GRAMATIKANG

BIKOL
(na may halong mga lenguwaheng kastila asin ingles)

ni

Dominador N. Marcaida, Jr.

Camaligan, Camarines Sur, Pilipinas

(base sa libro ni Santos Herrejon na

“Lecciones de Gramatica Bicol-Hispana”, 1882)
.

27 Marso 2020
@ academia.edu

1
 GRAMATIKANG BIKOL
(Base ki Santos Herrejon)

NOSYON PRELIMINAR

An Gramatikang Bikol iyo an sarong paagi nin pagtaram asin pagsurat nin marhay kan lenguwaheng
bikol.

An surat iyo an tanawan baga nin mga tataramon, o olay; asin an mga tataramon, o olay, iyo baga an
tanawan nin satuyang mga nasa isip.

An mga tataramon binibilog kan mga letra.

Igwang beynteseis na letra an Lenguwaheng Bikol, arog kan minasunod:

A. An Alpabeto:

An Alpabetong Bikol minagamit nin beyntiseis na letra, arog kan sa Engles na alpabeto, na iyo
an minasurunod:

Dakulang Letra - A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.
Sadit na letra - a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z.

An limang letra kaini iyo an mga bokales, na arog kan A, E, I, O, asin U. Alagad, sa pagtaram,
an E asin I pareho sana.

An beinteunong letra iyo man an mga konsonante, na iyo an minasunod:

Dakulang Letra - B, C, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, V, W, X, Y, Z.
Sadit na letra - b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z.

An C asin an Z inaarog sa S kun itinataram.

An C isinusurat na K, arog kan sa Pilipinong pagsurat, apuwera sa mga propyong pangaran na

inarog sa mga dayuhan na tataramon, arog kan Camaligan, dai isinusurat na Kamaligan, aspba.

An F inaarog sa P kun itinataram.

An J saka G inaarog na H kun tinataram asin isinusurat.

An Y inaarog sa E, o I, kun itinataram, saka isinusurat.

An J dai inaarog sa S kun itinataram nin makusog.

An X pareho man sana sa EKS kun itinataram asin isinusurat.

An V itinataram asin isinusurat na pareho sa B.

2
B. An Silaba:

An saro, o nagkapipirang letra, na bigla sana kun itaram, iyo an inaapod na silaba. Halimbawa,
Ar-mor, Armor.

Kun natatakin an duwang bokales, nginangaranan ining diptongo. Kun tolong bokales, triptongo.
Halimbawa, SEIO.

An saro, o nagkapipirang silaba, na nagpapahayag nin saro man sanang bagay, o ideya, iyo an
inaapod na termino, o tataramon. Halimbawa, Bulan, Moon.

Sinasabing maydoon (´, `, o ˆ ) iyo idtong termino, o tataramon, na an enot, ikaduwa, o nasa
porong silaba igwa nin aksento, na diyan dinuduunan an pagtaram. Halimbawa: Hagkós,
cincture.

An grupo nin mga termino, o tataramon, na nagpapahayag nin sarong bilog na kahulugan, o
sentido, iyo an inaapod na Sentensya, o sarong peryodo sa pagsurat, sa gramatika.

C. An mga Parte kan Sentensya:

Nagkakapira an mga parte kan sarong Sentensya, na iyo an mga minasunod: Artíkulo (Article),
Pangaran (Noun), Adhetibo (Adjective), Pronombre (Pronoun), Berbo (Verb), Partisipyo
(Participle), Adberbyo (Adverb), Preposisyon (Preposition), Konhunksyon (Conjunction) asin
Interheksyon (Interjection).

An mga parte kan Sentensya duwang klase: Baryable (Nagiiba-iba, o naghihirahira), asin
Inbaryable (Dai nagiiba-iba).

An mga parteng Baryable iyo idtong naghihirahira, o pinagiiba-iba, an pagtaram, arog kan mga:
Artikulo, Pangaran, Berbo, Adberbyo, asin Partisipyo.

An mga parteng Inbaryable iyo idtong dai naghihirahira, o dai naggagamit nin kaibahan, sa
pagtaram, arog kan Adberbyo, Preposisyon, Konhunksyon asin Interheksyon.

D. An Henero, Bilang, asin Kaso kan mga Parteng Baryable (Artikulo, Pangaran, Berbo,
Adberbyo, asin Partisipyo):

An mga parteng Baryable igwang manlalenlaen na Henero, Bilang, asin Kaso.

Tolo man nanggad an mga henero(1) : Maskulino (Panlalaki), Pemenino (Panbabae), asin
Nyutro (Panyunoko).
(1)
Henero, o Gender, the division, or distinction of names, or nouns, according to the different sexes.

Nagkakaduwa an mga Bilang, o numero: Singular (Saro), asin Plural (Dakul).

An singular iyo idtong saro sanang tawo, o bagay, an sinasabi. Halimbawa: An Aki – The child.
An bola. - The ball.
3
 An plural iyo idtong igwa nin duwa, o dakul na mga tawo, o mga bagay, an sinasabi.
Halimbawa: An mga aki. – the children. An mga bola. – The balls.

Nagkakaanom an mga kaso (1): Nominatibo, Henitibo, Datibo, Akusatibo, Bocatibo, asín
Ablatibo.
(1)
Kaso, o case, are the different inflexions, or terminations of nouns; serving to express the different
relations they bear to each other.

E. An mga Berbo igwa nin mga modo, panahon, bilang, asin persona.(1)
(1)
Modo, or Mode, or Mood, are the different changes a verb undergoes to signify the
diversity of times and the various intentions and affections of the mind.

MODO INDIKATIBO. Indicative mood.

MODO IMPINITIBO. Infnitive mood.
MODO SUBHUNTIBO. Subjunctive mood.
MODO IMPERATIBO. Imperative mood.

Tolo nanggad an Panahon, (Tiempo) na iyo an minasunod: Presente (Ngonian), Pasado

(Preterito o Nakaagi Na), asin Futuro (Maabot Pa Sana, Ngapit).
Halimbawa:
Presente (Ngonian) Pasado (Preterito o Nakaagi Na) Futuro (Maabot Pa Sana, Ngapit)
Namomoot ako. Namoot ako. Mamomoot ako.

Panahon (tiempo) - Time, or tenses, are the differences in the conjugation* of verbs.
(*Conjugation, the form of inflecting verbs by their moods, tenses, and persons.)

Bilang, o number, is the propriety of a noun, which is divided into singular and plural.

Persona, or person, is any noun, or pronoun, with which the verb agrees, and serves to modify it.

F. Nagkakaapat an mga kabtang na parte kan Gamatikong Bikol: Analohiya, Sintaksis, Prosodia
asin Ortograpía.

An Analohiya nagtutukdo nin pagmidbid asin paglaenlaen nin mga tataramon.

An Sintaksis nagtutukdo nin pagsarabit baga kan mga tataramon.
An Prosodia nagtutukdo nin pagtaram na marhay.
Asin an Ortograpía nin marhay na pagsurat.

Leksyon 1. ANALOHIYA.

Dapit sa Analohiya. An Analohiya iyo an sarong parte nin gramatika na nagtutukdo nin pagmidbid
kan mga parte kan sentensya, asin kan saiyang mga aksidente asin mga propyedad.
Dapit sa mga Kaso:

4
NOMINATIBO o SUHETO - an primerong kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an tawo o
bagay na minagibo kan aksyon, o kahulugan, kan berbo.
Halimbawa:
Si Luis maheherakon. Luis is merciful.
Siisay an maheherakon? Who is merciful?
Si Luis. Luis.
Arin an nominatibo? Si Luis. Which is the nominative? Luis.
Namomoot ako ki Pedro. I love Pedro.
An gamgam naglalayog. The bird is flying.
Nagnginigisi si Pedro. Pedro smiles.

HENITIBO – an ikaduwang kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an tawo o bagay na
kagsadiri nin anuman.
Halimbawa:
An oma ni Kapitan. The field of the Captain.
Ki isay an oma? Whose is the field?
Ki Kapitan. Captain’s
Arin an henetibo? Which is the genitive?
Si Kapitan. Captain.
An kagayonan nin bulan. The beauty of the moon.
An pagkaliksi nin kabayo. The fastness of the horse.

DATIBO – an ikatolong kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an tawo, o bagay man, na
pinamumugtakan kan, o inaaplikar, an aksyon, o kahulugan kan berbo.
Halimbawa:
Ini para ki Luis. This is for Luis.
Para sa kiisay ini? Whose is this?
Ki Luis. Luis.
Arin an Datibo? Which is the Dative?
Si Luis. Luis.
Nagtatao ako ki Pedro nin piso. I gave Pedro a peso.
Tinawan ko siya nin sarong tinapay. I gave him bread.
Sinabihan ako ni Fulano (ni koyan) na … I was told by somebody that…
Sinasabihan kami ni Juan na… We were told by Juan that…

AKUSATIBO – an ikaapat na kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an itinatao, o inaako, na
direktang kumplemento kan aksyon kan berbo.
Halimbawa:
Namomooot ako saimo. Ilove you.
Siisay an namomotan ko? Who do I love.
Saimo. You.
Arin an akusatibo? Which is the accusative?
Saimo. You.
Nagsisingil ako nin buwis. I collect taxes.
Nagbayad ako nin walong piso. I paid eight pesos.
Nagngingisi ako, natuturog ako. I laugh, I sleep.

5
BOKATIBO – an ikalimang kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an tawo, o bagay, na nasa
lugar nin tawo na kinakaolay, o ínaapod.
Halimbawa:
Luis, madya digdi. Luis, come here.
Siisay an kinakaolay ta? Siisay an inaapod ta? Whom are we talking to? Whom are we ctalling to?
Si Luis. Luis.
Arin an bokatibo? Which is the vocative?
Luis. Luis.
Pagdangog kamo, mga aki ko! Listen, my children.
O kagadanan, malang pait mong pagromdomon! O Death, you are too bitter to recall.

ABLATIBO – an ikaanom na kaso sa deklinasyon kan mga pangaran, iyo an tawong minagibo kan
aksyon nin berbong pasibo; idtong bagay na pinagoolayan ta; an modo, sirkunstansya, o an mga
aksidente kan obheto, etc.
Halimbawa:
An kabootan nagugustuhan nin gabos. Meekness is liked by all.
Arin an Ablatibo? Whish is the Ablative?
Nin gabos. By all.
Maiba ako ki Luis. I will go with Luis.
An kopyâ yaon ibabaw kan lamesa. The hat is on top of the table.

Leksyon 2. AN ARTIKULO.*

* Artikulo, o Article is a part of speech which serves to denote the gender of nouns and the number of persons; as A
and The.

An artikulo iyo idtong parte nin sentensya na naghahayag kan henero asin bilang nin mga pangaran;
minapaenot sainda, o sa arin man na tataramon, o kun gayod sa enterong pagtaram sa pagpapahayag
tanganing sabihon an opisyo kan mga pangaran.

Sa Lenguwaheng Bikol, saro man sana an Artikulo Determinado, na iyo an An, magin man sa
singular, sa maskulino (panlalaki), pemenino (pambabae), o nyutro (panyunoko) na porma, asin sa
plural na porma iyo an, An mga.

An. Article for appellative names, and principles, sounds what in Spanish is el, la, lo, singular, and les, las, los,
plural.

Nin. From the genitive of the article, An, of the appellative pronoun.

Sa. Second genitive of this proposition, or article in which it serves the appellative name.

An minasunod iyo an deklinasyon kan Artikulo Determinado:

Singular
NOMINATIBO – An, si lalaki.
HENITIBO - Nin lalaki.
DATIBO - Sa lalaki.
6
AKUSATIBO - Kan, sa lalaki.
ABLATIBO - Nin, sa, sa, (dai sa) lalaki.

Plural
NOMINATIBO – An, si mga lalaki.
HENITIBO - Nin mga lalaki.
DATIBO - Sa mga lalaki.
AKUSATIBO - Kan sa mga lalaki.
ABLATIBO - Nin, sa, sa, (dai sa) mga lalaki.

An Paggamit nin Artikulo.

An artikulo minaenot na pangaran, sa inpinitibo, sa arin man na parte kan sentensya, asin, kun
gayod, asin sa bilog na pagkataram.

Halimbawa:
An langit, an daga. The heaven, the earth.
An itom, an puti. The black, the white.
An pagkakan, an pagkaturog. The eating, the sleeping.
An dai ko labot. I do not care.
An mga sira, an mga alon. The fishes, the waves.
An marhay na dangog. The good reputation.
An iyo asin an dai. The yes and the no.
Tawe ako kaidtong tinapay. Give me that bread.
Kuaha kaidtong pirak. Get that money.
Habo ako kaidtong pirak. I do not want that money.

An Paghale nin Artikulo.

Hinahale an artikulo kun an mga pronombre demonstratibo asin posesibo iyo an nangengenot sa
pangaran.
Ining libro, iyan surat. This book, that letter.
Idtong harong pagsasadiri ko. That house is mine.

Sa mga propyong pangaran, an mga artikulong ginagamit iyo an Si, sa singular, asin Sinda, sa plural
na porma. Si, and Sinda, are Nominative articles.

Halimbawa:
Si Juan, si Alfonso, si Francisco.
Si Juana, si Alfonsa, si Francisca.
Si Juan arog ki Luis.
Si Luisa nakakaagid ki Juana.
Sinda Carlos asin Maria mag-agom.
Juan, Alfonso, Francisco.
Si Juana, si Alfonsa, si Francisca.
Juan is like Luis.
Luisa is similar to Juana.
Carlos and Maria are husband and wife.

An mga ngaran nin mga rehiyon, kahadean, probinsya, banwaan, etc., asin an mga ngaran nin mga
bukid asin salog, an iba dai naggagamit nin mga artikulo, an iba, kun gayod naggagamit kaiyan, kun
gayod dai.

7
Halimbawa:
Mehiko, Chile, Portugal, Japon, China.
Europa, Asia, Afrika, America, Oceana.
An Europa, An Asia, An Amerika, An Oceana
Provinsya kan Madrid, kan Manila, nin Albay.
Siyudad, banwaan kan Nueva Caceres, Oas, Albay.
Bukid kan Masaraga, Masaraga, nin Isarog, Isarog.
Salog nin Bicol, or Salog Bicol, Salog nin Kinale, or
Salog Kinale.
Mexico, Chile, Portugal, Japon, China.
Europa, Asia, Africa, America, Oceana.
Europa, Asia, Africa, America, Oceana.
Province of Madrid, of Manila, of Albay.
City, town of Nueva Caceres, Oas, Albay.
Masaraga, Masaraga, Isarog, Isarog.
River of Bicol, or Bicol River, River of
Kinale, or Kinale River.

Artikulo 3. AN ARTIKULO INDETERMINADO.

Dapit sa Artikulo Indeterminado:

An artikulo indeterminado iyo idtong nagtutukdo kan henero asin bilang sa gramatika na
indeterminadamente, o na mayong pinanonongdan na siisay man na tawo, o bagay.

Saro (Parehong Maskulino asin Pemenino - Singular), Nagkapira (Parehong Maskulino asin Pemenino
- Plural).

Halimbawa:
Hinabonan ako nin saro katawo. I was robbed by somebody.
Naglimos ako sa sarong babae. I gave alms to a woman.
Igwa ako nin sarong katuyuhan. I have one purpose.
Nagkakapirang aki. Several children.
An tawong honrado namomotan. An honored man is loved.
Bakong saro, kundi duwa. Not one, but two.
Dai ako nakakaisi kun ano an gigibuhon ko. I do not know what to do.

Leksyon 4. AN PANGARAN (Noun).*

*Pangaran, o Noun, is a part of speech, declined through cases, and is the name of any person or thing.

An pangaran iyo idtong parte kan sentensya, o peryodo sa pagsurat, na ginagamit ta sa pag-ngaran, o
pagtukdo kan mga tawo, o bagay man.

Duwang klase an Pangaran: Sustantibo, asin Adhetibo.

An Pangaran Sustantibo iyo idtong inginangaran sa mga tawo, o bagay man. A substantive noun is a
noun betokening the thing , not a quality.

Halimbawa:
Si Pedro, si damulag. Pedro, damulag.
An halas, an saldang. Snake, Sun.
An kahoy, an gapo. Tree, stone.
An kabootan, an karahayan. Docility, goodness.
8
An Adhetibo iyo idtong nagtatao nin kalidad mapapadapit sa sustantibo.
Marahay, maisog. Good, brave.
Maliwanag, kamandagan. Bright, venomous.
Marambong, malomoy. Leafy, soft.
Maisog, magayon. Fierce, beautiful.
Marahay si Pedro. Pedro is good.
An damulag maisog. The carabao is fierce.
An halas na kamandagan. The venomous snake.
Kahoy na marambong. A leafy tree.
An kabinian magayon. Purity is good.

An pangaran sustantibo, kun manonongod sa dakul na bagay, nginangaranan heneriko apelatibo, o

komun.

Halimbawa:
Kahadean Kingdom
Banwaan Town
Lalaking tawo Male person
Babae Woman
Hayop Animal
Kabanalan Holiness
Kasâlan, Sin
An Japon sarong kahadean. Japan is a kingdom.
An Camaligan sarong banwaan. Camaligan is a town.
An pagkaherak marhay. Compassion is good.

Alagad kun manonogod sa saro sana katawo, o bagay man na indterminado, nginangaranan ini na
propiong pangaran.

Halimbawa:
An kinaban. The world.
Si Luis, si Santos. Luis, Santos.
Si Maria, si Juana. Maria, Juana.
An pagsarig, an karahayan. Trust, goodness.
An saldang, an bulan. The sun, the moon.
An amihan, an habagat. The north, the south.
An subangan, sulnopan. The East, the west.

Leksyon 5. MANIBA-IBA KLASE NIN PANGARAN (Different kinds of Noun).

Primitibo (Radikal) asin deribado (Derived)

Simple (Simple) asin kompwesto (Compound).
Kolectibo (Collective, that which can gather together, or unite the several scattered parts.
Partitibo (Partible, applied to words that limit the signification, or extension of others).
Berbal. (Verbal, That which belongs to the verb, or that is derived from it).
Aumentatibo, diminutibo, asin despektibo.
9
Inaapod na Primitibo, o radikal, an primero sa saiyang linyada, iyo idtong mga pangaran na dai
minagikan sa iba.
Halimbawa:
Punyal Dagger
Langit Sky
Daga Earth
Bukid Mountain
Dagat Sea
Ilaw Light
Bulan Moon

Deribado naman iyo idtong mga pangaran na naggikan sa mga primitibong pangaran, o tataramon.
Halimbawa:
Pinunyal Stabbed
Kapanganurunan Cloudy
Daga Land

An mga Adhetibo iyo idtong minagikan sa mga Sustantibo.

Halimbawa:
Langitnon Heavenly
Taga-daga Terrestrial
Taga-bukid Mountaineer
Dumagat Seafarer
Bubulanon Lunatiko

An mga sustantibo iyo an minagikan sa mga adhetibo.

Halimbawa:
Magaranggasang, Kagaranggasangan Rough, roughness
Mahal, Kamahalan Dear, Majesty
Dakula, kadakulaan Great, greatness
Sadit, kasaditan Small, tiny
Maputi, kaputian White, whiteness
Mapanot, kapanotan Difficult, difficulty
Marigon, karigonan Force, forceful

An mga ikaduwang ngaran na apelyedong minagikan sa ngaran nin mga magurang.

Halimbawa:
Martin, Sancho, Alvaro Matinez, Sanchez, Alvarez
Fernando, Pelayo, Enrique Fernandez, Pelaez, Enriquez

An mga adhetibo nasyonales, na naggikan sa ngaran nin mga nasyon, etc.

Halimbawa:
Albayano, taga-Albay Albay
Pilipino Pilipinas
Manilenyo, taga-Manila Manila
Ilokano, taga-Ilocos. Ilocos
Cebuano, taga-Cebu Cebu
10
 Español, taga-España España
Mga Simple (Simple) asin Mga kompwesto (Compound)

An pangaran na simple iyo idtong may saro sanang tataramon:

Halimbawa:
Ngipon Tooth
Lapis Pencil
Tubig Water
Naghihinonod Student
Ngisi Smile
Gana Win

An kompuesto iyo idtong nahihimo nin duwa o nagkapipirang tataramon na simple.

Halimbawa:
Hoyonhoyon Shaky
Holahoga Playful

An mga adhetibong simple:

Halimbawa:
Pino Fine
Magagadanon Mortal
Maypakinabang Useful

Mga adhetibong kompwesto:

Halimbawa:
Pinopino Fine
Bakong Magagadanon Immortal
Daing pakinabang Useless

Mga Kolektibo

An kolektibong pangaran iyo idtong nasa numerong singular nagpapahayag nin kabalakidan, o dakol
na bilang.
Halimbawa:
Kasoldadosan Troop
Kabalakidan Multitude
Kakahoyan Forest
Kanyogan Cocoland
Katawohan Gentry
Sangpolo Ten
Sanggatos Hundred
Sangribo Thousand

Mga Partitibos

An mga Partitibong pangaran iyo idtong ginagamit ta sa pagbaranga nin anuman na bilog.
Halimbawa:

11
 Kabanga Half
Ikatlong parte. One-third.
Ikapat, ikalima. One-fourth, One-fifth
Sangdangao One span.
Himoloan Tenth part.

Mga Berbales.

An mga berbales iyo idtong minagikan sa mga berbo.

Halimbawa:
Pagsurat Write
Surat Writing
Eskribano, eskribyente Writer
Parakatha Author
Paratubos Redeemer
Paralakaw Wanderer

Aumentatibo, asin Diminutibo

An mga sustantibo, adhetibo, an ibang herundio, partisipio, asin adberbyo, na dinudugangan an

kahulugan ninda iyo an nginangaranan na aumentatibo, alagad kun mainaan baga an saindang
kahulugan diminutibo man an ngaran.

An mga terminasyon (o an katapusan kan sarong tataramon) nin mga aumentatibo na pirmeng
ginagamit iyo an minasunod:
On, azo, acho, ole. (Sa maskulino); Ona, aza, acha, ola (Sa femenino).
Halimbawa:
Aanhon Not given anything
Tabatabaon Flabby
Dodongoon Nosy

Mga katapusan nin mga diminutibo na dayaday ginagamit iyo an minasunod: ito, illo, ico. (Sa
masculine); ita, illa, ica (sa Femenino).
Halimbawa:
Dominguito Little Domingo
Tornillo Screw
Culebrilla Little snake
Taguico Hear
Bankito Small bench

Mga terminasyon (o an katapusan kan sarong tataramon) nin mga diminutibos na bihirang gamiton, iyo
an minasunod: uela, in, ajo, ejo, ijo.

Despektibo asin Menospresyatibo

Sinasabing despektibo (tormentable) iyo kun menospresyatibo (undervalued) idtong mga pangaran,
na baga aumentatibos, o diminutibos, na ginagamit ta sa pagpura (despise, shame, or embarrass), pag-
ologolog (mock), o pagsubasuba (blab, tease, or joke).
12
An mga terminasyon (o an katapusan kan sarong tataramon) na pirmeng ginagamit sa pagdespetsar asin
pagmenospresyar iyo an minasurunod:
Ajo, ejo, ijo, aco, acho, alo, astro, orrio, orro, ualla, uza, ucho.

Halimbawa:
Comistrajo Habloon Hodge-podge Cegalo Butabutahon Bleareyed, half
blind.
Lugarejo Burubanwaan Pseudo-place Padrastro Padrasto Stepfather
Lagartejo Tabili Lizard Casorio Kabarobalayan Live-in partner
Hominicaco Tawong basang Paultry little fellow Casorro Dakulang harong Big house
Beatuco Nagbabanalbanalan Gentualla Maraot na tawo Rabble, dregs
Vulgacho Kadustahan Dregs, vulgar Calducho Garo sagmaw Hogwash.

Leksyon 6. AN PANGARAN ADHETIBO.

An pangaran adhetibo iyo idtong parte kan sentensya na minaayon sa mga sustantibo sa pagtao
sainda nin kalidad, o sa pagdeterminar (pagpihar o paglimitar) sainda.

An mga adhetibo dai pwedeng magsolo-solo sana sa sentensya, kun dai iibanhan nin sustantibong
binabagayan, asin igwa sinda nin bilang (number), henero (gender), asin kaso (variation, or inflexion, of
nouns).
An mga adhetibo kalitatibo, o nagtatao nin kalidad, iyo an minasunod:
Marahay, maraot Good, bad
Magayon, mabansayon Beautiful, Pretty, Kind
Makanos, Ugly, deformed.
Dakula, sadit or sadang Big or large, Little or tiny.
Mahimpis, mahibog Thin, thick
Lasaw, lipotok Clear, thick.
Halangkaw, hababa Tall, low or short in height
Halaba, halipot Long, short in length
Mahiwas, piot Wide (spacious), narrow
Matagas, malomoy Hard, soft
Marahay na aldaw. Good day.
Mabansay na panahon. Beautiful time.
Igwa ako nin sarong ayam na magayon. I have a beautiful dog.
An saimong ayam makanos. Your dog is ugly.
An karne malomoy na. The meat is soft already.

Mga adhetibong determinatibo (Determinative, or that determines, or resolves anything), iyo an mga
minasunod:
Dakul Many
Kadikit Few, little
Nagkakapira Some, several
Gabos All
Beynte Twenty
Kuwarenta Forty

13
 Mil, etc. Thousand, etc.
Dakul na mga babae. Many women.
Kadikit na mga aki. Few children. Igwang adhetibo na may saro sanang
Nagkakapirang daraga. Several maiden. terminasyon sa gabos na henero, arog baga kan
minasunod:
Taga India, taga Persia. Of India, of Persia
Maogma, mahamis Happy, sweet
Daing data Not good for anything
Bakong mapanot, mapanot Easy, difficult
Maimot, aki pa. Stingy, still young.
Orog karahay, orog karaot. Superior, inferior.
Bukidnon, Taga bukid. Of the mountain.
Mapalad, daing palad. Lucky, unlucky.
Si Pedro taga India. Pedro is from India.
An aki maogma. The child is happy.
Sarong bagay na daing data. One thing that is no good.
An babaeng maluya. A weak woman.
An saimong tugang na babae aki pa. Your sister is still young.
An henerong ini orog karahay. This cloth is superior.
An saimong bayaw bukidnon. Your brother in law is of the mountain.
An mga aking babae, kun dai pa nin The girls, as they are innocent, are happy.
boot, mapapalad.

Dakul an mga adhetibos nagtatapus sa o, or, n; an mga diminutibos sa ete, ote asin an may terminasyon
na s, z, l sa mga ngaran na gikan sa nasyon naggagamit nin duwang terminasyon, an o sa maskulino o
nyutro, asin an a sa pemenino.

Mga adhetibo na nawawaran nin ultimong bokal o silaba kun minaenot sa pangaran.
Halimbawa:
Bueno, buen; Malo, mal; alguno, algun, aspba.

Deklinasyon kan Adhentibo

An adhetibo pinagdedeklinar na siring sa sustantibo; may pormang nyutro (kinapon) sa singular,

alagad daing bokatibo.

Pormang Nyutra:

NOMINATIBO – An marhay
HENITIBO – Nin marhay
DATIBO – Sa marhay
AKUSATIBO – Nin, Kan, Sa marhay.
ABLATIBO – Sa, Nin marhay.

Leksyon 7. AN MANLAENLAEN NA KLASE NIN ADHETIBO

An klasipikasyon kan mga adhetibo kapareho man sana sa mga sustantibo.

14
 NUMERALES (Mga Bilang)
An mga adhetibo numerales nagpapahayag kan bilang, asin ginagamit sa pagbilang.

ABSOLUTONG BILANG (Numerales Absolutos)

Nginangaranan absolutong bilang (numerales absolutos) kun kardenal idtong nagpapahayag sana kan
bilang na natatalaan.

Halimbawa:
Saro One Byenteuno Twenty-one Sanggatos One Hundred
Duwa Two Byentedos Twenty-two Syento-uno One Hundred-one
Tolo Three Byentetres Twenty-three Dos-syentos Two Hundred
Apat Four Byentekwatro Twenty-four Sangribo One Thousand
Lima Five Byentesingko Twenty-five Duwang ribo Two Thousand
Anom Six Byenteseis Twenty-six Tres mil uno Three Thousand-one
Pito Seven Byentesyete Twenty-seven Sanggatos na ribo One Hundred Thousand
Walo Eight Byenteotso Twenty-eight Sanglaksa One Million
Siyam Nine Byentenuwebe Twenty-nine Pira kamo? How many are you?
Sampolo Ten Treynta Thirty Sangpolo kami. We are ten.
Onse Eleven Treyntayuno Thirty-one Sanggatos kami. We are a hundred.
Dose Twelve Treyntaydos Thirty-two Gurano yan singsing? How much is the ring?
Trese Thirteen Treyntaytres Thirty-three Piso may sarong sentabo. One peso and one centavo.
Katorse Fourteen Treyntaykwatro Thirty-four Pirang taon kana? Beynteng taon.
Kinse Fifteen Treyntaysingko Thirty-five
Diyesiseis Sixteen Treyntayseis Thirty-six
Diyesesiete Seventeen Treyntaysiete Thirty-seven
Diyesiotso Eighteen Treyntayotso Thirty-eight
Diyesinueve Nineteen Treyntaynwebe Thirty-nine
Byente Twenty Kwarenta Forty

BILANG NA ORDINALES

An mga adhetibong ordinales sa pagbilang na marhay an pagkasurunod-sunod, iyo an mga ini:

Halimbawa:
Enot First Ika-Treynta Thirtieth
Ikaduwa Second Ika-Treyntayuno Thirtyfirst
Ikatolo Third Ika-Treyntaytres Thritythird
Ika-Apat Fourth Ika-Kwarenta Fourtieth
Ika-Lima Fifth Ika-Sinkwenta Fiftieth
Ika-Anom Sixth Ika-Sanggatos Hundredth
Ika-Pito Seventh Ika-Syentouno Hundredfirst
Ika-Walo Eighth Ika-Syentodos Hundredsecond
Ika-Siyam Ninth Ika-Tresyentos Threehundredth
Ika-Sampolo Tenth Ika-Tresientosuno Threehundredfirst
Ika-Onse Eleventh Ika-Tresyentosdos Threehundredsecond
Ika-Dose Twelveth Ika-Kuwatrosyentos Fourhundredth
Ika-Trese Thirteenth Ika-Kuwatrosyentosuno Fourhundredfirst

15
 Ika-Katorse Fourteenth Ika-Kinyentos Fivehundredth
Ika-Kinse Fifteenth Ika-Sangribo Onethousandth
Ika-Diyesiseis Sixteenth Ika-Unmiluno Onethousandfirst
Ika-Diyesesiete Seventeenth Ika-Dosmil Twothousandth
Ika-Diyesiotso Eighteenth Ika-Tresmil Threethousandth
Ika-Disyesinueve Nineteenth Ika-Diyesmil Tenthousandth
Ika-Beynte Twentieth Ika-Singkwentamil Fiftythousandth
Kan enot na aldaw kan Hulyo, nagadan an ina ko. On the first day of July, my mother died.
Sa ikatlong aldaw kan bulan, nagpupuli ako. On the third day of the month, I go home.
Nanod ako kan ikapat na parte nin mga sadiri kan I inherited the fourth part of the property
sakong ama. of my father.

MGA ADHETIBO BERBAL.

Mga adhetibo na gikan sa berbo, na may mga katapusan, o terminasyon, na ador, edor, idor, ero, ivo, izo,
able, ible, eble, uble, bundo, uro, l, oso.
Halimbawa:
ador Engañador, a Paradaya, madaya Deceitful, fraudulent, trickish, fíctitious and malicious.
Hablador, a Paratabil, matabil Charlatan, takler, loquacious, or talkative.
Jurador, a Parasumpa Swearer, he who frequently swears, or one who has
the
vice of swearing.
Tentador, a Parasugot Tempter.
edor Bebedor, a Parainom Drinker.
Escarnecedor, a Paraduhagi Scoffer, dishonor, or wrong.
Vencedor, a Nananaog Victor.
idor Decidor, a Makibuybuy Gossiper, everything it says is false, or fast talk.
ero Usurero, a Parapatubo Usurer.
Pagadero, a Mababayaran Payable, that which is to be paid at a certain period of
time.
ivo Fugitivo, a Dulag, Paradulag Fugitive, a person in one's keeping, as if exiled; a flier,
a runaway.
Pensativo, a Parahodong Pensive, thoughtful, he who weighs in the mind with
care, or efficacy; deepmusing; wistful; cogitative.
izo Resvaladizo, a Mahalnas Slippery thing.
Enfermizo, a Mabinatibati Infirm, sickly, one who enjoys but little health; not
good
for the health.
able Enflamable Lumalaadon Enflameable
Lamentable Makatatangis Lamentable
Admirable Makangangalas Admirable
Intolerable Dai matitios Intolerable, that which cannot be suffered, nor
tolerated.
ible Temible Katakotakot Fearful.
Horrible Makangirongirhat Horrible.
Indecible Dai masabi, dai Unutterable, cannot just be said.
sukat masabi
eble Indeleble Dai mapaparahon Indelible, cannot be erased.
16
uble Soluble Matutunawon Can be melted, dissipated.
bundo Moribundo, a Maghingagdan Dying, one near his end; one at the eve of giving up
the breath.
uro Futuro Dumadatongon Coming time.
Perjuro Saksing putik Perjure, one that swears falsely.
l Semanal Surosemana Weekly.
Annual Taontaon Yearly
Cruel Mabangis Cruel
oso Temeroso Matatakton Fearful
Amoroso Kamomooton Affectionate, kind, amiable, lovable.
Medroso Matalaw Coward.
Vergonzoso Makasusupog Shameful.
Envidioso Maurihon Envious

PARTISIPYO AKTIBO (Adhetibo)

Mga terminasyon: ante, iente, ente.

Halimbawa:
ante Amante Namomoot Lover, one who loves.
Constante Danay Constant, firm, inmutable,
unvaried, durable, unchanged;
applied either to persons, or
things.
iente Obediente Matinubod (minakuyog) Obedient.
Perteneciente Tongod Appertains.
ente Referente Napapadapit He who refers, or that which is
referrible to something else. ·
Viviente An nabubuhay One that lives.

PARTISIPYO PASIBO (Adhetibo)

Mga terminasyon: ado, ido.
Halimbawa:
ado Amado Namomootan Loved
Enjuto Pinahiran Dried and rubbed of the
moisture of the body.
ido Temido Natakotan Feared.
Partido Binanga Divide
Escrito Sinurat Wrote.

Kun gayod, ining mga adhetibo nagigin mga sustantibo.

MGA ADHETIBO POSITIBO, KUMPARATIBO, ASIN SUPERLATIBO

An mga adhetibong positibo iyo idtong nagatato sana nin kalidad sa sustantibo.
Halimbawa:
Marhay, maraot Good, bad.
Dakula, sadang Big, small
17
Mahigos, mahugak Industrious, lazy
Magian, magabat Light, heavy
Madunong, buntol Intelligent, slow or dull.

KUMPARATIBO

An mga kumparatibo iyo idtong nagpapahayag nin pagbaing sa iba.

Halimbawa:.;, ,
Orog ka, dai orog, sadang
Orog karahay, orog karaot
Orog ka, dai orog
Orog, kulang
Si Juan orog kahalangkaw ki Pedro.
Orog karahay si Maria ki Juana.
Ining tela orog karahay kisa kaidto.
Madunong si Luis siring ki Juan.
Si Pedro bakong madunong na siring ki Juan.
Si Pedro kulang nin dunong ki Juan.
Orog kainosente si Antonia ki Luisa, alagad idto Antonia is more innocent than Luisa, but this is
dai mahigos kisa kaini.
Major, lesser, small
Better, worse
Superior, inferior
As much, so much. Less.
Juan is taller than Pedro.
Maria is better than Juana.
This cloth is better than that one.
Luis is wiser than Juan.
Pedro is not wiser than Juan.
Pedro is lacking knowledge than Juan.
more industrious than her.

SUPERLATIBO

An superlatibo iyo idtong nagpapahayag kan kalidad o kahulugan na nangongorog, mas orog, na
gayo.
Halimabawa:
Mabinion (orog ka mabini) Most pure
Banal na gayo Most holy
Maugayon Most graceful
Mapution na gayo. Most white

Duwang klase mahihimo an mga superlatibo:

1. Kun an mga adhetibong positibo may katapusan na konsonanteng letra, dinudugangan sinda
nin isimo sa pagkani-superlatibo; alagad kun may katapusan na bokal, sinasanglean an bokal
nin isimo.
Halimbawa:
Formal, formalisimo Matadongtadong, matadongtadong na gayo Formal, proper and genuine
in its line.
Blando, blandisimo Maloloy, malomoyon Soft, pliant, gentle and
smooth to the touch; Most
mild, soft, or gentle.

2. Nanini-superlatibo an positibo kun inienotan nin adberbyong muy (Very, orog).

Halimbawa:
Muy formal o formalisimo Matadongtadong na gayo Very formal
Muy gordo o gordisimo Matabaon Very stout.
Muy flaco o flaquisimo Maniwangon Very thin

18
 Muy lijero o lijerisimo Maliksihon Very spritely
Muy pesado o pesadisimo Magabaton Very heavy
Muy amargo o amargisimo Mapaiton Very bitter
Muy dulce o dulcisimo Mahamison Very sweet
Muy bello o bellisimo Magayunon Very pretty
Muy feo o feisimo Makanuson Very ugly
Muy ingrato o ingratisimo Ingratuhon Very ungrateful
Muy largo o largisimo Halabaon Very long
Muy corto o cortisimo Haliputon Very short

Mga superlatibo na ginibong na may terminong isimo, o errimo.

Halimbawa:
Muy fuerte o fortisimo Makusugon Very strong, very loud
Muy sabio o sapientisimo Matalion Very intelligent.
Muy Nuevo o novisimo Baguhon Very new
Muy antigo o antiquisimo Lumaon Very old.
Muy amable o amabilisimo Mamomooton Very lovely.
Muy aspero o asperrimo Magaranggasangon Very rough
Muy pulcro o pulcrerimo Magayunon Very pretty
Muy intergro o integerrimo Masuriputon Very upright.
Muy pobre o pobresimo Pobrehon Very poor
Muy agrio o acerrimo Maalsumon Very sour
Muy misero o miserrimo Maimuton Very stingy
Mayamanon si Pedro Pedro is very rich.
An hukom masuriputon. The judge is very just.

Mga kumparatibo asin superlatibong irregular.

Halimbawa:
Bueno Marahay Mejor Orog karahay Optimo Marahayon
Malo Maraot Peor Orog karaot Pesimo Maraoton
Grande Dakula Mayor Orog kadakula Maximo Dakulaon
Pequeño Sadit Mayor Orog kasadit Minimo Saditon
Alto Halangkaw Superior Orog kahalangkaw Supremo Halangkawon
Bajo Hababa Inferior Orog kahababa Infimo Hababaon

Sukat pakatandaan na balakid an adhetibo dai sukat magibong superlatibo, ta kun gibuhon na
superlatibo ini maraot na paghinanyogon, huli sa sainda mansana, huli man sa terminasyon ninda.

Leksyon 8. AKSIDENTE NIN PANGARAN

An mga mapapadapit nanggad sa pangaran iyo an henero, bilang, asin kaso.

DAPIT SA MGA HENERO*

*Henero, o Gender, the division, or distinction of names, or nouns, according to the different sexes.

Nagkaka-anom an mga henero:

19
1. Maskulino – an henero maskulino iyo idtong nanonongod sa lalaking tawo, o hayop man na
lalaki, asin sa iba pang bagay na minsan bakong lalaki manonongod saiya, huli sa saiyang
terminasyon, o katapusan, o huli sa napagkaugalean.
Halimbawa:
Luis Luis
ayam dog
Kahoy tree
An tataramon Language, idiom

2. Pemenino – an henero pemenino iyo idtong nanonongod sa babaeng tawo, o hayop man na
babae, asin sa iba pang bagay na bakong babae manonongod saiya, huli sa saiyang
terminasyon, o huli sa napagkaugalean.
Halimbawa:
Maria Maria
Babaeng ayam Female dog
Dungo Nose
Kamot Hand

3. Nyutro – iyo idtong dai nanonogod sa lalaki, ni sa babae, kundi sa ibang bagay na dai
pinanonongdan.
Halimbawa:
An matanos The just, the right
An mahibog Thick
An sakuya, an saimo, an saiya Mine, yours, his/hers
Ini, iyan, idto This, that, those

4. Epiceno – iyo idtong nasa saro sanang terminasyon asin artikulo manonongod sa lalaki asin
sa babae.
Halimbawa:
Kulago, lalaki asin babae Kite, a bird of prey
Owak, lalaki asin babae Raven, a bird of prey of the crow kind.

5. Komun – an henero komun iyo idto na nanonongod sa lalaki o sa babae, alagad pinagliliwat-
liwat an henero asin artikulo na binabagay sa boot sabihon.
Halimbawa:
Saksi, lalaki asin babae Witness
Paragadan, lalaki asin babae Murderer

6. Ambiguo – iyo idtong sa saro sanang kahulugan ikabubugtak kun gayod sa pemenino, kun
gayod sa maskulino; kun minsan may nagkakalaen na kahulugan, ginagamit sa maskulino o
pemenino, siring sa kahulugan na pamumugtakan.
Halimbawa:
Dagat (lalaki asin babae) Sea
Porong (lalaki asin babae) Portion, a part, a dividend, or allotment
assigned for a wife's fortune.
Atubang kan harong, (lalaki); Angog, (babae) Frontyard, Forehead
Hablondawani (lalaki); Iris (babae) Rainbow, opal

20
 DAPIT SA PAGKAMIDBID KAN HENERO NIN MGA PANGARAN HULI SA
KAHULUGAN ASIN TERMINASYON NINDA.

Huli sa Kahulugan:
Mga maskulino sa mga pangaran na propio o apelatibo nin lalaki o hayop man na lalaki, asin an mga
ngaran nin mga katongdan, opisyo, aspba., iyo an propio nin mga lalaki (1). Tara an mga pangaran na
propio o apelatibo nin babae, o hayop man na babae, etc. mga pemeninos.
Halimbawa:
Proprio Si Andres Andres
An usa Deer
Apelatibo Tawo Man
Usa Deer
Parapanday Smith

(1) Alagad minsan siring, balakid sa mga ngaran nin katongdan, opisyo, aspba., mga maskulino o pemenino man
siring sa terminacion ninda.

Halimbawa:
Proprio Si Ines Ines
Usa Deer
Apelatibo Babae Woman
Daraga Maiden
Usang babae Female deer
Paratahe Dressmaker
Mama Nurse

An mga ngaran nin kahadean, probinsya, mga banwaan, asbpa., mga maskulino o pemenino, bagay
sa terminasyon ninda.
Halimbawa:
An Alemania dinaog. Germany was conquered.
An Camarines Sur alang. Camarines Sur is dry.
An Camaligan natatalikopan. Camaligan is surrounded.
An Libmanan mamasamasa. Libmanan is damp (dank, humid, moist, wet).

An mga ngaran nin mga salog mga maskulino.

Halimbawa:
An Salog bicol, kinale Bicol River, Kinale River
Hade, reyna King, queen
Sorogoon Servant
Parapinta Painter

Huli sa Katapusan:
An mga pangaran na may katapusan na d asin balakid sa mga pangaran na may katapusan nin a, z,
asin ion, mga pemenino.
Halimbawa:
Pagsarosaro (pemenino) Solitude
Kadikloman (pemenino) Obscurity
21
Kabinian (pemenino) Honesty
Kaliwanagan (pemenino) Clarity
Kaban (maskulino) Coffin
Pananahon (maskulino) Guest
Katusuhan (maskulino) Craftiness, Cunningness, slyness.
Habagatan (maskulino) South
Tukip, Sighid, Hagyanan, Kawayan (pemenino) Cave, broom, stairs, bamboo
Ubak, sanga, bunga, kakahoyan (pemenino) Bark, branch, fruit, orchard
Aldaw, tataramon, telegrama (maskulino) Sun, idiom, telegram
Aguila (lalaki asin babae) (epiceno) Eagle (male and female)
Binabae (comun) Androgynous
Kometa (bitoon), Kometa (sarangola) (Ambiguo) Comet (an opaque heavenly body), Kite (plaything)
Kaabawabawan; ilaw; sikad; tingog (pemenino) Vainglory, or pride; light; kick; voice.
Bagas; barnis (maskulino) Rice; barnish
Kagotosan; kadagosan; katapusan; pagkaugay Abbreviation; continuation; conclusion;
(pemenino) compassion.
Tipdas; sayasaya (maskulino) Measles; Injury.

An mga pangaran na may katapusan i, o, u, j, l, n, r, s, t, asin an kadaklan sa mga may katapusan na e,

mga maskulinos.
Halimbawa:
Doros; lana; suka; sukray; harige; tulak (maskulino) Air; oil; vinegar; comb; pillar; belly.
Laman; gatas; kalayo; burabod; dugo, ugali Flesh; milk; fire; spring; blood; custom.
(pemenino)
Agom (lalaki asin babae) (komun) Consort or partner.
Rubi, chapin (maskulino) Ruby; buskin.
Tangantangan; buri Palmacristi, pretty woman
Hawak; takyag; daghan; siko; liog, anit; sungay
(maskulino)
Kamot, barko (pemenino) Hand; ship
Saksi (babae asin lalaki); kriminal (komun) Witness; Criminal.
Kalag; tisu (maskulino) Soul; tissue cloth ( a silken stuff)
Orasan; Sarongan (maskulino) Clock; Holster for arrows
Abang (pemenino) Barn
Santikan; Sirong; Aarogan; Habagat (maskulino) Flint; Portico; Original; Vendabal
Puti; Asin; Tanda; Anit; Apdo; putyokan (pemenino) Lime; Salt; Sign; Skin hide; Bile; Honey bee
Kalè; Sagurong (ambiguo) Canal; Channel
Puso; Ariw; Saka; Sogkod; Dapog; Lobang (maskulino) Heart; Soot; Spurs; Stick; Stove; Vat
Bongday; Ladawan; Gatol; Katanosan (pemenino) Mane; Image; Itch; Reason
Gilid; Pangpang; Pagboot (Ambiguo) Margin; Riverbank; Order;
Arong; Kakulogan; Parong; Namit (maskulino) Mole; Pain; Odor; Taste
Burak; Pagoma (pemenino) Flower; Labor
Dagat (Ambiguo) Sea
Martir (komun) Martyr
Kublit; Anis; Tigsik (maskulino) Skin; Anise; Toast
Abo, Tisis (pemenino) Cough, Phthisis
Lonlocan nin saldang (maskulino) Zenith of the sun

22
 MGA BILANG* KAN MGA PANGARAN: SINGULAR ASIN PLURAL

* Bilang, o Number, is the propriety of a noun, which is divided into singular and plural.

An mga singular nagigin plural kun dudugangan sa enotan kan tataramon nin mga sana.
Halimbawa:
SINGULAR PLURAL KAHULUGAN
Buhok Mga buhok Hair, hairs
Lalawgon Mga lalawgon Face, faces
Talinga Mga talinga Ear, ears
Mata Mga mata Eye, eyes
Kiray Mga kiray Eyebrow, eyebrows
Dila Mga dila Tongue, tongues
Pisngi Mga pisngi Cheek, cheeks
Bagang Mga bagang Molar, molars
Paa Mga paa Thigh, thighs
Ugat Mga ugat Vein, veins
Tabay Mga tabay Leg, legs
Abaga Mga abaga Shoulder, shoulders

Mayong plural an mga apelyedo paternal na nagtatapus sa z.

Parating dai mayong plural an mga propyong ngaran nin mga kahaean, probinsya, siyudad,
banwaan, aspba., an mga ngaran nin mga bukid, kadagaan, asbpa., an mga ngaran nin mga metal, nin
mga birtud asin bisyo, nin relihiyon, o nin mga sekta nin salang relihyon, nin mga kadonongan asin
artes, patin an ibang mga tataramon na latin na ginagamit man sa kastila. (1)

(1) Alagad minsan siring, ginagamit ta sa plural an sinasabi nang mga pangaran, kun liliwaton an
saindang kahulugan na mamasdan nyato kun gamiton.

Mga pangaran na dai ginagamit sa bilang na singular, o dai mayong singular.

DAPIT SA MGA BILANG NA PLURAL NIN MGA PANGARAN NA KOMPUWESTO.

Sa mga pangaran na kompuwesto, parating ginagamit sa plural an ikaduwang termino; kun minsan
an duwang termino; kun gayod ni an enot ni an ikaduwang termino; asin bihirang gayo na an enot na
termino iyong gamiton sana sa plural na dai makaiba sa ikaduwa.

AN MGA KASO*

* Kaso, o case, are the different inflexions, or terminations of nouns; serving to express the different relations they bear
to each other.
DEKLINASYON NIN MGA PANGARAN

Sustantibo Maskulino

SINGULAR NA BILANG

23
NOMINATIBO An Kagurangnan
HENETIBO Nin Kagurangnan
DATIBO Sa Kagurangnan
AKUSATIBO Sa Kagurangnan
BOKATIBO O Kagurangnan
ABLATIVO Sa, nin, sa Kagurangnan

PLURAL NA BILANG

NOMINATIBO An mga Kagurangnan

HENETIBO Nin mga Kagurangnan
DATIBO Sa mga Kagurangnan
AKUSATIBO Sa mga Kagurangnan
BOKATIBO O mga Kagurangnan
ABLATIVO Sa, nin, sa mga Kagurangnan

Sustantibo Pemenino

SINGULAR NA BILANG

NOMINATIBO An Surat
HENETIBO Nin Surat
DATIBO Sa Surat
AKUSATIBO Sa Surat
BOKATIBO O Surat
ABLATIVO Sa, nin, sa Surat

PLURAL NA BILANG

NOMINATIBO An mga Surat

HENETIBO Nin mga Surat
DATIBO Sa mga Surat
AKUSATIBO Sa mga Surat
BOKATIBO O mga Surat
ABLATIVO Sa, nin, sa mga Surat

Leksyon 9. PRONOMBRE

* Pronombre, o Pronoun, a word used instead of names or nouuns.

Dapit sa Pronombre:

Nginangaranan na pronombre idtong parte kan sentencia na dayaday na ibinunugtak sa lugar nin
pangaran tanganing ini dai pagulituliton.

Limang klase an pronombre: Personal, demonstratibo, posesibo, relatibo, asin indeterminado.

24
MGA PRONOMBRE PERSONAL

An mga pronombre personal iyo idtong ibinubugtak sa lugar nin persona*, o bagay man, kun
minsan.
Primerong Persona - Ako.
Ikaduwang Persona – Ika.
Ikatolong Persona - Siya.

* Persona, o person, is any noun, or pronoun, with which the verb agrees, and serves to modify it.

DEKLINASYON NIN MGA PANGARAN

Primerong Persona - AKO

SINGULAR NA BILANG– Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Ako I
HENETIBO Niyako, ko Mine, Of me
DATIBO Sakuya, sako To, or for me, me
AKUSATIBO Sakuya, sako Me, to me.
ABLATIVO Sakuya, sako Of, In, By, Without, Over me, With me.

PLURAL NA BILANG – Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Kami, Kita We
HENETIBO Nyamo, nyato, ta Of us, of our, ours
DATIBO Samuya, samo To, for us, our
AKUSATIBO Samuya, samo Ours, to us.
ABLATIVO Samuya, samo Of, In, By, Without, Over us, With us.

Ikaduwang Persona – IKA

SINGULAR NA BILANG – Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Ika You
HENETIBO Mo, nimo Of you
DATIBO Saimo To or for you
AKUSATIBO Saimo Yours (thee), to you
BOKATIBO Ika You
ABLATIVO Saimo Of thee, In thee, By thee, Without thee, Over thee, With thee.

25
 PLURAL NA BILANG– Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Kamo You, ye
HENETIBO Nindo Of you, of thee
DATIBO Saindo To, or for you.
AKUSATIBO Saindo To you, to thee, you, ye
BOKATIBO Kamo You, ye
ABLATIVO Saindo, Nindo Of thee, In thee, By thee, Without thee, Over thee, With thee.

Ikatolong Persona – SIYA

SINGULAR NA BILANG – Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Siya He/she
HENETIBO Niya Of him/of her
DATIBO Saiya To, or for him/her, him/her
AKUSATIBO Saiya Him/her.
ABLATIVO Saiya, niya Of, In, By, Over him/her, With him/her.

PLURAL NA BILANG – Maskulino/Pemenino

KASO PRONOMBRE PRONOUN

NOMINATIBO Sinda They
HENETIBO Ninda Of theirs
DATIBO Sainda To, for them
AKUSATIBO Sainda Ours, to us.
ABLATIVO Sainda, o Ninda Of them, In them, By them, Over them, With them.

AN PAGGAMIT NIN MGA PRONOMBRENG PERSONAL

Igwa akong gubing. I have clothes.

Ika may gubing. You have clothes.
Siya may gubing. She has clothes.
Kamo nagkakakan. You eat.
Dai akong gubing. I have no clothes.
Ika daing gubing. You have no clothes.
Kita nagkakakan. We are eating.
Kamo nagkakakan. You are eating.
Sinda nagkakakan. They are eating.
Nagkakakan kami, kamo, sinda. We, You, They are eating
Namomoot ako saimo. I love you.
Namomoot ka sako. You love me.
Si Tatay namomoot saiya. Father loves him.
Si Nanay nagtatao saimo nin pirak. Mother gives him money.

26
Nagtatao sako nin bulawan. She gives me gold.
Nagtatao saiya nin bulawan. She gives him gold.
Si Pedro boot sato. Pedro likes us.
Si Tatay nagpapadangat saindo. Father cares for you.
Namomoot ako sainda. I love them.
Linimosan ko kamo. I gave alms to you.
Linimosan mo kami. You gave us alms.
An aki nagtao saindo nin mga burak. The child gave you flowers.
An maestro nagtutukdo sato. The teacher teaches us.
Mga aki, pangagdangog kamo, nagboboot ako saindo Children, listen, I order you.
Mga aki, tataraman ta kamo. Children, I will talk to you.
Umiba ka sako. Go with me.
Umiba ka samo. Go with us.

Kun an el, la, lo, los, las, minaiba sa pangaran, mga artikulo sinda, alagad kun minaiba sinda sa berbo,
mga pronombre personal man.

An se asin si mga pagliwatliwat nin pronombreng el: ginagamit ta iyan sa paglikay kan maraot na
paghinanyogon, kun nagkakasurunod an duwang nagkakalaenlaen na kaso nin pronombre man sana.

Binayaran mo siya kan kuwenta. You paid him the amount.

Binasahan mo siya kan surat. You read to him the letter.
Binaretaan mo saiya kan sarong bagay. You notified him of something.
Binayaran ko siya kayan. I paid him that.
Binasahan ko siya kayan. I read to him that.
Binaretaan ko siya. I notified him.

DEKLINASYON KAN PRONOMBRE SE, SI.

SINGULAR ASIN PLURAL

MASKULINO, PEMENINO, NEYUTRO

KASO PRONOMBRE PRONOUN

HENETIBO Saiya, o sainda Of his/her, or theirs
DATIBO Saiya, o sainda To or for him/her, him/her
AKUSATIBO Saiya, o sainda Him/her, to him/her
ABLATIBO Saiya niya, o sainda, ninda Of, In for him/her, With one's felf.
Natakot si Pedro sa saiya man sana. Pedro was afraid of himself.
An parahabon nagdadarudara man sana kan The thief carries his own misery.
saiyang kasakitan.

Se- A pronoun which reflects on the person, or agent that governs the verb and occasionally placed before, or after it.
Example: It is said.

Si- Of himself, for himself, against himself, in himself.

27
 Leksyon 10. PRONOMBRE DEMONSTRATIBO (Adhetibo)

An mga pronombre demonstratibo iyo idtong ginagamit ta sa pagtukdo nin tawo, o bagay man.

SINGULAR MASKULINO ASIN PEMENINO

Ini, iyan, idtong

NEYUTRO

Ini, iyan, idto

PLURAL MASKULINO ASIN PEMENINO

Ini mga, Iyan mga, Idtong mga.

Garo mga pronombre demonstratibo ining mga minasunod na mga adhetibo: Yan, iyan, siring
kaiyan.

Mga Halimbawa:
Napaduman idto.
Ining libro sadiri kaiyan aki.
Idtong panyo sadiri kaidtong babae.
Ining mga burak siring kaidto.
Ini bakong marhay an pagkaggibo.
Mahihiling ta iyan.
Binakal mo idto? Dai.
Mga Kompuwesto:
Ining saro, iyan saro.
Kukuahon ko ining burak.
Dai, iyan saro.
Susuratan ko iyan sarong papel.
Dai, ining saro.
There goes that one.
This book is qoned by that child.
That veil is owned by that woman.
These flowers are like those.
This is not alright.
That will be seen.
Did you buy those? No.
Esteotro, eseotro. This one, that one.
I will pick this flower.
No, esotra o ese otra. No, that one.
Escribire en esotro papel. I will write on that paper.
No, en este otro o en estotro. No, this one.

Baga mga pronombre demonstratibo ining mga adhetibong minasurunod:

Tal, semejante, tanto Iyan, iyan, siring kaiyan. Such, so much.
No he visto a tal, a semejante a Dai ko nahiling an tawong I have not seen such, that
ese hombre. iyan. similar to that man.
Tal semejante, o esa conducta no Iyan kaugalian na iyan Such, similar, or that
es buena. bakong marhay. conduct is not good.
A otro tanto me obligo. Sa saro siring kaiyan I force myself to do the
nangangako ako. same.
Tales, o semejantes, o esos Iyan mga sarahotan na iyan Such or similar, or those
pretestos le comprometen. nakakaraot saiya. pretexts destroy him.

28
 MGA PRONOMBRE POSESIBO (Adhetibo)

An mga pronombre posesibo iyo idtong pagsasadiri o karogaringan nin tawo o bagay man.

Igwa sinda nin tolong henero, asin pinagdedeklinar sinda siring sa adhetibo.

Singular asin Plural - Sakuya, saimo, saiya.

Kun ini nangangengenot sa pangaran, hinahale an letrang o mani sa singular o sa plural nin henero
maskulino asin pemenino.

MGA PRONOMBRE RELATIBO

Na, na, ng, (1) na may, iyo an, na iyo, na iyong, asbpa. (2)

(1) Para sa mga tawo sana. (2) Mga pronombre posesibo man.

Nginangaranan pronombre relatibo idtong nadadapit sa tawo, o bagay man, na pinagorolayan tana.

Tara an tawo o bagay man na nanonongdan kaining relatibo nginangaranan antecedente.

Halimbawa:
El que, la que, lo que, los que, las que Na Who, who, what, who,
who
El cual, la cual, lo cual, Los cuales, las cuales Na Which, which, which,
which, which
Quien, quines An, iyo an Who
Cuyo, cuya; cuyos, cuyas Na may, na iyong Whose, whose
El hombre, o la mujer, que viene. An lalaki, o an babae, na nagpapadigdi. The man, or the
woman, who is
coming.
El qual, o la cual, viene. An o an nagpapadigdi. Which, or which,
comes.
Lo que, ola cual viene. An na, nangyayari. What, or which
comes.
Tu, fuiste quien cerro la puerta. Ika, iyo an nagpipinto kan tata. You were the one who
closed the door
Pedro fue quien le abrio. Si Pedro iyo an nagbukas. Pedro was the one
who opened it
La casa, cuyo techo era de paja, se quemo. An harong na may atop na gogon, The house, whose
natutong. roof was thatched,
burned down.
Dichoso el padre cuya hija llega a ser buena esposa. Paladan an ama, na may aki Blessed is the father
naninimarhay na agom. whose daughter
becomes a good wife.

Kun dai, an ibang mga relatibo anas may plural.

Halimbawa:
Ki Pedro asin ki Juan na mag-amigo. To Pedro and Juan who are friends.
An mga aki, na pinapadangat nin maestra. The children, who are being loved by the teacher.

29
Paladan an mga mayaman, na an saiyang mga
kayamanan pinagbabaranga sa mga pobre.
Kasuodma nagsingil ako nin beynte pesos na
bulawan asin walong pisong perak na iyong
ibinakal ko nin sarong harong.
Happy are the rich, who share their wealth with the
poor.
Yesterday I collected twenty pesos in gold nad eight
pesos in silver, which I bought a house.

Sa Paghapot, o sa pagduwaduwa. Siisay? Arin?

Halimbawa:
Quien eres tu? Siisay ka? Who are you?
Quien es aquella mujer? Siisay idtong babae? Who is this woman?
Ignoro quienes sean. Inda kun siisay sinda. I don't know who they are.
Quines son esos hombres? Siisay yan mga tawo? Who are those men?
A cual de esos? Sa arin kaiyan? Which of those?
No se cual elejir, si esta o aquella Inda kun arin pipilion ko kun I don't know which one to
pluma. ini o kun idtong sarong pluma.choose, whether this or that
pen.
Cuantos y cuales son los enemigos del Arin asin pira an mga kaiwal How many and what are man's
hombre? nin tawo? enemies?

Ano? Ano.
Halimbawa:
Que traes? Anong dara mo? What are you bringing
Que quieres o que cosa quieres? Anong boot mo? What do you want?
No se que lo que quiero. Inda kun ano an boot ko. I don't know what I want.
No comprendo el por que ni para que Dai ako natatalastas kun anong I do not understand why or
de tu conducta sit e falte, dime en que. dahelan, ni kun sa anong katuyuhan why your behavior is
kan saimong urougali. missing, tell me what
A que tanta alegria? Anong pagpaorogma? To what joy?

Baga man mga pronombre relatibo ining minasurunod:

Halimbawa:
Tal, cual Siring Such, which one
Tal, tal Kun ano, siring man Such
Tanto, cuanto Kun gurano, iyo So much, how much
Tantos, cuantos Nagkakapira, siring So many, how many
Tanto, todo Kun gurano, o gabos So much, all
Tantos, todos Nagkakapira, gabos So many, all
Cuanto, cuantos, que como Kun gurano, nagkakapira, na, How many, how
siring
La generosidad de mi papa ha sido tal, An pagkakambiyaya ni Tatay siring The generosity of my papa has
cual podia desearse. sa pinagmamawot. been such, what could be desired.
Tal padre, tal hijo. Kun ano an ama, siring man an Such a father, such a son.
aki.
Tanto dinero cuanto me pidas, te dare. Kun guranong pirak hagaron mo, As much money as you ask me, I
iyo itatao ko saimo. will give you.
Cuanto dinero me pidas, te dare. Kun guranong pirak hagaron mo, How much money you ask me, I
itatao ko saimo. will give you.
Te dare todo el dinero, que pidas. Itatao ko saimo an gabos na pirak, I will give you all the money you
na hagaron mo. ask for.

30
Tendras tantos amigos, cuantos quieras.
Tendras todos los amigos, que quieras o
tantos amigos como quieras.
Makakakua ka nagkakapirang
katood, siring sa boot mo.
Nagkakaigwa kan gabos na katood
na, o siring sa boot mo.
You will have as many friends as
you want.
You will have all the friends you
want or as many friends as you
want.

Mga kompuwesto:
Halimbawa:
Cualquier, cualquiera Minsan siisay Any, any
Quienquier, Quienquiera Minsan siisay Whoever, Whoever
Cualesquier, Cualesquiera Minsan siisay Any, Any
Quinesquiera Minsan siisay Whoever
De quien hecho mano? Siisay dadakupon ko? Whose hand made?
De cualquiera Minsan siisay. From anyone
Por interes cualquiera sirve Huli sa karoy minsan siisay For interest anyone serves
naglilingkod.
Cualquier cosa haras tu. Minsan ano gigibuhon mo. Anything you will do.
Cualquier, cualquiera sujeto. Arin man na tawo. Any, any subject.
Cualquier, cualquiera doncella. Arin man na daraga. Any, any maiden
Cualquier venado. Arin man na usa. Any deer.
Cualquiera de esos es lo mismo. Arin man kaiyan iyo man sana. Either of those is the same.

MGA PRONOMBRE INDETERMINADO

An pronombre indeterminado iyo idtong nasa lugar nin tawo, o bagay man, na dai nanonongdan.
Halimbawa:
Alguien, alguno An tibaad Someone, any
Nadie, ninguno Daing siisay man No one, none
Uno, una Ako, ako One, one
Alquien, alguno, alguna, persona May nadatong an tibaad nang tawo. Someone, some, some, person is
viene. coming.
De aqui no sale nadie, nin guno, Digdi daing siisay man na tawo na No one comes out of here, no
ninguna persona. hale. one, no person
No esta uno para gastos o no estoy yo Bako akong sa pagparagastos. There is no one for expenses or I
para gastos. am not for expenses.
Tal cual, quien May, may o an iba an iba As it is, who
Tal habra que lo afirme, tal que lo An iba mapapaoho, an iba Maybe I should affirm it, such that
niegue. mapapadai. I deny it.
Quien aconseja la prudencia; quien el An iba naghahatol nin kadonongan; Who advises prudence; who
valor especialmente en negocios arduos. an iba naghahatol nin kaisogan orog values it especially in hard
na sa mapapanot na bagay. business.

Leksyon 11. DAPIT SA BERBO.*

* Berbo, o Verb is one of the parts of speech signifying existence, or some modification thereof, as action, passion, etc.

An berbo iyo idtong parte kan sentensya na nagpapahayag kan aksyon, kamugtakan, asba., nin mga
tawo o bagay man.
Halimbawa:

31
Naghehelang si Pedro. Pedro is sick.
An bungang kahoy hinog na. The fruit is ripe.

Igwang mga berbo na aktibo (o transitibo), nyutro, repleksibo, asin resiproko.

An berbo na aktibo (o transitibo), iyo idtong an saiyang aksyon, o kahulugan, minadakit sa ibang
tawo, o bagay man. Transitive verb is that which signifies an action, conceived as having an effect upon the object,
such as: I strike the earth.

Halimbawa.
Pagadal kan leksyon. To study the lesson.
Si Pedro nagaadal kan leksyon. Pedro is studying his lesson.

An leksyon iyo an termino, o kumplemento, na kinahahamanan na gayo kan aksyon nin berbo.

An berbo nyutro, o intransitibo, iyo idtong an aksyon nin berbo dai minadakit sa ibang tawo o bagay
man. A neuter verb is a verb neither active nor passive.

Halimbawa:
Pagkamundag, pagkagadan. Birth. Death.
Namundag siya, siya nagadan. He was born, he died.

An berbo repleksibo iyo idto na an aksyon, o kahulugan nin berbo minabalik baga sa suheto man
sana.
Halimbawa:
Nagsolsol ako. I repented.
Naghihinanakit ako. I am grieved.

An tunay na resiproko iyo idtong nagpapahayag kan pagdakitdakitan baga kan aksyon, o kahulugan
baga nin berbo sa nagkakaduwa o nagkakapirang persona.
Halimbawa:
Si Patricia asin si Juan nagkakaminootan. Patricia and Juan love each other.
An mga magtururugang nagkikinorogoskogosan. The siblings embrace each other.

KONHUGASYON*
* Conjugation, the form of inflecting verbs by their moods, tenses, and persons.

An pagkonhugar iyo an pagpalaenlaen nin mga teminasyon, o katapusan, nin berbo sa mga modo,
panahon, bilang, asin persona. To conjugate a verb through all its moods and tenses.

MODOS KAN BERBO

An modo nin berbo iyo idtong nagpapahayag kun paano an kamugtakan kan aksyon nin berbo.
Mode, or Mood, are the different changes a verb undergoes to signify the diversity of times and the various intentions
and affections of the mind.

Nagkakaapat an mga modo nin berbo: Indikatibo, Inpinitibo, Subhuntibo, asin Imperatibo.

32
 MODO INDIKATIBO. Indicative mood, first mood, or manner of conjugating verbs.
MODO INPINITIBO. Infinitive mood, one of the moods of the conjugation of verbs, and
which does not mark any determínate time.
MODO SUBHUNTIBO. Subjunctive mood, one of the moods of conjugating the verbs.
MODO IMPERATIBO. Imperative mood., one of the four principal moods of any verb, in
which it serves to command.

An modo indikatibo iyo idtong nagpapahayag kan kamugtakan, o aksyon nin tawo, o bagay man,
alagad dai nagkakaipong ibang sentensya.
Halimbawa:
Iyo ako. I am.
Ika nagbasa. You read.
Ika maturog. You sleep.

An modo imperatibo iyo baga idtong minasugo, o nahatol, o nakikimaherak.

Halimbawa:
Bayadi ako. Pay me.
Magluhayluhay ka. You go slowly.
Patawara ako. Forgive me.

An modo subhuntibo iyo idtong nagpapahayag kan kahulugan nin berbo; kundi nagkakaipong gayo
kan ibang berbo o sentensya, tanganing mahaman an saiyang kahulugan o sentido.
Halimbawa:
Matao ako kan itao kan iba. I give what others give.
An namomoot nin marhay saimo pagtatangisan ka. The one who loves you so much will cry for you.
Awot pang umuran! Hopefully it rains!

An modo inpinitibo nagpapayag sana kan kahulugan kan berbo arog sa sustantibong pangaran; tara
nagkakaipong gayo nin sarong berbo tanganing mahaman an saiyang kahulugan.
Halimbawa:
Pagpangadie, pagkakan. To pray, to eat.
Habo akong magkakan. I do not like to eat.

Nagkakatolo an inpinitibo: presente, preterito, asin puturo: Pagkamoot, Pagkapagkamoot, Kan

mamomoot.

An Inpinitibo simple, o presente, nagtatapus sa ar sa primerang konhugasyon, er sa ikaduwa, asin ir

sa ikatolong konhugasyon.

Tara digdi kaining inpinitibo minagikan an tolong konhugasyon nin mga berbo regular.

Nanonongod sa inpinitibo an sinabing gerundio, asin an partisipyo aktibo asin pasibo.

Mga Panahon (Tiempo) nin Berbo.

Nagkakaanom an panahon (tiempo) nin modo indikatibo: (1) Presente, (2) pretérito imperpekto, (3)
pretérito perpekto, (4) pretérito pluskuamperpekto, (5) puturo imperpekto asin (6) puturo perpekto.
33
An presente indikatibo nagpapahayag kan siya ginigibo kun nangyayari ngonian man sana.
Halimbawa:
Iyo ako. I am.
Nagtatahe ka. You sew.
Nagdadagoldol. It thunders.

An Pretérito imperpekto nagpapahayag kan aksyon nin berbo na naka-agi na, alagad nani presente
kaidto.
Halimbawa:
Kan nagsusurat ako, nag-abot si tugang ko. While I was writing, my brother arrived.

An Pretérito perpecto, o simple, nagpapahayag kan kahulugan nin berbo na nakaagi na.
Halimbawa:
Simple: Nagpaduman siya sa Manila. He went to Manila.
Nagkakan ako sa harong mo. I ate in your house.

Kompuwesto: Pagkahiling ko sana kan piyesta, naghale an ako. When I saw the fiesta, I left already.

An pretérito pluskuamperpekto nagpapahayag kan aksyon na nakaagi nang gayo, aso mangyari an ibang
aksyon nakaduwang na nakaagi na man.
Halimbawa:
Nabasa ko an surat, kan umabot an simong aki. I already read the letter, when you child arrived.

An puturo imperpecto, o kompuwesto, iyo an kaayonan nin duwang panahon (tiempo) na dai pa
nadatong, alagad idtong panahon (tiempo) na bakong labi kaharayo maninipasado kun idtong orog
kaharayo nangyayari.
Halimbawa:
Nakapagsurat na ako kayan kan uminabot ka sa Naga. I already wrote that when you arrived from
Naga.

An modo imperatibo giraray nagigin presente, ta an kasugoan o hatol giraray nangyayari sa ngonian,
minsan man madadapit sa puturo kun sa ngapit an paggibo kan an isinusugo.
Halimbawa:
Ihatod mo yan surat ngonian man sana. Bring that letter today.
Ihatod yan nuoodma. Bring that tomorrow.

Anom man an mga tiempo nin modo subhuntibo: (1) Presente, (2) pretérito imperpekto, (3)
pretérito perpekto, (4) pretérito pluskuamperpekto, (5) puturo imperpekto, asin (6) puturo perpekto.

Tara an kahulugan kaining gabos siring man sana baga kan mga panahon (tiempo) nin modo
indikatibo; kundi nagkakaipo nin sarong berbo baga antesedente sa pagkakahaman kan saindang
kahulugan.
Halimbawa:
Boot ko na bumasa si Juan. I like Juan to read.
Kun luwayluwayon mo an pagbasa mo, marahay kutana. If you read slowly, it would be much better.

An Pretérito imperpekto kaining modo subhuntibo may tolong katapusan: (1) ra; (2) ria; asin (3) se.
34
Halimbawa: Kun mamoot ako. If I love.

An enot asin ikatolong terminasyon nagriribayribay, alagad dai sa giraray.

Halimbawa:
Kun mamoot ako sa kayamanan, mahihingoa akong makaiba. If I love riches, I will strive to have.
Awot pang manitotoo! Hopefully it is true!

Alagad an ikaduwang terminasyon na ria asin ikatolong se dai nakakaribay.

Halimbawa:
Boot ko kutanang magpa-Naga. I would like to go to Naga.

DAPIT SA HERUNDIO

An herundio iyo an sarong parte indiklinable nin modo inpinitibo na nagpapahayag sana kan
kahulugan nin berbo.

May katapusan na ando kun an herundio minagikan sa inpinitibo na may terminasyon na ar.; iendo kun
may katapusan na er o ir; yendo kun may duwang bokal sa enotan kan r pinal; asin kahurihuri endo kun
an infinitbo may huring letra u o ñ sa ikaduwa o ikatolong konhugasyon.
Halimbawa:
INPINITIBO HERUNDIO
Pagpangadie To pray Kan nangangadie When praying
Pagkakan To eat Kan nagkakakan When eating
Pagbanga To divide Kan nagbabanga When dividing
Pagbasa To read Kan nagbabasa When reading
Paghinanyog To listen Kan naghihinangyog When listening
Pagtugtog To sound Kan nagtutugtog When sounding
Pagbuli To polish Kan nagbubuli When polishing

An herundio bagay sa gabos na mga bilang (numero), henero, panahon (tiempo) asin persona.
Halimbawa:
Kan naglalayog an gamgam. When the bird flies.
Naglalakawlakaw ako. When I was walking.

Dapit sa partisipyo sasabihon ta ngapit.

PORMASYON KAN MGA PANAHON O TIEMPO

Mga panahon (tiempo) simple asin kompuesto:

An simple iyo idtong sa saro sanang tataramon nagpapahayag kan saiyang kahulugan.
Halimbawa:
Naglalaog ako, naglalaog ka, naglaog siya, mangaglalaog kamo.

An kompuwesto iyo idto na nagkakaipo nin mga duwa, o nagkakapirang mga tataramon na
nagpapahayag kan saiyang kahulugan.
Halimbawa:
Naglaog na si Luis sa harong ko. Luis had entered my house.
35
An mga panahon (tiempo) simple nin berbo regular nangahihimo sa inpinitibo.

An mga panahon (tiempo) kompuesto nangahihimo sa partisipyo pasibo nin balang berbo na
pinangengenotan nin berbo auksilyar.

Nagkakadua an mga numero nin berbo: Singular asin plural.

Singular kun saro sana an minagibo kan aksyon nin berbo.
Halimbawa:
Ako nagtatangis. I cry.
Ika nagngingisi. You laugh.

Plural kun nagkakaduwa o nagkakapirang nagigibo kan aksyon nin berbo.

Halimbawa:
Sindang duwa nagtatangis. The two of them are crying.
Si Pedro, si Juan, asin si Luis nagngingirisi. Pedro, Juan, and Luis are laughing.

Nagkakatolo an mga persona nin berbo sa numero singular, asin nagkakatolo naman sa plural.
Halimbawa:
Namomoot ako, namomoot ka, namomoot siya. I love, you love, he loves.
Kami, kamo, sinda namomoot. We, you, the love.

Baga man sana mga pronombre personal hayag o bakong hayag.

Ako, ika, siya (idto). I, you, he/she (that)
Kami, kamo, sinda (idto). We, you, they (those).

Nginangaranan letrang radikal an gabos na letra nin inpinitibo sabale an duwang huring letra:
Halimbawa:
Pagkamoot, pagkakan, pagbaranga. Love, Eat, Divide.

Nginangaranan man an mga berbo: auksilyar, regular, irregular, depektibo, impersonal simple asin
kompuwesto siring sa ipapahayag ta sa balang na manonongdan.

Leksyon 12. AN MGA BERBO AUKSILYAR (Helping Verb)

Nginangaran verbo auksilyar iyo idtong minatabang sa paghimo kan mga tiempo kompuwesto na
sinabi na.

An mga berbo auksiliar iyo lamang nanggad an haber (to have) asin ser (to be).

KONHUGASYON KAN BERBO HABER (to have) BILANG AUKSILYAR.

MODO INDIKATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR
36
Primero Persona Ako namomoot. I love.
Ikaduwang Persona Ika namomoot. You love.
Ikatolong Persona Siya namomoot He/she loves.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamomoot. We love.
Ikaduwang Persona Kamo nangamomoot. You love.
Ikatolong Persona Sinda nangamomoot. They love.

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namoot na. I loved.
Ikaduwang Persona Ika namoot na. You loved.
Ikatolong Persona Siya namoot na. He/she loved.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamoot na. We loved.
Ikaduwang Persona Kamo nangamoot na. You loved.
Ikatolong Persona Sinda nangamoot na. They loved.

Preterito Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namoot. I would have loved.
Ikaduwang Persona Ika namoot. You have loved
Ikatolong Persona Siya namoot. He had loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamoot. We have loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamoot. You had loved
Ikatolong Persona Sinda nangamoot. They had loved

Futuro Uniko

SINGULAR
Primero Persona Ako namoot na kayan. I will have loved
Ikaduwang Persona Ika namoot na kayan. You will have loved
Ikatolong Persona Siya namoot na kayan. He will have loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamoot na kayan. We will have loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamoot na kayan. You will have loved
Ikatolong Persona Sinda nangamoot na kayan. They will have loved

MODO SUBHUNTIBO

Tiempo Presente

37
 SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamoot I have loved
Ikaduwang Persona Kun ika mamoot You have loved
Ikatolong Persona Kun siya mamoot He loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami mangamoot We have loved
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamoot You have loved
Ikatolong Persona Kun sinda mangamoot They have loved

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako namoot na. I would have, would have, and would have loved
Ikaduwang Persona Kun ika namoot na. You would have, would have, and would have loved
Ikatolong Persona Kun siya namoot na. He would have, would have, and would have loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita nangamoot na. We would have, we would have loved
Ikaduwang Persona Kun kamo nangamoot na. You would have, would have, would have loved
Ikatolong Persona Kun sinda nangamoot na. They would have, would have, and loved.

Futuro Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamoot na. I would have loved
Ikaduwang Persona Kun ika mamoot na. You would have loved
Ikatolong Persona Kun siya mamoot na. He would have loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita mangamoot na. We would have loved
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamoot na. You would have loved
Ikatolong Persona Kun sinda mangamoot na. They would have loved

MODO INFINITIBO

Presente: Pagkakamoot. Haber amado. To have loved

Herundio: Kan pakapagkamoot. Habiendo amado. Having loved.

MGA BERBO NA GINAGAMIT NA GARO AUKSILYAR

Haber Naglimos ako. I have given alms
Haber de Maglilimos ako. I have to give alms
Masimbag ako kutana ki Pedro. I had to answer Pedro.
Ser Namomootan siya nin saiyang ama. He is loved by his father.
Tener que Igwa akong gigibuhon. I have to do
Napirit akong magdulag sa harong. Had to run away from home
Deber de Inaabatan gayod siya nin maraot na He must have received some news
38
 bareta.
Tener Nagisip akong paduman sa Naga. I plan to go to Naga.
Dejar Nangasasabi sinda na mgadigdi They said they would come tomorrow.
noodma.
Estar Ipinagboboot na singilon an buwis. Being commanded the tribute was collected.
Quedar Sinabi na kitang duwa tatawan nin It is arranged that we will be awarded.
premio.
Activo Igwa, May Have or possess, have
Kun igwang pirak mahihimo an gabos. Having, or having, or possessing money,
everything is remedied.
Impersonal Igwa, may To have or to exist, to happen
Sa Camaligan, igwang mga marhay na In Camaligan, there are good people.
tawo.
Igwa kaidto nin sarong ginadan sa There was, one death occurred in Naga.
Naga.
Magkakaigwa dawn in gyera sa Rusia? There will or will be war in Russia.
Maglilinog daw? Will there be trembling?
Igwa daw kaidto nin pyesta sa Manila? Was there a party in Manila?
Oho igwa. Yes there was.
May mga banwaan na dukha. There are poor places.
Salvo Ikatotogod, o mangyayari. Has place
Sabale Dai ikatotogod, o dai mangyayari. There is no place

KONHUGASYON KAN BERBO AUKSILYAR SER (to be)

MODO INDIKATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR
Primero Persona Ako namomootan. Yo soy amado. I am loved.
Ikaduwang Persona Ika namomootan. Tu eres amado You are loved
Ikatolong Persona Siya namomootan. El es amado He is loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamomootan. Nosotros somos amado We are loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamomootan. Vosotros sois amado You are loved
Ikatolong Persona Sinda nangamomootan. Ellos son amado They are loved

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namomootan. Yo era amado I was loved
Ikaduwang Persona Ika namomootan. Tu esras amado You are loved
Ikatolong Persona Siya namomootan. El era amado He was loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamomootan. Nosotros eramos amados We were loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamomootan. Vosotros erais amados You were loved

39
Ikatolong Persona Sinda nangamomootan. Ellos eran amados They were loved

Preterito Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namootan. Yo fui, he sido, o hube sido I was, or have been loved.
amado.
Ikaduwang Persona Ika namootan. Tu fuiste, o has sido o hubiste sido You were, or have been loved.
amado.
Ikatolong Persona Siya namootan. El fue, o ha sido o hubo sido He was, or has been loved.
amado.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamootan. Nosotros fuimos o We were, or have been loved.
hemos sido o hubimos
sido amados.
Ikaduwang Persona Kamo nangamootan. Vosotros fuisteis o You were, or had been loved.
habeis sido o hibisteis
sido amados.
Ikatolong Persona Sinda nangamootan. Ellos fuiron o han sido They were, or have been loved.
o hubieron sido amados.

Preterito Pluskuamperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namootan na. Yo habia sido amado I had been loved
Ikaduwang Persona Ika namootan na. Tu habias sido amado You had been loved
Ikatolong Persona Siya namootan na. El habia sido amado He had been loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamootan na. Nosotros habiamos sido We had been loved
amado
Ikaduwang Persona Kamo nangamootan na. Vosotros habias sido amado. You had been loved.
Ikatolong Persona Sinda nangamootan na. Ellos habian sido amado. They had been
loved.
Futuro Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako mamomootan. Yo sere amado I will be loved
Ikaduwang Persona Ika mamomootan. Tu seras amado You will be loved
Ikatolong Persona Siya mamomootan. El sera amado He will be loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita mangamomootan. Nosotros seremos amados. We will be loved.
Ikaduwang Persona Kamo mangamomootan. Vosotros sereis amados. You will be loved.
Ikatolong Persona Sinda mangamomootan. Ellos seran amados. They will be loved.

Futuro Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namootan na. Yo habre sido amado I will have been loved

40
Ikaduwang Persona Ika namootan na. Tu habras sido amado You will have been loved
Ikatolong Persona Siya namootan na. El habra sido amado He would have been loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamootan na. Nosotros habremos sido amado We will have been loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamootan na. Vosotros habreis sido amado You will have been loved
Ikatolong Persona Sinda nangamootan na. Ellos habran sido amado They will have been loved

MODO IMPERATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR
Ikaduwang Persona Mamootan ka. Se tu amado Be your beloved.
Ikatolong Persona Mamootan siya Sea el amado Be the beloved.
PLURAL
Primero Persona Mangamootan kita. Seamos nosotros amados Let us be loved.
Ikaduwang Persona Mangamootan kamo. Sed vosotros amados Be you loved.
Ikatolong Persona Mangamootan sinda. Sean ellos amados Be they loved.
MODO SUBHUNTIBO

Tiempo Presente

SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamootan. Yo sea amado I be loved
Ikaduwang Persona Kun ika mamootan. Tu seas amado You are loved
Ikatolong Persona Kun siya mamootan. El sea amado He be loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami mangamootan. Nosostros seamos amados We are loved
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamootan. Vosotros seais amados You are loved
Ikatolong Persona Kun sinda mangamootan. Ellos sean amados They be loved

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamootan. Yo fuera, seria y fuese amado I was loved
Ikaduwang Persona Kun ika mamootan. Tu fueras, serias y fueses amado You were loved
Ikatolong Persona Kun siya mamootan. El fuera, seria y fuese amado He would be loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami mangamootan. Nosotros fueramos, seriamos y fuesemos We were loved
amado
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamootan. Vosotros fuerais, seriais y fueseis amado You were loved
Ikatolong Persona Kun sinda mangamootan. Ellos fueran, serian y fuesen amados. They were,
would be
loved.
Preterito Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako namootan. Yo ha sido amado. I have been loved.

41
Ikaduwang Persona Kun ika namootan. Tu hayas sido amado. You have been loved.
Ikatolong Persona Kun siya namootan. El haya sido amado. He has been loved.
PLURAL
Primero Persona Kun kami nangamootan. Nosotros hayamos sido amados. We have been loved.
Ikaduwang Persona Kun kamo nangamootan. Vosotros hayais sido amados. You have been loved.
Ikatolong Persona Kun sinda nangamootan. Ellos hayan sido amados. They have been loved.

Preterito Pluskuamperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako namootan na. Yo hubiera, habria y hubiese sido amado. I would have
been loved.
Ikaduwang Persona Kun ika namootan na. Tu hubieras, habrias y hubieses sido You would
amado. have been
loved.
Ikatolong Persona Kun siya namootan na. El hubiera, habria y hubiese sido amado. He would have
been loved.
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita nangamootan na. Nosotros hubieramos, We would have been
habriamos y hubiesemos loved.
sido amados.
Ikaduwang Persona Kun kamo nangamootan na. Vosotros hubierais, You would have been
habriais y hubieseis sido loved.
amados.
Ikatolong Persona Kun sinda nangamootan na. Ellos hubieran, habrian y They would have
hubiesen sido amados. been loved.

Futuro Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamomootan. Yo fuere amado I will be loved.
Ikaduwang Persona Kun ika mamomootan. Tu fueres amado You will be loved.
Ikatolong Persona Kun siya mamomootan. El fuere amado He will be loved.
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita mangamomootan. Nosotros fueremos amado. We will be loved.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamomootan. Vosotros fuereis amado. You will be loved.
Ikatolong Persona Kun sinda mangamomootan. Ellos fueren amado. They will be loved.

Futuro Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako mamootan na. Yo hubiere sido amado. I would have been loved.
Ikaduwang Persona Kun ika mamootan na. Tu hubieres sido amado. You would have been loved.
Ikatolong Persona Kun siya mamootan na. El hubiere sido amado. He would have been loved.
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita mangamootan. Nosotros hubieremos sido amado. We would have been
loved.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamootan. Vosotros hubiereis sido amado. You would have been

42
 loved.
Ikatolong Persona Kun sinda mangamootan. Ellos hubieren sido amado. They would have been
loved.
MODO INFINITIBO

Presente: Mamootan. Ser amado. To be loved.

Preterito: Pakapagkamootan. Haber sido amado. To have been loved.
Futuro: Pagkakamootan. Haber de ser amado. To be loved.
Herundio: Kun, o kan namomotan. Siendo amado. Being loved.
Pakapagkamootan. Habiendo sido y habiendo de ser amado. Having been and having to be
loved.
Partisipyo: Namootan. Sido amado. Been loved.

BERBO SUSTANTIBO PAGKAIYO (To be)

Ining berbo nginangaranan bilang esensyal, huli ta nagpapahayag kan esensya nin mga bagay, asin
nagpapahiling kun ano o kun paano an kamugtakan nin mga tawo o bagay man.
Halimbawa:
Matapo an salming. The mirror is fragile.
Ako siring. I am so.
Ako nagin soldados. I became a soldier.
Ika palan? Ako man nanggayod. Are you indeed? Yes I am without doubt.
Taga-Naga si Juana. Juana is from Naga.
Si Maria taga-Manila. Maria is from Manila.
Iyan iyo an pagpura. That is to despise.
Pira kita? How many are we?
Pito kita, asin kita gabos magtururugang. We are seven, and we are all siblings.
Primera klase ining tela. This cloth is first class.

Nyutro:
Digdi kaini an siyudad nin Naga. Here is the city of Naga.
An poetang si Ayala dai na. The poet Ayala is no more.
Ngonian aldaw na lehe. Today is a day of precept.
Nasa kusina an ribok. The noise is in the kitchen.
Digdi kaini ilinubong an sakong ama. Here was my father buried.

Impersonal:
Maninigo na… It is convenient, or right.
Kaipuhan galangan an mga magurang. It is necessary to respect the parents.
Saen, Haen, Iyaon. Where, Here, present.
Asin an saimong tugang, haen siya? And your brother, where is he?
Dai digdi, yaon siya sa Manila. He is not here, he is in Manila.
Piot na gayo an pinto. Narrow indeed in the door.
Pinagluluyahan ako, alagad dai ako naghehelang. I feel weak, but I am not sick.
Natuturog si Juana. Juana is sleeping.
May katongdan ka sa administrasyon? Mayo. Are you employed in the administration? None.
Lipotok daw an sikolate? Is the chocolate thick?
Dai, lasaw sana. No, it is thin.
43
Totoo, o kawasa na. True, or no can do.

Leksyon 13. MGA BERBONG REGULAR

Nginangaranan mga berbong regular iyo idtong nagiraray igwa nin mga letrang radikal asin nin mga
dating katapusan sa gabos na mga panahon (tiempo) asin persona.

KONHUGASYON NIN MGA BERBONG REGULAR SA AKTIBO

AROGAN NIN PRIMERANG KONHUGASYON SA AR. PAGKAMOOT. MAMOOT.

MODO INDIKATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR
Primero Persona Ako namomoot. Yo amo. I love.
Ikaduwang Persona Ika namomoot. Tu amas You love.
Ikatolong Persona Siya namomoot. El ama He/she loves.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamomoot. Nosotros amamos We love.
Ikaduwang Persona Kamo nangamomoot. Vosotros amais You love.
Ikatolong Persona Sinda nangamomoot. Ellos ama. They love.
Halimbawa:
Ngonian namomoot ako ki Pedro. Today I love Pedro.

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namomoot. Yo amaba I loved.
Ikaduwang Persona Ika namomoot. Tu amabas You loved.
Ikatolong Persona Siya namomoot. El amaba He/she loved.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamomoot. Nosotros amabamos We loved.
Ikaduwang Persona Kamo nangamomoot. Vosotros amabais You loved.
Ikatolong Persona Sinda nangamomoot. Ellos amaban They loved.
Halimbawa:
Kasuogmang aga namomoot ako ki Juan. Yesterday morning I loved Juan.

Preterito Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namoot. Yo ame, he amado, o hube amado. I love, or I have loved.

44
Ikaduwang Persona Ika namoot. Tu amaste, has amado o hubiste amado. You loved, or have loved.
Ikatolong Persona Siya namoot. El amo, ha amado o hubo amado. He loved or had loved.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita Nosotros amamos, o hemos We loved, or have loved.
nangamoot. amado, o hubimos amado.
Ikaduwang Persona Kamo nangamoot. Vosotros amasteis, o habeis You loved, or you have loved.
amado o hubisteis amado.
Ikatolong Persona Sinda nangamoot. Ellos amaron, o han amado o They loved, or have loved.
hubieron amado.
Halimbawa:
Idtong si Luis namomoot sa kayamanan. The late Luis loved riches.
Ako namoot man sainda. I loved them also.
Pahanga pa sana akong namoot ki Luis, As soon as I had loved Luis, when I found out
naaraman ko mapasaluib palan siya. he was a traitor.

Preterito Pluscuamperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namoot. Yo habia amado. I had loved.
Ikaduwang Persona Ika namoot. Tu habias amado. You had loved.
Ikatolong Persona Siya namoot. El habia amado. He had loved.
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamoot na. Nosotros habiamos amado. We had loved.
Ikaduwang Persona Kamo nangamoot na. Vosotros habiais amado. You had loved.
Ikatolong Persona Sinda nangamoot na. Ellos habian amado. They had loved.
Halimbawa:
Namoot ako ki Juan, aso dumatong ka. Ya habia amado a Juan cuando tu llegaste. I had already loved
Juan when you arrived.

Futuro Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako mamomoot. Yo amare. I will love.
Ikaduwang Persona Ika mamomoot. Tu amaras. You'll love.
Ikatolong Persona Siya mamomoot. El amara The amara
PLURAL
Primero Persona Kami o kita mangamomoot. Nosotros amaremos We will love
Ikaduwang Persona Kamo mangamomoot. Vosotros amareis You will love
Ikatolong Persona Sinda mangamomootan. Ellos amaran They will love
Halimbawa:
Giraray mamomoot ako saimo. Again I will love you.

Futuro Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Ako namootan na kaiyan. Yo habre amado I will have loved

45
Ikaduwang Persona Ika namootan na kaiyan. Tu habras amado You will have loved
Ikatolong Persona Siya namootan na kaiyan. El habra amado He will have loved
PLURAL
Primero Persona Kami o kita nangamootan na kaiyan. Nosoros habremos amado We will have loved
Ikaduwang Persona Kamo nangamootan na kaiyan. Vosotros habreis amado You will have loved
Ikatolong Persona Sinda nangamootan na kaiyan. Ellos habran amado They will have loved
Halimabawa:
Namoot na ako kaiyan ki Luis, kan pagdatong mo sa Naga. I already loved Luis, when you came from
Naga.

MODO IMPERATIBO
Tiempo Presente

SINGULAR

Ikaduwang Persona Mamoot ka. Amo tu I love you.

Ikatolong Persona Mamoot siya Ama el Love him.
PLURAL
Primero Persona Mangamoot kita. Amemos nosotros Let us love.
Ikaduwang Persona Mangamoot kamo. Amad vosotros Love you.
Ikatolong Persona Mangamoot sinda. Amen ellos Love them.
Halimbawa:
Mangamoot kamo sa mga kaiwal nindo. Love your enemies.

MODO SUBHUNTIBO
Tiempo Presente

SINGULAR
Primero Persona Kun, awot pa, logod, kutana ako mamoot. Yo ame I loved.
Ikaduwang Persona Kun, awot pa, logod, kutana ika mamoot. Tu ames You loved.
Ikatolong Persona Kun, awot pa, logod, kutana siya mamoot. El ame He loved.
PLURAL
Primero Persona Kun, awot pa, logod, kutana kami mangamoot. Nosotros amemos We loved.
Ikaduwang Persona Kun, awot pa, logod, kutana kamo mangamoot. Vosotros ameis You loved.
Ikatolong Persona Kun, awot pa, logod, kutana sinda mangamoot. Ellos amen They loved.
Halimbawa: Awot pang mamoot sinda sa karahayan. Hopefully they love goodness.

Preterito Imperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako gayod mamomoot. Yo amara, amaria y amase I would love.
Ikaduwang Persona Kun ika gayod mamomoot. Tu amaras, amarias y amases You will love
Ikatolong Persona Kun siya gayod mamomoot. El amara, amaria y amase He would love.
PLURAL
Primero Persona Kun kami gayod mangamomoot. Nosotros amaramos, amariamos, y We will love
amasemos
Ikaduwang Persona Kun kamo gayod mangamomoot. Vosotros amarais, amariais y amasen You will love

46
Ikatolong Persona Kun sinda gayod mangamomoot.
Halimabawa:
Awot pang mamoot si Luis ki Pedro.
Mamomoot ako kutana ki Juan; kundi dai ako kawasa.
Inda kun si Tatay namoot baga ki Luis.
Ellos amaran, amarian y amasen They will love.
Hopefully Luis love Pedro.
I could have loved Pedro, but I am not fit.
I don’t know if Tatay loves Luis truly.

Preterito Perpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako namoot. Yo haya amado I have loved
Ikaduwang Persona Kun ika namoot. Tu hayas amado You have loved
Ikatolong Persona Kun siya namoot. El haya amado He has loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami nangamoot. Nosotros hayamos amado We have loved.
Ikaduwang Persona Kun kamo nangamoot. Vosotros hayais amado You have loved.
Ikatolong Persona Kun sinda nangamoot. Ellos hayan amado They have loved.
Halimbawa:
Kun namoot ka sa kaiwal mo, patatawara ko ika. If you loved your enemy, I wll forgive you.

Preterito Pluscuamperpekto

SINGULAR
Primero Persona Kun ako namoot na. Yo hubiera, habria, y hubiese amado I would have loved
Ikaduwang Persona Kun ika namoot na. Tu hubieras, habrias, y hubieses amado You would have loved
Ikatolong Persona Kun siya namoot na. El hubiera, habria, y hubiese amado He would have loved
PLURAL
Primero Persona Kun kami o kita Nosotros hubieramos, habriamos, We would have loved
nangamoot na. y hubiesemos amado
Ikaduwang Persona Kun kamo nangamoot Vosotros hubierais, habriais, You would have loved
na. y hubieseis amado
Ikatolong Persona Kun sinda nangamoot Ellos hubieran, habrian, They would have loved
na. y hubiesen amado
Halimbawa:
Inda kun namoot na ako ki Luis, kun namidbid ko ngona siya. I don’t know if I loved Luis already, if I
knew him first.
Futuro Imperpekto

SINGULAR
Primera Persona Kun ako mamomoot. Yo amare I will love
Ikaduwang Persona Kun ika mamomoot. Tu amaras You'll love
Ikatolong Persona Kun siya mamomoot. El amara The amara
PLURAL
Primera Persona Kun kami o kita mangamomoot. Nosotros amaremos We will love
Ikaduwang Persona Kun kamo mangamomoot. Vosotros amareis You will love
Ikatolong Persona Kun sinda mangamomoot. Ellos amaran They will love
Halimbawa:
Kun sagkod sa banggi dai ka pa namoot ki Luis, sisilotan ka. If until tonight you still do not love Luis, you
will be punished.
47
 Futuro Perpekto

SINGULAR
Primera Persona Kun ako mamoot na. (mamomoot na) Yo hubiere amado I would have loved
Ikaduwang Persona Kun ika mamoot na. (mamomoot na) Tu hubieres amado You would have loved
Ikatolong Persona Kun siya mamoot na. (mamomoot na) El hubiere amado He would have loved
PLURAL
Primera Persona Kun kami o kita mangamoot Nosotros hubieremos amado We would have loved
na, o mangamomoot na.
Ikaduwang Kun kamo mangamootan na, Vosotros hubiereis amado You would have loved
Persona o mangamomoot na.
Ikatolong Persona Kun sinda mangamootan na, Ellos hubieren amado They would have loved
o mangamomoot na.

MODO INFINITIBO

Presente: Pagkamoot, Mamoot. Halimbawa: Maninigong kita mamoot sa kapwa.

Preterito: Pakapagkamoot. Halimbawa: Dai ako manonolsol kan pakapagkamoot saimo.
Futuro: Pagkakamoot. Halimbawa: An pagkakamoot sa kaiwal sarong dipisil na gibo.
Herundio: Kun, o kan namomoot, kan pakapagkamootan asin kan mamomoot.
Halimbawa:
Kun namomoot sa magkasi-tawo, namomootan ko man. If you love your fellowman, I will love you.
Pakapagkamoot ko ki Juan, mamomoot ako ki Pedro. After I lived Juan, I will love Pedro.
Kan mamomoot ka kutana ki Luis, namoot ka ki Juan. When you could have loved Luis, you
loved Juan.
Partisipyo: Namootan, namomootan.
Halimbawa:
Namootan ako ni Pedro. I was loved by Pedro.

AROGAN NIN IKADUWANG KONHUGASYON SA ER (Sa aktiba)

Pagkatakot
Temer

MODO INDIKATIBO

PANAHON PRESENTE

SINGULAR
Primera Persona Ako natatakot Yo temo I fear
Ikaduwang Persona Ika natatakot Tu temes You fear
Ikatolong Persona Siya natatakot El teme He fears
PLURAL
Primera Persona Kami nangatatakot Nosotros tememos We fear
Ikaduwang Persona Kamo nangatatakot Vosotros temeis You fear
Ikatolong Persona Sinda nangatatakot Ellos temen They fear

PRETERITO IMPERPEKTO
48
 SINGULAR
Primera Persona Ako natatakot Yo temia I feard.
Ikaduwang Persona Ika natatakot Tu temias You feared.
Ikatolong Persona Siya natatakot El temia He feared.
PLURAL
Primera Persona Kami nangatatakot Nosotros temiamos We feared.
Ikaduwang Persona Kamo nangatatakot Vosotros temiais You feared.
Ikatolong Persona Sinda nangatatakot Ellos temian They feared.

PRETERITO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako natakot Yo temi o he temido o hube temido I feared or have feared or
had feared
Ikaduwang Persona Ika natakot Tu temiteis o habeis temido o hubisteis You feared or had feared or
temido had feared
Ikatolong Persona Siya natakot El temio o ha temido o hube temido He feared or had feared or
had feared
PLURAL
Primera Persona Kami nangatakot Nosotros temimos o hemos temido We feared or have
o hubimos temido feared or had feared
Ikaduwang Persona Kamo nangatakot Vosotros temisteis o habeis temido You feared or have
o hubisteis temido feared or have feared
Ikatolong Persona Sinda nangatakot Ellos temieron o han temido They feared or have
o hubieron temido feared or had feared

PLUSKUAMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako natakot na Yo habia temido I had feared
Ikaduwang Persona Ika natakot na Tu habias temido You had feared
Ikatolong Persona Siya natakot na El habia temido He had feared
PLURAL
Primera Persona Kami nangatakot na Nosotros habiamos temido We had feared
Ikaduwang Persona Kamo nangatakot na Vosotros habiais temido You had feared
Ikatolong Persona Sinda nangatakot na Ellos habian temido They had feared

PUTURO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako matatakot Yo temere I will fear.
Ikaduwang Persona Ika matatakot Tu temeres You will fear.
Ikatolong Persona Siya matatakot El temera He will fear.
PLURAL
Primera Persona Kami mangatatakot Nosotros temeremos We will fear
Ikaduwang Persona Kamo mangatatakot Vosotros temereis You will fear

49
Ikatolong Persona Sinda mangatatakot Ellos temeran They fear

PUTURO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako natatakot na kayan Yo habre temido I will have feared
Ikaduwang Persona Ika natatakot na kayan Tu habras temido You will have feared
Ikatolong Persona Siya natatakot na kayan El habra temido He would have feared
PLURAL
Primera Persona Kami nangatatakot na kayan Nosotros habremos temido We will have feared
Ikaduwang Persona Kamo nangatatakot na kayan Vosotros habreis temido You will have feared
Ikatolong Persona Sinda nangatatakot na kayan Ellos habran temido They will have feared

MODO IMPERATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR

Ikaduwang Persona Matakot ka. Teme tu Fear you.

Ikatolong Persona Matakot siya Tema el Fear he.
PLURAL
Primero Persona Mangatakot kita. Tememos nosotros We fear.
Ikaduwang Persona Mangatakot kamo. Temed vosotros Fear ye.
Ikatolong Persona Mangatakot sinda. Temen ellos They fear.

MODO SUBHUNTIBO

PRESENTE

SINGULAR
Primera Persona Kun ako matakot Yo tema I fear.
Ikaduwang Persona Kun ika matakot Tu temas You fear.
Ikatolong Persona Kun siya matakot El tema He fears.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangatakot Nosotros temamos We fear.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangatakot Vosotros temais You fear.
Ikatolong Persona Kun sinda mangatakot Ellos teman They fear.

PRETERITO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako matakot Yo temiera, temeria y temiese I would fear.
Ikaduwang Persona Kun ika matakot Tu temieras, temerias y temieses You would fear.
Ikatolong Persona Kun siya matakot El temiera, temeria y temiese He would fear.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangatakot Nosotros temieramos, temeriamos y We would fear.
temiesemos
50
Ikaduwang Persona Kun kamo mangatakot Vosotros temierais, temeriais y You would fear.
temieseis
Ikatolong Persona Kun sinda mangatakot Ellos temieran, temerian y temiesen. They would fear.

PRETERITO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako natakot Yo haya temido I have feared
Ikaduwang Persona Kun ika natakot Tu hayas temido You have feared
Ikatolong Persona Kun siya natakot El haya temido He feared
PLURAL
Primera Persona Kun kami nangatakot Nosotros hayamos temido We have feared
Ikaduwang Persona Kun kamo nangatakot Vosotros hayais temido You have feared
Ikatolong Persona Kun sinda nangatakot Ellos hayan temido They have feared

PLUSKUAMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako natakot na Yo hubiera, habra y hubiese temido I would have
feared
Ikaduwang Persona Kun ika natakot na Tu hubieras, habras, hubieses temido You would have
feared
Ikatolong Persona Kun siya natakot na El hubiera, habra y hubiese temido He would have
feared
PLURAL
Primera Persona Kun kami nangatakot na Nosotros hubieramos, We would have feared
habramos y hubiesemos
temido
Ikaduwang Persona Kun kamo nangatakot na Vosotros hubierais, habrais y You would have feared
hubieseis temido
Ikatolong Persona Kun sinda nangatakot na Ellos hubieran, habran y They would have feared
hubiesen temido

PUTURO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako matatakot Yo temiere I will fear.
Ikaduwang Persona Kun ika matatakot Tu temieres You will fear.
Ikatolong Persona Kun siya matatakot El temiere He will fear.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangatatakot Nosotros temieremos We will fear.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangatatakot Vosotros temiereis You will fear.
Ikatolong Persona Kun sinda mangatatakot Ellos temieren They will fear.

PUTURO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako matakot, matatakot Yo hubiere temido I would have feared.

51
Ikaduwang Persona Kun ika matakot, matatakot Tu hubieres temido You would have feared.
Ikatolong Persona Kun siya matakot, matatakot El hubiere temido He would have feared.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangatakot, mangatatakot Nosotros hubieremos temido We would have
feared
Ikaduwang Persona Kun kamo mangatakot, mangatatakot Vosotros hubiereis temido You would have
feared
Ikatolong Persona Kun sinda mangatakot, mangatatakot Ellos hubieren temido They would have
feared
MODO INPINITIBO

Presente Pagtatakot, matakot Temer To fear.

Preterito Pakapagkatakot Haber temido To have feared.
Puturo Pagkakatakot Haber de temer To fear.
Herundio Kan, kun natatakot, kan Temiendo, habiendo temido Fearing, having feared
pakapagkatakot asin kan matatakot y habiendo de temer and having to fear.
Partisipyo Natakotan Temido Feared.

AROGAN NIN IKATOLONG KONHUGASYON SA IR (Sa Aktiba)

Partir Pagbanga To divide

MODO INDIKATIBO

PANAHON PRESENTE

SINGULAR
Primera Persona Ako nagbabanga Yo parto I divide.
Ikaduwang Persona Ika nagbabanga Tu partes Your divide.
Ikatolong Persona Siya nagbabanga El parte He divides.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagbabanga Nosotros partemos We divide.
Ikaduwang Persona Kamo nangagbabanga Vosotros parteis You divide.
Ikatolong Persona Sinda nangagbabanga Ellos parten They divide.

PRETERITO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako nagbabanga Yo partia I was dividing.
Ikaduwang Persona Ika nagbabanga Tu partias You were dividing.
Ikatolong Persona Siya nagbabanga El partia He were dividing.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagbabanga Nosotros partiamos We were dividing.
Ikaduwang Persona Kamo nangagbabanga Vosotros partiais You were dividing.
Ikatolong Persona Sinda nangagbabanga Ellos partian They were dividing.

52
 PRETERITO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako nagbanga Yo parti o he partido o hube partido I have devided.
Ikaduwang Persona Ika nagbanga Tu partiste o has partido o hubiste temido You have devided.
Ikatolong Persona Siya nagbanga El temio o ha temido o hube temido He has devided.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagbanga Nosotros partimos o hemos partido o hubimos We have divided.
partido
Ikaduwang Persona Kamo nangagbanga Vosotros partisteis o habeis partido o hubisteis You have divided.
partido
Ikatolong Persona Sinda nangagbanga Ellos partieron o han partido o hubieron partido They have divided.

PLUSKUAMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako nakapagbanga Yo habia partido I had divided.
Ikaduwang Persona Ika nakapagbanga Tu habias partido You had divided.
Ikatolong Persona Siya nakapagbanga El habia partido He had divided.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagpakabanga na Nosotros habiamos partido We had divided.
Ikaduwang Persona Kamo nangagpakabanga na Vosotros habiais partido You had divided.
Ikatolong Persona Sinda nangagpakabanga na Ellos habian partido They had divided.

PUTURO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako magbabanga Yo partire I will divide.
Ikaduwang Persona Ika magbabanga Tu partires You will divide.
Ikatolong Persona Siya magbabanga El partira He will divide.
PLURAL
Primera Persona Kami mangagbabanga Nosotros partiremos We will divide.
Ikaduwang Persona Kamo mangagbabanga Vosotros partireis You will divide.
Ikatolong Persona Sinda mangagbabanga Ellos partiran They will divide.

PUTURO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Ako nakapagbanga ka kayan Yo habre partido I will have divided.
Ikaduwang Persona Ika nakapagbanga ka kayan Tu habras partido You will have divided.
Ikatolong Persona Siya nakapagbanga ka kayan El habra partido He will have divided.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagpakakabanga ka kayan Nosotros habremos partido We will have divided.
Ikaduwang Persona Kamo nangagpakakabanga ka kayan Vosotros habreis partido You will have divided.
Ikatolong Persona Sinda nangagpakakabanga ka kayan Ellos habran partido They will have divided.

53
 MODO IMPERATIBO

Tiempo Presente

SINGULAR

Ikaduwang Persona Magbanga ka. Parte tu Divide ye.

Ikatolong Persona Magbanga siya Parta el Divide he.
PLURAL
Primero Persona Mangagbanga kita. Partamos nosotros Divide us.
Ikaduwang Persona Mangagbanga kamo. Partid vosotros You divide.
Ikatolong Persona Mangagbanga sinda. Partan ellos Divide them.

MODO SUBHUNTIBO

PRESENTE

SINGULAR
Primera Persona Kun, awot pa, kutanang ako magbanga Yo parto I would have divided.
Ikaduwang Persona Kun, awot pa, kutanang ika magbanga Tu partas You would have divided.
Ikatolong Persona Kun, awot pa, kutanang siya magbanga El parta He would have divided.
PLURAL
Primera Persona Kun, awot pa, kutanang kami mangagbanga Nosotros partamos We would have
divided.
Ikaduwang Persona Kun, awot pa, kutanang kamo mangagbanga Vosotros partais You would have
divided.
Ikatolong Persona Kun, awot pa, kutanang sinda mangagbanga Ellos partan They would have
divided.
PRETERITO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako magbanga Yo partiera, partiria y partiese I would divide.
Ikaduwang Persona Kun ika magbanga Tu partieras, partirias y partieses You will divide.
Ikatolong Persona Kun siya magbanga El temiera, temeria y temiese He would divide.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangagbanga Nosotros partieramos, partiriamos y We would divide.
partiesemos
Ikaduwang Persona Kun kamo mangagbanga Vosotros partierais, partiriais y You would divide.
partieseis
Ikatolong Persona Kun sinda mangagbanga Ellos partieran, partirian y partiesen They would divide.

PRETERITO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako nagbanga Yo haya partido I have divided.

54
Ikaduwang Persona Kun ika nagbanga Tu hayas partido You have divided.
Ikatolong Persona Kun siya nagbanga El haya partido He has divided.
PLURAL
Primera Persona Kun kami nangabanga Nosotros hayamos partido We have divided.
Ikaduwang Persona Kun kamo nangabanga Vosotros hayais partido You have divided.
Ikatolong Persona Kun sinda nangabanga Ellos hayan partido They have divided.

PLUSKUAMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako nakapagbanga na Yo hubiera, habria y hubiese partido I would have divided.
Ikaduwang Persona Kun ika nakapagbanga na Tu hubieras, habrias, hubieses partido You would have divided.
Ikatolong Persona Kun siya nakapagbanga na El hubiera, habria y hubiese partido He would have divided.
PLURAL
Primera Persona Kun kami nangagpakabanga na Nosotros hubieramos, We would have divided.
habriamos y hubiesemos partido
Ikaduwang Persona Kun kamo nangagpakabanga Vosotros hubierais, habriais You would have divided.
na y hubieseis partido
Ikatolong Persona Kun sinda nangagpakabanga Ellos hubieran, habrian They would have divided.
na y hubiesen partido

PUTURO IMPERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako magbabanga Yo partiere I will divide.
Ikaduwang Persona Kun ika magbabanga Tu partieres You will divide.
Ikatolong Persona Kun siya magbabanga El partiere He will divide.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangagbabanga Nosotros partieremos We will divide.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangagbabanga Vosotros partiereis You will divide.
Ikatolong Persona Kun sinda mangagbabanga Ellos partieren They will divide.

PUTURO PERPEKTO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako makapagbanga na Yo hubiere partido I would have divided.
Ikaduwang Persona Kun ika makapagbanga na Tu hubieres temido You would have divided.
Ikatolong Persona Kun siya makapagbanga na El hubiere temido He would have divided.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangagpakabanga na Nosotros hubieremos partido We will have divided.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangagpakabanga na Vosotros hubiereis partido You would have divided.
Ikatolong Persona Kun sinda mangagpakabanga na Ellos hubieren partido They will have divided.

MODO INPINITIBO

Presente Pagbanga Partir To divide.

Preterito Pakapagbanga Haber partido To have divided.

55
Puturo Pagbabanga Haber de partir Have to divided.
Herundio Kan nagbabanga, kan Partiendo, habiendo partiendo Leaving, having divided
pakapagbanga, y habiendo de partir and having divided.
kan magbabanga
Partisipyo Binanga Partido Divided.

AN BOCES PASIBA* KAN MGA BERBOS

*Boces, o voice, a circumstance in verbs whereby they come to be considered as either active or passive. A passive voice
is the second inflexion, or conjugation, of the verb, which signifies passion.

An boces pasiba nin mga berbo nahihimo nin berbo auksilyar ser asin nin partisipyo pasibo nin baling
berbo.

Halimbawa:

AKTIBA PASIBA
Namomoot ako saimo. I love you Namomotan ko kamo. You are loved by me.
Natakot si Luis sa parahabon Luis feared the thief.
Natakotan kaidtong si The thief is feared by Luis.
Luis an parahabon.
An mga aki nangagbabaranga Children will divide their An orog karahay The best will be divided of or
kan orog karahay. best. pagbabarangaon kan mga for the children.
aki.

Kun gayod, an boses pasiba nahihimo man pronombreng se asin nin berbo sa aktiba.
Halimbawa:
Pinirmahan mo an dokumento. You signed the document.
Kinakan ni Pedro an tinapay. The bread was eaten by Pedro.
An orog karahay pinagbanga. The best was divided. The best was divided.

Leksyon 14. AN MGA BERBONG IRREGULAR.

Nginangaranan na mga berbong irregular idtong sa poon, kun sa tahao o kun sa poro man kan
tataramon dai minasunod o dai minakuyog kan mga reglamento nin mga berbong regular.
Halimbawa:
Errar Pagsala To err Yerro Nasasala ako. I err.
Jugar Pagkawat To play Juego Nagkakawat ako. I am playing.
Tener Igwa To have Tengo Igwa ako. I have.

Alagad an kadikit na kalaenan, na nangyayari huli sa pagkuyog kan mga reglamento nin Ortograpiya,
dai na kakapanirregular kan berbo, v.gr. an mga berbong nangasunod:
Halimbawa:
Tocar Pagtugtog To play Toque Nagtugtog ako. I played.
Vencer Pagdaog To conquer Venzo Nagdadaog ako. I am conquering.
Tener Igwa To have Tengo Igwa ako. I have.
Pagar Pagbayad To pay Pague Nagbayad ako I paid.
Corregir Pagtuyaw To correct Corrijo Nagtuyaw ako. I corrected.

56
minsan masanglean an letrang c nin q, o z; an g nin gue o j; an i nin y; huli kaya bakong irregular.

AN MGA BERBO IRREGULAR SA ENOT NA KONHUGASYON

Calentar Paginit
Irregular ining berbo; huli ta may i sa enotan kan e sa mga panahon (tiempo) asin persona na
nangasusunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO (1)

Ako nagiinit. Yo caliento. I warm.

Ika nagiinit. Tu calientas. You heat up.
Siya nagiinit. El calienta. He warms up.
Sinda nangagiinit. Ellos calientan. They heat up.

(1) An ibang mga panahon (tiempo) asin persona na dai digdi ibinubugtak, asin siring man sana
an gigibuhon sa ibang mga berbo mga regular iyan.

MODO IMPERATIBO
Uminit ka. Calienta tu. Warm up ye.
Uminit siya. Caliente el. Heat him.
Uminit sinda. Calientan ellos. They heat up.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Kun ako uminit. Yo caliente. I heat up.

Kun ika uminit. Tu calientes. You heat up.
Kun siya uminit. El caliente. He heat up.
Kun sinda uminit. Ellos calienten. They heat up.

Siring man mga irregular ining minasunod na mga berbo:

Pagtama To hit Acertar Yo accierto Nagtatama ako. I hit correctly.
correctly.
Paghigot To tighten. Apretar Yo aprieto Naghihigot ako. I am tightening.
Pagpinto To close. Cerrar Yo cierro Nagpipinto ako. I am closing.
Pagpoon To start. Comenzar Yo Nagpopoon ako. I am starting.
comienzo
Pagpukaw To awake. Despertar Yo despierto Nagpupukaw ako. I am waking.
Paglobong To inter. Enterrar Yo entierro Naglolobong ako. I am interring.
Paghiso To rub. Fregar Yo friego Naghihiso ako. I am rubbing.
Paghonahona To muse. Pensar Yo pienso Naghohonahona ako I am musing.
Pagtiklop To fold Plegar Yo pliego Nagtitiklop ako. I am folding
Pagbobho To sprinkle Regar Yo riego Nagbobobho ako. I am sprinkling
Pagkobogkobog To tremble Temblar To tiemblo Nagkokobogkobog ako. I am trembling.

Recordar Pagpagiromdom To remember

An o kaining berbo manini ue.
57
 PRESENTE SA INDIKATIBO (1)

Ako nagpapagiromdom. Yo recuerdo. I remember.

Ika nagpapagiromdom. Tu recuerdas. You remember.
Siya papagiromdom. El recuerda. He remembers.
Sinda nangagpapagiromdom. Ellos recuerdan. They remember.

(1) An ibang mga panahon (tiempo) asin persona na dai digdi ibinubugtak, asin siring man sana
an gigibuhon sa ibang mga berbo mga regular iyan.

MODO IMPERATIBO
Magpagiromdom ka. Recuerda tu. Remember you.
Magpagiromdom siya. Recuerde el. Remember him.
Mangagpagiromdom sinda. Recuerden ellos. Remember them.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Kun magpagiromdom ako. Yo recuerde. I remember.

Kun magpagiromdom ika. Tu recuerdes. You remember
Kun magpagiromdom siya. El recuerde. Remember him.
Kun mangagpagiromdom sinda. Ellos recuerden. They remember.

Siring man sana ining mga nagsusurunod:

Pagpamahaw To breakfast Almorzar Yo almuerzo Namamahaw ako I take breakfast.
Pagsupog To shame Avergonzar Yo averguenzo Nasusupog ako I embarrass.
Pagtais To sharpen Amolar Amuela eso Magtais ka kaiyan Sharpen that.
Pagsarâ To strain Colar Cuela Nagsasara Strained.
Pagbagay To agree Concordar Concuerda Nagbabagay It matches.
Pag-anit To skin Desollar Desuella Nagaanit Skinning.
Pagpugot To behead Degollar Deguella Nagpupugot He beheaded.
Pagligid To roll Rodar Rueda Nagliligid He rolls.
Pakimaherak To beseech Rogar Ruega Nakikimaherak He beseeches.
Pangaturugan To dream Soñar Sueña Nangangaturugan It sounds
Paglayog To fly Volar Vuela Naglalayog It is flying.
Pagdagoldol To thunder Tronar Truena Nagdadagoldol It thunder.

Andar Paglakaw
Ining berbo irregular siring kaini:

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

SINGULAR
Primera Persona Ako naglakaw Yo anduve I walked
Ikaduwang Persona Ika naglakaw Tu anduviste You walked
Ikatolong Persona Siya naglakaw El anduvo He walked
PLURAL
58
Primera Persona Kami nangaglalakaw Nosotros anduvimos We walked
Ikaduwang Persona Kamo nangaglalakaw Vosotros anduvisteis You walked
Ikatolong Persona Sinda nangaglalakaw Ellos anduvieron They walked

PRETERITO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako lumakaw Yo anduviera o anduviese I walked or walked.
Ikaduwang Persona Kun ika lumakaw Tu anduvieras o anduvieses You walked or walked.
Ikatolong Persona Kun siya lumakaw El anduviera o anduviese He walked or walked.
PLURAL
Primera Persona Kun kami lumakaw Nosotros anduvieramos o anduviesemos We walked.
Ikaduwang Persona Kun kamo lumakaw Vosotros anduvierais o anduvieseis You walked.
Ikatolong Persona Kun sinda lumakaw Ellos anduvieran o anduviesen They walked.

PUTURO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako maglalakaw Yo anduviere I walked
Ikaduwang Persona Kun ika maglalakaw Tu anduvieres You walked
Ikatolong Persona Kun siya maglalakaw El anduviere He walked.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangaglalakaw Nosotros anduvieremos We will walk
Ikaduwang Persona Kun kamo mangaglalakaw Vosotros anduviereis You will walk
Ikatolong Persona Kun sinda mangaglalakaw Ellos anduvieren They walked.

Dar Pagtao To give

An irregularidad kaining berbo iyo ining mga minasunod:

PRESENTE DE INDIKATIVO

Yo doy Nagtatao ako. I give

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

SINGULAR
Primera Persona Ako nagtao Yo di I gave.
Ikaduwang Persona Ika nagtao Tu diste You gave.
Ikatolong Persona Siya nagtao El dio He gave.
PLURAL
Primera Persona Kami nangagtao Nosotros dimos We gave.
Ikaduwang Persona Kamo nangagtao Vosotros disteis You gave.
Ikatolong Persona Sinda nangagtao Ellos dieron They gave.

PRETERITO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

SINGULAR
59
Primera Persona Kun ako magtao Yo diera o diese I would give or give
Ikaduwang Persona Kun ika magtao Tu dieras o dieses You gave or gave
Ikatolong Persona Kun siya magtao El diera o diese He gave or gave
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangagtao Nosotros dieramos o diesemos We give or give
Ikaduwang Persona Kun kamo mangagtao Vosotros dierais o dieseis You gave or gave
Ikatolong Persona Kun sinda mangagtao Ellos dieran o diesen They will give or give

PUTURO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

SINGULAR
Primera Persona Kun ako magtao Yo diere I will give.
Ikaduwang Persona Kun ika magtao Tu dieres You give.
Ikatolong Persona Kun siya magtao El diere He diere.
PLURAL
Primera Persona Kun kami mangagtao Nosotros dieremos We will give.
Ikaduwang Persona Kun kamo mangagtao Vosotros diereis You will.
Ikatolong Persona Kun sinda mangagtao Ellos dieren They will give.

Errar Pagsala To err

Sa enotan kaining e kaining berbo binubugtakan nin y:

PRESENTE SA INDIKATIBO

Primera Persona Yo yerro Ako nasasala. I err

Ikaduwang Persona Tu yerras Ika nasasala You err
Ikatolong Persona El yerra Siya nasasala He errs.
Ikatolong Persona (Pl.) Ellos yerran Sinda nangasasala They err.

MODO IMPERATIBO

Ikaduwang Persona Yerra tu Masala ka Err you

Ikatolong Persona Yerre el Masala siya Err him.
Ikatolong Persona (Pl.) Yerren ellos Mangasala sinda They err.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Primera Persona Yo yerre Kun ako masala. I err.

Ikaduwang Persona Tu yerres Kun ika masala You err.
Ikatolong Persona El yerre Kun siya masala He err.
Ikatolong Persona (Pl.) Ellos yerren Kun sinda mangasala They err.

Jugar Pagkawat To play.

Ining berbo may e sa hurihan kan u radikal, na siring kaini:

60
 PRESENTE SA INDIKATIBO

Primera Persona (Sl.) Yo juego Ako nagkakawat I play.

Ikaduwang Persona (Sl.) Tu juegas Ika nagkakawat You play.
Ikatolong Persona (Sl.) El juega Siya nagkakawat He plays.
Primera Persona (Pl.) Nosotros jugamos Kita nangagkakawat We play.
Ikaduwang Persona (Pl.) Vosotros jugais Kamo nangagkakawat You play.
Ikatolong Persona (Pl.) Ellos juegan Sinda nangagkakawat They play.

MODO IMPERATIBO

Ikaduwang Persona Juega tu Magkawat ka You play

Ikatolong Persona Juege el Masala siya He play
Ikatolong Persona (Pl.) Juegen ellos Mangagkarawat sinda They play

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Primera Persona Yo juege Kun ako magkawat I played.

Ikaduwang Persona Tu jueges Kun ika magkawat You play.
Ikatolong Persona El juege Kun siya magkawat He plays.
Ikatolong Persona (Pl.) Ellos juegen Kun sinda mangagkawat They play.

Estar Uya, Yaon Here

Mga binubugia sa katapusan kan tataramon ining mga minasunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo estòy estàs, està Ako, ika, siya yaon I am, you are, you are
Ellos estàn Sinda yaon They are

IMPERATIBO

Estàte en casa. Diyan ka sa harong Stay there in the house.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Como estè, estès, estè. Kun ako, ika, siya yaon. As is, you are, he is.
Estèn en casa. Kun yaon sinda sa harong Stay there in the house.

Laen pa kan pagkairegular kan primerang persona kaining berbo sa presente sa indikatibo; siring
man sana mga irregular man sa mga panahon (tyempo) asin persona na ikinaniiregular kan berbo
andar-paglakaw.

MGA BERBONG IRREGULAR SA IKADUWANG KONHUGASYON

61
An kadaklan na mga berbo na may katapusan na acer, ecer, asin ocer binubugtakan nin z sa katapusan
kan c radikal sa mga panahon (tyempo) asin persona na minasunod:

Nacer Empobrecer Conocer

Pagkamundag Pagkapobre Pagkamidbid

PRESENTE SA INDIKATIBO

Nazco Namundag I was Empobrezco Naninipobre I am Conozco Namimidbid I am

ako born ako poor ako recognized.

MODO IMPERATIBO

Nazca Mamundag Born Empobrezca Manipobre Impoverish Conozca Makamidbid Get to

siya ako me. ako know
Nazcamos Mamundag Let's Empobrezcamos Manipobre Let us Conozcamos Makamidbid Let us
kami be kami impoverish kamo know
born
Nazcan Mangamundag Born Empobrezcan Manipobre Impoverish Conozcan Makamidbid Know
sinda sinda Them. sinda

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Nazca Kun ako I am Empobrezca Kun ako Impoverish Conozca Kun ako Get to
mamundag born manipobre makamidbid know
Nazcas Kun ika You are Empobrezcas Kun ika Impoverish Conozcas Kun ika You
mamundag born. manipobre makamidbid know
Nazca Kun siya He is Empobrezca Kun siya Impoverish Conozca Kun siya Get to
mamundag Born manipobre makamidbid know
Nazcamos Kun kita Let's be Empobrezcamos Kun kita Let's Conozcamos Kun kita Let us
mangamun born manipobre impoverish makamidbid know
dag
Nazcais Kun kamo You are Empobrezcais Kun kamo Impoverish Conozcais Kun kamo You
mangamun born. manipobre makamidbid know
dag
Nazcan Kun sinda They Empobrezcan Kun Impoverish Conozcan Kun sinda They
mangamun are sinda makamidbid know
dag born. manipobre

Hacer Paggibo To do.

An irregularidad kaining berbo iyo ining minasunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO

62
 Yo hago Naggigibo ako I do.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Hice, hiciste, hizo Ako, ika, siya nagibo I did, did, did
Hicimos, hicisteis, hicieron Kami, kamo, sinda mangaggibo We did, you did, they did

FUTURO IMPERPEKTO

Yo hare, haras, hara Ako, ika, siya magibo I, you, he will do.
Haremos, hicisteis, hicieron Kami, kamo, sinda mangaggibo We, you will , they do.

MODO IMPERATIBO

Haz tu, haga el. Maggibo ka, siya You do, he does.
Hagamos nosotros, hagan ellos Mangaggibo kita, sinda Let us do, let them do

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Haga, hagas, haga. Kun ako, ika, siya magibo If I, you, do,he does.
Hagamos, hagais, hagan Kun kami, kamo, sinda mangaggibo Let us, you, they do.

PRETERITO IMPERPEKTO

Yo hiciera, haria, e hiciese Kun ako maggibo. I would do.

Tu hicieras, harias, e hicieses Kun ika maggibo You would do.
El hiciera, haria, e hiciese Kun siya maggibo He would do.
Hicieramos, hariamos, e hiciesemos Kun kami mangaggibo We would do.
Hicierais, hariais, e hicieseis Kun kamo mangaggibo You would do.
Hicieran, harian, e hiciesen Kun sinda mangaggibo They would do.

PUTURO IMPERPEKTO

Hiciere, hicieres, hiciere. Kun ako, ika, siya maggigibo I, yo, he will do.
Hicieremos, hiciereis, hicieren Kun kami, kamo, sinda mangaggigibo We, you, they will do.

Cocer Pagluto To cook.

An o radikal kaining berbo sinasanglean ni ue sa mga panahon (tyempo), asin persona man sana kan
berbong recordar.

Siring man sana ining mga nangagsusurunod:

Absolver Absuelve Nagpagparâ. Absolving.

Dolor Duele Nagkukulog. Paining.
Llover Llueve Naguuran Raining

63
Oler Huele Nagpaparong Smelling.
Morder Muerde Nagkakagat Biting
Mover Mueve Naghihiro Moving
Volver Vuelve Nagbabalik Returning
Moler Muele Naggigiling Milling

Asin siring man an saindang mga kompwesto:

Envolver Envuelve Nagpapatos Inwrapping.

Devolver, asbpa. Devuelve Nag-uli siya He returned.

An mga berbo:
Cocer Cueza Kun magluto siya. If he cooks.
Recocer Recueza Kun maglonok siya If he boils again.
Escocer Escueza Kun maghaldat idto. If that smarted.

Dai nangagamit ni z sa enotan kan c kundi ining c ginigibo z, kun sinusundan nin a u o siring sa lehe
nin Ortograpia.

Sa gabos na mga berbo na may katapusan na olver, an saindang partisipyo pasibo may katapusan
man na uelto.
Devuelto Inuli He returned.
Revuelto, asbpa. Inukag He stirred.

Ginagamit nin sarong i sa enotan kan c radikal siring sa berbo calentar; ining minasunrunod:

Defender Defiende Nagsusurog siya He defends.

Atender Atiende Nangangataman siya He cares.
Encender Enciende Nagsusulo siya He burns.
Perder Pierde Nawawara siya. He is lost.
Tender Tiende Nagbibiklad siya. He unfolds.
Verter Vierte Nagoola siya He spills.
Siring man an mga kompwesto ninda:

Contender Contiende Nakikipagdildil siya. He debates.

Extender Extiende Naguunat siya. He stretches.

Caber Pagkaigo To fit

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo quepo Nagkakaigo ako I fit.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Yo cupe, cupiste, cupo Ako, ika, siya nagkaigo I, you, he fitted.

Cabremos, cabraeis, cabran Kami, kamo, sinda mangagkaigo We, you, they fitted.

64
 FUTURO IMPERPEKTO

Cabre, cabras, cabra Ako, ika, siya magkakaigo I, you, he will fit.
Cabremos, cabreis, cabieron Kami, kamo, sinda mangagkaigo We, yo, they will fit.

MODO IMPERATIBO

Quepa el. Magkaigo siya Fit he.

Quepamos, quepan. Mangaggibo kami, sinda Let us fit. They fit.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Quepa, quepas, quepa. Kun ako, ika, siya magkaigo If I, you, he fit.
Quipamos, quepais, quepan Kun kami, kamo, sinda mangagkaigo We, you, they fit.

PRETERITO IMPERPEKTO

Cupiera, cabria, e cupiese Kun ako magkaigo. I would fit.

Cupieras, cabrias, e cupieses Kun ika magkaigo We would fit.
Cupiera, cabria, e cupiese Kun siya magkaigo We would fit.
Nosotros cupieramos, cabriamos, e cupiesemos Kun kami mangagkaigo We would fit.
Cupierais, cabriais, e cupieseis Kun kamo mangagkaigo You would fit.
Cupieran, cabrian, e cupiesen Kun sinda mangagkaigo They would fit.

PUTURO IMPERPEKTO

Cupiere, cupieres, cupiere. Kun ako, ika, siya magkakaigo I, you, he will fit.
Cupieremos, cupiereis, cupieren Kun kami, kamo, sinda mangagkakaigo We, you, they will fit.

Caer Pagkahulog To fall

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo caigo Naghuhulog ako I fall.

MODO IMPERATIBO

Caiga el. Mahulog siya He fell.

Caigamos nosotros, caigan ellos Mangahulog kita, sinda We, they fell.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Caiga, caigas, caiga. Kun ako, ika, siya mahulog I fall, you fall, he fall.
Caigamos, caigais, caigan Kun kami, kamo, sinda mangaghulog Let us, you, they fall.

Siring man an saiyang mga kompwesto:

65
Decaer Decaigo Pagluya nin buhay Weakened life.
Recaer Recaigo Nababaghat ako. I relapsed.

Poner Pagbugtak To put

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo pongo Nagbubugtak ako I put.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Yo puse, pusiste, puso Ako, ika, siya nagbubugtak I put, you put, he puts.
Pusemos, puseis, pusen Kami, kamo, sinda mangagbubugtak We put, you put, they put.

FUTURO IMPERPEKTO

Podre, podras, podra Ako, ika, siya magbubugtak I could, you could, he could
Podremos, podreis, podran Kami, kamo, sinda mangagbubugtak We can, you can, they can.

MODO IMPERATIBO

Pon tu, ponga el. Magbugtak ka, siya Put you, put he.
Pungamos nosotros, pongan ellos Mangagbugtak kami, sinda We put us, put them

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Ponga, pongas, ponga. Kun ako, ika, siya magbugtak I put, you put, he put.
Pongamos, pongais, pongan Kun kami, kamo, sinda mangagbugtak Let us put, you put, they put.

PRETERITO IMPERPEKTO

Pusiera, pondria, e pusiese Kun ako magbugtak. Put, put, put

Pusieras, pondrias, e pusieses Kun ika magbugtak You would put, put,
and put
Pusiera, pondria, e pusiese Kun siya magbugtak Put, put, put
Nosotros pusieramos, pondriamos, e pusiesemos Kun kami mangagbugtak We put, put, put
Pusierais, pondriais, e pusieseis Kun kamo mangagbugtak You would put, put, put
Pusieran, pondrian, e pusiesen Kun sinda mangagbugtak They put, put, put

PUTURO IMPERPEKTO

Pusiere, pusieres, pusiere. Kun ako, ika, siya magbubugtak Put, put, put.
Pusieremos, pusiereis, pusieren Kun kami, kamo, sinda mangagbubugtak We will put, put, put

Siring man sana an saiyang mga kompwesto:

66
Anteponer Antepuso Nagpaenot ako. I preferred one to the other.
Componer, asbpa. Compuso Naghirahay. I repaired.

Querer Boot To Like

PRESENTE SA INDIKATIBO

Quiero, quieres, quiere Ako, ika, siya boot I, you, he like.

Queremos, quereis, quieren Kami, kamo, sinda boot We like, you like, they like.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Quise, quisiste, quiso Ako, ika, siya buminoot I wanted, you wanted, he wanted
Quisemos, quisisteis, quisieron Kami, kamo, sinda mangagboot We wanted, you wanted, they wanted

FUTURO IMPERPEKTO

Querre, querras, querra Booton ko, mo, niya I will, you will, he will.
Querremos, querreis, podran Bobooton mi, nindo, ninda We will, you will, they will.

MODO IMPERATIBO

Quiera tu, quiera el. Bomoot ka, siya Like you, like him.
Quieran ellos Bomoot sinda They want.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Quiera, quieras, quiera. Kun ako, ika, siya bumoot I want,you want, he want.
Quieran Kun sinda bumoot They want

PRETERITO IMPERPEKTO

Quisiera, querria, e quesiere Kun ako bumoot I would like, I would like, and I want
Quisieras, querrias, e quesieses Kun ika bumoot Would you like, would you, and
would you
Quisiera, querria, e quesiere Kun siya bumoot I would like, I would like, and I want
Quisieramos, quiriamos, e quisiesemos Kun kami bumoot We would like, we would surgery,
and we would like
Quisierais, quirriais, e quisieseis Kun kamo bumoot You would like, you would, and you
would like
Quisieran, querrian, e quisiesen Kun sinda bumoot They wanted, they wanted, and they
wanted

PUTURO IMPERPEKTO
67
Quisiere, quisieres, quisiere. Kun bubooton ko, mo, niya
Quisieremos, quisiereis, quisieren Kun bubooton mi, nindo, ninda
Saber Pagkaaram To know.
PRESENTE SA INDIKATIBO
Yo se Nakakaaram ako I know.
PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO
Supe, supiste, supo Nakakaaram ako, ika, siya
Supimos, supisteis, supieron Nangagpakaaram kami, kamo, sinda
FUTURO IMPERPEKTO
Sabre, sabras, sabra Makakaaram ako, ika, siya
Sabremos, sabreis, sabran Mangagpapakaaram kami, kamo, sinda
MODO IMPERATIBO
Sepa el. Makakaaram siya
Sepamos nosotros, sepan ellos Mangagpapakaaram kami, sinda
PRESENTE SA SUBHUNTIBO
Sepa, sepas, sepa. Kun makakaaram ako, ika, siya
Sepamos, sepais, sepan. Kun mangagpakaaram kami, kamo, sinda
PRETERITO IMPERPEKTO
Supiera, sabria, y supiese Kun ako makaaram
Supieras, sabrias, y supieses Kun ika makaaram
Supiera, sabria, y supiese Kun siya makaaram
Supieramos, sabriamos, y supiesemos Kun kami mangagpakaaram
Supierais, sabriais, y supieseis Kun kamo mangagpakaaram
Supieran, sabrian, e supiesen Kun sinda mangagpakaaram
PUTURO IMPERPEKTO
Supiere, supieres, supiere. Kun ako, ika, siya makaaram
Supieremos, supiereis, supieren Kun kami, kamo, sinda makaaram
Tañer Pagtugtog To play
68
I want, you want, I want.
We would like to, would like to, would
like to.
I knew, did you know, did you know
We knew, you knew, they knew
I will know, you will know, he will know.
We will know, you will know, they will know
Know he.
Let us know, let them know
Know, know, know.
Let us know, you know, you know.
I knew, I knew, and I knew
You knew, you knew, and you knew
I knew, I knew, and I knew
We knew, we knew, and we knew
You knew, you knew, and you knew
They knew, they knew, and they knew
I know, you know, he knows.
We know, you know, they know.
Ining berbo dai naggagamit nin i sa mga panahon (tyempo) asin persona, na ginagamitan kaiyan kan
mga berbo regular na nanonongod sa ikaduwang konhugasyon.

Taño, Tañeron Nagtugtog siya, nagtugtog sinda He played, They played.

Tañera, Tañese Kun magtugtog If he was playing.
Tañere Kun nagtutugtog If he played.
Tañendo Kun nagtutugtog Ringing

Tener Igwa To have.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Tengo, Tienes, tiene Ako, ika, siya igwa I, you have, he has.
Tienen Sinda igwa They have.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Tuve, tuviste, tuvo Ako, ika, siya nagkaigwa I had, you had, he had.
Tuvimos, tuvisteis, tuvieron Kami, kamo, sinda nangagkaigwa We had, you had, they had.

FUTURO IMPERPEKTO

Tendrè, tendràs, tendrà Ako, ika, siya magkakaigwa I will have, you will have, he
will have
Tendremos, tendreis, tendran Kami, kamo, sinda mangagkakaigwa We will have, you will have,
they will have

MODO IMPERATIBO

Ten tu, tenga el. Magkaigwa ka, siya Have you, have him.
Tengamos nosotros, tengan ellos Mangagkaigwa kami, sinda Let's have, have them

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Tenga, tengas, tenga. Kun magkaigwa ako, ika, siya I have, you have, he has.
Tengamos, tengais tengan Kun kami, kamo, sinda mangagkaigwa We have, you have, they have.

PRETERITO IMPERPEKTO

Tuviera, tendria, y tuviese Kun ako magkaigwa I had, I had, and I had
Tuvieras, tendrias, y tuvieses Kun ika magkaigwa You had, you would have, and
you had
Tuviera, tendria, y tuviese Kun siya magkaigwa I had, I had, and I had
Tuvieramos, tendriamos, y tuviesemos Kun kami mangagkaigwa We had, we had, and we had

69
Tuvierais, tendriais, y tuvieseis Kun kamo mangagkaigwa You had, you had, and you
had
Tuvieran, tendrian, y tuviesen Kun sinda mangagkaigwa They had, would have, and
they had

PUTURO IMPERPEKTO

Tuviere, tuvieres, tuviere. Kun ako, ika, siya magkakaigwa I had, you had, he had.
Tuvieremos, tuviereis, tuvieren Kun kami, kamo, sinda magkakaigwa We have, you have, they
have
Siring man sana kaiyan an mga kompuwesto:

Contener Contuve Nagpugol ako. He contained.

Detener Detuvo Nagpugol siya. He hindered.
Entretener Entretuvo Naglingalinga siya. He entertained.

Traer Pagdara To carry.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo traigo Nagdadara ako I carry.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Traje, trajiste, trajo Ako, ika, siya nagdara I brought, you brought, you
brought
Trajimos, trajisteis, trajeron Kami, kamo, sinda nangagdara We brought, you brought,
they brought

MODO IMPERATIBO

Traiga el. Magdara siya Bring he.

Traigamops nosotros, traigan ellos Mangagdara kita, sinda Bring us, bring them

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Traiga, traigas, traiga. Kun ako, ika, siya magdara I bring, you bring, he brings.
Traigamos, tragais traigan Kun kami, kamo, sinda mangagdara Let's bring, you bring, they bring

PRETERITO IMPERPEKTO

Trajera y trajese Kun ako magdara I bring, and bring

Trajeras y trajeses Kun ika magdara You bring, and bring
Trajera y trajese Kun siya magdara He brings, and brings
Trajeramos y trajesemos Kun kami mangagdara We brought and we brought
Trajerais y trajeseis Kun kamo mangagdara You brought and you brought

70
 Trajeran y trajesen Kun sinda mangagdara They brought and they brought

PUTURO IMPERPEKTO

Trajere, trajeres, trajere. Kun ako, ika, siya magdadara I will bring, you will bring, he will bring.
Trajeremos, Trajereis, trajeren Kun kami, kamo, sinda mangagdadara We will bring, you will bring, they bring

Siring man an saiyang mga kompwesto:

Atraer Pagkadara To attract.
Contraer, asbpa. Pag-agom To marry.

Valer Pagpaorog, pagkamahalaga To be worth.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo valgo mas que tu Orog pa ako saimo I am worth more to you

FUTURO IMPERPEKTO

Valdre, valdras, valdra Paorogon ko, mo, niya

Valdremos, valdreis, valdran Paorogon mi, nindo, ninda
Halimbawa:
Cuanto mas humildes Kun gurano an magkapakumbaba The more humble
seamos, tanto mas valdremos ta, siring man an pagpangorog sato. we are, the more we will be worth.

MODO IMPERATIBO

Val, valga el. Orog ka, siya Worth you, worth him.
Valgamos, valgan Orog kita, sinda Let's be worth, worth they.
Halimbawa:
Valgamonos del hombre. Paorogon ta an tawo. We are worth the man.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Valga, valgas, valga, Ako orog, ika orog, orog siya. I have worth, you have worth, he has worth
Valgamos, valgáis, valgan. Orog kita, orog kamo, orog sinda. Let's be worth, be worth, be worth.
Halimbawa:
Ojala valgan tus consejos! Awot pang pakinabangan an mga hatol mo. I hope your advice is worth it!

PRETERITO IMPERPEKTO
Ikaduwang katapusan

Valdría Orog ako. I would be worth

Valdrías Orog ika. You would be worth
Valdría Orog siya. It would be worth
Valdríamos Orog kami. We would be worth

71
Valdríais Orog kamo. You would be worth
Valdrían Orog sinda. They would be worth
Halimbawa:
Valdriamos mas, sino fueramos Mangongorog kita, kun bako kutana kitang We would be worth more,
tan soberbios. maaabhawon. if we were not so proud.

Siring man sana an saiyang mga kompwesto:

Equivaler, etc. Pagkasama To be equal, etc.
Esto equivaldra aquello. Ini makakasama kaidto. This will equal that.

Yacer Pagkamugtak To be situated.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yazco, yazgo, yago Mamumugtak ako I lie.

MODO IMPERATIBO

Yace, yazga tu Mamugtak ka I lie, lie you.

Yazca, yazga, o yaga el Mamugtak siya He lie.
Yazcamos, yazgamos, o yagamos nosotros Mangamugtak kami Let us lie, we lie, or we lie
Yazcan, yazgan, o yagan ellos Mangamugtak sinda They lie, lie, or lie.

MGA BERBONG IREGULAR MANONONGOD SA IKATOLONG KONHUGASYON

Decir Pagsabi To say.

An decir may mga irregularidad na nangagsusurunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO

Digo, dices, dice Ako, ika, siya nagsasabi I, you, he says.

Digo, dices, dicen Ako, ika, sinda nagsasabi I, you, they say.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Dije, dijiste, dije Ako, ika, siya buminoot I said, you said, I said
Dijemos, dijisteis, dijeron Kami, kamo, sinda mangagsasabi We said, you said, they said

FUTURO IMPERPEKTO

Dire, diras, dira Ako, ika, siya magsasabi I will say, you will say,he will say.
Diremos, direis, diran Kami, kamo, sinda mangagsasabi We will say, you will say, they will say.

MODO IMPERATIBO

72
Di tu, diga el. Magsabi ka, siya Say you, says him.
Digamos nosotros digan ellos Mangagsabi kami, sinda We say, they say.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Diga, digas, diga. Kun ako, ika, siya magsabi I say, you say, he says.
Digamos, digais, digan Kun kami, kamo, sinda magsabi Let us say,you say, they say

PRETERITO IMPERPEKTO

Dijera, diria, y dijese Kun ako magsabi I would say.

Dijeras, dirias, y dijeses Kun ika magsabi You would say,
Dijera, diria, y dijese Kun siya magsabi He would say.
Dijeramos, diriamos, y dijesemos Kun kami mangagsabi We would say
Dijerais, diriais, y dijeseis Kun kamo mangagsabi You would say.
Dijeran, dirian, y dijesen Kun sinda mangagsabi They would say.

PUTURO IMPERPEKTO

Dijere, dijeres, dijire. Kun ako, ika, siya magsasabi. I will say, you will sa, he will say.
Dijeremos, dijireis, dijiren Kun kami, kamo, sinda magsasabi. We will say, you will say, they will say

Bendecir Pagbendita To bless.

Ini kompwesto sa berbo decir: tara may mga irregularidad siya na siring man sana sa berbo decir:
alagad kun gayod nagklaiba man.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Bendigo, bedices, bendice Ako, ika, siya nagbebendita I, you, he blesses.

Bendiciamos, bediciais, bendician Kami, kamo, sinda nangagbebendita We, you, they bless.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Bendije, bedijiste, bendijo Ako, ika, siya nagbendita I blessed, you blessed, he blessed
Bendijimos, bedijisteis, bendijeron Kami, kamo, sinda mangagbendita We blessed, you blessed, they blessed

MODO IMPERATIBO

Bendice tu, bendiga el. Magbendita ka, siya Bless you, bless him.
Bendigamos nosotros, bendecid Mangagbendita kami, kamo, Let us bless, bless you, bless them
vosotros, bendigan ellos sinda

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

73
Bendigas, bendigan, bendiga. Kun ako, ika, siya magbendita Bless, bless, bless.
Bendigamos, bendigais, bendigan Kun kami, kamo, sinda sinda magbendita Bless, bless, bless

PRETERITO IMPERPEKTO

Bendijera, bendiciria, y bendijise Kun ako magbendita I would bless.

Bendijeras, bendicirias, y bendijises Kun ika magbendita You would bless.
Bendijera, bendiciria, y bendijise Kun siya magbendita He would bless.
Bendijeramos, bendiciriamos, y bendijisemos Kun kami magbendita We would bless.
Bendijerais, bendiciriais, y bendijiseis Kun kamo magbendita You would bless.
Bendijeran, bendicirian, y bendijisen Kun sinda magbendita They would bless.

PUTURO IMPERPEKTO

Bendijere, bendijeres, bendijeres. Kun ako, ika, siya magbebendita I will bless, you will bless,
he will bless.
Bendijeremos, bendijereis, bendijeren Kun kami, kamo, sinda mangagbebendita We will bless, you will
bless, they will bless

HERUNDIO
Bendiciendo Kan nagbendita When he blessed.

Siring man sana an mga berbo:

Contradecir Pagdildil, pagkontra Contradict.
Desdecir Pagpasulit Belie
Predecir Paghula Foretell.
Maldecir Pagdarangin Curse.

An mga berbo na may katapusan na ucir, mga irregular na siring man sana kaidtong mga berbo na
may katapusan na ecer na sinabi na.

An may katapusan na ducir laen pa kan irregularidad nin mga berbong may nagkakatapusan nin ecer,
igwa man kaining nangasunod na irregularidad:

Conducir Paghatod

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Conduje, condujiste, condujo Ako, ika, siya naghatod I drove, you drove, he drove
Condujimos, condujisteis, condujeron Kami, kamo, sinda mangaghatod We drove, you drove, you drove

PRETERITO IMPERPEKTO

Condujera, y condujese Kun ako maghatod I would drive.

Condujeras, y condujeses Kun ika maghatod You would drive.
Condujera, y condujese Kun siya maghatod He would drive.
Condujeramos, y condujesemos Kun kami mangaghatod We would drive.
Condujerais, y condujeseis Kun kamo mangaghatod You would drive.

74
Condujeras, y condujesen Kun sinda mangaghatod They would drive.

FUTURO IMPERPEKTO

Condujere, condujeres, condujere Kun ako, ika, siya maghatod I will drive, you will drive,
he will drive
Condujeremos, condujereis, condujeran Kun kami, kamo, sinda mangaghatod We will drive, you will
drive, they will drive

Dormir Pagturog

An o radical kaining berbo kun gayod sinasanglean ni ue, kun gayod nin u.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Duermo, duerme, duerme Ako, ika, siya natuturog I, you, he sleeps.

Duermen Sinda nangagtuturog They sleep.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Durmio, durmieron Naturog siya, nangaturog sinda He slept, they slept

MODO IMPERATIBO

Duerme tu, duerma el. Magturog ka, siya Sleep you, sleep him.
Durmamos nosotros, duerman ellos Mangaturog kita, sinda Let us sleep, they sleep

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Duerma, Duermas, Duerma. Kun ako, ika, siya magturog I sleep, you sleep, he sleeps.
Durmamos, durmais, duerman Kun kami, kamo, sinda mangagturog Let's sleep, you sleep, they sleep

PRETERITO IMPERPEKTO

Durmiera, y durmiese Kun ako magturog I slept, and slept

Durmieras, y durmieses Kun ika magturog You slept, and slept
Durmiera, y durmiese Kun siya magturog I slept, and slept
Durmieramos, y durmiesemos Kun kami mangagturog We slept, and we slept
Durmierais, y durmieseis Kun kamo mangagturog You slept, and you slept
Durmieran, y durmiesen Kun sinda mangagturog They slept, and slept

PUTURO IMPERPEKTO

Durmiere, durmieres, durmiere. Kun ako, ika, siya magtutorog Sleep, sleep, sleep.
Durmieremos, durmiereis, durmieren Kun kami, kamo, sinda mangagtutorog Let's sleep, you sleep, they sleep

75
 HERUNDIO
Durmiendo Kan natuturog When he slept.

Siring man an pagkonhugar kan berbong morir (pagkagadan); alagad an partisipyong pasibo kaini
sinasabing muerto (gadan); tara an partisipyo pasibo kan dormir sinasabing dormido (turog).

Huir Pagdulag To runaway

Ining berbo asin iba pang may kasamang terminasyon o katapusan, minsan mga regular sinda,
dinudugangan nin y sa mga letrang radikal sa mga panahon (tyempo), asin persona na nagsusunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO

Huyo, huyes, huye Ako, ika, siya nagdudulag I, you, he runs away.
Huyen Sinda nangagdudulag We, you, they run away.

MODO IMPERATIBO

Huye tu, huya el. Magdulag ka, siya Run away, run away from him.
Huyamos nosotros, huyan ellos Mangagdulag kita, sinda Let us flee, let them flee

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Huya, huyas, huya. Kun ako, ika, siya magdulag Run away run away run away
Huyamos, huyais, huyan Kun kami, kamo, sinda mangagdulag Run away run away run away

Ir Pagpaduman To Go

PRESENTE SA INDIKATIBO

Voy, vas, va Ako, ika, siya nagpapaduman I, you, he goes.

Vamos, vais, van Kami, kamo, sinda nangagpapaduman We, you, they go.

PRETERITO IMPERPEKTO SA INDIKATIBO

Iba, ibas, iba Ako, ika, siya nagpapaduman I was going, you were going, he was going.
Ibamos, ibais, iban Kami, kamo, sinda nangagpapaduman We were going, you were going, they were going

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Fue, he ido, o hube ido
Fuiste, has ido, o hubo ido
Fue, ha ido, o hubo ido
Fuimos, hemos ido, o hubimos ido
Fuisteis, habeis ido, o hubisteis ido
Ako nagpaduman
Ika nagpaduman
Siya nagpaduman
Kami nangagpapaduman
Kamo nangapaduman
I was, was I, or was I gone.
You were, have you gone, or were you gone
Was, has gone, or was gone
We went, have we gone, or have we been
You were, you were, or you were

76
Fueron, han ido, o hubieron ido Sinda nangagpaduman They were, have they gone, or were they gone

FUTURO IMPERPEKTO

Irè, iràs, irà Ako, ika, siya nagpaduman I will go, you will go, he will go.
Iremos, ireis, iran Kami, kamo, sinda nangagpaduman We will go, you will go, they will go.

MODO IMPERATIBO

Ve tu, vaya el. Magpaduman ka, siya Go you, go him.

Vamos nosotros, id vosotros Mangagpaduman kita, kamo Come on us, you go.
Vayan ellos Mangagpaduman sinda Go them.

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Vaya, vayas, vaya. Kun ako, ika, siya magpaduman Go, go, go.
Vayamos, vayais, vayan Kun kami, kamo, sinda mangagpaduman Let's go, go, go

PRETERITO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

Fuera, iria, y fuese Kun ako magpaduman I would go.

Fueras, irias, y fueses Kun ika magpaduman You would go.
Fuera, iria, y fuese Kun siya magpaduman He would go.
Fueramos, iriamos, y fuesemos Kun kami mangagpaduman We would go.
Fuerais, iriais, y fueseis Kun kamo mangagpaduman You would go.
Fueran, irian, y fuesen Kun sinda mangagpaduman They would go.

PUTURO IMPERPEKTO

Fuere, fueres, fuere. Kun ako, ika, siya mapaduman Go, go, go.
Fueremos, fuereis, fueren Kun kami, kamo, sinda mapaduman We will be, you will be, you will be

HERUNDIO

Yendo. Kan nagpapaduman Going.

Oir Paghinanyog To listen

An i radikal kaining berbo dai nawawara; alagad sinusundan nin g sa mga papahon (tyempo) asin
persona na nangagsusunod:

PRESENTE SA INDIKATIBO

77
 Yo oigo Naghihinanyog ako I listen.

MODO IMPERATIBO

Oiga el. Maghinanyog siya Hear he.

Oigamos nosotros, oigan ellos Mangaghinanyog kita, sinda Let us hear, let them hear

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Oiga, oigas, oiga. Kun ako, ika, siya maghinanyog

Oigamos, oigais, oigan Kun kami, kamo, sinda mangaghinanyog

Siring man sana an saiyang mga kompwesto:

Entreoir Pagkahinanyog To overhear, to hear something at a distance and imperfectly.
Desoir Dai pagkadangog To be deaf, or pretend not to hear.

An e kainig berbo sinasanglean nin i sa mga panahon (tyempo) asin persona na nangagsusurunod:

Pedir Paghagad Ask.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Pido, pides, piden Ako, ika, siya naghahagad I, you, he asks.

Piden Sinda nangaghahagad We, you, they go.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Pidio Siya naghagad He asked.

Pidieron Sinda nangaghagad They asked.

MODO IMPERATIBO

Pide tu, pida el. Maghagad ka, siya Ask for you, ask for it.
Pidamos nosotros, pidan ellos Mangaghagad kita, sinda Let us ask, let them ask

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Pida, pidas, pida. Kun ako, ika, siya maghagad Ask, ask, ask.
Pidamos, pidais, pidan Kun kami, kamo, sinda mangaghagad Let us ask, ask, ask

PRETERITO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

Pidiera, y pidiese Kun ako maghagad I asked, and I asked

Pidieras, y pidieses Kun ika maghagad You ask, and you ask
Pidiera, y pidiese Kun siya maghagad I asked, and I asked
Pidieramos, y pidiesemos Kun kami mangaghagad We asked, and we asked
Pidierais, y pidieseis Kun kamo mangaghagad You would ask, and you would ask

78
Pidieran, y pidiesen Kun sinda mangaghagad Ask, and ask

PUTURO IMPERPEKTO

Pidiere, pidieres, pidiere. Kun ako, ika, siya maghahagad Ask, ask, ask.
Pidieremos, pidiereis, pidieren Kun kami, kamo, sinda mangaghahagad Let us ask, ask, ask

HERUNDIO

Pidiendo. Kun naghahagad Asking.

Siring man sana ining nangagsusurunod:

Ceñir ciñe Naghahabay To put on the cincture.
Concebir concibe Nangingidam To conceive
Corregir corige Nagtutuyaw To correct
Derretir derrite Nagtutunaw To melt
Teñir tiñe Nagtitina To tint
Medir, etc. Mide Nagsusukol To measure

Siring man sana an saindang mga kompwesto:

Despedir. Pagpaaram Say goodbye.
Desceñir Puhubad nin habay. Remove the cincture.

An berbo ceñir asin iba pang nangagtatapus sa ñir, asin nangatatapus man sa llir, nawawaran kan i sa
ultimong silaba sa mga ikatolong persona nin preterito perpekto sa indikatibo; sa mga katapusan na
ra asin se nin preterito imperpekto sa subhuntibo, asin man sa puturo sa subhuntibo man sana.

Ciño, ciñeron Naghabay siya He put on the cincture.

Ciñera, ciñese, ciñeran, ciñesen Kun maghabay siya, kun sinda If he, they put on the
mangahabay cincture.
Ciñere, ciñeren Kun siya maghahabay, kun sinda
mangaghahabay.

Pudrir Pagkalapa Rot.

Ining berbo maninigong isurat asin itaram sa gabos na mga panahon (tyempo) na gamiton an u,
apwera an impinitibo na makakagamit nin o o u; alagad sa partisipyo pasibo podrido (lapa) giraray na
giraray na gagamiton an o.
Salir Paghale Leave

PRESENTE SA INDIKATIBO

Yo salgo Naghahale ako I am leaving.

FUTURO IMPERPEKTO

Saldrè, saldràs, saldrà Ako, ika, siya maghahale I will go out, you will go out, you will go out

79
Saldremos, saldreis, saldran Kami, kamo, sinda mangaghahale We will leave, you will leave, they will leave

MODO IMPERATIBO

Sal tu, salga el. Maghale ka, siya Come out, come out.
Salgamos nosotros, salgan ellos Mangaghale kita, sinda Let's go out, they go out

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Salga, salgas, salga. Kun ako, ika, siya maghale Get out, get out, get out.
Salgamos, salgais, salgan Kun kami, kamo, sinda mangaghale Let's go out, come out, come out

PRETERITO IMPERPEKTO SA SUBHUNTIBO

Saldria, saldrias y saldria Kun ako, ika siya maghale I would go out, you would go out and he
would go out
Saldriamos, saldriais y saldrian Kun kami, kamo, sinda maghale We would go out, you would go out and
they would go out

Siring man sana an saiyang kompuwesto:

Sobre salir Pagpangurog Exceed.

Sentir Pakamate Feel.

Ining berbong minagamit nin i sa enotan kan e radikal sa ibang mga persona, alagad sa iba man na
mga persona sinasanglean an e nin i.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Siento, sientes, siente Ako, ika, siya nakakamate I, you, he feel.

Siento, sientes, sienten Kami, kamo, sinda nangagkakamate We, you, they feel.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Sintio, sintieron Nakamate siya, nangagpakamate sinda Felt, felt

MODO IMPERATIBO

Siente tu, siente el. Makamate ka, siya Feel you, feel him.
Sintamos nosotros, sientan ellos Mangagpakamate kita, siya Let's feel us, feel them
PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Sienta, sientas, sienta. Kun ako, ika, siya makamate I feel, you feel, he feels.
Sientamos, sientais, sientan Kun kami, kamo, sinda mangagpakamate Let's feel, you feel, they feel

PRETERITO IMPERPEKTO

80
Sintiera, y sintiese
Sintieras, y sintieses
Sintiera, y sintiese
Sintieramos, y sintiesemos
Sintierais, y sintieseis
Sintieran, y sintiesen
Kun ako makamate Feel, and feel
Kun ika makamate Feelings, and synthetics
Kun siya makamate Feel, and feel
Kun kami mangagpakamate We feel, and feel
Kun kamo mangagpakamate You would feel, and you would feel
Kun sinda mangagpakamate Feel and feel

PUTURO IMPERPEKTO

Sintiere, sintieres, sintiere. Kun ako, ika, siya makakamate Feel, feel, feel.
Sintieremos, sintiereis, sintieren Kun kami, kamo, sinda mangagpapakamate We will feel, feel, feel

HERUNDIO
Sintiendo Kan nakakamate When he felt.

Siring man sana an mga berbo na nangasusurunod:

Advertir advierte advirtio Nagpatanid Advertised
Arrepentir arrepientese arrepentiose Nagsolsol Repented
Deferir difiere difirio Nagpauswag Deferred.
Hervir hierve hirvio Nagkalakaga Boiled.
Mentir Miente Mintio Nagputik Lied.
Herir hiere hirio Naglugad Wounded.
Preferir prefiere prefirio Nagpaorog Preferred.
Proferir profiere profirio Nagtaram Pronounce.
Referir refiere Refirio Nagusip Recited.

Siring man sana an mga kompwesto ninda:

Desmentir Pagsudya Disagree
Consentir Pagpabaya Agree

Venir Pagpadigdi Come.

PRESENTE SA INDIKATIBO

Vengo, vienes, viene Ako, ika, siya nagpapadigdi I, you, he comes.

Vengo, vienes, vienen Kami, kamo, sinda nangagpapadigdi We, you, they come.

PRETERITO PERPEKTO SA INDIKATIBO

Vine, viniste, vino Ako, ika, siya nangagpadigdi I came, you came, you came
Vinimos, vinisteis, vinieron Kami, kamo, sinda nangagpadigdi We came, you came, they came

PUTURO IMPERPEKTO

81
Vendra, vendras, vendra Ako, ika, siya magpapadigdi I will come, will come, will come
Vendremos, vendrais, vendran Kami, kamo, sinda mangagpapadigdi We will come, you will come,
they will come

MODO IMPERATIBO

Ven tu, venga el. Magpadigdi ka, siya Come you, come him.
Vengamos nosotros, vengan ellos Mangagpadigdi kita, sinda Let us come, let them come

PRESENTE SA SUBHUNTIBO

Venga, vengas, venga. Kun ako, ika, siya magpadigdi Come on, come on, come on.
Vengamos, vengais, vengan Kun kami, kamo, sinda sinda mangagpadigdi Come on, come on, come on

PRETERITO IMPERPEKTO

Viniera, vendria, y viniese
Vinieras, vendrias, y vinieses
Viniera, vendria, y viniese
Vinieramos, vendriamos, y
viniesemos
Vinierais, vendriais, y vinieseis
Vinieran, vendrian, y viniesen
Kun ako magpadigdi I would come, I would come, and I
would come
Kun ika magpadigdi You would come, you would come,
and you would come
Kun siya magpadigdi It would come, it would come, and
it would come
Kun kami mangagpadigdi We would come, we would come,
and we would come
Kun kamo mangagpadigdi You would come, you would come,
and you would come
Kun sinda mangagpadigdi They would come, they would
come, and they would come

PUTURO IMPERPEKTO

Viniere, vinieres, viniere Kun ako, ika, siya magpapadigdi You come, you come, you come
Vinieremos, viniereis, vinieren Kun kami, kamo, sinda mangagpapadigdi We will come, you will come,
you will come

HERUNDIO
Viniendo yo Kan nagpapadigdi ako When I came.

Siring man sana an saiyang mga kompwesto:

Convenir Pagkiuyon Agree to.
Intervenir Pakiayon Intervene.

Leksyon 15. MGA BERBONG IMPERSONAL, DEPEKTIBO ASIN KOMPUWESTO.

Nginangaranan mga berbong impersonal iyo idtong mga ginagamit sana sa inpinitibo asin sa
ikatolong persona nin singular na bilang sa gabos na panahon (tyempo).

82
Nginangaranan na impersonal huli ta dai ibinubugtak na hayag an suheto, kundi sa isip lamang:
Halimbawa:
Alborear Pagliliwanag To dawn, to peep, or break as the
day.
Amanecer Pagaga At dawn.
Anochecer Pagbanggi, sinarom At dusk, twilight.
Llover Pag-oran Rain.
Lloviznar Pagtagithi Little rain drops.
Diluviar Pagbonokbonok Diluge.
Relampaguear Pagkikilat Lightning.
Tronar Pagdagoldol Thinder
Cuando amanezca, llovera. Kun aga na, mauran. When it dawns, it rains.
Ayer trono y relampagueo. Kasuodma, nagdagoldol asin Yesterda, it thundered and flashed
nagkikilat. with lightning.
Al anochecer, diluviaba. Sa sinarom, nagbobonokbonok. At dusk, it deluged.

Nyutro:
Amaneci en Albay, y anocheci en
Naga.
Juan se acosto y no amanecio.
Anocheceran y no amaneceran los
malvados.
Naagahan ako sa Albay, asin nabanggihan Dawn broke in Albay, and
ako sa Naga. night fell in Naga.
Naghigda si Juan, alagad dai siya naagahan. Juan went to bed and did
not wake up.
Babangihonon an mga maraot na tawo, asin The wicked will get dark
bako sinda aagahon. and not dawn.

May mga berbo man na kun minsan ginagamit baga impersonal minsan bako man sinda; an iba
igwang pronombre se, an iba mayo, asin an iba pa ginagamit ta sa ikatolong persona nin plural.
Halimbawa:
Asegura, o se asegura que sera Siniseguro na Its is assured that the harvest will
buena la cosecha. maninimarhay an pagani. be good.
Se riñe por nada en este mundo. Sa dai gurano nagiiriwal They quarrel for nothing in this
digdi sa kinaban. world.
Cuentan, o se cuentan que eres Suboot maraot ka. They say that you are bad.
malo.
Alli riñen, o se riñe. Duman nagiiriwal. There they quarreled.
Que diran, o que se dira? Anong sasabihon? What did they say?
Es tarde. Yawat na. It’s late already.
Conviene dar limosna. Maninigong maglimos. It is worthy to give alms.
Importa ser instruido. Maninigong makanood. It is worthy to learn.
Parece que llueve. Baga naguuran. It is likely to be raining.
En Manila hay grandes fiestas. Sa Manila may darakulang In Manila there are large feasts.
piyesta.
Hace mal tiempo. Maraot an panahon. Bad weather.

Mga Berbong Depektibo

Nginangaranan berbo depektibo iyo idtong may kulang na mga tyempo, o persona, man.
Halimabawa:
83
Concernir Pagkanongod Concerning/regard, belong, appertain to
Soler Pagtood Get used, or accustomed, to something
Placer Paglogod-boot Pleasure, content, merriment, rejoicing, diversion, delight.
Yacer Yaon, pagkamugtak, uya To be fixed, or situated in any place.

Ining mga berbo ginagamit sana sa mga tyempo asin personang nagsusunod:

Concernir Pagkanongod Concerning/regard, belong, appertain to

Presente Indikatibo

Esto me concierne, nos concierne, Nanonongod sako, sato ini. This concerns me, us.
etc.
Estos asuntos me, nos concernien, Ining mga bagay nanganonod These things concerns
etc. sako, sato, etc. me, us, etc.

Preterito Imperpekto

Me concernia, nos concernia Nanonongod sako, Concerning me, us.

sato, etc.
Estos asuntos me, o nos concernian. Nangononod sako, These things concerns me, us.
sato ining mga bagay.

Presente Subhuntibo

Me, nos concierna Kun manongod sako, sato. If it pertained to me, to us.
Me, nos concierna Kun manganongod sako, sato. If it pertains to me, to us.
Herundio Kun nanonogod. If it concerns.
Partisipyo aktibo An nanonongod. What concerns.

Halimbawa:
Soler Pagtood Guess.

Presente Indikatibo

Suelo, sueles, suele. Nagtotood ako, ika, siya. I used to, you used to, he used to.
Solemos, soleis, solen Nangagtotood kami, kamo, sinda. We used to, you used to, they used to

Presente Imperpekto

Solia, solias, solia Nagtotood ako, ika, siya. I used to, you used to, he used to.
Soliamos, soliais, solian Nangagtotood kami, kamo, sinda. We used to, you used to, they used to

Preterito Perpekto

84
He solido, has solido, ha solido Nagtotood ako, ika, siya. I have used to, you have used,
he has used to.
Hemos solido, habeis solido, han solido Nangagtotood kami, kamo, sinda. We have used to, you have used
to, they have used to.

Halimbawa:
Placer Boot Like.

Presente sa Indikatibo

Me place, etc. Binoboot ko, etc. I like, etc.

Nos place, etc. Binoboot nyato, etc. We like, etc.

Preterito Imperpekto

Me placia, etc. Binoboot ko, etc. I like it, etc.

Nos placia, etc. Binoboot nyato, etc. It pleases us, etc.

Preterito Perpekto

Me plugo, etc. Binoot ko, etc. It pleases me.

Nos plugo, etc. Binoot nyamo, etc. It pleases us.

Presente sa Subhuntibo

Plazca, plega, plague, al cielo Booton o itugot logod nin langit. Heaven pleases it.
Nos plazca, etc. Booton logod nyamo, etc. We please.

Preterito Imperpekto sa Subhuntibo

Como pleguiera, pleguiese Kun bumoot baga. As it pleases.

Puturo Perpekto

Si pleguiere al cielo. Kun bumoot kutana nin langit. If heaven pleases.

Yacer Yaon Lie.

Dapit sa ining berbo, hilngon mo an pagkaiiregular sa dahon 119 digsi sa sasabihon ta lang an na an
orog na ginagamit na mga panahon (tyempo) asin persona.

Presente sa Indikatibo

Yace, yacen Yaon, uya. Lie, lie

Preterito Imperpekto

Yacia, yacian. Yaon They lay, they lay.

85
Dai ginagamit sa primerang persona nin presente indikatibo ining minasunod:
Loar, incoar, roer, etc. Pagomaw, pagpoon, pagkilkil, etc. To glorify, to start, to gnaw, etc.

Ginagamit sana sa mga persona o mga tyempo na dai nawawaran nin i final sa mga minasunod:
Abolir, blandir, empedernir, etc. Pagpunas, pagyabadyabad, pagpatagas, etc. Abolish, quiver, hardened, etc.
A Juan concernia ese asunto. Nanonongod ki Juan yan bagay. That thing pertains to Juan.
Suelo comer a las doce. Nagtotood akong magkakan sa alas: dose. I was accustomed to eat at
twelve o’clock.
Plegue al cielo te acuerdes de un Itugot logod nin swerte na makagiromdom May luck permit that
buen amigo! ka sa sarong marhay mong amigo. you remember one good friend
of yours.
Aqui yacen los restos de Juana. Digdi uya an bangkay kaidtong Juana. Here lies the mortal remains
of Juana.
Loando la virtud, se denigra el Kun magomaw kan kabanalan, nagpupura When virtue is praised, the evil
vicio. an karatan na bisyo. of vice is embararrased.
Incoe me asunto. Pinunan ko an sakong katuyuhan. I started my purpose.
Roian los perros el hueso. Nangagkikilkil kan tulang an mga ayam. The dogs gnawed the bones.
Se abolio el decreto. Hinale an dekreto. The decree was removed.
Blandio la espada. Nagyabadyabad an espada. The sword quivered.
Con mi condescendencia se Sa pagpahonodhonod ko, tuminagas si As I consented, your
empedernio tu corazon. boot mo. heart hardened.

BERBONG KOMPUWESTO

Nginangaran na mga berbong simple iyo idtong sa pagkahimo ninda dai nangangaipo nin ibang
tataramon; kompuweto naman kun nahihimo nin berbong simple asin ibang tararamon o silaba na
nangengenotan sa sainda.

Mga preposisyon asin mga partikula (particle, a little word of one, or two syllable, which is neither declined nor
conjugated) iyo an nakakahimo kan mga berbong kompuwesto, an iba daing sadiring kahulugan sa
kastilang tataramon, asin minsan igwa man an iba, nawawara kun ihimo nin berbong kompuwesto.

Tara an ibang mga preposisyon asin partikula minsan ihimo nin berbo kompuwesto, minsan dai
man, may sadiring kahulugan.

Mga preposisyon asin partikula na daing saidirng kahulugan:

MGA PREPOSISYON BERBO BERBO KAHULUGAN

asin PARTIKULA KOMPUWESTO Bikol English
Ab usar ABUSAR Pagabuso Abuse
Abs tenerse ABSTENERSE Paglehe Refrain
Ad herir ADHERIR Pagayon Join
Circun valar CIRCUNVALAR Paglibot Surround
Des cargar DESCARGAR Paghawas Unload
Di sentir DISENTIR Pagsuhay Separate
Dis poner DISPONER Pagsaray Dispose

86
E manar EMANAR Paggikan Emanate
Em beber EMBEBER Pagsaromsom Soak
Equi parar EQUIPARAR Pagbaing Compare
Es cojer ESCOJER Pagpili Choose
Ex poner EXPONER Pagpahayag Pronounce
Extra limitar EXTRALIMITAR Paglihis Restrict
Im poner IMPONER Pagbugtak Put
In dignar INDIGNARSE Pagkaanggot Ire
Inter poner INTERPONER Pagpatahaw Interpose
Ob tener OBTENER Pagkaabot Obtain
Per jurar PERJURAR Pagsumpang-putik Perjure
Pos poner POSPONER Pagpahuri Lag
Pre ceder PRECEDER Pagpangenotan Forward
Pro crear PROCREAR Pagugbon Give birth.
Re cargar RECARGAR Pagdugang Increase
Res quebrar RESQUEBRAR Paggatak Crack
Retro ceder RETROCEDER Pagorong Recede
Se parar SEPARAR Pagsuhay Separate
Son reir SONREIR Paghuyom Smile
Sor prender SORPRENDER Pagtaraka Surprise
Sos tener SOSTENER Pag-antabay Guide
Su poner SUPONER Pagsahot Suspect
Sub dividir SUBDIVIDIR Pagbaranga kan Subdivide
banga na
Super abundar SUPERABUNDAR Pagdagya Exuberant
Sus pender SUSPENDER Pagpauntok Cease
Trans bordar TRANSBORDAR Pagdakit sa Transfer
ibang sakayan

Mga preposisyon na may sadiring kahulugan:

MGA PREPOSISYON asin BERBO KAHULUGAN
PARTIKULA Bikol English
A ACOGER Pagsangkob Shelter
Ante ANTEPONER Pagpangenot Precede
Con CONFORMAR Pagbagay Conform
Contra CONTRADECIR Pagdildil Argue
De DEVOLVER Paguli Return
En ENVOLVER Pagpatos Wrap
Entre ENTREMETER Pagsuksok Insert
So SOCAVAR Pagsmenos Undermine
Sobre SOBRESALIR Pagpangurog Exceed
Tras TRASPONER Pagtalikod Transplace

87
 Leksyon 16. MGA PARTISIPYO (PARTICIPLE)*

An partisipyo iyo idtong parte nin sentensya na garo berbo, garo adhetibo, asin kun minsan pangaran
sustantibo. (*Participle is the part of a verb which partakes of the qualities of noun, and as such it may be declined.)

Duwa kalaen an partisipyo: an saro aktibo, o presente, na may katapusan na ante kun manonongod sa
primerong konhugasyon; alagad kun sa ikaduwa asin ikatolong konhugasyon, may katapusan na ente,
o iente.
Halimbawa:
Amante An namomoot Lover.
Referente Nadadapit Pertinent.
Perteniciente Nanonongod Comprising.

Asin an saro naman na partisipyo iyo an pasibo, o preterito, na may katapusan na ado, kun sa
primerong konhugasyon; alagad kun sa ikaduwa asin ikatolong konhugasyon, may katapusan na ido.
Halimbawa:
Primero konhugasyon Amado Namootan. Beloved
Ikaduwang konhugasyon Temido Natakotan. Feared
Ikatolong konhugasyon Partido Binaranga. Parted

Mga partisipyo pasibo iregular, o na daing katapusan na ado kun ido:

Halimbawa:
Abrir Pagbukas Abierto Binukas Opened
Cubrir Pagtahob Cubierto Tinahoban Covered
Decir Pagsabi Dicho Sinabi Said
Escribir Pagsurat Escrito Sinurat Wrote
Morir Pagkagadan Muerto/ Matado Gadan, ginadan Died, killed
Poner Pagbugtak Puesto Binugtak Placed
Ver Paghiling Visto Hiniling Seen

MGA KOMPUWESTO
Revolver Pagukag Revuelto Inukag Stirred
Encubrir Pagtago Encubierto Tinago Hide
Posponir Pagpahuri Pospuesto Pinagpahuri Last, lag behind

Mga berbo na may duwang berbo pasibo, an saro regular na ginagamit sana sa paghimo kan mga
tyempo kompuwesto, na kaiba an auksilyar haber na saro irregular na ginagamit ta nagaro-adhetibo.

PARTISIPYO PARTISIPYO KAHULUGAN

BERBO KAHULUGAN
REGULAR IREGULAR Bikol English
Bendecir Pagbendito Bendecido Bendito Benendita Blessed
Maldecir Pagdarangin Maldecido Maldito Idinarangin Cursed
Atender Pangataman Atendido Atento Pinangataman Cared, attended
Confesar Paghayag Confesado Confeso Hayag Divulged
Elegir Pagpili Elegido Electo Pinili Elect, chosen
Despertar Pagmata Despertado Despierto Mata Awake
Expresar Pagpahayag Espresado Espreso Hayag Reveal
Soltar Pagbutàs Soltado Suelto Butàs Loose, set free
88
Romper Pagpasâ Rompido Roto Pasâ Broke
Nangaataman ako kan saimong ama. I took care of your father.
Nagmata na si Luis. Luis woke up already.

SABALE (Apwera)
He freido o frito un pescado. Nagpritos ako nin sarong sira. I fried a fish.
El capitan ha prendido o preso a Nagdakop si Kapitan nin sarong The captain put in prison a
un ladron. parahabon. thief.
El juez ha proveido o provisto. An hukom nagtaong hatol. The judge gave judgment.
He rompido o roto un vaso. Nagpasa ako nin sarong baso. I shattered a glass.

Mga partisipyo pasibo na mga aktibo kun sa saindang kahulugan o sentido.

Halimbawa:
Acostumbrado El que acostumbra. An nagtotood One who is used to.
Agredecido El que agredece. An nagbabalos One who rewards.
Atrevido El que se atreve. An mapangahas One who is daring.
Callado El que calla. An daing girong One who is silent
Cansado El que cansa An nakakapagal The tiring one.
Considerado El que tiene consideracion. An nangongoldangan The considerate one.
Desconfiado El que desconfia An daing paniwala The untrusting.
Fingido El que finge An nagsasagin The pretender.
Leido El que ha leido mucho An nagparabasa The reader who reads
parabasang gayo. much.
Presumido El que presume An nananarig sa saiya One who relies on
man sana himself.
Entendido El que inteligente An may pakatalastas The knowledgeable.
Osado El que tiene osadia An mapangahas The daring one.
No eres agradecido Dai ka magbalos. Do not acknowledge.
Eres muy atrevido. Ika mapangahas na gayo. You are very much daring.
Luis es muy leido. Si Luis parabasang gayo. Luis is a much reader.
Juana es entendida. Si Juana may pakatalastas. Juana is learned.

Leskyon 17. ADBERBIO.*

*Adberbio o Adverb, one of the parts of speech added to a verb which modijies its use and meaning.

An adberbio iyo idtong parte nin sentensya na minaiba sa berbo, o sa ibang tataramon, sa
pagayawayaw, o paglimitar, kan kagamitan o kahulugan ninda.
Halimbawa:
Juan canta bien. Si Juan nagkakanta nin marhay. Juan sings well.
Juana es algo seria. Si Juana poropormal. Juana is serious.

Nagkakasiyam kalaen an mga adberbio: Tyempo, Lugar, Modo, Kantidad, Comparasyon, Orden,
Afirmasyon, Negasyon asin Duwa-Duwa.

TYEMPO o PANAHON: Noarin? Kasuarin. When?

89
An adberbyo nin tiyempo o panahon iyo idtong nagpapahayag kun kasuarin ginibo o nangyari an
anuman.

Ngonian Today, Now, Present Na Already

Kasuodma Yesterday Sagkod may buhay pa Until there’s life.
Susaro Day before yesterday. Pa Yet, still, further, nevertheless,
notwithstanding.
Noodma Tomorrow Ngonian na taon This year
Subago A while ago. Lauat na Late already
Ngapit Later Amay Early, soon
Ngaldihan Presently, instantly, immediately Madali Promptly, quickly, faster.
Tolos Promptly Kaso sarong taon Before last year.
Giraray Always, again. Kadto Before
Noarin pa Never, at any time. Daing katapusan Eternally.
man
Sagkod Until Noarin maabot si…? When is one going to arrive?

LUGAR Saen? Haen?

Dihan There, that. Sa luwas Outside. Abroad, out.
of the place where one stands.
Digdi Here, in this place. Sa itaas Above, over, up.
Duman There; in that place; thither, or to Sa ibaba Below
that place.; on the other fide,
yonder.
Sa hurihan Backward, to the back part. Sa likod Behind; the back part of any thing.
Harayo Far off, at a great distance. Sa ibabaw Above, Top, the high, chief, or
superior part of any thing.
Harani Near at hand, not far off, close by. Sa sirong Underneath, downstairs.
Sa atubang In front, before Sa irarom nin Underneath, or below, the water.
tubig
Sa laog Inside.
Saen ka hale? Hale ako sa Naga. Where did you come from? I came from Naga?
Mapasaen ka? Sa harong mi. Where are you going? To our house.
Dihan siya, digdi, duman. He is there, here, there
Ibugtak mo an kandila sa ibabaw kan lamesa. Put the candle on top of the table.
Harayo an tatamnan mo. Your garden is far.
Sa sirong kan lamesa. Underneath the table.

MODO: Paano?
An adberbio sa MODO nagpapahayag kun paano an pagkaginibo o pangyayari nin anuman.

Siring Of this, or of the other Hangao Scarcely, barely, hardly

manner with much ado.
Marahay Well, good, right. Sabale Unless, except that, save
that, beside that; out of
that.
Maraot Badly, injuriously. Siring In proportion, or
90
 according to proportion.
Sa maluya an pagtaram. Softly, gently. Sa tuyo On purpose; studiously.
Makusog Stout, strong, robust. Sa katuyuhan Designedly, on set
purpose.
Luwayluway Softly, little by little. Sa maraot Maliciously; artfully, with
a malicious design.
Sa makusog na boces. High, raised over the Sa katoninongan Quietly, calmly, peacefully
ground.
Sa hababang boses Low.
Paano an pagsurat nin marahay? How do you write well?
Arog kaini. Pagluwayluwayon sana. Like this. Slowly only.

KANTIDAD: Gurano?

Kadikit Little, few. Gayo Very

Dakul A lot, many, or much. Igo, sukat na. Enough.
Dai lamang, Nothing, none. Labi, siring As much as, So as, after such a
mayo manner.
Baga man Thereabouts, almost, nearly. Labi How? An adverb of quantity,
sana quality, or time.
Gurano iyan singsing? How much is that ring?
Siring. As much as.

COMPARASYON: Pagbaing.

Orog ka. More; greater; that which implies a comparative excess of one thing
above another.
Kulang Less, the comparative of little, in a smaller, or lower degree.
Orog karahay, marhay pa Better, well in a greater degree; more exact.
Orog karaot Worse, in a manner more bad.

ORDEN: Pagsurunodsunod.

Ngona Principally, first, in the first place.

Pasurunodsunod Successively
Pasurusurubli Alternately
Kahurihurihi Lastly
Ngona, dangan Before, beforehand, after, in succeeding time.
Kaipuhan isipon ngonian an sadiring buhay. Think of your life first.
Si Juan asin si Luis nagpasurusurubli nin Juan and Luis wrote alternately.
pagsurat.
Ako ngona, dangan ika, ngapit si Luis, asin sa Me first, then you, Luis later, and Pedro lastly.
kahurihuri si Pedro.

AFIRMASYON: Pagpatotoo.

Oho Yes
Totoo It is true, in truth, truthfully.
91
Totoo nanggad It is truly.
Iyo man Also, likewife, conformably, having a relation to
another thing.
Totoo nanggad na iyan siring. It is true that that is indeed.
Nagparigos ka? Oho. Did you take a bath? Yes.
Nagbolos ka? Did you change your clothes?

NEGASYON: Pagpadai, pagnegar.

Bako, dai No.

Ni. Neither, nor
Nungka, noarin pa man. Never, at no time.
Sagkod Conclude, or end something, until.
Dai man Neither, not either; the denying of anything one
after another.
Iyan bako kong tugang, ni ini, ni idto. That is not my brother, neither this, nor that.
Noarin pa man, dai ko matugot kayan. At no time, will I not permit that.
Dai ako nakakagiromdom. Ako dai man. I cannot remember. Me neither.

DUWA-DUWA:
Tibaad Maybe, by chance, by accident, by causality.
Gayod By chance, by casuality, by accident.
Nama By chance.
Tibaad umuran ngonian. Maybe it will rain today.
Hahapoton gayod ako. I may be asked by chance.
Hare ka pagsakat, nama kun mahulog ka. Don’t climb up, chances are you will fall.

An paggamit nin ibang mga Adberbyo.

Digdi
Duman
Isug pa digdi, o duman.
Digding gayo, duman na gayo.
Maano
Maano? Siring baga, Abaa!
Maano si naghehelang?
Maano? Nagoorog.
An hade maputing baga papel.
Hiniling ako nyang baga leon,
natalongagdan ako.
Sinabi sako idto baga suba.
Abaa na idtong kikilat kasuodma.
Sa pagka ako katood nin gabos, minamawot ko As proof that I am a friend of all, I desire peace.
an katoninongan.
Gibuhon mo yan, siring kasuodma.
Here, this way, this side.
There, in that place; thither, or to that place.
Move here, or there.
Very much here, very much there.
How! Signifies the manner, or form how a thing
happens; the coridition, state, or situation it is in:
as like, why so.
How? The same. How!
How is the sick man?
How? Getting worse.
The king is as white as paper.
asin He looked at me like a lion, and I fainted dead.
He said it to me as a joke.
What a lightning that was yesterday!
Do that, like yesterday.

Sagkod.
92
Dai ako matubod kayan sagkod. I would never believe it.
Sagkod noarin pa man dai ako matubod I would never believe it.
Sagkod noarin pa man, dai nanggad I will remember forever or forever.
magigiromdom ako.

Dai:
Orog pa karahay an pagtrabaho sa pagkadai
kagibogibo.
Sa bilog kong buhay dai ako nakadangog nin
siring kaiyan.
Sa bilog na banggi dai ako napaturog.
Habo ako nin anoman.
Dai nakakaaram siisay man.
Si Luis nagtaram sako may kahulugan.
Dai lamang ako nahilig kun banggi.
It is so much good to work than to be in
idleness.
In my entire life, I have not heard anything like
that.
In the entire night I have not fallen asleep.
I do not like anything.
No one knows.
Luis talked to me in mystery.
I do not go downstairs at night.

Orog, dai orog: More, less.

Si Pedro mas tawo pang arog sako.
Orog pa an paggibo kisa pagaram.
Dai orog an pagtaram kisa paggibo.
Orog na karahay nagkakanta siya.
Naghihinangyog siya sa orog na pangangataman.
Pedro is more of a man than I am.
More is doing than saying.
Less is saying what to do.
Sing rather.
Listen more closely.

Gayo: Much.
Malungsi kang gayo.
Marhay kang gayong maestro.
Maraoton yan!
Harayong gayo, haraning gayo.
Harayong gayo sa boot, kalimpapaw na gayo.
Naabot kang labilabi kapagal, mala ta…
Orog karahay, orog karaot saimo!
Abaang luway mong maglakaw.
Abaang pagkaingrato mo.
Kun gurano an sadiri mo, iyo man, o siring man
an saimong halaga.
Kun orog kadakul an sadiri mo, orog man an
halaga mo.
Labilabi si pagparalakaw niya na napagal pakaray.
You are much pale.
You are a much good teacher.
That is much bad.
Very far indeed, very near indeed.
Very far from the heart, over and above indeed.
You got very tired, that is why …
So good, so bad for you!
You are so slow in walking.
You are so ungrateful.
How much you have, is how you are worth.
If you possess more, more is also your worth.
Too much he walked that he got tired very
much.

Haen, saen, kun suarin: Where, when.

Masaen ka? Saen ka nageestar? Where are you going? Where do you live?
Noarin ka mapadigdi? Masakatagalogan ako; When are you coming here? I will go to the
nageestar ako sa Naga; mapadigdi ako noodma. Katagalogan; I live in Naga; I will come here
tomorrow.
Kun saen mo babayaan an gubing, diyan mo Where you leave your clothes, there you will find
93
makukua.
Kun mapadigdi ka, paisihon mo ako.
Totoong nagadan siya, kundi saen?
Totoong nagpadatong si Pedro, pero kasuarin?
Nahiling ko siyang mamundo, malungsi, asin
daing gironggirong, nin huli kaidto hinuhugob
ko na naghehelang siya.
it.
If you come here, notify me.
It is true that he died, but where?
It is true that Pedro arrived, but when?
I saw him sad, pale, and quiet that is why I
inferred that he is sick.

Dapit sa magna adberbio na may katapusan na mente.

Ining mga adberbio na nangahimo nin mga adhetibo, positibo, asin kumparatibo, asin, kun minsan,
nin superlatibo mente.

Kahurihurihi Ultimately, finally.

Sa kasarigan Indubitably. Surely, certainly
Sa aroaldaw Everyday, daily
Taontaon Yearly
Bulanbulan Monthly
Orog na Principally, especially, chiefly.
Orog kadikit More sparingly, more scarcely, or moderately in
the use of things.
Orog kagayon Beautifully, gorgeously, prettily, handsomely
Karokadikit Very sparingly, very scarcely, or moderately in
the use of things.
Sa kaliksihan na gayo Briskly; shortly and briefly; yarely; unsteadily;
Slightly, lightly; easily, without difficulty.
Sa kakusugan na gayo Most strongly; most vigorously, very valliantly.
Maraoton na gayo Most wickedly, Most badly, worst.
Aroaldaw nagagana si Juan nin binting. Every Juan earns two reals.
Sa kahurihurihi dinugangan siya nin tandan. Lastly, his wage is increased.
Madali kang gayo magtaram. You talk very fast.
Maraoton na gayo an pagsurat mo. You write worst.

Kun sa sentensya igwa nin nagkakaduwa o nagkapipirang adberbiong nagsusurusurunod, iyo lamang
bubugtakan nin mente an nasa huri.

Balakid nin mga adhetibong maskulino na singular an bilang ginagamit tang mga adberbio; alagad sa
pagmidbid kun mga adhetibo o kun mga adberbio sinda hihilingon kun baga igwang binanagayan; na
kun minabagay baga sinda sa tibaad nang pangaran na hayag o bakong hayag, mga adhetibo sana
sinda, tara kun dai, adberbio nang gayod sinda.

Maliwanag an aldaw. (adhetibo) The sun is bright.

Maliwanag an paghiling ni Juana. (adberbio) Juana’s sight is clear.

Mánsana: mismo.

Casuodma mansana, ngonian man sana, noodma Yesterday only, today only, tomorrow only, get
mansana, magaalmoneda. money.
94
Digdi mansana, duman mansana (bakong sa
ibang lugar) hinahalat ta kamo.
Kasuodma man sana nakita ko siya.
Sa Manila man sana ( o sa banwaan man sanang
Manila) dai nin pagbuhaybuhay na orog karahay
siring sa Naga.
Here only, there only (not in any other place) I
will wait for you.
Yesterday only I saw him.
Only in Manila (or in the town of Manila itself)
there is no better living like that of Naga.

MODOS ADBERBIALES

Nginangaranan na modos adberbiales idtong mga tataramanon na minsan bakong adberbio bilang
baga mga adberbio an kamugtakan ninda sa sentensya na siring kaining mga minasunod:

Sa bagong uso, sa daang na uso. Modern fashion, old fashion.

Garo kastila, garo frances. Seems Spanish, seems French.
Sa tuyo, sa sikot. Intentionally, in a hidden manner.
Sa matanos, sa suhi, sa too, sa wala. To the right, to the opposite, to the right, to the
left.
Sa odto, sa sinarom. At midday, at dusk.
Sa luwayluway, sa hikap. Slowly, go crouching,
Sa diklom, sa hayag, sa tantan In the dark, in the open, in obscurity.
Basang Without much a notice.
Talagsad Barely.
Orooltan nin aldaw Alternating days.
Nagoorog To grow worse and worse so as to be impaired.
Minsan paanhon sana. Do in whatever manner.
Sa katapustapusi, sa kahurihurihi, sa kagotosan. In the end, in the last, in the shortcut.
Sa madaling gayo, sa madali. Very much romptly, very much quickly.
Sa sinarom. In the twilight.
Minsan siring. Even if.
Tadang, sa atubang Face to face.
Kadikit na oras, kabangang oras A little time, half-hour.
Makatolo, makaribo, kun gayod. Three time, a thousand times, at times.
Lakaw, nangangabayo. Walk, horseback ride
Sagkod, daing bayad, orog pa, saro pa. In the meantime, libre, excellent, another one.
Sa tuyo, sagkod, tolos man sana. In the thought, until, at the very point (without
delay).
Si Titay naggugubing garo kastila. Titay dresses like a Spaniard.
Pagsinarom, mapa-Naga ako. At twilight, I will go to Naga.
Sa katapusan, an gabos ginigibo mong suhi, In the end, you do everything in the opposite,
alagad sa tuyo. but intentionally.
Mala pa ta sa madali natapus ni Pedro si saiyang That is why in the most immediate time Pedro
harong. finished his house.
Magsosongko ako sa naghehelang na I will visit the sick which I do in alternating days.
pinagorooltanan ko sana nin aldaw.
Nagpadigdi si Luis na basang. Luis came without much a notice.
Kun gayod marhay, kun gayod maraot. At times good, at times bad.
Maghalathalat ka pa nin kadikit. Wait a little while.
Makatolo ako nagsurat ki Luis. Three times I wrote Luis.
95
Sagkod nagpapahingalo ako, magtahe ka kaiyan Meantime I am resting, sew the dress, but for
bado, alagad daing bayad. free.

Leksyon 18. PREPOSISYON.*

*Preposisyon, o preposition, an indeclinable part of speech that precedes the noun.

An preposisyon iyo idtong inbaryable kan sentensya, na ginagamit sa pagpahayag kan

pakapagkanongodtongoran baga, o pagkasinarosadirihan nin duwang tataramon.
Halimbawa:
Veinte reales di a Juan. Tinawan ko si Juan nin duwang salapi. I gave Juan two cents.

An mga preposisyon na a nagpapahayag na napapanongod sa tataramon na Juan dapit sa di.

Nagkakaduwa an mga preposisyon: separable na may sadiring kahulugan, asin inseparable na daing
sadiring kahulugan, kun dai makaayon sa ibang tataramon.

An mga separableng preposisyon iyo an mga ini:

A Sa Of, to Desde Magpoon sa Since Segun Siring According to
Ante Atubang Before En Sa After, from Sin Dai Without
this time on.
Bajo Sa at Entre Sa In So Sa irarom Under
Cabe Harani sa Near at Hacia Dapit sa Towards Sobre Sa ibabaw Above
hand
Con Sa With Hasta Sagkod Until, as for as Tras Sa, sa likod Behind
Contra Katumang sa Contra Para Sa For
De Nin, sa, na Of, from, Por Sa, nin By
on

Dapit sa paggamit nin mga preposisyon asin an saindang kahulugan sa mga halimbawang
nagsusunod:
Sa Maduman si Luis sa Manila. Luis went to Manila.
Sa atubang Nagsumpa sa atubang nin hukom. He took an oath in front of the judge.
Sa Naturog ako sa irarom kan I slept under the stairs.
hagianan.
Katumang Sa Katumang sa kapaabawabawan an Pride is the opposite of humility.
kalodokan.
Nin An porong nin sakong agom. The dowry of my woman.
Magpoon, Magpoon sa harong mo sagkod sa From your house up to my house there are twenty
Poon sa harong ko may beynteng dupa. meters.
Sa Sa kadikit na horas, makakan na In a little while, we will eat already.
kita.
Sa Sa magkatood dai bale. Between friends nothing matters.
Dapit, sa Duman dapit yaon an sakong There in that place is my town located.
banwaan.

96
Sagkod Dagos ako sagkod Pili. I proceeded until Pili.
Para sa An librong ini para sa saimo. This book is for you.
Siring sa Inoosip ko siring sa inosip sako. I tell what I had been told.
Dai (Mayo) Mayo akong bagas. I have no rice.
Sagin Ika sagin naghehelang, ginibo an You pretend to be sick, you did what you want.
gusto mo.
Dapit Magorolay kita dapit sa satuyang Let us talk about our goals.
katuyuhan.
Sa, sa likod Sa mga pautang nin boot yaon an In the debt of gratitude lies a bad recompense.
maraot na pagbalos.

An preposisyon na cabe na an saiyang kahulugan siring sa harani na sa, ginagamit lamang sa paggibong
berso (poetiko).

An mga preposisyon inseparable iyo ining mga nagsusurunod:

Des Desconfiar Dai pagpaniwala Ob Obtener Pagkamit
Dis Disponer Pagandam Anti Antipatico Antipatiko
Ex Exponer Pagpahayag Peri Peripuesto Matubistubis, guwapo
Pre Preceder Pagpangenot Apo Apocalypso Apokalipso
Pro Procrear Pagugbon Tras Trsbordar Pagdakit
Super Superabundar Pagdagya Ultra Ultramar Daga sa ibong kan dagat
Inter Interponer Pagpatanaw Epi Epilogo Kagotosan

Leksyon 19. AN KONHUNGSYON*

* Konhungsyon, o conjunction is a word used to connect the clauses of a sentence together.

An konhungsyon iyo idtong parteng indeklinable, na nakakapagkarabit baga nin duwang sentensya o
duwang proposisyon sa saro man sanang sentensya.
Halimbawa:
No escribo; porque no tengo Dai ako nagsurat, huli ta dai akong I did not write, because I have
papel. papel. no paper.
Se lo dire; pero no lo ha de Sasabihan ko siya, alagad dai siya I told him, but he will not
creer. matubod. believe.

An porque (huli ta) asin pero (alagad) iyo an mga konhungsyon.

Nagkakasiyam kalaen an mga konhungsyon: Kopulatibas, disyuntibas, adbersatibas,

kondisyonal, kawsal, kontinwatiba, kumparatiba, pinal asin ilatiba.

An mga konhungsyon kopulatiba nagpapakarabit sana kan mga tataramon nin mga sentensya; na iyo
ini:
Y, è Asin, patin, saka And Ni, que Ni, o Bako, Na, Ng Neither, which.

Halimbawa:
El amor y sabiduria del An pagkamoot asin kadonongan The love and wisdom of man.
hombre. nin tawo.
Tu y yo. Ika asin ako. You and me.
Plomo y hierro. Tingga asin batbat. Lead and iron.
97
Y Ines? y Pedro? y Juan? Haen si Ines? saka si Pedro, saka Where is Ines, and Pedro and Juan?
si Juan.

Kun minsan sa pagparigon kan boot sabihon, ibinubugtak an y sa lambang tataramon.

Halimbawa:
Le azote una y dos y tres veces y Hinampak ko siya nin makasaro, asin
no se enmendo. makaduwa, patin makatolo, alagad iyo
man sana giraray.
Le aconsejo y reprendi y castigue, Hinatolan ko siya, patin sinaway,
y no hizo caso. patin sinilotan, alagad dai siya
nangataman.

Ni Ni, bako. Neither

Ni yo ni tu seremos ricos.
No estudias ni de dia ni de
noche.
Nada haces ni dejas hacer a
los demas.
Ni ako ni ika maninimayaman. Neither you or I will be rich.
Dai ka nagaadal ni aldaw ni You do not study neither at night nor
banggi. in the day.
Dai ka naggigibo ni You do not do neither you permit
pagpadaguson mong gumibo others to continue to do.
an iba.

An que sarong relatibo kun sa sentensya nasasalugar siya nin pangaran o pronombre.

Que Na, ng o an.

Las estrellas, que brillan en el An mga bitoon na nangagkikintab sa The stars that shine at the sky
firmament, es hermosa a visto. langit, magayon na paghilingon. is beautiful to be seen.

An que konhunsyon kun minakabit nin duwang berbo.

Halimbawa:
Dicen que escribiendo una cosa Sinasabi na kun ipagsusurat an sarong It is said that to write
cualquiera se aprende mejor que bagay, orog pang manonodan ki kun something is better learned
leyendola. pagbasahon sana. than just by reading it.
Cuentan que murio el capitan. Suboot nagadan si kapitan. It is thought that the
captain died.
Tu primo es mejor que tu. An saimong primo marhay pang orog Your cousin is much better
saimo. than you.

Que, porque Ta, huli ta which, because of

Que, ya
Que y mas
Mama murio, papa enfermo, que o
porque rara vez una desgracia
viene sola.
Que quieras, que no, o ya quieras,
ya no quieras pagaras la deuda.
Luis esta firme que firme o esta
firme y mas firme en su resolucion.
Minsan
Giraray na giraray
Si Nanay nagadan, si Tatay
naghehelang ta bihira na an sarong
kasakitan dai ibanhan nin iba.
Bumooot ka man o humabo
magbayad ka kan utang.
Si Luis giraray na giraray danay
sa pinagholawan.
Already, sometimes
again and again.
Mother dies, father got sick because
seldom does a suffering is not
accompanied by another.
Whether you like it or not you have
to pay the debt.
Luis is again and again true to his
pledge.

Konhunsyon disyuntiva kun sa pagsuruhay baga:

98
O, ú Kun, ó Or.
Ahora, ahora Mani, mani Whether.
Ora, ora Kun gayod, kun gayod Actually, just now, presently.
Ya, ya Mani, mani Whether, whether
Bien, bien Kun minsan Sometimes.
O aqui, o alli Kun digdi, kun duman. Here, there.
Vas, o vienes Maduman ka, o madigdi ka. You go there, or come here.
Dies, o onse Sampulo o onse. Ten or eleven.
Mujer o hombre Lalaki, o babae. Man or woman.
Ahora seas rico, ahora pobre, ora Manipobre ka, o Whether you are poor, or rich,
rico, ora pobre, ya rico, ya pobre o manimayaman man remember your fellowman.
bien seas rico, bien pobre acuerdate giromdomon mo an kapwa-
de compañero. tawo.
Ya en mi casa, ya en la tuya o bien Mani sa harong ko, mani sa Whether in my house, whether in
en la de Juan rezareamos. harong mo, o mani sa harong your house, or whether in Juan’s
ni Juan magdigdi ka man house, you come here likewise.
giraray.

Konhunsyon adbersatiba kun pagkakorontra baga.

Mas Alagad But, besides.
Pero Kundi But, except, yet
Cuando, Aunque Minsan When; though; notwithstanding.
Antes, o antes bien Ata, ata ngani Before; but instead.
Bien que, Mas que Minsan Although, but.
Sino Kundi But
Siquiera Huli lamang Least, at least, even
Quisiera visitarle mas o pero Boot ko kutana guiawon taka I would like to visit you but I
no puedo. alagad dai ko nahihimo. cannot do it.
No volvera a pecar, cuando o Dai ako maliwat makasala, minsan I will commit sin again, even if it
aunque me costara la vida. magadan gayod ako. cost me my life.
Aunque me des mil pesos, no Minsan tawan mo ako nin Even if you give me a thousand
hago traicion a mi amigo; sangribong pesos, dai ako pesos, I will betray a friend, but
antes o antes bien le mapasaluib sa sarong amigo, ata instead I would help him.
favorecere. ngani tatabangan ko siya.
Obra bien mas que, o Gumibo ka nin marhay, minsan dai Do what is right, even if you are
aunque persegida, es amada. saimo pagbalsan. not reciprocated.
No se vive para comer, sino Dai nabubuhay sa pagkakan, kundi Do not live to eat, but eat to live.
se come para vivir. nagkakakan tanganing mabuhay.
Prestame veinte pesos Pautangon mo ako nin 20 Pesos huli Lend me 20 Pesos just because of
siquiera por nuestra amistad. lamang sa satong pagka-aramigo. our friendship.

Ining mga modo adberyal nagigin mga konhunsyon adbersatiba.

Apesar de Minsan Despite
Con todo eso Alagad, minsan All that; but.
No obstante Alagad, minsan Nevertheless.
Sin embargo Alagad, minsan Nevertheless; not-withstanding;
however.
99
Si bien Alagad, minsan Though, notwithsatanding
Como quiera que, etc. Palibasa Just because, however, howsoever;
howbeit; notwithstanding,
nevertheless; that, though, yet.
Te prestara plata, Pauutangon taka nin kwarta, minsan I will lend to you money even if you
aunque a pesar de que no baga dai ka igo kutana na pautangon. are unworthy to be lent.
lo mereces.
Como quiera que eres tan Palibasa kahugakon dai kang iniisip Just because you are lazy that you
holgazan, no piensas mas nin iba, kundi an pagturog sana. do not have anything in mind
que en dormir. except to sleep only.

Mga Konhunsyon kondisyonal, o kun may kondisyon.

Si Kun If
Como Kun As
Con tal que Kun, alagad So that; on condition that, or with
the condition
that, etc.
Dado que Manta, kun Given the, supposing that,
allowing that.
Siempre que Kun always
Ya que Manta, kun Meantime, though.
Si hurtas seras castigado. Kun mahabon ka, sisilotan ka. If you steal, you will be penalised.
Como hurtes, seras castigado.
Casale con tal que no olvides mis Mag-agom ka, alagad dai You can marry, but do not forget
consejos. paglingawan an mga hatol ko. my advise to you.
Dado que vayas a Manila avisa. Manta masa Manila, pagisipan Meantime that you plan to go to
mo ngona. Manila, think about it first.
Ya que no tiene remedio, llevalo con Manta dai na nin remedyo, Meantime that there is no more
paciencia. tioson mo na sana. remedy, just bear with the pain
anymore.

Sa pagduwaduwa. Inda kun, Not sure if, do not know if.

Si vendra mi hermano. Inda kun maabot si tugang ko!
Si Habra querra. Inda kun magkakaigwang giyera.
Baga sa dai matubod na igwa
nin mga aking dai minagalang sa
magurang.
I am not sure if my brother will arrive.
I do not know if there will be war.
It seems not to believe that there are
children who do not respect their
parents.

Konhunsyon kawsal (kun dahelan):

Porque Huli ta, ta Because of,
Pues, pues que,puesto que Ta Then, In as much as, since
Una vez que Ta Once,
Como o porque? porque Ta? Huli ta. How, because of.
No como porque o pues estoy Dai ako nagkakakan, ta I did not eat because I am sick.
enfermo. naghehelang ako.
Aguanta la broma pues, pues que, Tioson mo an suba, ta ika an Suffer the joke because you begun it.
puesto que, una vez que diste nagenot.

100
ocasion para ella.
Como, por ignora usted a leer? Tadaw ta dai ka tataong How do you ignore to read?
magbasa?
Porque no me han enseñado. Huli ta dai ako tinukdoan kayan. Because no one taught me that.

Konhunsyon kontinwatiba kun sa pasurusurunod:

Pues Tara Hence. then
Asi que Kaya That is why, so that, for that reason.
Puesto que, supuesto que Manta Supposing that, allowing that, meantime.
Repito, pues que mañana y no hoy Tara, inuulit ko, nuodma bakong Hence I repeat, tomorrow not today that
vendria el alcalde. ngonian, madigdi an alkalde. the mayor will come.
Asi que, segun queda dicho, no Kaya, siring sa sinabi na, dai Hence, like what had been said, he is not
tuvo razon en el asunto. siyang matanos dapit kan bagay right regarding that matter.
na iyan.
Pues o supuesto que temes ser mal Mantang nahahandal ka na dai Meantime that you are afraid not to be
recibido no le visites. resibihon na marhay, dai mo siya received well, then do not invite him.
pagguiawon.
Con que dices que te falto al Dyata, olay mo, dai saimo Just as what you said, he did not show
respeto? naggalang? you respect.
Pues (adverbio) se me falto. Oho, iyo, dai sako naggalang. Yes, it is true, he did not show respect to me.

Konhunsyon kumparatiba kun pagbabaing:

Como Palaen pa So
Como que Mala ta For which reason, in as much
as if; so.
Asi Siring Just as
Asi como Palaen pa In the same proportion that.
Como o asi como el alimento nute Palaen pa na an kakanon In the same proportion that
al cuerpo, asi el studio alimento al
nakakapakusog sa hawak, siring food strengthens the body, the
espiritu. man sana an pag-adal same way that study
nakakapakusog baga sa isip. strengthens the mind.
Como vivo tan distante, ignore lo Huli ta harayo an namumugtakan Because of the far distance I
que pasa en el pueblo. ko, dai ko naaaraman an mga am placed, I do not know the
nangyayari sa banwaan. events happening in the town.

Konhunsyon pinal kun may katuyuhan:

Para que Tangani, ngani So that, so
Por que Tangani So that, so
A fin de que Tangani, ngani So that, so
Premia el rey las virtudes para Binabalsan nin hade an mga The king reciprocates the goodness
que, a fin de que se estimulen karahayan tanganing magsadol so as to inspire his subjects.
sus vasallos. an saiyang mga nasasakopan.
El maestro se asana porque los Nangengenot an maestro, The teacher should be infront, so that
discipulos salgan airosos. tanganing an saiyang mga his pupils will be good.
disipulo manganimarhay.

Konhunsyon ilatiba kun sa paghogob, o pagbilog nin konklusyon, baga:

Con que Kaya So that, provided that.
101
Luego Kaya, kun siring Hence, so.
Pues Kun iyan Then, .in as much as, since.
Por consiguiente Huli kaiyan Consquently.
Anoche vi a Pedro en el teatro,
Kasubanggi nahiling ko si Pedro sa Last night I saw Pedro at the theater,
luego no sera tan grave su dolencia.
teatro, kun siring bakong labi hence his illness is not serious.
kagabat an saiyang helang.
Gastas mas de que tienes; por Naggastos ka nin labi kan sadiri mo, You spent more than you own, hence
consiguiente no tardaras en kun kaya dai ka mahuhulog na you cannot be considered as poor.
arruinarte. manipobre.

Leksyon 20. INTERHEKSYON.*

* Interheksyon, o interjection is a very small part of speech which serves to explain the various affections of the
mind.

An interheksyon iyo an sarong tataramon na ginagamit ta sa padali asin biglang pagpahayag kan
satong mga namamatean; siring baga kan kaogmahan, pagngalas, kahorasaan, kalipongawan, etc.
Halimbawa:
Ah que desgracia! Abaang raot na kapaladan! What a bad fortune!
Ay de mi! Ugay ko! Hey!
Oh dolor! Hay, kasakitsakit! Hey, most painful!
Bah, que candido eres! Mala ka inosente! So innocent!
Cah, eso no es asi! Ah, bakong siring kaiyan! Oh, not like that!
Caspita, que bien dibuja Pedro! Abaang rahay ni Pedro magdibuho! Pedro is so good in design!
Ea, ya falta poco para llegar a Hale, madali na kitang dumatong sa Naga! Common on, we are so near Naga!
Naga!
Eh, cuidado con la plata! Hoy, luwayluway kan perak. Hey, eat slowly!
Guay! de aquel, que se mofe del Herak man kan magolokolok sa hade. Pity the one who laughs at the
Rey. king.
Hola! Juanita, como estas? Tara, Titay! kumusta ka? Hello, Tita! How are you?
Hoy, como me duele el pie! Ay! Abaang kulog kaining bitis ko. Ow! My feet is killing me!
Ojala, seas feliz! Awot pang manimapalad ka! Hopefully you will be fortunate!
Puf, que mal buele! Abaang bata! What a bad smell!
Uf, que calor! Abaang init! What a hot weather!
Quia, no me hablara en mi Ah, noarin siya makakataram sa atubang Ah, when will he talk before me.
presencia! ko.
Tate, pues trae la camisa al Ngani baya ta balik iyan bado. So pitiful that your clothes is
reves! reversed!
Zape, por poco me quemo la Ay, nagkadikit pang mapaso si kamot Hey, my hand got nearly
mano! ko! scorched!
Este gato…Zape! Ining ikos ngani, sika! So this cat, tsoo!
Ox, que gallinas! Suuu, abaang mga manok ini! Suuu, what are this chicken!

Balakidon man an mga pangaran berbo, adberbio, etc., na ginagamit na garo interheksyon.
Halimbawa:
Cuidado que hay ladrones! Tingat kamo, ta may parahabon! Be vigilant, there are thieves!

102
Fuego, que se quema el pueblo! Kalayo! Natututong an banwaan!
Sabes que hice una casa? Aram mo na nagpatindog ako nin
sarong haron?
Bien! Bravo! Marahay!
Calle! Chito! Chiton! Silencio! Alo! Dai kamo mangaggirong!
Anda, vere si te doy plata! Tia! honahonaon ko kun matawan
ako nin kwarta.
Toma, crei habias ganado a la loteria! Aah, olay ko nanggana ka sa ripa.
Vaya, conclui me asunto! Iya, tapus na si asunto ko!
Que multitud de estrellas tachonan Kadakul na mga bitoon na
el firmamento! nagatampok sa langit.
Te dare veinte pesos! Tatawan taka nin beynte pesos.
Ola, me daras veinte pesos! Iyo, oho, tatawan mo ako nin
beynte pesos!
Como tu medico! Diata doktor ka palan!
Pues, etc. Iyo, oho!
Fire! The town is burning!
Did you know I built a house?
Good!
Be quiet! Don’t make noise!
Walk! I will think if I can give you
money!
Ah, I thought you won at the raffle!
Be gone! My case is finished!
So many stars spotted in the sky!
I will give you twenty pesos!
Yes, that’s true, give me twenty pesos!
So, you are a doctor indeed!
Yes, that’s true.

Ginagamit tang doble an ibang mga interheksyon sa pagtaong kosog asin sa orog na pagpahayag kan
boot sabihon.
Halimbawa:
Ea, ea, el trabaho! Olia, iya sa trabaho! Ea, ea, work!
Dake, dale! que pesado eres. Abaa ka na! What are you!
Hola! Hola! parece que ya estas Ehe! bagang gayo marhay ka na.
bueno.
Ya! Ya! fiate de amigos. Iyo, oho, maniwala ka sa mga amigo. Yes, that’s true, believe
your friends.

An mga interheksyon minsan saro sanang tataramon, bilang sa sentensya na bilog, baga minasiring
nagngangalas ako, nagtatakha ako.

Halimbawa:
Ah! oh! Abaa, Oho Ah, oh!

METAPLASMO* O PIGURA NIN PAGTARAM.

* Metaplasmo, o metaplasm is the transmutation, or change made in a word, by adding, retrenching, or altering a
letter, or syllable thereof.

Nginangaranan METAPLASMO an sarong pigura na iyong ipinagdagdag, o ipinagiina, o

ipinagsasangle nin tibaad nang letra o silaba sa sarong tataramon.

Walo an metaplasmo: Prótesis, epéntesis, paragohe, apéresis, sincope, apócope, metátesis asin
contraksyón.

An Prótesis iyo kun dinadagdagan nin saro o nagkakapirang letra sa kapinunan.

Halimbawa:
Aqueste, aquese Ini, iyan. This, that
103
 Este, ese

An Epéntesis iyo kun dinadagdagan sa tanga.

Halimbawa:
Coronica, cronica Koronika, kronika. Chronicle
(Libro nin mga nangyayari.)

An paragohe iyo kun dinadagdagan sa katapusan.

Halimbawa:

Felice, feliz Mapalad Happy, fortúnate, lucky, prosperous.

Huespede, huesped Pananahon Guest, one entertained in the house of another.

An aperesis iyo kun hinahale an sarong letra o silabra sa kapinunan kan tataramon.
Halimbawa:
Tangani, Ngani. So that, so.

An sincope kun sa tahaw kan tataramon.

Halimbawa:
Navidad, natividad Pagkamundag Birth, birthday
Pagsusundon, Pagsusunudon. Follow
Hilnga, hilinga See
Marhay, marahay Good

An apócope iyo kun hinahale an katapusan na letra o silaba.

Halimbawa:
Un, uno Saro One
Gran, grande Dakula Big
Algun, alguno Tibaad Sometimes, on this, or the other occasion.
Cien, ciento Sanggatos One hundred
Siquier, siquiera Huli lamang o minsan Least, at least, even

An metátesis iyo kun minaliwat kan mga pagkasurunod kan mga letra.
Halimbawa:
Crocodilo, cocodrilo Buaya Crocodile
Gonce, gozne Bisagra Hinge

An kahurihuri an kontraksyón, iyo kun hinahale an bokal na katapusan nin sarong tataramon: huli ta
bokal man an kapinunan kan minasunod na tataramon, saka pinagsaro sana an duwang tataramon..
Halimabawa:
De el, del Nin Of the
A el, al hombre Sa tawo To the man.
Este otro, estotro Ining saro This one.

104
 Esee otro, esotro Iyan saro That one.

Dai igong ipaggamit an mga pigurang ini, kundi sa mga tataramon sanang ginagamit na nin mga
marhay na parasurat.

Leksyon 21. DAPIT SA SINTAKSIS*.

*Sintaksis, o syntax, that manner of coordinating the parts of a discourse.

An sintaksis iyo idtong parte nin gramatika na nagtatao nin mga pagsusundon, o reglamento, sa
pagpamugtak asin sa pagsurusabit baga kan mga parte kan sentensya, tangani maipahayag nin marhay
asin daing kulang an mga nasa isip nyato.

Nagkakaduwa an sintaksis: Regular asin Pigurada.

An sintaksis regular iyo idtong minakuyog na gayo kan mga reglamento kan gramatika.

An sintaksis pigurada iyo idtong dai minakuyog na gayo kan mga reglamento; kundio sa pagpagayon
asin pagtao nin kakusugan kan boot sabihon, ginagamit ta an mga samno baga na nginangaran an
tang pigura nin konstruksyon.

An orog na katuyuhan nin sintaksis regular iyo an kahusayan; nin huli kaini nanonongod saiya an dai
lumabi o kumulang man an tataramon sa sentensya; na mamugtak sa lugar na maninigong bugtakan;
na an sustantibo maenot sa adhetibo; na an tataramon na rehente (he who rules) maenot sa rehido (the
one ruled) asin kahurihurihi mamugtak gabos sa marhay na pagkasurunod.

An sentensiya gramatikal kun gayod nahihimo nin subheto, berbo, asin kumplemento, kun minsan,
nin suheto asin berbo sana.
Halimbawa:
Maria cosio el pañuelo. Si Maria nagtahe nin panyo. Maria sew a handkerchief.
Continuose la victoria. Napadagos an panaog. The victory continued.

Suheto iyo an tataramon o an mga tataramon na minagibo kan aksyon nin berbo.

An kumplemento (complement) iyo an tataramon o an kaayunan nin mga tataramon na

kinatatapusan baga o kinahuhulugan kan aksyon nin berbo.
Halimbawa:
Ako nagkakan nin masiram na tinapay. I ate a delicious bread.

Mayong sentensya na suheto asin berbo sana; parating parati na dai sinasabi an suheto; alagad
bihirang dai sinasabi an berbo.
Halimbawa:
Di, ven, come, toma Magsabi ka, madya, kumakan, kua. Talk, come, eat, take.
Quien quebro eso? Yo no (yo no lo quebre) Siisay nagpasa kayan? Ako, dai. Who broke that? Not me.

An mga basehan, o ikinahihimo, nanggad nin sintaksis iyo an: Konkordansya, rehimen, asin konstruksyon.

105
 Leksyon 22. PAGBUROBARAGAY (Konkordansya).

An Konkordansya iyo an pagburobaragay nin duwang tataramon sa sarong bagay, na nanonongod sa

sainda man sana.

Pinagbuburobaragay sana an mga parte na pinagdedeklinar na sinabi na sa Analohiya na iyo an:

ARTIKULO, PANGARAN, ADHETIBO, PRONOMBRE, BERBO ASIN PARTISIPYO.

Nagkaaktolo an konkordansya sa pagbagay nin pangaran asin adhetibo; nin pangaran asin berbo;
patin nin relatibo asin antesedente.

KONKORDANSYA KAN PANGARAN ASIN ADHETIBO

An pangaran ibinabagay sa adhetibo sa henero asin bilang; siring man sana kaini an artikulo,
pronombre asin partisipyo na garo baga mga adhetibo:
Halimbawa:
Hombre honesto Lalaking mabini Honest man
Muger honesta Babaeng mabini Honest woman
Doncellas honestas Mga daragang mabibini Honest girls.
Buenos dias Mararahay na aldaw. Good day.
El camino del cielo An dalan nin langit. Way to heaven.
El es blanco Siya maputi. He is white.
Ella morena Siya kayumanggihon. He is brown.
Aquel rey Idtong hade. That king.
Aquellas reynas Idtong mga reyna. Those queens.
Estas frutas Ining mga bungang kahoy. These fruits.
Genero procedente de Manila. An tela naggikan sa Manila. The cloth came from Manila.
Imagenes pintadas. Mga ladawan na pinintahan. Painted images.
Bienes perdidos. Mga kayamanan na nawawara. Lost wealth.

An pagbagay nin nyutro, etc.

Lo malo, lo horrible. An maraot, an makangurongirhat. The bad, the horrible.
Mira mi huerta. Hilnga man ngani an sakong tatamanan. Please see my garden.
Esto esta hermoso. Ini magayon, magayon an kamugtakan kaini. This place is beautiful.
Esto, eso, aquello no es Ini, iyan, idto bakong matanos. This, that is not equitable
equitativo. (conformable to reason).
Es de alabar lo bellas que son Maninigong pagomawon an It is right to praise the beauty
(cuan bellas son) las infantas. pagkamagayon kan mga omboy. of the infants.

Kun an duwa, o nagkakapirang pangaran may manlaenlaen na henero, ibinabagay sainda an adhetibo
sa bilang na plural na maskulino.
Halimbawa:
Papa y mama estan resfriados. Si Tatay asin si Nanay sinisipon. Father and mother got a cold.
Marido y mugger estan enfermos. Sindang mag-agom naghehelang. Both of them are sick.
El padre, sus hijas y nietas son Sindang mag-arama asin mga makuapo This family and its
mezquinos. maiimot. grandchildren are mean.

AN PAGBAGAY KAN PANGARAN ASIN BERBO.

106
An pangaran o arin man na parte kan sentensya, o minsan an bilog na sentensya, na nasa lugar nin
pangaran, minabagay sa berbo, sa bilang asin persona.
Halimbawa:
El caballo corre. An kabayo nagdadalagan. The horse is running.
Los niños lloran. An mga aki nangatatangis. The children are crying.
La aves vuelan. An mga gamgam nangaglalayog. The brids are flying.
Lo hermoso alegra. An magayon nakakapaogma. The beautiful makes one happy.
Ella es soberbia/ Siya mapaabawabaw. She is proud.
Comemos (nosotros) Nagkakan (kami) We ate.
Comeis (vosotros) Nagkakan kamo. You ate.
Esto es asi. Ini siring. This is like.
El saber es siempre util. An pagkanood napapakinabangan Learning can be profited again.
giraray.
El si y el no es una An oho asin an dai The yes and the no part their ways
contradiccion. nagkakasinuhayan giraray. again.
Dar credito a todo es necedad. An pagpaniniwala sa gabos sarong The belief in everything is
kalolongan. foolishness.

Mga kolektibo.
Halimbawa:
Multitud de gente me robaron, me An kabalakidan na tawo Mulitude of men robbed me.
robo. nangaghabon sako.
Una infinidad de moros asaltaron Sarong kabalakidan na mga A multitude of moros assaulted
(asalto) la cuidad. moro nangagubat sa siyudad. the city.

An pagbagay nin: Nos, vos, Ako, ika; Usted, ustedes, ika po, kamo po.
Halimbawa:
Nos, el Presidente Luis Generoso,
mandamus que…
Vos, Don Juan, sois sabio.
Vos, Clara, sois sabia.
Vos, Don G., es de Casiguran.
Vos, Doña G., es de Casiguran.
Vosotros son limpios.
Vosotras son limpias.
Kami, Presidente Luis Generoso,
nagboot na…
Ika, Mr. Juan, madunong.
Ika, Regina, madunong.
Ika po, Mr. G., taga Casiguran.
Ika po, Ms. G., taga Casiguran.
Kami po, (lalaki) malilinig.
Kami po, (babae) malilinig.
We, President Luis Generoso,
command that ...
You, Don Juan, are wise.
You, Clara, you are wise.
You, Don G., are from Casiguran.
You, Doña G., are from Casiguran.
You are clean.
You are clean.

An pagbagay nin relatibo asin antesedente sa henero asin bilang.

Halimbawa:
El hombre que mato a mi
hermano, fue ahorcado.
Le condenaron en costas las cuales
no pudo pagar.
Pago las camisas, que compre al
chino.
Vi lo que hiciste.
An tawo, na guminadan kan
sakong tugang, binitay.
Pinagbabayad siya kan gastos, na
dai siya nakabayad.
Binayaran niya an bado, na
binakal sa intsik.
Nahiling ko si ginibo mo.
The man who killed my brother was
hanged.
They ordered him to pay the costs,
which he could not pay.
I pay for the shirts, I bought the
Chinese.
I saw what you did.

Kun gayod an antesedente iyo an sarong sentensiya, v.g.

107
Canto Juana, lo cual verifico con Nagkanta si Juana; tara idto I sing Juana, which I verify correctly.
acierto. natumang gayo.
Entro Luis en la sala, le mandarin Naglaog si Luis sa salas, pinatukaw Luis entered the sala, he was told to
sentar, lo cual no quiso hacer. siya; tara idto dai niya kinuyog. sit; lo, but he did not follow.

Leksyon 23. REGIMEN*

*Rehimen, or government, are the cases of a noun governed by a verb, or participle.

Nginangaranan rehimen idtong ipinagdadarodarahan nin mga tataramon sa sentensya.

An mga tataramon na rehentes (1) iyo an: pangaran, pronombre (kun sa lugar ini nin pangaran),
adhetibo, berbo, partisipyo, preposisyon, asin konhunsyon.

An pangaran minadara sa ibang pangaran huli sa preposisyon.

Halimbawa:
Luis contra Ines.
Casa de Luis.
Camisa sin mangas.
Flor entre espinas.
Aceite sobre agua.
Camisa con cuello.
Si Luis katumang ki Ines. Luis against Ines.
Harong ni Luis. House of Luis.
Bado na daing takyag. Dress without sleeves.
Burak sa katotonokan. Flower amidst thorns.
Lana sa ibabaw kan tubig. Oil over water.
Bado na may kwelyo. Dress with collar.

(1) An tataramon na rehente (regent, or the one that rules or governs) iyo idtong minadara sa
ibang tataramon: alagad an tataramon na rehido (ruled, or governed) iyo idtong dinadara nin
rehente. Si ama ni Pedro: tara an ama iyo an rehente, si Pedro iyo terminong rehido, o dinadara
nin ama, huli kan preposisyon na ni.

An pangaran minadara sa adhetibo huli sa sarong berbong intransitibo; huli sa artikulo; huli man
minsan dai artikulo.
Halimbawa:
La tierra es productiva. An daga matinubo. The land is productive.
El hombre nace desnudo. An tawo namumundag na huba. Man is born naked.
Alfonso el casto. Si Alfonsong mabini. (ellipsis) Chaste Alphonse.
Alfonso doce. Alfonso Doce. (ellipsis) Alphonse the Twelf.
Leon trece. Leo Trece. (elipsis) Leo the Thirteenth.

An adhetibo nagdadara sa pangaran, pronombre personal asin administratibo, sa ibang mga

adverbyo asin modo adberbyal, saka sa berbong infinitibo huli sa preposisiyon.
Halimbawa:
(Luis) oriundo, natural de Samar
Aficionado a la lectura.
Libre sin costas.
Alegre entre amigos.
Envuelto en papel.
Inmediato a mi.
Bueno para nosotros.
Relativo a eso, esto, aquello, etc.
Si Luis naggikan, tubo sa Samar. Luis originated in Samar.
Mawiwilihon sa pagbasa. (He) loves reading.
Libre na daing gastos. Free of charge.
Maoogmahon sa mga pagaramigo. Cheerful among friends.
Pinatos sa papel. Wrapped in paper.
Harani sa sakuya. Near to me.
Marahay sa sato. Good to us.
Nanonongod kaiyan, kaini, kaidto. Pertaining to that, this, those, etc.

108
Feo de cerca. Makanos sa harani. Ugly when near.
Vacio por dentro. Daing laog sa irarom. Empty at the bottom.
Bueno para hoy. Marahay sa ngonian. Good at the moment.
Huerfano desde ayer. Ilo magpoon kasuodma. Orphaned since yesterday.
Contenta con bailar. Maoogma sa pagbayle. Cheerful in dancing.
Torpe en aprender. Bontol sa pag-adal. Slow in learning.
Lijero para correr. Maliksi sa pagdalagan. Fast in running.
Harto de esperar, etc. Langkag na (sa paghalat.) Exhausted already (in waiting).

An pangaran na suheto nin berbo iyo an minadara sa berbo.

Halimbawa:
El barber afila las navajas.
Este me afeita.
(Vosotros) me cortareis el pelo.
Me lavo (yo me lavor) la cara.
(Yo) me bañare, te bañaras.
Escribi (tu), y baja (tu)
An parabulog nagtatais kan saiyang labaha. The barber sharpens his razor blade.
Ini nagbubulog sako. He cuts my hair.
Tusaran ako nindo. (You) cut my hair.
Namumuramos ako. I wash my face.
Magpaparigos ako, magpaparigos ka. I will take a bath, you will take a bath.
Pagsurat, dangan humilig ka. Write, then come down.

Leksyon 24.

An berbo iyo an nagdadara, o naggogobernar, sa pangaran.

An berbong transitibo, o aktibo, na siya sana an ikakabugtak sa pasibang boses; nagdadara na

pangaran, o sa pronombre na kumplemento niya.

Tara ini iyo an tunay na rehimen na sinasabi rehimen direkto.

Halimbawa:
Convide a Francisco. Inaalok ko si Francisco. I invited Francisco.
Aborrece el vicio. Naoongis siya kan bisyo. He hates vice.
La noche sigue al dia. An banggi nasunod sa aldaw. Night follows day.
Amoos de corazon. Namomoot ako sainido nin todok sa puso. I love you from the heart.

An gabos na mga berbo sagkod pa kan mga aktibo na ginigibong mga nyutro, magkakaigwang
rehimen na sinasabing indirekto sa tabang kan mga herundio, adberbyo, modo adberbyal, saka mga
pangaran na inienotan nin preposisyon.
Halimbawa:
Pedro lee mucho. Nagbabasa si Pedro nin labi. Pedro reads much.
Juan duerme roncando. Si Juan nagtuturog na Juan sleeps snoring.
nagookragong.
Mi cuñado enviudo por Febrero. An sakong kunyadohon nabalo aso My brother in law was widowed last
Pebrero. February.
Lovio a cantaros. Naguuran na baga pinaguula. It rained heavily.
Me ausento por diez años. Mahale ako sa laog nin sampulong I will be gone in ten years.
taon.
Luis marcha a Naga. Si Luis masa Naga. Luis is going to Naga.

An berbo minadara sa ibang berbo.

An berbong determinante (1) minadara sa berbong determinado sa infinitibo na may kaibang
preposisyon a kun gayod, kun gayod man dai, kun iyo man sana an suheto nindang duwang berbo.

109
Tara ini iyo an rehimen na sinasabing direkto:
Halimbawa:
Prefiero trabajar. Pinaorog ko an pagtrabaho. I prefered in work.
No quiero estra solo. Habo akong magsolosolo. I do not want to be alone.
Quiero vivir en la casa. Boot ako magontok sa harong mo. I want to stay in your house.
Salgo a pasear. Minaluwas ako sa pagpaseo. I go out to walk, or stroll, around.
Empieza a amanecer. Nagpopoon nang pag-aga. It is starting to dawn.
Vas a venir? No. Mapadigdi ka? Dai. Are you coming? No.
Obligo a firmar. Pinirit siyang pumirma. He was forced to sign.

(1) An berbo na minadara sa ibang berbo nginangaranan determinante. Tara an berbo na dinadara nin
determinante sinasabing determinado.

An gabos na berbong determinante magigibong determinado, alagad bakong gabos na berbong

determinado magigibong determinante.

Tara kun nagkakalaen an suheto nin berbo determinante asin determinado dinadara ini sa indikatibo
o subhuntibo na inienotan nin que konhungsyon.
Halimbawa:
Quien duda que eres rico? Siisay an nagdududa na mayaman ka? Who doubts that you are rich?
Estoy seguro que lo eres. Sineseguro ko na iyo. I am sure that it is true.
Recelo que viva Juana. Naghahandal ako kun mabuhay si Juana. I am afraid that Juana will survive.
Dijo que vendrias. Sinabi niya na madigdi ka. He said that you will come.

An berbo nagdadara sa saro o nagkakapirang adberbyo sabale an tunay na berbo auksilyar.

Halimbawa:
Es temprano.
Ya es tarde.
Limpia bien la casa.
Ayer mañana se dismay el
capitan.
No llegara jamas.
Estoy muy bien asi.
Ayer prometio o prometio ayer
pagarme.
Prometio pagarme ayer.
Amay pa.
Lawat na.
Linigon mo nin marhay an harong.
Kasuodmang aga, nadismayo si
Kapitan.
Dai magdatong sagkod.
Marahay na gayo ako na siring.
Kasuodma nanuga siyang magbayad
sako.
Nanuga siyang magbabayad noodma
sako.
It is yet early.
It’s late already.
Clean the house very well.
Yesterday morning the captain fainted.
Do not come until
I am good like this.
Yesterday he romised me to pay.
He promised yesterday to pay me.

An geundio nagdadara sa pangaran.

Tara ining rehimen siring man sana sa rehimen nin berbo na ginikanan nin gerundio.
Halimabawa:
Jugando, me diverti. Kun nagkakawat ako, naaaling ako. As I play, I entertain myself.
Quien se cura naciendo ciego. Siisay an naoomayan, kun butang namundag? Who is healed if born blind?
Descansare durmiendo. Mapahingalo akong magtuturog. I rest as I sleep.
Paseando me distraigo. Kun naglalakawlakaw ako, naaaling ako. As I stroll, I ertertain myself.

Paka o pakapag…
Halimbawa:

110
En cominedo tomare café. Pagkakan, magkakape ako. After eating, I will take coffee.
En rezando, saldre la casa. Pakapagpangadie ko, mahale ako sa harong. After praying, I will leave the house.
En concluyendo la obra, te pagare Pagkatapus kan gibong iyan, babayadan taka. After that task, I will pay you.

An partisipyo, sa pagka-partisipyon niya, minadara sa pangaran.

An partisipyo kun adhetibo baga may rehimen siring sa adhetibo, kun parte nin berbo kun minsan
may rehimen na siring sa berbo, kun minsan dai.
Halimbawa:
Obediente a los superiores. Masinunodsunod sa mga poon. Obedient to superiors.
Participante de la desgracia. Kadamay sa kasakitan. Participate in misery.
Tocante perteniciente a este asunto. Manonongod kaining bagay. Pertaining to this thing.
Comerciante, tratante en aceite. Parabariwas nin lana. Peddler of oil.
Condecendiente con todos. Mainuyonuyon sa gabos. Submissive to all.
Amante de las letras. Mamomoton sa pagadal. Lover of study.
Representante del Rey. Kasalihid nin Hade. Represent the King.
Cursante en medicina. Nag-aadal nin pagbolong. He studies medicine.
Complaciente conm sus peligreses. Mapagtaong gusto sa mga sakop niya. He is complacent to his subjects.

Kun an partisipyong pasibo ikinahihimo nin boses pasiba: o kun ginagamit ta iyan na baga adhetibo
o ablatibo absoluto igwa siyang plural asin terminasyon na pemenino, sabale kun ihinihimo nin mga
panahon kompuwesto.
Halimbawa:
Las riquezas son apetecidas.
La plata es condiciada.
La muger disagradecida sera
despreciada.
En malo sera mirado con desden.
Niña perdida.
Obra acabada.
Caudales heredados.
Mugeres deshonradas.
Comoda hecha, compañia
deshecha.
He recibido tu carta.
Habia pagado a los carpinteros
cuando tu llegastes.
Tengo escrito a tu madre.
Tengo echa una camisa.
Has perdonado a tu enemiga?
An mga kayamanan pinagmamawot.
An pirak naaaraan.
An babaeng dai tataong magbalos,
pagdedespresyaron.
An maraot pagaaliwalasan sana.
Aking nawara.
Gibo nahaman.
An mga kayaman na pinanonod.
Mga babaeng dinishonra.
Pagkakakan, masuruhay.
Inako ko an simong surat.
Nabayaran ko na an mga panday
kan pagdatong mo.
Sinuratan ko si Nanay mo.
May ginibo na ako nin sarong bado.
Pinatawad mo an simong kaiwal na
babae?
Riches is desired.
Silver is coveted.
An ungrateful woman, is despised.
Evil is disdained.
Lost child.
Work done.
Riches that are inherited.
Scorned women.
After eating, part ways.
I received your letter.
I already paid the carpenters when you
arrived.
I wrote your mother a letter.
I made already a dress.
Did you forgive your female enemy?

Kun gayod an partisipyo naniniadhetibo, kun gayod naninisustantibo.

Halimbawa:
Terrano sembrado. (adjetibo) Dagang tinanoman. Planted soil.
Paño tejido. (adjetibo) Henerong hinabol. Weaved cloth.
Hay Buenos sembrados. (sustantivo) May mararahay na tinanom. There are good plants.
Hay malos tejidos. (sustantivo) May mararaot na hinabol. There are bad weavings.
Criado, estado, sentido. Linalang, iyaon, namatean. Created, stated, felt.
Los criados. An mga surugoon. The slaves.

111
Los sentidos. An mga kamugtakan. The status.
Los sentidos corporals son cinco. Lima an mga pakamate nin hawak. Five are the senses of the body.

Leksyon 25.

An mga preposisyon nagdadara sa pangaran, kun pronombre, na nasa lugar nin pangaran. Hilngon
na nasa an mga deklinasyon.

Halimbawa:
Dai ako nasasabi huli kaiyan. I do not say it for that.
Pinaoorog ko ini bakong idto. I prefer this than that one.
Dai ako nagiromdom saiya ni dapit sa marhay ni I do not remember him neither regarding the
dapit sa mga raot. good nor the bad.
Minamaisog ko siya (sa boot ko maisog na tawo I regard him as valiant.
siya).

An preposisyon minadara sa berbo sa infinitibo.

Halimbawa:
Sa pagpahayag nin katotoohan kita gabos mga
guwapo.
Huli sa pagkuyog, inuutob an katongdan.
Iba man na gayo an pag-otob sa pagtaram.
Daing kapawotan sa paggibo kaini o kaidto.
Laen man an pagtuga sa pagtao.
Nagtatrabaho ako sagkod sa dai kawasa.
Nagkadikit pa akong mahulog.
Magadal kan bikolanong tataramon, tanganing
makapagpaogma ka sa poon.
Hale ako sa harong dai pa akong pamahaw.
Laen pang mahal an bagas, maraoton na gayo.
I telling the truth we are all handsome.
Out of obedience, he follows the obligation.
It is very different doing than talking.
No difficulty in doing this or that.
Different to promise than to give.
I worked until nearly enough.
Nearly did I fall..
Study the bikol language,
I left home without taking breakfast.
On or after rice is expensive, it is terrible.

Sabale an mga preposisyon In ( a preposition of time and place, or after the) asin Sosog (According,
a relative and conditional preposition.)
Halimabawa:
Pagkakakan, babasahon ko an Peryodiko. After eating, I will read the newspaper.
Siring sa sabi nin saimong ama, masa Manila ka. As what your father told you, go to Manila.
Siring sa pagkagibo ninda kaidto, mamarahayon As they do, I'll take it for granted.
ko na.

Tara an pagbugtak nin berbo sa subhuntibo o indikatibo kaipuhan na ibanhan man an preposisyon
nin konhunsyon que o si.
Halimbawa:
Nagoogma ako kun tawan mo ako nin kabanga. I am happy if you will give me half.
An sako, gibuhon mo nin marhay asin madali. It is about you doing it soon and well.
An kaborongan iyo ini, na kun magdadatong The doubt is this, whether he will come today or
ngonian o noodma. tomorrow.
Andam na kita, nama dumatong an alkalde We are prepared in case the mayor arrives
ngonian na banggi. tonight.

112
Nagpasurusuhay sinda kun an payong gibo sa They argued whether the umbrella is made in the
Probinsya o sa siyudad. province or in the city.

An preposisyon nagdadara (naggogobernar) sa adberyo.

Halimbawa:
Magpoon digdi minasikad an telefono. From here originates the telephone.
Ining pinto binubukas nin palaog. This door is opened to the inside.
Minsan gurano kaharani mo, dai taka Even if you are so near, I do not visit you.
naguiguiaw.
Babayaan ta ining asunto sa ngapit, sa noodma. We will leave this case later, tomorrow.
Sagkod ngonian dai ko naiisihan an pagkagadan Until today I do not know the death of Juan.
nin Juan.
Ngonian ikawalo nang aldaw nin Today is the eight day of thunder.
pagparadagoldol.
Nakamate ako tolos nin kulog nin payo. I felt a headache immediately.
Si Juan kulang nin pakinabang. Juan is worthless.
Sa dai sana nagkakapaanggot ka asin na anggot You are not uncomfortable at all, and you are
ka. uncomfortable.
Iyan sobra na. That is so excessive already.
Dai lamang naganom na minuto nakaduwa Not even within six minutes that twice an
paglinog. earthquake occured.
An sakong surugoon may pakinabang na gayo My servant has worth so much as in the others.
orog man sana sa iba.
Maano si Peping? How is Pepeng?
Nanganganaan. Going from bad to worse.
Ining mga atsara madali nang kakanon. This pickle is ready to eat.
Inda kun magdatong an satong amigo? Sa I dont know if our friend will come. Whether he
maabot sa dai, makakan kita. comes or not we will eat.

Mga preposisiyon na doble.

Halimbawa:
Sarong paraburat tuminindog kontra sa gabos.
Guminotol siya sa mga kabuburakan nin sarong
hasmin.
Si Juan minagibo sa karogaringan kan saiyang
boot.
Nagkua siya nin sarong libro sa ibabaw nin
lamesa.
Magpoon sa pagkaaga naglalango si Luis.
An tawo digdi sa kinaban naglalakaw baga sa
katotonokan.
Sa ibaba kan pinto isinuksok an kamot.
Iyan sato sana.
Kun siisay an kaibaiba mo, iyo ka man.
A drunken man stood up against everyone.
He picked up a jasmine from the bush of
flowers.
Juan works by himself.
He got a book on top of the table.
From the start of the morning Luis drinks.
Man on this earth seem to walk on thorns.
Under the door he inserted his hand.
That is between us only.
Depending on who you deal with, I will tell you
who you are.

An mga konhunsyon (arog man sana kan mga preposisyon) nangagdadara sa pangaran o pronombre
(kun ini nasa lugar nin pangaran) sa berbo asin sa adberyo.
113
Si Luis asin an saiyang mga aki.
Ni an apoon ni an saiyang mga makuapo.
Si Emilio asin an saiyang mga kasingaki.
Iyan o idto.
Sabihan man, o dai man sabihan, ano saimo?
Ni ngonian ni sagkod.
Ngonian o kun noodma.
Mani an hade mani an saiyang mga konseheros
dai pangauuntok nin paghingoa kan karahayan
kan mga taga-Pilipinas.
Sa tumangis ka, sa ngumisi ka.
Sa lumuwas ka, sa dai ka lumuwas.
Luis and his sons.
Neither the grandfather nor his grandchildren.
Emilio and his cousins.
That or those.
Tell, o not tell, what is it to you?
Neither today nor any other time.
Today or yesterday.
Neither the king nor his counselors do not stop
to work for the good of the pilipinos.
Whether you cry, or you laugh.
Whether you go out, o not go out.

Tara sa pagsarabit nin mga konhunsyon kan mga tataramon kaipuhan magkapuropareho ining mga
tataramon na iyo ini: Kun pangaran an saro, an isasabit pangaran man, kun berbo, berbo man, kun
adberbyo sa lugar, adberbyo sa lugar man, asbpa.

Leksyon 26. DAPIT SA KONSTRUKSYON

An konstruksyon iyo idtong marhay na pagpamurugtak kan mga parte kan sentensya.

DAPIT SA MGA PANGARAN SA ENOTAN KAN BERBO.

An gabos na mga pangaran sa enotan nin berbo, masusundan nin ibang mga pangaran, na dinadara
nin preposisyon: masusundan man nin adhetibo o minsan arin man arin man na parte nin sentensya
o bilog na sentensya: alagad ining gabos na minamarhay an pagkasurunod asin pagdadara
(pagkagobernaran).
Sarong aking daing ama nakikilimos. An orphan is begging for alms.
An mga tawong putikon, bakong mahihigos sa Men lying, lazy in study and inclined to
pag-adal asin maakop daing pangagontok unlimitless ambition.
sagkod.
An bungang kahoy, na marhay na pagkakanon The fruit that is good to eat that is easily
nin bakong mapawot na matunao, dai digestible, is not hazardous.
nakakaraot.
Yan, na nagoomaw saimo ngonian, That who praises you today will later betray you.
magpapasaluib saimo noodma.
An tawo na sinasabi mo, nagsongko sako. The man you mentioned, visited me.
Si Juan asin si Luis patin si gabos na parating Juan and Luis and everyone that are always with
kaibaiba ninda nangagpadigdi sa harong ko. them are coming to my house.
An saiyang tugang (kun igo pa saiya an ngaran na His brother (is he is still worthy of that name)
iyan) nagsumbong kan saiyang tugang man sana. betrayed his very own sister.
An aki, oh kasakitsakit! nagadan na gayod. My child, oh most pitiful! seems to have already
died.
Noodma iyo an huring aldaw (tandaan mo) Tomorrow is the last day (remember) for you to
tanganing ako bayadan mo. pay me.

An pagsurosarabit nin berbo asin an ibang parte kan sentensya.

114
An kahurihan nin berbong ser iyo an sarong pangaran o adhetibo.
Halimbawa:
Si Pedro pintor. Pedro is a painter.
Si Juan nagin soldados. Juan became a soldier.
Halawig an komedya. The comedy is long.
Si Luis aki gayod ni Pablo. Luis seems to be the son of Pablo.

An ser de nagpapahayag kan naturalesa kan ginikanan, kalidad, aspba., nin mga bagay.
Halimbawa:
Si Juan taga Sorsogon. Juan is from Sorsogon.
Si Paedro mapupungawon. Pedro is enclined to loneliness.
Iyan papel gikan sa Davao asin primera klase. That paper is from Davao and first class.
Uya ako. Here I am.
Sarama sana an opinion nindo. Your opinion is not different.
Naoogma ako. I am happy.
Tabi ngona, o halathalat po ngonang kadikit. Please for a while, please wait for a little while.

An katapusan kan berbong estar iyo an adhetibo o partisipyo.

Ha;imbawa:
Malinaw an tubig. The water is clear.
An bobon hararomon. The well is deep.
Pinagluluyahan ako. I am weak.
Si Juana natuturog. Juana is sleeping.
Si Marta vecina ko. Marta is my neighbor.
An harong ni Marta asin an harong ko Marta’s house and mine are next to each other.
magkataid.

An mga berbong aktibo magkakaigwa man nin kumplementong indirekto.

Halimbawa:
Ipapadara ko iyan mga libro sa tugang ko. I will send those books to my brother.
Si Maria natukdo nin bikol sa mga aki niya. Maria taught bikol to her children.

Dapit sa mga pangaran sa hurihan nin berbo.

An gabos na mga pangaran na nanga sa hurihan kan berbo makakabagay sa sainda nin mga adhetibo
o partisipyo; alagad ining masusundan nin ibang mga pangaran na ginogobernaran nin preposisyon.

Halimbawa:
An malinig na konsiyensya nakakaranga sa
naghehelang na harani nang magadan.
Inako ko an kuwenta, na ipindara mo po
ngonian na aga pag alas-6.
Nagtutubis si Juana sa pagtahe asin sa mga
binordahan na pinaglagdaan nin maestra.
A clean conscience consoles the sick who is
about to die.
I received the costing that you sent this morning
at 6:00 oc’clock.
Juana strives in sewing and embroidery sketched
by the teacher.

An pagsarosarabit nin mga berbo, asin nin mga berbo naman sa mga partisipyo.
Halimabwa:

115
Nagmamawot akong magbayad kan mga utang.
Nagmamawot akong m,agbayad nin mga utang
ki Luis.
An koronel dai nakapadalagan kan kabayo.
Sa luba ko nasasala ka.
I desire to pay those debts.
I desire to pay the debts to Luis.
The coronel cannot ride the horse.
I think I am wrong.

An partisipyo dai naninisuheto sa sentensya kundi kumplemento sana.

Maimbod si Rita.
Si Rita maimbod sa mga kagurangan.
An alkalde dai na nagaalkalde.
Si Bruno pinapahuri.
Si Juana pano nin makuring supog.
Rita is submissive.
Rita is submissive to her elders.
The mayor is no longer mayor.
Bruno is being counted last.
Juan is full of embarrassment.

An pagpasurosarbait nin berbo asin pronombre.

An le datibong maskulino asin pemenino.
Halimabwa:
Pinalamag nin jues an sarong parahabon, The judge pursued a theif, he was made to
pinapagsaysay siya asin pinahayagan siya kan confess asin was given the sentence.
sentensya.
Dinakop kan hukom an sarong babaeng maraot, The evil woman was caught by the judge, and
pinapagsaysay siya, asin pinahayagan siya kan was given the sentence of punishment.
sentensya o silot.

An le asin lo mga akusatibo asin pemenino.

Halimbawa:
Ginigibo ko an sarong libro, asin ipinapaimprinta I am writing a book, and I plan to print it.
ko idto.

An les datibong plural maskulino asin pemenino.

An sakong mga tugang tinawan ko sinda nin My siblings I gave them five cents.
limang salapi.
Sa mga kasingaki nagtukdo ako sainda nin orog To fellow children I taught them much good.
karahay.

An los iyo an akusatibong maskulino; an las iyo an akusatibong pemenino.

Inalok ko sinda. I invited them.
Nahiling ko sinda sa teatro. I saw them in the theatre.

An nosotros asin vosotros mga nominatibong suheto.

An nos aisn vos iyo an mga datibo o akusatibo.

Halimbawa:
Kami nangamamahao alas 6. I take breakfast at 6 o’clock.
Kami nangamamahao pag alas 8. We take breakfast at 8 o’clock.
Nagaatubang sato an doros. The wind hits us in the face.
An panugangan nagtatao sainda nin maraot na The father-in-law gives you a bad example.
padara.

116
 Lekson 27. DAPIT SA MGA APIHO (Affixes)

An affix is an additional element placed at the beginning or end of a root, stem, or word, or in the
body of a word, to modify its meaning.

Kun an tibaad nang pronombre nasasahurihan nin berbong nahihimo sindang duwa bilang sarong
tataramon, nginangaran na apiho.

Sa imperatibo, sa gerundio, asin sa partisipyo nin preterito an pronombre giraray masasahurihan

ninda.

Halimbawa:
Ampunon mo ako.
Agawon mo kami sa gabos na maraot.
Kun dai ako mapapaturog, magkakahelang ako.
Pakapagolay mi kan hukom, asin pakapagtugae
ako na ipapadakop an parahabon, naghale na
ako.
Protect me.
Protect us from all evil.
If I do not sleep, I will fall sick.
After we talked with the judge, and promised me
for him to catch the thief, I already left.

Kun an pronombreng personal mga datibo o akusatibo, mapapaenotan o mapapasahurihan nin

berbo.(1)

(1) An pronombre giraray ikakapaenotan sa berbo; alagad bakong giraray ikakapahurihan, kun gayod
dai nanggad maninigong ipaghuri an pronombre sa berbo, huli ta maraot na paghinanyogon sa
mga tataramon: halimbawa. Si Pedsro nagpinta nion sarong kuwadro, asin ibinugtak niya sa altar;
Hahaputon gayod ako (bakong Gayod hahaputon ako).

Halimbawa:
Rineregalohan mo ako. You gifted me.
Pinasasakitan taka. I let you suffer.
Nagpaparaero-estimaran sinda. They entertained each other.
Sinisilotan niya sinda. He punished them.
Ginagalangan siya ninda. He respected them.
Tinatawan sinda ninda. They gave them.
Natatakotan sinda. They are feared.
Sinasabi ninda idto. They said it.
Ginagalangan kami ninda. We are respected by them.

Kun may duwa o tolong pronombre:

Nawara si kopya, hanapon ako nindo kaidto. The hate was lost, please find it for me.
Pakitukdoan ako nindo kaining aki, asin kun Please teach this child for me, and if nececessary
kaipuhan pakisilotan ako nindo saiya. punish him for me.

Sa mga sentensya nin impinitibo:

Halimbawa:
Maduman ako sa paghanap saiya. I go to look for him.
Hahanapon ko siya. I will look for him.
117
Nagmamawot si Pedro na mag-aling-aling. Pedro desires to entertain himself.
Boot kang aling-aling? Do you want to entertain yourself?
Habo akong magin mayaman. I fo not like to be rich.

Leksyon 28. DAPIT SA MGA SENTENSYA.

Kun Ansentensya may suheto, berbo asin kumplimento nginangaranan primera; klun may suheto asin
berbo sana nginangaranan segunda.

AN PAGPALAENLAEN KAN MGA SENTENSYA.

An primerang aktibo nahihimo nin suheto asin berbong aktibo na dinadara kan suheto, saka kan
kumplimentong dinadarang gayo nin berbo.
Halimbawa:
Si Luis nakamidbid ki Juan. Luis recognized Juan.
Si Juan dai nagmidbid ki Luis. Juan did not recognize Luis.
Minasunod sa aldaw an banggi. Day follows night.

An segundang aktiba siring man sana kan primera, alagad daing kumplementong tunay.
Halimabawa:
Si Pedro nagsusurat. Pedro is writing.

An sentensya primera asin segunda na aktiba nanganinipasiba; asin an mga sentesya na pasiba
nanganininaktiba.

An primera pasiba may suheto, berbong sera sin partisipyo nanga bagay sa suheto, saka
kumplimento na dinadara nin preposisyon de o por.

PRIMERA PASIBA
Halimabawa:
An marahay pinagmamawot nin gabos. Good is desired by all.

Siring man sana kaiyan an sgunda pasiba, alagad daing kumplimentong de o por: (1)

SEGUNDA PASIBA
Halimabawa:
An marahay pinagmamawot. Good is desired.

(1) Kun gayod an sentensya primera o segunda pasiba nahihimo kan pronombreng se asin
berbong aktibo.
Halimbawa:
An marahay pinagmamawot nin gabos Good is desired by all.
An marahay pinagmamawot. Good is desired.

PRIMERA PASIBA SA AKTIBA

Halimabawa:
An gabos nagmamawot kan marahay. All desires the good.
118
SEGUNDA PASIBA SA AKTIBA
Halimabawa:
Nagmamawot kan marahay. Desire the good.

An sentensya primera kan impinitibo may suheto, berbong determinado na dinadara kaining suheto
asin berbong determinado sa impinitibo, naka kumplimenmtong dinadara nin impinitibo.
Halimbawa:
An tawo nagmamawot na makakua nin sarong trabaho. Man desires to have a job.

Siring man sana kaini an segundang impenitibo; alagad an kalaenan iyo sana ta an impinitibo iyo an
kumplemento nin berbong determinante.
An tawo nagkakaipong magpahingalo. Man needs to rest.
(An tawo nagkakaipong kapahingaloan.) (Man needs rest.)

An sentensya nin berbong sustantibo may suheto, berbo sera sin kumplementong magtatao nin
kalidad, aspba.
Halimbawa:
Si Maria malinig. Maria is pure.
Si Pedro panday. Pedro is a carpenter.

Mga sentensya nin berbong sustantibo sa impinitibo.

Halimbawa:
Habo akong maniabogado. I do not want to be a lawyer.
Boot kong maniparasurat. I want to be a writer.

An mga sentensya nin berbo estar asin nin mga berbong nyutro arog man sana sa mga sentensya nin
berbo sustantibo.
Halimbawa:
Naghehelang ako. I am sick.
Pinanluluya ako. I am weak.
Si Luis nanisoldados. Luis became a soldier.
Malunsing nagabot si Luis. Luis came pale.

SA IMPINITIBO:
Naghihingoa akong mag-ogma. I try to be happy.
Naghihingoa akong dai magadan na tisicado. I try not to die with phthisis.
Habo akong mawalat na ako sana. I do not to be left alone.

An ibang mga sentensya nin nyutrong berbo nangahimo man nin siring kan mga sentensyang
segunda kan berbo aktibo.
Halimbawa:
An burabod nagdadalihig. The spring flows.

An sentensya nin berbong repleksibo, o resiproko, nahihimo nin berbong repleksibo, o iba pang
berbo na ginagamit na siring saiya, asin nin suhetong manonongod kaiyan.
Halimbawa:
119
Nagsosolsol ako. I repented.
Si Miguel naghohorohoro. Miguel is groaning.
Dai nagpapaginalanggalangan si Luis asin Juana. Luis and Juan do not respect each other.

An sentensya asin nin berbong impersonal iyo idtong daing barbong hayag.
Halimbawa:
Naguuran, nagkikilat. It si raining, with lightning strike.
Paghinanyog, kapote, alo. Listen, hold, be wuiet.
Sa Pilipinas, labilabi an pagputik. In the Philippines, lying is so rampant.
Sa Manila magian an pagbuhay-buhay. In Manila, life is easy.

Mga sentensya nin herundyo asin partisipyo pasibo.

Halimbawa:
Kun boot kong humale dai ko nakakawasa.
Kan nagkakan si Felipe, binaretaan siya.
Kan nagpapakiolayolay, linugadan siya.
Pagkasaraya an mga kwenta (pakapagsaraya, o kun
masaray na an mga kwenta), babayaran taka.
Mga orasyon nin imperatibo.
If I like to leave, I am not fit.
While Felipe is eating he was told the news.
While speaking, he was stabbed.
When the accounts are regulated (after, or if
the accounts are rgulated), I will pay you.
Prayers of command.

Primera sa Aktiba
Halimbawa:
Aki ko, galangan an saimong mga kaganak. My child, honor your parents.

Segunda sa Aktiba
Halimbawa:
Mga aki, pagpangadie kamo. My children, pray.
Padagos po. Please let (me) enter.

Primera sa Pasiba
Halimbawa:
Pagomawon logod an mga may marahay na boot. May those of good will be praised.

Segunda sa Pasiba
Halimbawa:
Pagomawon logod an saiyang ngaran. May his name be praised.

Sentensya sa Sustantibo
Halimbawa:
Mani-ama taka na. You are already a father to me.

Sentensya sa Nyutro
Halimbawa:
Lakaw na, aki. Walk, child.

Sentensya sa Repleksibo
Halimbawa:
120
Luis, pagbolos, magbolos ka. Luis, you dress.
Pangagalingaling po kamo. Please entertain ourselves.

Kun an imperatibo may negasyon ginagamit ta an presente subhuntibo sa lugar nin imperatibo.
Halimbawa:
Hare pagiwal, hare kamo pagiriwal. Do not quarrel, you do not quarrel.
Hare pagdalagan, hare kamo pangagdalagan. Do not run, you do not run.

An mga sentensya nin relatibo mahihimo nin relatibo asin antesedente.

Halimbawa:
Inako ko an surat, na ipinadara mo. I received the letter that you sent.
An namomoot saimo, iyo an mapatangos saimo. The one who loves you, is the one that will make
you cry.

Leksyon 29. DAPIT KUN PAANO AN PAGDURODARA KAN BERBONG

DETERMINANTE SA BERBONG DETERMINADO.

Sa arin na modo asin panahon ibubugtak an mga berbong determinado (regido)?

Ibubugtak siring sa dinadarahan o itinutukdo nin modo, panahon asin kahulugan nin mga berbong
determinante (rehente).

Mga berbong nanonongod sa mga gaweng sa boot.

Halimbawa:
Boot, habo, pagmawot, paghagad. Like, dislike, desire, ask.
Pagtigayon, nagpakimaherak, pagtigayon Pretend, beg, solicit.

Mga berbong nanganganongod sa kamatean.

Halimbawa:
Pagkatakot, pagkahandal (fear), pagogma. Fear, suspicion, joy.

Kun ining mga berbo mangasasapresente asin puturo sa indikatibo, ibinubugtak an saindang berbo
determinado sa presente sa subhuntibo.
Halimbawa:
Boot, nakikimaherak ako saimo, na hulitan mo I want you to show me.
ako.
Boot ko na mahinonood ka. I like learn.
Natigayon gayod na ipaguli saiya an marhay na He would have pretended, requested that honor be
dangog (an honra). revealed to him.
Natatakot na padayaan siya. He is afraid of being deceived.
Magoogma ako na marhay ka. I'm glad you're good.

Kun ini man sanang mga berbong nangasasapreterito imperpekto, perpekto, asin plusquamperpekto
sa indikaktibo, o nangasasapreterito imperpekto, o plusquamperpekto nin subhuntibo ibubugtak an
berbong determinado sa preteritong imperpekto sa subhuntibo sa katapusan na ra o se.
Halimbawa:
121
Hinahagad ko saiya subago na padaraha nin I asked him to send or send something.
tibaad na.
Nangagpakimaherak na hinanyogon ko siya kan They begged him to hear or hear their reasons.
saiyang mga katanosan,
Nakapaghimuyaot na omawon an saiyang mga He had intended that they praise or praise his works.
gibogibo.
Mangagoogma sinda kutana kun patatawaron They would celebrate granting me or granting me
ako ninda. forgiveness.
Mangagcacaorogma kutana sinda kun They would have celebrated my forgiveness or
pinatatawad ako ninda. concession.

Mga berbong nanganonongod sa pagisip asin sa pagtaram.

Halimbawa:
Pagsisip, paghonahona, pagisip. Think, imagine, conceive, etc.
Pagsabi, pagpahayag, pagpahayag, etc. Say, expose, manifest, etc.

Kun ining mga berbong nangasaano man na panahon nin modo indikatibo, nangagdadara sa
saindang determinado sa arin man na panahon kaiyan man sanang indikatibo.
Halimbawa:
Naghohona ka daw na nagtatangis, na Do you think he cries, that he cried, that he
nagtatangis subago, na nagtangis, na cried, that he had cried the death of his friend?
nakapagtangis na, na magtatangis, na
nakapagtangis siya kaiyan kan pagkagadan kan
saiyang amigo.
Sabi ko na maduman ako, na maduman subago, It gave that I go, that I went, that I went, that I
na nagpaduman ako, na nakapaduman na ako had gone, that I will go, that I will have gone to
kaiyan sa harong niya. his house.

Kun gayod ibinubugtak man an berbo determinado sa preteritong imperpekto sa subhuntibo sa

katapusan na ria sana.
Halimbawa:
Nagsabi ako na tatawan ko siya nin pirak. I said I would give you money.
Nakapagsabi ka na iibanhan mo kami sa You had hinted that you would join us on the
paglakaw. journey.
Si Elena nagtaong pagkatalastas na madigdi siya Elena hinted that she would come today or
ngonian o noodma. tomorrow.
Naghohonahona ako, nagluluba, naglalaom ako I think, I suppose, I hope, that the matter will be
na an asunto tatapuson sa pabor sakuya. sentenced or will be in my favor.
Nagluluba, naghohonahona, siya na gigibuhon Understand, presume, imagine, that they will do or
saiya an katanosan. do him justice.
Nagluluba, naghohona, na maghahagad saiya nin I think, I think, I judge, that he asked or asked for
kuwarta. money.
Nakapaghonahona siya na maghahagad saiya nin I had thought that I would ask you, etc. money.
kuwarta.

Mga sentensya nin mga berbo sa pagduwaduwa.

122
Enot: Dai ako nakakaram, inda, nagduduwaduwa
ako, etc.
Dai ako nakakaaram, inda kun namomoot ako,
kun namomoot ako subago, kun namoot ako,
kun namoot na ako, kun mamomoot, kun
namoot gayod ako ki Luis.
Inda kun mamomoot ako, kun namoot, kun
namoot gayod kutana ako ki Luis.
Inda kun namomoot ako, kun namomoot gayod
ako ki Luis.
I don't know, I don't know, I doubt, etc.
I do not know if I love, if I loved, if I loved, if I had
loved, if I will love, if I will have loved Luis.
I don't know if I loved, if I would love, if I had
loved, if there were, there would have been, and I
would have loved Luis.
I don't know whether to love, whether to have loved
Luis.

Ikaduwa: Dai ako nakakaaram kun natatalastas
ako, kun natatalastas ako subago, kun natalastas
ko, kun natalastas ko na, kun matatalastas ko,
kun baga nakatalastas ako (gayod) kaiyan bagay
na labi ka mapanot.
Inda kun natalastas ko gayod, kun nakatalastas
ako kayan bagay na labi ka mapawot.
I don't know if I understand, if I understood, if I
understood, if I had understood, if I will understand,
if I will have understood this very difficult matter.
I do not know if I would understand, if there were,
would have, and would have understood this difficult
matter. (1)

(1) Tara digdi nahihiling na gayo na kun an pagduwaduwa mahihimocat baga kan nagtataram, an
berbong determinado ibinubugtak sa mga panahon na papahayag kan mga enot na
halimbawa: alagad kun an pagduwaduwa may mahihimocat baga kan nagtataram, an berbong
determinado ibinubugtak sa mga panahon na nangapapahayag kan mga huring halimbawa.

Mga sentensya na may kondisyon (na, kun)

An mga berbong determinante sa arin man na panahon sa indikatibo, sabale an mga puturo, an
berbong determinado ikabubugtak sa arin man na panahon, sabale an mga puturo nin subhuntibo.
Halimabawa:
Kun ako natatakot, kun ika natatakot subago, If I fear, if you feared, if he feared or has feared,
kun siya natakot o natakot, ika man natatakot, you also fear, feared, feared, feared, and perhaps
natakot ka subago, natakot (natakot), asin feared, feared, feared, or feared, or feared
natatakot ka gayod kutana, matatakot ka gayod berries, had, had, or feared even more that I.
kutana, natakot ka gayod, natakot ka gayod
kutana nin labi pa sako.

An preterito imperpekto na naninideterminante, sa ra o se, an determinado sa ra asin kun gayod sa se.

Halimbawa:
Kun ako matatakot baga, ika matatakot man. If I feared or feared, you feared too.
Asin matatakot ka gayod kutana nin labi pa sako. And maybe, maybe, maybe you were more afraid
than me.

MGA SENTENSYA SA PRESENTE SA SUBHUNTIBO REHENTE

Mga sentensya sa presenteng subhuntibong rehente o determinante.

123
An berbong determinado ibinubugtak sa presente, sa mga puturo sa indikatibo, sa imperatibo, asin
sa katapusan na ra o ria nin preteritong imperpektong subhuntibo.
Halimbawa:
An magisip kaiyan, kaiwal ko siya. He that thinks that way, is my enemy.
Minsan makisuhay ka, maninibasang sana. Although porfies, in vain it will be.
Pagabot niya, banggi na iyan. When I return, it will be dark.
Pakatapus nindo kan gibo, mangagpuli kamo. After you finish the work, go home.
Minsan tinutubod mo po idto, marhay Even if you believe him so, better without doubt
nanggayod na ipag-alo mo sana. you keep quiet about it.

Mga sentensyang inkondisyonal sa ra o ria:

Halimbawa:
Marhay kutana kun mag-uran. It would be good if it rains.
Pakukuyugon ko kutana sinda. I would, or would, make them obey.
Kapaladan kutana na ipagboot ninda iyan. Fortune was or would be sent to him.

Mga sentensya na bakong bilog na may kondisyon o inteheksyon sa pagmawot:

Halimbawa:
Kun igwa baga nin konsiyensya… If there could nearly be a conscience…
Minsan baga igwang katoninongan… Sometimes nearly there is peace…
Awot pa logod na magin totoo! Hopefully it is true.

Kabilogan kaining mga snetensya man sana sa ra o ria (asin orog karahay sa ria sana):
Halimabawa:
Kun igwa baga nin konsiyensya, magigin orog If there could nearly be a conscience, love could
kadakula kutana an pagkamorootan nin mga have been so big among people.
tawo.
Minsan baga igwang katoninongan, dai kutana Sometimes nearly there is peace, it seems that
gayod mapapatonong orog kadali an mga karatan the evils of war could not be easily stopped.
nin giyera.

MGA SENTENSYA SA PUTURO SA SUBHUNTIBONG DETERMINANTE.

An mga berbong determinado, o rehido, ibinubugtak sa presente, putorong imperpekto sa

indikatibo, asin sa imperatibo.
Halimbawa:
An magpatotoo kaiyan, dai nagsasabi nin Whoever says so does not tell the truth.
katotoohan.
Kun dumatong, aakoon siya nin marhay. If it comes, it will be well received.
Kun siring an gigibuhon nindo, pagbalsan logod If you do so, reward you and if not demand it.
kamo, tara kun dai, ipagdemanda kamo kaiyan.
Kun sa katapusan nin taon dai pa baga siya If by the end of the year he has not paid, you urge
makapagbayad, piotan mo siya. him, urge him, you will urge him.

Kun gayod an putorong imperpekto nin subhuntibo riniribayan nin presenting subhuntibo:
Halimbawa:
Kun dumatong kutana siya, reresibihon siya nin If it comes or how it comes, it will be well received.
marhay.
124
An magpatotoo kaiyan, dai magtataram nin Whoever affirms, or affirms, does not tell the truth.
katotoohan.
Kun siring an gigibuhon nindo, babalsan logod If you do so, or do, reward you.
kamo kaiyan.

MGA SENTENSYA SA PRETERITONG PERPEKTONG INDIKATIBO.

Halimbawa:
Kan taon 1863, nangyari an makusog na linog. In the year 1865, a strong earthquake had
occurred.

PRETERITO PERPEKTO KOMPUWESTO

Naghale si alkalde kasuodma, asin ngonian The mayor left yesterday, and today he returned.
nagpuli na.
Pakapaghiling ko kan komediahan, nagpuli ako After I saw the comedy, I went home
tolos. immediately.

Ining mga halimbawa nangagpapahayag na, kun itinatalaan an panahon nin mga nangyari; ginagamit
ta an preterito simple; tara kun dai baga itinalaan an panahon nin mga nangyaring iyan, o minsan
itinatalaan baga; alagad dai pa nakakaagi, maninigong gamiton an preterito kompwesto siring sa
naghahayag siring sa mga huring halimbawa.

Leksyon 30. DAPIT SA SINTAKSIS NA PIGURADA.

Halimbawa nin Sintaksis Pigurada:

An pagsurosurunod na pigurada.
An makuring kagayonan, In his face
Minakintab baga bilang, glows
Nahahayag, nababarang, And it flourishes
Sa lalawgon niyang mahal. Beauty.

Asin an karahayan niya, In his mouth

Nahohogob, nakikita Smile
Sa mahal na nguso niya, It is sighted
Nahuyom magayagaya. The goodness.

NIN SINTAKSIS REGULAR:

Halimbawa:
An pagsurosurunod na natural.
An kagayonan minakintab baga asin nahahayag Beauty shines and blossoms on her face; and the
sa saiyang lalawgon; asin an karahayan goodness is seen in his smiling mouth.
nahuhugob sa nguso niyang maghuhuyom.

Nagkakalima an mga lisensya na nginangaranan piguras o samno baga nin sintaksis pigurada:
Hiperbaton, ellipsis, pleonasmo, silepsis, asin traslasyon.

An Hiperbaton iyo an pagkariribay kan natural na pagpasuronodsunod kan mga tataramon.

125
Halimabawa:
Paladan idtong mga magurang, na may mga Blessed are the parents who have good children.
marhay na aki.
Paladan an mga kahadean na ineestaran nin mga Blessed is the kingdom whose residents live in
tawo sa katononingan. peace.
Sa Granada nakaligtas si Fernando. From grenade Fernando was saved.
Marahay na. Well already.
Magbabalik ako tolos. I shall return soon.

Kun daing hyperbaton:

Halimbawa:
Idtong mga magurang, na igwang mga marhay na Blessed are the parents who have good children.
aki, mga mapalad.
An kahadean na ineestaran nin mga tawo sa Blessed is the kingdom whose residents live in
katononingan, paladan. peace.
Si Fernando nakaligtas sa granada. From grenade Fernando was saved.
Marahay na. Already well.
Magbabalik ako tolos. I shall return soon.

Bakong minsan an pagrururiribay na sumala baga sa rehimen na tunay, o kasayodan, o palakaw nin
mga kamadunongan.
Halimbawa:
Harong ni Pedro. Pedro’s house.
An pagibong daing bayad. To work without pay.
Nagsusurat ako sa ama mo. I write to your father.
Igwa akong nagkakapirang libro./Nagkakapirang I have several books.
libro igwa ako/ Mga libro igwa akong
nagkakapira.
Ni siisay man nagpapadigdi, dai nagpapadigdi ni No one comes.
siisay man.
Daing tawong maisip na nagpupura kan mga No wise man will despise happy letters.
maogmang letra.
Siisay man napapagal kaining mga tawo. Who is he is who tires with these men.
Sarong babae, sarong aki, One woman, one child.
Tolong sikapat, anom na piso. Three reals, six pesos.
Limang salapi may sikawalo. Twenty and a half reals.
Baga kulangkulangon, baga huba. Half crazy half dressed.
Marahay na Tabaco, marahay na lakaw. Buen paro, buen caminar.
Maraot na soldados, maraot na turog. Mal soldado, mal dormir.
Dakul na aki, kadikit na libro. Many children, few books.
An mga aki, dakul. The children, many.
Mga libro igwa akong kadikit. Books I have a few.
Sarong tawo, sarong daraga. A certain subject, a certain maiden.
May mga tawo, na dai mapakiolayan. There are certain men, with whom you cannot
talk to.
Tandang hayag na ika madayaon. It is a sure sign that you are a cheat.
Ako may pag-araking dukha. I have poor relatives.
Herak man kan mga kapinsanan. Pity those relatives.
126
Sarong dukhang balo. A poor widow.
Igwa akong sarong aking holpok. I have a simpleton child.
Sa padaling paghiling. A simple view.
Si Luis paratahe sana. Luis is only a tailor.
Ano pong isinusugo mo? What is your errand please?
Abaang daling duminatong. What a coming that is so fast.
Abaang rikas kan paglakaw mo. What a walk that is so fast.
Siisay nagboboot digdi? Who commands here?
Iyan itao mo sa kiisay man. Give that to anyone.
Kiisay na kopya yan? Whose hat is that?
Kiisay sa sarong tawo na an saiyang ngaran habo Who is the person whose name I d not want to
akong makagiromdom? remember?

Puwera kaining mga halimbawa na ini na sinasabi ta, asin kan tibaad nang iba pa, makakagamit na
kita kan hyperbaton.

ELIPSIS (Contraction)
An elipsis (contraction) iyo an sarong pigura na huli saiya hinahale an ibang tataramon sa sentensya;
alagad dai makakaraot kan kahulugan ni kan kasayodan.

Sa mga halimbawa na nangasunod mamimidbid an paggamit nin elipsis.

Si Alfonso XII (na iyo an ikadoseng tawo na may Alfonso XII
ngaran na arog kaiyan)
Maogma an banwaan na Camaligan; an Canaman Camaligan is a happy town; Canaman sad.
malipungaw (an banwaan nin Canaman malipungaw).
Bantay (Bantay saimo). Keep it safe and sound.
Marahay na aldaw (Tawan ka logod nin marhay na Good day.
aldaw saimo).
Salamat kan pagdatong mo. Welcome.
Sagkod na magkahilingan kita liwat, sagkod To see more (until we see each other again).
magkahilinga na naman.
Kumusta ka po? Marahay (Marahay ako). How are you? Well.
Salamat (Nagpapasalamat ako saimo). Thank you.
Maano? Marahay. (Maano sa luba mo? Kun sa sako, How are you? Well. (How about it? It looks
marahay gayod) good to me, or good.)
Kasuodma nagkakan ako sa Naga. Ako man Yesterday I dined in Naga. I also. (I also dined).
(Nagkakan man ako).
Ano pang sinabi mo? Dai mayo (dai lamang akong What else did you say? None (I said nothing.)
sinabi).
Naano ka? Dinodosó ako. (Kinakalentura ako). What happened to you? I have fever.
Sagkod ngatdihan. Sagkod noodma. Upto a little bit more. Until tomorrow.
Katood ta ka? Oho, iyo. (Katood mo ako). Are you my firend? Yes, it is true. (I am your
friend).
An Manila kapital kan Pilipinas. (An Manila iyo an Manila is the capital of the Philippines.
capital kan Pilipinas).

Hingoahon na an mga tataramon na hahaleon iyo idtong bakong mapawot na matalastas.

127
 PLEONASMO

An pleonasmo iyo an sarong pigura na huli saiya ikinadudugang sa sentensya an ibang tataramon sa
pagparigon o sa pagpasarig baga kan itinataram.
Halimbawa:
Nakita ko idto kan sakong mga mata (Nakita ko I saw it through my eyes (I saw it).
idto).
Sinurat ko idto kan sakong mga kamot (Sinurat I wrote it from my hands (I wrote it).
ko idto).
Sumakat ka sa itaas, humilig ka sa ibaba (Sakat, Go upstairs, come down here.
hilig).
An ama mo man sana an nagsugo kaiyan (An Your father himself is the one who sent you that
saimong ama). (Your father).
Ika mansana an minatestigo (Ika minatestigo). You yourself is the witness (You witness).
Nakita ko kan sako man sanang mga mata I saw it with my own eyes (I saw it).
(Nakita ko idto).
Ako, ako an nakaagaw kan saimong ama sa I, I am the one who save your father from death.
kagadanan (Ako makaagaw).
Ika, inaapod ka ninda (Inaapod ka ninda). You are being called by them (They are calling
you).
Sinasabihan ako ninda. They are telling me.
Ginadan ninda sako an aki ko (Ginadan ninda an They killed me my son (They killed my son).
aki ko).
Sato dai nanonongod iyan. To us does not pertain that.

Dai maninigong magbasang gamit nin pleonasmo; kundi magsunod sana kan palakaw baga nin mga
kamaisipan.

SILEPSIS
An silepsis iyo an pagbagay kan pangaran, adhetibo, o berbo, na bako iyong pangangatamanan an
pagkamanga tataramon ninda; kundi kan mga kahulugan kaiyan.
Halimbawa:
An saimong kamahalan (sa hade), masoripot. Your majesty is just.
Ika po mahahandalon. You are fearful.
Ika may sala. You have erred.
An kabalakidan sa banwaan dai mapupugolan, o The crowd of the people cannot contain
nangatatakot, nangagriribok (natatakot o themselves or they fear or riot (fear or riot).
nagriribok).
Daing tataramon, daing hatol, daing anuman na There is no word, no sentence, no thought that
hulit na dai nasusurat (na dai nangasusurat) sa is not written (not written) in the books.
mga libro.
TRASLASYON

An traslasyon iyo an pagbugtak nin tibaad nang panahon nin berbo sa lugar nin ibang berbo.

Ginagamit ta an presente nin impinitibo na may kaibang pagnegar sa lugar nin imperatibo.

128
Halimbawa:
Hare kamo pagdalagan. Do not run.
Hare kamo pagputik. Do not lie.
Hare kamo pagribok. Do not sound.
Hare kamo pagiriwal. Do not quarrel.

An puturo imperpekto sa indikatibo sa lugar nin imperatibo.

Halimbawa:
Ibugtak mo digdi an lamesa. Place the table here.
Darhon mo an papel, asin an mga selyo. Bring the paper, and the seal.

An presente sa indikatibo sa lugar nin preterito perpektong kompuwesto.

Halimbawa:
Giraray kun maduman ako sa Naga, nagbisita Again if I go to Naga, I visited you.
ako saimo.

An presente asin preterito imperpekto sa indikatibo sa lugar nin puturo imperpekto sa indikatibo.
Halimbawa:
Naoodma kakasalon si tugang ko. Tomorrow my brother will marry.
Sa Domingo iyo an sakong kaaldawan. On Sunday is my birthday.
Sa Lunes mapasa-Samar ako. On Monday I will go to Samar.
Kun dai ining maraot na panahon, noodma If not for this bad weather, tomorrow I will
matatapus ko an trabaho. finish the work.
Sa pagtaram na may pagduwaduwa o pagborongborong ginagamit ta an puturo sa lugar nin
imperpekto nin indikatibo presente.
Halimbawa:
Alas dies na daw? Is it ten o’clock already?
Dai pa alas dies. Not yet ten o’clock.
Si Maria igwa na gayod nin 22 anyos (sa luba ko Marta is already 22 years old (I think she is 22
igwa siya nin duwang polong may duwang taon) years old).
Tibaad ko malingaw ako (sa luba ko malilingaw Before I forget (I think I will forget).
ako).
Marahay an sakong ama. My father is good.
Iyo gayod. Yes, it seems.
Iyo. Yes.
Ata sinabihan taka na iyo, dai ka ngani I told you that it is, do not doubt.
magduwaduwa.
End

_dnmjr/Start -26 Feb. 2020; End – 15 April 2020.

129