Mehmet İpşirli, “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 28,
337-332.
“Kanunnâme-i Âl-i Osman”, (Mehmed Arif Bey neşri) TOEM, 13-19.
Cüzler, İstanbul 1329-1331
KARATEPE, Şükrü, Osmanlı Siyasî kurumlan, Klasik Dönem, İstanbul
1989.
KAZICI, Ziya, OsmanlIlarda İh ti sab Müessesesi, İstanbul 1987.
Koçi Bey Risalesi, Eski ve yeni harflerle, (yay. Yılmaz Kurt), Ankara
1996.
KÖPRÜLÜ, M. Fuâd, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine
Tesiri, İstanbul 1981.
____ Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Ankara 1972.
______ , “Bâc”, İA, I, s. î 87-190;
______ , İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmalan ve Vakıf Müessesesi,
(yay. Orhan F. Köprülü), İstanbul 1983, s.167-172.
______ , “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü”,

Vakıflar Dergisi, II (1942), s. 1-32.
______ , “Bayrak”, İA, II, s.401-420.
Köprülü, Orhan F., “Osmânlı Müe sses el eri Neden Bizans’tan Doğrudan
Etkilenmemiştir?”, Osmanli, 7, Ankara 1999, 98-105.
KUNT Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanli Ümerası
ve İl İdaresi, İstanbul 1978
KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Buynıldu”, TDVİA, c. VI, s.478-480.
, “Defterdar”, TDVİA, c.IX, s.94-96.
______ , “Lütfı Paşa Asâfnâmesi (Yeni Bir metin denemesi)”, Prof. Dr. Bekir
Kütük oğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s.49-99.
LEVY R„ “Muhtesib” İA, VIII, s.532-533.
LEWIS, Bernard, Modem Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1988.
LYBYER, Albert H., Kanunî Sultan Süleyman Devrinde Osmanli
İmparatorluğu’nun Yönetimi, (Çev. Seçkin Cılızoğlu), İstanbul 1987.
MARDİN Ebu’l-ula, “Kadı”, İA, VI, s.42-46.
, “Harâc”, İA, V, s.222-225.
MAXIM, Mihai, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Eflâk-Boğdan’ın Osmanli
İmparatorluğu’na Karşı İktisadî ve Malî Mükellefiyetleri Hakkında
Bazı Düşünceler”, VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara 1973,
c.II, s.553-566.
MERT, Özcan, “Ayan”, TDVİA, c.IV, s.195-198.
MUMCU, Ahmet, Dİvân-ı Hümâyûn, Ankara 1969.
______ , Osmanli Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1963.
MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayicü’l-Vukuât, İstanbul 1327, c. I-IV.
NEDKOFF Boris Christoff, “Osmanli İmparatorluğu nda Cizye” (Çev.
Şinasi Altundağ), Belleten, VIH/32 (1944), 599-652.
NEŞRİ, Kitâb-ı Cihannümâ, I, (F. Reşid Unat-M. Altay Köymen neşri),
Ankara 1987.
ORHONLU Cengiz, Osmanli İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı,
İstanbul 1987.
______ , Osmanli Tarihine Ait Belgeler: Telhisler, İstanbul 1970.
______ , Osmanli İmparatorluğu ’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul 1967.
______ , “Tercüman”, İA, c. XII, s.175-181.
ORTAYLI, îlber, Türkiye İdare Tarihi, Ankara 1979.
______ , Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim, İstanbul 1985.
______ , “Osmanli Kadısı”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c. XXX/1-4,
s.1117-1128.
______ , “Osmanli Kadısı, Tarihi Temeli ve Yargı Görevi”, Siyasal Bilgiler
Fakültesi Dergisi, c. XXX/1-4, Ankara 1977, s.l 17-128.
“Osmanli Kanunnâmeleri”, Millî Tetebbular Mecmuası, I, İstanbul 1331.
ÖZCAN, Abdüikadir, “Fâtih’in Teşkilât Kammâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin

Kardeş Katli Meselesi”, ./. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih D e r g is isayı
33 (1982), s. 7-56.
Ö Z C A N , Abdüikadir, “Osmanlı Askeri Teşkilatı”, Osmanlı, 6, Ankara 1999, 551-
557.
ÖZCAN, Azmi, “Osmanlılar ve Hilafet”, Osmanh , 7, Ankara 1999, 467-476.
ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparator)uğu ’nda Ayanlık, Ankara 1977.
ÖZTUNA, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, 14 c., İstanbul 1978.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,
İstanbul 1971, 3 c.
PAMUK, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914, İstanbul 1988.
PEIRCE, Leslie P., Harem-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğu’nda
Hükümranlık ve Kadınlar, İstanbul 1996.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Ruznamçe”, Tarih Boyunca Paleografya ve
Diplomatik Semineri (30 Nisan-2 Mayıs 1986), Bildiriler, İstanbul
1988, s.113-139.
____ _, “Ze’âmet”, ÎA, XIII/142, s.477-479.
_____“Avarız”, TDVÎA, IV, s.108-109.
_____ “Bâd-ı hevâ”, TDVİA, IV, s.416-418.
, “Askerî”, TDVİA,
SERTOGLU, Mithat, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Toprak
Dirliklerinin Çeşitli Şekilleri”, VI. Türk Tarih Kongresi, 20-26 Ekim
1961, Ankara, 1967, s.281-293.
______ , Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul 1986.
______ , Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, İstanbul 1992.
SEVGEN Nazmi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara
1982.
SÜMER Faruk, Oğuzlar (Tiirkm enler), Tarihler i-Boy Teşkilatı-Destanları,
İstanbul 1980.
, “Kayt”, İA, c. VI, s. 459-462.
ŞAHİN İlhan, “Timâr Sistemi Hakkında Bir Risale”, Tarih Dergisi, sayı 32
(1979), s.905-935.
____________ , “Osmanlı İmparatorluğu’nda Konar-Göçer Aşiretlerin
Hukuki Nizamları”, Türk Kültürü, (1982), s.285-295.
TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye iktisat Tarihi, İstanbul 1986.
, Gerileme dönemine Girerken Osmanlı Mâliyesi, İstanbul 1985.
TANERİ, Aydın, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık
Kurumımun Gelişmesi ve Saray-Hayatı Teşkilatı, Ankara 1978.
______ , Kuruluş Devri Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri, Ankara 1981.
______ , Osmanlı İmparatorluğu ’nun Kuruluş Döneminde Veziriazamlık,
Ankara 1974.
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İ TA R İH ! 271
______ , Türk Devlet Geleneği, Ankara 1975.

TURAN Ahmet Nezihi, ATT Asırda Ruha (Urfaj Sancağı, Şanlıurfa 2005.
TURAN, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul 1969.
TURAN Şerafettin,- ■“ 17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdari
Taksimatı”, Atatürk Üniversitesi Yıllığı, Erzurum 1962, s.201-232.
ULUÇAY, M. Çağatay, “Koçi Bey”, İA, c. VI, s.832-835.
, Harem II, Ankara 1971.
_____ Padişahın Kadınlan ve Kızları, Ankara 1980.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve
Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984.
, Çandarlı Vezir Ailesi, Ankara 1974.
______ , Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara 1984.
, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara 1984.
______ , Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1945.
______ , Osmanlı Devleti Teşkilatında Kapıkulu Ocakları, I-II, Ankara 1988.
______ , Osmanlı Tarihi, c. I-IV, Ankara 1972-1983.
______ , Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara 1984.
______ , “Akıncı”, İA, c. I, s. 239-40.
____ “Defterdâr”, İA, c. III, s. 505-508.
______, “Osmanlı Mâliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazînesi”,
Belleten, c. XLII/165, (1978), s.67-93.
ÜÇOK, Coşkun, Türk Hukuk Tarihi, Ankara 1982.
ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara
1989.
______ , Mühimme Defteri 44, İzmir 1995.
______ ,XV1. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1997.
____ Osmanlı Devrinde Sinop, İsparta 2008.
_____ , Osmanlı Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), İsparta 1996.
______ , Osmanlı Devri Üzerine Makaleler Araştırmalar, İsparta 1999.
_____Selçuklulardan Bugüne Tarih El Kitabı, Ankara 2004, s.141-236.
______ , Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul 2011.
, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul 2012.
, “Osmanlı İmparatorluğu ’nda Müsadere”, Türk Dünyası
Araştırmaları Dergisi, Ağustos 1987, sayı 49, s.95-112.
, “Osmanlı Medeniyeti İçerisinde Vakıflar”, Türk Yurdu, (1990),
c.10, sayı 39, s.46-48.
______ , “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Anadolu Politikası”, Türk
Yurdu, Mayıs 1990, c.10, sayı 33, s.7-10.
______ , “Osmanlı Devri Türk Kültür ve Medeniyetinin Temel Özellikleri”,
Tiirkler, c. 9, Ankara 2002, s.54-59.
_____ _, “OsmanlI’dan Günümüze Din ve Devlet İlişkileri”, Tiirk Yurdu,
c.17, sayı 116-117, (1997), s.65-68.
272 M EHM ET ALİ ÜNAL 1
YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “V akıf’, ¿4, XIIi, s.153-172.

_____Ordu Kazası Sosyal Tarihi (1455-1613), Ankara 1985.
YERASİMOS, Stefanos, Azgelişmişlik Süresinde Türkiye, İstanbul 1980.
YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Devlet Düzenine Ait Metinler I. Kitâb-ı Miistetâb,
Ankara 1974.
______ , Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, Ankara 1988.
, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona Dair Genel
Gözlemler”, Belleten, (1974), s.657-708.
, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İdari Yapısında Taşra Ümerasının
Yerine Dair Düşünceler”, Belleten, XLI/163 , (1977), s.495-506.
YÜCEL, Yaşar-SEVİM, Ali, Türkiye Tarihi, I-IV, Ankara 1990-992.
OSMANLI
MÜESSESELER!
TARİHİ
Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL
Fakülte Kötabevi Yayınlan ISBN: 97 8 - 60 5 - 4 3 2 4 - 35 - 4
Fakülte Kltabevi Yayın Dağıtım Pazarlama Ltd.Şti.

Davraz Mahallesi Yeni Çarşamba Pazarı Kompleksi
D Blok No:6-7-9 (Yeni Köy Garajı Yanı) İSPARTA
lel&Faks : 0246 233 03 74 Osm: 0505 218 39 53
e-mail: fakultekitabevi@gmail.com
www.fakultekitabevi.com

Silo - Tips Osmanli Messeseler Tarh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Silo - Tips Osmanli Messeseler Tarh

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Silo - Tips Osmanli Messeseler Tarh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OSMANLI

Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL

P rof. D r M ehm et Ali ÜNAL

11.Baskı: Ekim 2015

Genel Koordinatör: İbrahim ÖZDEMİR

Yayıncı Sertifika No: 15770

ISBN: 978 - 605 - 4 3 2 4 - 3 5 - 4

©Kitabın yayın hakkı yazarına aittir Yazarından yazılı izin alınmadan

Yayıncı ve Genel Dağıtım

Fakülte Kitabevi Yayınları

Prof* Dr Mehmet AH ÜNAL

(1) İkindi D îv â n ı............................... 61

X V III. ve X IX . Y üzyıldaki Y eniçeri İsy an ları.....83

1 -O sm anii H ukuku Ve T arihî G elişim i............................ 1 14

İdari ve H izm et K a d ro su ....................................................135

a) H ayvancılık ve H ayvancılıkla İlgili R e sim le r.......175

c) T im a ria r......... ................................................... 202

1. Vakfın Tanım ı ve K ö k e n i.................................................. 256

U krayna bozkırlarından O rta A frik a ’ya ve O rta A v ru p a’dan

F akat O sm anlı devletini m eydana getiren m erkez teşkilatı,

E serin sonunda verdiğim iz bibliyografya ile öğrencilere

Prof. Dr. M eh m et A li Ü nal

1 M. Fuad K öprülü, Bizans M üesseselerinin Osm anlı M üesseselerine Tesiri, İstanbul

b ir tak ım göçebe kabile reisleri olm adıklarını gösterm iştir. B u

2 Ö m er Lütfı Barkan, H ıidavendigâr Livası Tahrir D efterleri I, A nkara 1988, 8.

gelenekler, İslâm iyet'le birlikte kazanılan kültür değerleri ve Ön Asya,

4 Bu hususta bkz. A. Y aşar Ocak, Osmanli Toplum unda Zındıklar ve M ülhidler,

için birçok yerde “İslam Padişahı” , O sm anlı ordusu için “ asâkir-i

X V I. y üzyıla gelindiğinde O sm anlı devleti, A nadolu ve

1-Osmanlı Hanedanı ve Devletin kuruluşu

O sm anlılar kendilerini, O ğ u zlar’m Bnzok koluna m ensup Kavı

2-Tahta Geçiş Sistemi™

D ergisi, X V /26, 1990-91, A nkara 1991, 329-339; aynı yazar, “O sm anlı

k o nusunda atılm ış önem li bir adım kabul edilir G erçi bu uygulam a

için O sm anlı devlet geleneği içerisinde bu uygulam a zarurî ve

geçm esi kaidesi yerleşm iş bulunuyordu. 1 876 yılında ilan edilen

15 (Â lem lerin sığınağı olan padişah)

A yrıca M ekke ve M ed in e’ye sahip olm aktan dolayı M em luklar

18 İnalcık, “ Padişah”, İA, IX, 491-95.

başarıyla kullandı ve dış politikasının m ühim bir unsuru haline

yaptıklarından dolayı m anevî olarak sadece A lla h ’a karşı sorum lu

X V II. ve X V III. yüzyıllarda padişahların görev, yetki ve

24 U zunçarşth, Saray Teşkilatı, 107 vd.

B undan sonra, X V II. yüzyılın b aşlarına kad ar olan dönem de

Selçuklulara göre Osmanlı devleti daha merkeziyetçi bir karakter arz

27 U zunçarşılı, Saray Teşkilatı, 144-145.

Şehzade Y ıldırım B ayezid, G em i iyan hüküm darı Süleym an B e y ’in

29 Uzunçarşılı, Saray Teşkilatı, 146 vd.

O sm an tah ta geçti. O da henüz sancağa g önderilm em işti. B undan

bulundurdu. Sultan A b d ü laziz’in tahttan indirilm esi ve akabinde

İm paratorluk içerisinde en kalabalık grup m üslüm anlar idi.

M üs lü m anlardan sonra O sm anlı D evleti içerisinde yaşayan en

sırada A nadolu halkı H ıristiyandı. F akat uzun süren B izans-A rap

Hz. M usa dinine m ensup Y ah u d îler’e M usevî de denirdi.

haline gelm işlerdir. X V I. ve X V II. yüzyıllarda iltizam işleriyle de

32 îlber O rtaylı, “O sm anlı İm paratorluğunda M illet’7, Tanzim at tan C um huriyete

B u sistem X IX . Y üzyılda devletin askerî gücünün zayıflam ası

O sm anlı toplum unu idare edenlerle idare edilenler